տին Մակարիչի, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Մ[ոիսէյ] {Զ[ախարիչի]} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 8-ին: Այ

բոլորակ Զառամութեամբ պարուրէ մահուան ջամբեալ {զ՚ճաշակ}... Մնա՛ դու հետ Թորգոմայ ես ընթացիցս տաց հորդան

, եւ զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " {զա՛յս} արարէք առ իմոյ յիշատակի " հաստատեաց զխորհուրդ անա

ն լեզուի ունէ՞ր ընդհանուր ինչ բան առ ազգն Հայոց, {զա՛յսմանէ} է բովանդակ ճառս: Այո՛, ո՛չ պակասին եւ առ մեզ նա

մեաց - ոչ կերիցուք եւ ոչ արբցուք մինչեւ ջնջեսցուք {զԱբբայեանսն}, այլ թէ ո՛չ ննջեսցուք մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղու

զկատարումն պահանջեալ խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին {զԱբել} եւ երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դ

քարաձիգ եղեն ի ծնողական եկեղեցին՝ արկեալ զանձամբ {զաբեղայական} սքեմ աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում ոչ այնք

. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր զկրօնամոլ եւ {զաբեղայամիտ} յաջորդս նորա եւ զաշակերտս, որք անպատկառ եւ աներկ

թե քո հետ միասին Մոսկվայից ուղարկեցինք տաքլատնոյ {զաբիսքայով}, նայե չխայտառակես ինձ, այդպես սրա էր: Վառվի

կան վարձ ստանում է 180 մանեթ։ Բոգդանովան գնաց {զագրանից}. Բոզիոն գնաց։ Լոդդի տիլա Սանտան եւս գնաց:

ես ողջ եւ առողջ եմ եւ թե բան ուսանելու գնացել եմ {զագրանից}, որ խեղճ մայրս հոգս չառնե: Եվ գնալուս մասին առա

Ճնշէր, պրկէր, մերթ թողոյր Մերթ շօշափէր նա {զԱդամ}, Մերթ հինինայր, մերթ ուռնոյր, Եւ թռչ

ւղղորդ Յերկինս ի վեր խառն ընդ բոց: Որ {զԱդամաւն} կենդանեաց Ընդ սոսկ տեսիլ կայծականն Շրտ

եգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն արեան իւրոյ պարգեւելով {զազատութիւն} հոգւոց եւ մտաց, այլ եւ մարդկային բանականութեան:

ին սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք {զազատութիւն} ազգաց, դնեալ արեամբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի

ի ձայն, որ երգում էր. " Աջովդ համատարած {Զազգ} մեր արտահալած Փոյթ գումարէա․ Յաշխարհ Արար

հարցանելոյ, եթ է դիտաւորութիւն պատուական առնդ էր {զազգ} Հայոց ի մերումս դարու ուսուցանել եւ դաստիարակել ի

մեր, թէ այն օտարացուցիչ զօրութիւն, որ հարկադր է {զազգ} մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այն, զի չունի զմուտ ի

այսր ամենայնի ընթասցուք ընդ այն, ընթացուսցուք եւ {զազգային} խնդիրս, օ՜ն յառաջ, որքան եւ որչափ ներեալ լիցուք

ին ասացեալ գործոյն եւ ձեռնտու լինիլ մեզ ՚ի խնդրել {զազգային} զհրիտակս: Համաձայն եզրակացութեանն, զայսմ ամե

մերմէ, յաղագս ոչ անագան բարձրացուցանելոյ զխնդիրն {զազգային} հրիտակաց եւ ընտրելոյ զերեսփոխանս 'ի խնդիր մեծակշի

թացաւ առ այժմ միայնակ ելանել յԷջմիածին եւ արկանել {զազգային} զխնդիրս ընդ գարշապարօք Գերաստիճանեալ Հայրապետիդ Հ

եզուին մինչ ցայս վայր, մնա դեռ մեզ յիշել աստանօր {զազգային} օրագիրս եւ լրագիրս, որք հրատարակին ի զանազան միա

թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ խորհել {զազգային} լուսաւորութենէ, այլ զի՞նչ հոգեւորրականք մեր, առ

ր, եւ ամենեքին դէտ ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել {զազգաշահ} գործոց եւ զբարեկարգութեանց առ ՚ի Վեհափառութենէդ ա

: Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միայն պարտաւոր պաշտել {զազգասիրութիւն}, միթէ Լազարեանք միա՞կ կազմեն զազգն ողջոյն, ո՞ւր

անձինս զնմանութիւն, զանձանց եւ եթ խորհեն, անհոգ {զազգէն} գնացեալ, որ ընդ հարուածովք բաղդին զվերջին հեկեկա

ին գիրք սոցա եւ արձակ համարձակ ջատագովութիւն նոցա {զազգէն} Հայոց եղեւ քար գայթակղութեան նոյն կրօնի։ Եւ հոգի

այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմն արուեստակեալ առ ի խաբել {զազգին} պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք

հարկադրելով զիս մտանել ընդ ձեզ ՚ի դատաստան, ձգէք {զազգն} ի ծախս: Այլ ոչ իւիք կարողացայ համոզել զտիկին

ողուլ, այլ զնա ոչ երբէք, զամենայն մոռանալ, այն {զազգն} ոչ բնաւ, ընդ նմա կեալ եւ ընդ նմա մեռանիլ: Եւ

անօթոյ, կորուսեալ զմոգականն ոյժ՝ որ յամրի պահէր {զազգն}, ցիր ու ցան գնաց ի չորս կողմունս աշխարհի ի մշտնջ

նզովեն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ {զազգն} ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսանել, առ ՚ի գիւտ

մխել յայն ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համարի սպանանել {զազգն} եւ մինչ իսպառ մատնել յաւիտենական կորստեան: Այսպէ

ազում գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյց {զազգն} իւր 'ի բաց առեալ զնիւթս գայթ 'ի գայթ բանից, որ հ

՛րդ ազգ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի {զազգն} իբրեւ զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կա

սչափ ամք են, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ {զազգն} լուսաւորեն, դուք զի՞ գործէք, դատարկք եւ փասքուս

շտել զազգասիրութիւն, միթէ Լազարեանք միա՞կ կազմեն {զազգն} ողջոյն, ո՞ւր է հոգաբարձութիւն ազգի, ո՞ւր իցեն ս

ոյ աջոյն համբոյր շատ Անօթք, որք պահեն {զազգութիւն} ո՛ր եւ է ազգի, երեք թուին ի փիլիսոփայութեան՝ քա

., գլ. ԻԳ., համ. 5)։ " Գտաք զսա զի թիւրէր {զազգս} մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէ

մեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, նոքա զառաջինն բացին {զԱթենեան} տաճար առաջի հայկական զաւակաց, այլ թէ հետեւանքն չ

հելով: Դաւաճանեալ զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ {զաթոռ} նորա ՚ի վնաս եկեղեցւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ բա

ար եւ զտօնացոյց Հայոց եւ երգեալ զշարականս, թողու {զաթոռ} Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր եղբօր իւրոյ Ներսիս

անելն, եթէ ո՛վ իցէ մեծ, եւ այլն: Ունել Պետրոսի {զաթոռն} Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստատի. այլ թէ Պետրոս զառաջինն

ահատակեալ։ Յայնժամ ծերոյն ել ընդդէմ եւ կործանեաց {զախոյեանն} ։ Աւասիկ ես պատրաստեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ

նեւ, սատարութեամբ երեւելի բժշկաց վտարեաց յանձնէս {զախտ} թուլութեան, որ ամօք սպառնացեալ էր ի բժշկաց թագաւ

եմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամար, Ի բա՛ց ընկեա՛ {զախտ} արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ

Առանց ամենայնի գիտակցութեան զհնութիւն ախտացեալ {զախտ}, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր

ոյ միայն զճշմարտութիւնս, եւ ի բաց յանձնէ քեցելոյ {զախտ} անխորհուրդ հնասիրութեան, որով ի մի հոգի եւ ի մի

եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, Նինոսին ախտացեալ {զախտ}, զի մի առաջի որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին գործք

տել զմեծ ուսումնական ընկերութիւնս՝ զհամապատասխան {զակադեմեայ} եւ այլն, մի՞թէ արժան էր զրկել զմանկտին եւ ի փոքր

. " Շնորհէր (Վահան) նմա (Ղազարու) զհոյակապ եւ {զականաւոր} տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթուղ

ահանը Փարպեցու տեսչութեան յանձնել է " զհոյակապ եւ {զականաւոր} տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթողի

աճախել առ նոյն կաթոլիկն այլ տեսանելով զօր հանապազ {զակնյայտնի} հակառակութիւն նորա ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ Հայոց ե

ատուր աղային Պետերբուրգ չիգտնուիլն, որ գնացել էր {զակրանից}, եւ միամիտ լինիք, որ սրբազան հայրն միշտ իր շնոր

այց երանի թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, {զահարկու} զտառապանաց ազգիս, զբռնակալութեանց առաջնորդին Ջո

ապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ էր {զահաւոր} նզովս ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն, յայն սակ

ն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի յարէ իսկոյն {զահեղ} դատաստանն յետ յարութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ սահ

ու բարակ սահմաններով, սեռերով եւ չդիտեմ դեռ ինչ {զահրումարով}: Մարդը տուն չունի, մարդը հաց չունի, մարդը

մ ասած էր. " Եւ զմարգարէին Ամբակումայ ստունկանեն {զաղաղակ} ՝ մանաւանդ թէ նովաւ " (եր. 50)։ Մենք այս դերա

րութիւն, եցոյց զինքն գլխովին հայացեալ եւ մերժեալ {զաղանդ} կաթոլիկաց, ապացոյց այնմ բերելով զմկրտութիւն երկո

աւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբել {զաղանդ} հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երեւեալ, եւ յետ զառ

իւնոտ գլուխները, այդ դարձել էր նորա համար անշարժ {զաղափար} (idée fixe). նա էլ չէր յիշում Լոլդովիկոս XIV-ի

որհ, քան ճանապարհ յարդարել քրիստոնէին չճանաչելոյ {զաղբիւրս} իւրոցն քրիստոնէական կրօնից, եւ ինքնին ուսանելոյ

նէն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071 թուականն: Պատմէ նա {զաղետալի} կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց գաւառի: Գրիգոր Վկայա

իս եւ գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ {զաղքատ} զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ իբրեւ օտա

ո՛ղ էր իր Թղթում ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ {զաղքատ} զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն"։ Չորրորդ,

ախօսութեան, որք ըստ կարծեաց նոցա կարեն փոխանակել {զամ} ենայն ազգ գիտութեանց, որովք բարձր ի գլուխ պանծան

քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի Լցո՛ իմ {զամայութիւն}, Տեսցես ուրեմն, սայթաքի՞ Բնաւ մարդոյ

, որում անուն էր Մովսէս, եւ տեղին՝ Անձուկ, եւ {զամառն} յաղագս տօթոյ տեղւոյն՝ քահանայապետ աշխարհիս՝ տէր

սնաւոր ինչ ստութիւն, այլ ի բովանդակ ընթացս բանին {զամբողջ} առասպելս, հռովմէական եղջերուաքաղս: Կաթողիկոսք մ

լացւոյ հարելոյ, որ հարաւ ընդ կնոջն Մադիանացւոյ, {Զամբրի}... եւ անուն կնոջն Մադիանացւոյ հարելոյ Քազբի " (

...... պարզապէս սենեակ է նշանակում եւ ոչ հնոց. եւ {Զամբրին} Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. յայտնի է, թէ իր ս

արուեցաւ Ահարոնեան Փենեհեսի արդարութիւնը, եթէ ոչ {Զամբրո՛ւն}, իր Մադիանացի բոզի հետ միասին, գեղարդով զարկելո

դժկամակէր ընդ վերանորոգութիւն գործոյն, ուստի եւ {զամենայն} զճիգն ճգնեցաւ, թողուլ յայնմ աւուր զգործն անկատար

եաւ ենթադրել, թէ յետ ընթեռնելոյ եւ ի միտ առնելոյ {զամենայն}, որ ինչ բովանդակիւր ի քաղուածին յայնմիկ: Յեր

լիոյ իջանել ի Կալկաթա, եթէ չիցէ հնարաւոր աւարտել {զամենայն} յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յ

սն գործոյն ինձ յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի կատարել {զամենայն} զգործս ի Լոնդոն, մեկնեցայց աստի այլուր, ուր պի

արութեան զոմն Վարդան Գասպարեան, եւ առեալ ընդ իւր {զամենայն} զստացուածս իւր, ելանէ ի նաւ՝ յուղի անկանիլ ՚ի Մ

դնեն յիմ վերայ քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս եւ {զամենայն} ՚ի վար արկանել զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց,

ցիօնին Կալկաթայի. ուստի եւ խորհուրդ ետ, նախ քան {զամենայն}, յանդիման լինիլ նախագահին այսր կառավարութեան, ա

գի օրէնսգիտի պ. Պօղոսի Բայլ, որ եւ կատարէ միշտ {զամենայն} զդատաստանսկան զգործս վերաբերեալս առ պ. Աբգարեանց

տավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ {զամենայն} զստացուածս իւր առնու ընդ իւր, յուղի անկանելն ի

ան բովանդակ մերազնեայք ՚ի Կալկաթայ, երթեալ վատնէ {զամենայն} զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեա

Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի, գիտեմ ինչ. {զամենայն} զոր միանգամ լուայ յայտնեցի ձեզ մեկին, ոչ հայեցեա

՚ի 12/24 Յունիսի այսր ամի համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ {զամենայն}, որ ինչ յայնժամ գիտէի, այժմիկ առանց կրկնելոյ զո

ամսոյն յունիսի համարաւ 977, որով ծանուցանէ, թէ {զամենայն} զթուղթսն ստացեալս ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասին գործոյն

ոյ Էջմիածնի, վեհափառութիւն եւ յաջորդք Ձեր տեսցին {զամենայն} յականէ եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար

անել ազգին, կամենայն թողուլ, այլ զնա ոչ երբէք, {զամենայն} մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ, ընդ նմա կեալ եւ ընդ

եհագոյն կացուցելոյն ճշմարտութիւն անվերարկու: {Զամենայն} զհրաման կամ զյանձնարարութիւն առ ի Ձէնջ պատրաստ կա

եւ հասուցանել ի Հնդիկս կարճ եւ ապահով ճանապարհաւ {զամենայն} զթուղթ առ Ձէնջ եթէ հաճեսջիք շնորհել: Զայդ ա

նայն հանգամանօք եւ ուշադրութեամբ անցուցանել ի գիր {զամենայն} դեռ կանգուն շինուածս նախնեաց եւ զաւերակս տաճարաց

ակս այս իմով ստոարագրութեամբ, յորում նախ յայտնեմ {զամենայն} ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն յատկ

զայս եւս յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք {զամենայն} կարճ չեմ պահեալ երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վասն

ն եկեղեցւոյն, մերձ գերեզմանի մօրն իմ, կատարելով {զամենայն} հոգեւորական պաշտօնս ըստ ծիսի քրիստոնէականաց օրինա

ւղս բացցեն ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձանց եւ {զամենայն} եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց վկայութեամ

ցեն։ Նոյն երկաթեայ սանդուղս մի՛ վաճառեսցեն, այլ {զամենայն} հարկաւոր գրեանքն իմ կրկին ի նոյն սանդղօջն փակեալ

րամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ, {զամենայն} շարժելի իրսն յիւրում ժամանակի վաճառեսցեն, թալապն

ելով իբրեւ ի կողմանէ նոցա գործակալ, հաւատարմաբար {զամենայն} եկամուտն ժողովեցից, հարկաւոր շինելիքն շինեցից,

այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցին ամենայն եկամուտսն {զամենայն} որոշելով եւ յատկացուցանելով յիմ ստադից անպակաս եւ

ն իմ կտակակատարաց զգործսն առ իմ ստատն քննեսցեն եւ {զամենայն} իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս գործ ինչ յորժա

կակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն բարեպէս բերելոյ {զամենայն} հարկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւ

եֆտերն իմ փակեալ եղեւ ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց {զամենայն} ստացուածք, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ

ի մինչեւ ՚ի Մադրաս կամ Կալկաթայ հասնելն, նախ քան {զամենայն} ՝ մկրտելոց եմ նորա նոյնոյ անուանակոչութեամբ եւ յե

հրեշտակն ցցասաց Պատկա՛ռ այդմ օրինաց, {Զամենայն} փակեալ բանայ, Զի որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ

երան Յամբովկ փութացեալ վիպիս Ոճով ասել {զամենայն}, Զոր ինչ դիպեալ ամոլից: Գամ մի յերկ

գնեան ինչ սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, {զամենայն} այլանդակ եւ զնորահնար ուսմունս. իբրեւ զկաթն դիեց

ել աստէն զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ եւ թուելոյ {զամենայն} զքարինս գայթակղութեան, եւ յետ ի մատենին նշանագրե

ինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութեան երկնից: Եթէ {զամենայն} առակս ասացեալս ՚ի Քրիստոսէ ունիմք ընդունել որպէս

րեանց համարեալ եւ քարոզեալ են զանձինս գերադաս քան {զամենայն} եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան միայն պապականք, եւ

: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի {զամենայն} զնշանս բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւո

ց են զօրհանապազ, են եւ աչք, որք տեսանել տեսանեն {զամենայն}. ո՛չ միայն չխաբին ՚ի դիմակս, այլ եւ զխորհուրդ ա

Գողգոթայ դատապարտելոց. որպէս զի ժողովուրդն ուսցի {զամենայն} ինչ կարծել հնարաւոր եւ ներելի, եթէ ունիցի առ այն

է ձայնից ազգային նահատակաց, եւ խրախուսեսցի վանել {զամենայն} դիմամարտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ,

ագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք ասում, ո՛ տայր ինձ {զամենայն} Իսրայէլ ի մարգարէս, բայց մարգարէք լինին մարգարէի

ցու թարգմանութիւնը։ § 10. Բնագիրը. " Յորժամ {զամենայն} արդարութիւնս կատարիցէք, ասասջիք, եթէ ծառայք անպ

39)։ Բո՛ւն Աւետարանի խօսքերը. " Յորժամ առնիցէք {զամենայն} հրամայեալսն ձեզ, ասասջիք, թէ ծառայք անպիտանք եմ

ասում է դարձեալ. " իսկ մեր երանելի վարդապետքն, {զամենայն} զԿտակարանս եկեղեցւոյ երիցս եւ չորիցս ուսուցեալ մե

ք յիշում այստեղ) թարգմանեցին (Մեծ Թարգմանիչքը) {զամենայն} մատեանս 'ի ստոյգ օրինակաց"։ Աստուածաշնչի թար

ն կայսեր, կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ {զամենայն} զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա

ագրատունք, պատուէր տուք եւ կատարեսցի վաղվաղակի, {զամենայն} զհասկանալի եւ զիմաստալից գործս որք նկրտին ի լուսա

անց, ուստի եւ պարտական էին բացարձակ 'ի բաց տանել {զամենայն} խոչ եւ խութ եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտան

'ի 16 փետրուարի 1816. ընթերցայ առաջի մերայնոց) {զամենայն} զբանսդ, ընդ որ ոչ սակաւ ուրախ լեալ նոցա, փառս մ

, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր յԱրեւելս եւ վճարեցեր {զամենայն}, ապա եթէ վրիպեալ գայիր աստ, մինչ 'ի կատարած աշխ

է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց իբր եկեղեցի ընդունի {զամենայն} ճշմարտութիւն հաւատոյ։ Եթէ ունիս զօրինակ, առաջնո

՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ Պարսից արքայի, եւ այրէ {զամենայն} գրեանն յունական տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ո

ահակ եւ Մեսրոպ (որ վերստին գնացեալ էր առ Սահակ) {զամենայն} եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց,

ասու եղեալ՝ թէ նշանագիրքն չեն բաւական առ ի յօդել {զամենայն} վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ

մբ ի գործ եդեալ հոգիացելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ {զամենայն} նեղութիւն եւ զսատան՝ տարածանեն զգիտութիւն նշանագ

ւ: Սորա յաթոռ ամբարձեալ Հայրապետական յամին 718, {զամենայն} ճիգն ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել զեկեղեցի մեր եւ մաքրե

որդ համարելով մեզ յիշել աստանօր առանց բացառութեան {զամենայն} հեղինակս որպէս երկոտասաներորդ, նոյնպէս եւ հետեւե

առ զանօթս սպասահարկութեանց, գերփեաց զբնակիչս եւ {զամենայն} մատեանս եղեալս յաշխարհին Հայոց՝ կապեաց յանել աշտ

տի անշուշտ ունել ըստ գործարանաւոր մարմնոց նախ քան {զամենայն} զնիւթ, զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած

կատարել եւ այդպէս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն եւ կցեն {զամենայն} դրունս լուսաւորութեան: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց

մարտութեան եւ աղեղունք լարեալ վանել եւ խորտակել։ {զամենայն} նենգ եւ մանգ ոչխարազգեստից, որոց հերիքասցի որչափ

ւ, զեղանակ մտածութեան եւ որ ողբալին է եւ չար քան {զամենայն}, զայլ ոճ խօսից. առ ի ապացուցանել զայս կարծիք պի

օսիլ նոր հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ {զամենայն} գրելիս աւանդել ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խել

, հրամայեալ լիցի զաչս դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ {զամենայն} գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան լսել զգանգա

րայ հակառակ Մովսիսի հետ ենք ասում, " Ո՛ տայր ինձ {զամենայն} Իսրայէլ ի մարգարէս ", բայց մարգարէ լինին մարգարէ

լ, " թէ զաւանդեալ կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, {զամենայնն} լիով ստացաք, զորմէ եւ տամք զայս թուղթ հաստատեալ

իսկ եթէ զքարի փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ նմին {զամենայնն} հողմոց հնչիւնս վարկուցեալ հանապազորդեն ի սովորակա

երեսը։ Ահաւասիկ Փարպեցու խօսքերը. " Եւ օրհնեալ {զամենեսեան}, նախ գային 'ի քաղաքն Վաղարշապատ, որ այժմ անուան

տեղի սաղարթեալ ձիթենւոյ եւ ոստոց արմաւենեաց զմեզ {զամենեսին} յորդեգրութիւն եւ եղեալ մեզ առաջնորդ ըստ հոգւոյ ու

արեալ էին զայն աւարտեալ եւ մատուցեալ զրկողին զմեզ {զամենեսին} զշնորհակալութիւն Սինօդին, ոչ անգամ հայեցեալ ի ծա

ուին Հայոց, ունելով զայն ոճ Եւրոպացի առ 'ի շահել {զամենեսին}, զի մի ոք հայասէր դիցէ, եւ այս էր արդեօք կեղծաւ

գով նմա հանդերձ ընկերօք իւրով։ Եւ ահա առաւել քան {զամենեսին} գիրք սոցա եւ արձակ համարձակ ջատագովութիւն նոցա զա

ատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ վարժ էր քան {զամենեսին} ի յունականումն, առաքեն զՄովսէս Խորենացի՝ զձեռնա

հետ զհետէ, յորս էանց զչափ անգթութեան առաւել քան {զամենեսին} դժոխածինն Լանկթամուր, որ ճակատ յարդարեալ ընդդէմ

կափոր, ի Վենետիկ եւ ի Վիեննայ: Նախապատիւ քան {զամենեսին} օրագիր Զմիւռնիոյ իրաւամբ կրեալ զանունդ " Ազգասէր

նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի: Աւելի քան {զամիս} մի դեգերեալ առ օրէնսգէտս եւ առ փաստաբանս պարապեցա

եւ իջեալ ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ նստել անդէն {զամիսս} չորս, մինչեւ հասցի պատասխանին ի Լոնդոնէ, ուղղեց

եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան {զամիսս} երիս կամ զչորս, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներ

իւն յիշեալ եպիսկոպոսի: Ի նստիլ իմ ի Կալկաթա, {զամիսս} աւելի քան զչորս, տեսի զքահանայս ի Ջուղայոյ, ոմա

կն, ո՛չ դիպայ ես ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ {զամիսս} քանիս բացակայ լինելով յօտար պետութիւնս, եւ ի վեր

թիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ զայնմանէ: {Զամիսս} չորս սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս բերել

ընդունակ ո՞ր էակն Զկայծականցդ ժողովել {Զամպրոպ}, զշանթ եւ փայլակն"։ - Եւ զի՞ յումպէտս բա

ենայն ինչ կրկնապատիկ արժէ այժմ, քան զոր արժէր ոչ {զամս} քառասուն, այլ իբրեւ զտասն յառաջ քան զայս: Ա

անն, յետ մահուան հօրն իւրոյ, տնտեսեալ զգումարն {զամս} յոլովս, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ թողո

եանց՝ ամենախոնարհ յայտարարութիւն {Զամս} բազումս յառաջ քան զայս, ոմանք 'ի բարեպաշտօն ազգա

րիւք նշանօք, իմանայ զայն, յորում եկաց աւելի քան {զամս} երեսուն, արիաբար մարտուցեալ ընդ այլոց մասնաւոր ե

յ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ իմ {զամս} բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, 'ի ձեռն գողոց դատապա

ալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նորա: Յետ {զամս} եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենա

զ պիտոյ, դուք պահեցէք զայն գիր միշտ առ Ձեզ իբրեւ {զամրագիր} կամ դոկումենտ: Դրութիւն մեր եւ առողջ. գոհանա

ենետկեցիս, որք փոքր քան շատ գիտեն գէթ վարագուրել {զամօթալի} գործ իւրեանց: Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի ազգակից

իցիս: Մատաղերամ հէգ այգորդաց Եթե {զայգիդ} տաս ի գործ, Եւ վաստակոցն արդեօք քրտանց

ակի գրութեան չէր այլ ինչ միայն բեւեռել յիմ վերայ {զայդ} գրութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայէլ դպիր ի քաղաք

րութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ բերել գրելն իմ {զայդ} առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին աստանդական դեգ

ա ինքնին աստանդական դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն {զայդ} ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս եւ բռ

առ որսացողս եւ ոյք 280 անձինք բողոքաւորք զայնմանէ {զայդ} ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից

ապի՞ արդեօք այդպիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել յանձին {զայդ} պատուանունն, զոր թշնամիք մեր վերագրեն նմա: Ն

նամակ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, {զայդ} ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից

անուն որո՞յ իցէ թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, {զայդ} չկարեմ գիտել, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ առա

ար ռուփիս (250, 000): Երրորդ՝ թէ զգում արդ {զայդ} տնտեսեալ են երեք կտակակատարք նորա. - երկու անգլի

Թէ որքան իցէ գումարեալն դրամ առ Ադմինիստրատորն, {զայդ} ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ եւ լուրն յածեալ ՚ի

թեան բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ գումարդ {զայդ} աճեցուցեալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու

ատնեալ գումարացն եւ վաճառեալ տանց, այլ ես չկարեմ {զայդ} առնել վասն հետագայ պատճառաց. ա) զի դատաստան

ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ {զայդ} հրատարակել իբրեւ զպարգեւագիր (дарственная запись

կինն պատասխանի արար ինձ, թէ " որովհետեւ զգումարդ {զայդ} պահանջէր Այվազովսքի վարդապետն որպէս տէր, եւ որով

րքեպիսկոպոսն ցուցանէ զանձն կարօտ օրական հացի, եւ {զայդ} հրատարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, յետս կոչէ լրագրօք զկ

ծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք եւ {զայդ} պարտականութիւն սրբազան: Եւ մեր է պարտականութի

մենայն զթուղթ առ Ձէնջ եթէ հաճեսջիք շնորհել: {Զայդ} ամենայն պարտ է կնքել ի մի ծրար յանուն իմ եւ առաքե

ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւն Աբգարեանց. եւ յետոյ {զայդ} կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան եւ վերստին կնքեալ ի

այիր ցարդ անփորձ, Մի՛ թշնամի՞ Աստուած ի քեզ {զայդ} ելոյց"։ Զայս առ կոյսն, եւ զնորա իրանաւ Պա

լ են զանձինս գերադաս քան զամենայն եպիսկոպոսունս, {զայդ} ընկալան միայն պապականք, եւ զարդիս ընդունի միայն

ստիպանաց, չար քան զանհաւատութիւն խոստովանիմք։- {Զայդ} եւ զայլ սոցին նմանս անարգել կարէր քարոզել Այվազով

լոկով նշանօք եւ արտաքին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք {զայդ} ամենայն մերժեմք եւ դատապարտեմք, կեցեալ յանդրդուե

մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ {զայդ} ձեռագործ, եւ զերիս աւուրս շինեցից ա՛յլ առանձին ձ

ւ որդւոյ նորա... Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք {զայդ} աւետիս յելս Ասկաղովնի. զի մի՛ երբէք ուրախ լիցին

սացից ցհնձողսն, քաղեցէք նախ զորոմնդ, եւ կապեցէք {զայդ} խրձունս առ ի յայրել եւ զցորեանն ժողովեցէք 'ի շտեմ

.... - Լուայ, Ձերոյին մռայլութիւն. բայց {զայդ} ամենայն հողմոց հնչիւնք համարիմ ես. զայս ասեմ համ

նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի " իմացիր եւ {զայդ} զոր ասես, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն ճշմարտո

, ցաւելի էին մեզ ընթացք Մխիթարա՛յ Սեբաստացւո՛յ, {զայդ} ոչ ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի իրողութեանս էր ն

եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ թե պարտաւորական էր {զայդ} ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց մանկ

լի է նմա, թէպէտ եւ բազումք ի կամակոր հնամոլաց եւ {զայդ} փորձ փորձեցին եւ փորձեն գնովն զհինն ուսուցանել,

զտեղիսն, զձեւ գրութեան եւ միանգամայն զոճ բանին. {զայդ} ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան լ

զրկեալ եմք առ հասարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք {զայդ} ամենայն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգը

ւորի զկենցաղականս հայթայթել, զի ժամանակն պահանջէ {զայդ} ամենայն, վիհ աստի, վիհ անտի եւ մահ առաջի ըստ կ

լ յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վայրի իցէ թաղեալ, {զայդմանէ} մեծապէս կարօտիմ տեղեկութեան: Ուստի շնորհ ունի

մի պարտ համարիմ զեկուցանել վեհիդ, զի թէ հաճեսջիք {զայդմանէ} կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, հա՛րկ է էլի

ստատի. այլ թէ Պետրոս զառաջինն քարոզեաց յԱնտիոք, {զայդմանէ} ունիմք զհաւաստի վկայութիւնիս: Այսոքիկ ամեն այն հ

զչարագործութիւնս չարագործաց, թէ Բարսեղ քահանայն {զայդոսիկ} գրութիւնս ուստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք

եւ զաստուածային ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի գործ դնել {զայդպիսի} կամայական ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենայնի պատկառ կալ

եսանեն, ըստ որում տեսութիւն չէ դոցա սեպհական), {զայդպիսի} բաբելոնեան խառնակութիւն ի խելապատակս հայոց ո՛չ գո

ոյ եւ աստիճանի գրել առ մասնաւոր անձինս հրատարակել {զայդպիսիս} եւ վերջապէս հասուցանել եւ ի մաքուր լսելիս նորին

րծ Այվազովսքւոյ ինքնին դատախազ լինի նմա։ Մարթ էր {զայդպիսիս} խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց, այլ ո՛չ երբէք ի լոյս

վասն ո՞րոց. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկանայ {զայդպիսիս}, զորս թէպէտ եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ

ջներորդ թուականէ անցելոյ դեկտեմբերի, ոչինչ խօսին {զայդպիսւոյ} գործոյ, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել, թէ գոյու

եան, այն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի եւ ես չկարեմ {զայդքան} ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ բացման ատեն

մած կայսեր եւ արձակեալ ի հոգեւորական կոչմանէ գտից {զայլ} եղանակ կենաց ըստ հասարակեալ օրինաց: Խոնարհ ծա

յայտնեցան այդօրինակ անկանոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ {զայլ} ոք, վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր

ս, քահանայք թարաքը էլլան, եւ այլն): Չունիմ {զայլ} ինչ ծանուցանել, միայն ի սրտէ եւ յանկեղծ հոգւոյ ց

արց, զորոյ չկամիմ յիշել զանուն, թագուցեն ինձ եւ {զայլ} որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քահանային Պոպովեանց, որ

նութիւնն) խնդրել յիշխանութենէ Ձերոյին ճեմարանի՝ {զայլ} վկայագիր, յորում երեւեսցի, թէ նոյն իշխանութիւնն

դ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ, եթէ ունի {զայլ} եւս զերկուս տունս, զորս եւ յատկացուցանէ, անուան

ռնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ {զայլ} թուղթ երեսփոխանութեան վասն վերտողեալ դատից, այլ

ս եպիսկոպոսն յառաջնորդութենէ Ջուղայոյ եւ առաքելոյ {զայլ} ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեայ ժամանակօք: Լսեմք նո

ի ժառանգութենէ անդ յիշեալ միւս երկու սամատեարցն, {զայլ} մնացեալ ստատն, կտակն եւ կտակակատարքն եւ սամատեար

անբարոյական գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ {զայլ} սոցին նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յառատութե

ենք"։ Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ {զայլ} ամենայն վկայութիւնս, եւ փիլիսոփայք հեթանոսաց խոս

եկեղեցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս ճանաչէ եւ {զայլ} ժողովս, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստա

պիսկոպոսաց, ըստ որում ինքն Պետրոս չէ՛ առաւել քան {զայլ} առաքեալս, թերեւս կշտամբեալ ի Քրիստոսի առ փառասիր

ց, չար քան զանհաւատութիւն խոստովանիմք։- Զայդ եւ {զայլ} սոցին նմանս անարգել կարէր քարոզել Այվազովսքին, մ

ողութիւն առաջնորդին. Մի՞թե եկեղեցին մեր ընդունի՞ {զայլ} հիմն, քան զոր եդ Յիսուս Քրիստոս, արեամբ իւրով զ

ս բազում անգամ. 'ի ցուրտ եւ 'ի մերկութեան։ Թո՛ղ {զայլ} նեղութիւնսն. եւ զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կ

նորդէ տեղւոյն ձեռնադրեցաւ սարկաւագ յետ ընդունելոյ {զայլ} աստիճանս, եւ ապա քահանայ, յետոյ վարդապետ եղեւ ը

լ զաշակերտս եւ ուսուցանել նոցա զուղղափառութիւն եւ {զայլ} ուսմունս, զի զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի նորա, մի

մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ {զայլ} վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն

րցմամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին եւ {զայլ} գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ ակ

աստաբանեալ արասցէ զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին եւ {զայլ} գիր դէպուղիղ 'ի Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին եւ ու

` նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ, սապէս եւ {զայլ} գրեանս՝ շնորհել ազգին ի լեզու [բուն Հելլենական ը

քեան զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս {զայլ} ինչ, ուստի բաց ի Ազգային պատմութեանցն տեղեկութեն

ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳիրս պիտոյից " եւ {զայլ} բազում եկեղեցական երգս, որք մի առ մի յիշատակին ի

ս, զաստուածաբանական ճառս թուով քսան կամ աւելի եւ {զայլ} բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմու

ագս յօրինելոյ զքերականութիւն, զճարտասանութիւն եւ {զայլ} հռետորական ճառս, վարժ գտաւ սա ի դպրութեան հելլեն

գութեանց եւ դամբանական ոտանաւորաց, որք յաւէտ քան {զայլ} առարկայս տեսանին, արդարանալ առաջի կրիտիկական սու

ւնին զիւրեանց յատկութիւնս, զառանձին կերպ կենաց, {զայլ} տարազ զգեստու, զեղանակ մտածութեան եւ որ ողբալին

մտածութեան եւ որ ողբալին է եւ չար քան զամենայն, {զայլ} ոճ խօսից. առ ի ապացուցանել զայս կարծիք պիտոյ է գ

, եւ ջատագով գիտակցութեանցդ հանդիսացեալ արհամարհէ {զայլ} ամենայն ուսումնականութիւն, արտաքին զնոսա եւ երկր

մելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ {զայլ} ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդք լուսաւ

արեմք լուսափայլել առաջի հայկական հասարակութեան եւ {զայլ} ինչ վերաբերեալ առ լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի դերո

եղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ զշարական եւ {զայլ} նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վասն դստերաց անտեսանել

երեխաների համար " եւ " զՎարդապետարան կրօնի ", եւ {զայլ} ինչ նոր տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք թ

աց վտարել միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ {զայլ} նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ

մենայն ազգս, եթէ փոխանակ տառիս դ՝ տպեսցի թ, եւ {զայլն}: Միթէ տպարանն շարադրե՞ յինքենէ զնոր պարբերութիւն

, այսինքն ի 24 ամեայ իմում հասակի՝ բուռն հարեալ {զայլոց} եղանակէ կենաց՝ վասնորոյ գտանիմ եւ ի մեծի աղքատու

վնանեանցին ընծայեալ են զանպարծանք պաշտօնն որսալոյ {զայլոց} զնամականիս, եթէ պարապի նա այդպիսեօք չգիտեմ, միա

ստ ամէ զբաժինսն եւ եթ: Եկից այժմ ի խօսիլ {զայլոց} հրիտակաց, թողելոց այսրէն, ընդ այնոսիկ դարձեալ ժ

ի ձեռի " զԽորենացւոյն, զԵղիշէին, զՓարպեցւոյն եւ {զայլոց} հեղինակաց վաստակս, բերկրեցաւ յոգի, [քաղելով] ան

յ այդրէն զդպրոց ինչ ազգային բազմօք գերազանց, քան {զայլոցն}, յորս բռնաբարի ազգային ոգին յօտարութիւն: Զգ

իմն խորամանկութեան աղագաւ. վասն զի խոստովանելով {զայլոցն} արդարացի վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւր

ստ որում շոգենաւն թափեալ զբեռինսն վերստին ընկալաւ {զայլս}. նաւեցի ի Գենուա, ուր հասի յետ իբր երկուց աւուր

լ քսութեանց ոմանց՝ որպէս թէ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ {զայլս} ունին ի Բիւզանդիոն առաքել՝ առանց կամաց եւ հրաման

, որ առ ճշգրիտ տարեգրութեան համարի նախապատիւ քան {զայլս}: Ղեւոնդ երէց, հեղինակ պատմութեան Մահմեդի եւ խալ

լեզուին աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցուք {զայլս} պատմագրութեամբ Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ, զոր

անակի ճանաչել զնպատակ նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան {զայլս} թուի մեզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսց

ագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն գիտէ եւ {զայլս} ՝ ծնունդս լատինականին: Իսկ միւսն, ո՞վ հիւանդութ

ցայ զեղելոցն ցարդ իրազեկ առնել զյարգութիւն Ձեր, {զայլսն} թողլով հետեւեալ շոգենալուն: Օրէնսգէտն այն, ո

որք են Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ {զայլսն} ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժող

այցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից ժողովոց ո՛չ ճանաչէ {զայլսն} ընդհանրականս, սակայն ընդհանրականք են սոքին, ուր

, համ. 13-15)։ § 12. " Քանզի ոչ եմք իբրեւ {զայլսն}, որ վաճառական լինին բանին Աստուծոյ. այլ իբրեւ '

Այստեղ բնագրում այսպէս էր ասած. " Յաղագս որոյ եւ {զայլսն} ամենայն եւ զորս առ նոսա արանցն ծառայք նորա ", եւ

վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ {զայլսն}, յիշեմք զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզ

ակութիւն ցուցանեալ մեր Հայրապետին, հաճեցաք առնել {զայն}, բայց ակամայ, քանզի ակներեւ տեսանէաք, զի այս ծ

տեսեալ էք. խնդրեմ ի քէն յայտնել ինձ, կարելի՞ է {զայն} գիրք առաքել առ Սենատդ առ ի յառնուլ զհրամանս տպագր

թեան տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել ինձ զգիր եւ յայտնել {զայն} ամենայն, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ էի

ալ էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ {զայն}, յայնժամ ըստ այսմ գրութեանս յայտնել: Այն " Մ

ի վարժատան Պատկանով քահանայի, ի կատար հասուցեալ {զայն} ամենայն, այժմ կամիմ տպել, արդեօք կարելի՞ է առաք

ենայն, այժմ կամիմ տպել, արդեօք կարելի՞ է առաքել {զայն} ի Սինհոդոսդ առանց առաքման ի կոնսիստորիայն ի Քիշնե

իշնեւ յաղագս դատաքննութեան, թէպէտ հարկ էր առաքել {զայն} ի կոնսիստորիայն, սակայն չգտանի անդ եպիսկոպոս, վ

այ պարտուպատշաճն յարգութեամբ, սակայն՝ ընթերցեալ {զայն} ամենայն ուշի ուշով, մատնեցայ ի վարանս, թէ վասն

եթէ ի խնդրել փութացայց ի բարձրապատուութենէ ձերմէ {զայն}, առ որ մշտապատրաստ հանդիսացուցեալ էք զձեզ (այս

ն Լազարեանց ըստ որում չէ մեզ պիտոյ, դուք պահեցէք {զայն} գիր միշտ առ Ձեզ իբրեւ զամրագիր կամ դոկումենտ:

իս նորին վեհափառութեան, ի հարկէ թէ առանց յիշելոյ {զայն} ամենայն, զորս ի վերոյ յիշեցի, այլ միայն տարօրին

եմ ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի նորին վեհափառութեան {զայն} ամենայն գրութիւնս, որոց վասն կոչիմս այժմ յէջմիած

ասն ծախուց ճանապարհի, ի ներքոյ գտանիմ առաւել քան {զայն} պարտուց վասն իմոց անցեալ անընդհատ երկու եւ աւելի

սն ապացուցանելոյ զնորին կաթոլիկութիւն: Երկրորդ՝ {զայն} ամենայն գրութիւնս, զորոց նորին վեհափառութիւնն բա

ենթարկէ զիս քննութեան եւ դատաստանի եւ առաւել քան {զայն} ճանապարհական չարչարանաց, եթէ այս միայն է տրիտուր

աղայ Խաչատրոյ Լազարեանց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց {զայն} Բարձր Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝ յայտնելով նմա զպահանջ

ն՝ դիւանատունս պատիւ ունի ընդ այսմ առաքել առ ձեզ {զայն} ծրար, ծանուցանելով զվերտողեալ տեղեկութեանցն միան

ժմիկ խօսիլ ինչ, այլ նոյնութեամբ հասուցանել առ իս {զայն} ընդ ձեռն տեղւոյս բարձր սրբազնութեան վիճակաւոր արք

ութեան Նախիջեւանայ, յաղագս հանդիման կացուցանելոյ {զայն} ուր հարկն է վասն պատկանաւորն հաստատութեան, որ եւ

առ իս զվկայագիր իմ դարձուցանել, որպէսզի ընկալեալ {զայն}, մարթացից օրինաւոր եղանակաւ մտանել յամենահպատակ

ռանց կորուսանելոյ զժամանակ իմ յընդվայր կարողացայց {զայն} ի գործ դնել յամենահպատակ ծառայութիւն Ձերոյին կայս

է զապահովեալ նամակ, որով հրամայէր ինձ մատուցանել {զայն} Ձերոյին վեհազնութեսն նովին կնքով անկորուստ, կարծ

է Ձերոյին գերազանցութիւն գտանիք ի քաղաքիս: Զնոյն {զայն} նամակ նովին ամբողջութեամբ յարդարեալ ի սմին՝ համա

անձեռնհաս եմ, անմահ բարերարք՝ ի մարմնացուցանել {զայն} առաջի Ձերոյին գերազանցութեանց այլապէս. կենդանի է

, իսկոյն առանց ժամավաճառ լինելոյ ունիմ մատուցանել {զայն} ընդ այլ թղթոց զորս ստացեալ եւ արդէն, կառավարչութ

գործն վարեալ առ ի ձէնջ, յաղագս ի նորոյ արկանելոյ {զայն} ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութեան եւ յարուցանելոյ զիր

ուշադիր լինելոյ որպիսութեան գործոյն համարեալ էին {զայն} աւարտեալ եւ մատուցեալ զրկողին զմեզ զամենեսին զշնո

համարեցայ բողոքել զայսմանէ եւ հրատարակել զթուղթն {զայն} նենգեալ: Այն ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացին ստն

նթացիկ գործոյն, քան յարգելով զխնդիրն, յանձն առի {զայն} եւ զաւուրս երկուս անընդհատ աշխատ լեալ ամենայն հար

ազան եպիսկոպոսն Եղիազար իրաւունս համարեալ զառաջին {զայն} որոշումն եւ զխնդիր իմ որպէս զխնդիր երեսփոխանի պատ

րօկուրօրն հակառակ կարգին օրինաց համաձայնեալ է ընդ {զայն} մինչդեռ պարտական էր զգուշանալ զի մի առ ոտն կոխեսց

նք անդամք, զորոց յանուանէ ի վեր անդր ասացի, տամ {զայն} թուղթ վեհափառ կաթողիկոսին եւ նա յանձնարարեալ անդա

յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդակն {զայն} լուեալ եւ յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ

իմոց եւ այլոց ՚ի մասին եկեղեցական հաշուոց, թողու {զայն} ՚ի վճռադատութեան ըստ ամենայնի անյուշ, քանզի վճիռ

թն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ {զայն} գրով եւ արքունի կնքով: յԱռաջներորդ աւուր նոյե

ուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատել {զայն} գրով եւ արքունի կնքով: Յառաջներորդ աւուր նոյ

պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ եւ յառաջ զթուղթն {զայն}, ընդ ձեռն դեսպանութեան առաքել յատենատեղի մի անու

անալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս իցէ եւ ապա զթուղթն {զայն} տալ"։ Այսոքիկ ամենայն տեղեկութիւնք, աղբերա

ստ ամենայն կարի եւ յամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է {զայն} ամենայն որդւոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարու

իս, ի լրութիւն գործոյն, յաղագս յանդիման առնելոյ {զայն} ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան եւ վեհափառ կաթողիկոսի

, խնդրեալ յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ {զայն} թարգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի թարգմանել յանգլիակ

նայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու իւրոյ, թողու {զայն} որդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմա գու

ջանի, պատուէր տուեալ նմա գուն գործել աճեցուցանել {զայն}, մինչեւ ցօրն, յորում երեւեսցին խնդրանք հրիտակին

եզ է գրութիւն իմ՝ նախկին ՚ի Կալկաթայէ, կալարուք {զայն} եւ ընթերցջիք, առ ՚ի բարւոք եւս ՚ի միտ առնուլ զոր

ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ զթուղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի {զայն} ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ

ւթեան Մասեհի Բաբաջանեանին արարեալ, յորում զտունն {զայն} ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ասէ, թ

է կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ թողլոց էր {զայն} ի կառավարութեան կտակակատարաց, բ) զի թէ պարգ

նութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն ասէ, թէ բանի {զայն} տուն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատարելապես վախմ ար

ին, որոյ եմս երեսփոխան, գրել զթուղթն անուանելով {զայն} կտակ, այդ խօսք նորա չէ վաւերական, ուստի բողոքե

ան, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հրատարակեմ զթուղթն {զայն} պարգեւագիր լոկ արարեալ ի կենդանութեան, որ, ըստ

աւելի քան զոր չկարէ պահել եւ ՚ի դարձուցանել նորա {զայն} ամենայն առ օրէնսգէտն իմ, գործն այն բովանդակ, ա

պետն որպէս տէր, եւ որովհետեւ այժմիկ դուք խնդրէք {զայն} եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին,

սքին գաղտագողի, զանխուլ զհասարակութենէ արարեալ է {զայն} եւ չունի զոչինչ իրաւունս: - " Դուք ասէք այդ

անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ չէ {զայն} վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ դ

. Հագէ, ընդ ձեռն դրամանոցին Բենգալու անցուցանել {զայն} յանուն իմ ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել

գի եւ օրէնսգէտ պ. Պալի, յաղագս յանդիման առնելոյ {զայն} կառավարութեան հայոց ի Նոր Նախիջեւան: Զվարձս պ

ու ռուփիս, զորմէ խնդրեալ եմ ՚ի պ. Պալէ մուծանել {զայն} ՚ի ցուցակ ծախսուցն եւ ՚ի միասին ընդ իւրոցն ստացեա

ն, յանձնել պ. Յ. Ս. Աբգար, յաղագս միաւորելոյ {զայն} ընդ գումարին զորս ստասջիք ի պարոն Հագէ: Զփո

մի, յուսալով ի պատեհ ժամու ի տիպ արձանացուցանել {զայն} ընդ այլոց տեղեկութեանց վերաբերելոց առ ազգն մեր ՚ի

ետերբուրգ: Եթե գտայց ես անդր, այն է զի ընկալեալ {զայն}, իսկոյն առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս արժանն է, իս

ց զառատ աջահամբոյր. ես բազմիցս ջանացայ ի խափանել {զայն} վնասակար սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, եթ

նորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոսն կամեցեալ էր խափանել {զայն} սովորութիւն, բայց վերջացեալ էր յիրոց նպատակաց,

յն մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդաթն ո՛չ բաւականասցի {զայն} ՚ի գնել, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւո

նայն որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, {զայն} ամենայն միանգամայն ահա՛ ի կենդանութեանս իմում գրո

ուաւ՝ Զոր սիւք ասես շարժական. Զի Տէր {զայն} քեզ զլացաւ, Զի թէ ի սիրտ քո փչէր Զայն

զայն քեզ զլացաւ, Զի թէ ի սիրտ քո փչէր {Զայն} շունչ, այո՛, բոց հրոյ, Ապա կորուսեալ իսկ

երովբէն. " Մի՛ լիցի քեզ յաւիտեան Շնչել {զայն} օդ բոցեղէն, Մի՛ լիցի քեզ տուայտիլ՝ Կ

որականութիւն, յԵւրոպ անգամ չկարաց ՚ի գլուխ հանել {զայն}: Նա՛ զի ուղղութիւն եւ հայեացք փիլիսոփայութեան դա

չորս սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս բերել {զայն}, եւ մտեալ ի վերծանութիւն՝ արկանել ընդ քննութեամ

գոլ զմատենիկն հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ {զայն}, զարմանք կալան զիս, թէ զիա՞րդ հրամայեալ է ամենա

մենապատիւ նախկին պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ {զայն} մուծանել՝ այլ զի զանցեալն ողբալ առանց ամենայն ի

միշտ հերքեցին զգլխաւորութիւն պապին: Ո՞ւր թողցուք {զայն}, զի մին ի պապից Հռովմայ, արծաթով յօժարանայր վաճ

ռիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ {զայն}, յորում եկաց աւելի քան զամս երեսուն, արիաբար մա

վրդեան որ առ հոգեւորսն՝ զքրիստոնէութիւն տեսեալ, {զայն} ամենայն գաղափարս եւ ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել

եցաւ: Ունայնանայ խորհուրդ պատարագին, եթէ առցուք {զայն} ըստ Այվազովսքւոյ - քա՛ւ լիցի մեզ գլորիլ յայսանակ

, " թէ որ մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ {զայն} եւ յետոյ, թէ որ ասելիք մը ունի, տեսչին հասկցնէ

հանգոյն մեծի գանձու ամփոփելոյ հաշուէի զպարարումն {զայն} ։ Յորոյ վերոյ տեսեալ պարեգօտաւորաց, զայրագնեալ ի

։ § 17. Բնագիրը. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն {զայն} Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " (եր. 40). եւ մի փոք

անակ վարած կեանքին. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն՝ {զայն} Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " (Թուղթ, եր. 40)։ Մ

ութեան. եւ կառավար տեղւոյն, առ 'ի ծաղկեցուցանել {զայն} տեղի այլեւայլ ազգօք եւ բնակչօք ետ նմա տեղի բնակու

կալաւ եւ 'ի շարադրութիւնս լեզուին Հայոց, ունելով {զայն} ոճ Եւրոպացի առ 'ի շահել զամենեսին, զի մի ոք հայա

ա եւս օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ ած {զայն} յամենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս

ցուցանել կարէին յերկիւղէ նոցա եւ ոչ 'ի բաց վտարել {զայն}, ազգասիրութիւն առդնելով եւ յօգուտ ազգային։ Իբրե

նդ Հայոց ", եւ ջանաց ամենայն հնարիւք յառաջ վարել {զայն} ցայն աստիճան, մինչեւ յանձն էառ անցանել 'ի կողմն

իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես {զայն} գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այն

ուշաբերեալ, զի սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով {զայն} խառն զանգուած։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջի

ելով արձակեցին ընդդէմ նորա արս եօթանասուն հազար. {զայն} տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ

լ տանիլ առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց զի բարձցէ {զայն} գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն իւր

ւթենէ, հարկ էր դոցա վաղ ուրեմն մերկանդամ տեսանել {զայն} բաւիղ տարակուսանաց՝ յորում դանդաչէինն անխորհուրդ

րկին մեռուցանել անհնարին է, բայց գոնեայ պահպանել {զայն} պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. եւ մեք ասեմք.

ըտանօք, թէ ո՞վ ոք [ի հայկականս ընկերութենէ] կարէ {զայն} առնուլ ի ձեռն եւ միթէ հրճուանք ոմանց հնասիրաց՝ յ

եռն եւ միթէ հրճուանք ոմանց հնասիրաց՝ յընթեռնուլն {զայն} կարէի՞ն լցուցանել զպակասութիւնս, որոց տանի եւ հա

ուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի նա {զայն}, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր գործեսցէ զանդաստ

, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հայոց ուսումնականս, թո՛ղ {զայն} [յոյժ տարակուսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդունին դո

ց յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛ դու ինձ {զայն} ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ, սպառնալեօք ե

ւն ընդ հին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, որ {զայն} բան ունէին առ մերս հայկական, զոր բան տիւ առ գիշե

լուսաւորութիւն, ըստ չունելոյ յինքեան զսննդարարն {զայն} հիւթ, զորպիսի պահանջէ դարս լուսաւորեալ՝ առ ի պա

դականացն առ հասարակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ [նոցա {զայն} ճանապարհ], զոր ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոնեայք

, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն ազգիս եւ բերէ {զայն} ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի գրով։

ւոյն եւ եթ: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, {զայն} ամենայն շատ աջողակութեամբ ի գործ եդեալ հոգիացելոց

կաց երկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին պարեգօտաւորքն, {զայն} ամենայն կամ ի հուր դատէին եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մ

նեաց յօրինէ զպատմութիւն Արծրունի տոհմին, տրոհեալ {զայն} ի հինգ գիրս, տպագրեցաւ այս է Կոստանդնուպօլիս յամ

նն, թէեւ ցաւելով պիտոյ էր խոստովանել՝ աղճատելով {զայն} ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին

Պատմութենէ Հայոց, եթէ, միայն կարելի էր անուանել {զայն} պատմութիւն: Ուսանիմք առ հասարակ ի լուսաւորեալ ազ

էական եկեղեցին, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան {զայն}: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան բ

ուածաբանական եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կարող էր {զայն} ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն ժաման

իսին վարի ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն եւ քննեսցեն {զայն}, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գործ դնեն յաշխարհ

որդ ինչ էր խօսել եւ խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ {զայն}, անդէն առն մեն ճանաչէ զսեպհական յիշեալ հեղինակաց

ւ, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին դնել {զայն} ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստո

ն զի՞նչ եւ իցէ, գոնէ բնական ազդեցութեամբ համարեն {զայն} կրթել զորդիս, տուեալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ սերտ

րս զառաջինն եթէ չէին քաղաքացիք բաւական կարգաւորել {զայն} ըստ օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ

ր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք ի գործ դնել {զայն} մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ զբնական գիտ

մն, որպէս եւ յիշեալ կառավարութիւնն առաջարկեալ էր {զայնմանէ} Ձերդ բարձու սրբազնութեան զոր նոյն օրինակ եւ Ձերդ

մարդաթուութեանց, վասնորոյ եւ ց1850 ամն չունէի ես {զայնմանէ} եղեալ ուրեք խնդրագործ, իսկ յամի 1850 յամսեանն մա

ակութեան առ որսացողս եւ ոյք 280 անձինք բողոքաւորք {զայնմանէ} զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ ս

ացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք {զայնմանէ}, զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ

ւթեան պ. փոխարքային, պատուիրեալ էր իրազեկ առնել {զայնմանէ} զտէրութիւնն Անգլիոյ, պատշաճեալ կերպիւ: Պ.

ին գործոց Անգլիոյ ՚ի վսեմապատիւ Ջոն Ռօսսըլէ առնել {զայնմանէ} զվերաբերեալն կարգադրութիւն, յաղագս հրամանագրելոյ

յօտար պետութիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ {զայնմանէ}: Զամիսս չորս սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձ

ամ ճանաչէր իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակայանայր {զայնոսիկ} գրութիւնս իւր զոր այժմ ուրանայ ուղղել շեշտակի առ

թէ յիշեալ Թէրթըն անուն ադմինիստրատորն վաճառեալ է {զայնոսիկ} զերկուս տունս- մինն 6000 ռուփի գնով, իսկ երկրորդ

այնինչ օրէնսգէտն իմ յարդարեաց զթղթեանն, առաքեաց {զայնոսիկ} առ օրէնսգէտս պ. Հագին եւ Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ

դուքան, քուդամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, {զայնոսիկ} եւս գնեցից դարձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանց

ահիւ եւ կազմածով եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան {զայնոսիկ} որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն չհամարէի զանձն

աւելացնում է. " եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան {զայնոսիկ}, որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն ". եւ թէ "

իք ընտելացուցանել զհակառակորդս եւ այնպէս մուծանել {զայնոսիկ} 'ի ներքս։ Բայց 'ի վերայ այսր ամենայնի այս ամենայ

յ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց {զայնու} ժամանակաւ երեւեալ, եւ յետ զառաքելականն կատարելոյ

աքրել ի խժական հաւատագիտութեանց հերիսիովտաց, որք {զայնու} ժամանակաւ երեւէին: Ականաւոր գրուածք սորա համա

խտիս սուրբ վարդապետաց, որք կամ էին բնաջինջ առնել {զայնպիսի} աղանդաւոր ի քաղաքաց իւրեանց, այլ կուրացեալքն նախ

ակղական, 'ի բաց պարտ էին վտարել յուսմանէ իւրեանց {զայնպիսի} գայթ վարդապետութիւն, եւ չլինէին պատճառ չարեաց,

ւ նոցին հեղինակութիւնք, յորս հազիւ ուրեք գտանեմք {զայնպիսի} ինչ, որ կարող էր մշակել զանշէն մնացեալ բանականու

էր դոցա յորդորել եւ քարոզել զժողովուրդն, տալ նմա {զայնպիսի} ուղղութիւն, զի նպատակն լինէր լուսաւորութիւն ազգի

ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունել եւ {զայնպիսի} կորովի բանաստեղծութիւնս, զորպիսիս առ այլս տեսանե

պաշտամունս՝ Հրեշտակն ասէ բարձր ի ձայն {Զայնպիսին} խելակորոյս: Այլ ո՜, մեզ բան ի բերան

ոս, որ ձեռն մխիցէ յիրս եկեղեցւոյ, օտար հոգւով, {զայնպիսին} արտաքս քան զհայութիւն, համապատիւ խոստովանիմք ընդ

զքանի մի բառս բացադրականս, առանց մուծանելոյ յայն {զայնպիսիս}, ընդ որս մտանել ունէին ե՛ւ նոր ե՛ւ այլ իմաստք.

, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գոն դեւք, {զայնպիսիսն} նզովէ մեծ տրամաբան եւ աստուածաբան, տնօրինող եւ յ

ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա գրեալ {զայնս}, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ զգրագրութիւն

եալ: Բայց իշխանութիւն տեղւոյս Համալսարանի տեսեալ {զայնս} ՝ ոչ բաւականանայ, զի այնոքիկ ապացոյցք են գէթ իմո

ի եթէ հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէտն իմ տացէ տպել {զայնս}: Այլ օրէնսգէտն պ. Հագի ոչ կամեցաւ յօժարիլ ՚ի ստ

, թէ յորչափ մնասցէ ինքն կենդանի, ունի կառավարել {զայնս} որպէս հաւատարիմ գործակալ Նախիջեւանայ: ա) զի

ւգութէան հաշուոց, ելից եւ մտից եկեղեցւոյն, եգիտ {զայնս} ի պատշաճեալ կարգի, ըստ օրինացն հրամայելոյ, զորմ

ցութեանց, թերեւս աղաչէաք զհնասէրս ի հանդէս հանել {զայնս} առ ի պարզել զայս խնդիր ազգային մատենագրութեան: Խ

ասիրութենէ եւ յուսումնասիրութենէ, եթէ հասկանայցէ {զայնս} առեալ ի ձեռն անկարօտ մնալով մեկնութեան ոմանց թերա

ալ ճգնէին հաղորդել զժողովուրդն գիտութեանց, տալով {զայնս} ի լեզու հասկանալի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր

ն աստուծոյ յաջողութեամբ հասեալ աստանօր եւ իմացեալ {զայնց} ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ ե՞րբ է իմ ուն

ոց իբրեւ 400 մանէթ արծաթ, այլ ես փոխանակ ունելոյ {զայնքան} դրամս վասն ծախուց ճանապարհի, ի ներքոյ գտանիմ առա

ւ, զաւարելոյ Ամենափրկչեան վանաց, որ յետ ունելոյ {զայնքան} աղբիւրս եկամտից եւ առանց ծախելոյ, զդանկ մի ի շին

եւ նողկտան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն {զայնքան} գէթ արութիւն առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս

մանակ եւ բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք {զայնքան} համբերութիւն զաչս դարձուցանել յարեւմտեանն Եւրոպա

ւսցէ: Կաթողիկոսն ամենայն Հայոց Ներսէս կարգեալ {զայս} լատին ուսուցիչ ամենայն հոգեւորաց, հրամայեաց աղա

ր ընդ իշխանութեամբ, ի հնազանդութեան կացցէ"։ Եւ {զայս} հպատակութիւն ցուցանեալ մեր Հայրապետին, հաճեցաք ա

եառն"։ " Օրհնեա՛, Հայր սրբազան, զժողովուրդ քո {զայս}, օրհնեա՛ զժառանգութիւնք քո զայս, հովուեա՛ եւ բա

, զժողովուրդ քո զայս, օրհնեա՛ զժառանգութիւնք քո {զայս}, հովուեա՛ եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է ժ

եւանայ Հայոց հասարակութենէ: Որպէսզի ընկալեալ {զայս} խնդիր իմ հրամայեալ լիցի յաղագս առաջի առնելոյ զվեր

Նախիջեւանայ հայոց հոգեւոր կառավարութեան, զխնդիրս {զայս} շարադրեցի, պարզագրեցի եւ ստորագրեցի: Միքայել

ԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐ, ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ, Քան {զայս} յառաջ նամական միայն ծանուցի հօրդ պատուականի զանդա

, կամ 1847, զորոյ չունիմ օրինակն, եւ առաւել քան {զայս}, առ ի ծածկել զարժանաւոր նախատինս կաթոլիկաց, ծագ

ծանօթութիւն զդրութենէ գործոյն եւ ո՛չ առաւել, քան {զայս} հետամուտ եղեալ այնմ: Ահաւասիկ այսոքիկ են հանգ

ն ծայր ապաբաղդութեան: Ընդ այսմ համարձակիմ խնդրել {զայս} եւս, զի ի դէպս չընդունելոյ զիս Սինօդին ի հոգեւոր

ելոյ՝ եթէ արժան գտայց տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ {զայս} միայն մնայ ինձ խնդրել ի Ձերոյին գերազանցութենէ,

Ձերում հրամանի՝ խնդրել ի ՁԷնջ, ողորմած տեարք, {զայս} մի ինչ, զի շնորհեսջիք ինձ զարձակուրդ ի հանրահռչա

, ի խնդիր ազգային հրիտանացն մակագրելով այսպէս. " {Զայս} թուղթ երեսփոխանութեան տուեալ ի բովանդակ ազգէն Հայ

ասացեալ եզրակացութիւն ազգին մակագրելով այսպէս. " {Զայս} եզրակացութիւն բովանդակ ազգին Հայոց, բնակելոց, ի

ես. " Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց"։ Յետ {զայս} ամ[ենայն] այսպէս հաստատելոյ եւ վաւերացուցանելոյ ն

րաց ոչ անյայտ եղելոց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ {զայս} թէ յետ աւուրց իբր երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածն

ցեալ: Երկրորդ, թէ բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ {զայս} չափ եւ եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տե

օր էր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ {զայս} նամակ: ՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսս

ութեամբ տայ Ձեզ զտեղեկութիւն ի ժամու: Այժմիկ {զայս} մի ինչ կարեւոր դատեմ յայտնել արգոյ պարոնիդ: Ի մտ

ւցանել ինձ, զանձինս խաբեն առասպելս հնարելով: {Զայս} մի ինչ չկարեմ գուշակել, թէ պ. Յովնանեանցն, որո

յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ {զայս} նամակ: Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն առ ն

անրական նահանգապետն: Երիւք աւուրբք յառաջ քան {զայս} կոչեցայ ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ, ուր ըստ թելադրո

ալ յերեսփոխանութեան, ստգտանաց ինչ արժանի դատիցիք {զայս}, մանաւանդ զի հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է ազգի

Հնդկաստան, զամենայնն լիով ստացաք, զորմէ եւ տամք {զայս} թուղթ հաստատեալ մերով ձեռնագրով"։ Յետ այսորի

էն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան {զայս}: Արժողութիւն շինուածոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութ

րժէր ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ զտասն յառաջ քան {զայս}: Այսոքիկ ամենայն պարզեսցին եւ մանրակրկիտ քնն

նջանի չէր աստ ի գալս, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան {զայս} եկեալ ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան իւրում: Այսօր ուղղ

տան իւրում: Այսօր ուղղեցի առ նա զգիր մի օրինակ {զայս}: " Մեծարու Տի՛կին, Ներքոյ ստորագրեալ

փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, զքառասուն ամ յառաջ քան {զայս}, թողելոց ի հանգուցեալ Աղաւելեանէ: Քանզի կէսն յ

ձակ հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրիտակն: {Զայս} պատասխանի նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի:

ս կամ զչորս, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ {զայս} գործ ՚ի նոյն ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունիսի,

գրաւ, կամ զերաշխաւոր վասն այդչափ գումարաց: {Զայս} ամենայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են, թէ յաջո

) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց երից վկայից: {Զայս} եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ պ

տ օրինաց Անգլիոյ, վաւեր է միշտ երկուք վկայիւք եւ {զայս} ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրութեամբ

սինքն ամբողջ հրիտակն, ոչ բաւեսցէ առ ի ծախս: {Զայս} ամենայն դնեմ ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխ

իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ յանուն իւր: Այլ մեք {զայս} ամենայն յիւրում ժամանակի ի գիր անցուցեալ, աւանդե

աց կտակողացն, այո՛, զարմանալի է, բայց անդր քան {զայս} արժանի զարմանաց անյաջողութիւն նոցա: Որ ինչ զ

ամր բնակչաց Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւազանի: {Զայս} ամենայն խոհականութիւն վեհափառութեանդ կարէ բացերես

ի ձերմէ կողմանէ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, ստանալ {զայս} գումար եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժ

երարժան պատրաստ է կատարել զհրաման Ձեր: Միայն {զայս} մի պարտ համարիմ զեկուցանել վեհիդ, զի թէ հաճեսջիք

եամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ " եւ այլն. {զայս} պահանջեն տեղական օրէնք անգլիականք: Գումարդ այ

արհ յայտարարութիւն Զամս բազումս յառաջ քան {զայս}, ոմանք 'ի բարեպաշտօն ազգակցաց մերոց բնակելոց 'ի

ան յանուն դպրոցի, աղքատանոցի եւ հիվանդանոցի: {Զայս} ամենայն հրիտակս ցայսօր ժամանակի չէ մեր ստացեալ,

որ կորստենէ: Հուսացեալք եթէ ոչ անտեսեսցէ Տէրդ {զայս} խնդիր ազգային, յանձն առնեմք զանձինս 'ի պաշտպանու

շտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ զմահ, - ասաց {զայս} ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով յաչաց

եքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ {զայս} եւս յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամե

շեալ կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն, Արդ եւ {զայս} յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ լուծ

ու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն {զայս} յիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն հանելով անտի ի բաց յ

րիւրէն երկու թողուն նմա իբր ժառանգութիւն յինէն եւ {զայս} պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զստացո

Dieu m'a dit: Ne sois rien". Béranger {Զայս} մի եւ եթ կանխեմք աղաչել, զի մի՛ ոք համարեսցի եթէ

յ Ո՛չ սուրբդ ի Փառան լեռնէ. Մարգարէն {զայս} ասէ, Շարժեալ ի Քումմէ Հոգւոյ:

ձ, Մի՛ թշնամի՞ Աստուած ի քեզ զայդ ելոյց"։ {Զայս} առ կոյսն, եւ զնորա իրանաւ Պարապատեալ թաւալի

Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ գիտել {զայս}: Տանէր սերովբէն թերութեան Առնն արւոյ

յերկիր կարկառի, Եւ բարեխօսք ի շրթանց {Զայս} գէթ լսեն, թէ " տացի՛"։ Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ,

տիեզերասաստ, Ապրեսցի՞ քո մակուկիկ"։ {Զայս} սերովբէն ննջելոյն Կշռէր այժմիկ Ադամայ,

ն անօթք, կորնչի անհետ, որպէս կաթիլ մի ի ծովու: {Զայս} ահաւոր ճշմարտութիւն խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, եւ

Հայրապետ, եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, {զայս} մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ արդեօք ձանձրալի

ւոր ծագումն կամ առաքումն Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ, այլ {զայս} թե՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի եւ Որդին: Քրիստոս

առաբար ", քանզի ըստ մտաց պապական եկեղեցւոյ առեալ {զայս} բան, հակասութիւն լինի խոստովանութեանց Շնորհալւոյ

եկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց {զայս} պատիւ: Բարւոք առնէր Այվազովսքին, եթէ հաճէր ընթե

ուղղափառաց ալ կրնա՞ն ըսուիլ կաթողիկէ եկեղեցի"։ {Զայս} հարցումն առաջարկէ Այվազովսքին, յետ խօսելոյ եւ սա

ջրոյ եւ ՚ի Հոգւոյ: 15) Երես 94. Հարց. - " {Զայս} արարէք առ իմոյ յիշատակի ըսելով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստո

մք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ նորա ընդ մեր, եւ յիշել {զայս} մատուցեալ զհաց եւ զգինի: Իսկ ի յիշմանս յայս հացն

ն եկեղեցի։ Ամսօրեայ իբր ժամանակօք յառաջ քան {զայս}, նախարարն ներքին գործոց իրազեկ եղեալ հոգւոյ եւ ո

Սիւնհոդոսին Սրբոյ Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ {զայս} պատուէր, եւ ահա հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն ա

՚ի նախատինս նոցա, ՚ի համար Հերոստրատեանց: {Զայս} նամակ, ուղղեալ առ Վեհափառ Տէրս, յանձն արարից նո

ցիցս տաց հորդան Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ կիսեցից {զայս} դար սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդակ

յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն ". եւ թէ " գիտեն {զայս} բնակեալքն ընդ իս"։ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ

ձեռքով դրուած նախդիր։ " Եւ ողբայ Դաւիթ զողբս {զայս} 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ ն

օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ {զայս} պատգամ չորեցունց գաւառաց նախարարացն (Վահանն էր ո

ն. բայց զայդ ամենայն հողմոց հնչիւնք համարիմ ես. {զայս} ասեմ համարձակապէս, միտ դնելով Ձերոյդ մռայլութեան

էճ 'ի մէջ Մխիթարեանց եւ Քօլլեճեանց, որ ոչ ունէին {զայս} փօլիթիքա. մինչեւ յետ բազում բանից եւ թղթոց կոչեց

ձին բարձցեն բոլորովին եւ բնաջինջ արասցեն յիւրեանց {զայս} գայթակղական եւ վնասակար փօլիթիքա, եւ զհակառակն կ

ն յարգելի Քօլլեճեան քահանայից, փափագելով յայտնել {զայս} իմ դիտաւորութիւն ամենայն հաւատացելոց։ Մեսրով

ւն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել նորա {զայս} առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս եւ խեղդե

րկու գիրս գրեցի, առ սրբազան ժողովն իբրեւ բողոք, {զայս} գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք եւ լսէ

ոյ զպատճառ անհաղորդ եւ քաղաքական սեւաբաղդութեան, {զայս} թոյլ լիցի ասել (թէ եւ պատրաստ եմք ի պատասխանի ապ

աղաչէաք զհնասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել {զայս} խնդիր ազգային մատենագրութեան: Խնդրեմք ի պատուելի

կամ առաջին եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛ {զայս} լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ թէ նորախօսութեա

գրոյ՝ առաջի առնելով ընթերցանելեացն. առաւել քան {զայս} չիք պաշտօն լեզուի, եւ ո՞վ այդքան վստահ մինչեւ նո

ունի կեանք եւ կիրառութիւն կընկերական կենցաղս, եւ {զայս} լեզու մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն զ

թիւն կընկերական կենցաղս, եւ զայս լեզու մեռեալ, [ {զայս} լեզու (որ չէ լեզու, վասն զի լեզու ասի էապէս այն

ւ մաղեալ իցէ զհինն դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ {զայս} անհիմն եւ սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, եթէ

ոյակապ իտալախօսութեան: Եթէ հնասէրք հայոց համարեն {զայս} ամենայն յանուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ

ի մէնջ ջատագովեալ " Վարդապետարանի կրօնի ", զսոյն {զայս} լուսափայլ ճշմարտութիւն վաղ ուրեմն [ծանուցեալ ] հր

անութեան անդ նորին լեզու իմաստասիրական ոճով բանից {զայս} ամենայն ի լսելիս մերայոց, որոց ունիցին առողջ ակա

եւ ի մենարանս աբեղայից: Այո՛, ո՛չ շատ յառաջ քան {զայս} տպագրեաց ի Մոսկվա Մսեր մագիստրոս Զմիւռնացի զիւր "

չ զԱստուծոյ՝ եւ զՆորին ստորոգելեաց: Անտեսեալ {զայս} ամենայն իմաստնոցն Հայոց, մինչ դեռ հարկ է վերայ կ

ատիլ եւ ինքն գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն {զայս} գիր շարունակէ յեօթներորդ դարու Յովհաննէս Մամիկոնե

աջնորդութեամբ ստեղծանէ, զորմէ բան պատմի ի Խորնոյ {զայս} օրինակ. " Եւ տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն

րանին վերաբանութեան"։ Եւ այսպէս երեւելի արանցս {զայս} գործ մեծակշիռ վասն ազգայնոցն վճարեալ՝ փութան մի

զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահան {զայս} օրինակ. " Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որ արդարեւ

ինքնին հեղինակս գտաւ անձամբ անձին ականատես վկայ: {Զայս} պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են

ասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ: Զսոյն {զայս} Խոսրով գիտէաք մեք մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձակայ,

ւն, զքերականութիւն, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ {զայս} ամենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազա

մբ աւանդելոցն եւ յստակութեամբ ոճոյ բանիցն: Զսոյն {զայս} պատմութիւն, գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, խոստանայ

ծոցն, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ ասել զայրս {զայս} արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ:.

րաժեշտ են ի պատմութեան՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. {զայս} ասացեալ չկամիմք բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս

եւ օրէնք պատմաբանականք. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ {զայս} ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ խօսից

ւժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին լքին {զայս}, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն

Ստեփանոս վարդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսցի {զայս} գործ իւրումն աշխատասիրութեան, եթէ միայն հասանէին

զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի {զայս} եւ եթ գործ, զի վերականգնեցին զմիջաբեկ շինուած հի

նոր աւուրս ընթերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծանուցեալ {զայս} եւ եթ, զի այդ օրագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացու

տութեան կսկծեցուցանէին զսիրտ մեր, այլ թագուցանել {զայս} քաղցկեղ, որ ճարակէ եւ զառողջ մարմին ազգին, չէր

ս հնարաւորելով առ ի լուսաւորութիւն իւրայնոց, չեւ {զայս} արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն, սուտ եւ ազգա

տեղեաւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմութենէ նորին {զայս} եւ եթ արժանի համարիմք ծանօթութեան, զի ի մանկական

լոյ զպայմանս լեզուի մերոյ, թէ կարէր արդեօք տանել {զայս} ամենայն. ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք յընթերցողաց ճա

ել արշաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ {զայս} եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ

մբ ռամկին ստանձնել ինքեանց՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: {Զայս} առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ իսկ ընդ նորոգել

ոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ {զայս} ՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն գիտէ եւ զայլս՝ ծն

ր քան զամենայն, զայլ ոճ խօսից. առ ի ապացուցանել {զայս} կարծիք պիտոյ է գէթ հրաւիրել յիւրաքանչիւր անջատ վի

կանս ի կրթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն: Թող {զայս} զի բոլոր անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց չկարէին մ

եթէ ուսումնականք եւ ուսանողը ինքեանք գէթ կազմէին {զայս} ընկերութիւն ի լուսաւորութիւն ազգի, այլքն որ տարա

ակառակորդք լուսաւորութեան որդիք են առաջնոցն, որք {զայս} արարին: Առ Հայս Ռուսաստանի միակ գերդաստան է ե

իցուք եթէ նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ {զայս} գործ զընթացս լցին կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն

հասարակայն բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ յինքեան {զայս} արժանաւորութիւն. զի ազնուագոյն է քան զկիրառականն

իրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել եւ {զայս} զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական սեպհական լեզ

րբոյ սպասաւորութէան առաքելական եկեղեցւոյ, կոչէ ( {զայս} անուն) սարկաւագս ՚ի սարկաւագութենէ է, քահանայու

զազգային զհրիտակս: Համաձայն եզրակացութեանն, {զայսմ} ամենայնէ իրազեկ արարեալ զՁեզ, խնդրեմ ի յարգութեն

նութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն յայտնեալ ինձ {զայսմ} ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխանական զթուղթն յանդ

3 Յունիսի, հազիւ ուրեմն աւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: {Զայսմ} ամենայնէ քաղի զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան

լինել ի Տփղիս, ոմանք ի Հնդիկս, կէսք յԷջմիածին: {Զայսմանէ} եւս տացես զտեղեկութիւն, եւ ես մնամ ակնապիշ գրութ

ր սրբազնութեան, ամենախոնարհաբար խնդրեմ առաջարկել {զայսմանէ} լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, զի արձ

ընդունել ի թիւս ձրիավարժ որդեգրաց ճեմարանին: {Զայսմանէ} սրբազան վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձ

տօք: Այսու պատճառաւ հարկ անձին համարեցայ բողոքել {զայսմանէ} եւ հրատարակել զթուղթն զայն նենգեալ: Այն ինչ

արարեալ զպետութիւնն Անգլիոյ խնդրեսցէ հրամանագրել {զայսմանէ} կուսակալին Անգլիոյ ՚ի Հնդկաստան: Աւուրց, յետ

իցէ հնարողի զառասպելը: Խնդրեմ. միամիտս առնել {զայսմանէ} զբարեմիտ ազգայինս, յորոց ամենայն դրութեամբ փութա

ամիս բերանաբաց մէկուսի: Խնդրեմ միամիտս առնել {զայսմանէ} զլրութիւն ազգիս, որք ամենայն բարեացակամութեամբ փ

րգելով ինքեան կտակակատար զԿիրակոսն Յարութիւնեան: {Զայսմանէ} զառաջինն գրէ առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթողիկոսն ամե

: Աստ է Կալկաթա չիք ուրէք ծանօթութիւն զառնէս {զայսմանէ} եւ ոչ զնորին կտակակատարէ: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշ

ին վայրապար, աստ ի Կալկաթա մնայ ինձ ուրեմն տքնիլ {զայսմանէ} ի Մադրաս: Նախ քան զխօսիլ իմ զհրիտակէն, թողե

թողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան: Այլ {զայսմանէ} ճգնեցայց դարձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի

յ մասին ունիմ զկարողութիւն հետամուտ լինել: Ուստի {զայսմանէ} ըստ պատուիրանի Ձերոյ տուեալ զայսչափ տեղեկութիւն,

ակ օրինաց, քանզի հակառակ է կտակին: Այլ որպէս {զայսմանէ}, նոյնպէս եւ զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի

անհրաժեշտ պիտի առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ {զայսմանէ} գրեցից զկնի, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից

չեւ ցարդ աճեալ է դարձեալ ընդ ձեռն տօկոսեաց: {Զայսմանէ} ՚ի խօսիլ իմ ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի

որս եւ ոչ տուեալ իմ մնաց պատկերս առանց օծման: {Զայսմանէ} յայտնելով խոնարհաբար Ձեր բարձր սրբազնութեան՝ խնդ

է համարի ի թեթեւ աստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ {զայսմանէ} արժան էր խօսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն

րժանաւոր գտցի վճիտ կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ {զայսմանէ} չէ խնդիրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ ամենայն

ճ բանին. զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ {զայսմանէ} բան լիցի զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհա

է յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն {զայսն} նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զ

րին վեհափառութեան անպատճառ իմով ներկայութեամբ տալ {զայսոսիկ} պատասխանիս, յայնժամ բարեհաճեսցի նշանակել վասն ծա

նէ լռէ նամակագիրն իսպառ: Որովհետեւ առաւել քան {զայսոսիկ} չգիտեմք ինչ, ՚ի մասին հրատակացս, որովհետեւ տեղ

Տէր Ստեփանոս Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու ամենայնիւ {զայսոսիկ} ինձ պարգեւողին Աստուծոյ մատուցանեմ փառս եւ երկրպա

լորդ իմն համարիմք ասել, թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ {զայսոսիկ} անօթս, ազգն ի դէպ ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող

նընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս յօրագրի մերում: {Զայսոսիկ} եւ զայլ սոցին նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յ

կարգին են։ Աստուածաբանք Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, {զայսոսիկ} մեղս միշտ մահուչափ ուսուցին մեզ, բայց Այվազովսքի

այկական գրոց եւ զիւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն: {Զայսու} ժամանակագ երեւի Հայրն պատմութեան մերոյ՝ փիլիսոփո

խնեաց ունիմք սովորութիւն ոչ այլ ազգ ածել 'ի կատար {զայսունակ} մեծակշիռ զգործս, եթէ ոչ նախ խնդրելով զհաստատութ

ինել: Ուստի զայսմանէ ըստ պատուիրանի Ձերոյ տուեալ {զայսչափ} տեղեկութիւն, խնդրեմ խոնարհաբար ի սէր ազգին մերոյ

լխոցն զլրիւ չափ արհամարհանս ապագայից: Առ այժմ {զայսչափ} եւ եթ հասուցեալ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած գոր

ւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր զԱյվազովսքին, {զայսպիսի} հարցմունս առաջարկել մանկտւոյն մերոյ, քա՛ջ ճանաչե

ն ի հին լեզուէ ի նորն եւ հասկանալին ժողովրդեան: [ {Զայսպիսի} ամեն հարկաւոր] հոգաբարձութիւն [ոչ ուրեք տեսանիմք

կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ {զայսպիսի} անարժան բանս ի բերանոյ պապական Հայոց, ի կարծիս լ

եւ տեսջիր զի անհնարին նախանձ եւ ատելութիւն է, որ {զայսպիսիս} ճարտարաւորէ եւ զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա իմ

ն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն {զայսպիսիս} եւ զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առն

էս մեզ թուի՝ [կրօնուսոյց] մատենագիրք մեր ի գրելն {զայսպիսիս} ունին [իւրեանց կէտ| նպատակի կրթել զուխտ եկեղեցւոյ

խարհական մանկանց, որոց չունէր յառաջն զիրաւունս, {զայսցանէ} կարծեմ թէ ունիմ ես տուեալ յայտարարութիւն ի Նախիջե

ալ ինչքեան, որպէս եւ հարեւանցի իմն զգացոյց զիս, {զայսքան} ամեայ լռութիւն հասարակութեանս մերոյ: Տունն այ

եան։ Այս գիրք յեօթանասուն ամաց հետէ տպագրեալ է, {զայսքան} ամս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին,

ան օգտի զաստիճանաւոր Խալիբեանցն եւ զգործակից նորա {զԱյվազովսքի} վարդապետն, եւ այն թերեւս առ ի զանձինս պահելոյ յա

յն սակս, յայս նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի միայն {զԱյվազովսքի} Գաբրիէլ վարդապետն։ Մի՛ ինչ օտարոտի թուեսցի

Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր {զԱյվազովսքին}, զայսպիսի հարցմունս առաջարկել մանկտւոյն մերոյ,

ն կամ ՚ի դպրութեան, եւ ի կեանս մեր ո՛չ սակաւ քան {զԱյվազովսքին}, գրեալ եւ տպեալ եմք արդեն։ Ամենայն, որ ունի զո

ատարի, քանզի արք ոմանք անաստուածք բերին ի Ղրիմու {զայր} այն յիմար եւ լատինադաւան եւ եդեալ զնա դաստիարակ

նփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վաղվաղակի առաքէ առ Աբել {զայր} հաւատարիմ Վահրիճ անուն, զկատարումն պահանջեալ խոս

դ այն Յակոբայ Կաթողիկոսի, հոգ տանի յղել յԵւրոպայ {զայր} ՝ առ ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքուր գրոց, վասն

ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքուր գրոց, վասն որոյ {զայր} հաւատարիմ գտեալ զՄատթէոս Ծարեցի առաքէ ի Վենետիկ,

տիկ, ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, որ ի վերջնումս գտեալ {զայր} արհեստագէտ, փորագրել տայ զտառսն եւ անկեալ ընդ պա

եր պարոն Մեսրոպ Դաւթեան Թաղիադեանց, ոչ սակաւ քան {զայր} աշխատասէր զանազան աշխատութեամբ (որք անագան յոյժ

րարումն զայն։ Յորոյ վերոյ տեսեալ պարեգօտաւորաց, {զայրագնեալ} իմն զօրհնելոյ տիկնոջ Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ

նէր, ճշմարիտ, մահացութիւնը չէր կարող այնքան շատ {զայրանալ} ։ Բայց արի տես, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ յիմարութեա

եգերուիլը հանքային ջրերում, տկարութեան կատաղաբար {զայրանալը} եւ սորանից պատճառուած աննկարագրելի ֆիզիկական թուլ

Չար լեզուներ ասել էին ինձ, թէ քո թոքախտութիւնքը {զայրանալով} զրկել է քեզ հնարից շարունակելու մեզ սիրելի Յիշատա

: Երեք հոգատարք Մնացին հոգատարքը, ասաց նա {զայրանալով}, ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: Սոքա էին այն բոլ

քաղաքի մէջ, այլեւ շատերը կարդինալի կուսակիցներից {զայրանալով} սորա վերայ, միաբանուեցան հասարակաց հետ եւ վերկաց

եւը... Մահից քանի օր յառաջ, մինչ տկարութիւնը {զայրանալով} զայրանում էր, նորա մտածութիւնը էր միայն իւր մայր

անզգալի կերպով կտրում էր ճանապարհի երկարութիւնը: {Զայրանում} էր ծովը մեր յանդգնութեան վերայ եւ կատաղաբար փրփրո

ատ անգամ շրջում էի միայնակ Գանգէսի ափերումը: Երբ {զայրանում} էր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն էի փախչու

է, բոլորեքեան գրեթէ կարեկցութեամբ շարժւում են եւ {զայրանում} են վերակացուի անիրաւութենների վերայ: Յետոյ նա ող

հաւատացող դաւանութեան: Որպէս հայ, ամօթահար {զայրանում} ենք, որ այս ժամանակում հայ մամուլից արձակւում են

Մահից քանի օր յառաջ, մինչ տկարութիւնը զայրանալով {զայրանում} էր, նորա մտածութիւնը էր միայն իւր մայրը, որի մա

այսպիսի բաների վերայ խօսել: Երիտասարդը առաւել է {զայրանում} եւ պատասխանում է. ժամանակը մեզ է պատկանում, եւ

հասկանալով, որ բանը իւր վերայ է առաւել եւ առաւել {զայրանում} էր նորա սրտի ցաւը: Մանուշակը Աղուանեանց Մկրտ

ափարը: Այն մարդիկը, որ անդատաստան երեխայի պէս, {զայրանում} են տեսանելով ազգային որեւէ՛ ամօթի հրապարակութիւնը

ւնքը այրւում են այս խօսքերը կրկնելու ժամանակ, եւ {զայրացած} ամօթապարտւում ենք մեր խղճմտանքի առաջեւ՝ մտածելով

: Նոյնպէս տեսայ ես, երբ Կամբիզես պարսից թագաւորը {զայրացած} իւր անյաջող արշաւանքի վերայ կրակով դատեց հարիւրադ

է առնէ, որի՞ն է վախեցնում: Ես այսուհետեւ աւելի {զայրացած} կխօսիմ նորա վերայ, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպ

ը ձեռք առեց Ֆրանսիայի կառավարութիւնը։ Ժողովուրդը {զայրացած} էր սաստիկ Յիսուսեանների վերայ։ Շատերը մեռանում է

լաւ մարդ էր) այդքան երկար ծառայ պահել, բայց նա {զայրացաւ} ամենեցուն վերայ: Այսպէս, չափազանց սիրում

դը վերջին յուսահատութեան մէջ: Մի օր, երբ սաստիկ {զայրացել} էր Բէգզադէի մարդ զրկելու ծարաւը (տարու մէջ 366 ա

թշուառ կեանքի հանգամանքից, երբ որ կամեցայ, գոնէ {զայրացմամբ} դադարեցնել ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձանձրալի լաց

էին ուրիշից դուրս եկածները, որպէս զի առաւել եւս {զայրացնեն} ժողովուրդը Յիսուսեաններին ընդդէմ։ Բայց ցաւը

ագաւորական հրովարտակը տարակոյս չ'կար, որ պիտոյ է {զայրացնէր} Յիսուսեանները։ Արդարեւ, նոցա ատելութեան հետեւան

ի էր այս վսեմ անունին լիամասն կերպով. խնդիր, որ {զայրացնում} է զգայուն սրտի վէրքերը։ Ազգը բաղկանում է ընտ

որհրդակից լինելու հոգատարների հետ: Ամէնից առաւել {զայրացողը} գործավարն էր, որ իւր անվայել գործերի համար պէտք

իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց եւ {զայրացուց} նորա առաջին վէրքը: Սատանան, ձգելով Աստարօտը

ացեալ իբրեւ զեղբայրս 'ի վերայ եղբօր, այլ առաւելս {զայրացուցեալ}, գրգռելով զկամացն իւրեանց նովաւ կատարեցին զհաճոյ

խորախորհուրդ, բայց տխուր եւ տրտում մտածութիւնքը {զայրացուցին} կոմս էմմանուէլի սիրտը, եւ արտասուքի երկու խոշոր

նեմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պիտի տամ {Զայրմայրի} էջմիածնեցի քաւորին"։ Համաձայն ենք, որ կոպիտ,

առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խոցեաց զերկոսին {զայրն} Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ արգանդ իւր եւ դադարեաց

իւրեանց ծառայի, այլ ի պատուոյ ասպարէզ հրաւիրելով {զայրն} գիտնաւոր եւ քան զբազումս արժանի: Այլ հերիքասցին

ռ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, բայց եւ ոչ գովեմք {զայրն} այդպէս ընթացեալ: Ինձ թուի, թէ առ ի ոչ անիրաւել

լ տալ աւանդութիւնը: Յայտնի է բոլորին, թէ որպիսի {զայրոյթով} դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն արգելեց ն

գրուածոցն, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ ասել {զայրս} զայս արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ

ցել էր մեր սրտումը բոլորովին անգործ, պատճառ, որ {զանազան} հանգամանք արգելք էին լինում այս ազգասիրական գործի

եր պիտի աչքի տակ առնու ճանապարհորդը: Ուր թողունք {զանազան} պատահարները այդպիսի հեռավոր եւ վայրենի աշխարհներո

ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ {ԶԱՆԱԶԱՆ} ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆԱԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ յԵրեսիոխան

ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ {ԶԱՆԱԶԱՆ} ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ յԵրեսիոխանէ պատգամաւորաց

թեան, արարելոյ ի 15 Յուլիսի այսր ամի, որով ազգն {զանազան} պայմանադրութեամբ, ընդ իս եւ ընդ արգոյ Աջեմեանցն

փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ են բազմապատիկ բողոքանք {զանազան} հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազան եպիսկոպոսաց եւ

թյան մեջ գործ ունենք հավասարակշռության եւ տարրերի {զանազան} զուգորդումների հետ... Այդ գիտե մինչեւ անգամ Հա

րի ընդհատվելը. այդ կարող է նրանց շատ վշտացնել եւ {զանազան} սխալ եզրակացությունների հասցնել: Այնուհետեւ

մ հիվանդությամբ եւ դրա հետեւանքով պատվիրում է ինձ {զանազան} փրկարար միջոցներ - դա իսկական բարեկամի ու գիտությ

մ տեղի ունենալ նրանց կենցաղում դեպի լավը, չնայած {զանազան} պետությունների որոշ պետական անձերի մարդասիրական ձ

՜կ է հայերի թվի մասին եղած վիճակագրության բախտը: {Զանազան} պատահական մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փափուկ եւ սա

րելի Անանիայի աղբահորը նետելու բաներ են։ Իսկ ըստ {զանազան} փաստական տվյալների, ճշմարտությանն ավելի մոտ է այ

պարտքը զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու եւ ինձ {զանազան} տեղեկություններ հաղորդելու համար, որոնցից ամենից

յունը հանք է, որ ամեն ինչ կազմվում է դրսից՝ ըստ {զանազան} ֆիզիկական, ընդ որում՝ անփոփոխ օրենքների: Մարդկ

ական քերականությունը՝ ըստ ինձ հայտնի տվյալների, {զանազան} վայրերի, ուր կան հայեր եւ ուր նրանց բարբառները տ

այրերից գրված ընդդիմախոսություններում երեւան կգան {զանազան} ձեւեր եւ ես հայհոյանքը մի կողմ թողնելով եւ նրանց

րությամբ, միշտ կմնա " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ {Զանազան} գավառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում են նոր լեզո

յած համալսարաններին, ակադեմիաներին, ուսումնական {զանազան} hաստատություններին եւ ամսագրերի ամբողջ բանակին:

, հանգստացուցիչ այն պատասխանը, որ իբր " ատոմների {զանազան} դասավորություններից է կախված միեւնույն քիմիական բ

վրա, այն շեմքում, որտեղ արդեն իսպառ վերջանում է {զանազան} սուտ իմաստակությունների սահմանը եւ սկսվում է նոր

որովհետեւ ես կամենում եմ, քերականությունն ազատել {զանազան} ավելորդաբանություններից եւ աշակերտին անհարկավոր հ

լից"։ Ուրիշ " Ճառընտիրների " մեջ եւս նույն ողբի {զանազան} հատվածները ցիր ու ցան՝ դարձյալ վերագրվում են Աբր

ղագս բոլոր կրպակաց մերոց կարգի, որպիսիք գտանին ի {զանազան} կարգս կրպակաց, այլ որովհետեւ չպատահեցաւ բարձր սր

կառավարութեան քաղաքիս օծանել զպատկերս նուիրեալս ի {զանազան} անձանց, ստացեալ ի տեարց պատկերաց յիւրաքանչիւրոց

ԱՐՔԻ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՎ {ԶԱՆԱԶԱՆ} ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական գլխոյ Նոր Նախի

հիւրի առաջին խօսքը այն եղաւ, որ հարցանէ ինձանից {զանազան} նորութենների մասին. ես ոչ մի այնպիսի ուշադրութեա

բարեհաճել է ցուցանել Նոր Նախիջեւանու Հայոց ազգին {զանազան} առանձնաշնորհութիւնք: Շատերը Նախիջեւանցի Հայերից

աստ գերաններով եւ փայտերով պատելով, յառաջացուցին {զանազան} նաւահանգիստք, որ մի գծի վերայ լինելով, այլեւ մի

ն ոտք է հաստատել Նախիջեւանի մօտ, որի խորհուրդը է {զանազան} մսեղէն պաշարներ պատրաստել Եւրոպա ուղարկելու համար

եզ: Խդրելեզին եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւում են {զանազան} խանութներ, եւ ժողովուրդը ամբողջ երեք օր ման է գա

յ Վարդավառի տօնին երեւում են այր եւ կին մարդերի, {զանազան} հասակի բազմութիւն, իւրեանց խայտաբղէտ զգեստներով

ն ճախինի մէջ, ուր բուսանում է եղէգն եւ ապրում են {զանազան} զեռունք եւ սողունք։ Այս շնչաւորների մեռած մարմին

է արած բոլորովին այդ քաղաքի մէջ: Երկրագործութեան {զանազան} ճիւղերը, որպիսի են մեղուադարմանութիւն (пчеловод

տութեան պաշտօնեայն միշտ հանդիպել է եւ հանդիպում է {զանազան} անախորժ եւ վշտացուցիչ բաների, բայց մանաւանդ ողբա

ի հոգուն եւ սրտին, այնուհետեւ ամենայն կարող մարդ {զանազան} դիպուածներում չէր խնայելու իւր օգնութիւնը: Այն ա

րը յանձնառու լինելով կատարել էր՝ լրագիր ուղարկել {զանազան} մարդերի, որ խնդրած չէին, եւ մի քանի ամսից յետոյ

Այժմ արձանագրեմ մի քանի նամակներ, որ ստացել եմ {զանազան} տեղերից եւ զանազան պարոններից: Պարոն Կո

ի քանի նամակներ, որ ստացել եմ զանազան տեղերից եւ {զանազան} պարոններից: Պարոն Կոմս Էմմանուէլ,

գրել է այդ գործը: Նա ամենայն տեղ, ամենայն րոպէ {զանազան} ազգասիրական խօսքերով աշխատում է վարագուրել դրամատ

լ էի քեզ ցնծացնել քո Յիշատակարանը Յունուարի մէջ՝ {զանազան} ուշադրութեան արժանի լուրեր եւ ծանօթութիւններ հասո

է ասեմ, թէ այդ բաւական հաստափոր գիրքը շտեմարան է {զանազան} սխալների: Այնտեղ որքան կամիս կարելի է գտանել

ինակը եւս ուրիշ գաղափար չէ թողել մեզ իւր ընթացքով {զանազան} հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք պատահած ենք երբեմն

աւելի բարձրաստիճան ջերմութեան, լուծանւում է դէպի {զանազան} բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւթը: Սա իւր բաժ

նը քննւում է եւ սահմանւում է նախ եւ յառաջ, տարու {զանազան} եղանակների մէջ քանի օրերով ծանրաչափի եւ ջերմաչափի

դ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը եւս յառաջ են բերում {զանազան} համոզիչ եւ ճշմարտանման փաստեր: Մեր դրութիւնը այս

ծաթի վերայ, բողոքում ենք այն մարդերի ընդդէմ, որ {զանազան} առիթներից եւ ախտերից ստիպուած համոզում էին ազգին

տ եգիպտացու աչքից։ Այս պատճառով եւս տեսանում ենք {զանազան} խլրտմունք եւ թշնամական յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի

մ ենք, որ մեր ազգային եղբայրակիցների մէջ բացուին {զանազան} կապակցութիւնք: Մի բարոյական կապակցութիւն, մի բա

հաւատարմութեամբ գնելով նա օտարազգիներից հետզհետէ {զանազան} ապրանք եւ, վաճառելով նորանց, կարողութիւն կը ստա

այոց բառերով պիտի ներս մտանէին ազգի զաւակների մէջ {զանազան} լուսաւոր գաղափարք: Ազգային չենք ճանաչում այն դպր

: Շատ անգամ բերանացի եւ նամակներով խօսած ենք {զանազան} մարդերի հետ մի ընդհանուր ազգային արծաթագլուխ գոյա

թեան պէս բան, որ փայլակի շուտութեամբ տարածւում է {զանազան} ազգութեան անդամների մէջ: Այս բանի խմորը ընկնում

եան ժամանակ սովոր էին իւրեանց մեռելների հետ թաղել {զանազան} յիշատակարանք, դրամներ, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զար

այն մեզ հասած լինելով գիտենք: 3. Կը հաւաքէր {զանազան} տեղերից ազգային պատմութեան կամ ժամանակագրութեան վ

ատահի մեզ, ո՛վ գիտէ, ճանապարհորդութեամբ կամ այլ {զանազան} ՝ մեզանից չկախուած պատճառներով աւելի երկար լուռ մ

թականութիւնքը՝ Ամերիկա, Աւստրալիա, Հնդկաստան, {զանազան} կղզիներ, բնականապէս եւ գլխաւորաբար յառաջանում են

է, որ այլեւս մնանք նոյն յարաբերութեան մէջ: {Զանազան} գաւառներում դուրս երեւեցան զանազան ընդդիմութիւնք

եան մէջ: Զանազան գաւառներում դուրս երեւեցան {զանազան} ընդդիմութիւնք եւ ապստամբութիւնք, եթէ իրաւունք պա

, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ արծաթ են թափում {զանազան} տէրութեանց գանձարանների մէջ, գրեթէ ազդեցութիւն չ

լու նիւթերը առատանան, դրամը չէ կարող կենտրոնանալ {զանազան} ձեռքերում, հասարակ ժողովուրդը, իւր պատրաստած նի

րատական եւ անմաքուր կեանքը, որ պիտի անցուցանէ նա {զանազան} իջեւաններում: Երեկոյեան պիտի գայ վաստակեալ, ուժ

ահը եւ օգուտը, ո՛րքան ընթացք եւս կատարէ, ո՛րքան {զանազան} շրջաններ առնու, ի վերջոյ, էականապէս կենդրոնանու

առականը իւր ընթացքի մէջ կարօտ է մեծ վաճառականին, {զանազան} միջնորդական տուների, գործարանների եւ ի վերջոյ՝

դ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավարութիւնքը տիրում են {զանազան} աշխարհների, զանազան ազգերի, միմիայն վայրենութիւ

օր կառավարութիւնքը տիրում են զանազան աշխարհների, {զանազան} ազգերի, միմիայն վայրենութիւնը քաղաքակրթելու համա

արդկութեան սէրն է, որ ստիպում է նորանց ստրկացնել {զանազան} ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը յետ են մնում եւ չեն

ւմ մաշուած ձեւերով խօսք բանալ: Հայոց ազգը, {զանազան} աշխարհներում, իւր տարագրութեան եւ թշուառութեան մ

այլ աստուածահաճոյ շինուածների: Նորա ժամանակակից {զանազան} մարդիկ նոյնպէս չեն մոռանում Նախիջեւանը, այլ քրիս

արքի Մայր Աթոռոյ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիածնի եւ {զանազան} նշանաց զանազան կայսրութեանց ասպետի Հայկազն Մ

յ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիածնի եւ զանազան նշանաց {զանազան} կայսրութեանց ասպետի Հայկազն Միքայել Նալբանդե

պակաս կանչել։ Արի՛ երթանք շուտով խանութ մեր {զանազան} հնարքով Ապրանք ծախենք թէկուզ մեր հօրը, սակա

տս թո՛ղ քո մասնիկներ։ Սիրտս խոցուած է {զանազան} կողմից, Արիւն ու շարաւ կթափի երակից.

երին։ Մահը նոյն է, բայց տեսնողի {Զանազան} է վիճակը. Մինը չունի հագին շապիկ, Մի

քեղ, Սենեկից սենեակ անցայ, եւ միւսում {Զանազան} աթոռք դրած են մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ

եղ։ Չանցաւ մի րոպէ, եւ ահա եկան {Զանազան} մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան. Ամենն իւր համար

" Իմ արդար դատից, չես երբեք պրծնիլ. {Զանազան} կերպով հարկ է քեզ տանջուիլ, Անիրաւ, անգութ

մակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է {զանազան} Նախիջեւանի լուրեր: 9-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ

կնկալութեամբ, պատնէշ չենք կանգնեցնում մեր առաջեւ {զանազան} սուտ սկզբունքներ, սոփեստական գաղափարներ, որոնց

կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց արդէն լսում ենք {զանազան} հոգեւորներից, թէ նոցայ արդիւնքն է, որ հայոց ազգ

այն ձեւը կամ միեւնոյն գաղափարը տալու համար անխտիր {զանազան} ձեւեր, որ ոչ մի կանոնաւոր լեզու չէ կարող տանել։

անցնէ։ Թողում ենք այն բազմահատոր վիպասանութիւնքը {զանազան} հեղինակների եւ զանազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաս

բազմահատոր վիպասանութիւնքը զանազան հեղինակների եւ {զանազան} ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով եւս լ

որ չունէր դպրոցներ, ուսումնական ընկերութիւններ, {զանազան} լուսաւոր գաղափարներով հարուստ շարունակ օրագրութիւ

դարձեալ հրահանգ, տասը քսան անգամ միեւնոյն բանը՝ {զանազան} կերպարանափոխութենով։ Ինչի՞ եմ մոռանում քերականու

մ ասում օրացոյցների համար, որ միշտ նոր են տպւում {զանազան} տեղերում, որոնց մի քանիքը եղանակներն են գուշակու

ն Սիւ'ն, ոյժ տալով իւր մտքի թեւերին եւ ունենալով {զանազան} յարաբերութիւնք դէպի Յիսուսեանները, կերպարանագործ

ոդէնի, դ'Էգրինիէի, Դիւբուայի եւ այլ մարդերի մէջ {զանազան} բնաւորութիւնք, այլ, ուսանելով Յիսուսեան Կարգի պ

թերուuին, առեւտրականին թե արհեստավորին, կյանքի {զանազան} ասպարեզներում գործող մարդկանց, հայրերին ու մայրե

նորանց, որ իւրաքանչիւրքը անձամբ կարդալով, զգան {զանազան} տպաւորութիւն՝ իւրեանց ճաշակին եւ հասկացողութեանը

նյայտ են մնում հասարակութեանը, որ միշտ որոնում է {զանազան} նորութիւնք եւ առհասարակ այնպիսի բաներ, որ զգալի

երցանութեան։ Նորա միջի յօդուածքը, բազմօրինակ եւ {զանազան} նիւթերի վերայ լինելով, տարակոյս չկայ, որ ամենայ

, բարք ու վարք պատկերացնող կարճ պատմութիւնք, ապա {զանազան} խորհրդաւոր բանահիւսութիւնք, որ պարունակում էին ի

ի արժանաւորութիւն ապացոյցներով հաստատելու համար, {զանազան} հատուածներ դուրս գրել դորանից եւ դնել կրիտիկայի մ

դէն վաղուց նորա քննութեան տակ մնացել էին հիւանդ, {զանազան} պատճառներով: Նորան քարտուղարութիւն տալով, կարծե

ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէջ, {զանազան} պատճառներով. բայց իւր գեղեցիկ բնաւորութեամբ եւ ց

բացի որպէս վկայութիւն բերելուց, Փարպեցին անում է {զանազան} ակնարկութիւնք Ս. Գրքում եղած բաների վրայ. բացատ

ւշէն Երեւանի մօտ Կոտայի նահանգից էր, գեղի անունը {զանազան} ձեւով են դնում ժամանակագիրք՝ ոմանք՝ Աղբերից, ո

ից տասն տղայ ուղարկել Բեռլին, որ այնտեղ պարապէին {զանազան} ուսման ճիւղերի։ Աբովեանի ուրախութիւնը չափով չէր

ային լուսաւորութեան վերայ, նորա ձեռքը պարապած չէ {զանազան} վիճակային գործերի մասին իւր յատուկ ձեռքով կոնդակն

գնալ եւ այնտեղ կատարել իւր ուսման ընթացքը, բայց {զանազան} պատճառներ հարկադրեցին նորան դառնալ Մոսկուա եւ այն

ւմնակարգը։ Ամառը, քաղաքից դուրս, բնակուելով եւ {զանազան} բժշկական հնարներ գործ դնելով, բաւական ամրացուց ի

ամար հիւանդներ՝ հանքային ջրերով բժշկուելու համար {զանազան} ցաւերից։ Պ. Ինոզեմցովը, ճանաչելով նորան որպէս

մեզանից խօսում էր հանգուցելու մասին. յիշում էինք {զանազան} դիպուածներ նորա կեանքից, նորա խօսքերը եւ գործածա

. ինչեւիցէ: Այս բնակարանը ունի իւր մէջ որպէս {զանազան} խորհրդով պատրաստած սենեակներ, նոյնպէս մի մեծ պաշ

երը, թէ արձակ եւ թէ ոտանաւոր, հաստ, թէ բարակ, {զանազան} ձեւերով կազմած մեր մատենագրութեան հարստութիւնը,

Աստուածաբանութեան հատորները, տրամաբանութիւններ, {զանազան}, ընդարձակ թէ համառօտ հրահանգներ, դատարկ ճառեր,

րահանգներ, դատարկ ճառեր, չոր քերականութիւններ, {զանազան} ուսումնական եւ փիլիսոփայական քննութիւններ, որոնց

ն այնքան անհամար աշխատութիւնք, որ դուրս են գալիս {զանազան} տեղերում: Թեպէտ գրականութեան մէջ ոչինչ տեղ յիշատ

ողմից շուրջանակի, յատակը փոխել, պատերը զարդարել {զանազան} քանդակներով, քանդել հին ապարանքը Sարտարոսի կողմի

ստիպում է մեզ, մի ծակը փակելով, բանալ միւսը եւ {զանազան} փոփոխութիւնք առնել զանազան մասների չափակցութեան ե

կելով, բանալ միւսը եւ զանազան փոփոխութիւնք առնել {զանազան} մասների չափակցութեան եւ զուգապատշաճութեան համար:

արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում էր նոր-նոր եւ {զանազան} ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժլատ լինելով պարգեւա

մի քանի րոպէ, երբ նոքա 2000 ասպարէզ տեղ վազեցին {զանազան} ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի իշխանը բռնեց իւր խո

ձ ենթադրեալ օրագիրները աշխարհի երեսին բաժանեցի ես {զանազան} կարգերի եւ իւրաքանչիւր օրագրի տուեցի առանձին կարգ

երգեցողութեան հետ միասին լսւում էին շատ կողմերից {զանազան} դժոխային գովասանական խօսքեր ծայրագոյն Բրամինի մին

կոսը սկսեց թէյ պատրաստել եւ նստելով աթոռի վերայ, {զանազան} պատկերներ երեւակայել իւրեանց խնջոյքի մասին: Միան

լով այդպիսի ծառայական արհեստով, նա պարապում է եւ {զանազան} գրեանք կարդալով: Նա միշտ համարել է իւրեան, եւ ա

(այժմ կը լինի նա 36 տարօք) անդադար պարապում էր {զանազան} դիւթական գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես

խեղճի լերդը պատառել էր"։ Թէեւ պ. Մարկոսը, {զանազան} դիւահալած աղօթքներով վահանափակել էր իւր անձը, այ

նալ, պատճառուած որեւիցէ յիմարութենից. երկրորդ, {զանազան} խօսակցութիւնք ծագել, որ ընդդէմ էին մեր ուրախութե

սուցանել: Սկիզբը կարծիքի, թէ կարելի բան էր {զանազան} նիւթերից ոսկի շինել, նոյնքան հին է, որքան ագահո

րը, որ գործածութեան մէջ էին այն միջոցներում, եւ {զանազան} փորձեր եւ նկատողութիւնք, որ յաջողել էր նորան կատ

ւ էին դէպի ոսկի: Այս փորձերի մէջ ներգործողքը էին {զանազան} աղեր, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, բուռա, քացախ եւ

անասուն հինգ փորձ կատարել է, իրար հետ միաւորելով {զանազան} մետալներ, զանազան չափերով. բոլոր փորձերը բաղկան

ատարել է, իրար հետ միաւորելով զանազան մետալներ, {զանազան} չափերով. բոլոր փորձերը բաղկանում են եօթանասուն ե

էթ արծաթ ունէր, բայց այդ բոլորը պահեց Ալքիմիային {զանազան} նիւթեր գներով: Այս վերջին երեք ամսումը զանազան ժ

ն զանազան նիւթեր գներով: Այս վերջին երեք ամսումը {զանազան} ժամանակ ինձանից է ստանում հարկաւոր արծաթը, ես ար

լով ածուխի եւ այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում էին {զանազան} ուղղութենով սեւ գծեր: Նորա ալեխառն մազերը հա

գունափոխութիւնը մազերի, երեւի թէ, պատճառուած էր {զանազան} քիմիական շոգիների ազդեցութենից, որպիսի էին խլոռի

ւ երեսիս ջրին: Վառեցի կրակը, շարեցի քուրայի մէջ {զանազան} մետալներով լցրած հողեղէն ամանները եւ սկսեցի փուքս

տուն ասած բանդ, ճշմարիտ է, ուսուցանում է մարդու {զանազան} լեզուք, զանազան արտաքին գիտութիւնք, բայց եթէ առ

ճշմարիտ է, ուսուցանում է մարդու զանազան լեզուք, {զանազան} արտաքին գիտութիւնք, բայց եթէ առողջ բանականութեամ

նոր քար է, որ ստանում է բնութիւնը եւ դնում է եւ {զանազան} ուղղութիւններով շարում է իւր խաղակից ժամանակի առա

ս մեր ազգի մասին: Ժողովուրդ ասացեալը բաղկանում է {զանազան} առանձին առանձին մարդերից, այնպէս չէ՞: - Անտ

տի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժանւում են {զանազան} դասակարգ: Ծեր կամ հին ժամանակներից հարուստ տան ժ

ականէ անպիտան արտաշնչութեամբ, որից յառաջանում են {զանազան} վատ հիւանդութիւնք: Եւ այս է պատճառը, որ օրէնքը

կարճ կամ երկայն շղթայի օղերը ունին իւրեանց վերայ {զանազան} դրոշմներ, ոմանք ուրախութեան, ոմանք տրտմութեան,

երը հալած իւղի տեղ, ըստ որում ես ինքս նկատում եմ {զանազան} թերութիւնք իմ երգեցողութեան մէջ: - Ա՛, ա՛,

ասին, չէ պահում այդ անցքերի կարգը, գործ է դնում {զանազան} կամայական եւ հնարաստեղծեալ հանգամանքներ, նկարագր

ոյժը եւ կեանքը երեւում է միմիայն ազգութեան մէջ, {զանազան} անհատներ դէպի մի ամբողջ հաւաքող զօրութեան մէջ. ե

ք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսեց իւր վերայ առնուլ {զանազան} տէրութենական պաշարներ պատրաստելու պարտականութիւնք

ունէին ոչ թէ միայն նորա նման մարդիկ, այլեւ... {զանազան} խորհուրդներով: Պ. Յովնաթանեանցի տեսութեամբ, բո

այդպիսի տան մէջ, որի պատուհանքը նայում էին դէպի {զանազան} փողոցներ, երբէք չէր կարելի ձանձրոյթ զգալ, որովհ

աւոր եւ ձեռքերը տրորելով սկսեց ման գալ սենեկի մէջ {զանազան} ուղղութեամբ, անհաւասար քայլերով: - Չէ, -

ոյգ իրողութիւն: Մարդկային կազմուածքը բաղկանում է {զանազան} գործարաններից, որոնք մեծ յարակցութիւն ունին միմե

յս, այո՛: Բժշկութեան մէջ գործակատար են ոչ միայն {զանազան} մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ էր զգուշութեամբ ներս

ց պ. Յովնաթանեանցը, մի փոքր ուղղուելով, երբեմն {զանազան} հանգամանք ստիպում են մեզ այլապէս ընթանալ, քան թէ

, Շահումեանցի հետ, ինչպէս վերեւումը տեսանք, այդ {զանազան} ժամանակ, տեսակ-տեսակ մարդերի հետ նստել վեր կենալ

ցը, որ քաջ տեղեակ էր քիմիայի, - այլ նորա մէջ կան {զանազան} բաներ, զօր օրինակ, փայտանիւթ, կուպր, ջուր, օ

աղկացուցին նորան, այն սկզբնական տարերքն էին, որ {զանազան} բաղադրութիւններով, որ ստացուել էին մի այլ մարմնի

լ էր քո հողի մէջ, իսկ սերմերը կարող էին կերակրել {զանազան} կենդանիք, այո՛, եւ՛ մարդը եւս, եւ՛ թռչունը եւս

մ մի մուկ կերակրելու համար, այո՛, ե՛ւ օձի, ե՛ւ {զանազան} ժժմունքների բոյն եւս դառնալու համար: Բայց բնութե

էր. նա այն օրը ճաշ եւս չէր կերած տանը. երեւի թէ {զանազան} պատճառներ ուշացրել էին նորան Խաչատուր աղայի ղահու

նախիջեւանցի ծնողների նման, յարմարուելով իւրեանց {զանազան} հաշիւներին, խոստացել էին տալ Մանուշակը այս մարդո

ւած էր այս, հանում է ջրից սառած արճիճը, եւ նորա {զանազան} կերպարանք ստանալուցը մեկնում է հիւանդի ցաւերի պատ

այքումը, որոնք նոյնիսկ քաղաքի բաժիններն են, կան {զանազան} տեղեր, որոնց անունը մի արհաւիրք է բերում այնտեղի

մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ եւ կամենան կարող են տալ {զանազան} զգայարանքների: Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի գ

խօսքից յետոյ ամենայն ոք, սկսեց ուտել իւր ամանից {զանազան} մրգեր եւ այլ կերակուրներ, նոցանիցը իւրաքանչիւրքը

ր նորան իւր հօր համաձայնութեան լուրը: Այսպիսի {զանազան} եւ միմեանց ներհակ խորհուրդների մէջ ալեկոծուելով,

արդը՝ Վենետիկի Մխիթարեան ընկերութեան հիմնադիրը, {զանազան} չափով ու կշռով մեծարւում է այս եւ միւս կողմից։ Ո

կամ չէր կարող օգնել Մխիթարին. այս պատճառով եւս, {զանազան} արգելառիթք մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ նպաստ լինել

նականութիւն եւ պաշտպանութիւն, որ ծաղկեցնէ Մօրէան {զանազան} տեսակ բնակիչներով։ Բայց մեք ընդունել մի այդպիսի

դեցութեամբ հետեւելով այս ձգտողութեանը՝ մարդկային {զանազան} ընկերութիւններ՝ զանազան ձեւերով եւ տեսակ տեսակ զ

ձգտողութեանը՝ մարդկային զանազան ընկերութիւններ՝ {զանազան} ձեւերով եւ տեսակ տեսակ զգեստներով, իւրեանց լուսա

, զգացողութեան եւ անձնաճանաչութեան ներգործում են {զանազան} ուժերի ազդեցութեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի

նուլ ազատական կրօնի անունով, մինչդեռ միւս կողմից {զանազան} աշխարհներում անքրիստոնեայ ազգերը չարչարում էին եւ

ների մէջ, մինչեւ այդ գիտութենների սպասաւորքը էին {զանազան} պապական կարգերի աբեղայք։ Արդեօ՞ք, այդ գիտութիւն

եւ պաշտպանուիլ նորա հովանաւորութեան տակ։ Պապական {զանազան} կարգերը (ordo) նախանձաւոր գործարանք էին կամ, ա

արագրութեանը, որ գործնական կերպով հանդէս է գալիս {զանազան} իրողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի ճառիս երրո

ներով, ինչ ձեւերով եւ առանձնութեններով երեւում է {զանազան} Հայ հեղինակների գրչի տակից։ Մխիթարեանք, գիշեր ո

շինեցին ու տպեցին Հայոց լեզուի համար բառարաններ, {զանազան} ձեւերով եւ զանազան խորհրդով։ Բացի բուն Հայ հեղին

այոց լեզուի համար բառարաններ, զանազան ձեւերով եւ {զանազան} խորհրդով։ Բացի բուն Հայ հեղինակներից, այո՛, թա

հեղինակներից, այո՛, թարգմանեցին ու տպեցին նոքա {զանազան} գործեր հին ու նոր Եւրոպական լեզուներից, եւ այսպի

ո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ եւ վկայել այն բանին, թէ {զանազան} էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում եմ այստեղ այդ

ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգիտութիւն {զանազան} իրաց, ուստի իջեալ յԱթէնս եւ ի Կոստանդնուպօլիս՝

երկուանամք նոյնպէս սոցա առ գրել զպատճառ կոորստեան {զանազան} թարգմանութեանց Մեծին Մովսիսի, յորոց անպարապ գտաւ

ործ են դարձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, {զանազան} ճառք ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, յառաքեալսն, ի կենագո

ամին 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ եկեղեցական երգք ի {զանազան} դէպս: Յարձակ շարադրութիւնս նորա զառաջին տեղի ուն

յ օրինաց, եդելոց ի Թէոդոսէ եւ ի Յուստիանոսէ, եւ {զանազան} ճառիւք ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ:

ով՝ ձեւակերպեցին զմերոց աւուրց բարբառ աշխարհիկ, {զանազան} ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց, եւ շատ կամ նուազ մօտ յստ

ապաստան, որք լրացուցեալ զշինութիւն տառիցն ի թիւս {զանազան} եկեղեցական գրեանց տպագրեն նաեւ զառաջինն առ Հայս զ

օր զազգային օրագիրս եւ լրագիրս, որք հրատարակին ի {զանազան} միաբանութեանց եւ անձանց՝ ի Կոստանդնուպօլիս, ի Զ

Դաւթեան Թաղիադեանց, ոչ սակաւ քան զայր աշխատասէր {զանազան} աշխատութեամբ (որք անագան յոյժ յետ տպագրութեան հա

ն լեզուք, որք ի լատինականէն ելեալ կերպաւորեցան ի {զանազան} բարբառս Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ին

լ հայկական մանկտւոյն: Թող զայս զի բոլոր անձինք ի {զանազան} վիճակաց Հայոց չկարէին միանալ եւ մաքուր սրտիւ կազմ

եր ազգասիրաբար խնամ տարեալ կորըստեանս, բանային ի {զանազան} հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս վասն աղջկանց, յորս

ներգործութեան համար ընտրեցին այլ ճանապարհ։ Նոքա {զանազան} խորամանկութեններով խոստովանահայր դարձան բոլոր Եւր

կանոնները, նորա երեւակայութիւնը պատկերացնում էր {զանազան} բաներ։ Վերջապէս, Բարսելոնում երկու տարի մնալուց

ւր պիտոյ է ընկնէր նոր փորձանքների մէջ եւ հանդիպէր {զանազան} արգելառիթների։ Փարիզ հասանելու ժամանակ նա հա

րունակւում են հետեւեալ կանոնները. ա) թղթի վերայ {զանազան} մեծութեամբ գիծեր խազել համեմատ մտքի մեծութեանը,

, ողջը միասին հետեւելով Իգնատիոսի օրինակին, մտան {զանազան} հիւանդանոցներ՝ տկարներին սպասաւորելու համար։ Եթ

ւ նորան իւր ցանկութիւնը կատարելու։ Պապական Աթոռը {զանազան} վէճերի եւ Սիմոնականութեան միջնորդութենով անցաւ Ֆլ

փոխեն ժողովքի ուղղութիւնը, պարապեցուցանեն նորան {զանազան} Աստուածաբանական չնչին բաներով եւ, այս կերպով մոլ

ը, Հռովմէական Աթոռի գործը, այսինքն՝ իւր կամքով {զանազան} եպիսկոպոսական հոգեւոր իրաւասութենների ինքեան սեպհ

նձին առանձին տրուեցան Պապի հակառակ։ Այս ճառը {զանազան} տպաւորութիւն գործեց լսողների վերայ։ Պապական դեսպ

ոպոսի բերանով։ Վերջապէս հասան իւրեանց նպատակին՝ {զանազան} ազգերի Եպիսկոպոսները, մանաւանդ՝ ֆրանսիացիները ե

սպէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի վախճանը, որի մասին {զանազան} մարդիկ զանազան բաներ ասացին։ Ոմանք սրբացնում են

ռչակաւոր մարդի վախճանը, որի մասին զանազան մարդիկ {զանազան} բաներ ասացին։ Ոմանք սրբացնում են նորան, ոմանք վ

ի փոփոխութենների միջնորդութենովը, ձգում էր նորան {զանազան} կարգից դուրս գործերի մէջ, որոնք մինչեւ անգամ անհ

յ աշխուժի եւ ոգեւորութեան մինչեւ անգամ եւ հետքը. {զանազան} հոգսերը Կարգի Կառավարութեան մասին, բնականաբար,

ում էին Կարգին, այլ եւ ամենայն դիպուածների մասին {զանազան} թագաւորութենների մէջ։ Կառավարիչքը եւս իւրեանց կո

ակ էր Եւրոպայի անցքերի բոլոր գաղտնիքներին, գիտէր {զանազան} տէրութենների վիճակը եւ ոյժը, նոցա մտքի ուղղութիւ

նէութիւն։ Յիսուսեանք, քարոզելով Քրիստոնէութիւնը {զանազան} աշխարհների մէջ, յարմարում էին նորան ժամանակի պահ

նոյն դրութեան մէջ էին դէպ ի Հնդկաց շռայլութիւնը, {զանազան} վիճակները եւ հազարամեայ սովորութիւնքը, որպիսի դր

ն հիմնաւոր օրէնքներին։ Բօնզերը գլխաւորքն էին այս {զանազան} կրօնապաշտութենների, որ ըստ մեծի մասին աղճատեալ Բ

ով կարողանում էին կռուեցնել միմեանց հետ Եափոնիայի {զանազան} իշխանները, որոնք մի Կայսրի հպատակ էին, եւ, խոս

Պալատական Մաթեմաթիկոսների պաշտօնում՝ Օրացոյց եւ {զանազան} գուշակութիւնք շարադրելու համար։ Նայելով բաների հ

Հասարակաց կեանքը, քաղաքական կառավարութիւնը եւ {զանազան} արհեստները, որ ներս էին բերած Հասարակապետութեան

մբակ, որ պարտական էին մաքրել կամ գործել նորանցից {զանազան} պաստառներ մի շաբաթուայ մէջ։ Երեխայք մինչեւ անգամ

Աստուածային պաշտօնը։ Առ հասարակ ներկայացնում էին {զանազան} անցքեր Սրբազան պատմութենից, մանաւանդ այնպիսի անց

ւնէին ձուլարան, ուր շինում էին թնդանօթներ եւ այլ {զանազան} զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ էին ածում պատերազմի ժ

բերքերի, մանաւանդ՝ բամբակի, շաքարի, թաբակի, {զանազան} մորթերի եւ այլ բաների։ Վեց տարին մի անգամ գալիս

ով Յիսուսեան աբեղայն, որ քանի անգամ ուղարկուեցաւ {զանազան} Պապական թագաւորների մօտ օգնութիւն խնդրելու։

զրպարտուած մարդու անուն, եւ վերագրում էին նորան {զանազան} հրաշագործութիւնք. մինչեւ անգամ համոզում էին Պապի

համարւում էին մարտիրոսք, եւ նոցա վերագրւում էին {զանազան} հրաշագործութիւնք։ Այն ժամանակ Յանսէնեանների

նորա գերեզմանի վերայ, որպէս թէ նորանով գործուած {զանազան} հրաշքների պատմութիւն էին լինում։ Ի հարկէ թագաւոր

ւնը։ Այս միջոցին ժողովրդի մէջ հրատարակուեցան {զանազան} գուշակութիւններ Պապի մօտակայ վախճանի վերայ։ Ման

իւններ Պապի մօտակայ վախճանի վերայ։ Ման էին գալիս {զանազան} տարեգրական ցուցակներ, որոնց զօրութենովը պիտոյ է

սի եպիսկոպոսի նամակները, որոնք տպած են ֆրանսիացոց {զանազան} օրագիրների մէջ։ Բօնզ նշանակում է Եափոնա

րանի մէջ եւ ամբողջ տարին տասներկու տակառ է փոխում {զանազան} գոյներով, ամիսը մի տակառը իւր գործը աւարտելով,

գոյներով, ամիսը մի տակառը իւր գործը աւարտելով, {զանազան} անբան կենդանիք է ներկում արժանաւոր եւ վայելուչ գո

լի է, որ նա յանձնաժողովին գաղտնի ցուցում տուեց ` {զանազան} յապաւումներով ու յաւելումերով փոփոխելու ըստ կարել

կռվում. " կը քննեն, կը քաշքշեն, կը կրկտեն ըստ {զանազան} խելաց եւ իդէայից ")։ Միշտ ներելի է հին լեզուից

, որ առաջ աւելի աւանդապահ էին քան թէ այժմ, ունին {զանազան} երգեր, մանաւանդ հարսանիքի վերաբերեալ, որ յայտնի

կրագունդի եւ ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը {զանազան} են, նոցանից մինը անուանւում է դրական, իսկ միւսը

որութիւնը զգալի է լինում մեզ որպէս կայծակ: Երկու {զանազան} ամպերի մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն վերը յիշ

եմն ժամանակ, երբ ամէն հարստութեան յայտարարքը էին {զանազան} կենդանիների մորթեր եւ ոսկորներ (զէնք շինելու համ

ներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ գիտէ խճողել {զանազան} նշանական ձեւերով եւ պայմաններով, - զարդ խաբեբայու

նի այդպիսի ինքնահաւան եւ անգործ մարդերից լսել ենք {զանազան} խօսքեր " Սոս եւ Վարդիթերի " վրայ: Տակաւին ներելո

չպէս ամենայն ճանապարհորդի ներելի է, առանց թերեւս {զանազան} պատճառների խոր քննութեան, միմիայն իր վրայ եղուած

ի բառի փոխանակ, հայոց հասարակ մարդը գործ է ածում {զանազան} օտար ազգերի բառեր՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տաճկաց։

ցոյց են տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, ներկում են նորան {զանազան} հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, ասես թէ աչքից ձգելով

ն մէջ խօսում էք, եւ այդ է պատճառը, որ չէք կարող {զանազանել} ազգի անմխիթար պակասութիւնքը բուն ազգիցը եւ ձեր աչ

պատճառ, զուրկ լինելով լուսաւորութենից, չէ կարող {զանազանել} սեւը եւ ճերմակը, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ Պրոմ

նոցա: Ըղձանայաք, սապէս տեղեկանալ, որո՞վ արդեօք {զանազանին} դրութիւնքդ ի դրութեանց դպրաց եւ փարիսեցւոց, որք

ն, իսկ գլխաւորը բանական կեանքը, որով միայն պիտի {զանազանուէր} նա բուսականներից եւ շնչականներից, մնում է անկերպ

կամաց կամաց ընկան տեղական կատուների կարգը՝ թեթեւ {զանազանութեամբ}, թէեւ ոչինչ բնական կապակցութիւն չէր պատահած այդ

կայ եղող անդամքը նոյնպէս երդում կերան, միայն այս {զանազանութեամբ}, որ երդում ուտելու ժամանակ նայում էին Իգնատիոսի

րա բանաստեղծութիւնը: - Մի՛ նայէք այն արտաքին {զանազանութեանը}, պատմութեան եւ բանաստեղծութեան մէջ, որ երեւում

՛չ պապին, ո՛չ Աստուծուն, Քեզ մահի մէջ չկայ {զանազանութիւն}: Եթէ ուրիշը քեզ սպանէ, կամ դու քեզ

րկարացնելու հնարը: Իւր աշխատութենների մէջ նա մեծ {զանազանութիւն} է դնում ընդհանուր դեղի, раnасеа, եւ կենսական կ

աղել ձեր հարստութենից, բայց, իմ աչքում ամենեւին {զանազանութիւն} չունիք այն ռամիկներից, որոնց վերայ գոռում է ձեր

չէ եւ ես շատ ուրախ եմ, որ շփոթուեցար: - Ի՞նչ {զանազանութիւն} կայ առաջին եւ վերջին օրինակների մէջ, - հարցրեց Շա

ակերտքը հետեւում են իւրեանց վարդապետին։ Բայց մեծ {զանազանութիւն} կա վարդապետի եւ աշակերտների մէջ. այդ է ուղղութեա

ա վարդապետի եւ աշակերտների մէջ. այդ է ուղղութեան {զանազանութիւն} ։ Եւ այդ զանազանութիւնը այնքան սաստկանում է եւ զգ

ներգործութեան ժամանակին եւ պահանջման բնութեանն. {զանազանութիւն} ի նոսա զէթ այս նկատի, զի եւրոպէականք (ոտնկառոյց

ութիւնը մերժելը եւ նորա տեղ հինը դնելու փորձը ինչ {զանազանութիւն} ունի վերը դրուած մաքրասիրութիւնից: Ճշմարիտ

էր Հայաստանի եւ Ռուսսիայի հողերի, օդերի եւ ջրերի {զանազանութիւնը}, կարելի՞ է ուրեմն թոյլ տալ, որ մի բոյս՝ այստեղ

ական էակ է եւ այլն եւ այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու {զանազանութիւնը} եւ գերազանցութիւնը անասուններից այն է, որ անասու

Արդարեւ պատմութեան եւ բանաստեղծութեան մէջ կայ այս {զանազանութիւնը}, բայց դա մի արտաքին բան է, եւ խոր քննելով խնդիր

երի մէջ. այդ է ուղղութեան զանազանութիւն։ Եւ այդ {զանազանութիւնը} այնքան սաստկանում է եւ զգալի է դառնում, որքան մի

ութեան եւ սրբութեան մի խորհրդական նշան։ Լօյոլայի {զանազանութիւնը} այլ անապատականներից գլխաւորաբար այն է, որ նա կար

նշանակում է ե՛ւ հարցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի, բայց {զանազանութիւնը} մեր եւ Ռուսաց մէջ այս բառի գործածութեան ժամանակ ա

ւնեց Կաթողիկոսը (Ներսէս Շնորհալին), իսկ ծէսերի {զանազանութիւնքը} մեծ մասով ճանաչուեցան հեշտութեամբ ուղղուելիք: Նե

նի նամակում) նա աշխատում էր միայն մի փոքր մեղմել {զանազանութիւնքը} Հայերի եւ Յոյների մէջ՝ թէ՛ ծէսերի եւ թէ՛ հաւատի

գոնե ճանաչել լույսը եւ խավարը, սահմանել երկուսի {զանազանությունը}, որոշել չարը եւ բարին: Խնդրեմ մյուս անգամ գի

իւր հրապոյրներով... Վերսայլը, արդարեւ, մեծապէս {զանազանւում} է Վինդզօրից: Սա թողեց մեզ մի սարսափելի յիշատակ ի

ւթենով։ Ինչի՞ եմ մոռանում քերականութիւնները, որ {զանազանւում} են մինը միւսից շատ անգամ նորանով, որ մինը տասը հ

տ ես խօսում: - Բացի դորանից, մարդը ինչո՛վ է {զանազանւում} անասուններից, եւ ի՛նչ բանով գերազանց է, քան թէ

Վերջին ժամանակների երգերը. բովանդակութեամբ միայն {զանազանւում} են, ըստ որում ութ ձայները, ինչպէս ունի Յունաց ե

ի՞նչ խորհրդով է կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապահքը {զանազանւում} էին ժողովողներից նորանով, որ չէին կարող քահանայա

ը, որոնք շատ տարիներով փորձուած էին։ Սոցա ուխտը {զանազանւում} էր միւսներից նորանով, որ սոքա երդում էին ուտում

ան Կարգը, ունենալով կիսաշխարհական բնաւորութիւն, {զանազանւում} էր այլ աբեղայական Կարգերից նորանով, որ Գեներալը

եզ զերկասիրութիւն իւրեանց, սակայն անգամ եմ ատելի {զանազանք} ի կորովաբան հայախօսից, որպէս Գրիգոր Սկեւռացի՝ ա

իաբանութեան տեղւոյն, եւ կամ իբրեւ հնար տարածելոյ {զանալի} կարծիս եւ զդատողութիւնս աբեղայամիտ հեղինակացն, յ

րեանց, հանելուկ վերտառութեամբ պատուասիրեալ, թող {զանախորժ} կազմուած լեզուին, զոր ի վերջին աւուրս փոքր ինչ մ

րել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմք իսկ {զանարատութիւն}: Եւ քահանայ ոք, կամ աբեղայ, կամ եպիսկոպոս, որ

ակառակութիւն նորա ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ Հայոց եւ {զանարգանս}, որք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի բերանոյ նորին ի վերայ

թեանդ կարէ բացերես տեսանել: Առ Ձեզ է բողոք իմ {զանարժան} հոգեւորաց ընդհանրապէս, ուղղեալ ՚ի Պետերբուրգէ ՚ի

ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ Կոմս Էմմանուէլ. " Եթէ {զանարժանն} ըստ պիտոյիցն ոչ յանդիմանես, մի՛ լինիր վարդապետ "

զհեղումն անասնական արեան հնոյ ուխտին, եւ կարգեաց {զանարիւն} պատարագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց եւ ի գինի նշանա

ծոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ {զանբարոյական} գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին

Որ ամբաստաներն զինէն, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ {զանբարոյական} գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր զփոքրիկ եւ զվտի

ետրեայ եւ այլոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր, [ցաւ {զանբուժելի]} թողեալ հնախոյզ բանասիրացն սրտի, [որով] ընդ մէջ

, Մեհրուժան, Վասակ, Նիկոլ, Կիրակոս, {Զանգագ}, Վեստ Սարգիս, դիւածին Սուրմակ, Եղան

թենից: Լուսաւորչի զանգակատնից լսուեցաւ երեկոյեան {զանգակահարութեան} առաջին հարուածը, ուրեմն երեք ժամն էր ճաշից յետոյ

լուց եւ օդի միգախառն անթափանցութենից: Լուսաւորչի {զանգակատնից} լսուեցաւ երեկոյեան զանգակահարութեան առաջին հարուա

հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք տալիս նոցա եկեղեցիք ու {զանգակատունք} շինել՝ ազատութեամբ կատարելով նոցա մէջ իւրեանց օր

այում են, թե շուտով կհնչե եւ Հռովմի ճակատագրական {զանգակը} ՝ դեպի Հռո՞վմ: Գուցե թե " ոտքերս թեթեւ լինի"։

էս ճանաչել այդ մարդը: Վերջապէս լսում եմ՝ դուռիս {զանգակը} զարկեցին... Ծառաս գնաց դէպի դուռը եւ մի քանի վայ

ոտը, է նշանակեալ ժամերում, եկեղեցու տխուր հնչող {զանգակը} կարող են ընդհատել միշտ թագաւորող լռութիւնը: Գերե

հաշուի բանը, որովհետեւ մի երկու ժամից երեկոյեան {զանգակը} կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի եւ

ց միայն: Ժամը մօտ էր տասն եւ մինին: Նա հնչեցուց {զանգակը} եւ երեւեցաւ սպասաւորը: - Պօղո՛ս, - կանչեց պ

ղափարք հասանում են մեր ականջին, բայց դոքա կոտրած {զանգակի} ձայնից աւելի չունին ուրիշ արժանաւորութիւն: Մեք ծ

եւ մի ժամը: Մանուշակը չհամբերեց, որ աւարտուի {զանգակի} զարկը. նա շուտով դուրս եկաւ ննջարանից եւ անցանել

օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց Պիզայի թէք {զանգատնից} դէպի վայր, այն օրից, երբ ծանրութիւնը որպէս ընդհ

երում է ինձ՝ բացի երբեմնակի իմ մենաստանին հասնող {զանգերի} տրտում ղողանջից, ահա յոթ ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն

զակներին, ականջների վերայ երեւում էին օղեր, օձի {զանգերից}: Հագուստները եւս, երկայն, իւղոտ: Այս պառաւ

որստեան համատարածն ովկիանու: Իմաստունքն Հայոց {զանգիտեալ} ի կերպարանափոխութեանց, զորս ունի նորն բարբառ, ե

օրէ եւ յՈրդւոյ բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ {զանգիտելոց} էր յաւելուլ - ըստ որում ի պատասխանւոյն տուելոյ առ

լ, զի սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն {զանգուած} ։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր

եւ միաբանեցան յայս գործ. եւ սակայն գոլով 'ի նոյն {զանգուածոյ} եւ ոգի ազգասիրութեան որ էր բնական 'ի նոսա, եւ տո

զայս յառաջ նամական միայն ծանուցի հօրդ պատուականի {զանդառնալի} միջնորդութենէ սրբազան հօրն մերոյ առ քաջափայլ աղայ

նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր գործեսցէ {զանդաստան} մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հասկանալ եւ տառապի [միայն] ընդ

պապականաց, գտաւ եւ յայս նուագ անխրատ, եւ իբրեւ {զանդատաստան} ոք մանուկ փառաց ի փառս ընկալաւ զպարտաւորն վնասուց

հազար (60000) կումպանու ռուփիս, զորմէ ետու նմա {զանդորրագիր} իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար ե

, բոց հրոյ, Ապա կորուսեալ իսկ էր՝ Քո {զանդորրութիւն} հոգւոյ: Եւ յո՞ նորա թափէիր Զկիզելւոյ

ի ոք համարեսցի զիս անզգամ. ապա թէ ոչ գո՛նէ իբրեւ {զանզգամ} ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. երկր. գլ

գիս գոլ մահացուս, ապա ուրեմն հարկադրի խոստովանել {զանզգուշութիւն} իւր ՚ի գործածութեան կամայական բառից եւ ոճոյ, այն

անդր ասացաք, կանգուն կալ մնալ ազգի մերոյ, կախի {զանթերի} եւ զինքնուրոյն պահպանութիւն է կրօնի եւ խոստովանու

ակի գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զօրինաւոր եւ {զանժխտելի} յաջորդն առաքելոց Թադդէի եւ Բարթոլոմեայ: 8)

պ Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ {ԶԱնի} գիտեմ բազմամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ Գլո

ապետեանցին 24 29 Սուլթանին 26 30 Մատթ[էոս] սրբա[ {զանին]}, պատճէնք խնդրեցան 28 31 Հայրապետեանցին Կ. Մ.

ս տան մեզ, որպէս անդամոյ ազգի մինչ իսպառ բողոքել {զանիրաւութեանց} դասելոց առ ազգն յարտաքոյ եւ ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փ

ի սմա 'ի տեղեկութիւն Ձեր, եթէ զո՛րպիսի անտեղի եւ {զանխորհուրդ} խնդիրս յարուցանեն, որք ակն յայտնի հային ի պաշտպա

պէս տէր շաբաթուց եւ դատապարել կամելով զարտաքին եւ {զանխորհուրդ} խաբեութիւն դպրաց եւ փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն

նչ ազգին, ի պարականոն ներգործութեանց արանց, որք {զանխուլ} յազգէն, փոյթ ունին զսեպհականութեանց նորա, յայնժ

ռ այս ասացի ցտիկինն - եթէ Այվազովսքին գաղտագողի, {զանխուլ} զհասարակութենէ արարեալ է զայն եւ չունի զոչինչ իրա

ա փարատէ անպայման, Որում թշուառ քով վիճակաւ {զանխուլ} ի քէն դու կարօտ։ Բաբէ՜, խաւար մտայց

լ հայկական մանկտւոյն, որ ի բերան առեալ զանուղ եւ {զանծուծ} ուղղականն եւ զսեռականն՝ [զզուին եւ նողկտան, ցամ

ցութեան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով բողոքէ նա {զանկանոն} ներգործութենէ Այվազովսքւոյ: Անշուշտ ի պէտս գո

թ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար էր [յափշտակել] {զանկապուտ} ձիթենին, յաջոյ՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց զյաղթութ

ոց, ի տեղեկութիւն Ձեր: Ընկալարուք, աղաչեմ, {զանկեղծ} հաւաստիս իմոյ առ Ձեզ կատարեալ յարգութեան եւ մտերմ

ր խղճմտանօք, այլ առ հարկի կամ ստիպանաց, չար քան {զանհաւատութիւն} խոստովանիմք։- Զայդ եւ զայլ սոցին նմանս անարգել կ

ափան արկանել վերանորոգութեան լեզուին, կարկատելով {զանհեդեդ} պատճառանս, զոր օրինակ առնեն այսօր իմաստունք հայո

՞ն անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս անհոգ հարց, զնոցա {զանհոգութեան} զյանցանս պարտ եմք քաւել անօրինակ կորստեամբ:

գրութեան, եւ յապացուցանել մ եր զօգտակարութիւն եւ {զանհրաժեշտ} հարկ մշակելոյ զլեզուն: Պատուելի հնասէրն ի ջատագո

Մերկանան զհանդերձս իւրեանց եւ սպիտակ կտաւ արկեալ {զանձամբ} կանգնին յեզր միոյ վտակի, այնուհետեւ ի գուճս անկա

հանդէպ գայ տիկին զուարթերես, Բայց թխաթոյր {զանձամբ} ինչ արկեալ Լօդիկ ազնիւ, տխուր յոյժ ի տես:

ուծոյ, քարաձիգ եղեն ի ծնողական եկեղեցին՝ արկեալ {զանձամբ} զաբեղայական սքեմ աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յո

անաց քան թէ հովուաց բերելով յանձինս զնմանութիւն, {զանձանց} եւ եթ խորհեն, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարո

րին էր միշտ ժխտել օգտի հասարակութեան՝ քան անձամբ {զանձինն} կնքել դատավճիռ, զի՞նչ փառք արդարացի առն՝ որ միա

ց նորա զԱյվազովսքի վարդապետն, եւ այն թերեւս առ ի {զանձինս} պահելոյ յանպարտութեանց, քանզի ընկալեալ զխաբէական

ց, որք չկարելով վնաս ինչ իրական հասուցանել ինձ, {զանձինս} խաբեն առասպելս հնարելով: Զայս մի ինչ չկարեմ գ

անտեսեսցէ Տէրդ զայս խնդիր ազգային, յանձն առնեմք {զանձինս} 'ի պաշտպանութիւն աղօթից Ձերոց մնալով վեհափ

համարեսցի եթէ եւ մեք առ հայկաբանս կամ առ քերթօղս {զանձինս} գրիցեմք. քաւ լիցի մեզ: Դուզնաքեայ ոք, այր մի տ

իմք, այլ՝ սպաս արարեալ ճշմարտութեան՝ ո՛չ երբեք {զանձինս} ունիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ երբեք: Ընդե՞ր իս

, քան եթէ սակաւք, զի առ ծանր թեթեւութեան անձամբ {զանձինս} յանդգնեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛յր ոք, զբազմերա

իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, եւ կարի՛ շատ, եթէ {զանձինս} ի նախադրունս անդ համարձակեցուսցուք գիտութեան լեզո

րում դեդեւին: Շատ իսկ է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա {զանձինս} դաստիարակել, զառաջինն ուսանել զգիր, լեզու, զդպ

եւ փառասիրութեան իւրեանց համարեալ եւ քարոզեալ են {զանձինս} գերադաս քան զամենայն եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան

սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատրաստ եմք եւ {զանձինս} դնել: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ, եւ պակա

ցայ համար բողոքել է մարգարէն. " Ո՛հ հովիւք, որք {զանձինս} արածէք եւ ոչ զխաշինս"։ Ռեֆօրմ պահանջում ենք

8. Բնագրում ասած է. " չլսեն զՊօղոսի բողոքն, թէ {զանձինս} դատէաք " (եր. 50)։ Մեզ թւում է, թէ ձեռագիրը

ստեղ. պատճառ, Պաւղոսը այսպէս է ասում. " Զի եթէ {զանձինս} քննէաք ապա ոչ դատապարտէաք " (Թուղթ Պաւղ. առ Կոր

կային 'ի Հռովմայ. եւ հուսկ ուրեմն առ 'ի ճողոպրել {զանձինս} 'ի ձեռաց Քօլլեճեանց 'ի յերեւան գալ Վահան հաւատոյ

ունիթօռս եւ հերետիկոսս կոչեցին առ 'ի զերծուցանել {զանձինս} իւրեանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս

թշնամեաց, այլ 'ի պաշտպանութիւն զրկելոյս, մինչեւ {զանձինս} եւս դնել 'ի վերայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն

յն ազգք եւրոպէականք ջանահնար լինին հարստացուցանել {զանձինս} ուղիղ ուղիղ գաղափարօք եւ մաքուր հայեցողութեամբ ի

շնորհելոյ: Արք ոմանք որք ի բանագիտաց համարի {զանձինս} ունին առ անձնապահութեան եւ եթ ախոյեան հանդիսանան

ալ թէ պարտապան էաք ըստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն {զանձինս} հոգալ, այլ եւ զընկերն. իսկ առ մեզ հոգեւորականն

ողան ի բանից նորա. ուսումնական եւ ուսանողն ողբան {զանձինս} գիտակցութեամբ հոգւոյ, տեսանել տեսանեն զկորուստ ա

ու ցուցեալ նմա զթուղթն երեսփոխանութեան, յայտնեցի {զանձն} իմ, որպէս եւ զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ

գ) զի թէ կտակագիր էր, ուրեմն ինքն անուանելոց էր {զանձն} ոչ գործակալ Նախիջեանայ, այլ կտակակատար իւր ի կեն

ենափրկչեան հռչակի պարտապան, առաջնորդ նորա քարոզէ {զանձն} անինչ եւ անարծաթ, իսկ սպասաւոր առաջնորդի վանացն

բոս արքեպիսկոպոսի ի Պոլիս: Արքեպիսկոպոսն ցուցանէ {զանձն} կարօտ օրական հացի, եւ զայդ հրատարակէ ՚ի ձեռն լրա

տաւորն վնասուց ՚ի Մխիթարեան միաբանութեւան: Այսօր {զանձն} կացուցեալ ընդ իրաւասութեամբ կաթողիկոսին Էջմիածնի

'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցոյց {զանձն}, թո՛ղ զՀ. Միքայէլ Չամչեան, որպէս եւ այլք։ Բայ

ւոց պատճառեցի, վասն որոյ եւ յետս կոչեմ եւ որոշեմ {զանձն} իմ յայս ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթ

ոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւրոյ իսկ {զանձն} է զծանօթութիւն: Զայսու ժամանակագ երեւի Հայրն պատ

յն է կամակոր տգիտութեամբ, չունի նա զհնար նուիրել {զանձն} ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի պիտին նմա ամբողջ հի

ծնողագութ բարերարի: Չեն պետք ծանօթաբանութեան {զանձնէ} իմմէ, արդէն բազմապատիկ նամականիք նորին բարձր սրբ

եր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր {զանձնէ} թէ Քրիստոսն իցէ թագաւոր " (նոյն, գլ. նոյն, հ

Յառաջաբանեալ հեղինակիդ ի սկզբան մատենկացս փողէ {զանձնէ} մաքրեալ զնորն հայախօսութիւն ի բաց վտարելով կներկա

զուգաչափ կիսեցից զայս դար սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին {զանձնէս} վէպ զաստանդական նժդեհէս. Ես փութացայց հեռաւ

նոսիկ որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն չհամարէի {զանձնս} արժանի կալոյ... Այլ առաւելագոյն այր մի Ակիթ անու

: Հասեալ հրեշտակացս առ Սահակ խիլայեալ ի կայսերէ՝ {զանձուկ} փափագանաց սրտիցն լնուլ ըղձանան, փոյթ լինին ի վար

հարկադրեալ եղէ հրաժեշտ տալ հոգեւոր կոչմանն ապիկար {զանձս} առ սպասակարկութիւն գտեալ աստուածեան տաճարին. այս

ւն հեղուցու զիմաստութիւն ի խելապատակս Հայոց իբրեւ {զանձրեւ} յերես երկրի անձրեւեալ, իսկ եթէ ոչ այսպէս, ուրեմ

տղաբերեցին, եթէ ոչ քաջալերելով զժողովուրդն արձան {զանմահ} երախտագիտութեան կանգնել Դանթէայ եւ ճանապարհ հորդե

ր, ըստ բարձր խոհականութեան Ձերոյ, կարէք ճանաչել {զանմեղութիւն} իմ եւ զի նանիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գ

մք զյայտնիսս մեզ գրուածովք՝ կոչել յայս խրախճան, {զանյայտսն}, թողեալ այլում հայրենասիրի եւ հնասիրի՝ հանել եր

անօթս պահապանս ազգի, այն է՝ քարոզելով հանապազօր {զանյողդողդ} հաստատութիւն ի դաւանութեան զոր ունիմք, եւ տարածե

ինչ կարծել հնարաւոր եւ ներելի, եթէ ունիցի առ այն {զաններելի} հրաման առաջնորդաց, որպէս զի զնոսա ուսցի ճանաչել

հուր Ձիախրոխտ ընթադրութեամբ Զարկուցանէ {զանշաղախն} Յորսայս անդէն առ ետեղբ, Եւ ընդ գճեալ

ցուցանելով յիմ ստադից անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ {Զանշարժսն} պահեսցէ ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ իբրեւ տէր եւ

օսութեան, որոյ [մի միայն կէտ նպատակի է] ` մշակել {զանշէն} մնացեալ բանականութիւնն ընդ նմին ազնուագործելով եւ

պաշտ ձգտողութիւն գիտելոյ զլեզուն, առանց մշակելոյ {զանշէն} մնացեալ բանականութիւնն, առանց յղկելոյ զտեսողութի

ւ ուրեք գտանեմք զայնպիսի ինչ, որ կարող էր մշակել {զանշէն} մնացեալ բանականութիւն ազգի մերոյ։ Անապատացեալ մի

րիկ, Որ ի կրծիս մակուկէ, Առ չունելոյ {զանոյշ} սիւք Առագաստել չզօրէ"։ Ասաց, եւ աչք

աւուրց: Երանի՜ թէ յաջողեալ էր հնասիրացդ այդոցիկ {Զանոսեան} տեսողութեամբ նկատել զանցեալն եւ զներկայն, ուստի

երբեմն մահացու են եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ {զանուանս} գլխաւոր մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, նախանձ եւ

դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ {զանուանս} եւ զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատմութիւն ՚

խնամ տարեալ հայկական մանկտւոյն, որ ի բերան առեալ {զանուղ} եւ զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝ [զզուին եւ նո

ընդ էջմիածին, ընդ Մեծն Հայաստան յԵւրոպա: {Զանուղղայ} գործողութենէ Այվազովսքոյ ՚ի դրամական գործում ընդ

Հայեա՛ց, Տէ՛ր, ի ծառայս, Եւ մի՛ յիշեր {զանուղղայս}, Աջ Քո լիցի ի նոսա, Այլ ի չարէն զիս

աւ արդարութեան իրաւանց հերքել ջանայ յանձն է իւրմէ {զանուն} հեղինակութեան պատեպատ պատրուակաբանութեամբ իւրով ա

ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի վերայ իմ {զանուն}, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն

ի հոգեւորականաց մերոց եղբարց, զորոյ չկամիմ յիշել {զանուն}, թագուցեն ինձ եւ զայլ որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քա

օղոս քահանայի Խռճեանց եւ այլոց, որոց մոռացեալ եմ {զանուն}, որ կարէ վկայել ըստ ամենայն քրիստոնէական իւրոյ խ

ին լատինաց ի ներկայութեան բոլոր կոչնականաց, որոց {զանուն} դժուարանամ գիտել, բայց կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանա

՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն: ՚Ի փոխանակագիրսն {զանուն} իմ գրեալ այսպէս " Michel Nalbandoff"։ ՚Ի միա

յց ո՛վ արդեօք կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի թուղթս անդ {զանուն} եւ զստորագրութիւն նոցին իսկ չարաչար հարստահարելոց

վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագրել {զանուն} իմ եւ զլիակատար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ մ

Եւ երկիր կայ ընդ աթուր, Հաճեցար {զանուն} Քո Կոչել ի վերայ մատրան, Ի վերայ մեր ա

ալ առ նախնիս Յողջոյն աշխարհիս. Խնկեմ {զանուն} քո, Երգեմ զսէր քո Բամբռան ի լար

ն նոքին փառաց ՚ի քոյդ գլուխ դաբնիդեայ, Պսակեսցեն {զանուն} քաջաց հայկածընին զաւակաց, Թէ ո՛չ Լեւոն զսըգոյդ ք

այդ անունը Ս. Գրքից։ " Եւ գրեցից 'ի վերայ նորա {զանուն} Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զ

Եւ գրեցից 'ի վերայ նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ {զանուն} քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղեմի, որ իջան

ր. 21) կրկին անգամ ծանօթաբանում է այս մասին. " {Զանուն} յետնոյս Ղազար 'ի Թղթի իւրում կրճատելով՝ Հրատ կոչ

զմի տեօրտի պիրլիք, ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ եւ {զանուն} ձեր եւ համայն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի սուրբ

անդ՝ պարտաւոր նմին կացուցեալ: Են քո որդիք, որք {զանուն} քո ի վեր քան զարեւ ունին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝

ի: Պատուելի Այվազովսքին պատրուակ ինքեան առադրեալ {զանունդ} " Վարդապետարան քրիստոնէութեան ", ըստ իրին հրատար

ատիւ քան զամենեսին օրագիր Զմիւռնիոյ իրաւամբ կրեալ {զանունդ} " Ազգասէր " թէ հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեան

արեալ եւ մշակեալ ըստ պիտոյից աւուրցս, ունելոց էր {զանունդ} ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն եւ այլ ամենայն լեզուք

ութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], բայց եթէ {զանունիկ} իմն ժառանգել հնախօս հեղինակի, [հնաբանելով] ըստ հ

ց իւրեանց, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական ազգի, զի ի {զանունս} թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել բացերեւ եւ ոչ

պատուելի հարք Մխիթարեանք ինքեանք իսկ ո՛չ տեսանեն {զանպատեհութիւն} գործոյս, եւ թէ եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւ

մեաց: Ուրախ եմ, զի պ. Յովնանեանցին ընծայեալ են {զանպարծանք} պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնամականիս, եթէ պարապի նա

ւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալիս՝ դաւանել, թերեւս եւ {զանպարտականդ} ՝ պարտաւոր նմին կացուցեալ: Են քո որդիք, որք զան

կ տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօք ստնանել {զանպարտելի} ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր բերանով իմաստնոյն Դան

այք իսկ եւ իսկ ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացին {զանսիրելութիւն} իմաստութեան, որ որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանե

ԶԱստուած սիրել վերհամբարձ, Կամ զարարածս՝ {զանվեհեր}, Գործս նորա զմատանց՝ Զարեւ, լուսին

յ ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, {զանտառս} Կովկասու ի գործ դիցուք փոխանակ գրչի, արդեօք կարե

հերքեն զկարծեցեալ գլխավորութիւն պապին Հռովմայ եւ {զանտեղի} իշխանութիւն նորա ի վերայ ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբ

ն գերազանցութեանց, համարձակիմ ակս ունիլ, թէ ո՛չ {զանց} առնուք զխնդրով իմով, եւ թէ երջանկացուցանէք զիս Ձ

րում աւուր շոգենաւն նաւելոց է ի Տրապիզոն: Ոչ {զանց} արարից հասուցանել առ Ձեզ զվաւերական պատճէն գրութե

Իսկ թէ կամիցիք այլով ճանապարհաւ գրել, կամ իսպառ {զանց} առնել, կամք վեհափառութեանդ են, ես զիմ կատարեցի

ր եւ դիմանար եւրոպական քննութեան հրափորձութեանը: {Զանց} եմ առնում յիշել այստեղ պատմութեան անունով մեր մէջ

մէջ ման եկած գրքերի թերութիւնքը եւ խակութիւնքը, {զանց} եմ առնում նոյնպէս հռչակել յառաջանալի օգուտը մի օր

տալիս է մեզ հետեւեալ լուրը, որի մասին չենք կարող {զանց} առնել: " Պարոն Յովհաննէս Տէր-Գաբրիէլեան Պատկ

ուեցաւ բանի ընթացքը: Բայց եւ այնպէս, կարելի չէր {զանց} առնել եւ չյայտնել Կոստանդնուպօլսի Ամենապատիւ սրբա

նս, բաշխեալ յուրոյն յօդուածս, յորս բազում ուրեք {զանց} արարեալ ի մէջ բերել ըզբանս կրօն ուսոյց վարդապետին

եայ պատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ {զանց} արարեալ գլխովին զերկրորդ պատուիրանաւ - զտասներորդ

են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք բնաւ {զանց} առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սնեալ եւ դաստիարակեալ

մի գործերում ` Կարէ օգնել իւր եղբօրը, {Զանց} չարեցի քո սիրուն: Ահա՛ իմ գործ, ահա՛

րողութիւնք, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ {զանց} էր արել։ Եւ արդեօք այդպիսի իրողութիւնների հանդէս

ցողութիւն. " Յո՛ր քահանայն եւ Ղեւտացին հանդիպեալ {զանց} արարին, աւա՜ղ ո՛հ... "։ Այդ տիրացուն էր

փիլիսոփոսն Մովսէս Խորենացի, զորով չկարեմք առնել {զանց} եւ հարկաւորեմք առ վայր մի զկայ առնուլ եւ սքանչանա

վ Ռուսաստանի Յիսուսեանները ներս ընդունելու վերայ, {զանց} էր արել պատմե՛լ, թէ ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդո

նարը մնացած պարապութիւնը լցնելու համար, որ իսպառ {զանց} առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր Պարէտին,

ցա ընդդէմ կային բաներ, որ ուսումնական գերմանացին {զանց} է արել մէջ բերել եւ մի քանի բանի էլ զուր հանդէս տ

Եթէ այսպէս իցէ, որպէս եւ է ստուգիւ՝ զիա՞րդ ապա {զանցանել} զպաշտելիութեամբ կիւրակէի չունիցի համարիլ ի մեղս,

ուգական, եւ ինչ ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ ինչ {զանցանեմք} ՝ եթէ կոչել զսա համարձակեսցուք " Ոսկի բերան " առ

կատարել զմնացուածս այսր գործոյ, արդարեւ անցանել {զանցանէ} ըստ չափ մարդասիրութեան: Ձերով կամակար հաճութե

է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտութեան արժանի, եթէ {զանցառու} էր այդ սուրբ պարտականութեան մասին: Եւ ամենայ

մեր խոստմունքին, մանաւանդ եթէ յիշէ, որ ոչ երբեք {զանցառու} եղանք մինչեւ այժմ կարելի հրատարակութիւնների մասին

րիշներին բամբասանքի տեղիք չտալու համար, որպէս թէ {զանցառու} էր զաւակների կրթութեան մասին: Ինքը պարոնը,

ք. միթէ վատ ծառայեցի մինչեւ այժմ, կամ միթէ այժմ {զանցառու} եղայ իմ ծառայական պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն դո

ուն պատուէր տալ օրէնսգիտին այնմիկ, առանց ամենայն {զանցառութեան} Հոգեբարձու լինիլ գործոյն մերոյ ամենայն ժրութեամբ

ատակարանիս համար: §3. Մեզ գրում են, թէ ո՛ր {զանցառութեան} պատճառով չմերժեցինք լուրերը, որ Ճռաքաղից յետոյ (

անքը եւ մեղքը, այս օրից, դնելով Կրօնական ժողովի {զանցառութեան} վերայ: Այս խօսքերը ասում ենք ամենայն լրջութեա

Կրօնական ժողովը կը կարդայ մեր շրջաբերականը, եթէ {զանցառութեան} դժբախտութեան հանդիպի, մեք, իւր ժամանակին, աոան

ւութեանը, քան թէ մեծապատիւ սրբազան Արքեպիսկոպոսի {զանցառութեանը}: Երանի թէ մեր բոլոր հոգեւորների սիրտը այնքան ցաւ

ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց զի լուեալ եմ {զանցեալ} տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէսին, որոյ վասն բո

իսեցւոց, որք նոյնպէս առ անձնապահութեան իւրեանց, {զանցեալ} զպատուիրանաւ Աստուծոյ, վասն աւանդութեանց քարոզ է

րքն Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ զայն մուծանել՝ այլ զի {զանցեալն} ողբալ առանց ամենայն ի ներկայումս գործունէութեան՝

էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ նկատել {զանցեալն} եւ զներկայն, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօ

կին շնորհելոյ: Սա՛ տայ մեզ լոյս տեսանել զառաջինն {զանցեալս} մեր, կարգ ըստ կարգէ լոյս առեալ ինքնին ի ժամանակի

անն գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն պատմիչ, ճառելով {զանցս} ՝ որք անցին ի տարածանիլ քրիստոնէութեան ի Հայաստան

ն՝ շարունակէ զպատմութիւն Ագաֆանգելոսի, պատմելով {զանցս} աշխարհին Հայոց ի 344 թուականէ մինչեւ ց392 թուական

աներորդ դարուն միայն Թովմա վարդապետ Մեծոփեցի ճառէ {զանցս} աղետից անցելոց ընդ Հայաստան, յարշաւանաց Լանկթամո

արճեսցի անշուշտ, ընդ շօշափել նոցա զմեր ամենեցուն {զանօգուտ} եւ անշահ արարս: Յայնմհետէ իմաստնասցի ժողովուրդն

Խաչին Քրիստոսի՝ կործանեաց զեկեղեցիս, յաւարի առ {զանօթս} սպասահարկութեանց, գերփեաց զբնակիչս եւ զամենայն մ

Հոտոտեցան իմ ռնգունք անդր ՚ի սեղան քաջամոյն։ {Զանօսրութիւն} պարզ օդոց ես գունեցի երփնորակ, Ընդ ազգ մարդ

ատունն առ ի յայտնել զպատասխանւոյն եւ առ ի խնդրել {զանօրէնութիւն} յաղագս պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, յիւրո

նամակիցս: Տեր Մովսիսի սրայի բանը վերջացավ: {Զանֆդլեբինին} փողը տվել եմ. շլյափը բերող չկա, Պետր Նիկոլաեւիչ

սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկացի {զաշակերտ} Մեծին Ներսիսի ի սուգ անմխիթար: Զկնի ապիրատութեան

ւ յետ բազում դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել {զաշակերտս} եւ ուսուցանել նոցա զուղղափառութիւն եւ զայլ ուսմու

ղիկոսի Հայոց՝ յաջորդէ զՍահակ Պարթեւ, որ ստացեալ {զաշակերտս} իբր վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա յուսու

րութիւնն՝ սեպհական նշանագրացն յաջողելով ժողովեալ {զաշակերտս} ընդունակ ուսման, զորոց զյատկութիւնս մանրամասն աւ

անբասիր զկրօնամոլ եւ զաբեղայամիտ յաջորդս նորա եւ {զաշակերտս}, որք անպատկառ եւ աներկիւղ յԱստուծոյ, քարաձիգ եղ

մարմինս ի հող դառնայ: Յիշեցէք միով հայր մեղայիւ {զաշխատողս}, զներքեւեալ ոգիս Աստուծոյ ծառայից ծառայ զՄանթուխ

էր հասարակութիւնն մեր, որ ի Զմիւռնեայ, ոչ թողցէ {զաշխատութիւն} քրտնավաստակ հեղինակին անվարձ, որպէս եւ ազգն ողջո

ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայն եւ {զԱշխարհագրութիւն} ՝ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Սա՛ տայ մեզ լոյս տեսա

նորոգէր, զպաշտօնեայս ուխտին մեծարելով, բարեշէն {զաշխարհս} առնելով։ Նոյնն եւ ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զ

նդագուշ ի սէր ոսկւոյ, որ զհոգիդ հանես ձօն, {Զաշխոյժ} հոգի պարմանեկին քոյդ թակարդես ի ծուղակ. Դմա

որտ շռինդ ահագին Եթէ որցեալ ցնցեսցիս, {Զաչկունս} ի վեր ուղղեալ յերկին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜

չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ {զաչս} նկատել եւ ճանաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի եր

տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդանի, [արժան իցէ {զաչս} ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], զհետ պնդել

եանցն սակաւ յոյժ տեսանին, այլ պիտոյ է սակաւիկ մի {զաչս} դարձուցանել ի վերայ ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ

լեզուք առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է արդեն {զաչս} դարձուցանել յաշխատութիւնս պատուելի Մկրտիչ Էմին՝

: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնքան համբերութիւն {զաչս} դարձուցանել յարեւմտեանն Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կա

է եւ եթ, մանաւանդ յառաջ ի հնասիրաց առ ի զօշոտել {զաչս} հասարակաց: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ պատմա

ւթեան պատուելի հայկական իմաստնոց, հրամայեալ լիցի {զաչս} դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ զամենայն գոյութիւնս ի

ամարելով զիս յայսմ հետէ ՚ի յանձնարարութենէ աստի, {զապագայ} շարունակութիւն վերստին յարուցեալ գործոյն թողում ի

ծիսի տունս վաճառողաց: Ընդ այսմ եւ վասն բառնալոյ {զապագայ} փոփոխմունս, ութսուն հազար ռուփի սքայ գունահքեարի

յԵրեկի աւուր ընկալայ ի նորին բարձր սրբազնութենէ {զապահովեալ} նամակ, որով հրամայէր ինձ մատուցանել զայն Ձերոյին

ի բաց վտարելով կներկայացուցիչ մասնիկս " ում " եւ {զապառնիացեալ} մասնիկս " կը " եւ յաւելու, թէ այդոքիկ խժականք էի

ատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ դարս, գտանէ {զապաստանարան} յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորրորդ դարու սու

րբ անուան Առաքելական եկեղեցւոյ Հայոց, նոյնպէս եւ {զապարդիւն} նորին դաստիարակութիւն, որ առեալ էր յանձին միմիայ

րսեղ քահանային Պոպովեանց՝ հրամայէ ի դէմ այնր տալ {զապացուցութիւն} ըստ որում պատասխանի կամ ապացուցութիւն պահանջին յա

թեմակալ առաջնորդի մերոյ, որք բողոքելով բողոքէին {զապիրատութեանց} Խալիբեանի, ծանրացելոց ի վերայ ազգին ի բազում ամա

մանակաց: Այո՛, պատմութեան է գործ բողոքել լիապէս {զապիրատութեանց} քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ բողոքեսցէ իսկ, եւ

քեզ: Միխայիլ Մանուիլիչից կստանաս պռասլետը եւ {զապոնկաները}, իսկ գիրքերը փոշտով կստանաս: Ես դեռ կատարյալ

ը խոստացել էիր գալու, ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի եւ {զապոնկաների} ստացածդ մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր: Ինձ ապսպրած բա

ւսին պատահին: Այլ խուն ի վեր ամբարձեալ անդի {զաջ} ի խանդ՝ Զնախանձոտ լուծանեմ կուռ զճարմանդ,

ատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա զկերպն եւ {զաջողակ} ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր լինիցին ամենայն հեշ

յ, ըստ յորդորանաց բարենախանձ անձանց, ի գործ եդի {զառ} յինէն կախեալ միջոցս, վասն մտանելոյ ի հոգեւոր կոչ

րական Հայրապետ ազգի, առանց ձեռն սկսելոյ ՚ի հնարս {զառ} ի Ձէնջ անկախս: Եւ բնականս այս պարտականութիւն համ

աւսստիս: Է՛ր, է՛ր Ադամ ուխտաւոր, Մի {զառածիլ} մեղկութեամբ, Ուստի ըմպահկեալ յահուր Ձ

կէ յերրորդ կայարան ինչ հոգւոց, առիթ առեալ ինքեան {զառակն} մեծատան եւ Ղազարոսին, յորում Քրիստոս ասէր զՂազար

ի աշխարհիս, զի ա՞յդ ապա մեկնեսցէ մեզ Այվազովսքին {զառակսն} տասն կուսանաց, զտաղանդսն տալոյն, անկելոյն ի ձեռ

ստեղ ինչ որ աչք կը տեսնէ, ողջն էլ քնում է, {Զառամ} Արեւելքի գործ չէ, որ ինձի յաղթէ"։ " Առաջ

մինչեւ վերջը: Ինձ ամենից ավելի տանջում է մեր {զառամած} ծնողների դրությունը, եւ ուրիշ ոչինչ, թե չէ ամեն

է արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ մեծ 'ի {զառամելութեանս} իմում, իսկ եթէ արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամ

Տարակոյս չկայ, որ մեծապէս ներգործել է այստեղ նորա {զառամելութիւնը} ։ Մերայնոց ասելով՝ իմանում է Մխիթարեան ը

մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ խածեալ բոլորակ {Զառամութեամբ} պարուրէ մահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ... Մնա՛ դու հետ

առ իս զօրինաւոր վկայագիրս իմ որք գտանին այդր, եւ {զառանձին} վկայութիւն՝ յայնմ, թե կառավարիչ սենաթն հաստատեա

ցուցանելոյ նորին վեհափառութիւնն ընդ փոյթ գրելոց է {զառանձին} զթուղթ առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու եւ ծանու

թեան հաստատեաց եւ վճռեաց տալ նոցա ըստ պատկանելոյն {զառանձին} թուղթ լրացեալ երեսփոխանութեան, որպէսզի նոքին շար

, բաժանեալք այդոքիկ ունին զիւրեանց յատկութիւնս, {զառանձին} կերպ կենաց, զայլ տարազ զգեստու, զեղանակ մտածութ

ներել քումդ ապիրատ զաւակաց, որոց բանդագուշեալ ի {զառանցանս} կրօնամոլութեան եւ ուսեալ յումեմնէ Խաչատուրոյ ժպրհ

երեւակայության զավակներն ենք"։ Ա՜յ քեզ մտահայաց {զառանցանք}: Իրենք են անցել կոորդինատի այն կողմը եւ կամենում

ում են մարդս մի ջլային թուլութեան մէջ, շատ անգամ {զառանցանքը}, մանաւանդ՝ մի այդպիսի խե՜ղճ վիճակում, պատկերաց

, ո՞ւր արծաթին, ո՜ դու կոյր, Յոր դանդաչես {զառանցանօք}, զլուսոյ բարձեալ զբողոք։ Նիւթ ժանգահ

նի առ ինքն, որով ծանուցանէր նոյն իշխանութիւնն թէ {զառաջարկութիւն} նորին բարձր սրբազնութեան ունի թողուլ առանց ընթացի

մուծեալ է, իսկ եթէ չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել {զառաջին} գործն իմ եւ յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, զի

ն եւ սրբազան եպիսկոպոսն Եղիազար իրաւունս համարեալ {զառաջին} զայն որոշումն եւ զխնդիր իմ որպէս զխնդիր երեսփոխան

եան լեզուագիտութեան զպարոն Միքայէլ Նալբանդեանց եւ {զառաջին} կարգի վաճառական Սեվաստօպօլեայ զպարոն Հարութիւնն Ա

վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կորտ աֆրկուշտի կոմիսիօներաց {զառաջին} կոմիսիօներն, այսինքն Կորտ աֆրիկուշտի զառաջին դատ

րաց զառաջին կոմիսիօներն, այսինքն Կորտ աֆրիկուշտի {զառաջին} դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ

" (եր. 40). եւ մի փոքր սորանից յետոյ. " Արդ {զառաջին} կելոյն իմոյ զվարս՝ Տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական

վ զայն խառն զանգուած։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի {զառաջին} զչորս հատոր գիրս (անուանեալ նոյնպէս Վահան հաւատո

նչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, եւ {զառաջին} վիճակ անդորրութեան Մխիթարեանց միաբանութեան Սրբոյն

ն երգք ի զանազան դէպս: Յարձակ շարադրութիւնս նորա {զառաջին} տեղի ունի " Գիրքն կոչեցեալ Ընդհանրական ", տպեալ

ինքնին գրեալ զգիրն մատուցեալ է առ ի ստորագրել ուր {զառաջինն} Խալիբեանք կամակար ստորագրեալ, զմնացեալսն գրեթէ բ

ընդ նմին յաւելոյր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց {զառաջինն} խնդիր գործելոյ ի Լոնդոն, յայնժամ կառավարութիւնն

կրական ծովուն երթալոց էր ՚ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ, {զառաջինն} զկայ առեալ զաւուրս քանիս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց

ջերկրական ծովուն երթալոց էր ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ {զառաջինն} զկայ առեալ ՚ի Նէապօլիս, ըստ որում շոգենաւն թափեա

քեան կտակակատար զԿիրակոսն Յարութիւնեան: Զայսմանէ {զառաջինն} գրէ առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթողիկոսն ամենայն հայո

: Եւ մեր է պարտականութիւն, եւ զի՞նչ արդեօք, {զառաջինն} դիմել առ Ձեզ, որպէս առ ընդհանրական Հայրապետ ազգի

ունի զերկուս դեռ անօթս, որոց՝ ոչինչ ընդհատ քան {զառաջինն} մեծակշիռ շնորհեալ են պաշտօնք ի պահպանութիւն ազգիա

է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա զանձինս դաստիարակել, {զառաջինն} ուսանել զգիր, լեզու, զդպրութիւն եւ մանաւանդ զգլ

ի զաթոռն Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստատի. այլ թէ Պետրոս {զառաջինն} քարոզեաց յԱնտիոք, զայդմանէ ունիմք զհաւաստի վկայո

Իմ առաջի անիրաւ վճիռ լուաւ վայրապար։ Ի Գողգոթայ {զառաջինն} իմ բոցեղէն սուր աչքոյք Զաստուած տեսին պիրկ ի

տանէր զիս առ ինքն, ուր եւ լինէր 'ի հովու։ Արդ՝ {զառաջինն} կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական

, Սիւնեաց երկրում իր ունեցած վարքին ու բարքին. " {զառաջինն} կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական

որպէս առ մեօք գործք ականաւոր արանց Եւրոպիոյ, որք {զառաջինն} իմաստուն գրուածովք կազմեցին զնոր դարագլուխ դպրութ

ղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր յաւէտ դարման տանել, {զառաջինն} [զի մի սովամահ կորիցին], քան թէ ապախտ արարեալ վզ

պէս ահա կատարելով արդարապէս զիւր գործ, հրատարակէ {զառաջինն} ի նոր լեզու երկասիրութիւն, մակագրեալ՝ " Առաջին

ւ բանաստեղծական յիշատակարանք հինն մատենագրութեանն {զառաջինն} զոհ լինին հպարտութեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի ար

լով զվարդապետութիւն նորա, եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ {զառաջինն} մերժեալ եւ զծախս դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ լին

ստ ժամանակին շնորհելոյ: Սա՛ տայ մեզ լոյս տեսանել {զառաջինն} զանցեալս մեր, կարգ ըստ կարգէ լոյս առեալ ինքնին ի

յամի 1655: Արհեստ տպագրութեան առ Հայս տեսանի {զառաջինն} է Կոստանդնուպօլիս, այլ՝ ո՛չ հաւանեալ ընդ այն Յա

իցն ի թիւս զանազան եկեղեցական գրեանց տպագրեն նաեւ {զառաջինն} առ Հայս զԱստուածաշունչ մատեանն, թէեւ ցաւելով պիտ

ական թօթափել՝ լրացեալ կատարելութեամբ, ո՞ր լեզու {զառաջինն} ոչ կակազեաց, տակաւ առ տակաւ չմշակեցաւ: Ստեղծագո

շատ արար են համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, նոքա {զառաջինն} բացին զԱթենեան տաճար առաջի հայկական զաւակաց, այլ

տ որում եւ ամ ենայն լեզու համարի մայրենի, եւ մեք {զառաջինն} պապակիմք հետեալ ձայնարձակութեան մարց. ի հարկէ բա

հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս վասն աղջկանց, յորս {զառաջինն} եթէ չէին քաղաքացիք բաւական կարգաւորել զայն ըստ օր

ա հակառակ հրաշափառ խայտառակ գոյն։ "Յետինն չար քան {զառաջինն} "։ Զոր օրինակ՝ հերետիկոսական, սխալական,

հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազան եպիսկոպոսաց եւ {զառաջնորդաց} իւրեանց, ի թիւս նոցա զաւելու այժմիկ եւ բողոք մեր

զ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կարգեալ ինքեան {զառաջնորդն} մեր, պահանջէր զգումարն, որ եւ գուցէ վերստին կրկ

ատճառը, ոչ միայն որոց գործեալն էին, այլեւ կցորդ {զառաջնորդս} մեղանացն կացուցանեն: Եւ առաջնորդ, որ առ պատուաս

առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր ուրուք եւ իցէ եւ {զառաջս} առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէոս եպիսկոպ

ւնդ իցէ նեխեալ ուղեղի, ոյր ուրուք եւ իցէ հնարողի {զառասպելը}: Խնդրեմ. միամիտս առնել զայսմանէ զբարեմիտ ազգ

ծախ կատարեն յամի ամի՝ նուիրելով եւ հոգեւորականաց {զառատ} աջահամբոյր. ես բազմիցս ջանացայ ի խափանել զայն վն

ախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստանալով ի ժողովրդոց {զառատ} աջահամբոյրս, ուստի լոկ հրաման նորա առանց օրինակի

վասն զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի վաստակս եւ {զառաւելութիւն} հոգւոյ, զի իւրեանցն խիթան յապաւել կարծեցեալ գերա

անդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երեւեալ, եւ յետ {զառաքելականն} կատարելոյ զպարտս, ելանէ ի Վաղարշապատ առ սուրբն Ս

նեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛յր ոք, զբազմերախտ եւ {զառաքելանման} մերոց թարգմանչաց զգահուց բուռն հարկանել: Սակա՞ւք

մեծի կարեկցութեան, զոր ցուցիք ինձ ՚ի կատարել իմ {զառաքելութիւնս}, ի մասին ազգային հրիտակաց թողելոց ի բարեպաշտ հայ

Արուսեակի վրայով, Ում ` կիրք վառող լեռն ի վար {Զառիվայրի} գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւում յար, Սահում են

երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ եւ Արագածի {զառիվայրում} ։ Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների եւ

երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ ու Արագածի {զառիվայրում}: Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների եւ

, անկայ հետեւաբար յախտ թուլութեան մինչեւ չիմանալ {զառնել} եւ զգործել իմ, դեգերելով տառապագին ի դրունս բժշկ

ղին, որ Թղթի բնագրում ասած էր. " իսկ զարմանալին {զառնէն} զԵղիսայէ " եւ այլն. մենք Եղիսա կարդալով թարգմանե

յամի 1853: Ուստի եւ ո՛չ պէտք ինչ ծանօթաբանութեան {զառնէն} ՝ որոյ մտաց էին այդ արգասիք, քանզի գործն ինքնին

պարեան: Աստ է Կալկաթա չիք ուրէք ծանօթութիւն {զառնէս} զայսմանէ եւ ոչ զնորին կտակակատարէ: Եւ հանգուցեա

մեր, այլ թագուցանել զայս քաղցկեղ, որ ճարակէ եւ {զառողջ} մարմին ազգին, չէր առն բանականի գործ, վասընորոյ

եամբ, կամ գուցէ հզօր է առ նոսա կամակորութիւն քան {զառողջ} դատողութիւն կամ անձնական օգուտ քան զհասարակացն,

կոյր զկուլայն] զհետ միտեն նորին ընթացից: Աղաչեմք {զառողջամիտ} ընթերցանելիսն, յորոց [ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ

սին Քերի հրեշտակին փաղղոս...: Կալեալ {զառու} կրկին աղբեր՝ Ռահ ցօղահար, տայ մղօ՛ն,

, եւ այլն, նորին վեհափառութիւնն հաճեցաւ հաստատել {զասացեալ} եզրակացութիւն ազգին մակագրելով այսպէս. " Զայս եզ

ց գիտութեան համօրէն ազգին ինքնին կոչեալ է առ ինքն {զասացեալ} անձինս եւ ինքնին գրեալ զգիրն մատուցեալ է առ ի ստո

ն գերազանց համարիցի բանն. ո՞վ պատմեաց դոցա, թէ [ {զասացեալն} գիտութիւն, որ պատկանի հասարակաց] մարդկութեանս,

ն հին հայախօսութեան: Առ ի վկայութեամբ հաստատելոյ {զասացեալսն} ցայս վայը, ո՛չ աւելորդ համարիմք քերել հարեւանցի

կն ամենայն ազգք եւ ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ {զԱսիական} բարբարոսս եւ զմարդակերս հարաւային Ամերիկոյ փոխադր

ետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, թողեալ էին {զասպարէզ} կենցաղոյս, մինչ ետես՝ զթագաւորութիւնն բարձեալ ի

եցից զայս դար սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս վէպ {զաստանդական} նժդեհէս. Ես փութացայց հեռաւոր վայրաց զննին

Գործս նորա զմատանց՝ Զարեւ, լուսին եւ {զաստեղս}, Զերեկոյ, զվաղորդայն, Զով եւ խաղաղ զ

զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ {զաստեղս} զորս նա հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք չէ այս, այլեւ

նութեան շնորհել եւ ինձ ի թիւս այլոց հոգեւորականաց {զաստիճան} ջահընկալութեան, զոր ընկալայ 18 յունիսի նոյն 1848

րիցէ արդեօք աչք բացօք տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ, {զաստիճան} թշուառութեան նորա, զարտասուս եւ զտառապանս աղքատա

ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս զի արժանի լինիցի սա {զաստիճան} քահանայութէան անարատ պահել եւ այլն"։ Ահա

ալի կերպիւ պաշտպանէին զվնասապարտն եկեղեցական օգտի {զաստիճանաւոր} Խալիբեանցն եւ զգործակից նորա զԱյվազովսքի վարդապետ

նս առ Տիւքիկոսի Բիւզանդացւոյ ի Տրաբիզոնդ, յօրինէ {զաստղաբանութիւն}, զքերականութիւն, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զա

անապազ աղօթք մեր ընդ Ձեր առաջի սեղանոյ Տեառն: {ԶԱստուած} կարողութիւն աղաչեմք՝ զօրացուցանել զՁեզ, որպէս ե

ռ վսեմն դօ՞ս իցէ։ Ո՞ կարիցեմ ես ի սէր {ԶԱստուած} սիրել վերհամբարձ, Կամ զարարածս՝ զանվեհեր

ալ միշտ ի սէր Վերին, ամենակատար Սիրել {զԱստուած} եւ զոր ինչ Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն

օթափել զգերութեան անուր, ուսուցանել հոգի ճանաչել {զԱստուած} եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ

։ Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ բոցեղէն սուր աչքոյք {Զաստուած} տեսին պիրկ ի փայտ, ի գլուխ պսակ բազմաքուք։ Ընդ

ին uոցա, որպէս տեսցուք ի ստորեւ, մատենագրելով՝ {զաստուածաբանական} եւ զպատմաբանական գրեանս: Հոգին բանաստեղծական թափ

եւ Խոսրով: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս, {զաստուածաբանական} ճառս թուով քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս

սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս զԱստուծոյ եւ {զաստուածային} ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի գործ դնել զայդպիսի կամայակ

ք, ախոյեան յարուցեալ ընդդէմ անմահին Դանթեայ՝ որ {զԱստուածային} կատակերգութիւն (Божественная комедия) գրեաց ո՛չ

իւրով յաճախապատում երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ եւ {զաստուածայնոց}. յերկրորդականն գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն պատմ

է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն զԱստուծոյ եւ {զԱստուածայնոցն} խորհել, սապէս դիւր առնելով շատ այն է տաժանեալ մա

ն եկեղեցական գրեանց տպագրեն նաեւ զառաջինն առ Հայս {զԱստուածաշունչ} մատեանն, թէեւ ցաւելով պիտոյ էր խոստովանել՝ աղճա

թիւն, զերեքօրեայ թաղումն, զերանելի յարութիւնն, {զաստուածապէս} համբարձումն եւ զնստիլ նորա ընդ աջմէ Հօր, յորմէ ո

մ դոկումենտ: Դրութիւն մեր եւ առողջ. գոհանամք {զաստուծոյ}. զի մարդասիրութեան նորա ժամանեալ կորզեաց զողորմե

ս. իսկ Հոգի սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս {զԱստուծոյ} եւ զաստուածային ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի գործ դնել

բ, եթէ արժան է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն {զԱստուծոյ} եւ զԱստուածայնոցն խորհել, սապէս դիւր առնելով շատ

փոր անուանիմ քրիստոնեայ եմ. այլ առանձինն գոհանամ {զԱստուծոյ}, զի այսպիսի վարանս զարթոյց յոգիս ուղղախորհուրդ ք

արանափոխութեամբ ծաղկելոց էր ի գիտութիւնս, որ ինչ {զԱստուծոյ} ՝ եւ զՆորին ստորոգելեաց: Անտեսեալ զայս ամենայ

ց սուրբն Գրիգոր իւրով յաճախապատում երկասիրութեամբ {զԱստուծոյ} ՝ եւ զաստուածայնոց. յերկրորդականն գահ՝ բազմի Ագ

յլ մեք, ըստ քրիստոնէական արդար խղճմտանաց, տալով {զԱստուծոյն} Աստուծոյ, զմարդոյն մարդոյ, տացուք առնն զոր ինչ

երքի անչափելի տարածութեան մէջ: " Դնէ զձիւն որպէս {զասր} եւ զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ զսառն որպէս պա

եւ շատ բարեւ՝ Գրիգոր եղբորս, Ֆլորա յանգայիս եւ {զավակացը} սիրով ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն եղբարցս կարոտի

սեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս եւ {զավակացը} սիրով ողջույն. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգ

նչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս, դուն ալ ան հորը {զավակն} իս, ինչ օրենք է քեզի զրկել: Պարոն Գրիգորը ին

ւս յուր ազգասիրական ջերմեռանդությունը չխնայե նորա {զավակների} կրթության եւ դաստիարակության համար: Մինչեւ այս ր

ոջդ, իմ ամենասիրելի քրոջ Ֆլորա Պետրովնային եւ քո {զավակներին}: Ի սեր աստծո, մի անգամ էլ խնդրում եմ, հանգ

հարկե, ես անչափ ուրախ կլինեմ եւ " երեւակայության {զավակներից} " մեծագույնը, Գյոթեն, մի անգամ եւս անիրավացի կլ

րձակ դատողությամբ՝ իբր " մենք մեր երեւակայության {զավակներն} ենք"։ Ա՜յ քեզ մտահայաց զառանցանք: Իրենք են անց

լեւ Եւրոպան ալ առաւել որոշ կերպիւ եւ ըստ ամենայնի {զատ} ու առանձին ազգ մը կը ճանչնար զիրենք: Հիմա դո

մութիւն ընող Մխիթարեան համախոհը կրնայի՞նք կատակէն {զատ} ուրիշ բանով մը պատուել: Թո՛ղ ընթերցողը " Ընծ

կերպիւ մատուցումն եղիցի: Չորրորդ, ամենայն {զատ} զուտ մնացեալ վաթսուն հազար հինգ հարիւր քառասուն ո

Թէ՞ կարծում էք, որ աշխարհում Վիեննացուց {զատ} մարդ չկայ. Ը՛հ, Մեսրովբի սատկա՜ծ կատուն

ւթիւնը եւ՛ թէ սորա պատճառները։ Եւ ինչ որ սոցանից {զատ} հարկաւոր համարեցինք գրել, այդ բոլորը կարդացողի ձ

ել, ինչպէս ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխանից {զատ}, եղած են եւ ուրիշ Սեւուկներ։ Բայց մենք ուզու

եմ. եթէ նա Մեղաւոր է, յանցաւոր, Աղա {զատայի} հետը էնպէս խօսել չէր կարող: Ну, дор

Բըռ, բըռ, բըռ, բըռ, խօսում ես, Աղա {զատան} չի սիրիլ, Ահա ասում եմ ես քեզ: Hy,

овешу. Hy, տէրտէր, как думаете? Աղա {զատան} էն կողմից Թոփերը բո՜ւխ կը թողնէ, Ну

իստոնէութեան։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի չէ՞ր {զատանել} իւր հետեւողս, կնքողս զդէմս նշանաւ խաչին, այլ մա

երում. մեր անմիջական պարտականությունն է մեր շահը {զատել} Թեոդոսիայի որջի բախտախնդիրների շահերից, այնուհետ

պէս Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան) 'ի վանել եւ 'ի {զատել} զպղինձն եւ զկապարն. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի

նը չմրսես, երկրորդը՝ ծխելը թարաքը հանե, մինչեւ {զատիկ} անարատ կլինես: Եղբայր, ինչ որ սրբազանի մասի

անմխիթար բանտարկությունը: Տա՛ աստված, որ մինչեւ {զատիկ} սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին: Ես արդեն չեմ էլ մ

ին նայելու լինի, անտարակոյս տարու մէջ տասն անգամ {զատիկ} կը կատարէ: Իմ կարծիքը այս է, որ ինչքան կարելի է

կից յետոյ գնալու եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ {զատիկ}. զատկից յետոյ մինչեւ առաջին պսակները չէ կարելի ա

- Ասում է, թէ Յիսնակին Ղրիմ պիտի երթայ եւ մինչեւ {զատիկ} այնտեղ պիտի մնայ, իսկ առաջի պսակներին Սուրբ Կարա

եայ ճիւղերով պիտի դաստիարակուին"։ Ահա՛ քեզ {զատիկ}, ուրեմն նախախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ այդ

տերբուրք է: Ավետիք Խազերովը եւս նորա մոտ է, {զատկի} վերա կուգան այստեղ եւ կմնա սրբազանը, բայց Ավետիք

զից ելայ Մարսէյլ մտայ Մարսէյլից ելայ 23, որ էր {Զատկի} ա) օրը Ալեքսանդրիա մտայ (մտանք) 29 Ալեքսանդրիա

լ, տանը մնացած աղջիկ լոյս ու արեւ հանել, տօնի, {զատկի} աղքատներին հանդերձ բաժանել: Անտարակոյս այս բոլոր

դուռը միշտ բաց է իմ պէս աղքատների համար. տօնի, {զատկի}, տալիս են մի բան, եթէ մկրտութիւն կամ մի այլ հոգ

եկ չէ մյուս օրը վարչությունից խնդրել եմ, որ գոնե {զատկին} թույլ տան տեսակցության, բայց մինչ այս րոպեն խնդր

Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ գրելու: Սպասում եմ {զատկին} եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, եթե նույ

-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ {Զատկին} տեսութիւն թոյլ կը տան: Ապրիլի 1-ին տեսութիւն եղբ

. 'ի ժամանակի քառասնորդացն պահոց 'ի մեծի շաբաթու {զատկին}, յանկարծակի յանզգաստից եկեալ հասանէին 'ի վերայ ն

հուսով եմ... Շատ ուրախ եմ, որ Անանիան կգա {զատկից} հետո (եթե միայն խոսքի տերը լինի եւ գա, բացի այդ

յ գնալու եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատիկ. {զատկից} յետոյ մինչեւ առաջին պսակները չէ կարելի այդ. իսկ

մ է պարեգօտի վրայ՝ աւելցնելով տակաւին. " իսկ որ {զատոյցն} զիս պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս եւ ա՛զատու

ածականը դնելէն ետեւ, " անիկայ մեզնէ շատոնց ի վեր {զատուած} է " ըսելով, դարձեալ նոյն " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել

տոյցն զիս պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս եւ ա՛ {զատութեան} եղեւ մեզ առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի էր " (եր.

չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր վարդապետութիւն, {զատուցանելով} զնա 'ի ծառայութենէ աշխարհիս պարեգօտիւք։ Զկնի յեր

ել ա Կարմիր գօտիկ կապել ա Եղ բերէր պորտը քսենք, {Զար} բերէք գլխին ածենք Մեր Նուրինի փայը տուէք, Ուտենք

ուկ, կիսաչոր ալ ըլանե, թող առնու, հոս կչորնա, {զարար} չունի: Ուրիշ բան պետք չէ, քանի մը հատ լիմոն

ի սէր ԶԱստուած սիրել վերհամբարձ, Կամ {զարարածս} ՝ զանվեհեր, Գործս նորա զմատանց՝ Զար

իւնը եւ փառքը. " Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ եւ {զարարածս} ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւն"։ Արարիչը, մէկ ա

թանկ է տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով պիտի երթար ու {զարարի} ալ պիտի հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ աժըննալու է

Ը՛հ, Մեսրովբի սատկա՜ծ կատուն Ձեզ մի այնպիսի {զարբ} տայ, Որ մուկի պէս Վատիկանի Մտն

ուսումնառութեան սկզբումը փոխանակ ազգային լեզուով {զարգանալու}, գիտութեան առարկայք մատակարարւում էին դոյն այդ ք

ւակ, թող լինի նա ամենահարուստի որդի, աճում է եւ {զարգանում} է առանց ամենայն դաստիարակութեան եւ կրթութեան, աշ

ւ տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկելով զկենդանի եւ {զարգասաւոր} գաղափարս, յաջողեցուցիչս ազգային անձնապահութեան ե

մեր խօսքը, ազգի փոքր ի շատէ գրագէտ բազմութեան եւ {զարգացած} մանուկների համար, է մի ընտիր, պատուական գիրք ըն

նորա ստինքի կաթով սնուցած եւ նորա մայրենի գրկումը {զարգացած}: Մնացածները ի՞նչ եղան, ասացի ես նորան, պա

աւորեալ են յառաջանալ: Աբեղայական՝ տեսութեամբ {զարգացեալ} ՝ [Յովհաննէս քահանայ Միրզոյեան վանեցի, դասատու հ

սօր իմաստունք հայոց հնասէրք եւ մանաւանդ որ ի նոսա {զարգացեալքն} էին դպրոցական սահմանափակ տեսութեամբ. եւ զի՞նչ.

առնենք: Ենթադրենք, որ Անգլիայում հիշյալ սիստեմը {զարգացել} է մի քիչ վաղ, քան մայր ցամաքում - դա դեռ ոչինչ չ

ւթեան, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ {զարգացել} էին այն բնութեան ազդեցութեան տակ եւ այժմ մեզ նախը

ն պատճառով, որ այնտեղ երեւում է հրեաների ձգտումը {զարգացմամբ} ավելի բարձր լինել արեւելյան մյուս ժողովուրդներից

տության, ուրիշներին չնմանվելու, այլ ինքնուրույն {զարգացման} նրանց ձգտման մասին Հեղինակի բոլոր ասածները զարման

նից: Ըստ իս, պրոգրեսի տեսակետից քաղաքակրթության {զարգացման} հիմնական խթանը կրոնի մեջ չէ, այլ ավելի շուտ, կր

քաղաքակրթության անխուսափելի հետեւանքներն են՝ նրա {զարգացման} տվյալ մոմենտին: Հեռավոր Արեւելքում բուդդայականու

հելի սկզբունքների վրա, որոնք հասարակության ներկա {զարգացման} հետեւանքով պետք է ընդմիշտ անհետանան, ինչպես եւ ն

ակական շահին եւ հասարակական քաղաքակրթության գործի {զարգացման} գրավականին, ըստ ամենայնի, ավելի քան արժանի է բո

էին նոցա, ե՛ւ ազդեցութիւն ունենային նոցա հոգեղէն {զարգացման} վերայ։ Իսկ թէ Ազգայինքը այդ խօսքերը բերան առել ե

քանչյուր նոր հորինվածք պետք է հիմնված լինի նախորդ {զարգացման} լավագույն ու պիտանի տարրերի վրա, որ չի կարելի եւ

է ծառայելու որպես մտածողության գործիք եւ ժողովրդի {զարգացման} միջնորդ, պետք է ամենայն հոգատարությամբ մշակել եւ

այտնագործելով, որոնց միջնորդութեամբ առաջ է դնում {զարգացման} գործողութիւնը: Այս յայտնագործութեանց հիմնական ար

իմնական արդիւնքը երեւում է հետեւեալ առածի մէջ. " {Զարգացման} վերին աստիճանը իր ձեւով նման է սկզբին, որտեղից ա

սորանով, ուրիշ տեղերում եւ ուրիշ Ժամանակներում, {զարգացման} գործողութիւնը ազատւում է այդ մոմենտները առարկայակ

է երկու փայտ իրար հետ քսելով: Առաջին առած. {Զարգացման} վերին աստիճանը իր ձեւով նման է նորա սկզբին:

Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ ազգ հասել է իր {զարգացման} վերին աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ խեղճ վիճակում

ծ ազգը միջոց չէր ունենայ ոչ բարոյական, ոչ մտաւոր {զարգացման}: Այս ծրագրի իրագործման առիթ դարձաւ անցեալ

: Տարակոյս չկայ, որ եւ մեր ազգը անցել է մի անգամ {զարգացման} այդ աստիճանը, եւ մեր համար եղած է երբեմն ժամանակ

հայրը մնա պատված, իսկ որդուն պիտո է խնամ տանել, {զարգացնել}, ըստ որում հայրը այսօր էգուց մեռանելու է եւ նորա

ներ, որ կարո՛ղ էին Ազգի հոգու մէջ բուսուցանել եւ {զարգացնել} լուսաւորութեան սերմը, մինչեւ օրինաւոր գործի չ'կա

: Թուղթս չի բավականացնի, որպեսզի իմ միտքը լիովին {զարգացնեմ}: Մայր ցամաքից ֆիզիկապես մեկուսացած Անգլիան (անկ

րով: - Քո մարմինը հողանալով բուսուցանում է եւ {զարգացնում} է շատ սերմեր, որ քամին բերել էր քո հողի մէջ, իս

մէջ պատկերը տեսանելու ժամանակ։ Իգնատիոսը ինքը չէ {զարգացնում} այս ձեւերը եւ զգացողութիւնքը. նա միայն ճանապարհ է

իր ձեւով նման է սկզբին, որտեղից առաջ է գնում այդ {զարգացումը} "։ Այս վարդապետութիւնը բովանդակում է իր մէջ

ում անշուշտ հասնելու լինէին առարկայական էութեան, {զարգացումը} ոչ միայն դանդաղ այլեւ անհնարին էր: Ստոյգ է, բնո

ւս չեմ երկարացնում, թողնելով այդ գաղափարի հետագա {զարգացումն} իմ սիրելի բարեկամ Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ

կություն եւ գաղթել են: Ես այդպես ընդարձակորեն {զարգացրի} այս գաղափարը, որովհետեւ ձախակողմյանները կարեւորո

նութիւն սուրբ գրոց, զպատերազմ Հայոց ընդ Պարսից, {զարգաւանդութիւն} Այրարատայ, զբարօրութիւն ազգին ընդ մարզպանութեամբ

մ զՁեզ յարգեալ զընտրութիւն ազգի մերոյ եւ հաստատել {զարգոյ} երեսփոխանս մեր Հայրապետական կոնդակօք յանուն երեսփ

երկու աղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ {զարդ} եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի ն

ցար, Ո՞ր բլուրների կամ ո՞ր հովտի Դու {զարդ} եղար գեղեցկութեան: Յորդանանու իստակ

ւոր մարդ էր գործարանի համար, եւ թէ նա մի գեղեցիկ {զարդ} էր հռոմէական ժողովրդի համար, եւ նախախնամութեան ձ

րի՝ մեր աշխարհից հեռանալը. պատճառ, նա եկեղեցու {զարդ} էր"։ Եւ լսողները, ուրիշ բան չկարողանալով ասել

խճողել զանազան նշանական ձեւերով եւ պայմաններով, - {զարդ} խաբեբայութեան, - որոնք թէեւ ըստ էութեան ոչինչ խոր

մտաց տարակոյս։ Զարքայորդւոյն Սողոմոնի {զարդար} առ այդ վճիռ լուր, Որ լաւ ասէ զկոյր ակամբք,

ներս մտայ մի բաւական ընդարձակ սենեակ՝ մաքուր եւ {զարդարած} պարսից գորգերով եւ այլ ասիական կարասիքներով:

ն մարդ խոստովանում է զարմանալի: Վերսայլի պարտէզը {զարդարած} է հարիւրաւոր գեղեցիկ մարմարիոնեայ արձաններով. այ

ur: Լամարթինի գործի Հայ թարգմանութեան ճակատը {զարդարած} է մի այսպիսի փոքրիկ պատկերով: Երեւում է Արարատը

է, Եթէ անուշ հոտ չունի. Սոխակի փետրով {զարդարած} Ճընճղուկն իսկ յարգ չունի։ Ինչի՞ս

օնիս անուամբ գնացի այնտեղ, Մտայ վանքի մէջ, {զարդարած} շքեղ, Սենեկից սենեակ անցայ, եւ միւսում

եսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ վայելքներով ճոխապէս {զարդարած} հոգեւոր սեղան, քանի՛ քանի իմաստունների հանճարեղ

ի իշխանի փառաւոր գահը, կազմած մարդու ոսկերքից եւ {զարդարած}, փոխանակ գոհարների, չորացուցած չղջիկներով եւ գո

թղթերի վերայ տպած, կէտադրութենով ու պատկերներով {զարդարած}, ոսկեզօծ եւ փառաւոր կաշով կազմած. սոքա համարւու

իւր անձրեւներովը: Սենեակը, որի մէջ նստած էին, {զարդարած} էր շատ հասարակ եւ աղքատ կարասիքներով, պատի վերայ

ջտեղումը երեւում էր մի մաշուած զմրուխտ չորս կողմը {զարդարած} մանր յակինթներով (եաղութ): Գլխի մազը շատ խնամք

տնկած էին արծաթի եւ շափիւղեայ մոմակալների վերայ, {զարդարած} ոսկի, արծաթ սպասներով եւ առատ, եօթը տեսակ մրգեր

ր գնում է նորա փառաւոր, ծառերով եւ շատրուաններով {զարդարած} պալատը, օրհնելու նորան: Խանը ընդունում է այս հո

իւնք, որ շատ անգամ չունէին իւրեանց վերայ փայլուն {զարդարանք}, անյայտ են մնում հասարակութեանը, որ միշտ որոնու

ը, շատ անգամ ձեւերի քամակից վազելով, հագուստ եւ {զարդարանք} որոնելով, իւր հոգու բոլոր կարողութիւնքը լարելով

ու, թէ ո՞վի պատկերներն էին, այլ իրրեւ սովորական {զարդարանք} գործ ածելու համար: Բայց թէ լաւ թէ վատ, երեւում

վից դուրս ցոլացաւ Ռեւօլիւցիայի բոցը: Պալատի {զարդարանքի}, շռայլութեան եւ միւս բոլորի արժէքը լիապէս գնահատ

անդադար խօսէին եւ խորհէին եւ գործէին առ 'ի ճարել {զարդարացումն} Հայոց, եւ իբր թէ ոչ կրթէին զմանկունս իւրեանց նով

ից, ուրիշ արժանի ուշադրութեան բան չէ կարող այսօր {զարդարել} իմ Յիշատակարանը: Ներողութիւն, պիտոյ էր այստեղ գ

ան բնության պղտոր եւ անմխիթար հատկություններին եւ {զարդարել} յուրյանց հայությունը եվրոպական իմաստությամբ:

քամակի կողմից շուրջանակի, յատակը փոխել, պատերը {զարդարել} զանազան քանդակներով, քանդել հին ապարանքը Sարտարո

վ չեն: Հեղինակը իր կողմից խօսելով հակամէտ է {զարդարել} նորա գլուխը, բայց ինքը Գարեգինը իր ներգործութեամ

ին ազնիւ զգացողութիւնը, եթէ ո՛չ իւր գործի ճակատը {զարդարելով} մի այդպիսի պատուական եւ ազնիւ երիտասարդի անունով

ր պահէք, մեծացնէք, պայծառ եւ փառաւոր զգեստներով {զարդարէք} եւ կօրսետի եւ քրինօլինի հարուստ պաշարներով օր յառ

ւունք 'ի գլուխ ոչ ելանեն. զի ամբարիշտն յաղթահարէ {զարդարն}. վասն այնորիկ ելանէր դատաստանն թիւր " (Մարգ. Ա

էս թէ մի պարտիզի մէջ կանգնած եմ. Մշտադալար {զարդարուած} է կանաչով, Բիւր ծաղիկներ իւրեանց հոտը բուրո

Այնտեղից ցոյց տուեց մի վանք հոյակապ, Շքեղ {զարդարուած} պարսպով ահագին։ " Այստեղից ահա ես եկա

իտութիւնը, իւր սոփեստական մեծ վայելչութեամբ: Նա {զարդարուած} է այսօր փիլիսոփայի եւ աստուածաբանի անուններով. ա

ն, թէ քո աչքից ընկայ։ Եւ այժմ, իմ ունեցածներով {զարդարուած}, ման են գալիս՝ ինձ ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ իմ

էին տանս պատուհանի ապակիների հետ: Կապոյտ երկինքը {զարդարուած} անհամար գոհարներով, ասես թէ, ուրախակից էր լինու

նք, համաձայն հոդվածների պարունակությանը, պիտո է {զարդարվեն} գեղեցիկ պատկերներով եւ օրինակներով։ Երրորդ՝ օրա

զան յիշատակարանք, դրամներ, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն {զարդեր} կամ թէ ուրիշ այնպիսի բաներ, որ գալոց օրերում լոյ

րը նրանց մոտ գնալու: Ես դեռ հիշում եմ նրա արդ ու {զարդը} հին ժամանակներում: Եթե Անանիան տեր Մովսեսին նամա

տն ըսկըսաւ հեղեղել: Լսեց իշխան, թողեց {զարդը}, թխով պատեց իւր անձը, Ոսկենըկար գլխարկներ

զան հօրն մերոյ առ քաջափայլ աղայ Լազարեան վերազինս {զարդիս} ժամ է ինձ աւետարանել ձեզ զուրախութիւն, որով համա

իմս գոհաբանութիւն, նշան երախտապարտութեան սրտիս. {զարդիս} անձեռնհաս եմ, անմահ բարերարք՝ ի մարմնացուցանել

ան քաղաքիս, ի մասին հնդկական հրիտակացն եւ հասեալ {զարդիս} ի Նախիջեւան, խոնարհաբար խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմ

ստանի՝ առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն Խորնոյ: {Զարդիս} ամենայն ոք, որ ունէր ի գլուխ իւր երկկանգնեան ինչ

եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան միայն պապականք, եւ {զարդիս} ընդունի միայն Այվազովսքին: Արեւելեան եկեղեցին,

ն ընթացուցանելով ի տգիտութեանն աղջամուղջ գիշերի: {Զարդիս} խօսիմ ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ

ան երեքտասաներորդ դարու: [Ի սոցա գրաւոր վաստակաց {զարդիս} հասանեն ի ձեռս մեր Աստուածաշունչ մատեանն եւ քանի

հանջման բնական ընթացեալ կանոնիւք վարեցաւ աշխարհիկ {զարդիս} կոչեցեալ նոր հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո զհետէ խա

աստան Հայկեան մանկտւոյն: Առողջահայեաց հեղինակ {զարդիս} ի մէնջ ջատագովեալ " Վարդապետարանի կրօնի ", զսոյն

տմութիւնս, թէ եւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ զրկիմք {զարդիս} ի նոցանէ, շատացեալ յիշատակութեամբքն, զորս ի մէջ

Սոցա ձեռաց են անտարակոյս գործք կորնչիլ եւ չերեւիլ {զարդիս} ուրեք " բանիցն չափաւ յինքն եւ ի Սահակ Բագրատունի

Գիւտայ, եւ Խոսրով: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ {զարդիս}, զաստուածաբանական ճառս թուով քսան կամ աւելի եւ զ

զջանս եւ զվաստակ Մխիթարեանց, որք վարձինք գտանեն {զարդիս} հանդիսացեալ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գա

անց ամբարտակս առանց օտարին ձեռն կարկառելոյ առ որս {զարդիս} դեգերեմք մուրողաբար, եթէ կերակուր այլովք ձեռովք

նք, գուշակեն, թէ պ. Հագն չունի տալ զտունն կամ {զարդիւնս}, խաղաղութեամբ եւ առանց դատաստանական երկար եւ ձի

մերում, ուր խնկօք եւ մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական {զարդուք} բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ գոհութի

, աւետարանական [ընկերութեան միաբանից) Դիտրիխ եւ {Զարեմբա} գերմանական քահանայից, որոց կամեցեալ հասկանալի կա

սիրեն զիս, Անուն ի յերկինս Ի վեր քան {զարեւ} Գրեսցի ինեւ. Նա՛, կոյս սիրասուն,

ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԻՄ Որպէ՞ս գգուէ բնութիւն {զարեւ} Յետ անձրեւաց, յետ բքոյն. Որպէ՞ս զար

ածս՝ զանվեհեր, Գործս նորա զմատանց՝ {Զարեւ}, լուսին եւ զաստեղս, Զերեկոյ, զվաղորդայն,

կացուցեալ: Են քո որդիք, որք զանուն քո ի վեր քան {զարեւ} ունին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝ զքո յիշատակ, ի սիր

ն, յարշաւանաց Լանկթամուրայ, որ անշքացոյց գոգցես {զԱրեւելեանն} Ասիա: Յայրիացեալն Հայաստան եւ ի թագաւորութենէ,

энергія), երկար չեն մնում անտարբեր վիճակի մէջ. {զարթած}, թէ չզարթած, նոցա հոգեկան ընդունակութիւնքը, այ

ան եւ սկզբունքի տէր է, ինչպէս Մխիթարեանք: Ուշ է {զարթել} այս ծերունու մէջ գրելու ցանկութիւնը, եւ Եղիշէն ի

ական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: Նա նոր է {զարթել} Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր է Թափել

ան լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: Նա նոր է {զարթել} Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր է

որ կայ Ռուսիոյ մէջ բայց ո՛վ գիտէ թէ երբ կարող են {զարթել} Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսները: Իսկ մինչեւ այն

եւութացաւ, թնդաց երկինքը, եւ ես, այս դղրդիւնից {զարթելով}, գտայ ինձ մահճիս մէջ հանգստացած. կայծակը ջարդել

վզին եւ այնպէս աղաղակեցի, որ իմ նոյն իսկ ձայնից {զարթելով} քնից, չէի կարող հաւատալ, թէ գտանւում եմ բանտում

ան արեւը: Եւ այդ ահագին բազմութիւնը, որ առաւօտը {զարթելով} ՝ պիտի մտածէ, թէ ի՞նչպէս սնանի կամ ի՞նչպէս սնուց

մէջ. ես ընկայ... Շնչարգելուած նեղութենից {զարթելով} Ստուգեցի, թէ երազ էր որ տեսայ: ՄԵԾ

(առաւօտեան) զարկել էր, որ քնեցի, այն էլ 7-ին {զարթեցայ} քորից եւ ցաւից: Քրտինք ունէի: 16-ին ամբողջ օրը

այ մինչեւ 9, բայց գիշերը վրաս բացուել էր, ցրտից {զարթեցայ}, եւ այս էր պատճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը բա

ասել, որպէս մի խթանով ծակեց քնած ազգերի կողքը. {զարթեցան} եւ նայեցան իւրեանց տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի վ

անունով Օրլէանեան Դուքսի դաստիարակի մօտ։ Շուտով {զարթեցան} Դուքսի մէջ ախտերը, եւ Աբբայն այս կերպով կարողացա

յն այդ ժամանակումը զարթնում է եւ սատանան. երբ որ {զարթեցաւ}, իսկոյն հագնում է իւր վերարկուն, որ կարած է հաս

նցի սենեակը, ուր քնած թողել էր իւր բարեկամը: Սա {զարթեցաւ} պ. Մարկոսի ներս մտանելուց․ առատ քրտինքը թափւում

անորոգել։ Նա թմրել է մի խոր քնով, նորան պիտոյ է {զարթեցնել} ։ Բայց այս երկու դիպուածում եւս ամենայն ջանք եւ ա

նշանակուած տեղն է անց կենում, ամենքը իրենց սիրտը {զարթեցնելով} բարձրացնում են դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խա

ժողովրդի սիրտը մի կերպով ջերմացնելու, մի կերպով {զարթեցնելու} նորա մէջ այն ազնիւ եռանդը լուսաւորութեան, որ մար

ուհիքը: Ամեն մի սենեակ, ամեն մի յիշատակարան {զարթեցնում} էր իմ մտքի մէջ ֆրանսիական մրրկալից պատմութիւնը՝

որ, ժամանակի որպիսութեանը անյարմար լինելով, չեն {զարթեցնում} Ազգի հոգու մէջ եռանդ դէպի գրասիրութին, վասնորոյ

ւթեամբ ծանրացած վէճին լրումն տալ: Իսկոյն վերստին {զարթեցնում} է այն խնդիրներր, որ վաղուց հերքուել էին իւրեանց

ս մասերում, որ թերեւս հեռի են ծովից, նոյնպէս կը {զարթի}: Վաճառականութիւնը կը լրացնէ պակասը:

, որովհետեւ ոչ չոր ծառի ճիւղը պիտի կենդանանայ եւ {զարթի} ՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, եւ ոչ թարմ եւ զ

տգէտի, թո՛ղ թէ փոքր ինչ ուսումնականի, միտքը չի {զարթիլ}, նորա մտածութեան գործարանը չի վառուիլ եւ Սուրբ Հ

ես իսկոյն Նրա ներքին ծնօտի տակ ցից դրի... Ու {զարթնելով} իր խոր քնից ` Հրեշտակն զգում է սին պատրանք Sակը

գատվում էի տենդային կացությունից, որով բռնված ես {զարթնեցի} երկուշաբթի առավոտյան: Տեսակցությունից հետո տենդս

գացութիւնը: Հռովմէական ցիրկի արիւնոտ տեսարանները {զարթնեցնում} են նորա մէջ նոյն զգացմունքը, որ հեռացնում էր այդ

րեւ Յետ անձրեւաց, յետ բքոյն. Որպէ՞ս {զարթնու} թօշնեալ տերեւ Ի ցօղ զուարթ յետ տապոյն.

է այդ միջոցին. Մանրիկօն տանում են գլխատելու... {Զարթնում} է Ազուչենան եւ, չտեսանելով իւր որդին, աղաղակում

քերից եւ նեղութենից յետոյ, որ կրել էր հեղինակը, {զարթնում} է քնից իւր մօր ձեռքով, ըստ որում՝ այդ բոլոր անց

էգզադէի մարդ զրկելու ծարաւը (տարու մէջ 366 անգամ {զարթնում} է նորանում այս կիրքը), 1118 վերստ ճանապարհ կատա

եւս տգէտ լինել, - թէ դեւերը ցերեկը քնում են, եւ {զարթնում} են արեւը մայր մտնելու ժամանակ, երբ Հռովմումը կատ

են երեկոյեան ժամերգութիւնը: Դոյն այդ ժամանակումը {զարթնում} է եւ սատանան. երբ որ զարթեցաւ, իսկոյն հագնում է

վ ամպեղէն կաթնագոյն սարերի գագաթները, դեռեւս նոր {զարթնում} էին մարդիկ իւրեանց քնից, որ մանաւանդ շատանում է

նակ եւս մտածում էր շահաստացութեան վերայ. առաւօտը {զարթնում} էր եւ նորա կիսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն սա

ր Հայկական դպրութեան համար. սորա միջոցին վերստին {զարթնում} է ոչ թէ միայն հին հայկական դպրութեան ուսումնասիրո

յլ առանձինն գոհանամ զԱստուծոյ, զի այսպիսի վարանս {զարթոյց} յոգիս ուղղախորհուրդ քաղաքացեացս համօրէն, յառնել

հոգալով ապահովել էր իր կեանքը, այն ժամանակ միայն {զարթում} են նորա մէջ միւս հոգեկան քաղցերը կամ ցանկութիւնքը

, մի՛ քնիլ դու մութ ժամին, Մօտըդ չեչէն կայ {զարթուն} ։ Լող է տալիս նա մակոյկով՝ Ուռկա

ինը ժամին քնած էր արդէն, նորա տիկինը, նոյնպէս, {զարթուն} մնացողը էր միմիայն Մանուշակը, որի սիրտը քանի գնո

ի՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, եւ ոչ թարմ եւ {զարթուն} ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրուելով չորցած եւ անհի

ողներից, եւ, ցոյց տալով այս արժանաւորութիւնքը, {զարթուցանում} է ընթերցողների հոգին, գրգռում է եւ ջերմացնում է

այն Ցից ընդ ներքին վարեալ ծամելիս... {Զարթուցեալ} ի քնոյ Հրեշտակն զգայ զպատրանս Ի տակաւ հ

կեղէն [ասացելոցն, յորժամ] բանականն հոգի առ հայս [ {զարթուցեալ} ի] բազմաժամանակեայ [իւրոյն քնոյ], զհետ լինէր լու

ւյն Հայոց, յիւրում ժամանակի: Հաւաստի առնելով {զարժանապատուութիւնդ} յանկեղծութիւն յարգանացս, զոր ունիմ առ Ձեզ:

չունիմ օրինակն, եւ առաւել քան զայս, առ ի ծածկել {զարժանաւոր} նախատինս կաթոլիկաց, ծագեալ ի յանդիմանութիւնէ նոր

րեալ իշխանութիւն, կարգել ի Կալկաթա զհաւատարիմ եւ {զարժանաւոր} ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել զդատն: Գէթ այ

նապէս զգրուածս սորա ո՛չ խիլայէր մեծաւ յարգութեամբ {զարժանաւորութիւն} առնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր սմա յողբսն որ վասն բար

հոգեղէն կերակուրս: Այո՛, խոստովանիլ խոստովանիմք {զարժանաւորութիւն} Հայ օրագրաց Կոստանդնուպօլսոյ " Նոյեան աղաւնի " եւ

ու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ զպատիւ, նաեւ {զարժանաւորութիւն} հեղինակաց Սինէացւոց մինչ չգիտէին զլեզուն նոցա, ա

թենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող նա դատել եւ ճանաչել {զարժանաւորութիւնս} քանքարաց հսկայից իւրոց, որք առ մեզ համարին պարոն

ղութեանց: Քարեղեն են շինուածքն եւ պարտ է տալ {զարժանի} իրաւունս պատպանութեան Ադմինիստրացիօնին, զի թուի

որ եւ մատուցեալ նորին բարձր սրբազնութեան խնդրեաց {զարժանին} տնօրինութիւն, յորմ է եւ առաքեցաւ ի Սինօդն սրբոյ

զգացմանց սեպհական եղելոց հարց, քան հատուցանելով {զարժանին} իմում փոքրութեանս: Ոչինչ աւելի, քան զոր պար

Ծատուրեան Աղաւելեան, չկարեմ լռել, եւ ոչ կարդալ {զարժանին} անքալելի դատապարտութիւն, ի գլուխ նախնեաց մերոց,

դնուպօլիս, ուստի յարգութեան Ձերում մնայ տնօրինել {զարժանն} վասն հասուցանելոյ առ իս, ընդ ձեռն փոխանակագրաց,

րաւասութենէ պապին, քանզի գումարեցան ի դատապարտել {զԱրիոս}, զՄակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար յառաջ բ

ն Դաւթի, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց քոց, եւ {զարիւն} նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " զա՛յս արարէ

ոսի, պատճառս եդեալ, եթէ մարմինն ունի յինքեան եւ {զարիւն}, որով եւ ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկնակի նուիրա

ուածութեամբ: Ըստ այսմ եւ մեք ճաշակեմք զմարմին եւ {զարիւն} Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա զներկայութ

էատրոնական բեմից։ Այդ կը լինէր նոցա համար մի նոր {զարկ}, մի նոր շարժառիթ յառաջադիմութեան: _______

մարդիկ կարող են եւ պարտական են միայն ուղղութիւն, {զարկ} եւ ընթացք տալ այդ մեքենային: Մեր ազգութեան մ

նան ջարդուած է: Անմտութիւն էր, եթէ մտածէինք {զարկ} տալ մեքենային, մինչ նա, խորտակուած եւ նորա գործ

ղ է փրկել եւ ազատել ազգը աղքատութենից, այլեւ մեծ {զարկ} տալ նորան յառաջադէմ ուղղութեան մէջ: Բնութեա

XVը կառք նստաւ, որ գնայ Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ {զարկ} զգաց կողքումը եւ գանչեց. " On ma donné un furieu

իայի մայրաքաղաքի մէջ: Արգոյ վարդապետը ձեռք է {զարկած} մինչեւ այժմ չտպուած Հայոց հին հեղինակների գործերը

այսքան խօսքը, կտրում ենք մեր ճառի ընթացքը, ձեռք {զարկած} լինելով մի տեսութեան նոր լեզուի մշակութեան մասին

, որ այդ կինը վայր էր քարշում կայծակը՝ մի մարդու {զարկել} տալու համար, եթէ դա ունէր մի թշնամի: Եւ ահա այս

ներից եւ ախտերից ստիպուած համոզում էին ազգին ձեռք {զարկել} մի անհիմն գործի: Արժանապատիւ Ամբրոսիոս եւ Խո

ւր խորին ծերութեան մէջ Ֆրանսիարէն տպելով՝ ձեռք է {զարկել} հրատարակելու մի այլ գիրք: Բայց այս գիրքը մինչեւ

կանքը կարող լինէին ազգային պատմութիւն գրելու ձեռք {զարկել}: 1. Մեր ազգային մատենագրութեան վերաբերեալ գ

յառաջ: Լսւում է, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է {զարկել} այժմ Վրաց պատմութիւն գրելու։ Բարի՛ ճանապարհ։ Եթ

շտերին եւ ցաւերին, հոգեպէս: Մեր սիրտը շատ անգամ {զարկել} է ձեր համար, շատ անգամ արիւնով լցուել է ձեր համա

6 զարհուրելի գիշեր անցուցի. 5 ժամը (առաւօտեան) {զարկել} էր, որ քնեցի, այն էլ 7-ին զարթեցայ քորից եւ ցաւ

ծառից սկսել, այլ կարող է ուղղակի շոգենաւին ձեռք {զարկել}: Մարդը, որ առաջ կրակը տեսաւ մի կայծակից զարկուա

ծարանի մէջ: Սա կարողանում էր մի հարուածով գետնին {զարկել} տասներկուամեայ քաջազունքը: Թէպէտ եւ չէր անզէն,

ց. - Հրամայիր դժոխքի առաստաղից կախած մեծ կոչնակը {զարկել}, հանդէս պատրաստիր ընդունելու համար այդ ծայրագոյն

ւմ էր... Մի քանի ժամանակից յետոյ սկսեց նա ձեռք {զարկել} մեծ մեծ գործերի. սկսեց իւր վերայ առնուլ զանազան

ր: Գունաթափուած էր երեսը եւ քրտինքը դուրս էր {զարկել} ճաղատ ճակատի վերայ կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով

տեսանէ Շահումեանցին: Վերջապէս սկսեց ժամացոյցը {զարկել} ճակատագրական տասն եւ մի ժամը: Մանուշակը չհամբ

նձր լինելով, թոյլ չէր տալիս լուսնի ճառագայթներին {զարկել} սոցայ վերայ: - Ընդունում եմ քո երդումը, սիրա

րին, որ յատուկ այս պատճառով ուղարկում էր Հռովմ, {զարկել} իսկական Վատիկանի դուռի վերայ հետեւեալ նամակը՝ գր

ուած են ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ դժուա՛ր է ձեռք {զարկել} բնագիտութեան միւս ճիւղերը մշակելու կամ թարգմանելո

ութեամբ պարապող ազգ սկսում է երկրագործութեան ձէռք {զարկել}, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր

Մանուշակը այնպէս կպել էր դուռին, որ ամենայն սրտի {զարկելը} բացարձակւում էր դուռի վերայ, այնպէս, որ լաւ նկա

եւ նաւի կայմերը նոյն բոցով էին փայլում: Կայծակի {զարկելն} ու այդ սքանչելի կրակների անյայտանալը մի ակնթարթու

մբրո՛ւն, իր Մադիանացի բոզի հետ միասին, գեղարդով {զարկելո՛ւ}, գետնին ցցելո՛ւ եւ Աստուծու բարկութիւնը իջեցնելո

մ է Բէգզադէն՝ թաբակը քաշելուց յետոյ տուփի կողքին {զարկելով}: - Ապրանքը հնացած է եւ այժմ չէ արժում մի մանէթ:

ան հոգեվարութեան: Թիւրքիոյ կառավարութիւնը, ձեռք {զարկելով} այս հնարին, մոռանում է իւրեան պաշտպան եւ իւր սեպ

առակում, թէ նա, հեղինակի պակասութիւնները երեսին {զարկելով}, ծիծաղում է նորա վերայ եւ ցոյց է տալիս հասարակու

ունիմ, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, բարեկամաբար {զարկելով} պ. Մարկոսի ուսին, - եւ յոյս ունիմ, որ դու այնք

յնպէս սաստիկ հետ գնաց դէպի դուռը, որ անզգուշաբար {զարկելով} եւ աղաղակ հանելով, դարձուց պարոնի ուշադրութիւնը

յտառակութիւն, - բացականչեց պարոնը, ձեռքը միմեանց {զարկելով}, - Не было печали, черти накачали, որ ասում է

ցուեց ամենեւին, Մանուշակի քնքուշ ձեռքերը ցաւեցին {զարկելով}: Նա իսկոյն վազեց բակը եւ կանչեց աղքատին բակի մէջ

յնը, որ քնաթաթախ կանչում էր երբեմն, մինը միւսին {զարկելով} ձեռքի փայտերը բոլորովին մեքենաբար: Մանուշակին շա

երում, ջուրը կարող էր ուր ասես երթալ մի գաւազանի {զարկելով}, թերեւս, ձորից դէպի վեր, սարի գլուխը բարձրանալ

եպհականութիւնք են, հասարակ ժողովուրդը մի հատ ցից {զարկելու} հող չունի: Լոնդոնի՝ այն հսկայ քաղաք-աշխարհի հող

ութեան համար մա՛րդ եղաւ, շատ անարգութեան, գլխին {զարկելու} եւ երեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրի

ր մահի վերայ: Այս միջոցին ժամացոյցի տասն եւ մինը {զարկելու} հետ, բացուեց տան դուռը եւ ներս մտաւ Թիւթիւնճի-օղ

կին մտադրութիւնքը խանգարելու եւ նոր նպատակին ձեռք {զարկելու} համար, այսինքն՝ Պապական իշխանութեանը պաշտպան դա

ու խոստմունքը, նայում էր անդադար նշանակուած ժամի {զարկելուն}. նա կարծում էր, որ ուղիղ տասն եւ մինին, ոչ մի

արաղը բաժակների մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց {զարկելուց} յետոյ խմեցին: Բայց Մանթուխեանցը արաղի վերջին ում

կատեցին մի օտարոտի երեւոյթ: Վերը յիշուած կայծակի {զարկելուց} մի քանի ակնթարթ առաջ, նոքա տեսան, որ բոլոր նոցա

ը, որովհետեւ մի երկու ժամից երեկոյեան զանգակը կը {զարկեն}, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի եւ խափան լին

մները, որոնք տվյալ պարագայում հավանական են արյան {զարկերակայնության} դեպքում: Աչքի առաջ ունենալով իմ ներկա վիճակը, հ

վեց պրոֆերանս[ով]. այն օրից, ասում է, բանս հետ {զարկեց}, մոտ 100 մանեթ տանել տվի: 32. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱ

ն մայր էր մտնում եւ աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի {զարկեց}, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բ

մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի ես, եւ արիւնը գլխիս {զարկեց}, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, ե՛կ խնդրենք այդ բ

առիւծը վազեց մորին, մարդիկ ահից թաք կացան. {Զարկեց} շանթը, գոռաց երկինք, հեղեղը չեղաւ խափան,

մի մարդ անպիտան Սողաց դժոխքից, ի՛նչ կայծակ {զարկեց}, Թափեց արիւնը... ծերի պատուական։

յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ, - ասելով {զարկեց} երկու ձեռքով ճակատին: - Ես խաբուել եմ... ափսո

ով օրիորդ Մարիամը մօտ քարշեց աթոռը ֆորտօպիանօին, {զարկեց} մատները կլաւիշներին եւ սկսեց երգել. Ո՛հ, լո

ոջը յանձնելով իւր անձը: V Երեկոյեան տասն ժամը {զարկեց}: Դեռեւս արեւը մայրը մտանելու ժամանակ, մի թան

դուրսից մի բան ստանալու: X Առաւօտեան ինն ժամը {զարկեց}: Մանուշակը, առողջ եւ մի անսովոր ուրախութենով

ntifique sur le Tonnére, հ. XXX) - երբ կայծակը {զարկեց} Հասսելտեան եկեղեցու աշտարակին, Ցուոլլէյի եւ Հասս

ել այդ մարդը: Վերջապէս լսում եմ՝ դուռիս զանգակը {զարկեցին}... Ծառաս գնաց դէպի դուռը եւ մի քանի վայրկեան ուշ

Ամեն մի հայի չար վարք ու բարքեր, {Զարկեցին} սրտիս բիւր հազար նետեր. Իմ պաշտօն թուեցաւ ն

յտարարութիւնը, սատանան եւ բոլոր հանդիսականքը ծափ {զարկեցին}, զմայլելով այսպիսի դէպի դժոխքը ջերմեռանդութեան վ

ական տենդ (febris intermittens) ունենայ, նա կը {զարկէ} նշտրակը եւ այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ

ճնճղուկը, ագռաւը, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու {զարկէիր} նորանց: Եւ ինչ տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը չ

քանի գնում էր սաստկացնում էր եւ շատացնում էր իւր {զարկը}, որովհետեւ մօտենում էր մի ժամ, երբ առաջին անգամ

մը: Մանուշակը չհամբերեց, որ աւարտուի զանգակի {զարկը}. նա շուտով դուրս եկաւ ննջարանից եւ անցանելով խոհ

Պատուարի ժամացոյցի ամէն մի գնալ գալը, ամէն մի {զարկը} շատ երկար էր թւում. իւրաքանչիւր րոպէի մէջ խեղճ Մ

էս ենթակայ է բնութեան ազդեցութեան. բնութեան սրտի {զարկը} ցոլանում է անմիջապէս մարդու սրտում: Մարդը իր գաղ

ատարակեցի Հայաստանի քարտի տպագրության, որին ձեռք {զարկի}, հուսալով մի միայն Ձեր գործակցության եւ ազգի համ

աճանութեան մասին դատաստանից խիթալով վեղարը գետնին {զարկող}, կրօնավարական կարգը ուրացող եւ մինչեւ իւր անասնա

ն, երբեմն երեւում էին ակամայ եւ անզգայ ցնցողական {զարկողութիւնք}: " Փա՛ռք Աստուծոյ, - ասաց պ. Մարկոսը, - գ

աւոր խօսքերը Կաթողիկոսի բերանից, որպէս թէ մուրճի {զարկով} մի վայրկեանի մէջ փորեցին ու քանդեցին Աբովեանի յոյ

րահաւատութենից յառաջացած մի առասպել, թէ կայծակից {զարկուած} ու մեռած կին լուացել են անձրեւի տակ այդ կնոջ անզգ

զարկել: Մարդը, որ առաջ կրակը տեսաւ մի կայծակից {զարկուած} ծառի արմատում, ետքը երկու փայտ իրար հետ քսելով,

ն կատարուէր իսկոյն, որպէս մի կախարդական գաւազանի {զարկուածով}: Եւ սաստիկ սրտնեղում են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի

ան... Յիշատակը այս անունի մի կախարդական գաւազանի {զարկուածքի} պէս դղրդեց ուղեղս: Աչքիս երեւեցան իսկոյն ֆրանսիա

, եթէ հին խելքերի դրութիւնքը չխորտակուէին Մեղուի {զարկուածքից}: Հայոց ազգի մէջ դեռ առաջին անգամն է, որ մ

սահմանագլխեան ցիցերի մինչեւ օտարների հողերի վերայ {զարկուելը}, որ մեծ խորհուրդ եւ արժէք ունին մեր գիտուն անուա

օլինների մէջ՝ մոլորութեան մի վէմից միւս ապառաժին {զարկուելով} ։ Այլ իրաւունք չենք համարում երես թեքել բոլոր Հայ

, բայց ի վերջոյ, երբ երես առ երես հանդիպեցան եւ {զարկուեցան} անանցանելի պատին, որ խաչաձեւ կտրում էր նոցայ ճան

արողութիւնը. ինչ մարդու կամենար, որ նա կայծակից {զարկուէր}, ստանում էր նա որեւիցէ ճանապարհով այդ մարդու հաս

առողջ վիճակը: Զինուորը միայն թշնամու հետ կարող է {զարկուիլ}, ուրիշ ոչինչ պէտք, ոչինչ յարաբերութիւնք, ոչինչ

ս բարյավ, ողջունիր իմ կողմից, որոնց կուրծքի մեջ {զարկում} է ստուգապես հայկական սիրտ. կեղեւով հայ չմարդերից

նիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յորդութեամբ դուրս էր {զարկում} թոքերիցս, եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ: Շ

քաղդէական սերմից յառաջացած ծնունդներ, քարին ենք {զարկում}: Շատ լաւ գիտենք, որ մեք այս ճանապարհով ատել

յ կանա՛յք, ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. նոցա սիրտը {զարկում} էր ազգութեան համար։ Ազգին հասած հարուածներին քաջ

որոնցից դեռեւս յոյս ունինք, եւ սոցա վերայ սաստիկ {զարկում} է մեր սիրտը: Հա՛յ կանայք, անցան այն ժամանակ

խոց կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ արիւն ու թարախ էր {զարկում} այնտեղից նորա երեսին: Վիրաբուժի խորհուրդն է դուր

թէ Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթից ստիպուած, ձեռք է {զարկում} այդպիսի բաների, կամ աւելի ճիշդ խօսելով, ուրիշնե

կը, որ նոյնպէս լքանելով իւրեանց երկիրը՝ ձեռք են {զարկում} վաճառականութեան՝ պանդխտանալով օտար աշխարհում: Ն

սիրած հրեշտակին. Շիկնում են շառ այտերը, Սիրտը {զարկում} հեշտագին: Համբոյրները խաղո՜ւմ են Կուրծքի վրայ հ

նրան կարծես, Վիզն է նրա այնտեղ մօտիկ, Սիրտն է {զարկում} կարօտակէզ... Փրփրածինի պերճ պալատում, Կրկնալ

յախուռն ընդվզմամբ ` Մէջքի վրայ տեղն ու տեղ Կոյսին {զարկում} է գետին Հուժկու ուժով նժոյգի Եւ ձգտում է հարուածե

ն գեղեցիկ էր իմ աչքին, Բայց երկիւղից սիրտս {զարկում} էր կատաղած: Նա փորելով դարձեալ երգում

ցուցինք, բայց տխրութեամբ. տեսնինք նորը, որ ահա {զարկում} է: Շնորհաւոր նոր տարի, 1865, 1 յունուարի, ժամ

Քո քաղցր յիշատակը ապրելու է մեր սրտում, քանի սա {զարկում} էր մեր կուրծքի մէջ. չենք մոռանալու քեզ եւ ոչ քո

մ էր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը {զարկում} էր յատակին խազերը: Առաջին անգամ, որ տեսանէիք դո

ազմ է բացում. չէ խնայում ոչ ոքին, ամէնի ճակատին {զարկում} է. ասացէք այժմ, խելացի՞ մարդու գործ է այդ: Խել

սկսեց իւր առեւտրական գործողութիւնքը: Նա ձեռք էր {զարկում} գործերին նոյն վստահութեամբ, ինչ վստահութեամբ հմո

մէջ կար մի թունաւոր բան, որ հանդիպողի երեսին էր {զարկում} սորա չքաւորութիւնը, իսկ իւրեանց հարստութիւնը: Դ

խեղճ ողորմելի սիրտ ամենայն վայրկեան, հարիւրներով {զարկում} էր այդ կերպարանքի մէջ: Նորա սրտի եւ հոգու խռովու

Ողորմած պարոն. Ցաւում եմ, որ ճակատագիրը դարձեալ {զարկում} է մեզ միմեանց. ցաւում եմ մանաւանդ, որովհետեւ եր

ի համար կարելի էր նկատել, որ նորա կուսական սիրտը {զարկում} էր մի րոպէում ո՛չ առաւել, քան թէ ութսունհինգ անգ

եմ, - ընդհատուած պատասխանեց Մանուշակը, որի սիրտը {զարկում} էր դեռեւս, եւ որի ձեռների սառնութիւնը չէր անցանո

- նորա շնչառութիւնը շուտացել էր, սիրտը արագ-արագ {զարկում} էր, եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարում էր բն

մպահկեալ յահուր Ձիախրոխտ ընթադրութեամբ {Զարկուցանէ} զանշաղախն Յորսայս անդէն առ ետեղբ, Եւ

ողովուրդի մէջ, որ վերացականից յառաջ ամենայն րոպէ {զարկւում} է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ասես ինձ՝ պ

առողջ կեանքը իր լայն ճանապարհի վրայ ամէն վայրկեան {զարկւում} է անթիւ պէտքերի, անհամար յարաբերութեանց եւ վիճակ

ց ճամբուն մէջը գտնուելուն իրաւամբ, ելաւ բանադրեց {զարհամարհողս} եւ աղեկ ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատենին համար իր

զնորընծայ քահանայս եւ զտիրացուս, գալ եւ ուսանել {զարհեստ} քերականութեան: Գրէ առաքեալն. " Ամենայն ոք, որ

ում եմ դէպի նա... բայց, աւա՛ղ... աղջիկը մի {զարհուրալից} երկիւղ ցոյց տուող ձայն արձակելով, անյայտացաւ ծառ

է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ ճանաչէ իր յանցանքը եւ {զարհուրած} սրտով կարող լինի զղջալ շտապել իսկոյն թողութիւն կը

ելու համար բանալով իրենց բերանը։ Այս պատճառով {զարհուրած} վախենում եմ, չլինի թէ եւ դոցա կպչի Աւետարանի սպա

ւս գործակից եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած եւ {զարհուրած} դերվիշի այս տեղեկութենների վերայ, հարցանում է գա

ան յաճախ քո խաւար գահից Տեսող ես լինում լուռ {զարհուրանքի}: Քո ճառագայթով ո՛րքան փայլել է Պողպա

իտասարդությունը, ո՞ւր է նորա հիշատակարանքը. այն {զարհուրելի} փոփոխությունը դարձյալ կարող ենք բնության շոշափելի

րթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, {զարհուրելի} չէ՞ր Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " Նորա խելքը թ

Սա թողեց մեզ մի սարսափելի յիշատակ իւր մէջ պատահած {զարհուրելի} գործերի, որոնց ամեն մինը եօթն հոգի է ստացել Շեկս

մի այնպիսի բան, որ ահարկու լիներ խաւարից. սա մի {զարհուրելի} վարագոյր է, որի տակ իրաւունք ունին մարդիկ եւ մահ

յս յանցանքի գաղափարը միմիայն կարող է բացատրել այս {զարհուրելի} բառը՝ ազգասպանութիւն: Եթէ դպրոցի խորհուրդը եւ ն

մինչեւ վերջը պատկերացնում է մի անկարգութիւն, մի {զարհուրելի} խաօս, որպիսի հազիւ թէ եղած է տիեզերքի արարչագործ

այլ ճիւղերում ունեցած, ազատ օրէնսդրութեանց հետ, {զարհուրելի} է: Երբ տէրութիւնը պէտք ունի, երբ պատերազմ

, մի ծերակոյտ, մի հրէական Սինէտրիոն, նոյնպէս, {զարհուրելի} չէ. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նորա տաճարը, ե

օրէ օր տարածում է իւր սեւ վարագոյրը ազգի վերայ: {Զարհուրելի} է մեզ երեւակայել միլիոնաւոր մարդիկ (հարկաւոր եւս

մբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ, պնդեցին ի {զարհուրելի} շղթայս ստրկութեան, եւ զներողութիւնսն ՚ի հրապարակ

Գալիս են կարող գնդերը զինչ յուզեալ հեղեղ {Զարհուրելի} - դանդաղ զերթ մէգ ուղիղ Արեւելք: Տխրագուշակ

կել է քեզ մահի Երկիւղիցը, որ հարուստին {Զարհուրելի} կը թըւի, Քեզ համար միշտ նոյն է եղել,

անոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, {զարհուրելի} չէ՞ր Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: -

: [Այսօր ընդունեցի] առաջին բաղանիսը: 15 լոյս 16 {զարհուրելի} գիշեր անցուցի. 5 ժամը (առաւօտեան) զարկել էր,

մ էր խուզարկու ատեան (inquisitio), կատարում էր {զարհուրելի} տօներ (auto-da-fe)՝ զոհելով մարդկութեան անբաւ

նպիսի սոսկալի բռնութիւն, որի դեւը այնպիսի մեծ եւ {զարհուրելի} ցնցիւններ գործեց, երբ 79 եւ 93 դուրս էր գալիս ֆր

ալներիս: Նախախնամութիւնը մեր վերայ հսկում էր այն {զարհուրելի} ժամում. այն հինգ տմարդի ոգիների չարեացակամութիւն

եւ յանգեցնում է նորա կեանքի լապտերը: Ահա քեզ մի {զարհուրելի} ապերախտութիւն, որ պիտոյ է դարուց դար քարոզուի ազ

իլ, նոքա ընդդիմանում են: Այստեղ բորբոքւում է մի {զարհուրելի} պատերազմ: Վերակացուն տեսանելով, որ յաղթուեցաւ ի

պատահում է երազի մէջ, երբ նորան պատկերանում է մի {զարհուրելի} տեսարան եւ կամ գնում է նրանից փախչել, բայց նորա

կամենան այսպիսի օրինակներ, աւելի խի՛ստ եւ աւելի {զարհուրելի} ՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գործուածի մեղք լինելը

.. - Արձակուրդ չկա՛յ քեզ, - աղաղակեց դեւերի {զարհուրելի} թագաւորը: - Նախ, որ դու արժանի չես նորան, երկր

այժմ... - Լռի՛ր, յիմար, - գոռաց սատանան {զարհուրելի} ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւում ես սուտ խօսել, ի

եմ վիպասանութիւն. այնտեղ ամենայն բան մութն է ու {զարհուրելի}, եւ ամենայն երկու-երէք բառից յետոյ պատահում են ա

սի եւ ցանկութեան ալեկօծութիւն, ախտերի ամբոխմունք {զարհուրելի} եւ չլսուած. եւ այս բոլորը լրագիրների եւ օրագիրնե

ծեալ ոք ի դողդոջուն ձեռս իւր: Ի միջոյ մահառիթ եւ {զարհուրելի} օդոյ անընդհատ թռչէին ի խորոց սրտիս մղձկմունք, որ

ը-դերէն, առհասարակ դատապարտուած իբրեւ ոգիաբանի, {զարհուրելի} տեղ, այս գիշեր առաւել զարհուրելի էր... Երե

բրեւ ոգիաբանի, զարհուրելի տեղ, այս գիշեր առաւել {զարհուրելի} էր... Երեք հատ եօթանասուն, ութսուն տարեկան

րեքը միասին պտուկին. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւել {զարհուրելի} էր նորա գլխի անդադար ցնցուելուց: Նա մի քանի վայր

Երեւում էր դարձեալ Խանլը-դերէն, իւր տխուր եւ {զարհուրելի} կերպարանքով. անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնքի

լով, հանգամանքների դժուարութիւնը արգելք եղաւ այս {զարհուրելի} գործերին, որպէս յառաջ խաղալուն նոյնպէս եւ աճելու

ց մինչեւ Կիպրոս կղզու եզերքը, արգելառիթ եղաւ այս {զարհուրելի} դիտաւորութիւնը կատարելու։ Նաւը, մի քանի օր այնտ

տիոսի յաջորդների օրովը, այդ բաները գործիք դարձան {զարհուրելի} քաղաքականութեան։ Իգնատիոսի վարքը գրողքը ընծ

ութիւնը, որով միմիայն կարելի էր ազատել Չինաստանը {զարհուրելի} թշնամիների ձեռքից, եւ թէ անպատճառ հարկաւոր է շահ

ւմ է ազգի մատաղահաս զօրութիւնքը, իսկ այստեղ՝ մի {զարհուրելի} հանգստութիւն։ Յիսուսականութեան հոգին չորացո՜ւց ա

ենով, նանրահաւատութենով, երեսպաշտութենով եւ այլ {զարհուրելի} արատիքներով"։ Կարգի փաստաբանը՝ Վերսօրիս ան

ղայքը, ժամանակակից օրագիրների մէջ գովում էին այս {զարհուրելի} թագաւորասպանութիւնը։ Այն օրը, որ Հենրիկոս III-ը

ալիս Յիսուսեաններին, ճշմարտում են դժբաղդաբար այս {զարհուրելի} կասկածը։ Թագաւորի մեռանելուց երեք ամսից յետո

նը։ Նոքա երբէք չէին ցանկանում ունենալ մի այնպիսի {զարհուրելի} թշնամի, վասն որոյ որոշեցին հնազանդ լինել նորան ե

ւ իւր կողմը շրջել ջերմեռանդ կուսակիցներ եւ ընկնել {զարհուրելի} հալածանքի տակ։ Յիսուսեան աբեղաների խորամանկ Քաղա

ւր եւ ներկայ ժողովրդի դատապարտութեան համար: {Զարհուրելի} ՜ սրբապղծութիւն: Հոգեւոր անձինք, եթէ մինչեւ

պատմական յիշատակարանների մէջ տեսնում ենք այսպիսի {զարհուրելի} օրինակներ. " Ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկո

մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի տարաբաղդութիւնք էին, {զարհուրելի} հարուածներ, սարսափելի փոթորիկներ, որ անցան մեր

ր սկզբումը շատ ուշ չէր դնում սուրբ Լիգայի վերայ, {զարհուրեցաւ}, երբ լսեց, թէ իւր թագաւորութեան կէսը անցել է ար

արակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, վստահիմ թէ {զարհուրեցուցից} եւ վանեցից զթշնամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մե

աշեցան։ Գամ եւ ես պատգարակաւ ծերութեանս. մի ինչ {զարհուրիք}, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս ի

ն ստանալ ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ, (յաղագս) {զարձակագիր} զոր խնդրաւ մատուցի հոգեւոր կառավարութեան Նախիջեւա

փոքրիկ նաւակաց՝ յածելով միշտ ի ծովու խորշ առանց {զարձակավայրս} ծովուն թեւակոխելոյ: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք

համբույր շատ Ի 6-ն ամսույս շնորհս գտի ստանալ {զարձակեալն} ՚ի վեհափառութենէդ կոնդակ օրհնութեան երեքտասներորդ

ննել եւ քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան լեզուին եւ {զարձակել} նորա ի Սլաւոնական կապանաց իննեւտասն դարուց, կարե

հետ գան յօդուածք: Յանդիման կացուցեալ ընդ սմին {զարձակման} վկայագիրս, զոր տուեալ է ինձ Նախիջեւանայ հայոց հա

եւոր կառավարութիւնն տեղւոյս եւ յանդիման կացուցեալ {զարձակման} վկայագիրս զոր տուեալ էր ինձ Նախիջեւանայ հայոց հաս

լ, ոչնչացուցանել զառաջին գործն իմ եւ յետս առաքել {զարձակման} վկայագիրս, զի ես լինելով ըստ առաջնոյն հարկատու ա

նելոյ զիս Սինօդին ի հոգեւոր կոչումն, բարեհաճեսցի {զարձակման} է հարկաց վկայագիր իմ, ըստ առաջնոյն, չեղծանել,

ոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, իսկ թէ ոչ, յետս առ իս {զարձակման} թուղթն իմ առաքել, զոր եւ ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ

լայ վերստին ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ յամի 1851 {զարձակման} վկայագիր, զոր նորին բարձր սրբազնութիւն յանդիման

զօրութեան օրինացն, որովհետեւ ցայն վայր չունէի ես {զարձակուրդ} ի հասարակական տեսչութենէ, պարտաւորեցայ ինքնին թէ

, ողորմած տեարք, զայս մի ինչ, զի շնորհեսջիք ինձ {զարձակուրդ} ի հանրահռչակ Ճեմարանէ Ձերմէ, յորում կարգեցեալ էի

ր ամ մի ողջոյն: Այժմ թէ բարեհաճեսջիք շնորհել ինձ {զարձակուրդ} ըստ օրինադրեալ կարգին, մեծ արարեալ ի վերայ իմ ղՁ

զոր սկսեալ եմ, եւ որ մնաց անկատար վասն չունելոյ {զարձակուրդ} ի ճեմարանէ: Ապաւինեալ ի շնորհս ազգասիրական հ

Եո՜ւհա՜, ծթռած իմաստակներ, Վասակի {զարմ} ուրացող, Ո՞ւր էք նամաղուլ բէհսաբներ Ա

թի՛ւն: Այո՛, պարտականութիւն, եւ զի՞ ընդ այս {զարմանալ} ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ յա

ընթերցող երկու հարիւր ութսուն բարեկամքս կարող են {զարմանալ}, թէ այս ի՛նչ տեսակ խօսակցութիւն է: Պատճառն այն

րժութենների։ Այս հիման վերայ, չէ պիտոյ ամենեւին {զարմանալ}, որ միեւնոյն բանը կրկնւում է եւ այսօր, բայց այն

ութի՞ւն, չգիտենք՝ ինչ մտածել: Մնում է մեզ միայն {զարմանալ}, թէ ինչպէս այդ այլանդակ եւ տմարդի գաղափար յղացող

եղ էլ հոլովակերտը իսպառ դուրս ընկել, ուստի չպիտի {զարմանալ}, եթէ տալիս-ը աներեւոյթ եղանակի նախդրիւ տրական է

ր ամբողջ ազգի մէջ սովորական չէ, կարող է ոչ միայն {զարմանալ} մեզ վրայ, որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն էլ

քո ամեն մի խոսքիդ պատասխանը: Առաջինը ինձի շատ {զարմանալի} է, որ դուն ինքդ, ինձի՝ ձեզի մոռացող համարելով

խնդրել պատճառը, որ հայերը դժբախտաբար այնպիսի մի {զարմանալի} հոգվո տեր են դարձած, որ եթե չկարողանան կամ չկամե

եանց ՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն: Մի՞թե չիցէ {զարմանալի} ձգտողութիւնք հոգեւորացս առ ՚ի ձեռս բերել զսեպհակա

չ եւ կատարելապէս հակառակ կամաց կտակողացն, այո՛, {զարմանալի} է, բայց անդր քան զայս արժանի զարմանաց անյաջողութ

ախտաբար, խմբագրությունը դեռ չի հասել, ոչ էլ այդ {զարմանալի} գրքի գրողները կամ էլ գրաշարները. բայց եթե հանդիպ

շնորհակալ եմ Անանիային՝ ընկերոջ եւ եղբոր պարտքը {զարմանալի} բարեխղճությամբ կատարելու եւ ինձ զանազան տեղեկությ

վականներին Թուրքիայում դեսպան եղած Կապինգը, որից {զարմանալի} խմբագիրը՝ մի ինչ որ լրտեսի միջոցով՝ խնդրել ու շ

եւեցաւ քաղաքավարի մարդը, բայց ինչ դրութեան մէջ, {զարմանալի} բան: Սորա կինը, չիմանալով, որ այրը հիւրեր է գա

ամար, երեւում են հարկաւորաբար յառաջացուցած: {Զարմանալի} բան. Մոսկուայի եւ Պետերբուրգի կամ այլ քաղաքների

զգի գանգատը, յաւելացնում են դեռեւս. " Դուք ի՜նչ {զարմանալի} մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք գնում էք

ու Հայաստանի ", համար 37, երես 291): {Զարմանալի} բան. այնպիսի ժամանակի ենք հասել, որ բարի խորհու

ցին կնքահայր շինել իւր երեխայն մկրտելու ժամանակ. {զարմանալի} մտածութիւն, Ղզլարից Րեդուտկալէ կնքահայր խնդրել:

անցի սիրելու մի պատճառը նորա այս սրամտութիւնն է, {զարմանալի} սրամտութիւն: Պարո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ եթէ պա

րից ոչ մինը չէ կատարւում մեքենաբար միայն: Մի {զարմանալի} բան եւս ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութի

ոյս, կապակից էին նորա շրջապատի յեղափոխութիւնքը: {Զարմանալի} ժամանակ է մեր ժամանակը. ասես թէ այս փոփոխութիւնք

ան լուսի տակ քննելով, ամենայն մարդ խոստովանում է {զարմանալի}: Վերսայլի պարտէզը զարդարած է հարիւրաւոր գեղեցիկ

աղքատութիւն, որ ուրիշ աշխարհի մէջ թերեւս այնքան {զարմանալի} չէ, բաների վերայ վեր ի վերոյ նայողների եւ միայն

եւը քննողների համար. իսկ Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ մէջ {զարմանալի}: Բայց, որ սովորել է խնդիրը քննել, քրքրելով նոր

պալատներում, Ե՛ւ գործողին միշտ երկիր. {Զարմանալի} է այս բանը. Մի մահ է, նոյն՝ ամենին Չ

լոյսը եւ այն, ինչ ուղղութենով որ կամենում էին։ {Զարմանալի} է աշխարհիս փոփոխութիւնը, բայց առաւել զարմանալին

փոխազդեցութեամբ եղած յանցանքն էլ ներում է, որով {զարմանալի} կերպով փոքրացնում է յանցանքների թիւը եւ կեանք է տ

ելու: Գիտութիւնքը առաջ են գնում եւ նոցայ ընթացքը {զարմանալի} կերպով լծորդուած է իրար հետ: Տեսաբանութեան մէջ մ

իական կառավարութեան ընդդէմ անհիմն զէվզէկութեամբ: {Զարմանալի} է այս կողմից նմանութիւնը Հեգելի եւ անգլիացի Բոռքի

ասպարէզը " գոնէ տեսական յարաբերութեամբ " խօսքով: {Զարմանալի} է, որ չկամին հասկանալ, թէ մի փոքր թերի, բայց գ

աշտօնեայ եւ կուսութեամբ պատուած Յեսո՛ւն։ Իսկ այն {զարմանալի} մարդու՝ Եղիայի գովութիւնը ո՛վ արդեօք բերնով կարո

նելու գալով, յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում յիշել {զարմանալի} եւ երեք անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ խաչին վր

այս խօսքերին յաջորդող, միւս, սոցանից ոչ պակաս, {զարմանալի} խօսքերը այդ յառաջաբանութեան, որ, ճշմարիտն ենք ա

եր. 92) "Ազգին անհաւատ են կանչում, լեզուն սիրում, {զարմանալի} չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի գինի էլ

ութեամբ եւ ձեւերով տարբերւում է Երեւանի բարբառից։ {Զարմանալի} մի բան է. Քանաքեռ, Երեւան, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ,

սկ թագաւորը միայն ստորագրէ. խոնարհ ծառայ: - {Զարմանալի} է, - ասաց սատանան, - միթէ՞ այդ բոլորը վիպասանու

պասանութեան գլխաւոր կանոն է, որ ամենայն բան լինի {զարմանալի} եւ ընդհակառակը: - Շարունակի՛ր: Բուբանդ

այսքան ամուսնութիւն խանգարեցիր ` 777, 777. այս {զարմանալի} մեծ գումար է: - Արդարեւ այդքան, Ձեր մռայլո

այդ մայրաքաղաքում, պաշտօնեաների կարգում: Մի {զարմանալի} հանգամանք հասուցել է դորան այդ պատուին: Նա այց ե

ւ դարձեալ կը տեսանես: Բացի դորանից, քո համար մի {զարմանալի} բան չէ, ո՞ր ապաքէն դու ես դորա արարիչը, ո՞չ ապա

նսիագէտ, - հարց արեց կոմս էմմանուէլը. - այս շատ {զարմանալի} բան է, յանկարծ, ոչ այն, հազարաւոր ֆրանսիարեն չ

աքավարութիւնները: Բայց այս երեկոյ մի բանը առաւել {զարմանալի} էր, որ Շահումեանցը ներս մտած տեսանելով, որ Մանո

արութեամբ հինգ պապ նստել էին պապական գահը, որ մի {զարմանալի} յաջողութեամբ անցել էր պապական աթոռը, որ պապ դառն

եցաւ Եւրոպան այս ընդհանուր գործողութեան ժամանակ, {զարմանալի} բան, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ

այդ աշխարհների ամենայն ազատ շարժողութիւնը։ {Զարմանալի} է ճակատագրի կամեցողութիւնը Հռովմի մասին։ Քրիստոն

նպատակ նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս թուի մեզ {զարմանալի}, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ զիւր նպատակ եւ պա

եւ հիմնել իւր Համաշխարհական թագաւորութիւնը։ {Զարմանալի} էր Յիսուսականութեան հնարները, որ գործ էր դնում ի

ամասն կը տեսանենք այս մասին խօսելու ժամանակ։ {Զարմանալի} է Յիսուսեանների ժրութիւնը եւ հնարագիտութիւնը։ Թէ

Այսուամենայնիւ Մանրէզի մէջ շուտով տարածուեցաւ այս {զարմանալի} աղքատի հռչակաւոր ծագումը, բնակիչների կարեկցութիւ

լով նորան ծեծելու համար, ներգործեց նորա վերայ մի {զարմանալի} ազդեցութիւն։ Մի կողմից նա սաստիկ ցանկանում էր,

իւն քարոզել ժողովրդին։ Նորա քարոզութեան ձեւը շատ {զարմանալի} էր։ Ահա՛ նորա մի օրինակը։ Իգնատիոսը գիտէր, որ

եօք վերջումը խորամանկութիւն եւ երեսպաշտութիւն այս {զարմանալի} վարդապետութեան հետեւողների մէջ։ Ի՞նչպէս։ Փրկիչը

նազանդութեան օգտակարութեան մասին ", եւ կնքեց իւր {զարմանալի} կեանքը յուլիսի 31 թուականին 1556 տարումը։ Այսպէս

պարտութիւն եւ անսանձ երեւակայութիւն, որ ժամանակի {զարմանալի} փոփոխութենների միջնորդութենովը, ձգում էր նորան զ

ւսեան քարոզիչքը դէպի Քրիստոսի ճշմարիտ Աւետարանը։ {Զարմանալի} բան է աշխարհիս փոփոխութիւնը. այն մարդիկը, որոնք

իայի քաղաքական գործերի կարգին։ Հանճարեղ Րիշիլիէն {զարմանալի} ճարտարութենով աշխատում էր հասանել իւր նպատակին,

lly. Economies royales. T. II, pag. 34. {Զարմանալի} է, որ Պարոն Փափազեան, եկեղեցական պատմութեան պարզե

ս եւս պիտոյ է մնայի միւս ռամկականների հաշիւումը. {զարմանալի} մարդ. ինչպիսի՞ հանճարեղ գլուխս ունէր, եւ հաստ խ

ն պատահելով Սատանի հայ Շումէ գիւղի մէջ, տեսայ մի {զարմանալի} անասնանոց, թէպէտ վաղուց տեսած էի, բայց այդ ամեն

ասնանոց, թէպէտ վաղուց տեսած էի, բայց այդ ամենից {զարմանալի} էր, որի մուտը արժէր վեց կոպեկ. շուտով հատուցի ե

նձնապահ խորագիտութիւն, այս ամէնը, - ասում ենք, - {զարմանալի} ներհակութիւն ունին այն հասակին, որ նա ունի: Գիտ

լ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: Եւ {զարմանալի} է, որ ինչպէս մեզ է թւում, պ. Պռոշեանցը առանց հ

օսի մօր, այդ բանում, պիտակաբար հանդէս գալը: Եւ {զարմանալի} է, որ Վարդիթերի մայրը Արշաւրի ձեռքում Գարեգնի մա

մ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէին: Դեռ {զարմանալի} է, որ այսքան էլ մնացել է, մանաւանդ եթէ յիշենք,

Միխայէլիսի եւ Լիհտենբերգի ուսումնական քննութիւնքը {զարմանալի} պարզութեամբ բացում է տապանակի եւ վկայութեան խորան

գ ենք դնում Անոյշի նկարագրութիւնը (եր. 15) ուր {զարմանալի} հարազատութեամբ երեւում է Անոյշի մէջ մի հայ աղջիկ

ն խօսք, վկայութիւնք եւ օրինակներ։ Շատ եւ շատ {զարմանալի} է, որ այդ հնամոլ պարոնները խօսելու ժամանակին թէե

նա լսելի շինէ օդի միջնորդութենով ուրիշներին։ Շատ {զարմանալի} է, որ այդ պարոնները, որ հին լեզուի պոչը բռնած՝

ս, մինչեւ որ հանդիպեցայ նորա մեղադրութեանը: {Զարմանալին} այս է, որ Բէգզադէն եւս ձանձրացել է Յիշատակարանիս

։ Զարմանալի է աշխարհիս փոփոխութիւնը, բայց առաւել {զարմանալին} այս է, որ այժմ եւս կան շատ մարդիկ, որ չեն հաւատ

ատապարտում են ապականութեան անքրիստոնեայ գործերը։ {Զարմանալին} այս է, որ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ինքեանք միշ

է վերջացել բոլոր մեծ մարդերի կեանքը: Բայց առաւել {զարմանալին} այն է, թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ պապին իւր

ենք ընթերցողին, որ Թղթի բնագրում ասած էր. " իսկ {զարմանալին} զառնէն զԵղիսայէ " եւ այլն. մենք Եղիսա կարդալով թ

գամանաց եւ ի զօրութենէ գործոյն: Բայց այս է յաւէտ {զարմանալին} եւ ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ ազդեցութեան չարաշո

րան այն նահանգից, ուր պատահել էր գործողութիւնը։ {Զարմանալին} այս է, որ այսպիսի վճիռը հաստատուեցաւ երկու ձայնի

ծ կանթեղները խաւար լուսաւորութեան մէջ էին, միայն {զարմանալին} այն էր, որ գլուխը ներկել էին. այդտեղ ինձ հաւատա

գացման նրանց ձգտման մասին Հեղինակի բոլոր ասածները {զարմանալիորեն} արդարացի են: Մինչդեռ դրանից հանած եզրակացություն

անդ որ նրա հիմքում դրված է գործնական նպատակ, որը {զարմանալիորեն} գիտությունը մոտեցնում է հասարակությանը եւ ընդհակա

խ տուելոց, պահանջող լինի ի վանաց: Միթէ ո՛չ ի {զարմանալիս} թուիցի տեսարանս. վանքն Ամենափրկչեան հռչակի պարտա

տրամադրութիւնը (настроение) եւ դրութիւնը: {Զարմանալով} Րիշելիօյի եւ Նապոլէօնի սեփական առանձին յատկութիւն

ուիլը, հակամիտ էին գովելու՝ յարգելով եւ անմոռաց {զարմանալով} լուսաւոր եւ ողջամիտ խօսքերի բղխելու վրայ, հրապար

յելով նոցա սառը եւ անկենդան գեղեցկութեան վրայ կամ {զարմանալով} քանդակագործի հանճարեղ ճարտարապետութեան վրայ՝ բնո

ուէլը բնակւում է Մոսկուայում, ճշմարիտ, արժանի է {զարմանալու}: Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց դարեւանդից Մուզան է ասել Պ

մարդկային ընդհանուր, այլեւ հայկական լեզուի մէջ ` {զարմանալու} չես, իհարկէ, եթէ ասեմ, թէ այդ բաւական հաստափոր

ունինք ամենեւին մեր ժողովրդի անգրասիրութեան վերայ {զարմանալու}. պատճառ, մեր մատենագրութիւնը մինչեւ այսօր Աբեղա

այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի չէ, այլ դարձեալ {զարմանալու} արժանի մարդ է, որովհետեւ նորանից առաջ ուղեղի համ

պտերի լույսով, որի իւղը էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ {զարմանալու} բան չկայ. " Ծառը իւր պտղից է ճանաչւում, - քարոզո

երութիւնք, կամ ճապաղութիւնք, աւելի իրաւունք կար {զարմանալու}, եթէ չլինէին դոքա, որովհետեւ այդ լեզուն մինչեւ

ել... համարձակեցայ... զհիմն ի վեր տապալեալն {զարմանակերտ} շինուած Երգոյն վիպասանաց, նման մանկանն Վարդգէսի

գրոց լուայ զձայն խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ {զարմանամ}, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս ե

ու հասկանալի եւ գործածական ընկերական կենցաղս: {Զարմանամք}, թէ ո՞ր ուշաբարձութեամբ մոռացեալ է....

մեր եւ առ գրականութիւն, այլ պատուելի հեղինակդ, {զարմանամք} թէ ուստի առեալ զբանսդ յերես 5, ասէ. " որոց գոյո

յ, Թէ կուզես որ՝ իմաստութեանդ վրայ աշխարհ {զարմանայ} ։ Ինչո՞ւդ է պէտք գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի չ

առաջարկութիւնը: Կարդացողը անտարակոյս պիտոյ է {զարմանայ}, որ մի քանի թերթ յառաջ նկարագրուած խիստ, անողոր

ն կայ, այնպէս խնջոյք կարելի է առնել, որ աշխարհը {զարմանայ}: Շամպայն ասածդ հեղեղի պէս կը թափեմ, կը բանամ քս

աղջկանից այնպիսի կին շինեմ քո համար, որ տեսանողը {զարմանայ}, քաղաքավարի, հնազանդ: Առաջինն ես նորա մի տարի

որ Օրէնք տուողները եւ Հասարակապետութեան քարոզիչքը {զարմանային} ։ Փաղաքշանքով եւ խրատական պատիժներով ներս էին բեր

միայն կարելի է հոգալ: Տարակոյս չկայ, որ կը {զարմանաս} եւ թեթեւամտութիւն կը համարես, երբ որ կը կարդաս "

ուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին եւ զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի {զարմանար}. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր զի անհնարին նախա

, այո՛, զարմանալի է, բայց անդր քան զայս արժանի {զարմանաց} անյաջողութիւն նոցա: Որ ինչ զհրիտակէ Սարգիս Ծ

ւններիդ համար, այնինչ ես դեռ 26-ին (նամակումս) {զարմանում} էի, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ չ

ինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել եւ {զարմանում} եմ, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ ես գործու

նդինեանց Տէր Ստեփանի՞ մասին...: - Ինչո՞ւ ես {զարմանում}. ի՞նչ մի երեւելի մարդ է դա: - Մանդինեանց Տէ

ւ է ազգը, թէ այն մարդիկը, որոնց վերայ նայելով՝ {զարմանում} էր երբեմն, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտնե

ն եւ խնամք է ցոյց տալիս հարսնացու օրիորդի վերայ, {զարմանում} են: Բայց այդ զարմանքը հասանում է մինչեւ ի սարսափ

խացել էր, որ մինչեւ անգամ ոգեւորուել էր... Բայց {զարմանում} ենք, թէ ինչպէս " Կոտրած ոտքով կովի " անմահ տաղեր

եք խօսքերը: - Այդչա՞փ միայն: Խօսակիցը {զարմանում} էր սորա բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան ա

ով, որ աւելի շատ են այլ տէրութեանց պարտքերը: Նա {զարմանում} է միայն, թէ ինչպէս այն աւելի շատ պարտական տէրութ

ան Եւ ողջունում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ ինձ բաւական: {Զարմանում} եմ անհանճար Քո խօսքերին, սերովբէ՛, Ըստ քեզ, դէ

իկ սրիկաները եւ սկսում են ճակատ Յարդարել: Շատ են {զարմանում}, երբ տեսանում են պատերազմի դաշտի ծածկուած բազմախ

տէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց ես շատ եմ {զարմանում} նախկին վերակացուի պարզմտութեան եւ անմեղութեան վեր

, որ անտարակո՛յս անյայտ չէ՛ր եւ պ. Էմինից, մենք {զարմանում} ենք այն ծանօթաբանութեան վրայ (որ պատճառ դարձաւ մ

'ի Հոռոմս " եւ այլն (եր. 20)։ Աւելի քան թէ {զարմանում} ենք, որ պ. Էմինը, Փարպեցու Թուղթը իր ձեռքում ո

այդ Թղթի հետ միասին, տպում է այս խօսքերը։ Մենք {զարմանում} ենք, ոչ թէ պ. Էմինի առհասարակ ձեւի վրայ, որով

երի արդիւնք է երեւում, որովհետեւ հիմք չկայ, այլ {զարմանում} ենք, որ Պարոնը ասում թէ Փարպեցին (Աշուշայի տանի

այդ վիճակի մէջ: Շաքարեանցի ծառան դրսումը կանգնած {զարմանում} էր պ. Մարկոսի քաջասրտութեան վերայ, որով նա համա

յնպէս, թէ ոսկի էր այն, - բայց մի բանի վերայ շատ {զարմանում} եմ, - ասաց նա, - ինչպէս է, որ առանց մկնդեղի ստ

ուէին իւր հետ, որպէս անբան անասունի հետ: Ես շատ {զարմանում} եմ ձեր ժողովրդի վերայ: - Եթէ զարմանում ես,

ս շատ զարմանում եմ ձեր ժողովրդի վերայ: - Եթէ {զարմանում} ես, ապա ուրեմն ոչինչ հասկացողութիւն չունիս մեր ա

արծաթը, եւ նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս {զարմանում} են, թէ ինչպէ՛ս Աստուած ստեղծել է աշխարհը առանց մ

լով, այո, եւ մարդերի անձնապահպանութեանը, երբէք {զարմանում} չենք, որ գործերի ծուռ ու սխալ ընթացքը հասուցել է

ճանաչում ենք, շատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: Եւ {զարմանում} ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող, ուրախ եւ

համար 3): Թո՛ղ չկարծուի, թէ մենք տգիտաբար {զարմանում} ենք այս նեղսիրտ եւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. ք

րագրութեամբ քանի մի անձանց. թուղթ նմանօրինակ չեն {զարմանք}, այլ սովորական երեւոյթ յազգի ստրկացելոյ եւ կորու

շատը զոհ է լինում բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը: {Զարմանք} չէ Նախիջեւանում, ինչպէս նաեւ առհասարակ Ասիայի մէ

, թէ նորա հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք"։ {Զարմանք}, որ Պ. Իսահակեանցը խառնափնդորում է եւ չէ յայտնո

այ մի մութն անկիւն գտանել այդ տարտարոսի մէջ: {Զարմանք} է, ինչպէս չէ վախեցել Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուց

լիկ էք շինե՛լ՝ անպատուելով դորա սուրբ անունը"։ {Զարմանք} չէ, որ չէ ճանաչում ճշմարտութիւնը, որովհետեւ սկզ

կաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել: Դարձեալ մի նոր {զարմանք}. պատճառ, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ գրաւոր վաս

վ: Երբ աւարտեցի ես իմ պատմութիւնը, ասաց. - {Զարմանք} բան, ինչպէ՞ս կարողացել է Ազուչենան օտարի զաւակը

դիսականների սրտի մէջ, ուրախութիւն, տրտմութիւն, {զարմանք}, զմայլանք, ցաւ եւ կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ

կեալ չուառիս, Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք նա: {Զարմանք} ունին զիս ընդ քո Անհանճար բանս, սերովբէ.

՞ այս գիտութիւն: Խոստովանիմ, ոչ սակաւ {Զարմանք} ունին զիս ընդ բանս Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ,

ատենիկն հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ զայն, {զարմանք} կալան զիս, թէ զիա՞րդ հրամայեալ է ամենապատիւ նախկ

ճ, գործ են դրել միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, {զարմանք} չէ, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել է նոցա գռեհիկ

այժմ, առաջ էլ այս սկզբունքի տէր էինք, ուստի եւ {զարմանք} չէ, այլ շատ բնական, որ " Հիւսիսափայլի " մէջ երե

նակակիցքը։ Եթէ նիւթական զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ {զարմանք}, որ եւ մտքի զգեստը, որ լեզուն է, այդքան դարաւո

ժ. եթէ բաց աչքով ներողութեան տրուի սպանութիւնը: {Զարմանք} յանցանքի ընդդէմ պատիժ դնելով մի՞թէ կարելի է յանցա

րանին 'ի կերպարանս առաքելոց Քրիստոսի, եւ չեն ինչ {զարմանք}. քանզի եւ ինքն սատանայ կերպարանի 'ի հրեշտակ լուս

ինչպէս Ս.... ուսումնականութեան վերայ: - {Զարմանք} չէ, - պատասխանեց դեւը, - նա առհասարակ թշնամի է

րւում է 17 38 ձիու եւ մի մատակի զօրութեան: - {Զարմանք} բան է, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր վէզիր

րը եւ Յուլիա Պոստրանայի պատկերը: Այս բաները մեծ {զարմանք} բերեցին պ. Մարկոսի վերայ, բայց չկարողացան դրակա

ստանալով, անհետանայ այդ երեւոյթը... բայց ահա {զարմանք}... աղջիկը նոյն դրութեան մէջ, կանգնած ոտքի մատ

տկանում է թշերի վերին մասների մոյգ կարմրութեամբ: {Զարմանք} չէ. երեսի այդ մասը զրկուած լինելով մազերից, առա

մանուէլը, թշնամական ուղղութիւն տուեցին դէպի սա: {Զարմանք} բան է. շատ անգամ պատահում է, որ մեզանից իւրաքան

եղեկութիւն: Այսպէս լինելով նոցա դրութիւնը, ի՛նչ {զարմանք}, որ մի տաղ կամ մի կանոնաւոր երաժշտութիւն տեղ չգտ

նաւոր երաժշտութիւն տեղ չգտանէ նոցա սրտումը. ի՛նչ {զարմանք}, եթէ սառն աչքով նայեն այսպիսի բանի վերայ, առանց

նում իւր գոյութիւնը, այլ կերպարանքը միայն: - {Զարմանք}. այդ հասակում եւ այդքան անձնասէր, - բացականչեց Շ

ալ ղահուէտուն, ինչպէս շատ անգամ պատահում էր: {Զարմանք} բան է, որ Նախիջեւանի նման քաղաքի մէջ, ուր եթէ գ

դեռեւս"։ - Ոչ, - պատասխանեց Մանուշակը: - {Զարմանք} է, - շարունակեց մայրը, - ի՞նչ պատահեց այս մարդու

զ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ {զարմանք} է, որ նախապատիւ եւ գերապատիւ լինի միւս ազգերից,

սխալուել էր Մխիթարը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար {զարմանք} չէ. դորա փոխանակ մի շատ բնական գործ։ Մատենագրակ

սնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստուածաբան վերաձայնեալք. {զարմանք} են զի ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել

եամբ կործանի հոյակապ շինուած հին հայկաբանութեան: {Զարմանք} այս են զի պատուելի հեղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր ժա

առհասարակ յընկերական կենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ {զարմանք} զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմ

ւմ էին Քրիստոսի խաչելութիւնը եւ Տիրամօր պատկերը։ {Զարմանք} չէ՛, որ այսպիսի գործողութեններից յետոյ թշնամացան

մի վնաս, մի մահ կամ մի կործանում, այլ մանաւանդ {զարմանք} եւ հոգեզմայլութիւն եւ որոնք մարդու կարծելովը չուն

հարսնացու օրիորդի վերայ, զարմանում են: Բայց այդ {զարմանքը} հասանում է մինչեւ ի սարսափ, երբ մի անգամ մի պատո

րանիս մէջ: Այս խօսակցութեան մին բանի վերայ միայն {զարմացած} եմ, թէ ինչպէս մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս իւրեան

ին - Այնպէ՜ս տենչարծարծ, Որ Որմիզդը վէս, Մնայ {զարմացած}, Միայն թէ զոհե՜ս ` Ինչ տենչում եմ ես "...

լուսով փայլի։ Մինչ այսպէս միայն կայի {զարմացած}, Ասելով " մեծ է փառքդ, ո՛վ Աստուա՛ծ... "

երայ ամենեւին ուժաթափ: Պ. Մարկոսը նայում էր {զարմացած}: Ծառան դուրս փախաւ սենեկից, հայր մեր ասելով: Պ

այելով իւր կրկնափակ ոսկեայ ժամացոյցին: Ես շատ {զարմացած} լինելով այս մարդուց խօսակցութեան սկզբի եւ բանի վե

ի՞նչ տեղից ուսել ես, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն, {զարմացած} Շահումեանցի այս տեղեկութիւնների վերայ, որովհետեւ

ռքերը սրտին խաչած լսում էր Շահումեանցին բոլորովին {զարմացած}, ասաց նորան: - Ես անչափ շնորհակալ եմ այդ գեղ

էս թէ ինքն եւս գործակից եղած լինէր: Մեր ցեղապետը {զարմացած} եւ զարհուրած դերվիշի այս տեղեկութենների վերայ, հ

- Պարոն Շահումեանցը... - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն {զարմացած}, - պարոն Շահումեանցը... - Պարոն Շահումեանցը

ես ասում, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս {զարմացած} եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս բանը, նորա

քը երեւելու էին մի օտար աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա {զարմացած} ապշելու էին, եթէ մեք, համարձակ ձեռքով ճեղքելով

մ էր երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, երեւել են {զարմացած} եւ ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս բնակ

նորա մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը, երբեմն երբեմն {զարմացական} " մեղաներով " շփում էին իւրեանց սպիտակ մօրուքը:

սելով, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: Ես {զարմացայ} դորա անզգամութեան վերայ, որովհետեւ այդքան կծու խ

կէս մանէթ: Շուտով հատուցի եւ մտայ, բայց ինչպէս {զարմացայ}, վերահասու լինելով նորա տիրոջ խաբեբայութեանը. դ

տանել, ուր խօսում էին այդ լեզուով: - Ես եւս {զարմացայ}, երեւի այդպէս պատահել է... ինչեւիցէ, խնդրեցի

ահան հաւատոյ գրոց լուայ զձայն խորտակման աղեղանց. {զարմացայ} եւ զարմանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի

վեց կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մտայ. բայց ինչպէ՛ս {զարմացայ} վերահասու լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ դուրս եր

մեռն էր: Յայտնի բան է, որ կոմսը եւ նորա մարդիկը {զարմացան} Ալքիմիկոսի այս գործողութեան վերայ, ըստ որում գետ

ակ՝ " նորան տեսնելիս ասա ", " նորա վրայ նայելիս {զարմացան} ". ինչ են այս նայելիսը, տեսնելիսը, եթէ ոչ ի տե

, բնութիւն չկայ: Թիւթիւնճի-օղլուն առաւել եւս {զարմացաւ} այս խօսքերի վերայ, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ

ջ: Այսպէս պատահեցաւ եւ Մանուշակին. բայց ինչպէ՞ս {զարմացաւ} նա, մինչ աչքը բացած, տեսաւ Շահումեանցին իւր առա

չքերը, եւ տեսանելով իւր մօտ Շահումեանցը, այնպէս {զարմացաւ}, որ ոչինչ չկարողացաւ խօսել: Շահումեանցը իւր կող

ցեց իւր սենեակի դուռը եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա {զարմացաւ} տեսանելով եղբօր դէմքի փոփոխութիւնը եւ առաւել եւս

տեսանելով եղբօր դէմքի փոփոխութիւնը եւ առաւել եւս {զարմացաւ}, լսելով այս փոփոխութեան պատճառը, ըստ որում անհն

լով հանեց մատանին եւ տուեց կնոջը: Կինը, թէեւ {զարմացաւ} մատանու բռիլլիանտի վերայ, որ, քիչ-քիչ արժում էր

ծերի պաշտօնից: Այն պապին, որի խոհեմութեան վերայ {զարմացել} էին ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք, որ եւ մի ժամանակ եւ

ց առաջ այդ բանը քննել, եւ ճիշդ տեղեկանալով, կամ {զարմացի՛ր} եւ կամ, եթէ ճշմարիտ չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրի

տ սմին եւ զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ {զարմացիր} եւ ակներեւ տեսջիր զի անհնարին նախանձ եւ ատելութիւ

էջ ձգել եւ սուտ խոստմունքով որսալ, յանդգնութեամբ {զարմացնել}, գեղեցիկ խաբել, բարեհաճեցէ՛ք այս բոլորը իմանալ

ի " եւ " Մասյաց աղավնու " պաթոլոգիական վիճակն ինձ {զարմացնում} է. ասենք մյուս ամսագրերը ձախողվեցին գերազանցապես

եւ իմ մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: Դու {զարմացնում} ես ինձ՝ պատմելով, որպէս թէ իմ ներկայութիւնը այդ

ես այդպէս, օ՛, հմուտ, Այդ որտեղի՞ց ուսար դու: {Զարմացնում} են ինձ սաստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ

ւմ է, թէ տանից ոչ լուր կայ եւ ոչ նամակ. այս շատ {զարմացնում} է ինձ: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 11-ին:

Փարիսական իւր ձեւերով Աշխարհք խաբեց, {զարմացուց}, Այդ պատճառով Աստուած նորա Աստղի լոյ

րացիօնին, յանդադար աճման: Մի ինչ միայն կարի {զարմացուցանէ} զիս, այն է լինել արդեանց ոչ աւելի քան 270 լիբրէս

Քո վերջին նամակը՝ Փետր. 1/13-ից, ինձ աւելի {զարմացրեց}, քան թէ համոզեց: Դու իմ առաջարկութենների ընդդէմ

ամօր հետ: Քեզ կը խնկարկեմ, Քո սէրը կ՚երգեմ, {Զարնելով} հեշտին Բամբռի լարերին - Այնպէ՜ս տենչարծարծ, Որ

նի Զուր, անտեղի նազանքին. Քո դուռը բաց, ով որ {զարնի}, Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ վրանիդ յարկի տակի

ներով ալ հիւանդ կ՚ըլլանք... Մեր ըսածները չլսելու {զարնող} համախոհին ընծան ինչպէ՞ս կրնայինք ընդունել, եթէ ո

ոսի իւրեանց. տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, {զարս} զուրկս ի նիւթական կարողութեանց եւ ի հայթայթանս օր

ռ Ադամ մատուցեալ Նստի յահեկէ կուսէ Եւ {զարտաշեկն} փայակեալ Ի նա մերձեցուցանէ... Ծխի մար

ղելոյս ի նանիր՝ յերեսաց իմոց թշնամեաց եւ սրբեցիք {զարտասուս} աչացս հայրական խնամարկութեամբ: Եթէ ազգասիրական ձ

զվիճակ ազգի մերոյ, զաստիճան թշուառութեան նորա, {զարտասուս} եւ զտառապանս աղքատաց, հարստահարելոց, վարատելոց

լէն դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ սրբեալ {զարտասուս} ընդ անպարտակիր մահ վարդապետի իւրոյ, տեսանելով զո

ւմք: Յիններորդ դարու Հայաստան աշխարհ, սրբեալ {զարտասուս} կարեկցութեամբ իմաստուն իշխանցն Բագրատունեաց, որք

հոգւոց եւ մտաց, այլ եւ մարդկային բանականութեան: {Զարտաքին} ինչ նշանաց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուր

շաբաթսն, որպէս տէր շաբաթուց եւ դատապարել կամելով {զարտաքին} եւ զանխորհուրդ խաբեութիւն դպրաց եւ փարիսեցւոց: Ք

աղ գետով, Եկեալ նըստեալ զՇրեշ բըլրով {զԱրտիմէդ} քաղաքաւ, զՔասաղ գետով: կռել կոփել զդուռ

տութեան մուրճը ձեռքն առած անաչառապէս փշրում է շատ {զարտուղի} ընթացքներ, ամենեւին չնայելով մի քանի սեւերես ամբ

ան լոյս անազօտ յոր չիք մտաց տարակոյս։ {Զարքայորդւոյն} Սողոմոնի զարդար առ այդ վճիռ լուր, Որ լաւ աս

, որոշակի խոստովանելով զերկուս կայարանս հոգւոց, {զարքայութիւն} երկնից եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս

եսաւ մի աղքատ պառաւ կին: - Ողորմութի՛ւն արա, {զաւա՛կս}, ողորմութի՛ւն, - կրկնեց պառաւը, - Աստուած բարի դ

եց իւր խօսքը մայրը, - որ շուտով հարս առնենք քեզ, {զաւա՛կս}, ի հարկէ Աստուած բարի պսակի արժանի առնէ, բայց ե

երայ դատողութիւն է առնում մօր հետ: Այդ լաւ չէ՛, {զաւա՛կս}, քեզ ի՞նչ փոյթ մտածել, մեք ամենայն բան կը հոգան

- Ամենեւին ոչ, հայրի՛կ, ես... - Գիտեմ {զաւա՛կս}, քո հնազանդութիւնը: Աստծոյ օրհնութիւնը լինի քո

ի արքայի (455 թիւ), իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր {զաւագս} դրանն արքունի, բազում եւ անհամար կարասի ծախեալ ի

ժմ բարոյական աշխարհը եւ առնունք մի առաքինի մարդու {զաւակ}, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր դեռեւս

դաստիարակութիւնը իւր ծնողքի ձեռքով: Շատ անգամ մի {զաւակ}, տան մէջ հոգու վատթար ուղղութիւն ստանալով, արդէ

յն կատարեալ եւ ընդհանուր լուսաւորութիւն մի ազգի: {Զաւակ} ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ դաստի

անցաւոր վայելչութենների համար, եւ եթէ մի այդպիսի {զաւակ}, իւր հօր անհոգութենից անկիրթ ու խաւար մնալով, ա

ակէիր ուրիշ մարդերի դստերքը, որ, աղքատ ծնողների {զաւակ} լինելով, մնալու էին կոպիտ հասկացողութեան մէջ, մ

մէջ (ինչպէս նաեւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի {զաւակ}, թող լինի նա ամենահարուստի որդի, աճում է եւ զար

ունակենք մեր խօսքը: Անանուն Փեփէ Մարիձայի մը {զաւակ} ելաւ, տետրակ մը հանեց, որով անուն եւ ածականազար

, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը նախ եւ յառաջ որպէս Հայի {զաւակ} ուսանի իւր սեպհական լեզուն եւ ապա՝ օտարինը:

խի ցուցակը, նա գիտէ, թէ ո՛ր գերդաստանի մէջ քանի {զաւակ} կայ, եւ եթէ ծնողք չկամենան իւր ժամանակին ուղարկե

հարազատ եղբարցս, թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր {զաւակ} ունիցեն նոքա, լինին ժառանգ ինձ փոխանակի ի տէր հա

ին եւ դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ {զաւակ} եւ իցէ. այլ եթէ զաւակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգու

բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ. այլ եթէ {զաւակ} ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօրս, յա

Բաժին քուերս թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր {զաւակ} ունիցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն ե

զաւակն երկու բաժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ {զաւակ} եւ իցէ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւո

նն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկին արու {զաւակ} երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն

ւ հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր նախկին արու {զաւակ}, այլ եթէ ունիցին ոչ, ուրեմն ինքեանք ընկալցին:

Միւս անգամ այլ չերեւեց"։ - Ով իմ {զաւակ}, մի՛ վրդովուիր, Դա աղջկայ մի աստղ էր,

մեղ աղջիկ, քան թէ մի նահատակուած կին, քան թէ մի {զաւակ}, որ, դեռ հրապարակի լոյսը չտեսած, սպանւում է Պ

յեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. {զաւակ} Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ ից

զում ասել, թէ Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ աղքատի {զաւակ} էր. մեզ յայտնի չէ այդ, որովհետեւ պատմութիւնը լո

ղ եւ թոյլ են Փարպեցին ականաւոր եւ հարուստ մարդերի {զաւակ} եղած ենթադրելու։ Մենք այսքանը գիտենք, ինչպէս առ

իմ խօսքերը (ծափահարութիւնք): Իսկ դու, իմ {զաւակ}, քեզ եմ դառնում այժմ, իմ հարազատ զաւակ, որ քո

դու, իմ զաւակ, քեզ եմ դառնում այժմ, իմ հարազատ {զաւակ}, որ քո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք ամօթ չբերեցիր

մէջ, ուր բնակւում է նորա նախահայր Քամը, արժանի՛ {զաւակ} արժանի հօր. գնա՛, որդեակ, գնա՛ հանգստացիր այն

, յորում չպակասէր ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ ազգի է {զաւակ}, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապ

ին, որոնք, իւրեանց ազգութիւնը չուրացող ծնողների {զաւակ} լինելով, ուսել էին գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդակա

ուծոյ երկիւղը եւ ահը, ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս {զաւակասիրութիւնը} (որ ամենայն անասունք եւս ունին), որ, իւր քաղա

կաց, ապացոյց այնմ բերելով զմկրտութիւն երկուորեակ {զաւակաց} իւրոց ի Հայոց եկեղեցւոջ ընդ ձեռն Մարտիրոս քահանայ

ուխ դաբնիդեայ, Պսակեսցեն զանուն քաջաց հայկածընին {զաւակաց}, Թէ ո՛չ Լեւոն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով երկսայր

եց ծեր Մասաց Ցնծութիւն, խրախոյս, Վհատ {զաւակաց} Միւս անգամ գալուս Բեր մեզ մի հսկայ,

ռաքելականաւդ հեզութեամբ հաճեաց ներել քումդ ապիրատ {զաւակաց}, որոց բանդագուշեալ ի զառանցանս կրօնամոլութեան եւ

ցեն ինքեանք ձեռնտուութեամբ միմեանց պատրաստել վասն {զաւակաց} իւրեանց զսեպհական հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, զ

ել գինի անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին ինքեանք վասն {զաւակաց} իւրեանց կերակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ եւ իւրե

նոքա զառաջինն բացին զԱթենեան տաճար առաջի հայկական {զաւակաց}, այլ թէ հետեւանքն չիցեն ըստ նպատակի հիմնողին, ա

յելի սուրբ, արար նա, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ {զաւակաց} ազգի, սիրող լուսաւորութեան եւ հանգուցիչ տառապեալ

Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք է {զաւակաց} ազգի, եթէ միայն կարող էին իմանալ զքանի մի մեռեալ

լծակից մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրաստել վասն {զաւակաց} ազգի, չկարէր զնոյն տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է

ակութեան եւ զայլ ինչ վերաբերեալ առ լուսաւորութիւն {զաւակաց}: Ի դերուն հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շատ եւ եթ

այսպէս կրթեալ աղջկունքդ այդոքիկ մայր եղեալ երբեմն {զաւակաց} կարէին զնոսա հաղորդել նոր հայախօսութեան, կորզել

ր հեղինակաց զֆիզիքական քաջալերութիւնս ի շինութիւն {զաւակաց} իւրեանց, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական ազգի, զի ի զ

րկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս օրինաւոր նախկին {զաւակացն} նոցա ուստեր կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին բաժին: Բ

միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարցս նախկին արու {զաւակացն} նոցա. թէ ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին, այլ եթէ

նձւում է սերմանուածը: Մի մարդ, որ կամի, թէ իւր {զաւակը} առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ յառաջ թող ինքը առաքին

կիւղի մէջ. մայրը կաթից յետոյ պիտոյ է կերակրէ իւր {զաւակը} այդ վերին հոգեւոր կերակուրներով, դորանից յետոյ դ

, որ հնար ունէր դաստիարակելու եւ լուսաւորելու իւր {զաւակը} եւ չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով ի

ան մեծավայել հոգեւոր սեղանը պատրաստ դրած ու Հայոց {զաւակը}, հոգեւոր սովից եւ քաղցից միանգամայն կիսամեռ ընկա

րդալով Յիշատակարանս՝ իմ միայնութեան եւ տխրութեան {զաւակը}, ծիծաղելու էր իմ վերայ, ծաղր առնելու ինձ, եւ,

եւ մօտենում խարուկին։ Կամենում է ահա ձգել կոմսի {զաւակը} կրակի մէջ, բայց, նայելով անմեղ երեխայի վերայ,

ուչենան զգաստանալով տեսանում է իւր մօտ դրած կոմսի {զաւակը} ողջ եւ առողջ: Ազուչենան խելագարութեան մէջ այրեց

Զարմանք բան, ինչպէ՞ս կարողացել է Ազուչենան օտարի {զաւակը} մայրական գթով եւ խնամքով սնուցանել իւր որդու պէս

կը եւ բաւական շատ արծաթ եւ, առնելով նորա կենդանի {զաւակը}, տանում է, տալիս է տիկին Բէգզադէին՝ մեծ վարձ ս

ս գաղտնիքը, եւ տիկին Բէգզադէն դարմանում է Թուրքի {զաւակը} որպէս իւր որդին՝ անուն տալով նորան Բէգզադէ:

լեզուների մէջ։ Առաջին հարկաւոր բանը չէ, որ ազգի {զաւակը} ուսանի օտար լեզուներ. դորա հակառակ պարտական է նա

ծի մասին, յանձնում են օտարազգի դայեակների, Հայի {զաւակը} աճում է օտարի կաթով, օտարի լեզուն եւ հոգին ներս

լ: Յղի կինը կապել եւ այնքան ծեծել, որ յղացած {զաւակը} վիժէ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Մէք սարսափո

ում է ճանաչել իւր գործը, իւր մտքի եւ աշխատութեան {զաւակը}... Մի ազգի մատենագրութեան մէջ երեւում է նոր

դ լսում էք ահա, թէ ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ {զաւակը}, որ շնորհ բերեց մեր մօտ, որի մասին այս րոպէիս խ

րդու: Միթէ՞ չգիտես, որ ծնողին աւելի քաղցր է իւր {զաւակը}, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քրտինք եմ

օտը եւ նայելով նորան աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու {զաւակը} արու էր: Իսկոյն մի ուրախացուցիչ էլեկտրականութ

քի կողմից, երբ նոքա անառակութեան են ծախում իրենց {զաւակը}, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծ

ենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես եւ նորա {զաւակը} ։ Աւերակների քարերը կարող են պիտոյանալ նոր շին

ց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ {զաւակը} ։ Ասենք թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակուրներ են կե

ախ եւ յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր {զաւակի} առաջեւ, թո՛ղ ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ առաքինութիւ

ետեւ այդ դաստիարակութեան մէջ պարունակւում են նորա {զաւակի} ապագայ առաքինութեան, երջանկութեան, վատթարութեան

ւն կայ ամենայն ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու լինել իւր {զաւակի} դաստիարկութեան համար, որովհետեւ դորա մէջ պարունա

չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով իւր {զաւակի} բարոյական կրթութեան մասին, իւր արծաթը վատնում էր

մարդ, Աստուծոյ եւ մարդկութեան ատելի, այդպիսի մի {զաւակի} մեղքի համար նորա թշուառ ծնողը պիտոյ է պատասխան տա

գին, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի, իւր {զաւակի} դաստիարակութեան վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ

արհի լուսաւորութենից միանգամայն օտար: Մի այդպիսի {զաւակի} բուսական եւ կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում

տնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահովում էր նա իւր {զաւակի} կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն՝ եւ ն

թներ հաւաքելով, բան տեսանել: Գիտեմ, ծանր բան է {զաւակի} եւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը, բայց ինչ պիտոյ է

ել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան իմ {զաւակի} կնքահայր շինելու մտքից, որովհետեւ կնքահայր ասացե

ր, թշուառ Ազուչենան սնուցանում է կոմսի որդին իւր {զաւակի} պէս՝ անուանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի չէ յայ

զգի էական օգուտներին, եթէ նա մի մեքենայ է՝ Հայի {զաւակի} մէջ օտարութիւն պատուաստելու, լաւ է մանուկներին տ

ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ {զաւակի} նորա յետ նորա ուխտ քահանայութեան յաւիտենական. փո

ովեանը աշխատում էր նորա վերայ, որպէս իւր հարազատ {զաւակի} վերայ։ 1846 թուականին, մինչ դեռ Ներսէս Արքեպ

մի արձակ կամ ոտանաւոր շնորհաւորութիւն կարդալ իւր {զաւակի} գալստեանը, կանգնած էր թուղթը ձեռքին: Վերջապ

թիւնը, ասում եմ, նախահօրս եւ այնպիսի բազմարդիւն {զաւակի} սկզբնապատճառիս: Խնդացէք ուրեմն, խնդակից եղ

րագլուխ է դժոխքի համար, որովհետեւ լրանում է, իմ {զաւակի} գալովը, դժոխքի զօրութեան չափը, ես յոյս ունիմ,

աչար գործ դրեցիք ձեր ծնողական իշխանութիւնը, որ, {զաւակի} ամուսնութենից յետոյ, վերջանում է իսկոյն, դո՛ւք

նորը անարգելը եւ ոտնակոխ անելը նմանում է կենդանի {զաւակի} սպանելու, այն պատճառով, որ նորա մեռած մայրը աւե

անունով, կորած չէր. նա տալիս է այդ գումարը իւր {զաւակին} եւ նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր ժամանակով, դորան

զ: Հայ տիկինը ամօթ է համարում ինքեան ծիծ տալ իւր {զաւակին} ։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ նա երեխայի պատճառով յետ մ

ւթիւն ուսուցչին, անհասկանալի էին մնալոց հայկական {զաւակին}, բայց խելացի հարք մեր դժուարութիւն ի վերայ դժուա

ենայն ծնող, փոխանակ մի խաղալի բան պարգեւելու իւր {զաւակին}, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ընծայէր նորան, որ զբօսեց

նձ փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր {զաւակն} երկու բաժին եւ դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին,

հօրն իւրեանց. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դուստր {զաւակն} մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ. այլ

տր զաւակ ունիցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր {զաւակն} երկու բաժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ ե

ն, [այլ] առ հարթութեան [հնախօս ոճոյն՝ գրելոյն: {Զաւակն} հայկական ո՛չ կարելով այլ եւս գնալ զճանապարհ մոլախ

՞ն լցուցանել զպակասութիւնս, որոց տանի եւ համբերէ {զաւակն} հայկական ի միջի աղբերաց՝ ծարաւի գտանելով, որպէս

ք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտանօք, թէ {զաւակն} Հայկական ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին կարէր արդե

նագթած հովանաւորութեան տակ, եւ որպէս ամենասիրելի {զաւակներ}, հանգստացնելով ձեզ նորա ներքոյ, այնպիսի չափով ե

, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի {զաւակներ} եւ ստութեան սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ

մեր ազգի մայրերը տալիս են ազգին կեղեւով միայն Հայ {զաւակներ}: Հայ կանա՛յք, ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. նո

Հայաստան, որ, թէեւ փոքր, այնուամենայնիւ ունիս {զաւակներ}, որոնք իւրեանց ազգասիրութեամբը փառաւորում էին քո

խեղճ ճճի: Նախախնամութեան գոգում, հաւասարապատիւ {զաւակներ} են բոլոր արարածք, որ գոյանում են եւ պահպանւում ե

չ Պապի արբանեակներ եւ Հռովմէական եկեղեցու հարազատ {զաւակներ}... Կլեմենդ XIV Պապը, հասկանալով Յիսուսեան

մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ուր թող ուսանին աղջիկ {զաւակները} մեր ազգի՝ կրթուած եւ դաստիարակուած մայր դառնալու

րդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը եւ միւսերը: Խաւարի {զաւակները} լաւ գիտեն իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ պատճառով միմ

ւմ է իւր յաղթութեամբ: Այդ խաւարատեսիլ գիշերի {զաւակները}, կամելով վնասել ճշմարտութեան հրապարակական քարոզի

, բայց ինչ պիտոյ է առնել, բնութեան կանոնն է, որ {զաւակները} թաղեն իւրեանց ծնողքը: Սուտ ազգասէրների սրտի

ւ նիւթապաշտութեան հոգով գործականապէս տաշուած ազգի {զաւակները}, անխորհուրդ եւ տղայական փառասիրութեամբ հիւանդ,

Հայերի, եւ բուն հայկական կամ աւետարանական Հայերի {զաւակները} տեղ չեն կարող գտանել այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է մ

աղ ուրեմն կորա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ են եւ նոցա {զաւակները}: Նոցա Հայութիւնը գուցէ երեւում է նորանից, որ տա

ած քրինօլինները։ Ձեր պարծանքը եւ յիշատակը են ձեր {զաւակները}: Նոցա ձեռքով եւ նոցա արժանաւորութեամբ պիտի փառաւ

եղճ ազգը կրում է ծանր հարկեր, զոհում է իւր առոյգ {զաւակները} թշնամին վանելու համար, ոգեւորւում է յաղթութեամբք

ուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր {զաւակները} եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք ` աղքատութենից ազատու

ութիւնը աւելի չէ տարածւում, քան թէ իւր անմիջական {զաւակները}: Մեք այդ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդուն ասում

քառորդը, կամ աւելի մի փոքր մասը, եթէ շատ են քո {զաւակները}: Եւ ահա կարողութիւնը, ոյժը դեռեւս առաջին ազգում

իլ ձեռք վերցնել կամ գաւազան բարձրացնել հայոց ազգի {զաւակները} գանակոծելու եւ գիշատելու համար (տես Մեղու, թ.

ոնեանի երեք որդիքը, ) նոյնպէս եւ միւս նախարարաց {զաւակները}, որ յետոյ ուղարկեց Պարսկաստան։ " Իսկ յամին ե

ազգը լուսաւորուի, որ բան ուսանին ազգի վայրենացած {զաւակները}, որ լինին եւ շարունակուին լաւ լաւ եւ գեղեցիկ օրա

որը կուշտ, արծաթը շատ, նորան ինչ փոյթ, որ ազգի {զաւակները} իւրեանց անդաստիարակութեան եւ տգիտութեան պատճառով

դ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի խեղճ ողորմելի {զաւակները}, որոնց մասին այսքան աղաղակում են օրագիրքը եւ հեղ

ը լինէր առաւել քան թէ միւսը, չէ՞ որ ծնողքի համար {զաւակները} միեւնոյն են, չէ՞ որ մի աչքով կը նային նոքա իւրեա

րդ արծաթը գործ դնել չքաւորների անտէր եւ անտիրական {զաւակները} սնուցանելու եւ կրթելու, եթէ նա աշխատի նուիրաբեր

եամ, դուք չգիտէք, որ հայոց ազգի անկիրթ եւ կոպիտ {զաւակները} մտրակով եւ կաղնեայ ճիւղերով պիտի դաստիարակուին "

ան գործը, երբ ծնողքը եփում են եւ ուտում են իրենց {զաւակները}: Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է սովի կամ պաշարման

յց Թորոսի վրայ բնաւ համարում չունի, ազգի յետագայ {զաւակները} այդ անցքը անպատճառ կը խլեն Թորոսից եւ կը վերագրեն

սօր կամ վաղը սպասում եմ մահին, հայոց ազգի անբաղդ {զաւակները} մինչեւ այսօր օտարի հացով են իւրեանց ստամոքսը յագե

գրողների միջին, քան թէ նոցա գրածիցը ազգի անբաղդ {զաւակները} օգուտ ստանային։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝

, շինականը քեզ ալիւր ու եղ կը տա՞յ, որ բերես քո {զաւակները} կերակրես։ Թէ որ մի ընկերութեան մէջ փարայի եւ գռօ

ուր բաղանիք ", այդպիսի տգէտ եւ կամակոր գիշերածին {զաւակների} եւ այնպիսի լրագիր: Այսօր երեկոյին մի անստորա

զգի յառաջադիմութեան վերայ, հոգ տարած լինէին ազգի {զաւակների} կրթութեան եւ լուսաւորութեան վերայ։ Եւ ինչպէս է,

ռաջ հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն դարձուցանել աղջիկ {զաւակների} կրթութեան եւ դաստիարակութեան վերայ՝ բանագէտ եւ ա

իւթական հնար ունենալով, անտես էին առնում իւրեանց {զաւակների} դաստիարակութիւնը ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորել

եւ փոյթը պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու լինել իւր {զաւակների} դաստիարակութեան մասին, որովհետեւ այդ դաստիարակու

ատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր վերայ առնուլ եւ {զաւակների} պատասխանատուութիւնը: Այս միջոցներում ստացած

ձգեմ այդքան արծաթ, ես դուստր չունիմ, իսկ օտարի {զաւակների} վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական

ս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին, թէ դու ուրիշի {զաւակների} հոգաբարձուն չէիր"։ Մի՞թէ մի մարդ մի բարի գործ կ

ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, չէ պիտոյ յօժարի իւր {զաւակների} կրթութեան եւ ապագայ բարօրութեան համար տարեկան մի

րջին դահեկանը դնելով սեղանի վերայ իւր ընտանիքի եւ {զաւակների} առաջեւ, առանց մտածելու, որ գալոց օրի համար չուն

իրած լինելով մի ժառանգութիւն ընդհանուր Հայոց ազգի {զաւակների} կրթութեան եւ դաստիարակութեան համար, ինչու միայն

որ պապականութիւնը առաւել խոր տարրանայ ազգի անմեղ {զաւակների} սրտի մէջ, որոնց առաւօտ եւ երեկոյ աղօթք են կարդաց

խօսքը, ուր Հայոց բառերով պիտի ներս մտանէին ազգի {զաւակների} մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարք: Ազգային չենք ճանա

աւելի լաւ, այն մայրը, որ մօր պէս խօսում էր իւր {զաւակների} հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, եւ չտեսնելու պատճառն ա

տօթը չկարողանային չորացնել նորանից ծլելու բոյսը: {Զաւակների} մայրը է գերդաստանի մայր, իսկ գերդաստանների մայրե

ջ մի օր, մի ժամ, մի վայրկեան մտածում են իւրեանց {զաւակների} մասին բարոյապէս։ Մեք պատասխանում ենք՝ ո՛չ:

մայրութիւն առնել եւ ձեր Հայութիւնը երեւեցնել ձեր {զաւակների} մէջ. մեք անմահ ենք մեր զաւակներով, ինչպէս մեր ն

ենդանի են մեզանով: Յիշեցէ՛ք ձեր ազգութիւնը, ձեր {զաւակների} գալոց օրերը, յիշեցէ՛ք ձեր հին մայրերի քաշածները

անդուած, ուշացած են եւ դժուարաւ կը ներգործեն ձեր {զաւակների} վերայ, եթէ նոքա ստացած չէին ձեզանից մի ընդունակա

լինի նախ եւ յառաջ կենդանացնել մայրենի լեզուն ազգի {զաւակների} սրտի, հոգու եւ բերանի մէջ, անհետացնել մեր միջից

: Չկայ այն ընտանեկան մխիթարութիւնը, ամուսնու եւ {զաւակների} մտերմական, գողտրիկ եւ անմեղ հայեացքը, որ առանց

յց այն յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդը, ընտանիքի եւ {զաւակների} տէր, որոնց դարմանելու համար ոչ մի պարոն չէ կարող

տանիքի, բայց վաղը քո ստացուածքը պիտի բաժնուին քո {զաւակների} մէջ, որոնց իւրաքանչիւրին բաժին պիտի հասնի քո ուն

վ, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը պիտի բաժնուին նոցա {զաւակների} մէջ, որ ասել է, թէ քո թոռներին, քո ունեցածից հ

ցնել միայն, հեկեկանքը եւ հռնդիւնքը Հայաստանի որբ {զաւակների}, հարստահարողների եւ եկեղեցականների գաւազանի տակի

այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը իւր ազգի {զաւակների} դաստիարակութեանը, որ եւ պիտոյ է շատ ձեռնտու լինէ

մարդը։ Շատ չունի Հայաստանը այսպիսի առաքինիք իւր {զաւակների} մէջ, եւ այս է պատճառը, որ առաւել զգալի է անկեղծ

ազգի նախապատիւ հոգալի օգտի վերայ, նորա թանգագին {զաւակների} իմացական բարօրութեան վերայ։ Վրաստանի եւ Հաշտա

ուած անունը, որի յիշատակը անգամ ջնջուած է քո շատ {զաւակների} սրտերից։ Մի մեծատուն մարդու մարմին մեծարել պատու

ւնէր թողնելու, ըստ որում հոգաբարձու չէր եղած իւր {զաւակների} կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում էր բաւական լաւ,

բասանքի տեղիք չտալու համար, որպէս թէ զանցառու էր {զաւակների} կրթութեան մասին: Ինքը պարոնը, ինչպէս սովորա

անբարեխառնութիւնը ցոլանում է ձեր ընտանիքի եւ ձեր {զաւակների} վերայ: Պարոն, խնդրեմ, թոյլ տուեցէք ինձ, որպէս

եւնոյն են, չէ՞ որ մի աչքով կը նային նոքա իւրեանց {զաւակների} վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու մինը եթէ պահանջելու լին

ն կենդանութեան շունչը աննորոգելի մնայ այս քո թոյլ {զաւակների} մէջ: Կար մի այնպիսի բարի յաջող ժամանակ, որի մէջ

ը եւ որ հազար նեղութեամբ պահպանել էինք մեր եւ մեր {զաւակների} կենդանութիւնը ապահովելու համար։ Ո՞րը աւելի շուտ

եանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած է, երբ նա իմ {զաւակների} մայրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէս ես կարծում

ղ ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ առաքինութիւն քարոզէ իւր {զաւակներին}, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող իւր գործերը եւս յար

իստը: Դու ասում ես, թէ " հոգաբարձու չէիր ուրիշի {զաւակներին} ". մի՞թէ դատապարտուելու չէր մի մարդ, որ, թէեւ

արժան պատճառ է, թէ օտար լեզուներ խօսեցնելով ազգի {զաւակներին}, պիտի վարժեցնէին նորանց այդ լեզուների մէջ։ Առաջ

րոցք, որ կարող էին տիեզերական կրթութիւն տալ ազգի {զաւակներին}. սոքա հարկ եւ հարկ պիտի դիմեն օտարի դպրոցը եւ այ

լ են իւրեանց խորհուրդը: Մայրը պիտի ուսուցանէ իւր {զաւակներին} ազգային լեզուն, մայրը պիտի տնկէ տղայական սրտերի

նք, եթէ դուք ձեր հայկական իստակ կաթի հետ տաք ձեր {զաւակներին} նախ՝ մեր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով եւ սրտով Հայու

նոցա վերայ նոյնը՝ աւելի աճեցուցած, տալ իւրեանց {զաւակներին}: Տղաների մասին եւս աւելի լաւ չէ եղել ձեր հոգաբար

կ շահեցուցած յետ տան այդ նուիրական աւանդը իւրեանց {զաւակներին}: Հա՛յ կանայք, մեր ազգը մինչեւ այժմ ապրել է

ր, որոնց պաշտօնը էր լեզու եւ գիր ուսուցանել ազգի {զաւակներին}: Այնպիսի գեղերում, ուր ժողովրդի չքաւորութիւնը ա

լսէ: Մի կողմից՝ քահանաներից պահանջելով ազգի {զաւակներին} գրել կարդալ ուսուցանել, միւս կողմից՝ անհրաժեշտ

տեան պարծանքը ուխտադրուժների մեք պիտի կտակենք մեր {զաւակներին}: Պ. Խուդաբաշեանի գրուածի հոգին հարկադրում է

արակիչ կը լինի ազգին, որքան մի խորթ մայր՝ օտարի {զաւակներին} ։ Արդեօք մեր կողմից յանցանք չէ՞ր այսպէս ձայն

ժան, նոյնպէս եւ Վասակ անունը էլ ոչ ոք չէ տալիս իր {զաւակներին} ։ Պէտք չէ մոռանալ, որ այդ անուններով շատ ընտիր եւ

նի տանուտէր գիրկը բաց հանդիպում էր իւր նոր գնացող {զաւակներին}, նորանց հանգստացնելու համար այն օթեւանում, որ վ

մի այնպիսի բարի յաջող ժամանակ, որի մէջ եւրոպական {զաւակներին} գիտութեան եւ լուսաւորութեան մայր եւ դայակ էիր հան

էր հիւթ եւ արիւն դառնալ եւ սնունդ տալ տկար հայոց {զաւակներին} ։ Այս բաները խօսելուց յետոյ, եթէ պատահելու լ

ապրի իւր աշխարհում: Այդ օտար դպրոցներ ուղարկուած {զաւակներից} շատ փոքր պատահում է, որ նմանէին մեղուի թոյնը թող

րիներով լռում է եւ իւր լռութեամբ շատացնում է ազգի {զաւակներից} պապականութեան գնացած զոհը Հիւրմիւզների ձեռքով, ո

սեան Կարգի ուղղութիւնը, որ Պապականութեան հարազատ {զաւակներն} էին։ Այսքան եւս աւելորդ էր ասել, եթէ մեր Ազգի բ

ը, կռիւը, բողոքը, որ դժոխքի եւ ձեր մռայլութեան {զաւակներն} են, ծաղկին եւ զուարթանան: Սա մի լաւ պաշտօնե

ը երեւեցնել ձեր զաւակների մէջ. մեք անմահ ենք մեր {զաւակներով}, ինչպէս մեր նախնիքը կենդանի են մեզանով: Յիշեցէ՛

դոց անհետ ըլլալուն պատճառը, դուք էք Հայկայ անմեղ {զաւակներուն} ետեւէն ու առջեւէն ընկնողը, որ գետերուն, սարերու

ր տալիս, Մեծ մայր. - թոռները հարց արին. " Ո՛հ {զաւակներս}, գիտէի Գեղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հասակս չէր ան

եր կեանքում. - Թոռներն արեցին հարցմունք: " Ո՛հ {զաւակներս}, այդ մասն է Կին մարդերի վիճակուել, Մեծ մարք գոր

քնիս եւ երանի՜ թէ կարենայինք օգտել: Մեք՝ Հայկայ {զաւակներս}, համոզուած եւ մտքերնիս հաստատած ենք, թէ մեր ամե

եծ մայր, - թոռները հարց արին: " Ո՛հ {զաւակներս}, գիտէի Գեղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հա

Թոռներն արեցին հարցմունք: " Ո՛հ, {զաւակներս}, այդ մասն է Կին մարդերի վիճակուել, Մ

րգոնեան եւ նաւորդք. Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան {զաւակք} ՚ի քեզ յօդս Թեւապարեն ճախրեն ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի

Գոնէ տեղիք տուր ասելու՝ " Երջանիկ եմ, իմ {զաւակք}, " Մուսաները ինձ սիրում են " Իմ կարօտի

եթէ ծնողք չկամենան իւր ժամանակին ուղարկել իւրեանց {զաւակքը} քահանային, սա իրաւունք ունի դատաւորի ձեռքով պահա

եւ (պատուիրէ Թադթէոս եպիսկոպոսն), գրել, " թէ {զաւանդեալ} կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն լիով ստա

նաց ազգիս, զբռնակալութեանց առաջնորդին Ջուղայու, {զաւարելոյ} Ամենափրկչեան վանաց, որ յետ ունելոյ զայնքան աղբիւ

եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա {զաւելու} այժմիկ եւ բողոք մերազանց պանդխտելոց ի Կալկաթա:

ժպրհիլ, ասել թէ չէր պիտոյ զսրբազան պատմութիւն եւ {զաւետարան} ուսանել անխառն ի մարդկային կանոնադրութեանց, որք

մենայն քրիստոնեայք, թարգմանեալ զսուրբ մատեանն եւ {զԱւետարանն} ի հին լեզուէ ի նորն եւ հասկանալին ժողովրդեան: [Զ

ել ի գիր զամենայն դեռ կանգուն շինուածս նախնեաց եւ {զաւերակս} տաճարաց, վանօրէից, քաղաքաց, շինից, ամրոցաց,

ատուած լինելով, եւ մինչեւ սուրբ Սահակը, Շահակ, {Զաւէն}, Ասպուրակէս, առաքինի կաթողիկոսքը, ինքնուրոյնաբ

ակութիւն, որ առեալ էր յանձին միմիայն առ ի գտանել {զաւուրն} պարէն եւ առ ի ունել զիրաւունս ընդ անուամբս հոգեւո

եգերեալ ի դրունս այլոց գրագրութեամբ հազիւ թոշակեմ {զաւուրն} պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց զիւր վասն իմ տ

ւ ցանկամք զի եւ դուք ի նոյնպիսին մշտնջենաւորեսջիք {զաւուրս} կենաց ձերոց ի քաջողջութեան: Եւ այլովք յանձնարարե

դեսպանին Անգլիոյ, որ ՚ի Սանկտպետերբուրգ: Յետ {զաւուրս} քանիս մնալոյ ի Թիֆլիս, է, որ յաղագս ստանալով զպ

ործոյն, քան յարգելով զխնդիրն, յանձն առի զայն եւ {զաւուրս} երկուս անընդհատ աշխատ լեալ ամենայն հարազատութեամբ

ք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ {զաւուրս} իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս: Ելե

ց էր ՚ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ, զառաջինն զկայ առեալ {զաւուրս} քանիս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց էր շոգենաւուն զբեռ

վաղ քաջ ընդ այգն, մտի ի Փարիզ, ուր զտեղի կալեալ {զաւուրս} իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի եւ յ

ք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ի Սիկիլիա կղզին, յետ {զաւուրս} իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։ Ելե

6/18 յունվարի մտի ի Փարիզ: Զտեղի կալեալ անդէն {զաւուրս} իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ եդեալ,

ի ճանապարհ: Քանզի ՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵգիպտոս {զաւուրս} տասն, իսկ յԵգիպտոսէ մինչեւ ցԿալկաթա. զաւուրս 2

ս զաւուրս տասն, իսկ յԵգիպտոսէ մինչեւ ցԿալկաթա. {զաւուրս} 28, ուրեմն զաւուրս 38 ունիմ լողալ ի ծովու, ապա

յԵգիպտոսէ մինչեւ ցԿալկաթա. զաւուրս 28, ուրեմն {զաւուրս} 38 ունիմ լողալ ի ծովու, ապաստան արարեալ զկեանս

տեւ ընդհանուր հաշուարարութեամբ հրիտակին տւելոց է {զաւուրս} ինչ եւ ես չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ

ւին զգոյշ կայր յարտաքինս, մինչեւ թողեալ զտօնս եւ {զաւուրս} ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէի

այլ ընդհակառակն ամենայն ազգք եւ ազինք ի բաց առեալ {զԱփրիկեան} եւ զԱսիական բարբարոսս եւ զմարդակերս հարաւային Ամե

անուկեան Վերոյին պէս ձեռնադրեալ՝ Յարութիւն {Զաքարայ} Նոյնպէս ձեռնա գրեալ՝ Ամիրջան Ոսկան

ւ որ անուանուած Հոմերոսը ինքը ուրախութեամբ ընտրեց {Զաքարիայի} իննամսեայ լռութիւնը: Չենք ուրանում նոյնպէս,

ւն, արդար Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ Բարեքի որդի {Զաքարիայի} արիւնը, որ տաճարի եւ սեղանի մէջտեղը սպանեցիք, ճ

Յիսուսեան Կարգի պատմիչքը կամաւ մասնակից են լինում {Զաքարիայի} պապանձմանը։ Շատերը կորան բանդի մէջ, մի քանիսին

) լուսաւորչական Հայերս բիւր անգամ ըսինք, թէ մեք {զԲաբկէն} անմեղ անձ, մանաւանդ հայրենասէր մարդ մը կը ճանաչե

արեանց անցանելով զկնի " յԵւրոպա " Վիէննայի: " {ԶԲազմավէպ} " օրագիրդ ի սկզբանէ անտի գոյութեան նորա մինչեւ ցն

ի: Այլ որովհետեւ առ սակաւութեան ժամանակի չկարեմք {զբազմաց} ճառել, յայն սակս, յայս նուագ ի նիւթ առցուք խօսի

զանձինս յանդգնեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛յր ոք, {զբազմերախտ} եւ զառաքելանման մերոց թարգմանչաց զգահուց բուռն հա

քնակոչ ազգասէր վերապատուութիւնդ, անամօթեցան ձգել {զբազմութիւն} Հայոց յեկեղեցին Հռովմայ, ասասցեն ապա թէ ի՞, ուն

ոյ, որ քար հանդիսացաւ գայթակղութեան, ձգեալ զկնի {զբազմութիւն} դիւրագայթ ոմանց Հայոց ի մոլորական եկեղեցին Հռովմա

ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդանութիւն նոցա, {զբազմութիւն} ժողովրդեան, զգրասիրութիւն նորա եւ զբիւր հանգաման

վերայ իմ, զոր զկնի ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ {զբազում} ինչս բժշկաց եւ դեղորէից վերջապես հաստատեցաւ ի վեր

ան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից եւ ես {զբազում} իրաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, յանցանելս ըն

ցուցանել սկիզբն քաջութեան եւ լաւութեան՝ հրամայէ {զբազում} մատեանս եւ զգրոյցս առաջնոցն ըստ տեղեաց տեղեաց եւ

մանք հալածեալք յերեսաց եպիսկոպոսի իւրեանց. տեսի {զբազումս} ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, զարս զուրկս ի նիւթական կարո

եսակ աստղի պէս էր փայլում"։ " Եւ զիմ շնորհս քան {զբազումս} պարեգօտաւորաց " (զօրացուցեալ պայծառացոյց Վերին Խ

պատուոյ ասպարէզ հրաւիրելով զայրն գիտնաւոր եւ քան {զբազումս} արժանի: Այլ հերիքասցին առ այժմս բանք զպատմութենէ

եալ Անդաստան ընդ երթեւեկն... Քամեալ {զբաժակ} սիրահոսան Իբրեւ զերկաթ ի մագնիտ՝ Ընդա

ռն բազմաթիւ երեւին։ Իսկ երկրորդ մասն, որ կազմէր {զբաժանեալսն} յուղղափառաց, էր գրեթէ բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ

դմինիստրացիօնին. իսկ մասնառուք ստանան ամ ըստ ամէ {զբաժինսն} եւ եթ: Եկից այժմ ի խօսիլ զայլոց հրիտակաց

ացած ազգը փրկելու եւ գերութենից ազատելու հետ էինք {զբաղած}: Բայց, - ինքնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ խօսքը

ւշադրությամբ, որպեսզի նրանք կարողանան քիչ թե շատ {զբաղեցնել} ինձ ու միաժամանակ համապատասխանեն անհրաժեշտ հարցաս

մ եմ իմ բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութիւնք, որ, {զբաղեցնելով} ինձ, կարող էին ցրուել իմ տխրութեան ամպերը:

ցկացներ: Նույնպես շատ ուրախ եմ, որ Անանիային {զբաղեցնում} է սաղմնաբանությունը. դա, եղբայր, հրաշալի գիտու

քաղաքական խնդիրների մէջ, որ այնքան երկար ժամանակ {զբաղեցուցել} էր, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան

է արհամարհել եւ շատ քիչը, մանավանդ, որ ես ուրիշ {զբաղմունք} չունեմ: Նամակիս հետ վերադարձնում եմ Գերվինուսը ե

կ նամակներիդ չպատասխանելուս պատճառը էր իմ անդադար {զբաղմունքը} եւ եթե ճշմարիտը կամիս, վերին աստիճանի թուլությու

ափայլի " համար աշխատելու. եղանակը, դատաստանական {զբաղմունքը}, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլում են ինձնի

եմ այն՝ եթե միայն չմեռնեմ: Այսպիսով, առաջին {զբաղմունքը}, որ ինձ սպասում է ազատվելուցս հետո՝ հիշյալ աշխա

ամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի: Մինչդեռ դա իմ միակ {զբաղմունքն} է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի հրաժարվել: Բայց ին

ի քանի հանձնարարությունքը կատարել, պատճառը անթիվ {զբաղմունքներս} էր, որ գիտե աստված՝ տիվ եւ գիշեր սրբազանի մոտ,

մ իմ երակների մէջ, որովհետեւ գիշեր ցերեկ նորանով {զբաղուած} է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ ազգը, աղաչի՛ր գթած

ամ այն քաղաքում: Եւ եթէ դու, լինելով քաղաքացի, {զբաղուած} լինելով վաճառականութեամբ կամ այլ գործերով, չկամի

էր ` ճախրելով Անդադար շուրջը նրա: Եւ մինչ Ադամն {զբաղուած} Սիրոյ մասին չէր խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա վր

էր, թէ ընկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա {զբաղուած} էին, եւ ահա սենեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ

. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա իշխանքը, {զբաղուելով} այդ անվերջանալի արշաւանքներովը, ժամանակ չգտանէին

ւմ եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ափսոս որ նա այնքան {զբաղված} է, որ չի կարող մի ժամով կտրվել գործերից՝ ինձ հե

դեպ, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես դեռ {զբաղված} եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես ետ է մնում,

յանցին եւ Ֆեդինկային: Վերջինս, հավանորեն, այժմ {զբաղված} է համալսարան մտնելու քննություններով, հաջողությո

իմ հորիզոնն էլ կպարզվի եւ ի վիճակի կլինենք միասին {զբաղվել} կենդանաբանությամբ եւ բուսաբանությամբ, որոնց կարի

ապրել Իսահակի հետ, իսկ սա Գրիշայով բոլորովին չի {զբաղվել} եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս ավելի ճի

երը... Ես նրան (Անանիային) խորհուրդ կտայի {զբաղվել} այս գիտությամբ. նա հեշտ կգտնի ղեկավար: Ես սաղմն

թյան հետեւանքով ամենեւին չեմ կարող մի լուրջ բանով {զբաղվել}: Մի հոդված անգամ մեր քաղաքի մասին չեմ կարողանում

եսնող հայ գրական ամսագիր " Հյուսիսափայլ "-ի համար {զբաղվել} թարգմանություններով եւ գրական-գիտական հոդվածներ կ

որովհետեւ փիլիսոփաները գիտնականի համար մատերիայով {զբաղվելը} համարում էին ստոր եւ անվայելուչ բան, քանի որ բոլ

րով հրատարակելով " Вестник естественных наук " եւ {զբաղվելով} կենդանիների, ապա նաեւ բույսերի օդընտելացմամբ (ն

իսկ հետո, ըստ երեւույթին, նա այլեւս ավետարանով {զբաղվելու} գլուխ չուներ, քանի որ մինչեւ Կոստանդնուպոլիս հաս

ն դիմում, բայց ես այն ժամանակ հնար չունեի դրանով {զբաղվելու}, այժմ ես պատրաստ եմ նման, թեկուզ հանդուգն, աշխ

ոչինչ չգիտեմ, բայց առաջին հնարավոր դեպքում պիտի {զբաղվեմ} այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բնական եւ թե՛ բ

, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում եմ՝ թող սիրելի քույրիկս {զբաղվի} իր առողջությամբ. նրա առողջությունից է կախված իր

մ եմ միանգամայն լուրջ եւ թող Անանիան առանց կատակի {զբաղվի} դրանով, եթե չի ցանկանում մի օր նորից այնպիսի վիճ

միակողմանի սոսկ բժշկությունը - ինչպես իր արհեստով {զբաղվող} մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վարվելը ե՛ւ ամոթ է,

բոլոր ճյուղերի մեջ: Ես շատ ուրախ եմ, որ Անանիան {զբաղվում} է իմ հիվանդությամբ եւ դրա հետեւանքով պատվիրում է

կենսագործման, եւ դրա հետեւանքով, նրանով քիչ էին {զբաղվում}, իսկ անտիկ աշխարհում նա ստոր գիտություն էր համար

պիսի է հինն լեզու՝ ամենեւին անկարող վերակենցաղել {զբանականութիւն} շնչասպառ: Զի՞նչ այդ տրամաբանութիւն ամենեւին նոր

մեր, հայրենակցացս պարոն Էմինայ քաղցր էր տեսանել {զբանասիրական} քննութենէ (ոչ վասն ազգին առ հասարակ, այլ հայագի

ոգի, որով կեայ ազգն, շնչաւորէ զպատմութիւն եւ սա {զբանաստեղծութիւն}, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի եւ պատմութիւն, եւ

ցաթաղ լինել մեր ՚ի փարիսականութեան, յանտեսել մեր {զբանն} Աստուծոյ, վասն որո՛ց եւ իցէ աւանդութեանց մերոց ա

ք"։ § 7. Բնագրում այսպէս է ասած. " յիշելով {զբանն} Պօղոսի, զի յամենայն ժամ աստուածասէրքն առանց խղճի

" Եթէ զիս հալածեցին ապա եւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ {զբանն} իմ պահեցին, ապա եւ զձերն պահեսցեն " (Յովհ., գ

որոց կամեցեալ հասկանալի կացուցանել Հայ ժողովրդեան {զբանն} Աստուծոյ, տպագրեցին վասն մեր Հայոցս յամի 1836 ի

նի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարածելոյ {զբանն} Աստուծոյ, առողջ հոգւով, եւ հմուտ ձեռամբ ընծայէր

գրեալ է հին հայախօսութեամբ, անհասկանալի առնելով {զբանն} Ազգին: Հարցանեմք եւ ունիմք իրաւունս հարցանելոյ,

խղճ էին խօսիլ ընդ ազգին հին լեզուաւ, անհասկանալի {զբանն} կացուցանելով: Ազգն ինքնին խոստովան լինի, թէ օտա

ս իւր... արհամարհէին զհրեշտակս նորա եւ անգոսնէին {զբանս} նոցա " (Երկր. Մնացորդ., գլ. ԼԶ, համ. 15-16

րուարի 1816. ընթերցայ առաջի մերայնոց) զամենայն {զբանսդ}, ընդ որ ոչ սակաւ ուրախ լեալ նոցա, փառս մատուցին

այլ պատուելի հեղինակդ, զարմանամք թէ ուստի առեալ {զբանսդ} յերես 5, ասէ. " որոց գոյութիւն (ազգային երգոց

եւ առ հասարակ կենդանութիւն լեզուին, իմա դու ինձ {զբառդ} անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ վայրենացեալ մինչեւ ցս

ին եւ առ մեզ նախապաշարեալ անձինք, որք արտաբերեալ {զբառդ} Վենետիկեան միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, իմացեալ

զ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ պատմականք (իմա դու ինձ {զբառդ} անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունել եւ զայնպիսի

, եթէ կանոնադրութիւն " ո՛չ յաւելուլ ՚ի հանգանակն {զբառս}, որք մուծանել ունէին եւ զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ ե

ս ընդդէմ հայկական լեզուախօսութեան կազմեալ յինքենէ {զբառս} եւ կամ հետեւեալ աղճատանաց Մխիթարեան միաբանութեան

սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ... Լսելով լուիցեն {զբարբառ} ազգին, որպիսին վարի ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն

րտէ եւ յանկեղծ հոգւոյ ցանկալով ձերոյին հայրութեան {զբարեբաստիկ} կեանս, եւ առողջութիւն, մնամք ապաստանել յօժանդակ

ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշահ գործոց եւ {զբարեկարգութեանց} առ ՚ի Վեհափառութենէդ ազգին շնորհելեաց: Ասպարէ

ղի զառասպելը: Խնդրեմ. միամիտս առնել զայսմանէ {զբարեմիտ} ազգայինս, յորոց ամենայն դրութեամբ փութացին յայտն

մբ, քան նկարագրելով որչափ ուժ է իմ կարողութիւն՝ {զբարերարութիւն} Ձեր առ իս, ի վեր քան զհայրական, եւ զերախտապարտո

եթէ անհնար է բարին միոյ միայնոյ անհատի, նախ քան {զբարին} հասարակաց: Հոգեւորք, որք առ ընկճեալ ազգս խրախոյ

րթնացեալ եկեղեցի մեր ի վայելուչ բարեզարդութեանց, {զբարոյական} աւերակս գեղապանծ շինուածոց հարցն մերոց սրբոց մեզ

զիս իւրովք սնոտի ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ զոք ես {զԲարսեղ} քահանայն միայն գիտեմ գոլ հեղինակ այդօրինակ անպատե

զմ Հայոց ընդ Պարսից, զարգաւանդութիւն Այրարատայ, {զբարօրութիւն} ազգին ընդ մարզպանութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի իւրոյ

երկայացուցեալ զգործն յատեան դատաստանի հանեց առ նա {զբացարձակ} հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրիտակն: Զայ

տեալ զկիրակէն, առանց ստանալոյ առ այդ դրժողութիւն {զբացարձակ} հրաման յօրինաւոր առաջնորդաց: Սրբել զօր շաբաթուց

դ խնդրեմ՝ զկնի պատկանաւորն հետազօտութեան տալ ինձ {զբաւականութիւն} պահանջեալ համաձայն օրինաց տէրութեան, զզրկանս իմ

ուրս քանիս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց էր շոգենաւուն {զբեռինսն} եւ ստանալոց անդէն, նաւեցի ի Գենուա: Իբրեւ տե

կայ առեալ ՚ի Նէապօլիս, ըստ որում շոգենաւն թափեալ {զբեռինսն} վերստին ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հաս

՝ զօրացուցանել զՁեզ, որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ {զԲեսսելիէլ}, զնորոգող եւ զճարտարապետ խորանին Աստուծոյ: Ի

Երախտագէտ սրտիս զգացմունք չտան ինձ թոյլ՝ բանալ {զբերան} այլով բանախօսութեամբ, քան նկարագրելով որչափ ուժ

ա մեռանիլ: Եւ այս ուխտ է, որ այսօրինակ բանայ {զբերան} մեր առաջի ամենեցուն, այս ո՛ւխտ է, որ ստիպէ զմեզ

խորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր խօսողին բացեալ {զբերան}: 13) Այվազովսքին խօսեցեալ զտասնաբանեայ պատ

պէս. " Եւ եթէ հանցես զպատուականն յանարգէ, իբրեւ {զբերան} իմ եղիցես"։ Մարգ. Երեմ. գլ. համար 19։ Մեր Ա

յութիւնը. " որ հանէ զպատուականն յանարժանէն իբրեւ {զբերան} իմ եղիցի " (եր. 344), որ բաւական մօտ է Երեմիա

րին ԺԵ. " եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ իբրեւ {զբերան} իմ լիցիս"։ § 5. Բնագրի խօսքը. " 'ի շնորհաց

չկայցէ թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ բացից առակաւ {զբերան} իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմ

է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ գործով"։ Եւ յետ {զբերանային} սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ, եթէ գործով յ

76. Սաղմոսիցն է փոխ առնում. " Բացին 'ի վերայ իմ {զբերանս} իւրեանց, եւ ասացին այո՛, այո՛, տեսին աչք մեր.

ծաթիս եւ ի խնդրել իմ հրամայել քահանայից օծանել եւ {զբերեալ} պատկերն ընդ ձեռն իմ, պարոն Խալիբովն ոչ կամեցաւ հ

, զբազմութիւն ժողովրդեան, զգրասիրութիւն նորա եւ {զբիւր} հանգամանս, յորոց զրկեալ եմք առ հասարակ, ընդունի

ել՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն խոստովանի {զբղխումն} Հոգւոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս եւ յերգս, որպէ

ու - յառաջ քան զնոյն՝ ընդհանուր եկեղեցին դաւանէր {զբղխումն} Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապետք պապական յեկեղե

ն: Աւուրց, յետ իբր երկուց կամ երից ստանամ ես {զբնագիր} եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն եւ գիր տեա

ս հերիքնալ, դիմեցաք ի Սուպրիմ Կօրտն առ ի տեսանել {զբնագիր} կտակին եւ երկրորդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք զերկ

գ[էտ]ին Բայլ ի 15/27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ {զբնագիր} պատասխանի գլխաւոր Ադմինիստրաթորին - Հագ, ՚ի մասի

ղթ վեհափառ հայրապետին ամենայն Հայոց, որպէս նա եւ {զբնագիրն} երեսփոխանական թղթոյ, նորին պայծառափայլութեան, պ

ծ դնել զայն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ {զբնական} գիտութիւնս, որք աւանդեն մեզ ի կայսերական համալսա

ցիս, յաւարի առ զանօթս սպասահարկութեանց, գերփեաց {զբնակիչս} եւ զամենայն մատեանս եղեալս յաշխարհին Հայոց՝ կապե

թիւն. եւ 'ի տեսանել զոմանս յաշակերտաց իւրոց, զի {զբնաւոր} կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ յաղագս ազգային նմանողու

եկեղեցի, բաժանեալ ի բուն եկեղեցւոյ, բայց պահեալ {զբնաւորութիւն} եւ զյատկութիւն ճշմարիտ եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչի

ել զՏեառն ընծայս Յարի սէր սանձակոտոր: {Զբնութեան} ճմլիցէ՞ Ոք զկզակ ի պախուց, Կամ զօրութե

ութիւն Յառնել նմա հակառակ: Որ յաւակնին {զբնութեան} Բռնազբօսել պաշտամունս՝ Հրեշտակն ասէ

ոյ, առողջ հոգւով, եւ հմուտ ձեռամբ ընծայէր Ազգին {զբոլորամասնեայ} թարգմանութիւն սուրբ գրոց, եւ այնու հասկանալի կաց

, զոր ընթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէս եւ աճեցուսցէ {զբողբոջ} լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ երեքտասան դարուց ձմեռ

մեցաւ յօժարիլ ՚ի ստորագրել զպատմութիւն գործոյն եւ {զբողոք} իմ, պատճառելով, եթէ առաջին կտակն հանգուցեալ Բաբ

առութիւն Ձեր կարեկից ելով ազգին, չունիցի անտեսել {զբողոք} նորա, երբ մինչ առ Ձեզ բարձրանայ ի մղձկեալ սրտէ:

, Յոր դանդաչես զառանցանօք, զլուսոյ բարձեալ {զբողոք} ։ Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան զիւր ո

շերս, Զպայծառ լոյս տըւընջեան, Զծառ, {զբոյս} եւ զտունկ, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, Զվար

բոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. երեկ նույնպես {զբոսնել} եմ, բայց ավելի քիչ: Առողջությունս իմ - ոչինչ,

հրաշալի եղանակ էր եւ ես դարձյալ դուրս եկա պարտեզ {զբոսնելու} ու մնացի երեք քառորդ ժամ. երեկ նույնպես զբոսնել

յն է յ7 նոյն ամսոյ ուրոյն յայտարարութեամբ մատուցի {զբովանդակ} գործն վարեալ առ ի ձէնջ, յաղագս ի նորոյ արկանելոյ

ծն անկատար, պատճառելով, եթէ արժան իցէ ընթերցեալ {զբովանդակ} զգործն, վերստին գումարել ի ժողով: Յետ երկուց աւ

րութիւնեան: Վախճանեալ եւ սորա յամի 1824, թողու {զբովանդակ} գումար դրամոց Աղաւելեանի ՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւ

մեք դառնամք ՚ի խորհուրդ թղթոյս: Ունիմք առ մեզ {զբովանդակ} կայից եւ կալուածոց զցուցակ, որք սեպհական են Ամեն

առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու եւ ծանուցանելով {զբովանդակութեանց} եզրակացութեան ազգին ի քաղաքիդ եւ երեսփոխանական թղ

դրեաց ՚ի նմանէ իրազեկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ, {զբովանդակութենէ} գործոյն: Յաւուր հաստատութեան թղթոցն, այն է ի

խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազէկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ {զբովանդակութենէ} գործոյն: Յետ եզերելոյ գործոցս ՚ի տուընջեան,

քն, գրեալ պ. դեսպանին Ռուսսիոյ, որ ՚ի Լոնդոն, {զբովանդակութենէ} գրութեան պ. փոխարքային, պատուիրեալ էր իրազեկ առ

ան Յարութիւնեանց եւ զսեպհական զիւր զկտակ, զորոյ {զբովանդակութենէ} լռէ նամակագիրն իսպառ: Որովհետեւ առաւել քան զա

հիւպատոսին Ֆրանսիոյ ըստ ամենայն մանրամասնութեան {զբովանդակութիւն} գործոյն, խնդրեաց յինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ

թիւնս իւրեանց զնախնական երգոց եւ դեռ ի մէջ բերեալ {զբուն} երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտ

լուեալ զքստմնելիս, զահարկու զտառապանաց ազգիս, {զբռնակալութեանց} առաջնորդին Ջուղայու, զաւարելոյ Ամենափրկչեան վանա

ւազանաեւ ապացուցեալ, ըստ որում հակառակորդն, թող {զբռնութիւն} գազանական, այլ զէն ո՛չ ունի: Եղկելի՛ ճշմարտութի

ացուցին: Իսկ " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի թուի մեզ {զբօսանաց} աղագաւ յարուցեալ յաղագս պատուելի Մխիթարեան միաբան

ատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի խաղս եւ 'ի {զբօսանս} ցնդիք, ընդ կանայս եւ ընդ աղջկունս կատակիք եւ այլ

էր քաղել նոցանից օգտաւէտ ուսումն եւ քաղցր, ազնիւ {զբօսանք} ։ Այդ խորհրդով տպած եւրոպական գրքերից ոչ մինի մէջ

եր կալայ ձեռիս գաւազանը եւ դարձեալ շարունակեցի իմ {զբօսանքը}: Յանկարծ տեսանում եմ, մի առոյգ պատանի գալիս է,

իքների մէջ լսուած խօսքերը են կերակրի, հանդերձի, {զբօսանքի} եւ այլ զուարճութենների խօսքեր, եւ շատ անգամ այս

ն խօսքերով. " Առանց բարկութեան, առանց երկիւղի, {զբօսանքի} համար, դուք մահի տալիս էք մարդը եւ հրճւում էք նո

հարսանիքի սիմբոլական արարողութեանը եւ թագաւորական {զբօսասիրութեան} մէջ: Փեսայի թէ թուր կապելը, թէ որսի գնալը, թէ

րդութեանը յիշատակը, շատ անգամ դատապարտելով նոցայ {զբօսասիրութիւնը} եւ ազգային կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց

աւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ընծայէր նորան, որ {զբօսեցուցիչ} եւ օգտակար կը լինէր նորա երեխային եւ որ, չնայելո

պարզ բաներ լինելով, օրինակ սառն ջրով լուացուիլ, {զբօսնուլ}, ճանապարհորդել, ոգիաւոր դեղանիւթերից հեռի մնալ

Քեզի տալիս եմ հաւատով"։ Այնտեղ շատ մարդ {զբօսնում} են, Բայց մեռած է սրտերը, Մի պատանի

ր Տարանտելլան (tarantella պարի անուն է): Ծոյլը {զբօսնում} էր, սիրահարքը հանդիպում էին միմեանց, պար գալիս

ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ {զբօսնուն} եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն զոր հաճին

, կարդում է ճառեր, բորբոքեցուցիչ յորդորներ. " Ա՛ {զգ}, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, ա՛զգ, կեան

բոքեցուցիչ յորդորներ. " Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛ {զգ}, դրամ տո՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պ

. " Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, ա՛ {զգ}, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու եւ նորա պա

յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ ա՞ {զգ} պահեց: Մեր միւս խօսքերը, հոգեւորների ընդդէմ

ռիթ կայ եւ նոցանից օգուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարելի {զգալ}, եթէ չկայ դիմադրութիւն, եւ մրցանակը դժուարութեա

մի մարդկային կենդանի զգացողութիւն, ինքը կարող է {զգալ} մնացածը, իսկ չորաբեկ եւ քարացած սրտերի համար բան

րագործութիւններից. ասես թէ, սկսել էր այնուհետեւ {զգալ} իւր մեղքը, ուղղել իւր վարքուբարքը, ոտք կոխել ճշ

դէպի զանազան փողոցներ, երբէք չէր կարելի ձանձրոյթ {զգալ}, որովհետեւ մանկահասակ դստերքը երբեմն այս եւ երբե

ործողութիւնքը կարող է կատարել մի այնպիսի բան, որ {զգալ} ունէր, որ կամք ունէր, որ գործիք ունէր, եւ այսպ

մարեն զայս ամենայն յանուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին {զգալ}, թէ որ ինչ ընդ եւրոպացիս էանց, նույն կարէ անցան

ց Հայոց, որք չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ {զգալ} թէ դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներոր

զգում են առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կարող էին {զգալ}: Խորհրդաւոր ժամանակում ենք ապրում մենք. եւ մեծ

Այն դեպքում, եթե յոթ հոդվածներում իմ կատարած {զգալի} ուղղումները չեն համապատասխանի գրաքննչական կանոննե

նդամք, որ գոն Ղուկաս եւ Մակար արքեպիսկոպոսունք, {զգալի} կերպիւ պաշտպանէին զվնասապարտն եկեղեցական օգտի զաս

ց կարիքը մեր հայրենի գրականության մեջ այնպես խիստ {զգալի} է: Առայժմ նա թող աշխատի իր մասնագիտությամբ՝ բժշ

եւ բոլոր վտանգներից հեռու եմ, այդ զրկանքը կրկին {զգալի} դարձավ: Մոտալուտ տեսակցության ձեր հույսը, որ

որի մասին այնքան շատ գրվեց, ձեր վերջին նամակում {զգալի} չափով թուլացել է: Է՜հ, աստված նրանց հետ, այդ տ

էք, թէ այսպիսի մի խուլ տեղում մինչեւ ո՛ր աստիճան {զգալի} է գեղեցիկ ձայների կարօտութիւնը ականջի համար: Գար

ազմակերպութեան միջից, ինչո՞ւ ենթարկւում է այսպէս {զգալի} փոփոխութեան։ Նորա համար, որ փոխւում էին արտաքին

մանաւանդ, հանդէս տալով այդ խնդրին, ցանկացել եմ {զգալի} կացուցանել մեր ազգին այդ նորա տարապայման կարօտութ

ց եւ այնուհետեւ խափանել արդէն, յայտնի եւ բաւական {զգալի} վնաս է: Գումարը արծաթի, որ գործ էր դրուած այդ ք

վ այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը ամենայն ժամանակ {զգալի} չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող էին։

զգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ, երբ {զգալի} է ոչ որպէս մի բարոյական շռայլութիւն, այլ որպէս կ

մի այսպիսի առողջ ծննդարանի հարկաւորութիւն մեծապէս {զգալի} էր բոլորին, միթէ՞ անքաւելի յանցանք եւ անմերժելի

ձ աշխարհի իշխան: Գերութեան շղթան ինձ {զգալի} չէր, Եւ ոչ բռնութեան անգութ ճանկերը.

, գրեթէ հանգիստ եմ, թէեւ տկարութիւնս տակաւին շատ {զգալի} է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից: 16-ին լոյ

անազան նորութիւնք եւ առհասարակ այնպիսի բաներ, որ {զգալի} ազդեցութիւն կարող էին գործել ընթերցողների վերայ։

Նախնիք որ կորցնում էին, մի՞թէ այդ կորուստը միշտ {զգալի} էր. քաւ լիցի, շատ կորուստներ, որ այժմ մեր հասկ

. կարդինալի սխալմունքը, եւ հասուցած վնասները շատ {զգալի} եղան Հռոմայ համար. ինչ որ նորան առաւել զզուելի

իւր զաւակների մէջ, եւ այս է պատճառը, որ առաւել {զգալի} է անկեղծ սրտերին, եթէ փոքրանում էր եւ այդ սակաւ

րել տալ այդ օրագիրքը, եթէ այդպիսի հարկաւորութիւն {զգալի} է դժոխքի համար, մեզ աւելի օգտակար է բերել տալ այ

ք չունի, վասն որոյ եւ չէ ձգում իւր վերայ այդպիսի {զգալի} փոփոխութեան պատկեր: Առհասարակ հանքերի բաղկացուցի

Այս տխուր, լուռ ու մունջ բնակարանի մէջ մանաւանդ {զգալի} էր Մանուշակի գեղեցկութիւնը. նորա գլուխը ծածկած է

ինը յայտնուեցաւ տան մէջ. նորա հագուստի վերայ շատ {զգալի} էր փոփոխութիւնը. պատճառ, մի մեծ ղենջակ սկսած մէ

ւն։ Եւ այդ զանազանութիւնը այնքան սաստկանում է եւ {զգալի} է դառնում, որքան միաբանութիւնը յառաջանում է եւ կ

ոյլ էր տալիս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնութիւնքը արդէն {զգալի} էին ժողովրդի համար, եւ սա պատրաստ էր ենթարկուիլ մ

եցականների համար, որի վերին աստիճանի կարօտութիւնը {զգալի} է ամեն մի Քրիստոնեայ մարդու համար, թէեւ գանգատում

եւ հնար՝ որով բաւական էր մտածողն զխորհուրդս իւր {զգալի} կացուցանել, կամ միջնորդութեամբ օդոյ յունկն ընկեր

ներգործութեան, կերպաւորէ զձայն մտախորհութեանն՝ {զգալի} գործելով լսելեաց եւ ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ պատաս

սւում, Գարեգնի մայրը եւ այլն, եւ այլն, այլ շատ {զգալի} կերպով կեղծ վիճակի մէջ է դնում իր գլխաւոր ներգործ

նձը զոհել, ուրեմն, վաղ ամուսնութիւնը բնականաբար {զգալի} կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է նա իմացական եւ զգա

կտրականութեան հետ, այն ժամանակ այդ միաւորութիւնը {զգալի} է լինում մեզ որպէս կայծակ: Երկու զանազան ամպերի

ջուր առնելով - եւ ասացինք, որ այդ միաւորութիւնը {զգալի} է լինում կամ որպէս կայծակ, կամ որպէս փայլակ ու ո

(այսօր ժամը 12-ից վերջնականապես անհետացավ), եւ {զգալիորեն} նվազել է կոկորդիս ցավը, ուր բժիշկը կարմրություն

ունակ ահա յառաջխաղացութեամբ խոպանացան բարոյականին {զգալիք}, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն եւ իմացա

որ բժշկի տուած դեղերը հիւանդի առողջ մերձաւորների {զգալիքի} վերայ չունին մի որոշ ազդեցութիւն, զորօրինակ՝ հո

ց, ինչպես է այժմ մեր հին լեզուն: Բնությունը {զգալով} մարմինների անմշտնջենականությունը մի անհատի մեջ՝

ր տեղում, կէս մի թթուեցնում է դէմքը, տհաճութիւն {զգալով} մեր խօսքերի մռայլոտ կերպարանքից, կէս մի այլապէս

Իբրեւ պատիժ ինձ տուիր, Տրտում սրտիս մխիթար, Թէ՞ {զգալով} չարչարուիլ Ու չքանալ վայրապար: Ա՛ռ նորան յետ,

իմն աւազան լուսաւորութեան, որով եւ ապրեցուցանել {զգալոցն} ազգ 'ի սպառնացեալ ահաւոր կորստենէ: Հուսացեալք

ղինակի արծաթագին ստրուկը, թէեւ առանց գիտնալու եւ {զգալու}: Կորցուած ազատութիւնը երեւում է նորանց որպէս գտն

ութիւնը, մինչեւ իւր բարոյական զօրութեանը համեմատ {զգալու} էր իւր մէջ եւ նիւթական զօրութիւն։ Պ. Անքէի խ

մեքենաբար խօսում էք այդպիսի բաների վերայ, առանց {զգալու}... - Ես շատ պարապած եմ, ուստի շատ անգամ շ

Երես 15. Հարց. - " Այն մեռած հոգիները յառաջ քան {զգալուստ} Մեսիային արքայութեան փառացը հասա՞ն"։ Պատասխանի

եցւոյ որ առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, այն ինչ լուան {զգալուստ} միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ " ահա ուր գայ մ

ւթեանս յայս, օրէնսգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին {զգալստենէ} իմմէ եւ զորպիսութենէ երեսփոխանական թղթոյն պահանջե

րկառեսցին յաւիտեան, Եւ քո կրիւք մտաց վարկօք {զգածեալ} որդիքդ եւ թոռունք Զքարի հարցին միշտ անխնայ,

դհանուր նախապաշարմամբ եւ կամակոր թմրութեամբ ազգին {զգածեալ} գոլով։ Ահա յայս երկրորդ վիճակի եղելոց Հայոց

ոք, զբազմերախտ եւ զառաքելանման մերոց թարգմանչաց {զգահուց} բուռն հարկանել: Սակա՞ւք իցեն առ մեզ, օրէն լիցի

ել ի խոստուանութիւն եկեղեցւոյ, այլ ՚ի մեկնաբանել {զգաղափար} միաւորեալ մի բնութեան ըստ Կիւրղի եւ Աթանասի, ընդ

, հոգ տանի յղել յԵւրոպայ զայր՝ առ ի կերտել տալոյ {զգաղափարս} մաքուր գրոց, վասն որոյ զայր հաւատարիմ գտեալ զՄատ

հողից, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու բռնի. ես կը {զգամ} ինձ ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, եւ ճ

ուցեալ ի բերան կարէր ունել զնոյն ճաշակ, զորպիսին {զգամ} ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհական գործարանօք, ապա ե

ծամելիս... Զարթուցեալ ի քնոյ Հրեշտակն {զգայ} զպատրանս Ի տակաւ հոսելոյ, Որոյ բնաւից

Այլ նա տակաւ խոր ի քուն Եւ ո՛չ լսէ, ո՛չ {զգայ}: Բ • • • • • • • the elements

նդ, մարմաջ Հեշտին՝ անօթն ընտրութեան {Զգայ}... ՚ւ ի մեղմ յոյժ աւաչ Վարդի արհին բալասան

ալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է նա իմացական եւ {զգայական} պահանջողութեանը վրայ: Բայց մենք չենք տեսնում մի

կազմուածքի բնական աճելութիւնը, ո՛չ իմացականի եւ {զգայականի} ախտերը կարող էին զուգապատշաճ լինել այն պաշտօնների

կարելի էր եզրափակել, թէ սառել ու կապուել էր նորա {զգայականութիւնը}: Նա մի փոքր ժամանակ այս անորոշ դրութեան մէջ մնալ

դու, կամ այլ կենդանու կազմուածքի, իսկոյն մի այլ {զգայարան} աւելի զօրութիւն եւ նրբութիւն ստանալով կատարում է

ի օրէնք, եթէ վնասւում է կամ խանգարւում է որեւիցէ {զգայարանը} մարդու, կամ այլ կենդանու կազմուածքի, իսկոյն մի

ստոսի խրատին. նա չէ հրամայում պահել մեր վերայ այն {զգայարանը}, որ գայթակղեցնում էր մեզ, նա դրականապէս պատուիրու

լով կատարում է, գոնէ՛ կիսով չափ, այն խանգարուած {զգայարանի} պաշտօնը: Կոյր մարդերի ձեռքի մատները կամ առհասարա

ի վատ ` ոչնչութեան մէջ, որովհետեւ օդը շօշափելի է {զգայարանների} համար: Բայց պատրաստ վարդապետութիւնը սորվել ե

ս յառողջ ժամանակի իմում, ամենայնիւ զգաստ միտս եւ {զգայարանս} ունելով հաստատեցի կտակս այս իմով ստոարագրութեամբ

ձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց եւ նորա բոլոր {զգայարանքը} լսելիք դարձան: Պատուելի Թիւթիւնճի-օղլու.

աղէկները ինչ ձեւ եւ կամենան կարող են տալ զանազան {զգայարանքների}: Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի գիշեր գալիս են

պատկերը մանրամասնաբար համեմատւում է, այս տեղ հինգ {զգայարանքների} աստիճան առ աստիճան գործակցութենովը քննւում է պատկ

Քրիստոս, իմ կաման եւ իմ յօժարութեամբն եւ ամենայն {զգայարանօք} առողջ նաեւ միտքս բոլորովին կատարեալ, կտակս այս գ

այտարարութեամբ կամիմ բառնալ յուղղափառ հաւատացելոց {զգայթակղութիւն}, զոր իմով անխոհեմ նախանձայուզութեամբ օգտելոյ հոգ

սաւորեալ ազգաց: Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ եւ {զգայիսոն}, կէս մի յանբարոյականութենէ դրացեաց, կէս մի ինքն

դ, մինչ յառոյգ տիս մինչ զօրեսցէ հաստատուն, {Զգայլ} գիտութեան ձգել կաթին սերտ փութացի կամակար.

կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ {զգայութիւն} ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին զխօսելիսն, եթէ բան

կանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթել զհրճուանս, զի {զգայութիւն} մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին, ներգործութեան,

ին աշխատութիւնը գործ էր դնում, որ ետ դարձնէ նորա {զգայութիւնը}: Վերջապէս Մանուշակը մի խոր հառաչանք արձակելով բա

րութիւն գործելով նորա ջլերի վերայ, ետ բերեց նորա {զգայութիւնը}: Նա տեսաւ իւր հօրը կանգնած ննջարանի շեմքի վերայ

, Երբ տեսնում է իւր տունը, Փայտանում է {զգայութիւնքը}, Երբ յիշում է իւր գանձը, Երբ յիշում

ի չորս կողմունս աշխարհի ի մշտնջենական վիշտ եւ ցաւ {զգայուն} սրտից եւ ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագայ սերնդեան

կեանքը աշխարհի երեսին. երեկ խօսուն, շարժուն եւ {զգայուն} էակ, այսօր դրած դագաղի մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի

մէջ երեք օր յառաջ բնակւում էր մի աննիւթ էակ, մի {զգայուն}, բանական եւ յաւիտենական էակ, որ այս րոպէիս անտե

չեւ նորա բաժանուիլը։ Բայց մի՛թէ մի իր, մի էակ՝ {զգայուն} կամ անզգայ, համարուելու էր աւարտած իւր կեանքը,

ն նիւթը, ինչ որ տուել էր քեզ բնութիւնը մինչեւ քո {զգայուն} կեանքի վերջը, նա պիտոյ է ետ ստանայ քեզանից, նա

անունին լիամասն կերպով. խնդիր, որ զայրացնում է {զգայուն} սրտի վէրքերը։ Ազգը բաղկանում է ընտանիքներից

, Զոր արկան էր սերովբէն, Բանին ականջք {զգայունք} ՚նդ երկնից մաղթանս համօրէն, Եւ աջն՝

անձ եւ ատելութիւն է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ {զգայռէ} ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբա

ողում նորանց, որ իւրաքանչիւրքը անձամբ կարդալով, {զգան} զանազան տպաւորութիւն՝ իւրեանց ճաշակին եւ հասկացո

մենայն գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան լսել {զգանգատ} նորա զհինն լեզուէ, զհին հեղինակաց, որոց տեղեակ

ն բարեպէս բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն եւ կամ {զգանգատն} եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտնելն ի դատաստանի

ստ գայլոյն, նա զի եւ ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն {զգառինս} մակաղեալս ի վայրի հանգստեան Հայկական բուն եկեղեցւ

նքը յարատեւել տալու համար: Դորա փոխանակ դու պիտի {զգաս}, որ ես եմ քո ազատիչը... Թշուա՜ռ... յառաջ

՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի իմում, ամենայնիւ {զգաստ} միտս եւ զգայարանս ունելով հաստատեցի կտակս այս իմո

Երբ արշալուսոյ քընով նընջում է, Ուսանողն {զգաստ} թափելով քունը՝ Գնում է շուտով համալսարանը։

ինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ եւ ինքը մնան {զգաստ}, առանց արբենալու, այն ժամանակ ինչպէս բարձր խօսե

Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ նա հարբելու էր եւ դու {զգաստ} մնալու, որ կարողանայիր քո դիտաւորութիւնդ իրագործ

արդել են մեր ազգը, որ մինչեւ այսօր չէ կարողանում {զգաստանալ} իւր ուշաթափ վիճակից, քննել իւր անձը, քննել իւր

յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի բան, երբ Ազուչենան {զգաստանալով} տեսանում է իւր մօտ դրած կոմսի զաւակը ողջ եւ առողջ

ւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Երանի՜ թէ այն անմիտը {զգաստանար} մի փոքր, որ ճշմարտութեան դէմ պատերազմելը ամենեւի

այս աշխարհից. Այլ իւր հոգին որպէս թէ {Զգաստացած} մի ձայնից՝ Յորդորում էր ժիր լինել,

, այլեւ մի փոքր ջուր սրսկելով Շաքարեանցի երեսին, {զգաստացուց} նորան: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ եւ կովի նման

ի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղճի խայթ եւս {զգաց}, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վերայ գնալով եւ

լորդ - Ուստի պատմենք կարճառօտ: Մարդը հէնց որ սէր {զգաց}, Գոչեց. " Մեռնու՛մ եմ, Աստուա՛ծ, Չունե՜մ ընկե

Օ՜, ասասցուք ի կարճոյ: Մարդն, յետ որոյ {զգաց} սէր, Գոչեաց եթէ մեռանիմ, Զի ոչ գոյ ի

ի բան անհանգիստ էր առնում նորան: Նա իւր աչքերում {զգաց} մի անհանգիստ կսկիծ. յանկարծ, նայելով դէպի վեր ա

սաց կոմսը ծիծաղելով: Օրիորդը շառագունեցաւ եւ {զգաց} վէճի աւելորդութիւնը, տեսանելով, որ բանի տեղ չէ

ւթիւնքը։ Աշխոյժ Իգնատիոսը, այս գիրքը կարդալով, {զգաց} իւր մէջ մի այլ ընդունակութիւն, մի բոլորովին նոր

հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս բանի վերայ, {զգաց} իւր մէջ մի անզովտնալի ծարաւ հեռացած ճանապարհորդը

առք նստաւ, որ գնայ Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ զարկ {զգաց} կողքումը եւ գանչեց. " On ma donné un furieux cou

ծելով, սակայն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թէ նա {զգացած} լինէր զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնում եւ մթնու

ատգամաւորքն ի ստորագրելն զթուղթն գոգցես ՚ի ներքին {զգացեալ} ազդեցութենէ, եթէ խարդախութիւն ինչ կայ առ դուրս յ

ւն, բազում այրուձիով ընդ առաւօտն ծագել։ Եւ սոցա {զգացեալք} կէսքն զինեալք եւ կէսքն թէպէտ անպատրաստք էին այլ օ

իւ հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն {զգացել} էր ազգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժ

ն մէջ, ամենայն քայլափոխումս նոր քաջալերութիւն եմ {զգացել}, որովհետեւ պիտոյ է բարձրացնէի ճշմարտութեան դրօշա

անակ կը տեսնենք, որ Վարդիթերը ութը լման իննի մէջ {զգացել} է սիրելու կրակը: Վարդիթերին վերագրուած բոլոր ներ

ից, խոստանալով հասուցանել ինձ 250 մանեթ, եւ երբ {զգացի} ես կարոտություն դրամի, իսկույն պ. Սադայից փոխ ա

առույցների մեջ: Դրա հետ միասին կոկորդումս ես ցավ {զգացի}, այնպես որ դժվարանում էի կուլ տալ: Ձեռքիս տակ ե

իւն էր խնդրում իւր չարչարողներին: Մի սարսուռ {զգացի} ես՝ լսելով այս խօսքերը, յետոյ որպէս թէ մի եռացո

իչ չգտայ մի լար: Ես այն ժամանակ միայն {զգացի}, Որ այդ ցաւերից ազատուելու չեմ, Որչա

ծ է] 18-ին: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր {զգացի} եւ խուլ փամբուշտներ յայտնուեցան. 12-ի երեկոյին ա

նելու միջոցից զրկուեցին սրանք, այլեւ վիրաւորուած {զգացին} իրենց ` նկատելով ազգի ակնբախ արհամարհանքը եւ նոյն

չգայ ու աշխարհքը չքանդէ. եւ մենք մեծ ուրախութիւն {զգացինք}, երբ տեսանք (եր. 42), որ տակաւին պաշտւում է

ւ պարտական են: Բայց այսպէս չէ. ազգի ուսումնական {զգացմանը} համար նոքա չեն գործում, ազգային մարմնոյ բարոյակա

։ Կա՞յ ուրեմն ազգին մէկ հասարակաց տուն, որ ազգի {զգացմանը} գործակից եղող հոգեւորականք այնտեղ ապաստանին, բաց

անձնական հոգսից ազատ լինելով, ազգային բարոյական {զգացմանը} եւ մտաւորական գիտութեան յառաջ գնալուն գործակից չե

որպէս ծայրագոյն քահանայապետ, մանաւանդ շարժեալ ի {զգացմանց} սեպհական եղելոց հարց, քան հատուցանելով զարժանին

ւթիւն: ՝ Յետ փոքր քան շատ՝ յայտնելոյ զսրտիս {զգացմունս} վեհանձն բարերարացդ, համարձակիմ ըստ Ձերում հրաման

մած տեարք եւ անմահ բարերարք, Երախտագէտ սրտիս {զգացմունք} չտան ինձ թոյլ՝ բանալ զբերան այլով բանախօսութեամբ

րիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան չէ, նա եւս մարդ է, {զգացմունք} ունի: Նա, մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, իւր

նք, իբր ստրուկ նորա կամքին. Սուրբ ու ազնիւ {զգացմունք} մեր սրտիցը հեռի է, Մեր ամբողջ ուշ ու միտքը

օր իմոյ որ յերկինս է"։ Գիտես, ի՞նչ սուրբ {զգացմունք} էին խաղում նոցայ հոգիների մէջ: Նոքա ելեւելք առնե

ւ ես ուժեղ ցանկություն ունեի թաքցնելու Ձեզնից այն {զգացմունքը}, որ հարուցել էր իմ մեջ պ. Ալաջալյանի արարմունքը

է, քանզի քուէն ձգուած է: Հասարակութեան սիրտը եւ {զգացմունքը}, ախտակից լինելով անցքին, զուգահեռաբար երգում էի

, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս իմ սիրտն էր, իմ {զգացմունքը}. Ուրախացուցիչ չգտայ մի լար: Ես

արիւնոտ տեսարանները զարթնեցնում են նորա մէջ նոյն {զգացմունքը}, որ հեռացնում էր այդ տեսարաններից առաջին քրիստոն

պէիս հեռացած ես, ընդունիր մեզանից մեր տխուր սրտի {զգացմունքը}, որպէս մի յաւիտենական գրաւական մեր բարեկամութեան

ոսկի րոպէներ։ Մի յիշեցնե՛ք, մի՛, այն {զգացմունքը}, Որով լցուած էր սիրտս եւ հոգիս․ Որով շնչ

խնդրել քեզանից միմիայն ընդունել այս անկեղծ հոգու {զգացմունքը}, որի մշտնջենաւոր յարատեւութեանը երաշխաւոր է Ք

երայ եւս իւր պարտականութիւնը եւ օրէնքը: - Այդ {զգացմունքը}, որ դրդում է քեզ երկբայել բնութեան օրէնքի վերայ

որ դրել է մարդուս մէջ լեզու եւ բանականութիւն սրտի {զգացմունքը} ընկերին յայտնելու մասին, իւրեանցից կանոն են հաստ

համար սուրբ են նոցա յիշատակքը: Այս երախտագիտական {զգացմունքի} չափով, որ ցոյց էր տալիս իւր խնկելի եւ տօնելի բար

այոց կենդանի լեզվի իրավունքը, որպես հայի մտքի եւ {զգացմունքի} բնական օրգան, որպես լուսավորության ու գիտության

չ պապականութիւնը, անձնատուր եղած սպանդարամետական {զգացմունքի}, զմայլում էր՝ տեսանելով գօսացած դիակները սիւներ

լ պոեզիայի ասպարեզի լավագույն մտքերն ու լավագույն {զգացմունքները}, ընտիր հատվածներ հին հայկական, ռուսական եւ եվրո

շնորհակալություն հայտնիր նրանց բոլորին անդավաճան {զգացմունքների} համար եւ, ըստ կարելույն, հանգստացրու նրանց իմ ն

խմել եք. ես երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների {զգացմունքների} նկատմամբ: Ողջունեցեք նորին գերազանցություն Ս. Գ

ւն [Մարիա Նիկոլաեւնային] ինձ հիշելու եւ իր անկեղծ {զգացմունքների} համար. սեղմում եմ նրա ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ

ջեմ քուն խաղաղ, Երբ իմ սիրտը այսպէս քնքոյշ {զգացմունքներով} լցուած Թփթփում էր ` պատուհանից աչքս դէպի դո

քր լալով հանդարտեցնում էր հոգին, եւ այնպէս տխուր {զգացմունքներով} գնում էր անկողին: Ճշմարիտ է, յոյս ունէր Շահո

իւս ճրագը առած ձեռքը, գնաց իւր ննջարանը, անորոշ {զգացմունքով}: Մտանելով իւր ննջարանը, դուռը փակեց իսկոյն,

Վարդ-խաթուն քոյրը նայում էր եղբօր վերայ մի անորոշ {զգացմունքով}, նորա կերպարանքից կարելի էր եզրափակել, թէ սառել

չէ: Հանգստացրու նույնպես մեր ծնողներին: Ներքին {զգացմունքս} ասում է, որ ես նրանց կենդանի կտեսնեմ: Բոլոր հար

ւ առաքելոց եւ անոնց յաջորդաց, նոյնպէս փոխարկելու {զգացն} ի մարմին իւր, եւ զգինին յարիւն իւր"։ Ո՛չ այսպէ

ի ողորմելի պատկեր մտաւորական մեռելութեան, մինչեւ {զգացող} մարդերի արտասուքը շարժել... Լամարթինի կեանքը անց

ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փոքր ի շատէ հասկացող ու {զգացող} Հայը կարող էր առանց հոգիանալու եւ ջերմանալու եւ ս

, ոմանք յուսահատութեան, մի խօսքով, հոգու բոլոր {զգացողաթիւնքը}, բոլոր հոգեբանական երեւոյթքը: Կեանքի մէջ կան եւ

այն, թէ Ձեր գերազանցութիւն ոգեւորեալ ազգասիրական {զգացողութեամբ} ՝ գտայք ասպնջական հալածական եղելոյս ի նանիր՝ յեր

մայրը մեռնում է: - Լաց, պանդուխտ, բնական {զգացողութեամբ} չես կարող լաց չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր չէ, բա

ունէր ընթերցողներին, այլ որպէս մարդ եւ մարդկային {զգացողութեամբ}: Աղջկայ կուսութիւնը խախտել, յետոյ ամուսնացնե

աղեցիք ձեր հարստութենից, եւ առանց մարդկային սրտի {զգացողութեան} ընթանալով ձեր դստեր եւ փեսայի հետ, նոցա հոգու ան

ւ նիւթական շրջապատի տպաւորութիւնքը, ազդելով նորա {զգացողութեան} վերայ, յետ են գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակում

այ, մի աւտօմատ, որ առանց ամենայն գիտակցութեան, {զգացողութեան} եւ անձնաճանաչութեան ներգործում են զանազան ուժերի

նոքա յայտնի են, իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում {զգացողութեան} տակ եւ անյայտանում են: Սոցա յանկարծական միաւորու

ան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում են նորա {զգացողութեան} վրայ։ Բայց պիտի մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի անել

եւ յառաջացնում էին մարդու մէջ մի այնպիսի անախորժ {զգացողութիւն}, որ ասէիր, թէ ահա ամենայն ինչ վերջացած էր նորա

, որի մէջ կայ մի թարմ սիրտ, մի մարդկային կենդանի {զգացողութիւն}, ինքը կարող է զգալ մնացածը, իսկ չորաբեկ եւ քարա

րողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. նա չունի մի ազնիւ {զգացողութիւն} անձնական պատուի մասին, պատճառ, մինչեւ անձնական

ն մի բոլորովին հակառակ հանդիպմամբ: Սա մի անախորժ {զգացողութիւն} է, որ մարդը ձգում է համարեա թէ մի տեսակ կատաղութ

ացել է ցանկանալ. այո՛, նա ունեցել է եւ ունի այս {զգացողութիւնը}, բայց միմիայն արծաթի եւ ոսկու վերաբերութեամբ. դ

եցու անկախութիւնը պաշտպանելու եւ օտարից հեռանալու {զգացողութիւնը} բարձրացել էր մինչեւ թշնամութեան աստիճան: Որք

Բայց մինչեւ ո′ր աստիճան բարձրանում է այս անախորժ {զգացողութիւնը}, մինչ հայ մարդիկ, դարձեալ, հանդէս են գալիս եկե

մշտական կենտրոնացութեամբ խմբի մէջ եւ կախողութեան {զգացողութիւնը} վարձատրում էր անպայմանութեան հպարտ գիտակցութեամբ

բանով առաւել կարող է ցոյց տալ այս մարդկային ազնիւ {զգացողութիւնը}, եթէ ո՛չ իւր գործի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի

եւ հետեւէինք նորան: Բայց ափսոս, մեր կամքը, մեր {զգացողութիւնը}, որ դուրս էր բնութեան նիւթական բաների օրէնքից,

իր, վշտացուցիր քո ընկերի ամենասուրբ եւ նուիրական {զգացողութիւնքը}, որովհետեւ քո անձը տէր քարոզեցիր նորա կեանքին:

ւմ է այն րոպէին: Այդպիսի րոպէներում մարդու բոլոր {զգացողութիւնքը} եւ կարողութիւնքը կենդրոնանալով մտքի գործարանի մէջ

աղօթք է առ Աստուած, որի մէջ նկարւում են այն բոլոր {զգացողութիւնքը}, որ ծնել էին հոգու մէջ պատկերը տեսանելու ժամանակ։

մանակ։ Իգնատիոսը ինքը չէ զարգացնում այս ձեւերը եւ {զգացողութիւնքը}. նա միայն ճանապարհ է ցոյց տալիս, որով պիտոյ էր գն

աւանդ առիթ առեալ ինչքեան, որպէս եւ հարեւանցի իմն {զգացոյց} զիս, զայսքան ամեայ լռութիւն հասարակութեանս մերոյ

յի մասին խոսել սեփական արժանապատվության մեծագույն {զգացումով}: Ով է իմանում, եթե Լամանշի այն կողմն անգլիացինե

աձայն միջնորդութեան նորին վեհափառութեան, հաճեսցի {զգացուցանել} զտէրութիւնն Անգլիոյ ընդ ձեռն նախարարին արտաքին գո

չութիւնը հրամայում էր լափ դնել այդ ուրախութեանը, {զգացուցանելով}, թէ այդ մի մեծ արժանաւորութիւն չէր մի մարդու համ

արդերից էր, որոնց ջրհեղեղ է հարկաւոր խոնաւութիւն {զգացուցանելու} համար, անձրեւը փոքր է: - Ես եւս դուրս եմ եկ

գոյրը, եւ այդ շղթաների տխուր եւ միօրինակ ձայները {զգացուցին} ինձ, թէ երազում էի տեսել այս վերեւում պատմած բան

։ Տեսանել տեսանեմ, զի մռայլութիւն ձեր մոռացեալ է {զգեղեցկախօսութիւն} իմ, գեղեցկախօսութիւն զոստիկանի գրականութեան, որ

ռնակալական ընթացք Թադթէոս եպիսկոպոսի Բեկնազարեանց {զգենուն} զնոր իմն կերպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կ

վ ո՞ր մարդը, որ չուներ բնակություն, կերակուր եւ {զգեստ}, կարող է գործ կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ

անդերձ երկու աղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր {զգեստ} զարդ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քա

արարածք Բերին մարդուն ընտիր զոհեր ` կեր կամ {զգեստ}, պատարագ: Ո՛վ խնամող եւ հաստիչ աջ, ո՜վ ե

ջ հագած էինք, եւ պատրաստել տալ մեր համար այնպիսի {զգեստ}, որ առհասարակ կրում էին մեր ժամանակակիցքը։ Եթէ

ն մի սպիտակ փրփուրի նման անթափանցիկ պաստառից լայն {զգեստ}, որ երբեք չէր ծածկում աչքից նոցայ մերկութիւնը.

՞նչ կարօտութիւն ունէր Հռովմ այնպիսի Աստուծոյ, որ {զգեստաւորած} էր ոսկով եւ զօրացած կարողութենով։ Այս զօրութեան

ց զաւակների դաստիարակութիւնը ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ {զգեստաւորելով}, ե՛ւ վերջապէս ամուսնացուցանելով նորանց, համարու

ոչ երբէք յարակից է այն թատրոնական գործողութիւնը, {զգեստաւորելով} եւ մերկացնելով իւր քահանայական զգեստներից պարտաւո

նզովքի տակ, եկեղեցու մէջ, եկեղեցական զգեստներով {զգեստաւորուած} Կարդինալների ձեռքով ծեծուեցան Կլեմենտ ութերորդ պա

, այժմ ենթարկուած է մեծ փոփոխութեան: Այր մարդիկ {զգեստաւորւում} են համարեա՛ թէ եւրոպական ձեւով, բայց կին մարդերի

ւմ է որպէս բուն ազգային սովորութիւնք: Բնակիչների {զգեստը}, որ սկզբումը բոլորովին համաձայն էր Թաթարի ձեւերի

տարի նորաձեւութիւնը հարկադրում է մեզ բաց ձգել այն {զգեստը}, որ մի, երկու տարի յառաջ հագած էինք, եւ պատրաս

ասարակ կրում էին մեր ժամանակակիցքը։ Եթէ նիւթական {զգեստը} այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ եւ մտքի զգեստը, ո

կան զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ եւ մտքի {զգեստը}, որ լեզուն է, այդքան դարաւոր ժամանակների մէջ պի

զ երեսի վերայ տարածուած էր տրտմութեան վարագոյրը, {զգեստը} կիսամաշ եւ ինքը խորասուզած մտայածութեան անդունդի

շրջապատի մէջ, երբ կրում էր իւր վերայ այն կաւեղէն {զգեստը}, որ, այս րոպէիս, մեք ամենեքեան ունինք։ Այս

եալը, մերկանալով իւր վերայից այս ծանր եւ ախտաւոր {զգեստը}, վերացել էր դէպի մի այլ աշխարհ, ուր չկային ո՛չ

, իսկ եղանակի թացութիւնը անխնայ տամկացրել էր նորա {զգեստը} եւ մազերը: Շահումեանցը տեսանելով Մանուշակի դր

ունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ յանդիման կացուցանէր ի {զգեստը} 19-երորդ դարու, լինէր վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ

մեզ բնաւին չիք. եւ թէ տացեն եւս այսպիսի գաղափարք {զգեստը}, ժողովուրդն ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք

արծաթ, որ հոգար իւր որդու բնակութեան, կերակրի, {զգեստի} եւ այլ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ ճար գտանել սորա հա

ա մէջտեղ մի մարդ էր բազմած, Պաշտօնին յարմար {զգեստներ} հագած, Մօրուքն սպիտակ, փառահեղ, գունեղ,

Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում գործածական {զգեստները} եւ հագուստները այժմ ոչ ոք չէ կրում, ըստ որում հն

րջուած միանգամայն մինչեւ ոսկրը: Ջուրը թափւում էր {զգեստներից} աղբիւրի նման։ Նա հանեց բոլորովին ջուր կտրած գլխա

նը, զգեստաւորելով եւ մերկացնելով իւր քահանայական {զգեստներից} պարտաւորուածը: Այդ դատապարտութեան մէջ, որպէս

ի, զանազան հասակի բազմութիւն, իւրեանց խայտաբղէտ {զգեստներով}, ասիական գնացքով եւ օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդա

լ միայն, որ պահէք, մեծացնէք, պայծառ եւ փառաւոր {զգեստներով} զարդարէք եւ կօրսետի եւ քրինօլինի հարուստ պաշարներ

ն ընկերութիւններ՝ զանազան ձեւերով եւ տեսակ տեսակ {զգեստներով}, իւրեանց լուսաւորութեան եւ հասկացողութեան համեմա

հինգերորդի նզովքի տակ, եկեղեցու մէջ, եկեղեցական {զգեստներով} զգեստաւորուած Կարդինալների ձեռքով ծեծուեցան Կլեմե

արգոյ հեղինակը իւր մտքի ծնունդը աւելի պատշաճաւոր {զգեստով} հանդէս հանէ երբեմն մեր ընթերցասէրներիս առաջեւ:

ծկած մնալ հասարակութենից՝ երեւելով բոլորովին այլ {զգեստով} ։ Միայն խնդրում ենք, որ մեզ հասուցած տպելիքը յար

քով, Նորան մոռցան... Պարում են տօնի շքեղ {զգեստով}. Ապա ո՞վ է գիշերը, որ երբեմն սրտադող

ը: Անմիտ, որ կամենում էր ստութիւնը ճշմարտութեան {զգեստով} շրջեցնել աշխարհումը: Այս անմիտը բոլորովին չ

ութեան ձեռքումը եւ ինքը երեք աշակերտով վաճառականի {զգեստով} նաւ նստեց եւ գնաց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենե

իշխանութեան աչքից. նոքա երեւում են բոլորովին այլ {զգեստով} ՝ որպէս քարոզիչ եւ տարածող ուղղափառութիւն ասացեալ

եամբ ընդունելու մի բանականութեան վաստակ, այնպիսի {զգեստով}, որ յարմար էր մեր ժամանակի եւ մեր կեանքի պայմանն

ն մեր ըստ ժամանակին ազդեցութեան ո՛չ ճանաչէ զտարազ {զգեստու} հնոցն, յորոց սակի համարի եւ լեզուախօսութիւնն Հայ

նց յատկութիւնս, զառանձին կերպ կենաց, զայլ տարազ {զգեստու}, զեղանակ մտածութեան եւ որ ողբալին է եւ չար քան զ

քի մէջ բաւական մեծակշիռ բան էր, սկսեց հագնել իւր {զգեստքը}: Աղախինը պատրաստելով թէյի մեքենան ներս բերեց եւ

ինալները հագած լինին իւրեանց կարդինալական հոգեւոր {զգեստքը} եւ թոյլ տրուի իւրեանց, դեսպաններին, կանգնած լին

րիւրն հինգ. նոյնպէս վճարէ ՚ի գանձարանն տէրութեան {զգետնահարկ} (поземельная повинность) թե ո՛րչափ ինչ իցէ հարկ

եամբ առաջարկեալ լինին յԱյվազովսքւոյ առ ի ցուցանել {զգերադասութիւն} պապին Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց սակի գրել զկաթողիկո

ց յաջ եւ յահեակ նայելոյ գոլն գործեն գէթ թարգմանել {զԳերմանական} բառ: առանց զուգակշիռ ունելոյ զպայմանս լեզուի մեր

նաւ խաչին, այլ մաքրել զխիղճ մտաց ազգաց, թօթափել {զգերութեան} անուր, ուսուցանել հոգի ճանաչել զԱստուած եւ երկիր

՚ի գագաթ զօծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից նմին {զգեցայք} եւ զայդ պարտականութիւն սրբազան: Եւ մեր է պարտ

րժ ջերմութիւն փոխանակեց անհամբոյր ցուրտը, ծառերը {զգեցան} կանաչ, ծաղիկները անուշահոտութեամբ լցուցին օդը,

անի. Յայս հայի եւ բան Շնորհալւոյն յԱրարչականին " {զգեցաւ} որդին գրած ՚ի վեց դարուն մարմին մեղաց"։ Ուսումն

գարնանային, դեռ չեմք տեսեալ զցուրտ, եւ ոչ անգամ {զգեցեալ} զմուշտակ. տէր Յարութիւն եւ տէր Աւետիս հարց պատրա

րոյն քնոյ], զհետ լինէր լուսաւորութեան եւ. [հոգի {զգեցեալ} փութայր, ճեպեր] չիմացականն կենդանութեան դարմանատ

[զզուին եւ նողկտան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], {զգեցցեն} զայնքան գէթ արութիւն առ խոստովանելոյ միայն զճշմար

ագետս ըստ հրամանի Վռամայ արքայի Պարսից՝ լուծանել {զգժտութիւնն} ՝ որ իմ է: Յունաց եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ ս

յիշեալ Աննայն թաղեսցեն ի գաւթի եկեղեցւոյն, տալով {զգին} տեղւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց. եւ զվերն յիշ

իւր զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, {զԳինթ} ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին

ահ նորա ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ {զգինի}: Իսկ ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմ

, քանզի որոշակի հրամայեցաք բերել ի նուէր զհաց եւ {զգինի} ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպէս կանխեց

րդաց, նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, եւ {զգինին} յարիւն իւր"։ Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով պատարագին

ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ {զգինին} ՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ չարչարանս

եւ դէմ: Իսկ Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ {զգինին}, թէ " Ես եմ այս ", այլ թէ " մարմին է իմ կամ արի

եղ ծառով նստեալ հառաչէր, Այն ինչ տակաւ տիւն {զգիշեր} հալածէր, Եւ թռչնակաց հոյլք համակեալ ի գեղգե

իանգամ քարկոծ եղէ. երիցս նաւակո՛ծ եղէ. զտի՛ւ եւ {զգիշեր} յանդունդս տառապեցայ. 'ի ճանապարհս բազում անգամ։

ս, Զերեկոյ, զվաղորդայն, Զով եւ խաղաղ {զգիշերս}, Զպայծառ լոյս տըւընջեան, Զծառ, զբոյ

րս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսումն եւ {զգիտութիւն}: Առանց ամենայնի գիտակցութեան զհնութիւն ախտաց

շովք եւ մամռովք՝ ոչինչ ունի հանելոյ ի հրապարակ: {Զգիտութիւն} միոյ լեզուի եւ այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ բնաւ պիտո

վտարեալ զամենայն նեղութիւն եւ զսատան՝ տարածանեն {զգիտութիւն} նշանագրացն եւ այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի բաժն

իա եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ {զգիտութիւն} զանազան իրաց, ուստի իջեալ յԱթէնս եւ ի Կոստանդնու

քեռորդի Մովսիսի Խորենացւոյ, ստացեալ զուuումն եւ {զգիտութիւն} յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկն

տամ Ձերոյն մռայլութեան հալածել եւ բառնալ ի միջոյ {զգիտունսն} եւ զիմաստունսն, որք զրահաւորեալ ընդդէմ դժոխաց փո

ռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ ստացեալ էք {զգիր} իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ գ

, ի մեծի տրտմութեան տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել ինձ {զգիր} եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջնում նուագի գր

րկբայս գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրողն ինքեան {զգիր}, թէ Ուստայեանն...... եւ թէ Նալպանտեան դպիր

..... եւ թէ Նալպանտեան դպիր չէ գրեալ առ ինքն {զգիր} ։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի սմին քաղաքի նամանաւ

նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ իցեմ նմա {զգիր} թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ իմով յանուն

զհաստատութիւն թղթոյս, նոյնպէս եւ զյանձնարարական {զգիր} յանուն դեսպանին Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս

ալկաթա բնակի ՚ի տան իւրում: Այսօր ուղղեցի առ նա {զգիր} մի օրինակ զայս: " Մեծարու Տի՛կին, Նե

ացեալ էի այսր, բերելով յանուն առաջնոյն ի Փարիզէ {զգիր} յանձնարարութեան յԱրնօ անուն զօրապետէ: Լուեալ

ասցին նոքա զանձինս դաստիարակել, զառաջինն ուսանել {զգիր}, լեզու, զդպրութիւն եւ մանաւանդ զգլխաւորն մարդու

ի եւ Հայր Իգնատիոս վարդապետի, 'ի տէր խնդալ։ {Զգիր} վերապատուելութեանց ձերոց, գրեալ 'ի Հռովմայ յ9-էն

տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ուսանել զլեզու եւ {զգիր} Պարսից: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծածկին ի

նացեալ էր ի Պալեստին վասն թարգմանելոյ ի հայ լեզու {զգիր} առաջնոց հարց, եւ որ՝ այլ այսպիսի ինչ է. այժմիկ

կոչեալ է առ ինքն զասացեալ անձինս եւ ինքնին գրեալ {զգիրն} մատուցեալ է առ ի ստորագրել ուր զառաջինն Խալիբեանք

ուէր հեղինակին քրիստոնէութեան, քննել եւ ուսան էլ {զգիրն}, քան մեքենաբար եւ կուրoրեն հաւատալ զոր ոչն ըմբռն

ասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս, գրեցին 'ի Հռովմ եւ {զգիրն} քարալաշիւ 600 ղուռուշ ծախելով առաքեցին 'ի Պուքրէշ

ծ զնշանագիրս մեր՝ հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպաձեւեալ {զգիրն} Մեսրոպայ առ ձեռն պատրաստ, փոխատրելով զհայերէն աթ

երին. հանգի՜ստ յաւիտենական։ § 3. " Քննեցէ՛ք {զգիրս}. զի դուք համարի՛ք նոքօ՛ք ունել զկեանսն յաւիտենակ

ուրդք, - ընդէ՞ր- ասեն- եւ դուք ոչ աշխատիք յօրինել {զգիրս} ։ " Չկարեմք " ասեն։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց

աքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի թարգմանել եւ բերել {զգիրս} առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն պաշտօն

աց: Յօրինէ [վասն] ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " {զԳիրս} պիտոյից " եւ զայլ բազում եկեղեցական երգս, որք մի

սի Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց զճառ վասն տումարի, եւ {զգիրս} վասն քրիստոնէական հաւատոյ: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլ

լ էր առ Սահակ) զամենայն եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ {զգիւտ} դպրութեան Հայոց, եւ յիրազեկ առնել նորա զժողովն բ

է մինչ ց484 թուականն զկնի Քրիստոսի, ուր նկարագրէ {զգիւտ} գրոց ի Մեսրոպայ, զլուսաւորութեանն տարածել, զթար

եանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, {զգիւտոյ} հայկական գրոց եւ զիւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն

անաց: 10) Երես 64. Այվազովսքին, խօսելով {զգլխաւոր} մեղաց, թուէ զեօթն մահացուս, յարելով, եթէ գլխաւ

ինն ուսանել զգիր, լեզու, զդպրութիւն եւ մանաւանդ {զգլխաւորն} մարդութեան, յորմէ վերջացեալ պարապին դատարկապորտո

ղեցին, եւ մասն Արեւմտեան եկեղեցւոյ միշտ հերքեցին {զգլխաւորութիւն} պապին: Ո՞ւր թողցուք զայն, զի մին ի պապից Հռովմա

ով յօժարանայր վաճառել պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի {զգլխաւորութիւն} իւր թերեւս իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստան

դ, նոյնպէս եւ հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով {զգլխաւորս} եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ զկար

արատեւ հոգաբարձութիւն զնմանէ կարէ վերստին կանգնել {զգլորեալն}: Աւելորդ իմն է ուրանալ զդժուարութիւն մեծակշի

ի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորում {զգլուխ} խոնարհեալ յանդիման սեղանոյ ահաւորին աստուծոյ, ՚ի

առ զոր խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ {զգլուխ} իւր յատենի անդ ասաց, " գոհանամ զքէն տէր, զի 'ի

'ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի՛ր, եկու սիրեմ), հատանեն {զգլուխս} անպարտ եւ սանտրեն զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէ

Զօր հանապազ ի դրախտին: Այգուն այգուն {զգնայ}, Յողջոյն եկեալ չուառիս, Եւ չիցէ՞ ինձ

Իններորդ, որպէս յայտ այ կտակակատարիդ ունենալն իմ {զԳնուսցի} մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ եւ ի

Կազբէգն ու Էլբրուսը բաց արին մեծ վէճ. " {Զգո՛յշ} լեր, - ասաց Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը, - Զու

րներ էք, հեզութեան հոգով կանգնեցրէ՛ք այնպիսուն. {զգո՛յշ} եղիք ձեր անձին, որ չլինի թէ դուք էլ յանցանքի մէջ

Եթէ Այվազովսքին, փոխանակ քաւարանի ՚ի մէջ բերեալ {զգոգն} Աբրահամ ու, ակնարկէ յերրորդ կայարան ինչ հոգւոց,

այաստանը՜ ", - թո՛ղ տեղը կենայ, - Ասում է {զգոյշ} մեր ազգասէրը. " Բահ ու հրացան, ի՞նչ եղան ն

րձեալ բերէր, էր երեւելի փօլիթիքա, որով ամենեւին {զգոյշ} կայր յարտաքինս, մինչեւ թողեալ զտօնս եւ զաւուրս ա

ի ներքս։ Բայց 'ի վերայ այսր ամենայնի այս ամենայն {զգոյշ} փօլիթիքայք ոչինչ կարացին ծածկել 'ի յերեւան գալ այ

իգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն յիշեմ {զգործ} մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ

եւ այլում ումեք եւս ժամանակին յաջողեալ էր կատարել {զգործ} մեծակշիռ: Խնկեսցի յերկինս անունդ Մեսրոպ, երկ

ապարտն եկեղեցական օգտի զաստիճանաւոր Խալիբեանցն եւ {զգործակից} նորա զԱյվազովսքի վարդապետն, եւ այն թերեւս առ ի զ

որհուրդ պատարագին ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստոս, որպէս {զգործարան} ինչ, որով լոկ հացն ու գինին փոթարկելոց էին ՚ի մա

արանաւոր մարմնոց նախ քան զամենայն զնիւթ, զկերպ, {զգործարանս} եւ առ հասարակ զկազմած, յար եւ նման կազմութեան գո

ետեւաբար յախտ թուլութեան մինչեւ չիմանալ զառնել եւ {զգործել} իմ, դեգերելով տառապագին ի դրունս բժշկաց եւ դեղավ

արգելոյ իմոյս նուաստութեան երեսփոխան եւ երկրորդ, {զգործն} վարեալ առ ի նոցանէ, յորում, մանաւանդ ի վճռի պատ

ր են նոքա, առանց դատաստանական վիճմանց վերջաւորել {զգործն} այսինքն երաշխաւորութեամբ Այվազովսքւոյ, ոչ միայն

ել զմի ոք յանդիմոց Սինօդին ի Նախիջեւան առ ի քննել {զգործն} ի նորոյ, գործակից ինքեան ունելով զնախկին թեմակալ

տի եւ զամենայն զճիգն ճգնեցաւ, թողուլ յայնմ աւուր {զգործն} անկատար, պատճառելով, եթէ արժան իցէ ընթերցեալ զբ

, պատճառելով, եթէ արժան իցէ ընթերցեալ զբովանդակ {զգործն}, վերստին գումարել ի ժողով: Յետ երկուց աւուրց սր

ուագ կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին եդեալ յիմ վերայ {զգործն} Կալկաթեան հրիտակաց, այո՛, բողոքէի ապաքէն առ փոխ

ցն, յորս բռնաբարի ազգային ոգին յօտարութիւն: {Զգործն} եկեղեցական դրամոց վարեալ առ ի Ձէնջ առաքեցից ի Թիֆ

Բրուննովի, դեսպանին Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել {զգործն} եւ ապա գիտութեամբ եւ վճռադատութեամբ տէրութեանն Ան

. Բրուննովի դեսպանին Ռուսսիոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել {զգործն}, վստահ առնելով զիս եթէ ամենայն հանգամանք գործոյն

. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ {զգործն} տայց Ձեզ զտեղեկութիւնս ամենայն մանրամասնութեամբ,

պատասխանի արար ինձ պ. Հագն, եթէ հարկ է սկսանել {զգործն}, ըստ կերպին օրինադրին (Անգլիա, այսինքն ընդ ձե

կատարել զպահանջողութիւնս իմ եթէ ոչ ներկայացուցեալ {զգործն} յատեան դատաստանի հանեց առ նա զբացարձակ հրաման Սու

եալ բացման ատենին եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել {զգործն} յառաջ քան զամիսս երիս կամ զչորս, յորոյ յապացուցո

րպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա: Ի սկսանել իմ {զգործն}, օրէնսգէտն պաշտօնական գրութեամբ պահանջեաց յինէն

եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, եւ {զգործն} այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ յանդիման լիցի Ատենին,

, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ թողցէ {զգործն} ի քննութեան, մինչեւ պետութիւնն Անգլիոյ ստուգեսցէ

Հելլենականին, խնդրէ զձեռնտուութիւն առ ի կատարել {զգործն}, այլ եւ ի սմանէ ինչ ո՛չ օգտեալ ինքնին հանճարեղ մ

ակացն Սողոմոնի, եւ Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ {զգործն} ՝ բէրէ նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահ

տայ զտառսն եւ անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ {զգործն} յԱւետիս եւ յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք լրացուց

անաւորութիւն, ապա ուրեմն ասասցուք, որ ինչ ասելի {զգործոյն} որ եւ ի խրթնութիւնս դարուց ապագայից [որ անցանելոց

յանաչառ դատաստանի իւրոյ դատիսցէ եւ իւրաքանչիւրոց {զգործոց} իւրեանց հատուսցէ: Կաթողիկոսն ամենայն Հայոց Ն

հարկաւոր եւ կարի հարկաւոր զնշխարս աւանդութեանց, {զգործոց} նախնի Հայկազանց ի հանդէս դնել առաջի նոր հայոյն,

ն ինձ յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի կատարել զամենայն {զգործս} ի Լոնդոն, մեկնեցայց աստի այլուր, ուր պիտոյք կե

ի Բայլ, որ եւ կատարէ միշտ զամենայն զդատաստանսկան {զգործս} վերաբերեալս առ պ. Աբգարեանցն: Ուստի պ. Աբգարեա

թիւն ոչ այլ ազգ ածել 'ի կատար զայսունակ մեծակշիռ {զգործս}, եթէ ոչ նախ խնդրելով զհաստատութիւն եւ զօրհնութիւ

ւթիւն ո՛չ շատանայ լոկով եւ եթ նշանօք. նա պահանջէ {զգործս} արժանիս քրիստոնէի եւ հեղինակի քրիստոնէութեան. իս

պատճառ, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր, {զգործս} իւրոց նախնեաց, չգիտէ զհարս՝ որոց է որդի: Անհոգ

չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. " զերկինս եւ զերկիր {զգործս} մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս զորս նա հաստատեա

ալ կառավառիչքն եւ կամ նոցա օրինին իմ կտակակատարաց {զգործսն} առ իմ ստատն քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ

յիսուն հազար ռուփիս (250, 000): Երրորդ՝ թէ {զգում} արդ զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք նորա. - եր

իայի հայ բողոքականների մասին ինչ է տպագրել, բայց {զգում} եմ, որ դա պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագի

մ Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս դիմելու հարկ չեմ {զգում}, որովհետեւ ես դրանց կարող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջո

լ միայն անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի կարիքն եմ {զգում}: Դատելով ինձ ծանոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ

ռնալի եւ որ ավելի, քան երբեւիցե նրանց կարիքն ենք {զգում}, ի նկատի ունենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ՝ Սահա

ալիս դաշտ, բայց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, որ {զգում} է մարդ ամառնային ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցո

են նորան ", դղրդեցին իմ հոգին, թէեւ երազում չէի {զգում}, որ գտանւում եմ գերութեան մէջ, այլ այդ թշուառ վ

հօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասես թէ ազգը {զգում} էր դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լուդովիկոսը մեռա

ու՝ չնայելով այն վերին աստիճանի կարօտութեան, որ {զգում} է մեր պատմութիւնը, որի շատ երեսները դատարկ են,

այս բանից, ըստ որում, պատմութեան չլինելը արդէն {զգում} են շատերը: Եւ ի՛նչ ծանրութիւն էր Հայոց ազգի

ի շատութեան, թո՛ղ չվհատեցնէ ձեզ. այն մարդը, որ {զգում} է իւր անձը կենդանի, պիտի յարի ձեզ, որովհետեւ կե

դ ազգի հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, ինքը ազգը {զգում} է բռնութեան ծանրութիւնը եւ առանց արմատը քննելու,

ն է մեզ ասել այս խօսքը, բայց ծածկել այն, ինչ որ {զգում} ենք, համարում ենք ոչ միայն կեղծաւորութիւն, այլե

: Նա, մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը {զգում} էր ազատ, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջական հրամաննե

ղերի վերայ: Հասարակութիւնը գիտէ այս, քանզի {զգում} է, քանզի մարդ է: Եւ թատրոնի մէջ նա մոռանում է ի

րքը մինչեւ այս րոպէս չեն հասել իւրեանց նպատակին, {զգում} ենք մի մեծ ցաւ մեր ազգի շատ վնասակար անհոգութեան

ից դրի... Ու զարթնելով իր խոր քնից ` Հրեշտակն {զգում} է սին պատրանք Sակը հոսող այն հեղուկից, Որ բոլո

ն Կշռադատում եւ խօսում, Մինչ Ադամը քնի մէջ ` Ո՛չ {զգում} էր, ո՛չ լսում: Բ..........

ուականից եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն {զգում} եմ լերդի գրգռականութիւնից: 26-ին տկարութիւնս շա

ուռած է եւ ցաւում է: Թեթեւ տենդի նման մի բան եմ {զգում}: Ընդունեցի 5[երորդ] բաղնիսը: 23-24 հանգիստ էի,

շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ {զգում} է երբ երես առ երես քսւում է իրական աշխարհի հետ,

րբ գործ դրուեցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ {զգում} է այդ բանի գործական ամլութիւնը, ուստի եւ սահմանա

մանրացուցական բաժիններ, ուրիշ կերպով նոյնպէս չէ՞ {զգում} այդ համակարգութեան ծանրութիւնը: Մնում է մէջտեղը

րիշներին, եթէ այդպիսիքը մասնաւոր զուարճութիւն են {զգում} առասպելաբանութեան մէջ։ § 71. Մեր պատմութեան

- Շատ շնորհակալ եմ. ես ինքս բաւական նեղութիւն {զգում} եմ ցած խազեր երգելու ժամանակ, վասն որոյ իրաւունք

վ ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, եւ եթէ դու եւս {զգում} ես քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութիւնը, եթէ

վորական փայլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւութիւն էր, {զգում} նա իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր դէպի նոյն

պանութիւնը՝ համեմատելով այն կարօտութեան հետ, որ {զգում} էր ազգը։ Մարդկութեան առաջեւ բացւում էր նոր անցքե

էր, վասնորոյ շատ անգամ արծաթի մեծ պակասութիւն էր {զգում} եւ ամենահարկաւոր բաների համար։ Իգնատիոսը, արծաթ

են այն ժամանակ, երբ Վերանորոգութեան կարօտութիւնը {զգում} էին ամենայն տեղ, աճում էր առ հասարակ քննողական հ

տեւելով մի տեսակ վարդերի վարդապետութեան, որ թէեւ {զգում} էին անցածի եւ հնի ամլութիւնը, բայց, սրտի եւ հոգ

կնելով իր սիրականի գիրկը եւ համբուրուելով նորանից {զգում} է, թէ " օխտը թիզ եղ է կանգնում նորա սրտին " (եր

ւածահար թոքերի կիսակենդան ներգործութիւնից, որոնք {զգում} են առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կարող էին զգալ:

րից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը, որ նա {զգում} է, բայց սորանից աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէ

այնժամ բարեհաճեսցի նշանակել վասն ծախուց ճանապարհի {զգումար}, որովք մարթացայց անկանել ի չու, առանց որոյ չուն

ք այս են, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ {զգումար} արդեանց նորա եւ զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին

ռաքելոյն ի Կալկաթա, առաքելով փոխանորդ կարգելոյն {զգումար} դրամոց լոկ առ ՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց եւ վար

ան մերոյ, առ ՚ի տալ նմա զկարեւոր տեղեկութիւնս եւ {զգումար} հրիտակին, զոր յաջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս բերել: Խ

ենէս, Տիկինն պատասխանի արար ինձ, թէ " որովհետեւ {զգումարդ} զայդ պահանջէր Այվազովսքի վարդապետն որպէս տէր, եւ

ն եւ երկրորդ՝ պատրաստել զտունն եւ զկրպակսն այլեւ {զգումարեալ} դրամս, առ ի յանձնել ինձ, ըստ օրինադրեալ կերպին

00 ռուփի ի տարւոջ, այն է 270 լիբրէ ստերլինգ: Ի {զգումարէ} աստի, ինքն Ադմինիստրատորն տասանորդ առնու առ հարի

. Յովհանջանն, յետ մահուան հօրն իւրոյ, տնտեսեալ {զգումարն} զամս յոլովս, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ

րջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ թողու կնոջ իւրում {զգումարն} վերասաց, նովին պատուիրանաւ: Ըստ ասելոյ պ.

ներկայ պահանջողութիւնս իմ: Իսկ զկնի ստանալոյ {զգումարն}, զտունն հանդերձ օրինաւոր հաշուագրովք եւ տեղեկութ

րեսփոխան կարգեալ ինքեան զառաջնորդն մեր, պահանջէր {զգումարն}, որ եւ գուցէ վերստին կրկնեսցէ զպահանջողութիւն իւ

քել, թէ Այվազովսքին, թէեւ չի կարողացեալ ճանկել {զգումարն}, այլ ի վերայ այսր ամենայնի պարտական է ծախուցն,

ետութեան, բազմիցս հետամուտ են եղեալ ի ձեռս բերել {զգումարն} դրամոց Մ. Բաբաջանեանին, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զ

ւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յաղագս ստանալոյ {զգումարն} ՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն: ՚Ի փոխանակագիրսն

աւ իւրով պատուիրել Սինօդին պահանջել յԱյվազովսքւոյ {զգումարս} դրամոց զորոց յիշեալ է իմ յբ., յգ., եւ ՚ի դ.

պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտաց յորոց պահանջեմ ես {զգումարսն} եւ ի պէտս տպագրութիւն յայտարարութեանց: 8. Ս

քաղաքավարի նամակ գրեիք Այվազովսկուն, որ մի փոքր {զգույշ} մնար " Հյուսիսափայլին " մասին: Խնդրեմ Դուք Ձեր բ

ցնելը եւ ուրիշների պատվաստումը պետք է կատարվի շատ {զգույշ} եւ նպատակահարմար կերպով, որպեսզի գործողության ար

ուականին բոլորովին հեռացուեցաւ այդ պաշտօնից որպէս {զգուշալի} մարդ: Նախիջեւանի բնակիչների թիւը, բացի հինգ

ծ եւ անարժան էր ասուելու կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ {զգուշալի} պաշտօնակատարութիւն է՝ ճշմարտութիւնը գիտութեան մէ

ստ բանի ողբոյն"։ Նախնեաց գրուածքը սրբագրելը շատ {զգուշալի} բան է առհասարակ. բայց մանաւանդ, երբ չենք հասկան

խատութեանց մէջ հանդիպում է երբեմն այս ձեւը, բայց {զգուշալի} է եւ ո՛չ բնաւ հետեւելի։ § 75. " Պահեա՛ զիս տ

ակաց ազգի առաջ գնալը։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ {զգուշալի} եւ նազիկ խնդիր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ,

օրինաց համաձայնեալ է ընդ զայն մինչդեռ պարտական էր {զգուշանալ} զի մի առ ոտն կոխեսցի արդարութիւնն եւ օրէնքն տէրու

տուած ստեղծել է, ամենայն ինչ բարի է, եւ պիտոյ է {զգուշանալ}, չմեղանչել արդարութեան ընդդէմ եւ չպղծել մի գործի

մ է օտար աշխարհ՝ խիստ պատուէրներ տալով իւր կնոջը {զգուշանալ} իւր առողջութեանը, որ անփորձ ծնանի մանուկը: Որով

զնուացնել ամբոխի ձեւ ու ոճը՝ որչափ կարելի է միշտ {զգուշանալով}, որ տարապայման ազնուասիրութեամբ բուն լեզուն անհա

ականջ չունիմ լսելու այդ տեսակ խօսակցութիւն: Բայց {զգուշանալով}, որ մի գուցէ, քո վերստին բանդագուշելովը, ինձ պ

ամչեան, որպէս եւ այլք։ Բայց յերկիւղէ Քօլլեճեանց {զգուշանային} եւ բովանդակքն կեղծաւորէին եւ այլն։ Նովին կե

., գլ. Ա, համ. 13)։ " Զի շրթունք քահանային {զգուշասցին} գիտութեան... զի հրեշտակ Տեառն ամենակալի է " (Մա

երել մի զույգ ընտիր կայսերական կոչված վագր, բայց {զգուշացա}, ցանկանալով իմանալ, թե ինչպիսի գնահատության կար

ոյ ահեղ դատաստանի առաջեւ: Հայազգի՛ ծնողներ, {զգուշացէ՛ք} այս ծանր պատասխանատուութենից. հերի՛ք է, եթէ մեզ

նույն դժբախտությունը պատահի, ինչ 1856 թվականին: {Զգուշացի՛ր}, եղբայր, այս տողերը ես գրում եմ ամենայն լրջությ

Մարդիկ շատ խորամանկ են, թէեւ դժուար էր, {Զգուշացի՛ր}, բազմամարդ ու կարող է Արեւելք"։ " Արեւել

ելով թշնամիների ծածուկ լարած որոգայթը, կարողանար {զգուշացնել} ինձ եւ յանձն առնուր լինել իմ համար երկրորդ ես, ո

վատթարութիւնը. առաջինին խրախուսելով եւ երկրորդից {զգուշացնելով} եւ ոչ միայն այսչափ, նա քրքրում է ընտանեկան կեանք

Մեր Փրկիչը եւ Տէրը Յիսուս Քրիստոսը, սաստիկ {զգուշացնելով} առաքեալիներին, պատուիրում էր, թէ երբ ամեն ինչ ո

եւեցնում աշխարհատնտեսի աներեւոյթ աջը, որ նոցանով {զգուշացնէ} պարզամիտները, արթնեցնէ թմրածները եւ խրատէ անմիտն

որեւէ կերպ թույլ տան տեսնվելու, ապա վաղօրոք ձեզ {զգուշացնում} եմ, որ ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ գա

աշտօնատեարց եւ ծառայողների միաբան խօսքին, որ քեզ {զգուշացնում} էր, այդպիսի անիրաւ գործ չգործել, որովհետեւ դա լ

որը մեր համար իր անձով քաշելով՝ Փրկիչը շուտ շուտ {զգուշացնում} էր այս մասին եւ իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պի

ից անկանգնելի ընկնելու մասին, դեռ չընկնողներին, {զգուշացնում} է՝ Գաղատացիներին գրելով. " Եղբա՛րք, - ասում է,

ուրիշ մարդ՝ Ղազարիկ կոչուած, որ ամեն իրաւունքով {զգուշացնում} է Հ. Մ. Չամչեանը չշփոթել Փարպեցու հետ։ Մեզ

կարծում. շնորհակալ եմ, որ ինձ բարի կամենալով, {զգուշացնում} ես ինձ. ճշմարի՛տ է, շատ չար են ժամանակիս տղայքը

յի բարի եւ սրտագին խորհուրդներին եւ առողջապահական {զգուշացումներին}, ինձ մնում է միայն շնորհակալ լինել նրան եւ միաժա

գլուխ հ. Մինասայ Բժշկեան, քանիցս դիպեալ էր ինձ {զգուշացուցանել} զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, եւ

մահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս {զգուշացուցաներ} զսնոտիասէրն Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւթի, եթէ " ո՛չ

ած պակասութիւնքը կամ անհիմն կարծիքները, լինում է {զգուշացուցիչ} առաջնորդ հասարակութեան համար եւ նոյն ժամանակին առ

իչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, {զգուշացուցիչ} եւ ահաւոր այլաբանական ակնարկութիւններ, զորօրինակ

ծութեան կամայական բառից եւ ոճոյ, այն ինչ մեծի եւ {զգուշաւոր} քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին բանք զկրօնէ եւ զ

արկուների մահուդի անպիտանութիւնը: Այս եւս մի շատ {զգուշաւոր} հոգաբարձութիւն էր. վաճառականութիւնը եւս ունի իւր

կամ ընկերութեան բարոյապէս գոյութեանը։ Բաց ի այս {զգուշաւոր} քննութենից, դեռեւս ամենայն շրջանկատութեամբ պիտոյ

մում, յետոյ փոքր առ փոքր, աստիճան առ աստիճան եւ {զգուշութեամբ} կը սկսեմ բանալ նոցա իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղադ

եւ այդպէս վերքարշել մի վարագոյր, որի տակ ամենայն {զգուշութեամբ} աշխատում էին տգէտ մարդիկ թագուցանել ճշմարտութիւնը

անաստեղծը, եւ որ սրբագրել էր մեծ աշխատութեամբ եւ {զգուշութեամբ} գրականութեան դիւապետը: Գնա՛ դժոխք յաւիտեան,

ոչ միայն զանազան մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ էր {զգուշութեամբ} ներս բերել հիւանդի կազմուաձքի մէջ, այլ, գլխաւոր

եռ խօսում էր պարոնը իւր գործակատարի հետ, ամենայն {զգուշութեամբ} բացուեցաւ նախասենեկի դուռը: Պ. Յովնաթանեանցի առ

բոլոր զօրութեամբ: Մի մոռանաք, գէթ այսուհետեւ, {զգուշութեամբ} բերան առնուլ իմ անունը. դուք չէք կարող ծամել եւ

ւթեամբը հպատակէին Կարգի կամքին։ Այս պատճառով մեծ {զգուշութեամբ} ընդունւում էին այս աստիճանակարգի մէջ միայն այն մա

որ անում ենք ժողովրդի ձեւի ընդդէմ, պիտի խնամով, {զգուշութեամբ} եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ բ

ւշ է թատրերգութեանց ընտրութիւնը. վերջին աստիճանի {զգուշութեան} կարօտ. մանաւանդ անցանելու ժամանակ այն ժայռերի մօ

րատէ այդ խաւարը: Այդ տեսակ բաները, մեր կարծիքով {զգուշութեան} պէտք ունին. եւ հեղինակը հանդէս հանելով մի նմանօր

լինելով իւր ուղեկցի անունը, հարկաւոր էր համարում {զգուշութիւն} գործ դնել, որովհետեւ կոմսը համարուած էր այդ քաղա

աշուէին: Թել քաշելը թէեւ մեծ աջողակութիւն եւ մեծ {զգուշութիւն} է պահանջում քաշողի կողմից, մանաւանդ անդադար ուշա

, նա թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, բայց նոյնպէս {զգուշութիւնք} է առնում, որ այդ հատուցումը իրեն չհասնի, այո,

է՞ դէպի հոգու թագաւորութիւնը... եւ այսպիսի չնչին {զգուշութիւնքը} չե՞ն դառնում արդեօք վերջումը խորամանկութիւն եւ եր

գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ {զգրագրութիւն} եւ կամ ծանօթութիւն: Հոգեւոր կառավարութիւնն ընդ հ

ւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզի չունէի ընդ նմա {զգրագրութիւն} եւ ո՛չ զհարկաւորութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ

ւն դարում կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ {զգրած} Զենոբայ, զորմէ յիշեալ եմք կանխաւ, հանդերձ հաւել

ոց եւ անկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ, այլեւ աղճատել {զգրածս} նախնեաց մերոց ի դաւանաբանական մասին, թէեւ դատելո

պէս ապացոյցս թէ պատուելի հայրենակիցք մեր ընկալցին {զգրածս} մաքուր խղճմտանօք իբրեւ բղխուածք ազգասէր սրտի, առ

ական կենդանութիւն նոցա, զբազմութիւն ժողովրդեան, {զգրասիրութիւն} նորա եւ զբիւր հանգամանս, յորոց զրկեալ եմք առ հաս

խորհրդով աշխատեսցին ի փառս աստուծոյ կատարեալ աստ {զգրեալ} պատուիրանսն իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից

ալածական արարին: Ո՞չ զԼուսաւորիչն եւ զտգիտահալած {զգրեանն} նորա առ անգիտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին. եւ այլ

նդ, հրաման տուեալ մի ումեք համարձակիլ հանել անտի {զգրեանն}, որպէս աւանդեն մեզ յիշատակագիրք ժամանակին: Անիշ

մ երկ ողորմելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ {զգրեանն} եւ զայլ ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդ

մերոյ ՚ի Նախիջեւան ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, {զգրելոյ} վեհափառ հայրապետին առ զպայծառափայլ փոխարքայն Կովկ

յ ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն, եւ {զգրելոյ} վեհափառ հայրապետին առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկա

Տասներորդն դար հասանէ, բարձեալ բերելով ի գիրկս՝ {զԳրիգոր}, է այր՝ յաւէտ երկնային քաղաքացի քան Նարեկացի,

ունալից Մինչ ընդ սրբոյն Ներսիսի Տօնեցաք {զԳրիգորի} ։ Եւ դաշնակն հրաշաձայն Ցաներեւո

՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, սանձել զլեզու կամ {զգրիչ} բանականաց: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի պ

ին թերթ յունուար 20, ելեալ ի ծոցոյ պապին, առեալ {զգրիչ} վասն պապին, ջանացեալ է միշտ պղտորել զընթացս հատ

թեան պատեպատ պատրուակաբանութեամբ իւրով անգէտ լեալ {զգրողէն} թէ Նալպանտեանն էր թէ Ուստայեանն, բայց այնուամենա

քահանայն Պոպովեանց քանզի եթէ ինքն գտանէր յերկբայս {զգրողէն} թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ

նայ ուղղել շեշտակի առ կառավարութիւնդ ի քննել առ ի {զգրողն} ածել ի յայտ եւ ո՛չ նորանոր ճարտասանութեամբ անասե

ջութեան եւ լաւութեան՝ հրամայէ զբազում մատեանս եւ {զգրոյցս} առաջնոցն ըստ տեղեաց տեղեաց եւ ոյր ուրուք գործոց ք

յկազանց: Ո՞ր անձն բանական ի միտ առեալ իմաստնապէս {զգրուածս} սորա ո՛չ խիլայէր մեծաւ յարգութեամբ զարժանաւորութի

ջելոյ, եթէ միայն մեք պահանջէաք ի նմանէ ընթեռնուլ {զգրուածս} մեր), զի գրուածքն մեր լիցին նմա հասկանալի, կիր

ց՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ ե՞րբ է իմ ունեցեալ {զգրութիւն} ընդ Բարսեղ քահանային, ուստի եւ պարտաւորեալ գտա ա

այ հասակի կենաց չեմ ունեցեալ ընդ Բարսեղ քահանային {զգրութիւն} եւ ո՛չ իսկ զծանօթութիւն: Վասն որոյ ամենախոնա

ր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ինքեան {զգրութիւն}, կամ ինքն ընդ իս, եւ երկրորդ խնդրեմ՝ զկնի պատկ

ՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱՅ ՉՈԼԱԽԵԱՆ, {Զգրութիւն} Ձեր ընկալայ որ ի 18-էն դեկտեմբերի, եւ ծանուցեալ

ն պ. Յ. Գ. Աբգար ՚ի 15/27 հունիսի, որով առաքէ {զգրութիւն} տիկնոջն Վառվառայ Յովհանջան Էլիազ, որով վերջինս ն

ոնէ ուսուցանել դստերաց իւրեանց զընթերցանութիւն եւ {զգրութիւն} ազգային անպատճառ եւ տալ նոցա ի վերածնութիւն զերկա

սմին չորրորդ դարու սուրբ Յակոբ Հայրապետ Մծբնայ, {Զգօն} կոչեցեալ, ի խնդրոյ Վրթանիսի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգ

առս աստուածաբանականս եւ բարոյականս, որք ի միասին {Զգօն} կոչեցան յանուն սրբոյն Յակոբայ. այսպէս եւ Զենոբ

ի "... " Սուտն ի հօրէն սատանայէ է "... " Հանէ՜ք {զդա} ի խաւարն արտաքին"։ Թէ ու՛ր է հասած այժմ բն

լայնատարր ասպարիզիս [վիճակեցաւ ընդունել] ի գլուխ [ {զդաբնեայն]} պսակ՝ [եթ է ոչ այնմ], որ [կորովի] մտացն [հնարա

զհայր Գերծեալ զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր {զդաժան} գէթ հոգի Ետ յողջակէզ դժոխոց, Այլ եւ բա

Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ {զԴանան} ՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառ

յլ ես մանաւանդ ստիպեալ ի փութացուցանելոյ ըստ կարի {զդանդաղութիւն} ընթացիկ գործոյն, քան յարգելով զխնդիրն, յանձն առ

ւնելոյ զայնքան աղբիւրս եկամտից եւ առանց ծախելոյ, {զդանկ} մի ի շինութիւն ազգի կամ ի պահպանութիւն դպրոցաց,

լ հիմն, քան զոր եդ Յիսուս Քրիստոս, արեամբ իւրով {զդաշն} ուխտին վաւերացուցեալ. միթե մե՞ծ ճանաչի առ մեզ առ

ի ամենեւին որբ՝ ի բարեկամաց: Բովանդակեսցուք արդ {զդաշտս} Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիոյ ի նիւթ սե

կէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նորոգեաց, {զդասս} կրօնաւորացն բազմացուցանել, որ Սուրենայ անապատն ա

եկեղեցին մեծապէս նորոգելը պատմելով, յարում է. " {զդասս} կրօնաւորացն բազմացուցանելով, որ Սուրէնայ անապատն

ռմանէ երկուց տանցն ի վերոյ յիշելոց, մարթ է բանալ {զդատ} ՚ի մասին վատնեալ գումարացն եւ վաճառեալ տանց, այլ

ն եւ այլն։ Յայսմ խռովութեան, մինչդեռ վարէին {զդատ} իւրեանց 'ի Հռովմ, եւ 'ի կողմանէ Մխիթարեանց Վենետ

ատենի անդ ասաց, " գոհանամ զքէն տէր, զի 'ի կամիլ {զդատ} մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր յԱրեւելս եւ վ

նգութեամբ, նա զօրհանապազ ցուցանէ այսմ առիթ գոլ, {զդատապարտելի} միանգամայն, կարծիքդ իմաստնոց Հայոց, եւ պահանջէ

յորմէ ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս վրէժ, այլ {զդատաստան} արդար մինչ հանցէ զիրաւունս 'ի լոյս, 'ի հաւասարել

եսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ արկին {զդատաստանն} զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ գիրք զոր գողացան

գիտի պ. Պօղոսի Բայլ, որ եւ կատարէ միշտ զամենայն {զդատաստանսկան} զգործս վերաբերեալս առ պ. Աբգարեանցն: Ուստի պ.

րել Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան զտեսանել եւ զլսել {զդատն}, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ զերաշխաւոր վ

եւ զարժանաւոր ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել {զդատն}: Գէթ այսպիսի եղանակաւ ազգն զերծանի ի ծախուց բնակ

նքեալ ստորագրութեամբ իմով, պահանջեցի յառաջ վարել {զդատն} ըստ զօրութեան կտակին եւ պարգեւագրոյն, այն է պահա

յն, եւ կամ իբրեւ հնար տարածելոյ զանալի կարծիս եւ {զդատողութիւնս} աբեղայամիտ հեղինակացն, յորոց սակի համարի եւ 1 թե

ի, եւ յայժմուս ժամանակի՝ որ ամենեւին ա՛յլ է քան {զդարս} Մովսիսի Խորենացւոյ, Եղիշէի եւ այլոց հնախօս հեղին

եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել {զդարս} եւ զժամանակս եւ պահանջել, [անխորհրդաբար], զի Հա

խնդիրս, թէեւ չունէր զոչինչ յարաբերութիւն առ այն {զդաւանաբանական} գիտելիս, բազում այն է անդուլ կրօնամոլութեամբ, ե

վ, եթէ զիա՛րդ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ {զդաւանութիւն} իւր, պատասխան է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ գո

յասել հանգանակին, յարէ, եթէ գործով յայտնել լինի {զդաւանութիւն}, խաչակնքեալ զդէմս եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան

աց, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ պաշտել եւ {զդաւանութիւն} որո՛ց՝ հիւրասիրութեամբ ընկալանն զնա, ցաւելի էին

բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա {զդեւս} " (Աւետ. Մարկ. գլ. Գ. հ. 22)։ " Իսկ փարիս

" Իսկ փարիսեցիքն ասէին, թէ իշխանաւ դիւաց հանէ դա {զդեւս} " (Աւ. Մատթ., գլ. Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք

Մատթ., գլ. Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք հանէ դա {զդեւս}, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւաց " (նոյն,

ամ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց հանէ դա {զդեւս} " (Աւ. Ղուկ., գլ. ԺԱ., համ. 15)։ § 3

եթէ գործով յայտնել լինի զդաւանութիւն, խաչակնքեալ {զդէմս} եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, պատուիրան

քրիստոնէութեան. իսկ Այվազովսքին շատ համարի կնքել {զդէմս} նշանաւ խաչին, եւ վարել զճշմարիտ վարս քրիստոնէի,

ւթեան Քրիստոսի չէ՞ր զատանել իւր հետեւողս, կնքողս {զդէմս} նշանաւ խաչին, այլ մաքրել զխիղճ մտաց ազգաց, թօթա

ուժեն փրկել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ նշանն, որով կնքեմք {զդէմս} ի դատապարտութիւն անձանց. եթէ գործք մեր չէին համա

եալ: Վեցթեւեանն անդ երկոքումբք Քօղեալ {զդէմսն} պակուցեալ, Զոտսն՝ ներքին այլ թեւովք,

զերկուս կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն երկնից եւ {զդժոխս}: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր էջ բանական

տին կանգնել զգլորեալն: Աւելորդ իմն է ուրանալ {զդժուարութիւն} մեծակշիռ գործոյս, այլ ուր կամք են հասարակաց, կա

, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն {զդին} իմ եւ կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժամ թա

ահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ {զդին} ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստ

: Քա՛ւ, եւ մի՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք, այլ {զդիպողն} առանց բնաւ թանգուզանաց, արդիւնաւոր ճշմարտութեամբ

ղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքայ եւ յուզեալ {զդիւանն} արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատ

ա սուր աչաց, Ահաբեկեալ ընդ երդումնն, {Զդողանի} հարկանէր, Եւ առ Ադամ՝ զներումն Խնդրե

ւ եւ մաղթանք՝ մի՛ որոց աչս ունիցին տեսանելով ո՞չ {զդոյն} գուշակիցեն, անդէն իսկ ի վերծանութիւն մատուցեալ:

տիմէդ քաղաքաւ, զՔասաղ գետով: կռել կոփել {զդուռն} Երուանդայ արքայի"։ Յառաջ քան զքննութիւն

մամբ, որք ունին ընդ նմա զերթեւեկութիւն եւ դ) զի {զդուստր} իւր ետ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն վարսավիրի

ում է. " էառ եւ եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ իւր կին {զդուստր} Վռամայ ուրումն մեծի իշխանի եւ էր անուն աղջկանն Ձո

դրամոց պարտ է մեզ ի գործ դնել վասն բանալոյ այդրէն {զդպրոց} ինչ ազգային բազմօք գերազանց, քան զայլոցն, յորս

ն դրամոց Մ. Բաբաջանեանին, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ {զդպրոց}: Երեւի դարձեալ, թէ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկ

իշխանութեան, կարէն ձեռնտու լինել մեզ, հիմնելով {զդպրոցս} եւ պաշտպան կալով նոցա աննախանձաբար, առանց թեւակո

ասն որոյ հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ բանալ {զդպրոցս} եւ զհետ լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհա

ազգիս, զոր ինչ յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան {զդպրութեան} եւ հերիք են եզրակացութիւնք արտադրեալք ի քննութենէ

ինս դաստիարակել, զառաջինն ուսանել զգիր, լեզու, {զդպրութիւն} եւ մանաւանդ զգլխաւորն մարդութեան, յորմէ վերջացեա

՝ ի կարգի կացուցանելով զվարդապետութիւն նորա, եւ {զդպրութիւն} Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ զծախս դպրոցաց հրամայ

եսրոպ բաւական գոլ տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ {զդպրութիւն} Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր եւ ի

նական կապանաց իննեւտասն դարուց, կարեմք համեմատել {զդպրութիւն} ազգիս, զոր ինչ յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան

ի խնդիր ելեալ հայկական նշանագրաց առ ի կենագործել {զդպրութիւնն} ՝ գայ առ սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ

րոպայ բանալ զդպրոցս եւ զհետ լինել ծաղկեցուցանելոյ {զդպրութիւնն} ՝ սեպհական նշանագրացն յաջողելով ժողովեալ զաշակերտ

միւս թարգմանն"։ Եւ օրհնելոյն ի հեռաստանէ լուեալ {զդռնչիւն} մահաձայն աղեղանցն՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն եւ վաղվա

համ. 15)։ § 41. " Տեսեալ որդւոցն Աստուծոյ {զդստերսն} մարդկան զի գեղեցիկ էին առին իւրեանց կանայս յամենե

եթէ գուցէ կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ {զդրամն}, յայնժամ նոյն դրամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ բ

եան: Յամի 1824, վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է {զդրամս} եւ զկտակ պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն որդւոյ ի

գործութիւն էր. ուրացեալ զօգուտն հասարակաց վատնել {զդրամս} ի բարեզարդութիւն քարեղէն եւ փայտեղէն կերտուածոց յ

, թողեալ են զողջոյն զկտակակատարութիւնն, որպէս եւ {զդրամսն} ՚ի խնամս Կիրակոսին Յարութիւնեան, որ եւ ըստ վկայ

աւոյթ փրփրածնին Կրկնամահկին ընդ ակօս, {Զդրանդեօք} յաւէրժհարսին Քերի հրեշտակին փաղղոս...:

ք եւ ի ծաղկեալ վիճակի քաղաքական կենդանութեան մինչ {զդրացի} թագաւորութիւնս ահաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու ամեն

զերկուս տունս, զորս եւ յատկացուցանէ, անուանեալ {զդրացիս} յիշատակեալ տանց: Արդիւնք ի տանցս յայսոցիկ,

րութեան զորպիսի եւ իցէ տեղեկութիւն եւ ծանօթութիւն {զդրութենէ} գործոյն եւ ո՛չ առաւել, քան զայս հետամուտ եղեալ ա

կիս, ի միւս օր հարկեցայ մտանել յայլ շոգենալ, որ {զեզերբ} քերեալ Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ՚ի Մարսէյլ ե

եւ խութ եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով {զելս}, որոյ վասն եւ միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին բերէին

առ ի կենագործել զդպրութիւնն՝ գայ առ սուրբն Սահակ {զելս} խորհել իրացն, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նո

Այս անպաճոյճ կեանքը ինձ առաւել սիրելի էր քան այն {զեխ} օրերը, որ ես անցուցի Փարիզի մէջ: Բայց, աւա՜ղ,

, այդ բոլորը արել է սա. իւր կեանքը մինչեւ ցայսօր {զեխութեան} եւ շուայտութեան մէջ է անցկացրել, եւ անց է կացնու

ռութիւն կը փոխուի, եթէ եւրոպական ընտանեկան բարքի {զեխութիւնքը} եւ աւերանքը, որպէս քաղաքակրթութեան յատկութիւնք,

պէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս եւ նոր ստացելոց {զեկամուտն} առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւանի բարեկարգութեանց կառավա

եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա ի մասին գործոյն {զեկեղեցական} հաշուոց եւ դրամոց ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց Խոնա

րճոյ երեւին ամենայն մանրամասնութիւնք գործոյն, որ {զեկեղեցական} դրամոց: Որպէս լիակատար երեսփոխան պատգամաւորաց

ն սըրբազնակատար քահանայապետութեան ի մասին գործոյն {զեկեղեցական} հաշուոց, տարականօն եղանակաւ խանգարելոյ խարդախութ

աց, հրամայեաց աղա Յարութիւն Ղալուպովի էարկադրել {զեկեղեցականս} ՝ զնորընծայ քահանայս եւ զտիրացուս, գալ եւ ուսանե

ց ոմանց ըղձակաթութիւնք, ժողով գումարեալ սրբագրել {զեկեղեցի}, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմք իսկ զանարատութիւ

յամին 718, զամենայն ճիգն ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել {զեկեղեցի} մեր եւ մաքրել ի խժական հաւատագիտութեանց հերիսիովտ

որժէին դոքա անսխալական (risum teneatis, amici) {զեկեղեցի} Հռովմայ առձայնելով: Դիցուք թէ Մխիթար իբրեւ այր 1

ցս դիպեալ էր ինձ զգուշացուցանել զնա ի թշնամանելոյ {զեկեղեցին} Հայոց եւ նախատել, եւ արհամարհել զնորին աղանդ միա

աջ բղխի յեզրակացութիւնդ անմխիթար, եթէ արտաքս քան {զեկեղեցին} մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս ճանաչէ եւ զայլ ժող

րացուցեալ. միթե մե՞ծ ճանաչի առ մեզ առաջնորդն քան {զեկեղեցին} եւ քան զպատուիրանն սրբեալ ի դարուց ժամանակաց, մի

լեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր եւ կանգնեաց անդ {զեկեղեցին} Աստուծոյ " (եր. 375)։ Այս պարզ եւ բնա՛ւ եր

1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօսի զճառ վասն միաւորելոյ {զեկեղեցին} Հայոց ընդ Յունաց: Ճառս այս արժանի ծանօթութեան ըս

արեմք դատապարտել զՄխիթար Սեբաստացի առ ուրացութեան {զեկեղեցին} Հայոց, բայց եւ ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ:

նչդեռ ազգն մեր ի քանի տեղիս ի գիւղօրայս մեր չունի {զեկեղեցիս}, եւ մինչ զմնացուածն ի դրամոց պարտ է մեզ ի գործ դ

յոց, եւ միացեալ ընդ բազմավնաս Խալիպեանի, զրկեաց {զեկեղեցիս} Նախիջեւանայ, գուն գործելով ճոխացուցանել զմայրենի

, այսպէ՛ս է խօսում երջանիկ ծերունին. " Իսկ Վահան {զեկեղեցիս} Աստուծոյ լուսազարդեալ նորոգէր, զպաշտօնեայս ուխտի

ճակատ յարդարեալ ընդդէմ Խաչին Քրիստոսի՝ կործանեաց {զեկեղեցիս}, յաւարի առ զանօթս սպասահարկութեանց, գերփեաց զբն

րացեալ զօրութեան: Ընդ այսմ ոչ աւելորդ համարիմ {զեկուցանել} զպատուականութեան Ձերում, թէ յետ հաստատութեան թղ

արել զհրաման Ձեր: Միայն զայս մի պարտ համարիմ {զեկուցանել} վեհիդ, զի թէ հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ. Յա

ի ունիցին գրիչ 'ի ձեռին, գրել անձամբ առ անձին եւ {զեկուցանել} առ որ պարտն էր, այլ ամենայն ինչ 'ի գլխաւոր նոցին

գրութեանբ։ Ի գրութեանս յայս, օրէնսգէտն այն, {զեկուցեալ} պ. Հագին զգալստենէ իմմէ եւ զորպիսութենէ երեսփոխա

իւնս, զառանձին կերպ կենաց, զայլ տարազ զգեստու, {զեղանակ} մտածութեան եւ որ ողբալին է եւ չար քան զամենայն,

մամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի գիրս իւրեանց {զեղանակաւոր} ասացուածս կուսակցութեան Հայոց, եւ ոչ եւս պղտոր ջ

երձեսցին աւուրք կարեաց հօր իմոյ զի սպանից զՅակովբ {զեղբայր} իմ ". Ծնունդք, գլ. ԻԷ, համ. 41։ Նօտր գրով տ

հօրս մեռնելու օրերը) մերձեալ են. սպանից յայնժամ {զեղբայր} իմ զՅակովբ"։ § 29. " Եւ վաճառեցին զՅովսէփ Ի

)։ § 42. " Եւ ահա այր Իսրայէլացի, գայր ածէր {զեղբայր} իւր առ կին իւր Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, եւ յա

ասն ժառանգ յատկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս չափ սիրելի {զեղբայրակիցն} իմ ՚ի Քրիստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն Վարդ

ամայն. նա աղաչելով զերանելի մայրն հոգացեալ իբրեւ {զեղբայրս} 'ի վերայ եղբօր, այլ առաւելս զայրացուցեալ, գրգռե

կնիլ շոգենալուն, այսօր ի Սուէզ, կարեւոր դատեցայ {զեղելոցն} ցարդ իրազեկ առնել զյարգութիւն Ձեր, զայլսն թողլո

էտ գործք էին քաղաքականք եւ եկեղեցականք, յաւելուլ {զեղերս} առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսումն եւ զգ

լեզուի, եւ ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " զԽորենացւոյն, {զԵղիշէին}, զՓարպեցւոյն եւ զայլոց հեղինակաց վաստակս, բերկր

ր Թղթի բնագրում ասած էր. " իսկ զարմանալին զառնէն {զԵղիսայէ} " եւ այլն. մենք Եղիսա կարդալով թարգմանեցինք, որ

կայական կերպարանքից, ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ {զեղխ} դէմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող եւ փիլիսոփա

լով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանքի եւ բարոյական {զեղխութեան} ընդունակ են դարձել մեր կանայքը: Աւելորդ էր մ

սկսեցին մարդու երջանկութիւնը որոնել ամենայն տեսակ {զեղխութեան} մէջ: Որդիքը, միանգամայն մարմնից բաղկացած, բթաց

Բնութիւնն իւր ամեն գեղեցիկ ձիրքեր {Զեղխօրէն} այստեղ անխնայ թափել էր. Ձմեռան ցուրտ շունչ

զարայ Փարպեցւոյ, առ որոյ տեսանեմք զհատու իմաստից {զեղմունս}: Ի կատարած երկոտասաներորդ դարու Մխիթար առակախօս

ծնրադրութիւնից քարերի փոս ընկնիլը, Գարեգնի սրտի {զեղմունքը}, Իւղաբերի մոմերը եւ այլն եւ այլն, բայց այսքան ս

ր լինելով, անարժանաբար տեսանէր մի այսպիսի մաքուր {զեղումն} սրտի: Կոմսի հետ խօսողը էր մի տիրացու: -

կամ սեղանաւորք գնեն եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց {զեղջեալ} զքսան առ հարիւրն (дисконт)։ Տիկինն պ. Յո

ս թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն են: Մարդու {զեղջն} է գալիս, երբ տեսնում է, թէ տասնումի տարեկան աղջ

նոյեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Լսեցինք, որ {Զեյթունին} Գրիգորը կաթվածով (паралич) հիվանդ է եւ բժիշկներ

երգի կրօնը՝ Վահագնի մասին, եւ Հայոց լեզուի մէջ {զենդական} խօսքերի երեւելը: Խորենացին կարդացողը, եթէ օրինա

գը եւ պաշտել է: Բացի սորանից, Պ. Խուդաբաշեւը, {զենդական} խօսքերի անունը յիշելով եւ նորանց ապացոյց բերելով

Մ[?]աւգեան, որ ի Կալկաթա: Աւետաբերի գործակատարք {Զենոբ} եւ Ռափայէլ Փափազեանք 225 հատ մնաց, Փարիզ, 27 մա

ն Զգօն կոչեցան յանուն սրբոյն Յակոբայ. այսպէս եւ {Զենոբ} Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զպատմու

ում կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած {Զենոբայ}, զորմէ յիշեալ եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն

զորդիս եւ ի տեղի իւր զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ {զԵնովք} ՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեա

կի, ՚ի հաց եւ ի գինի նշանակելով զյաւիտենական իւր {զենումն} ի սեղան խաչին, ի փրկութիւն եւ ի շինութիւն հաւատա

նում է այս անպարծանք պարոնը, ասելով, թե չէ պիտո {զենքը} ցած դնե, մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս Երկրորդը անձնատուր

բացւոյ գլխաւորք քահանայութեանն՝ երանելոյս տուեալ {զեպիսկոպոսութիւնն} Բագրեւանդայ, իբրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին

ամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթոյ զխաբէական {զեպիսկոպոսութիւնս} նման դեղոց մահու արբուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. ո

վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ գուն գործել ցուցանել {զեռանդն} արգասիրութեան: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժան

մէջ, ուր բուսանում է եղէգն եւ ապրում են զանազան {զեռունք} եւ սողունք։ Այս շնչաւորների մեռած մարմինների քիմ

ամանակ ոչ միայն ժամանակ կորցնելու չէին անխորհուրդ {զեվզէկութեամբ}, այլ եւ օգտակար կը լինէր նոցա աշխատութիւնը լեզու

ելքների պատճառով այս "բացատրութիւնքը" չկարողացանք {զետեղել} իր տեղում, այսինքն՝ "Թղթի" թարգմանութեան կից։

ածը: Ասենք, ավելի լավ հոդվածները՝ արդարացիորեն {զետեղելով} ՝ չէին պատշաճիլ այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլորը

ւռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ եւ լաւ {զետեղեցի} նորա պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կ

անութեան եւ հերետիկոսութեան վերայ, նոքա վերջումը {զետեղեցին} քսան չորս անարգական, ըստ մեծի մասին՝ նոյնանշան

է, տպագրված Մոսկվայում 1853 կամ 1854 թվին, ուր {զետեղված} է նաեւ Գ. Ախվերդյանի այդ բարբառի վերլուծությունը

ռուսական ընկերության կենտրոնական դեպոյի ցանկի մեջ {զետեղված} է տնտեսական սերմերի կարգում. ի՞նչ բանի է գործածվ

արերարութիւն Ձեր առ իս, ի վեր քան զհայրական, եւ {զերախտապարտութիւն} իմ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս: Աղաղակեմ այսօ

ն՝ որ [բաց եւ արձակէ] առաջի նորա, մի՞թե ուրասցի {զերախտապարտութիւն} առ առաջնորդն՝ որ ուղղեաց զնա ի փրկարարն ուղի:

յ լուսաւորչածին որդւոց իւրեանց, մոռացան ամենեւին {զերախտիս} սուրբ վարդապետաց, որք կամ էին բնաջինջ առնել զայն

սն, զկենսատու խաչելութիւն, զերեքօրեայ թաղումն, {զերանելի} յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումն եւ զնստիլ ն

Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ ժամայն. նա աղաչելով {զերանելի} մայրն հոգացեալ իբրեւ զեղբայրս 'ի վերայ եղբօր, այ

ետացն իւրոց ելով կաթոգին: Սուգ անհնարին պաշարեաց {զերանելին}, այն ինչ ետես՝ թե բազմերախտ վարդապետք իւր յառաջ

յաւելու, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ գործոց {զերանութիւն} կամ զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն սպասելով վերջին

զլսել զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ {զերաշխաւոր} վասն այդչափ գումարաց: Զայս ամենայն առեալ ի ն

ի կատարած գործոյն յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ {զերբն} ելանելոյ իմ աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ գուշակել:

Ո՛չ զկենդանեաց խայտ երամ, Ո՛չ սոխակին {զերգ} անոյշ, Յօր համօրէն խրախանան Բնութիւնք

ալ, թէ - Ո՛չ գիտեմ զքեզ: " Ո՛չ զսիրոյ քաջ {զերգի՞չ} վսեմ"։ - Չիմանամ իսկ, այր դու, զոր ասես

վելի ուրախացա Սերոբին Խառքովա չի գնացածին համար, {զերե} տիժար պան է հեմ կսկիծի հանդիպել, հեմ ճամբա քալել

դ կսկիծով պիտի երթար ու զարարի ալ պիտի հանդիպեր, {զերե} 1 ամիսեն շուտ աժըննալու է խայրախը եւ հոռչիկը, ռա

5-ին հոս գա, հասնի կամ, եթե հոսեն ելած ըլլանք, {զերե} միտք ունինք Քիշնեւ երթալու, հոն կուգա, արդխ դու

ոսեն կհանիմ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն փոշտով կխրկիմ, {զերե} հոս չյունքի բոռդո ֆռանք է, փոշտան, եթե բասիլքայ

ատկերն իրեն տեղն դնին. մենք վերջն կօծինք տեյին, {զերե} եթե նրա ոտքը առողջանա, մենք անպատճառ առողջացածով

լ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ, չըլլա թե ավելի, {զերե} խըմըզի ատեն ուտելու բան չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը

կուզենայի ամա, ան ժամանակը պեքիմ տահա չի ըլալ, {զերե} գիտցածս խդրելեզներուն կբերեն Նախիջեւան: Ուրի

ն: Խորհուրդ մկրտութեան Հայի լայն, զի որդեգրեսցէ {զերեխայն} Հօր Աստուծոյ, եւ որդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձե

զմատանց՝ Զարեւ, լուսին եւ զաստեղս, {Զերեկոյ}, զվաղորդայն, Զով եւ խաղաղ զգիշերս,

վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ զկին եւ {զերեսին} որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռն տանէր" (Վարդան, Պատմ., եր

ել վասն տասնեւհինգ արծաթոյ, այլ խնդրեաց վասն այն {զերեսուն} արծաթս զորս եւ ոչ տուեալ իմ մնաց պատկերս առանց օծ

այտարարութիւն Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան {զերեսփոխանական} զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Ն

Յայտարարութիւն Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան {զերեսփոխանական} զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Ն

Բլուդովն յայտնեալ ինձ զայսմ ամենայնէ, առաջադրեաց {զերեսփոխանական} զթուղթն յանդիման առնել հիւպատոսին Ռուսսիոյ առ ի վ

պանութեան նորին յԱնգլիա, հաստատեաց եւ վաւերացոյց {զերեսփոխանական} զթուղթն, ըստ օրինական ձեւոց, այն է ստորագրութեա

խանաց պ. Նալբանդեանցի եւ պ. Աջեմեանցի զլիակատար {զերեսփոխանութեան} զթուղթ, վաւերական հաստատութեամբ տեղւոյս քաղաքակա

ներկայացեալ առարկի զհրիտակէն, յայտնելով վերստին {զերեսփոխանութենէս}, Տիկինն պատասխանի արար ինձ, թէ " որովհետեւ զգու

ացուցանելոյ զխնդիրն զազգային հրիտակաց եւ ընտրելոյ {զերեսփոխանս} 'ի խնդիր մեծակշիռ ժառանգութեանն: 'Ի պաշտօնակա

րա զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու խաչելութիւն, {զերեքօրեայ} թաղումն, զերանելի յարութիւնն, զաստուածապէս համբ

այ գիտնականէն դու միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով՝ {Զերէ} փողով ամեն բանը կը լըմըննայ աշխարհիս, Բայց

ծի. Ու գեղգեղո՜ւմ է, հնչում Եղբօրորդու քնարը ` {Զերթ} աղաւնեակն է մնչում... Եւ պարտէզի գաղտնաթով ` Թա

զքուն՝ Կոյսն իջանէ մաքրազգեաց... {Զերթ} թիթեռնիկ Թռուցեալ ծաղկանց ի ծաղկունս,

նդերը զինչ յուզեալ հեղեղ Զարհուրելի- դանդաղ {զերթ} մէգ ուղիղ Արեւելք: Տխրագուշակ, խեղդուած մ

բ, այսմ կարեն վկայել երդմամբ, որք ունին ընդ նմա {զերթեւեկութիւն} եւ դ) զի զդուստր իւր ետ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկ

ւմ ամք պանդխտութեան նորա չէին աւելի յայնժամ, քան {զերիս}. եւ յընթացս նոյնքան ամաց ի չգոյէ դպրի ընձիւղել ա

առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան եւ զմի եւ նոյն {զերիս} ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես

00 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան իսկ {զերիս} հարիւրս վասն հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամալեան: Այ

ոսի: Եկեղեցին Հայոց ընդհանրականս ճանաչէ մի միայն {զերիս} ժողովս, որք են Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլս

զի ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ {զերիս} աւուրս շինեցից ա՛յլ առանձին ձեռագործի։ Սակայն եւ

Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու վասն դատի միոյ ժամու {զերիս} ամս պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչմա

մատարության դրամատեղին: Այս վերջին երկուսը իսպառ {զերծ} էին վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հե

իմ առ ՚ի վարել զդատն: Գէթ այսպիսի եղանակաւ ազգն {զերծանի} ի ծախուց բնակութեան առաքելոյն ի Կալկաթա, առաքելո

ւթեան եւ խորհրդոց նորա, այսու ճանապարհաւ կամեցաւ {զերծուցանել} զուղղափառս 'ի վտանգէ մահու։ Այլ այս յետին դիպուա

կիցս իւրեանց ունիթօռս եւ հերետիկոսս կոչեցին առ 'ի {զերծուցանել} զանձինս իւրեանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց

եկն... Քամեալ զբաժակ սիրահոսան Իբրեւ {զերկաթ} ի մագնիտ՝ Ընդարմացեալ մածնու հրեշտակն,

փը, ընդ որում առաքեցան ի Բիւզանդիոն՝ թուղու մեզ {զերկասիրութիւն} իւր մակագրեալ " Եղծ աղանդոց " ի չորս հատուածս տրո

ան մերում անձինք, որք շատ կամ սակաւ կարկառեն մեզ {զերկասիրութիւն} իւրեանց, սակայն անգամ եմ ատելի զանազանք ի կորովա

ազգի, անդատապարտ են բանաստեղծք մեր ի թողուլ մեզ {զերկասիրութիւնս}, որք տխուր յիշատակարանք էին կործանութեան մերոյ,

ւթիւն ազգային անպատճառ եւ տալ նոցա ի վերածնութիւն {զերկասիրութիւնս} գերապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի Նազարեանց " Առաջին

ալ է յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց {զերկերիւր} եւ զյիսուն հազար ռուփիս (250, 000): Երրորդ

ինքը չէ ուզում եւ չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. " {զերկինս} եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս

ցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լցէք {զերկիր} եւ տիրեցէք դմա " (Ծնունդք, գլ. Թ, համ. 1)։

ում եւ չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. " զերկինս եւ {զերկիր} զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս զորս նա հ

րչի եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ {զերկոսին} դպրատունսն: Իմ յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռ

ուտ զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խոցեաց {զերկոսին} զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ արգանդ իւր եւ դադ

լ Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, թողեալ {զերկոսին} ամոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ ե

րոգ հոգեւոր ծննդեամբ տանի ի գլուխ հինգերորդ դարու {զերկոսին} զսոսա իբրու պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարու, պարտա

մերոյ, որոյ վասն բազում անգամ ժողով արարեալ, եւ {զերկոտասան} իշխանս կարգեալ ոստիկանս, գրեցին 'ի Հռովմ եւ զգիր

Այվազովսքին բովանդակ վնասուցն, որ առաւել է, քան {զերկու} հազար ֆունտ ստերլինգաց: Թող փառավորեսցին այժմ

անի պարտաւորեալ զԽալիպեանն ՚ի հատուցանել մերձ իբր {զերկու} հարիւր հազար մանեթս արծաթոյ, կողոպտեցան յառաջնոր

ծին, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին {զերկուս} աղաւաղ նամակագիրս, որովք եւ որպէս թէ գանգատեալ զ

սարանէ Ս. Պ. բուրգայ, զվկայագիր մետրիկական, եւ {զերկուս} օրինակս թղթոց, մինն՝ հրովարտակի կառավարչական Սե

60. 000 ռուփի արծաթ: Մի ռուփին ունի յինքեան ճիշտ {զերկուս} անգլիական շիլլինգս, ուստի եւ տասն ռուփին զմի լի

մսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ, եթէ ունի զայլ եւս {զերկուս} տունս, զորս եւ յատկացուցանէ, անուանեալ զդրացիս

. 000 Մադրասայ ռուփիս, կարգելով ինքեան կտակակատար {զերկուս} անգլիացիս եւ զմի հայ պ. Կիրակոս Յարութիւնեան:

ն եւ ի գրութենէ իմմէ, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է {զերկուս} այլ եւս փոքրիկ տունս բաց ի տանէն եղելոյ կից եկեղե

լ Թէրթըն անուն ադմինիստրատորն վաճառեալ է զայնոսիկ {զերկուս} տունս- մինն 6000 ռուփի գնով, իսկ երկրորդն 1600:

ագիր կտակին եւ երկրորդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք {զերկուս} վկայս: Իբրեւ այսպէս խուճապէաք, դիմեցի առ հիւ

Անշուշտ ի պէտս գործոյս մնայ ինձ ծախել աւելի քան {զերկուս} հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ ե

այէ, յամին անցելոյ յամսեանն Հոկտեմբերի, ընկալայ {զերկուս} կնքեալ ծրարս թղթոց, յանուն Ձերոյին վեհափառութեան

են տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։ Ես ահա առ այս {զերկուս} թուղթս գրեալ ի մի յօրինակ է ներկայութեան վկայիցն

տայ Եւ անդէն իսկ դառնայ: Maчу, գէթ {զերկուս} Ունիմ ես զձուս, Իցե՞ն քեզ հերիք

՚ի քաղաքական խորհրդոյ, ունէր՝ եւ այսօր իսկ ունի {զերկուս} դեռ անօթս, որոց՝ ոչինչ ընդհատ քան զառաջինն մեծա

ընդունի Արեւելեան եկեղեցին, որոշակի խոստովանելով {զերկուս} կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն երկնից եւ զդժոխս:

բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ ո՛չ {զերկուս} բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ Նեստորի: Խոստովանիմք զ

խանութենէ, յութերորդ դարու՝ հանէ ի հրապարակ գէթ {զերկուս} հոյակապ անձինս, թարգմանիչս յունական դպրութեան,

խնդրեաց յինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ {զերկրորդ} զթուղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիակա

ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զանց արարեալ գլխովին {զերկրորդ} պատուիրանաւ - զտասներորդն կիսէ ի լրութիւն թուոցն

յաստանեաց սուրբ եկեղեցին"։ Շաղկապս նաեւ ցուցանէ {զերկրորդականութիւն} եւ զերրորդականութիւն, այսինքն, պապականն, Նեստո

մեծ բան չէ, բայց, համենայն դեպս, մեկն ավելի է {զերոյից}, բացի այդ՝ ինչո՞ւ յուրաքանչյուր տարի թեկուզ 200

իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն լինիլ, քան {զերրորդ} տունն, յատկացուցեալ միմիայն յօգուտ Սահակեան եւ

ին"։ Շաղկապս նաեւ ցուցանէ զերկրորդականութիւն եւ {զերրորդականութիւն}, այսինքն, պապականն, Նեստորականն եւ այլն եւ այլ

, Իսկ հարսնացուն լուսեղէն Ածէ առ Ադամ {զԵւայ}: Այն ինչ յառեալ Ադամայ Ի ճակն ըստ իւրո

Աթանասի, ընդդէմ որոց ամբաստանէինն զմէնջ, որպէս {զԵւտիքականաց}: Մանկտին Հայոց դաստիարակեալ ըստ Վարդապետար

թեամբ. նոքին հայացուցին քանի մի հատակոտոր գրեանս {զեւրոպէական} լիւնն (l) ի ղադ թարգմանեալ եւ զֆ (f) ի փիւր,

չինչ գիտէ"։ Տեսցեն պատուելի իմաստունքն Հայոց {զԵւրոպիոյ} լուսաւորութիւն, քննեսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հե

ինի դիւրալուր, Տեսնէ քո արեւ, Շնչէ քո {զեփիւռ} ։ Մարտի 2, 1855 ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ

օդը, Չգիտեն, որ անչափ քաղցր է՝ մրրկից յետ {զեփիւռը}, Խաւար օրով յայտնըւում է մեզ արեւի պատիւը

ովբէ, յո՜ւշ, նրա վրայ Թափեց խաղաղ ու խոր քուն: {Զեփիւռի} զո՜վ շոյանքի Տակ թմրում է ու ննջում, Նրա շուրջը

խաղաղ Արկ զնովաւ ի վերջոյ: Եւ ի սղոխ {զեփիւռին} Թմրի Ադամ եւ ննջէ, Դրախտ զնովաւ սոխակ

նչեցի, որով ապրեցայ, Ինչպէս մի ծաղիկ գգուած {զեփիւռից} ։ Այդ մի երազ էր․․․ կամ գէթ առաչօք,

64. Այվազովսքին, խօսելով զգլխաւոր մեղաց, թուէ {զեօթն} մահացուս, յարելով, եթէ գլխաւոր կոչեցան սոքա, ա

. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. ( {զեֆքինէ} վարմաք իստերլէր) առնեն զոր հաճին եւ խօսին 'ի հաճ

մեկնիս. Բան քո ըստ չափ ելանէ, Ոչինչ {զզամ}, համարի՞ս: Մխի՞մ յիրս ձեր դասուն,

իրողութիւն: Այո՛, չկարէն իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ {զզայրոյթ} սրտից իւրեանց բռնադատին եղջերուաքաղօք մխիթարել:

ապատիկ բողոքանք զանազան հասարակութեանց ազգի մերոյ {զզանազան} եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա

ալ զայս ամենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ {զզանազան} ճառս ի խնդրով հարց միանձաց: Թեոդորոս Քռթենաւո

զու՝ հինգ եւ 19- երորդ դարուց, չգտանիցեն ի նոսա {զզանազանութիւն} եւ զյարաբերութիւն աւ դարսն, յորս կեցին հեղինակքն

է աբեղայ ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, եւ լուեալ {զԶաքարիայի} դիպումն՝ ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ Սինօդին Էջ

յ եւ իմացականութեան պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն {զզիարդն} եւ զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չ

ներգործեն ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին {զզիարդն} եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յ

ր ծիծաղը, եւ ոչ միայն այս չափ, այլ շատ անգամ եւ {զզուա՜նքը} ։ Եթէ բաց աչքով տեսնում ենք շորի նոյնութիւնը, նո

վ: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, ինչ մեղքս պահեմ, շատ {զզուած} էր այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս ա

ակախօսութիւնը ընդունում են ամենայն ողջմտութեամբ, {զզուանքով} նայելով օբսկուրանտների եւ հալածասէրների լարուած ո

մարդերի անարդարութիւնը պատճառ է եղել, որ այդպէս {զզուել} ես մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բար

ին։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի {զզուելի} եւ գարշելի բան է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն,

ւ շատ ցաւեցայ՝ լսելով այս ոչ միայն տխուր, այլեւ {զզուելի} բանը, ոչ այն պատճառով, որ այս անբնական աղօթքով

ատ զգալի եղան Հռոմայ համար. ինչ որ նորան առաւել {զզուելի} է կացուցանում հռոմայեցոց, այն է, որ նա միտ չդնե

րը սաստիկ բարկացած. - կը վերջացնե՞ս մի օր քո այդ {զզուելի} դատարկաբանութիւնը, որի մէջ, բացի մի քանի մեռեալ

ատննրը եւ եղունգները երկայն, որոնց տակի կեղտը մի {զզուելի} կապոյտ գոյն էր տալիս երկայն ու կորացած եղունգների

նակի պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով, կամաց, բայց {զզուելի} եւ դողդոջուն ձայնով երգելով. Հասիք, հասիք,

կ պտուկին նայելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց մի {զզուելի} ձայնով, - " առաջին գնդակը հալուեցաւ ", իսկոյն ա

ն պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով եւ երգել նոյնպիսի {զզուելի} ներդաշնակութեամբ: Հաստատ կացանք մեր ուխտին,

սում է իւր այդօրինակ դատակնիքը, թէեւ՝ առանց այն {զզուելի} հանդիսաւորութեան։ Յետոյ պապերից մինը վարձու է առ

rge), հերետիկոս, կամ առաւել վատթար, կեղտոտ եւ {զզուելի} հեգնող, յիմարների նահապետ (archi-sot par sa nat

ուրախութեան արտասուք. մոռանալ մի գործ, իհարկէ՝ {զզուելով} նորա անպիտանութենից, որի գործելու ժամանակը համար

ասարակութեան վերայ, եւ տեսանելով, որ ժողովուրդը {զզուելով} մերժեց եւ դատապարտեց, մեք հասանք մեր վճռական նպա

է համարում խօսել իմ հետ. աղախինքը կամ սպասաւորքը {զզուելով} տալիս են ինձ մի բաժակ արաղ, կամ առաջեւս դնում են

ժանում է նորան իւր հետ հաղորդութենից, երբ ազգը, {զզուելով} այդպիսու գործերից եւ պարտաւորելով նորան, իրաւուն

, այդ մանուկը, չափահաս լինելով, կարո՞ղ էր առանց {զզուելու} նայել իւր հօր կամ եղբայրների դատապարտելի գործի վե

ք ցոյց տալ ամենայն մարդկային կարեկցութիւն՝ առանց {զզուելու} եւ յետ քարշուելու: Անցեալները գրում է ինձ մի այս

րգելի մարդերի վերայ․ թէեւ վաղուց մեռած էին նոքա, {զզուեցուցել} է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք չկամի լսել նորա խօ

մասին. լաւ գիտեմ, որ տղայութեանս ժամանակ շատ եմ {զզուեցուցել} պառաւներին, որ պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է այս Նորինը

ներգործութիւն չէ յառաջացնում ժողովրդի մէջ: Արդէն {զզուեցուցին} ինձ այս գերմանացիք. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութե

րդ նորա կեանքը սորուի: Ընդունում ենք, մոծակը մի {զզուեցուցիչ} եւ խայթող միջատ է եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան,

ն, մինչեւ որ ազգը, տեսանելով իւր վերայի կեղտը, {զզուի}, գարշի եւ խնամ տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու իւր

առեալ զանուղ եւ զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝ [ {զզուին} եւ նողկտան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն

(երեւի թե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես ինքս {զզված} եմ իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին եւս զզվ

ված եմ իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին եւս {զզվանք} եւ ձանձրություն պատճառեմ, դուք լավ գիտեք, որ մի

յդ մասին: Վեպերը ձանձրացրել են, իսկ բառարանները {զզվանք} են առաջացնում, ինչպես tartarus stibioticus-ը, ո

ի բռնի միջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ ես {զզվանքով} երես եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական բոլոր գոր

մեն մի բանական մարդու պարտքն է միօրինակ գարշիլ եւ {զզվել}, որպես բռնակալության ուժի պատկերացույցից, նույն

եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին եւ {զզվելի} էր պահում, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի պատանու (

որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Անգլիայի եւ իր {զզվելի} թերթի հրատարակության համար ստանում է նույնքան անն

ճար կխմիմ եւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես արեւես {զզվիլ} եմ. ասօր մեռնիմ նե, աչքիս չերեւնալ, բայց երեւո

ողջանամ, պարապությունից այնքան գրեմ, որ դուք էլ {զզվիք}, բայց առայժմ ներեցեք: 1866 101. ԱՆՀԱՅՏ Ա

ւականութիւն պահանջեալ համաձայն օրինաց տէրութեան, {զզրկանս} իմ ի Բարսեղ քահանայէ զոր հառաջացուցեալ է նա ինքն

Եթէ ինձանից հարցանէին, թէ ո՛ր բանից մանաւանդ {զզւում} եմ աշխարհի երեսին, ապա պատասխանելու էի, թէ մի ե

ութիւն աղաչեմք՝ զօրացուցանել զՁեզ, որպէս երբեմն {զԶօրաբաբէլ} եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգող եւ զճարտարապետ խորանին Ա

փոխանակ ստացական դերանուանս՝ յիմմէ, հարկ լինէր {զէականն} ի գործ դնել՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն

կին եւ պահանջման բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա {զէթ} այս նկատի, զի եւրոպէականք (ոտնկառոյց ունելով ի

րագործի հետ: - Կը գամ, - ասում է նա, - եւ {զէն} ի ձեռին, քեզ հետ քո թշնամու ընդդէմ կպատերազմիմ.

!... s'il vous plait !.... Այլ ես ի {զէն} յասպազէն Վառեալ սիրոյ երկնային՝ Թափո

րում հակառակորդն, թող զբռնութիւն գազանական, այլ {զէն} ո՛չ ունի: Եղկելի՛ ճշմարտութիւն]:: Ոչ կարաց

րծք մեր չէին համաձայն վարդապետութեան այնորիկ, որ {զէնաւ} ընդ մեր ի սեղան խաչին, արեամբ իւրով սրբէ ալ զուխ

տեւեալ պայմանով: Ձեզանից իւրաքանչիւր գնացող պիտի {զէնք} ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ դիպուածում պատերազմ պ

կարելի է ապստամբութիւն անուանել: Կառավարութիւնը {զէնք} գործ դրեց նոցա վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ո

են զնա ", մինչեւ այն ժամանակ, " սահմանք քաջաց, {զէնք} իւրեանց ", - ասում է մեր իմաստուն Ծերունին:

այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինինք {զէնք} առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւ

ւթիւնճի-օղլուն ուրախացած, որ իւր հակառակորդը լաւ {զէնք} տուեց իւր ձեռքը: - Ուրեմն, - հաւելացրեց Շահու

արքը էին զանազան կենդանիների մորթեր եւ ոսկորներ ( {զէնք} շինելու համար): Արդէն քաղաքակրթութեան մէջ մեծ ա

ել նորա հարուածից։ Բայց տե՛ս, բնութիւնը դարձեալ {զէնք} տուեց քո ձեռքը։ Մի երկաթէ ձող է, բայց բորբոքուա

ւլարան, ուր շինում էին թնդանօթներ եւ այլ զանազան {զէնքեր}, որ Յիսուսեանք գործ էին ածում պատերազմի ժամանակ

ած ենք այժմ, բաց հրապարակի վերայ եւ, թշնամիների {զէնքերից} անխոցելի մնալու ակնկալութեամբ, պատնէշ չենք կանգն

ջունեց Իւր սիրական քնքուշ քոյր, Առաւ {զէնքը}, սուր, հրացան, Հեծաւ իւր ձին սեւաթոյր:

, հասարակաց խոստովանութեամբ սեփհականուած: Այդ {զէնքը}, մինչեւ մեզ հասանելը փշրուող է, ուստի եւ կարող

ղթի ձեռքով։ Եւ յաղթօղ երեւելու համար, գիտութեան {զէնքը} առնելով իր ձեռքը, ուղարկեց այս թուղթը բարեսէր,

ը։ Բայց պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած չդրեց {զէնքը}, մինչեւ որ յարգել տուեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հ

ը զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք նոյնպէս պատրաստուեցան {զէնքը} ձեռքերին պաշտպանել իւրեանց իրաւունքը եւ անկախութի

ւթիւնը ներկում է նորա աչքը իւր դրօշի փառքով, իւր {զէնքի} յաղթութեամբ, իւր սահմանների օրըստօրէ լայնութեամբ

Հարաւ հիւսիսից փոշի բարձրացաւ... Շառաչիւն {զէնքի}... մթնեցաւ օրը, Ղազազ, սարբազի գլուխն եր

եք: Յաղթութիւնը պսակելու համար յանկարծ երեւում է {զէնքի} շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուսով: Ներս են գալ

իւր կոնդակը, հարկադրուած էր զօրացնել իւր նզովքը {զէնքի} ուժով, Վենետիկեցիք նոյնպէս պատրաստուեցան զէնքը ձ

ք հրաժարուեցան այս վտանգաւոր իշխանութենից, ոմանք {զէնքի} ուժով հասան այս բարձր աստիճանին, ուրիշները՝ արծ

ատ խօսքերը մեր համար գրելու. այդ նորա միակ ազդու {զէնքն} է, հասարակաց խոստովանութեամբ սեփհականուած: Ա

մ ազգի անունով, խոստանում եմ ձեզանից իւրաքանչիւր {զէնքով} գնացող անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ իմ ա

մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է միւս ազգը եւ իւր {զէնքով} սահման է դնում նորա հողի վերայ, բայց որովհետեւ մ

չ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ {զէնքով} եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինինք զէնք առնուլ

բ տեսանում են պատերազմի դաշտի ծածկուած բազմախուռն {զէնքով}, բայց թշնամի չկայ: Ասում են, եթէ այսպէս առանց

դացա՛ծ եմ գրուածքը սո՛ւրբ մարդոց, որ Սուրբ Հոգու {զէնքով} զինուած, աղանդաւոր վարդապետութեանց հոգեսպան սուր

հոգով, եւ երբեմն թագաւորական հրամանով զօրքով եւ {զէնքով} ջնջել եւ անհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից ամեն բան

Սեւուկը մի ուրացեալ եւ չիք մարդ էր, որ զօրքով եւ {զէնքով} 482 թուականի գարնան յարձակուեցաւ երկու ուրիշ ուխտ

անգամ տեսայ Աթենասի պէս Զրահաւորուած զինուորի {զէնքով}, Մի ամբողջ խմբի տալիս էր հրաման, Իւր ձե

իր ընթացքը անգլիական կառավարութեան ընդդէմ անհիմն {զէվզէկութեամբ}: Զարմանալի է այս կողմից նմանութիւնը Հեգելի եւ ան

ցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ եւ բարակ {զէվզէկութիւն}: Այս բոլորը եթէ իբրեւ մի առանձին գիտութիւն,

նետիկեան Մխիթարեանց, նա միշտ զհակառակն ուսոյց եւ {զընդդէմն} պարտաւորեաց ուսուցանել, որպէս եւ յայտնի եղեւ։

ր պատճառաբանութեանց եւ թանգարանաց ի վերջոյ հանեալ {զընդհանրական} մատեանն եցոյց ինձ թէ յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս

ի իմս օտարութիւն եւ Ձերով սատարութեամբ շարունակեմ {զընթացս} ուսման ի Կայսերական Համալսարանի տեղւոյս ըստ բժշկա

ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ խնամովք աւարտեալ {զընթացս} ուսման, եւ գործով ցուցից զիմո երախտագիտութիւն:

որս, մինչեւ հասցի պատասխանին ի Լոնդոնէ, ուղղեցի {զընթացս} իմ ի Կոստանդնուպօլսոյ յԱնգլիա, մտեալ ՚ի ծովի 21

իա: Ըստ այսմ եւ ես ի Կոստանդնուպօլսոյ ուղղեցի {զընթացս} (Անգլիայի մտեալ ՚ի ծով ի 21 դեկտեմբ., յուսալով

հաւանական, ապա թե ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք {զընթացս} բանից, թէ գրոցս այս լեզուաւ եթէ խօսէին, կային ա

առեալ զգրիչ վասն պապին, ջանացեալ է միշտ պղտորել {զընթացս} հատ ու կոտոր աւանդութեանց, ազգային պատմութեանն վ

, որոյ անուն ընդ օդ գէթ հնչի հանապազօր: Առ ի {զընթացս} գլխաւորել բանիս ասասցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռ

նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս գործ {զընթացս} լցին կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար ա

ոտնկառոյց ունելով ի հող իւրեանց հայրենի], արդէն {զընթացսն} կատարեալ, ելին անցին ի գահագլուխ թագաւորութեան գ

երեւին արք ականաւորք, ի բանս արգասաւորս: Այլ զի {զընթացսն} կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց յայտնի են մեզ գրածք

հայրենակցաց մերոց գոնէ ուսուցանել դստերաց իւրեանց {զընթերցանութիւն} եւ զգրութիւն ազգային անպատճառ եւ տալ նոցա ի վերած

րեմն կարող գրել եւ ընթեռնուլ, շատ ա՛յն է՝ առանց {զընթերցեալն} հասկանալով, թշնամիք են լուսաւորութեան, եւ բազու

լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ {զընկեր} նորին ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջա

արդապետութիւն իւրեանց, պարտական էին ջատագովել եւ {զընկերակիցս} իւրեանց եւ թէ սուտ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական,

բարոյական իրաւանց ոչ միայն զանձինս հոգալ, այլ եւ {զընկերն}. իսկ առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի դրունս եկեղե

ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն սարը բարձր սար ա, - տակը {զընջըլած} քար ա. Ես քեզ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկա

է Մովսէս ցցեղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչիւր {զընտանի} իւր զնուիրեալ Բէլփէգովրայ... Եւ եղեն մեռեալքն 'ի

զտանուտէրն Բէեղզեբուղ կոչեցին. ո՛րչափ եւս առաւել {զընտանիս} նորա " (Մատթ., գլ. Ժ. համ. 15)։ § 41.

, յանուն տառապեալ ազգի մերոյ աղաչեմ զՁեզ յարգեալ {զընտրութիւն} ազգի մերոյ եւ հաստատել զարգոյ երեսփոխանս մեր Հայր

մ եմ նոցանից։ Արարատը սառուցապատ {Զըրկըւած} է կանաչից... Սոխակները հալածուած են Ա

ամոց լուսաւորեալ ազգաց: Ազգ հայոց կորուսեալ {զթագ} եւ զգայիսոն, կէս մի յանբարոյականութենէ դրացեաց,

իւ եւ սաստիկ աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ տայր ասել {զթագաւորն} Յազկերտ զի շնորհեսցեն նմա զորդիս երանելւոյ նահատա

ղին, թողեալ էին զասպարէզ կենցաղոյս, մինչ ետես՝ {զթագաւորութիւնն} բարձեալ ի տանէն Արշակունեաց: Ողբս անդէն յօրինէ ի

արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ {զԹադթէոս} եպիսկոպոսն յառաջնորդութենէ Ջուղայոյ եւ առաքելոյ զ

ա զօտար բառից խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամայն {զթաթար}, զտաճիկ, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի բառս, եւ վա

ուց ց75 ֆունտ ստերլինգաց: Ոչինչ է պիտոյ խօսիլ {զթանգութենէ} ծախուց վասն դատաստանի, զորպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի

ւ այլոց նոցա հետեւողաց դպրութիւնն հայկական ննջեր {զթանձր} քուն, մինչեւ ցՄխիթար Սեբաստացի, որ նոր ուրեմն հ

մն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու ինձ {զթարգմանիչս} մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հայախօսութեան, եւ ասա

րց, յետ իբր երկուց կամ երից ստանամ ես զբնագիր եւ {զթարգմանութիւն} երեսփոխանական թղթոյն եւ գիր տեառն փոխարքային առ մ

սոսիկ յանդիման լիցի Ատենին, որում առաջի առնեմ եւ {զթարգմանութիւն} պատճէնի եզրակացութեան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան,

գիւտ գրոց ի Մեսրոպայ, զլուսաւորութեանն տարածել, {զթարգմանութիւն} սուրբ գրոց, զպատերազմ Հայոց ընդ Պարսից, զարգաւա

հոգւով ի դարու մերոց ` թարգմանչաց՝ տեսանի պահեալ {զթերաշունչ} կենդանութիւն մինչեւ ի վախճան երեքտասաներորդ դարու

յոց արարելոյ ի սմանէ, եւ փոյթ լինի ի լրացուցանել {զթերութիւն} թարգմանութեան սուրբ գրոց: Սորա հանճարեղ բանականո

նութիւն, Այլ ո՞ ի կալ ո՛չ կասու, Ո՞ {զթեփ} ո՛չ ընկենու: Մնան միշտ բնութեան Տուրք մշակութեա

յ, գուն գործելով ճոխացուցանել զմայրենի իւր քաղաք {զԹէոդոսիա}, յուրում բնակին ազգականք նորա: Եկեղեցիքն, ընդ

չ մկրտեաց զսուրբ Սուրբն, ես անդ վերնոց համանակ։ {Զթիւ} աւուրց երկնային Գահակալին յաշխարհի Ես թուեցի

նտեսեալ է այլ յիմաստնոց Հայոց, որք չկամ ին անգամ {զթիւ} դարուն համարե ալ զգալ թէ դարս ներկայ չէր հինգերոր

յանցանք ձեր է սակաւաթիւ լինելն ձեր, բազմացուցէք {զթիւն}. եւ ուրախ էին 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որպէս եւ

: Եւ մինչդեռ օրէնսգէտն եւ փաստաբանն պատրաստէին {զթղթեանն}, ես ներկայացեալ առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեց

կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէնսգէտն իմ յարդարեաց {զթղթեանն}, առաքեաց զայնոսիկ առ օրէնսգէտս պ. Հագին եւ Տիկն

աղաղութիւն, յայնժամ հարկեցան ըստ օրենի պատրաստել {զթղթեանն} ընդ ձեռն օրէնսգիտի իմոյ եւ փաստաբանի, վճարելով ա

կորուստ հասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ են, թողեալ {զթշնամիս} բերանաբաց մէկուսի: Խնդրեմ միամիտս առնել զայս

զարհուրիք, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից {զթշնամիս} իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ

ոց Ռուսաստանեայց յորս գտանին մեծատունք հարստականք {զթշուառ} եւ զողորմ դրութիւն հայկական որդւոց, որք ի խնդիր

րտէ: Սրբազնակատար տէ՛ր, այո՛, մինչ բան լինի {զթշուառութեանց} ազգի մերոյ, փոքր մի եւս եւ կատաղիմք իսկ, իբրեւ

կ ազգայնոց եւ ատելի իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ {զթշուառութիւն} եկեղեցեաց վիճակիս, որոց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ

մենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ {զթողեալսն} առ ի Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան: Այլ զայսմանէ

աշխարհին՝ առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ եւ զՎարդան {զթոռն} իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանել զթուղթս առ Թ

րծելոյ զդպրութիւն Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ նմա {զթոռունս} իւր եւ ինքնին Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱյրարատեան

ական նահանգապետին Հնդկաստանի, գէթ զհամար նորա եւ {զթուական}: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ, որպէս յայլ ա

մէջ բերել ըզբանս կրօն ուսոյց վարդապետին, շատացաք {զթուանշանս} երեսացն դրօշմեալ: * * * 1) Երես 4. Յ

ենայն] Հայոց տէր Մատթէոս, հաճեցաւ այսօր հաստատել {զթուղթ} երեսփոխանութեան իմ եւ արգոյ Աջեմեանցի, զտուեալն

յ նորին վեհափառութիւնն ընդ փոյթ գրելոց է զառանձին {զթուղթ} առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու եւ ծանուցանելով

զկոչել եմ երկրորդ ժողովն վերասաց, պատրաստեալ էի {զթուղթ} մի յանուն վեհափառ կաթողիկոսին, ութն պարբերութեամ

հնդկական հրիտակացն: Շնորհս գտեալ մատուցանել {զթուղթ} վեհափառ հայրապետին ամենայն Հայոց, որպէս նա եւ զբ

լվեր, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի նմանէ տալ ինձ {զթուղթ} ընծայութեան, յանուն հնդկական կառավարութեան Անգլի

պ. Բույլվել, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի տալ ինձ {զթուղթ} ծանօթարար յանուն Հնդկական կառավարութեան Անգլիոյ ՚

ու եւ Հնդկաստանի, հաստատեալ է ի Թէոդոսիա քաղաքի {զթուղթ} երեսփոխանութեան, յորում ստորագրեալ է ինքն եւ քան

ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ, եթէ պատրաստ է {զթուղթ} ՚ի վերայ առաջնոյ կտակին, քանզի երկրորդն չէ վաւեր

որզեալ է ՚ի ձեռաց ստրկացելոյ ազգին մերոյ ՚ի Ջուղա {զթուղթ} ինչ ջատագովութեան եւ այն, որպէս պատմեն նամականիք

ցանել ի Հնդիկս կարճ եւ ապահով ճանապարհաւ զամենայն {զթուղթ} առ Ձէնջ եթէ հաճեսջիք շնորհել: Զայդ ամենայն

եանցի եւ պ. Աջեմեանցի զլիակատար զերեսփոխանութեան {զթուղթ}, վաւերական հաստատութեամբ տեղւոյս քաղաքական Մագիս

ւի զայն ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցիս, թէ մարթ է {զթուղթդ} զայդ հրատարակել իբրեւ զպարգեւագիր (дарственная з

իասին ընդ պաշտօնակատարին պրոկուրօրի, ի մէջ բերին {զթուղթն} զոր 41 անձինք տուեալ են վարդապետին Այվազեան: Առ

անակի: Երրորդ, թէ պատգամաւորքն ի ստորագրելն {զթուղթն} գոգցես ՚ի ներքին զգացեալ ազդեցութենէ, եթէ խարդախ

րկ անձին համարեցայ բողոքել զայսմանէ եւ հրատարակել {զթուղթն} զայն նենգեալ: Այն ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացի

Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական {զթուղթն} եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան

յեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում, թարգմանեալ {զթուղթն} երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ զա

Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական {զթուղթն} եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան

մայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում թարգմանեալ {զթուղթն} երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատել զայն

ալ ինձ զայսմ ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխանական {զթուղթն} յանդիման առնել հիւպատոսին Ռուսսիոյ առ ի վկայել:

արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ եւ յառաջ {զթուղթն} զայն, ընդ ձեռն դեսպանութեան առաքել յատենատեղի մ

լ զանօրէնութիւն յաղագս պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ {զթուղթն}, յիւրում լրացեալ զօրութեան: Ընդ այսմ ոչ աւել

յԱնգլիա, հաստատեաց եւ վաւերացոյց զերեսփոխանական {զթուղթն}, ըստ օրինական ձեւոց, այն է ստորագրութեամբ կառավ

ագոյն ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս իցէ եւ ապա {զթուղթն} զայն տալ"։ Այսոքիկ ամենայն տեղեկութիւնք, ա

ման տօնի, ներկայացեալ առ պ. Հագն ու ցուցեալ նմա {զթուղթն} երեսփոխանութեան, յայտնեցի զանձն իմ, որպէս եւ զ

ամենայն ժրութեամբ։ Պ. Բայլն, խնդրեալ յինէն {զթուղթն} երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն թարգմանին դիւանի ի

թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել {զթուղթն}: Այլ ես եկից ի կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէն

ինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ {զթուղթն} եւ իբրեւ ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիական, ասաց

ճգնի նա ի վնաս ազգին, որոյ եմս երեսփոխան, գրել {զթուղթն} անուանելով զայն կտակ, այդ խօսք նորա չէ վաւերակա

վաւերական, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հրատարակեմ {զթուղթն} զայն պարգեւագիր լոկ արարեալ ի կենդանութեան, որ,

տն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս վայր պահէ առ ինքն {զթուղթն}, այլ ի վաղիւ հասանէ վերջին օրն, աւելի քան զոր չ

ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն եւ արժանի հաւատոց, քան {զթուղթն} յօրինեալ յամբաստանեալ եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց ն

պացոյց կարեմք ի մէջ բերել զՅովհաննէս կաթողիկոս եւ {զթուղթն} Ղազարայ Փարպեցւոյ առ Վահան Մամիկոնեանց տէր, զորս

Վարդան զթոռն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանել {զթուղթս} առ Թէոդոս կայսր, առ Ատտիկոս եպիսկոպոս Յունաց, ո

ունիսի համարաւ 977, որով ծանուցանէ, թէ զամենայն {զթուղթսն} ստացեալս ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասին գործոյն Բաբաջանե

եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէին, եւ ասել {զժամ} յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ

ղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ ածել {զժամագիրս} նոցա թարգմանաբար եւ այլն։ Զնոյն ճանապարհ կալաւ ե

զովու), խոնարհաբար խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այս {զժամադրութիւն}, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի Ձերոյին յարգութեան:

յարգութենէ Ձերմէ, շնորհ առնել, նշանակել առ այս {զժամադրութիւն}, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի մեծարու տիկնոջդ:

չգտանի անդ եպիսկոպոս, վասնորոյ առ քեզ գրեմ, եւ {զժամանակ} օծութեան կաթողիկոսին. նոյնպէս հայցեմ գրել:

զօր յառաջ վճռեսցէ եւ մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել {զժամանակ} իմ ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ՝ եւ հասա

իմ առ այն, առանց զիս դեգերեցուցանելոյ եւ ծախելոյ {զժամանակ} իմ ի նանիր, յետս առ իս զվկայագիր իմ դարձուցանել

իմ ամենայն ամբողջութեամբ, զի առանց կորուսանելոյ {զժամանակ} իմ յընդվայր կարողացայց զայն ի գործ դնել յամենահպա

րեմն եւ ի նոցանէ բղխի Հոգին: Ո՜վ հայհոյութեանս: {Զժամանակաւոր} առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ՝ ո՛չ ճանաչէ մերս եկեղեց

Եւ զո՞ր գաղափար կարէ ընդունել յինքն հայ մանկտին, {զժամանակէ} ստեղծագործութեան աշխարհի. մինչ վարդապետարանն քրի

հայկական մատենագրութենէ, եւ մի լիցի մեզ ընդ վայր {զժամանակն} կորուսանել մինչ կարող էաք ի գործ դնել զայն մատենա

աշտամանս ոչ կախին զինէն եւ որք թերեւս ունիցին զիս {զժամանակս} քանիս արտաքոյ Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ բռնակալական ը

հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել զդարս եւ {զժամանակս} եւ պահանջել, [անխորհրդաբար], զի Հայք 19-րորդ դա

եա՛, Հայր սրբազան, զժողովուրդ քո զայս, օրհնեա՛ {զժառանգութիւնք} քո զայս, հովուեա՛ եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զ

լոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց, եւ յիրազեկ առնել նորա {զժողովն} բանիցն Աբելի՝ աղաչի չլինել անփոյթ, վասն որոյ հր

ր գաս յանուն Տեառն"։ " Օրհնեա՛, Հայր սրբազան, {զժողովուրդ} քո զայս, օրհնեա՛ զժառանգութիւնք քո զայս, հովուե

գիտէին զլեզուն նոցա, ապա իրաւունք էին դատապարտել {զժողովուրդ} մեր առ անգրասիրութեանն, զի որ ինչ վասն իմաստնոց

անձնապահութեան եւ եթ կուրացուցանել կուրացուցանէին {զժողովուրդն}, բռնացեալ, ո՛չ միայն ի վերայ կամաց եւ ցանկութեա

տութեանս աղբիւր զպապականութիւն ճանաչեմք, որ զրկէ {զժողովուրդն} յարենէն Քրիստոսի, պատճառս եդեալ, եթէ մարմինն ու

ն, այսմ ամենայնի մարթ է հասնել միայն, առ խարխաբ {զժողովուրդն} ընթացուցանելով ի տգիտութեանն աղջամուղջ գիշերի: Զ

ւթեան ոչ այլ ինչ պտղաբերեցին, եթէ ոչ քաջալերելով {զժողովուրդն} արձան զանմահ երախտագիտութեան կանգնել Դանթէայ եւ ճ

յն ազգս եւ առ մեզ, զի պատուելի հեղինակք բամբասել {զժողովուրդն} առ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող ն

ւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յորդորել եւ քարոզել {զժողովուրդն}, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն, զի նպատակն լինէր

, առ ի՞նչ արդեօք ձգտեն միտք դոցա, եթէ ոչ համոզել {զժողովուրդն} արծաթով պատել զորպիսի եւ իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ,

ով միաբանական հոգւով գուն գործեալ ճգնէին հաղորդել {զժողովուրդն} գիտութեանց, տալով զայնս ի լեզու հասկանալի նոցա,

արժանաւորութեան ոչինչ կարէր վճարել, չեւ ստացեալ {զժողովուրդն} ինքեան աջակից եւ լծակից մի, զի զոր կարէր հեղինակ

է դրուած, բայց Վարդապետին պարտքն է չգայթակղեցնել {զժողովուրդս}, եւ իրեն այնպէս հրաման եղած է: Իսկ եթէ մեք զՄխի

նոցա " (Մարկ., գլ. ԺԴ. հ, 55-58)։ " Խռովէ {զժողովուրդս}, ուսուցանէ ընդ ամենայն Հրէաստան, սկսեալ 'ի Գալի

նել զայն, բայց ակամայ, քանզի ակներեւ տեսանէաք, {զի} այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ զպտուղ ինչ: Ինչ եւ

ՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ՇՆՈՐՀՈՒՆԱԿ ԲԱՐԵԿԱՄ, {Զի} ՞ է քեզ, եղբայր, ի մոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ

է քեզ, եղբայր, ի մոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, {զի} իցէ թէ ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տ

ք քո զայս, հովուեա՛ եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, {զի} սա է ժողովուրդ եւ խաշն արօտի քո, որ աղաղակէ առ ք

յսմանէ լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, {զի} արձակեսցէ զիս ի հոգեւորական կոչմանէ, եթէ մուծեալ

ջին գործն իմ եւ յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, {զի} ես լինելով ըստ առաջնոյն հարկատու անձն ամենողորմած

նդիր Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս իմացեալ եմ {զի} Բարսեղ քահանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւին ի սո

ս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, եւ երկրորդ լսեմ այժմ {զի} այնոքիկ թուղթք իբր ըստ յանձնարարութեան նորին վեհա

ատուկ խնդրագրով ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ {զի} ես երբէք յ[ը]նթացս իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց չ

թե Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս բաց յինէ չգտանի, այլ {զի} կենարար վարդապետին Յիսուսի բան ելցէ ի կատար թէ զո

րինակ անկանոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն {զի} եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմարի

ս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն նա {զի} եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի են

ամակագրութեամբ խնդրեմ ի բարձրապատուութենէ ձերմէ, {զի} թէ մարթ ինչ իցէ, չխնայել զձեր ներգործութիւն առ ա

ոյ գտանիմք համայնովք յողջութեան վիճակի եւ ցանկամք {զի} եւ դուք ի նոյնպիսին մշտնջենաւորեսջիք զաւուրս կենա

: Դրութիւն մեր եւ առողջ. գոհանամք զաստուծոյ. {զի} մարդասիրութեան նորա ժամանեալ կորզեաց զողորմելի ան

Աւետիսն գտանի քահանայագործութեամբ ի Գրիգորիպոլ, {զի} անդ քահանայ ոչ գոյ, վասն զի տէր Մակարն առ աստուա

թեամբ ի Գրիգորիպոլ, զի անդ քահանայ ոչ գոյ, վասն {զի} տէր Մակարն առ աստուած փոխեցաւ, տէր Գրիգորն մերձ

ի լուսաւորչեան դաւանութիւն), որք գիտեն մանաւանդ {զի} էին սովորութիւն է նոցա, ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ

այոց Նախիջեւանայ եւ առագաստել զիւր կաթոլիկութին, {զի} մի՛ խտրութիւն ինչ ծագեսցի ընդ մէջ իւր եւ նոցա:

ենայնի անծանոթ էին յինէն այդ գրութիւնք, մանաւանդ {զի} ստորագրութիւնք նորին, որպէս երեւի ի գրութեանց նո

յայսմանէ, քանզի իմ պատասխանիք են այսոքիկ, նախ, {զի}, որպէս ի վերոյ ի ճառ արկի, անբաւականութիւն, գո

ինելոյն նորա կացուցանեմ ի ստորեւ զվկայութիւնս ա) {զի} յօրէ անտի չուելոյ նորին վեհափառութեան ի Նախիջեւան

երդմամբ, որք ունին ընդ նմա զերթեւեկութիւն եւ դ) {զի} զդուստր իւր ետ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն վ

նէի ընդ նմա զգրագրութիւն եւ ո՛չ զհարկաւորութիւն, {զի} զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ բերել գրելն իմ զայդ առ տիրա

բեւեռեսցեն, դարձեալ անդատապարտ համարիմ օրինօք, {զի} այդոքիկ յօրինեալ են ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց յամի

ել ի չու, առանց որոյ չունիմ ես զմիջոց, մանաւանդ {զի} գործն, որոյ վասն կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի ասացի

, որպէս եւ կանխեցի ասացի չէ ի կարգի իրաց, թողում {զի} զօրութեամբ 2280-րորդ յօդ. Ժ հատորոյ Սվօդին քաղաք

ռութեան իմում, փութացուցանել զտնօրինութիւն իւր, {զի} թէ ընդունելոց իցէ զիս յայն, համաձայն ցանկութեան

աղդութեան: Ընդ այսմ համարձակիմ խնդրել զայս եւս, {զի} ի դէպս չընդունելոյ զիս Սինօդին ի հոգեւոր կոչումն

րկաց վկայագիր իմ, ըստ առաջնոյն, չեղծանել, վասն {զի} հարկաւոր լիցի ինձ այն յայնժամ յաղագս մտանելոյ յար

ոց ընդ իսկ չունի բնաւին ընդունել զվճիռ ինչ, վասն {զի}, յետ գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն չուն

նոնադրութեանց Ձերոյին կայսերական մեծութեան, վասն {զի} յայնմ ժամանակի՝ այն է յամի 1846, յորում զիս բռն

երտողեալ յայտարարութեանց իմոց: 7 Ես տեսանելով {զի} ողորմելի աղքատութեամբ դեգերեալ ի դրունս այլոց գրա

Վասն որոյ ամենահպատակաբար հայցեմ, եւ որպէս {զի} հրամայեալ լիցի տալ գործոյն իմոյ զպատկանեալ ընթացս

ւցանել առ իս զվկայագիր իմ ամենայն ամբողջութեամբ, {զի} առանց կորուսանելոյ զժամանակ իմ յընդվայր կարողացայ

անութեան Ձերոյ, կարէք ճանաչել զանմեղութիւն իմ եւ {զի} նանիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գալ ի գրաւ

միայն մնայ ինձ խնդրել ի Ձերոյին գերազանցութենէ, {զի} Դուք, ողորմած տէր, իբրեւ պաշտպան ցուցեալ ինձ ի

նաթն հաստատեալ է զիս ի վարժապետական կոչման. վասն {զի} ըստ յատուկ հրամանի նորին բարձր սրբազնութեան գոլով

ի՝ խնդրել ի ՁԷնջ, ողորմած տեարք, զայս մի ինչ, {զի} շնորհեսջիք ինձ զարձակուրդ ի հանրահռչակ Ճեմարանէ Ձ

՝ հրովարտակի կառավարչական Սենատին, յորում երեւի {զի} յիշեալ ծայրագոյն ատեանն արձակեալ զիս ի հասարակակա

ղւոյս Համալսարանի տեսեալ զայնս՝ ոչ բաւականանայ, {զի} այնոքիկ ապացոյցք են գէթ իմում վարժապետութեան, եւ

իրս իմ մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ իբրեւ ազատալուր, {զի} այլ ազգ չկարէի առնիլ. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի զուր

ց: Անմա՛հ իմ տեարք, կեցջիք ի սփոփանս ազգի, {զի} ամենեցուն, որ յազգին են աչք՝ ի Ձեզ հային, իբրե

քական խորհրդարանն, զորմէ քաջ գիտէք, յայն միտս, {զի} նորին սրբազնակատար քահանայապետութիւնն մի՛ հաստատե

իցէ, տալ զտեղեկութիւն տէրութեանն Անգլիոյ, որպես {զի} հաճեսցի տէրութիւնն այն ազդել գլխաւոր կառավարութեա

րմէ յայտնել պատուելի ազգի մերում ՚ի միամտութիւն, {զի} մի՛ նեղեսցին ՚ի մտատանջութենէ, անկելոյ յոմանս ի

յանուն դեսպանին Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս {զի} սա, յիւրմ է կողմանէ ծանուսցէ դեսպանին Անգլիոյ որ

ւաբար եւ ի յարգանաց ըստ հետեւեալ պատճառաց, նախ, {զի} 41 անձինքն չէին ընտրեալ յազգէն յաղագս ի միասին ըն

աձայնեալ է ընդ զայն մինչդեռ պարտական էր զգուշանալ {զի} մի առ ոտն կոխեսցի արդարութիւնն եւ օրէնքն տէրութեա

եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն ազգիս, {զի} մի՛ դրամն եկեղեցական մատնեսցի ՚ի կորուստ, մինչդե

մինիստրն արտաքին գործոց ի Ս. Պետերբուրգ, որպէս {զի} նա ընդ ձեռն Մինիստրին արտաքին գործոց Անգլիոյ իրազ

Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յաւելոյր, {զի} թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գործելո

եւ դեսպանութիւնն Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա: Ուստի, {զի} մի անլուր եղեալ խորհրդոցս եւ իջեալ ի Հնդիկս, հար

արութիւն դիւախորհուրդ սրտից թշնամեաց: Ուրախ եմ, {զի} պ. Յովնանեանցին ընծայեալ են զանպարծանք պաշտօնն ո

այսր ամի: Այժմիկ կարեւոր համարիմ ծանուցանել, {զի} պ. մինիստրն արտաքին գործոց, պայծառափայլ իշխան Գ

եան, ստգտանաց ինչ արժանի դատիցիք զայս, մանաւանդ {զի} հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն

լ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէոս եպիսկոպոսէ, {զի} մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գործոյն եւ անախորժութեանց յա

թողիկոսէ ամենայն Հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ, տեսանի, {զի} բաց ի հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանէ եւ ի բարեպաշտ

առանց դատաստանական երկար եւ ձիգ վիճաբանութեանց. {զի} ըստ զօրութեան կտակին ինքն օգտի յարդեանցն, առ հա

զարժանի իրաւունս պատպանութեան Ադմինիստրացիօնին, {զի} թուի թէ կառուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօ

ելից եւ մտից շինուածոցն ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ {զի} ամսականն արդիւնք, ի նոցանէ, հասանէ ց215 ռուփիս

էփ արքեպիսկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել {զի} թէ նա գրել տայ յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմ

ժամանակաց, մնալոց են ՚ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին, {զի} մեք չկարեմք տիրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբա

ք տիրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբարձութիւն, {զի} գոն եւ այլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէս ի վ

թէ կտակակատար իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ {զի} Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ զամենայն զստացու

ս հուր տեղայ յերկնից:: Մեծապէս ցաւ է՛ ինձ, {զի} դատաստանական ընթացք տեղւոյս չեն ըստ Լոնդոնի, այլ

ւնդ ստերլինգ: Յայսմ միջոցի տեղեկացայ նոյնպէս {զի} ոմն ի նախկին ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատնեալ

չկարեմ զայդ առնել վասն հետագայ պատճառաց. ա) {զի} դատաստանն, ըստ օրինաց, չորեքամսեայ ժամանակաւ փա

րեմն աւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: Զայսմ ամենայնէ քաղի {զի} թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի յայտ բե

գէտս պ. Հագին եւ Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս {զի} եթէ հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէտն իմ տացէ տպել զ

նս որպէս հաւատարիմ գործակալ Նախիջեւանայ: ա) {զի} թէ կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ թողլոց է

ոց էր զայն ի կառավարութեան կտակակատարաց, բ) {զի} թէ պարգեւագիր էր, ուրեմն զկնի մահու կտակողին պար

տու Նախիջեւանայ դպրոցաց եւ այլն եւ այլն: գ) {զի} թէ կտակագիր էր, ուրեմն ինքն անուանելոց էր զանձն

խնդրեցի բողոքել առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես {զի} սա ստիպեսցէ ըստ օրինաց զօրէնսգէտն պ. Հագին, համ

կառակասիրութեան եւ նախանձու պահանջէին անխղճօրէն, {զի} Այվազովսքին լիցի տէր հրիտանացս, թերեւս ի պայծառո

ւ պարտականութի՛ւն: Այո՛, պարտականութիւն, եւ {զի} ՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորում զ

դ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, լուայ, {զի} թէ վեհափառութիւնդ շնորհաբաշխ կոնդակաւ ձերով հաճես

Միայն զայս մի պարտ համարիմ զեկուցանել վեհիդ, {զի} թէ հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի Աբ

ւ առաքել է Պետերբուրգ: Եթե գտայց ես անդր, այն է {զի} ընկալեալ զայն, իսկոյն առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս

հետեւ չպատահեցաւ բարձր սրբազնութիւն Ձեր ի քաղաքիս {զի} օծանէիք, վասնորոյ մնացեալ է մինչեւ ցայսօր ժամանա

երքէ զսիմոնականութիւն: Հայր սրբազան թէ չիք կանոն {զի} քահանայք օծցեն զպատկերս ընդէ՞ր ապա օծանեն հրամանա

նամ տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու իւր անձը, որպէս {զի} արժանի լինի լուսափայլ դէմքով մասնակից լինել եւրոպ

որում, նորա առաքինութիւնը իւր վաստակը չէր, վասն {զի} Աստուած առաքինի էր ստեղծել նորան: Ամենակալ Տէրը

, թէ. " Մի՛ արկանէք զմարգարիտս ձեր առաջի խոզաց, {զի} մի առ ոտն կոխեսցեն"։ Եւ այս պատճառով եւս ազատ մ

րենցից կտրել, որ ապագայի մէջը կը նշմարուի: Վասն {զի} հիմա մեր ժողովուրդն էլ իննեւտասներորդ դարու մէջ կ

դեռ նուիրաբերութեան մէջ գրքի ճակատում գրում է. " {Զի} եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցու

բ ի ներքոյ գրեալ տեսանի, այսինքն առաջինն այս է, {զի} մերձ Հայոց եկեղեցւոյն ունիմ մին մեծ բալախանայ տու

թեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, {զի} ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չեմ պահ

Ա ՀԱՏՈՐ. Առաջինն պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, {զի} թաղեսցեն զիմ մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մերձ գ

ից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս եւ իմ կտակակատարացն, {զի} մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւս չունի եւ չունիցի ոք

Բ ՀԱՏՈՐ. Երկրորդ պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, {զի} Ստեփաննոս Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ երրորդ տ

արձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, {զի} ի վերն յիշեալ սոցա խարջին եւ այլն անխափան եւ անպա

ՈՐ. Երրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, {զի} ամենայն կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն եւ այլն

ատքն ՚ի մխիթարութենէ զրկուին, ուրեմն պատուիրեմ, {զի} իմ կտակակատարքն այսպիսի հաւատարմաբար հոգացողութեա

ց սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ, {զի} նոյն մապլաղովն ի նոյն բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթ

տոյ այժմ հինգերորդ պատուիրանս յայտնեմ ամենեցուն, {զի} ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ բաժնիցն

պարոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ {զի} նոքա եղիցին ինձ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէք

Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից իմոց, յայտնեմ, {զի} այս է իմ վերջին կամք եւ պատուէրն, որպէս ահա վասն

կակատարաց: ՀԱՄԱՐ 2 Յայտնի լիցի ամենեցուն, {զի} ես ներքոյ ստորագրող Համադանցի Բաբաջանի որդի Մասէհ

եւ կամ նոցա օրդնուն, Արդ եւ զայս յայտնեմ, {զի} այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ մի

Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամին այսու բաժանմամբ, {զի} կտակակատարն իմ ընկալցի չորս բաժին. վեց բաժին երկ

ցած իմ բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց {զի} լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէ

գեւորդի, վասնորոյ խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս, {զի} իւրեանց ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թ

նձնեսցէ Մադրասայ որբոց սնդուկին, այսու դաշմամբ, {զի} վաշխի մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ ամ ժամանակ

ւարտմանէ գրեցեալ կտակոյս պատուէրն իմ այս լինիցի, {զի} մի՛ ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ սորա եւ ո

Ինչ կոչում ես շարժիչ հով. Այն զլացաւ Տէրը քեզ, {Զի} թէ սրտիդ մէջ փչէր Շունչն այն բոցեղ, կիզանուտ, Ա

ւի"։ Համբերում էր սերովբէն Կամակորին այդ արու, {Զի} պատուէրն էր Արարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի

րից. Ադամն ոչինչ չգիտէ, Նա դեռ քնած է հանդարտ, {Զի} այդ ամենն հազիւ թէ Տեւում է մի ակնթարթ: Կենաց ծա

" Արդ շտապիր նաւարկել, Ո՛վ տէր Ադամ, հմտօրէն, {Զի} սրտերին առագաստ Լցրեց սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը դիմանա

յլ Պտուկները վարդագեղ: - Երանութի՜ւն խելայեղ... {Զի} այդ շարժման ժամանակ Հեշտին ` անօթն ընտրութեան Եռ

Béranger Զայս մի եւ եթ կանխեմք աղաչել, {զի} մի՛ ոք համարեսցի եթէ եւ մեք առ հայկաբանս կամ առ ք

հեցուցանեմք. ո՞չ բազումք իցեն, քան եթէ սակաւք, {զի} առ ծանր թեթեւութեան անձամբ զանձինս յանդգնեցուցանե

Քաղէ փնջիկ Թացեալ ի ցօղ զմատունս: {Զի} ՜ գեղեցիկ, Զի ընդ առաջ յայգորել Բերի յ

Թացեալ ի ցօղ զմատունս: Զի՜ գեղեցիկ, {Զի} ընդ առաջ յայգորել Բերի յուշիկ, Եւ զվար

հնչէ Եղբօրորդւոյն Քնար, ՚ւ աղաւնեակն {զի} ՜ մնչէ... Եւ ի թաւուտս Սաղարթախիտս պա

Բիւր դայլայլիկս յօրինէին քաջհամեղu. " Եւ {զի} ՞ է քեզ, ասեմ ցկոյսն, համակիլ Ցանգ ի թախիծ

ւսին արտափայլին գոյն ի գոյն: " Քանի՞ վսեմ, {զի} ՞ վայելուչ, մե՛ծ ես, Տէր, Սիրոյդ ի շունչ.

դարպաս ձգտեալ պարտիզիս՝ Բայց տուժեցա՛ւ... {զի} իմ առժամայն Ցից ընդ ներքին վարեալ ծամելիս

այդմ օրինաց, Զամենայն փակեալ բանայ, {Զի} որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ

րաշաւոր, Ճոխ հեշտալեօք բիւրաւոր, Այլ {զի} գոհար մեծագնոյ Ոչ շողայ թարց քերելոյ,

ց կացուցայ Էից ի բնաւս տէր, իշխան: Եւ {զի} ՞ պիտին ինձ պսակք Լուսանորոգք եթերին,

ւմ ոչ տուաւ՝ Զոր սիւք ասես շարժական. {Զի} Տէր զայն քեզ զլացաւ, Զի թէ ի սիրտ քո փչէր

ս շարժական. Զի Տէր զայն քեզ զլացաւ, {Զի} թէ ի սիրտ քո փչէր Զայն շունչ, այո՛, բոց հր

ել Զամպրոպ, զշանթ եւ փայլակն"։ - Եւ {զի} ՞ յումպէտս բաղբաղայս, Յօդես, ասէ նախահայրն

ոչ սակաւ Զարմանք ունին զիս ընդ բանս Եւ {զի} սերովբէ չեմ բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս:

երովբէն թերութեան Առնն արւոյ կամակար, {Զի} Արարչին էր պատգամ Կամաց նորա կալ պատկառ.

ւառնեալ: Դարձեալ ժպտի եւ գրգայ: Այլ {զի} Ադամ ոչ ընդ խաղ Վշտանայր ինչ զսիրոյ,

ի փոյթ ուղւոյ: Ոչինչ գիտէ մերս Ադամ, {Զի} ի քուն կայ տակաւին, Թող զի թօթափել ական՝

երս Ադամ, Զի ի քուն կայ տակաւին, Թող {զի} թօթափել ական՝ Յառաջագրեալքս կատարին:

՛, փութա՛ հմտօրէն Ի նաւալիւղն լինել, {Զի} զսրտիդ առագաստ Սիրոյն ելից մրրիկ, Հո

eare, Julius Caesar, Act V, Sc. 5. {Զի} մի՛ լիցի յերկարել Մեզ աստ ի բան չափածոյ,

ցի յերկարել Մեզ աստ ի բան չափածոյ, Եւ {զի} ՞ ընդ վայր դանդաչել, Օ՜, ասասցուք ի կարճոյ

տ որոյ զգաց սէր, Գոչեաց եթէ մեռանիմ, {Զի} ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր, Եւ Տէր արար նմա կին,

ցարդ՝ Հապա, կա՛լ եւ ընթերցի՛ր: Այլ {զի} ի սէր գէթ վերին Ադամ զնա սիրեսցէ, Եւ վ

կնարկէր. " Ե՛րթ յետս իմ, սերովբէ՛ Եւ {զի} ՞ բնաւ ոչ մեկնիս. Բան քո ըստ չափ ելանէ,

տան Իսկութեան անշուք բանիս, Նօթճեմք, {զի} չեմք դրուժան, Աւասիկ զհաւսստիս: Է՛ր,

- Իսկ Ադա՞մ. - " Ինչ ո՛չ կասէր. Էր երբեմն {զի} համբոյր Կնքէր կուսին ի շրթունս, Մերթ հ

Կնքէր կուսին ի շրթունս, Մերթ հատկլէր, {զի} ծփիւր, Ճնշեալ զվարդագեղ պտկունս՝ Ուռո

ով լուսազգեաց: Եւ բաբէ՜ երանութեանն, {Զի} տարուբեր անդ, մարմաջ Հեշտին՝ անօթն ընտրու

ն, յԵւրոպ անգամ չկարաց ՚ի գլուխ հանել զայն: Նա՛ {զի} ուղղութիւն եւ հայեացք փիլիսոփայութեան դարուս ո՛չ

անայից եւ անկնդրուկ եպիսկոպոսաց, եւ այնքան շատ, {զի} դժուարիմք ընտրութիւն առնել ընդ բարին եւ ընդ խոտան

ն, եթէ գուցէ արդեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, {զի} կոչեցեալ իցէ աբեղայ ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն

անութիւն՝ արկանել ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտս {զի} վրէժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մ

մբ: Ո՛չ յայն միտս զի վրէժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, {զի} ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի բացցի

ա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ {զի} բացցին աչք ազգին, եւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմ

րիարքն Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ զայն մուծանել՝ այլ {զի} զանցեալն ողբալ առանց ամենայն ի ներկայումս գործուն

եկեղեցւոյ ընդ պապականին: Եթէ նա հիմնի ի բանն՝ " {զի} յիմմէ անտի առնուցու ", կամ ի Լուսաւորիչն " Հայր

որհալին " առող յՈրդւոյ անճառաբար ", սխալի յոյժ. {զի} այսոքիկ ամեն այն ո՛չ ցուցանեն զմշտնջենաւոր ծագում

սնից, ի սեղծմանէ աշխարհի մինչ ցարդ են ամք 7368. {զի} ծնունդ Քրիստոսի դիպաւ ի վեցերորդ դարում, այն է ՚

ն, յերկրաբանական մասին, արտաքս քան զկրօնականն - {զի} այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞ր գաղ

ն, որ արքայութեան փառացը հասցնէ զիրենք"։ Նախ՝ {զի} հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայլ ամենայն վկա

քրիստոնէական գիրս, ածականդ " մեռած " առաջինն է՝ {զի} տուեալ լինի հոգւոց: Եթէ եւ ո՛չ խոստովանի Այվազով

ց պէտս ունին բանք զկրօնէ եւ զնորին ստորոգելեացէ, {զի} մի՛ խաթարեսցին միտք ընթերցանելեաց, եւ որ եւսն է

լիս յետ մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատարածի աշխարհիս, {զի} ա՞յդ ապա մեկնեսցէ մեզ Այվազովսքին զառակսն տասն կո

լ զհարցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս {զի} թէ բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն մի

րքեցին զգլխաւորութիւն պապին: Ո՞ւր թողցուք զայն, {զի} մին ի պապից Հռովմայ, արծաթով յօժարանայր վաճառել

: Զկնի այսորիկ պատասխանէ առ հարցումն ստորասաբար, {զի} եւ մասնաւոր եկեղեցիք կարեն համարիլ ուղղափառս, ըս

սի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, {զի} զամենայն զնշանս բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական

նութիւնք աղօտ արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ {զի} զկնի յարէ իսկոյն զահեղ դատաստանն յետ յարութեան,

յլ զայսմանէ արժան էր խօսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ {զի} մատենիկն վտիտ ի դաստիարակութիւն մանկանց ընծայէր։

աշաբաթն ի շաբաթուն, եւ այս կրկին խորհրդով. մի՝ {զի} տօնն քրիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ զի յ

՝ զի տօնն քրիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ {զի} յիշեսցի եւ պատուեսցի նովին յիշատակ կենարար յարութ

սմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկականաց: Թողումք {զի} հակառակն ուսանիմք յառակայն Քրիստոսի ՚ի շատ խնդրել

, խաչիւն Քրիստոսի ի Գողգոթայ դատապարտելոց. որպէս {զի} ժողովուրդն ուսցի զամենայն ինչ կարծել հնարաւոր եւ

ունիցի առ այն զաններելի հրաման առաջնորդաց, որպէս {զի} զնոսա ուսցի ճանաչել միակ փակակալ արքայութեան երկն

լ: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, {զի} մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ վերաuաց սկզբունս, զ

այց ցասմանէ, ամօթ մեծ է եւ անլուանալի նախատինք, {զի} Այվազովսքին աղճատէ զտասնաբանեալսն, առ տգիտութեա՞

ձեռն մկրտութեան: Խորհուրդ մկրտութեան Հայի լայն, {զի} որդեգրեսցէ զերեխայն Հօր Աստուծոյ, եւ որդեգրութիւ

ն անձնաւորութիւն, բե՛ր ասել ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, {զի} սոքա հետեւականք են աղբերացեալ ի զօրութենէ հոգւոյն

աստանին նովաւ շուք, Մինչ ՚ի կալանս էր Գադիկ {զի} փոխեցաւ յանզեղծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք

, Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ զնոքօք բիւրեղեան, {Զի} Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ չիք աստղունք զուարթունք

ւրութեան մերկել խավար չէ ի ճահ, Բանասիրաց՝ {զի} զշինուածս փլուզանես դու յոխորտ։ Թո՜ղ

պերճ գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն, {Զի} յաշխարհի մի՛ յիւր ընթացս դեգերեսցի վայրապար։

թաղերում էլ չի լինիլ մի տխրութիւն էլ տեսնել, {Զի} Գասպարեանը քո մէջ այժմիկ իւր տեղ ընտրեց բնակել:

կեղեցական, ի վերջոյ ամէն բան, եկեղեցական. վասն {զի} ձանձրալի է մի ըստ միոջէ թուել: Իրաւունք չունէ

աչում էր. " Սո՛ւրբ արա զնոսա ճշմարտութեամբ քով, {զի} քո բանդ ճշմարտութիւն է ")։ Այո՛, եթէ այս

էջ այդ անճոռնի փիլիսոփայութեան օրինակները, որպէս {զի} դորանով խայտառակուի այն պարոնի գործը։ Մոսկու

եղէց երբէք, թէպէտ անկեայց ի դժուար: Յուսամ {զի} ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն եւ խոր, Թէ

ղանդ բուսանէր, առասպելի ասածին համեմատ, թէ " Խո՛ {զի} պէս հարսին կպրէ-կարասը բաղնիք"։ Իրա՛ւ որ, " թ

անգի՜ստ յաւիտենական։ § 3. " Քննեցէ՛ք զգիրս. {զի} դուք համարի՛ք նոքօ՛ք ունել զկեանսն յաւիտենականս "

մի նոր հիմնարկութիւն։ Ահաւասիկ այդ տեղերը. " {զի} ամենայն կահիւ եւ կազմածով եթէ սակաւ մի երեւէի նու

Բնագրում այսպէս է ասած. " յիշելով զբանն Պօղոսի, {զի} յամենայն ժամ աստուածասէրքն առանց խղճի մտաց կեցցեն

րաք " (Ղուկ. գլ. ԺԷ, համ. 10)։ § 11. " {Զի} այնպիսիքն սո՛ւտ առաքեալք, մշա՛կք նենգաւորք կերպա

ւրտ եւ 'ի մերկութեան։ Թո՛ղ զայլ նեղութիւնսն. եւ {զի} հանապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կուտէր, եւ հոգք ամեն

յ Յիսուսի Քրիստոսի գիտէ՛ որ է օրհնեալ յաւիտեանս, {զի} ո՛չ սըտեմ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ արքայի պ

ութեամբ հաւանեցուցեալ տայր ասել զթագաւորն Յազկերտ {զի} շնորհեսցեն նմա զորդիս երանելւոյ նահատակին Հմայեկա

եկաց, որպէս զորդիս մահապարտաց եւ տարեալ 'ի Դուռն {զի} մեռցցին, որք էին յոյժ տղայք"։ (Փարպ. Պատմ.

'ի մտի իւրում, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր իմոյ {զի} սպանից զՅակովբ զեղբայր իմ ". Ծնունդք, գլ. ԻԷ,

զՄովսէս վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս. {զի} կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն, թէ ընդ Մովսիսի միա՞յն

դապետն ձեր " (Մատթ., գլ. Թ., համ. 11)։ " {Զի} ՞ է զի ընդ մեղաւորս եւ ընդ մաքսաւորս ուտէք եւ ըմպէ

ձեր " (Մատթ., գլ. Թ., համ. 11)։ " Զի՞ է {զի} ընդ մեղաւորս եւ ընդ մաքսաւորս ուտէք եւ ըմպէք " (

§ 36. " Խնդրէին հակառակ Յիսուսի վկայութիւն ինչ, {զի} սպանանիցեն զնա. եւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ

յութիւն ինչ, զի սպանանիցեն զնա. եւ ոչ գտանէին։ {Զի} բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայէին զնմանէ. եւ նման

ն սո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ {զի} ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ զեր

ր " (Ղուկ., գլ. ԻԳ., համ. 5)։ " Գտաք զսա {զի} թիւրէր զազգս մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կա

էր այն մարդը, որ փայտից կախուելով էր մեռնում։ " {Զի} անիծեալ յԱստուծոյ է ամենայն, որ կախիցի զփայտէ "

զմեզ յանիծից օրինացն, եղեալ վասն մեր անէծք). {զի} գրեալ է, թէ անիծեալ ամենայն, որ կախեալ կայցէ զփ

§ 41. " Տեսեալ որդւոցն Աստուծոյ զդստերսն մարդկան {զի} գեղեցիկ էին առին իւրեանց կանայս յամենեցունց զոր ը

յետ նորա ուխտ քահանայութեան յաւիտենական. փոխանակ {զի} քինախնդիր եղեւ Աստուծոյ իւրում եւ քաւեաց վասն որդ

հաճոյ եղեւ Ենովք Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք գտանէր, {զի} փոխեաց զնա Աստուած " (Ծնունդք, գլ. Ե, համ. 2

§ 50. " Այսուհետեւ աշխատ ոք զիս մի՛ արասցէ, {զի} ես զչարչարանս Քրիստոսի 'ի մարմնի իմում կրեմ " (Թ

(եր. 46)։ Պաւղոսիցն է փոխ առնում այս ձեւը. " {Զի} ընդ գիտունս օրինաց խօսիմ " (Թ. Պաւղ. առ Հռովմ

թ., գլ. ԹԲ, համ. 31-32)։ " Ամէն ասեմ ձեզ, {զի} ամենայն թողցի մարդկան մեղք եւ հայհոյութիւնք որչափ

, մեղանչում է նորա ընդդէմ, որովհետեւ ասում է. " {Զի} կամակար մտօք եթէ յանցանիցեմք յետ ընդունելութեան գ

'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս յելս Ասկաղովնի. {զի} մի՛ երբէք ուրախ լիցին դստերք այլազգեացն, եւ մի ց

վուրդն " (Մարգ. Անգ., գլ. Ա, համ. 13)։ " {Զի} շրթունք քահանային զգուշասցին գիտութեան... զի հրե

։ " Զի շրթունք քահանային զգուշասցին գիտութեան... {զի} հրեշտակ Տեառն ամենակալի է " (Մարգ. Մաղաք., գլ

Մի բազում վարդապետս լինել եղբա՛րք իմ, գիտասջիք, {զի} մեծ դատաստան ընդունելոց եմք " (Թ. Կաթ. Յակ. Ա

ած է այստեղ. պատճառ, Պաւղոսը այսպէս է ասում. " {Զի} եթէ զանձինս քննէաք ապա ոչ դատապարտէաք " (Թուղթ Պ

կ ցրուեցան օրէնք եւ իրաւունք 'ի գլուխ ոչ ելանեն. {զի} ամբարիշտն յաղթահարէ զարդարն. վասն այնորիկ ելանէր

այո՛, տեսին աչք մեր... վա՛շ վա՛շ անձանց մերոց, {զի} ընկլուզաք զնա " (Սաղմ., ԼԴ, համ. 21 եւ 25)

զովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ {զի} վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման բարձի

եղ, անհեթեթ, աղխազուր... ։ Տեսանել տեսանեմ, {զի} մռայլութիւն ձեր մոռացեալ է զգեղեցկախօսութիւն իմ,

ժամանակս: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, {զի} նման է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգարէին

ն ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ է յայն, {զի} բազմասցին երկրպագուք Տէրութեան Ձերոյ, որով եւ մե

ջիլք լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ, վասն {զի} անկարող են ջիլքդ զտպաւորութիւն խօսիցն հասուցանել

եր են... եւ զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս {զի} մեծ են գործք քո, տէր... - Ապա, պ. Մարկո

ծասիրութեանդ ", կը շարունակէ օրհնութեան գիրը, " {զի} զօր առաքէալ էիք ձեռամբ (այսինչ անձին) զմի տեօրտ

ռնել Թիւթիւնճի-օղլուի աղջիկը, իսկ պարոն հայրը նա՞ {զի} նստեց, ես մի քանի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին

ւսուցանել նոցա զուղղափառութիւն եւ զայլ ուսմունս, {զի} զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգ

յն իսկ Մխիթարայ աբբայ հօր եւ հետեւողաց նորա. իբր {զի} 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս, գոլով ա

ունելով զայն ոճ Եւրոպացի առ 'ի շահել զամենեսին, {զի} մի ոք հայասէր դիցէ, եւ այս էր արդեօք կեղծաւորութ

րութիւն. եւ 'ի տեսանել զոմանս յաշակերտաց իւրոց, {զի} զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ յաղագս ազգային

կարացին ծածկել 'ի յերեւան գալ այժմ միաբանութեան, {զի} իբրեւ ձորձ ինչ պատառոտուն ընդ որով մերկութիւն մար

ց զՀռովմ. բայց ո՛չ կամեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հռովմ, {զի} մի պարտաւորեսցի 'ի բաց կալ 'ի փօլիթիքայէն, զոր յ

նութեան առ 'ի յաղթող երեւիլ Մխիթարեանց, եւ որպէս {զի} արդարասցի 'ի վախճանի Հ. Միքայէլ Չամչեանց, որով

եւ վասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս {զի} յանձն առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսոր

'ի գործ արկին պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ {Զի} թէ ճշմարիտ էր վարդապետութիւն իւրեանց, պարտական է

էր եւ արտաքին եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այն թէ, {զի} մի հայկաբանութիւնն խանգարեսցի, զի մի լեզուագիտու

որպէս այն թէ, զի մի հայկաբանութիւնն խանգարեսցի, {զի} մի լեզուագիտութեամբ բարեկամս ստասցին յաշխարհականա

հետէ էր ազգասէր լինել եւ ջատագով Հայոց, եւ որպէս {զի} մի ունիցին գրիչ 'ի ձեռին, գրել անձամբ առ անձին ե

՛ւք զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկերի իւրում, {զի} եմք միմեանց անդամք"։ Այս հիմքերի վերայ գործ

զձայն խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, {զի} իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս եւ 'ի

կայր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ {զի} ՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛

տաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ {զի} դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ ար

աւելեալք եւ Աստուածաբան վերաձայնեալք. զարմանք են {զի} ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէ

եցին անպատճառ յայն ատեան, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ {Զի} ՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. բազում

ռնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, {զի} սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգու

պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործել զնոյն, {զի} թէ երբէք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ

ոչ յիմ վերայ, այլ 'ի վերայ հասարակութեան մերոյ։ {Զի} ՞ կայ ձեր, ո՛վ դուք, եւ հասարակութեան մերոյ, յի

մ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, {զի} ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ

պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ {զի} նա 'ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ ո՛չ դադարի

իռ ճշմարտութեան։ Ափսո՛ս քեզ, Հայր Միքայէլ, {զի} 'ի ծերութեանդ հասակի պաշարեցար յորոց պաշարեցարն.

, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք, {զի} ազգն համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւորք միայն, այլ ե

հաստատեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, վասն {զի} ասեն - տպագրեալ գրեանք նոցա լի են մոլորութեամբք։

'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ {զի} պատահեաց նմա զի այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորական

ւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ զի պատահեաց նմա {զի} այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըս

՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր {զի} անհնարին նախանձ եւ ատելութիւն է, որ զայսպիսիս ճա

ցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ ամք են, {զի} Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն

նք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք {զի} ՞ գործէք, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի

- պու նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք սոցա {զի} հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր- ասեն-

Չկարեմք " ասեն։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։ " {Զի} խոչընդակ են մեզ " նոքա"։ Յաւանն, Վարշարհէյ

ս չկարացեալ տանիլ առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց {զի} բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրաց

ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. {զի} կուրացաւ տուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրա

ո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն իւր։ {Զի} ՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ դու զտուն քո, զ

ի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ դու զտուն քո, {զի} թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել նորա զայս առնել

սել 'ի վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի յայտնի տեսանի {զի} 'ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զ

այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուցանեն գործով, եւ {զի} մխիթարիմք փառս տուր Աստուծոյ. զի որ քրիստափոր ան

նեն գործով, եւ զի մխիթարիմք փառս տուր Աստուծոյ. {զի} որ քրիստափոր անուանիմ քրիստոնեայ եմ. այլ առանձին

քրիստոնեայ եմ. այլ առանձինն գոհանամ զԱստուծոյ, {զի} այսպիսի վարանս զարթոյց յոգիս ուղղախորհուրդ քաղաքա

ուշ ծախելով առաքեցին 'ի Պուքրէշ առ Ելքենճի խանն, {զի} անձամբ տարցէ 'ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ արասցէ զոր

աքել։ Այս ամենայն եղեւ եւ լինի, բայց ընդ վայր, {զի} կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ բազում ժամանակաց ակնկալէ

ան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն {զի} պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի

զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց, " գոհանամ զքէն տէր, {զի} 'ի կամիլ զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր

հի տեւէր այն։ Դոքա իրաւունս ունին այսպէս վարելոյ {զի} իմաստութեամբ գործեն, իսկ ազգ մեր մանաւանդ Արեւել

ո՛չ իրաւունս գիտեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, {զի} չեն ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ ակա

ար էջ յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազատ գտանէր, դու {զի} ասես։ " Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ զինչ ս

ց Հայոց եւ այլն"։ Այսչափ ինչ շատ լիցի առ այժմ. {զի} չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ Բայց սակայն ին

։ Բայց սակայն ինձ մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, {զի} յետ վաստակելոյ իմ զամս բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ

թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիսսերտացիօնին, ծանի՛ր {զի} այդ մտածութիւն չունի յայս գործ. զի դիտումն Դիսսե

օնին, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն չունի յայս գործ. {զի} դիտումն Դիսսերտացիօնին է ցուցանել, թէ մարթ է ուղ

ղթոյն գրելոյ յինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, {զի} յայն թուղթ բովանդակի Վահանն։ Դնեմ 'ի գրիս թուղթ

պէս թուի ասիական իմն խորամանկութեան աղագաւ. վասն {զի} խոստովանելով զայլոցն արդարացի վաստակս եւ զառաւելո

այլոցն արդարացի վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, {զի} իւրեանցն խիթան յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն,

ոց, որոց պիտոյ էր յաւէտ դարման տանել, զառաջինն [ {զի} մի սովամահ կորիցին], քան թէ ապախտ արարեալ վզնոցի

ցին պիտոյիւք] փառս անձին որոնել տղայականս, [վասն {զի]} փառք առն՝ օգուտ հասարակաց: Եվ զի՞նչ փառք ի տաս

ան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, {զի} նախընտիր վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փառս [

րութեան որում գիտակ էին թարգմանիչք, եւ այս իսկ է {զի} հայախօսութիւն հեղինակացս ոչ այնքան հայախօսութիւն

անց բիւզանդականացեալ Հայոց. եւ այս իսկ է պատճառն {զի} Բիւզանդեանց ուսումնականութիւնն առանց պատշաճօրէն հ

ք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ ազգային դպրութեան. {զի} որչափ ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի

զի որչափ ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, {զի} աբեղայք էին որ հիմն եդին գրականութեան ազգին եւ այ

յարգութեամբ զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի, եւ {զի} ՞ էր սմա յողբսն որ վասն բարձման հայրապետութեան ի տ

տ ժամանակին], թերեւս եւ ո՛չ առանց գիտակցութեան, {զի} առ ասիականս որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է աւանդ

յակապ շինուած հին հայկաբանութեան: Զարմանք այս են {զի} պատուելի հեղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր ժամանակի ո՛չ

զնորախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէր չարաչար, վասն {զի} աւերած բնականին եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կե

ս լեզու մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն {զի} լեզու ասի էապէս այն, որ կենդանի է, յար շարժողակ

ապեալ եւ կալանաւորէալ յիւրում դարաւոր գերեզմանի, {զի} դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայժմուս

զդարս եւ զժամանակս եւ պահանջել, [անխորհրդաբար], {զի} Հայք 19-րորդ դարու հարմամբ կախարդական իմն գաւազան

թէ արժանաւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, {զի} լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի բա

ենաջան եւ միանգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ, {զի} որ ի նոսա են շեղջակոյտք [իբր ի բազումս] անգործածա

դ մոլորութիւն խօսիլ, գրել, երգել, այնպէս որպէս {զի} հասկացողք գտցին սակաւք, որպէս թէ որչափ սակաւ իցե

մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ, {զի} ընկալցի նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր

թէպէտ եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, վասն {զի} այդպիսի մանկունք նախ քան զծնանիլն, մեռեալ էին յա

մարդկութենէ, մեք հաւատարիմ առնեմք զպատուելիսդ, {զի} բնութիւնն եւ ժամանակն միօրինակ եւ միով անստերիւր

բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այս նկատի, {զի} եւրոպէականք (ոտնկառոյց ունելով ի հող իւրեանց հայ

վանիլ զճշմարտութիւնն, թէ [այս] առաջին անգամ է], {զի} Ազգ հայոց [ի լեզու հասկանալիք ընթեռնու եւ [տեղեկա

ակի առաջնոցն էանց գնաց եւ եղեւ ի մոռացօնս ազգին, {զի} փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի

կ: Գործ այս արժանի բիւր շնորհակալեաց առ ի մէնջ, {զի} ո՞ր այն իցէ առաւելագոյն շնորհ, քան ճանապարհ յարդ

նութիւնն, առանց յղկելոյ զտեսողութիւն նորա, վասն {զի} ՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակարգէ զխօսս. նա

ճանապարհ է եւ ուղեւորելով ընդ արքունին ճանապարհ, {զի} յաւուրս մեր շատ եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեա

լեզուի հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, {զի} զսա գտանեմք յերգս վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւան

սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին: Եւ {զի} չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել զհայոցս

նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք գրիչ ճարտար, {զի} յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ ե

յ գրելով ի վերայ վիմի Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, {զի} որպէս ի ձեան վերջք գծին կուտեալ ունէր քարն: Եւ ո

ռ սուրբն Սահակ եւ առ Վռամշապուհ արքայ Հայոց: Այլ {զի} արանցս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն նախանձեալ էր զն

արգմանութիւնս Հին Կտակարանի յասորւոց ի հայ, վասն {զի} զյոյն գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ, եւ պարսիկ վեր

Սեբաստացի քաղաքաւ եւ առ Անատոլիս զօրավար, որպէս {զի} կայսերական արասցեն հրաման ընդ ամենայն տեղիս Հայոց

ել եւ բերել զգիրս առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ {զի} ի նոյն պաշտօն յղեսցին եւ ի Բիւզանդիոն: Այլ սոցա

ոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ եթ, այլ {զի} գործք նոցա ծածկին ընդ փոշեաւ վանօրէից Հայաստանի,

առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, Նինոսին ախտացեալ զախտ, {զի} մի առաջի որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին գործք առաք

որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին գործք առաքինեաց եւ {զի} մի երեւեսցին ընտրեալքն: Սոցա ձեռաց են անտարակոյս

եւանդայ, իբրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ {զի} ընդ այս նոցա ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս ցասուցե

կոչել զսա համարձակեսցուք " Ոսկի բերան " առ Հայս, {զի} որ սորայս են պարզութիւնն ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսո

եք երեւին արք ականաւորք, ի բանս արգասաւորս: Այլ {զի} զընթացսն կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց յայտնի են մ

սութեամբ կործանի ի սպառ ի չորեքտասաներորդ դարու, {զի} ի հնգետասաներորդ դարուն միայն Թովմա վարդապետ Մեծո

ողջահայեաց, չունեմք իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն {զի} թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն ե

ճշմարտութիւն պաշտել, բեր ապա ասասցուք, աստէն], {զի} նա, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս " Եւրոպա " լրագ

, այլ ո՛չ որպէս իսկութիւն գործոյն ցուցանէ: Թո՛ղ {զի} պատմությունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ յոյժ ի պատ

արգաց (systema), այլ եւ սակաւուք խոստովանիմք, {զի} կեանք ազգի մերոյ չեն բնաւ եղեալ պատմականք, զորպի

յն եւ նոր յոճ խօսից, հասկանալի առ հասարակ, վասն {զի} հասկանալիքն կարէին օգնել նմա, իսկ յանհասկանալեաց

նդոր Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս իսկ է պատճառ, {զի} ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր, զգործս իւրո

քաւ լիցի մեզ մոլորիլ յայդպիսի օդակառոյց կարծիս. {զի} քաջ գիտեմք եւ չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութ

զգին, լեզուա՞ւ միայն՝ այդ չէ բաւական, մանաւանդ {զի} անհասկանալի է ազգին հինն եւ նուիրականն, իսկ նորն

ուիրականն, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, {զի} դժուար էր ականջաց լսել զխժալուր բարբառդ: Մխիթարե

Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս եւ եթ գործ, {զի} վերականգնեցին զմիջաբեկ շինուած հին հայախօսութեան

ց իւրեանց զսեպհական հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, {զի} լոյս ցոլացեալ յօտարաց չար է, քան զսեպհական խաuար

ւսամք թէ յարատեւեսցի անդուլ յառաջադիմութեամբ, նա {զի} ուսումնասէր հասարակութիւնն մեր, որ ի Զմիւռնեայ,

ինակաց օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր շնորհակալիս, {զի} եւ նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զն

րա մատենագրութիւնք նորա ծերացեալ հայախօսութեամբ, {զի} ոչ ոք ի հեղինակաց 18 եւ 19-երորդ դարուց աշխատեցաւ

իրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ ամենայն դարս, {զի} ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ

հայաբար աւանդելոյ ի նոսին զուuանելիսն բովանդակ. {զի} կենդանի բարբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգործել ի

բան ասելոյ վասն ուսումնասէր օրագրին Սինկափորայ, {զի} ոչ կարացաք ցայս վայր ժամանակի ճանաչել զնպատակ նոր

թերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծանուցեալ զայս եւ եթ, {զի} այդ օրագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացութեան եւ վաճ

լ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, նա {զի} եւ ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մակաղեալս

նէ նորին զայս եւ եթ արժանի համարիմք ծանօթութեան, {զի} ի մանկական տիոց դաւաճանեալ ի լատինացեալ աբեղայից

զկարծիսդ, ներողամիտ գտեալ առնս վասն այն միայն, {զի} անտեղեակ էր այլոց լեզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ

ականութեանց, աւելորդ ինչ էր խօսել եւ խուզարկել, {զի} որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մեն ճանաչէ զսեպհա

նէ (ոչ վասն ազգին առ հասարակ, այլ հայագիտաց), {զի} ամենայն որ գիտուն է դպրութեան Հայոց, ջան դիցէ լո

մ ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս ասէ պարոն Էմին, {զի} առիթ ետուն նմա գուն գործել որդիական սիրով հնոցն մ

ի առապարս մոլախոտեալ յերեքտասան դարուց հետէ: Թող {զի} ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, զ

են եւ քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն վայր, {զի} որ եւ է Հայ ուրախութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի

կան ինչ գրուած յօտար լեզուս... զի՞նչ էր պատճառ {զի} Հայք առ հասարակ հակադրական հոգւով հայէին ընդ գրակ

ր հարկադր է զազգ մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այն, {զի} չունի զմուտ ի նուիրականդ այդ տաճար, որոյ փականք

նա զհնար նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, {զի} պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելոյ զն

հասեալ հասակի պարտաւորի զկենցաղականս հայթայթել, {զի} ժամանակն պահանջէ զայդ ամենայն, վիհ աստի, վիհ ա

ւին գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, {զի} եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղութիւ

ութեանս, թէեւ չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, {զի} բնական էր անտանելի լինել ճառագայթից արեւը, որոց

սութիւն, եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, {զի} բաց ի լատինականէն գիտէ եւ զայլս՝ ծնունդս լատինակ

գտաւ ի ճշմարտութենէ առ անձնապահութեան եւ եթ... {զի} ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր արժան զպակասեալս յաշխարհ

ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթն եւ խայտառակութիւն {զի} թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թ

անժխտելի ճշմարտութիւն է գործող ի նոցին կողմանէ, {զի} զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել եւ քն

ազմապատիկ փաստից եւ ապացուցութեանց ոչինչ օգտիմք, {զի} սիրտք հնամոլացդ այդոցիկ բերեն յինքեանս զնմանութիւ

սովորութիւն է, որպէս առ ամենայն ազգս եւ առ մեզ, {զի} պատուելի հեղինակք բամբասել զժողովուրդն առ անուսու

ին դատապարտել զժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, {զի} որ ինչ վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար

րոզել զժողովուրդն, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն, {զի} նպատակն լինէր լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի բան

յլ արդեօք կար էին առնել ինչ, - միանգամայն ոչինչ, {զի} հազարաւոր խոչընդակք ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց իս

իճակէն էին: Այլ այս ամենայն աղբերանայ յայնմանէ, {զի} ժողովուրդն մեր անմասն գտանի ի կրթութեանց, զի պատ

է, զի ժողովուրդն մեր անմասն գտանի ի կրթութեանց, {զի} պատուելի հեղինակք մեր խօսին վասն նոցա Սինէական հա

ի կրթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն: Թող զայս {զի} բոլոր անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց չկարէին միան

անխնամ թողեալ զայս գործ զընթացս լցին կենցաղոյս եւ {զի} ՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց. բնա

ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց. բնական է {զի} ներկայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց

այոց մինչ ի սպառ եւ ակնկալութիւն լուսաւորութեան, {զի} այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ

ւ ամենաթշուառ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, {զի} չունի նա զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովանել զճշմարտո

յայս հայել, այո՛, չունի զլեզու ասեմ ք վերստին, {զի} ունել այնպէս որպէս Հայք զհինն բարբառ՝ համարի վաս

յս, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց համարի չունել, {զի} որպէս գրուանն խափանարար լինի շառաւիղաց լուսոյն ցո

վի բանաստեղծութիւնս, զորպիսիս առ այլս տեսանեմք, {զի} որպէս ըստ մեզ, սապէս ըստ լուսաւոր կարծեաց այլոց

եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց եւ ա՛յս իրաւամբք, {զի} բանաստեղծութիւնն հայելի իմն է, յորում ցոլանան շա

ործոյն: Բայց այս է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին, {զի} Հայք ենթարկեալ ազդեցութեան չարաշուք արկածից՝ ուն

անաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք եւ վհատեցուցիչք, {զի} ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ արտասուք ոչ երբէք կարեն

մեզ հինն լեզու կրէ յինքեան զայս արժանաւորութիւն. {զի} ազնուագոյն է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենագրեալ

ո՛չ անարժան համարեմք զնոյն կրկնել աստանօր, մի՝ {զի} ժողովուրդն մեր չհասկանալով զհինն լեզուն չկարէր հր

ն լեզուն չկարէր հրճուել եւ զուարճանալ, երկրորդ, {զի} հոգեկան զուարճութիւն, զոր պատճառէր ընթերցողին մա

հասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթել զհրճուանս, {զի} զգայութիւն մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին, ներգ

կի կրաւորաբար նորին, ներգործութեան, եւ երրորդ՝ {զի} հնար էր հետզհետէ խօսիլ նոր հայախօսութեամբ կիրթ եւ

մեք պահանջէաք ի նմանէ ընթեռնուլ զգրուածս մեր), {զի} գրուածքն մեր լիցին նմա հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր

ստացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից եւ լծակից մի, {զի} զոր կարէր հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց ազգի,

լ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. երկրորդ, {զի} եւ միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել յայն կոյ

հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել եւ զայս {զի} առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական սեպհական լեզուա

աւակաց իւրեանց, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական ազգի, {զի} ի զանունս թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել բացե

թիւն յաշխարհի: " Ոչ զչար գործ է, ատեայ զլոյսն, {զի} մի յանդիմանեսցին գործք նորա"։

. սրբացնում էին ստրկութիւնը եւ հերձուածը, որպէս {զի} կարողանան իւրեանց կողմը շրջել Արեւելքի հզօր իշխան

տել, որ հասանեն հոգեւոր բարձր պաշտօնների, որպէս {զի} կարողանան մի կերպով ներգործել ժողովրդի վերայ։ Ին

դերձով ճանապարհ ընկաւ ոտքով դէպի Բարսելոն, որպէս {զի} այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ նաւէ Պալեստին։ Բայ

նից՝ երկիւղ կրելով իբրեւ ախտացած մարդուց, որպէս {զի} ինքը եւս չ'վարակուի անողորմ ցաւովը։ Բայց ի վերայ

։ Իգնատիոսը վաճառեց իւր ունեցած չունեցածը, որպէս {զի}, կարողանալով հատուցանել Սարրակինոսներին սովորակա

օտ, որի բնակութիւնը Փարիզից շատ հեռի չէր։ Որպէս {զի} կարողանայ յետ ձգել նորան այս անմաքուր սիրուցը, մ

համոզուելով, միաւորուեցան Իգնատիոսի հետ։ Որպէս {զի} կարողանայ նորանց միանգամայն աշխարհքից հրաժարել,

տակ, լուծանում էին մասն մասն ազատ մտքերը, որպէս {զի} սրբութեան հասանեն։ Այս գրքի մէջ պարունակւում են

էն բանը բանից անցել էր։ Պաւլուս III Պապը, որպէս {զի} կարողանայ այս ընդհանուր ընդդէմ Պապականութեան ապստ

ը գործ դրեցին իւրեանց բոլոր խարդախութիւնը, որպէս {զի} այդ նիստը չ'լինի, ուր պիտոյ է արդարապէս խայտառակ

էին մտանել եւ արմատանալ այս տէրութեան մէջ, որպէս {զի} կարողանան տիրապետել Աստուածաբանական Ֆակուլտէտին,

ր արտաքին փայլը եւ ստուերական կարողութիւն, որպէս {զի} կեղակարծ, այսինքն՝ խաբեբայական շարժողութենով դա

ւթենով կամենում էին այս նպատակին հասանել եւ որպէս {զի} հեշտութեամբ դարձնեն Հնդկացիքը իւրեանց հաւատից, ք

արձան եւ այժմ աշխատում են Չինաստան մտանել, որպէս {զի} Կայսրի թեթեւահաւատութենից օգուտ քաղելով՝ կողոպտե

ում էին Աւետարանը Չինացոց սովորութեան հետ, որպէս {զի} կարողանան որսալ Չինացոց սիրտը եւ իրաւունք եւ հարս

նալ Կարոլոս Բուրբօնի նման թագաւոր ունենան, որպէս {զի} կարողանան կամեցածների պէս պարեցնել։ Մելեօնու

եւ պաշտպանում էին ուրիշից դուրս եկածները, որպէս {զի} առաւել եւս զայրացնեն ժողովուրդը Յիսուսեաններին ըն

վերայ սորա եւ դուք ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս {զի} արժանի լինիցի սա զաստիճան քահանայութէան անարատ պա

համար, զրկւում են իրենց ստուգապէս ունեցածից: " {զի} ամենայնի որ ունիցի տացի եւ յաւելցի, եւ որ ոչն ու

թեան ճարտարապետին, իր սրտի աղօթարանից, " որպէ՜ս {զի} մեծ են գործք քո Տէր ". այլ նա, որ ոչ միայն ինքը

արօտելու, մի՞թէ կարօտ է այսօր քո սուտին: " {Զի՜նչ} հաղորդութիւն լուսոյ ընդ խաւարի "... " Սուտն ի հօ

եցին, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ {զի՞արդ} մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան բանս ի բերանո

նոցա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ {զի՞արդ} կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ

չումն, հայ Միքայէլ Ղազարեան Նալպանդովն, իսկ եթէ {զի՞նչ} է խնդիր իմ, այնմ զհետ գան յօդուածք: Յանդիման

ընդ նմա զգրագրութիւն եւ ո՛չ զհարկաւորութիւն, զի {զի՞նչ} օգուտ կարէր ինձ բերել գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սա

ջեւանայ սուրբ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ {զի՞նչ} այնմ զհետ գան յօդուածք 1 Յամի 1845 ի լինել ծայ

Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, եւ թէ {զի՞նչ} անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ թէ գիտացեալ է Ձեր գեր

ոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառնութեամբ հարցանեմ, թէ {զի՞նչ} արարեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ

նութիւն սրբազան: Եւ մեր է պարտականութիւն, եւ {զի՞նչ} արդեօք, զառաջինն դիմել առ Ձեզ, որպէս առ ընդհանր

աստեղացն ի պար Ջահեալ բոցավառ "... - {Զի՞նչ} անուն նորա, - Հարցանէ ցնա Զոհն թակարդե

Հարցանէ ցնա Զոհն թակարդեալ - Կամ {զի՞նչ} նորա փայլ: " Առնաչափ ահա՝ Ի վեր բար

թոյլ կուրծ: Եւ յի՞նչ շարժի բնութիւն, {Զի՞նչ} օրէնք, ո՞վ հեղինակ, Չիցէ՞ ձոյլ յիմարութիւն

" Անմեղութիւն, ե՜րթ բարեաւ"։ - Իսկ {զի՞նչ} հարսն, իսկ զի՞նչ քոյր. " Ո՜հ, ցնցէին մկա

ւն, ե՜րթ բարեաւ"։ - Իսկ զի՞նչ հարսն, իսկ {զի՞նչ} քոյր. " Ո՜հ, ցնցէին մկանունք, Եւ խ

առնել ընդ բարին եւ ընդ խոտանն ի նոցանէ: Եւ {զի՞նչ} ապագայ ազգի միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցեն հոգե

ազգի միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցեն հոգեւորք, {զի՞նչ} յոյս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի յարան

նոց, որոց եղաք եւ լինելոց եմք ականատեսք. սակայն {զի՞նչ} մօտալուտ օգուտ ի բողոքանացս ի ժամուս. հոգեւորք մ

տութիւնս յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ ազգին։ Այլ {զի՞նչ}, եթէ նախախնամութեան կամք եւ այսպէս հաճեցան զմեզ

րագ կամ նուէր. ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի, եւ {զի՞նչ} պատճառ անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ

յթ ցանցել յիմար խենէշութեան ի վանդակ։ {Զի՞նչ} որ ուսումն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ դու ժպիրհ ցնդաբան,

ծաթ քանզի արդարանայ յատեան մտացդ քան զլոյս. {Զի՞նչ} քո ոսկի հոգիդ զօրէ պտղաբերել բեղմնաւոր, Որչ

դնեմ իմ թագաւորական վճռական հնարները: - Եւ {զի՞նչ} արդէօք գործեցի... - հարց արեց կէտադիրը անհանգս

ի նոսա 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի՞ յառաջ գայր եւ {զի՞նչ} փօլիթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, արդեօք յԵւր

ննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ {զի՞նչ} արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ- ասեն- եւ գիրքն, ո

ականս, [վասն զի] փառք առն՝ օգուտ հասարակաց: Եվ {զի՞նչ} փառք ի տասա՞նց եւ ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով ախտաց

սարակութեան՝ քան անձամբ զանձինն կնքել դատավճիռ, {զի՞նչ} փառք արդարացի առն՝ որ միայն խօսեսցի ի լեզու հինգ

թերցողին] անհասկանելեօքն [ի բաց] թողու զմատեանն: {Զի՞նչ} այժմ նոյն հայ ասասցէ [ընթերցասիրելով] " զՎարդապետ

ական ընթացից մերոցն ընդ հարազատ լեզու ժողովըրդեան {զի՞նչ}. այդպիսի մատենագրութիւն ամենեւին խորթ ի հայկական

աց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ {զի՞նչ} ապա հեկեկանք ծերունւոյն Խորենացւոյ առթեալք ի մահո

որեն., Պատմութիւն Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ 68: {Զի՞նչ} պէտք որոնելոյ զյարգող ուսման Ծերունւոյս, եթէ ժամ

էին պիտոյք եւ ժամանակիս արդարացի պահանջելիք, եւ {զի՞նչ} այդ պաշտօն հեղինակի, եւ զի՞նչ այդ կարծիք եւ տեսո

ցի պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, եւ {զի՞նչ} այդ կարծիք եւ տեսութիւն], որպէս թէ հնախօսութիւնն

ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ չզօրեմք մեզէն ճանաչել. {զի՞նչ} այլայլութիւն ձգեաց յինքն Կիկերոնեանն լեզու, մինչ

ականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք աստանօր թէ {զի՞նչ} իմանան ուսումնականք հայոց պահպանութեամբ կամ կենդա

[ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] թէ {զի՞նչ} յայնս գտանեն, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւ

տալ ուսանողին, ասասցեն ինքեանք ուսումնականք՝ թէ {զի՞նչ} մինչեւ ցայսօր ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ

մտութիւն: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք, թէ {զի՞նչ} ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կամիմք լսել

րագունիցն յոյժ: Արժանի էր հարցասիրութեան, թէ {զի՞նչ} իմանան իմաստունքն հայոց կործանութիւն Ազգի առ շինո

ին անկարող վերակենցաղել զբանականութիւն շնչասպառ: {Զի՞նչ} այդ տրամաբանութիւն ամենեւին նոր եւ անբանական առ ի

աղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ {զի՞նչ} պատասխանի տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի բան

գացեալքն էին դպրոցական սահմանափակ տեսութեամբ. եւ {զի՞նչ}. կարացի՞ն արդեօք ստնանել զանպարտելի ճշմարտութիւն

մտածել եւ խորհիլ, որ սեպհական է լուսաւորելոցն: {Զի՞նչ} արդեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել

ասկանալիքն կարէին օգնել նմա, իսկ յանհասկանալեացն {զի՞նչ} օգուտ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին պիտի

, իսկ յանհասկանալեացն զի՞նչ օգուտ: Կրկին ասեմք՝ {զի՞նչ} օգուտ. խօսողին պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ

արցասիրութիւն իսկ, եթէ միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ {զի՞նչ} գործ վասն ազգի վճարեաց, այսմ մարթ է պատասխանի առ

այի, որ դուստր էր արժան իւրումն Վենետիկեան մօր, {զի՞նչ} գործ վճարեսցէ վասն Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա,

ւսումնական հարցասիրաց, այլ ժողովուրդն առ հասարակ {զի՞նչ} օգտի ի սմանէ՝ ոչինչ եւ կրկին անգամ ասացից ոչինչ

կոսի՝ զվիպասանական ինչ գրուած յօտար լեզուս... {զի՞նչ} էր պատճառ զի Հայք առ հասարակ հակադրական հոգւով հա

, քաւ լիցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին արդեօք, {զի՞նչ} է լուսաւորութիւն ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ աս

դականս անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէր հարցանել, թէ {զի՞նչ} ապա պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան պատմո

էր մտածել եւ խորհել զազգային լուսաւորութենէ, այլ {զի՞նչ} հոգեւորրականք մեր, առ ի՞նչ արդեօք ձգտեն միտք դոց

, թէ եւ միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն {զի՞նչ} եւ իցէ, գոնէ բնական ազդեցութեամբ համարեն զայն կր

համեմատելով յունական դիւցաբանութեան հետ: " Բայց {զի՞նչ} արդէօք տարփանք քեզ, եւ Բիւրասպի Աժդահակայ փցուն

անդ թէ առաւել վասն ամբաստանութէան առնես աշխատ... {Զի՞նչ} քեզ առ այսոքիկ կարօտութիւն, առասպելք սուտ...

րբուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ վախճանին {զի՞նչպիսի} ահաւոր նզովս գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեան

թեթեւութեան, համարի ներելիս: Ո՞յք են այդոքիկ եւ {զիա՛րդ} որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիստոս ասէ. " ամենայն ո

ոչն ըմբռնեմք: 12) Երես 69. Ճառելով, եթէ {զիա՛րդ} եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ զդաւանութիւն ի

րկաւորագունից սակի համարիմք ուսանիլ նոյնպէս, եթէ {զիա՛րդ} խտրին սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա՛լ սկզբանց,

ա առաւել քան զքսան միլիոն), ահ կալաւ զիս, {զիա՛րդ} ազգ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազ

ս չհանդուրժեալ, ես գալով աշակերտ տէր Գաբրիելի, {զիա՞րդ} համբերեցից այսմ: Այժմ նպատակ գրութեանս է այս

առ փաստաբան իւր խնդրելով զնորա (1 անընթեռ. ) թէ {զիա՞րդ} արժան իցէ վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի

պհի. - Որ ոչ մարդ է հողեղէն, Զմարդոյն {զիա՞րդ} բնութիւն Գիտէ այդպէս սերովբէն, Եւ ուս

Եւ Տէր արար նմա կին, Իսկ թէ որպէ՞ս կամ {զիա՞րդ}, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գիր. Թէ չիցէ քո լ

ատ նորա: Ընթերցեալ զայն, զարմանք կալան զիս, թէ {զիա՞րդ} հրամայեալ է ամենապատիւ նախկին պատրիարքն Կոստանդնո

ի, հարկադրի նախ առաջին հարցանել զհարցանողն, եթէ {զիա՞րդ} ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. աս

անի մտաց եւ կամաց դատապարտի որպէս գործ կատարեալ, {զիա՞րդ} ապա սահմանեալ է մեզ Այվազովսքին աստիճան ծանրութեա

շատ տուաւ: Եթէ այսպէս իցէ, որպէս եւ է ստուգիւ՝ {զիա՞րդ} ապա զանցանել զպաշտելիութեամբ կիւրակէի չունիցի համ

ջինք ընդ ամպովն ՚ի Սինա ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ {զիա՞րդ} իշխէ աբեղայ ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն վարդ

ր, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն, {Զիա՞րդ} կարէ անախտ պահել զքեզ յասպարէզ կենցաղոյս. Ա

կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութիւնք, եւ այժմ {զիա՞րդ} մոլորամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հայոց իբր երեսուն

ի 'ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ {զիա՞րդ} ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նո

է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ {զիա՞րդ} լինիցի այս։ Ետու պատասխանի, " այդ քեզ անհասկանե

արոն Թաղիադեանն լոյս տացէ ապագայ խուզարկուաց, թէ {զիա՞րդ} հայեցաւ դարն 19-երորդ ի հին լեզուն. այլ այս ամեն

իւն, արժան համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, թէ {զիա՞րդ} արժան էր գործանաւորել եւ լինել հնար եւ կամուրջ լո

ց մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ բանական արանց, եթէ {զիարդ} պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերեւս եւ

ագոյն եւ շատ ամենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է {զիարդ} եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որ

ցէ տեւում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ {զիարդ} եւ իցէ, որովհետեւ այն պայմանների տակ անհնար է ու

հնձում է այնքան, որքանը նորա տարեկան ապրուստը, {զիարդ} եւ իցէ, պիտի կարողանար ապահովել: Նա չէ կարող աւ

թհայթանս հանապազորդն հայի հարկիմք ծառայել: Որպէս {զիարդ} եւ իցէ, օրէնս այս համազօր է վասն անձնիւր անդամոց

որում դրան եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)։ {Զիարդ} եւ իցէ այս է ճշմարիտը, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչա

վասն ճշմարիտ հաւատոյ եւ ուղիղ դաւանութեան, եւ թէ {զիարդ} շըրջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, 'ի վանս եւ

անտառ: Գարնան շնչից ջրերն ինչպէս Կարկաչում են {զիլ} ու կայտառ. Գեղջուկն ինչպէ՜ս տենչում է իր Ցորեն

ափած: - Բերքն առա՛տ լինի, - Ասում եմ արբած Եւ {զիլ} ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեցնում եմ ես իմ

2. 1 41. 21 Պիտի ուղարկեմ նորան այժմ 41 տալեր 21 {զիլբեր} գրոշ: իզվոշ[չիկ] 30 մինչեւ Կաստ[էլ] 42 բագաժ

Արգնաթոյր հիւթ ինչ թափանցեալ յակաստան հոգւոյս, {զիճութիւն} գոգցես գերեզմանական ազգոյ իմն արագութեամբ լնանիւր

այն ընտանյացը եւ ազգականաց, եւ հարցանողաց նվիրեմ {զիմ} ողջույնն, ողջ լերուք: Խ. ծ. Մ. Նալբանդյան

է նա ինքն՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի բարձրացուցանել {զիմ} բողոք արդար ի բարձրագոյն դատարանս:...

ութենէ, առանց տալոյ ինձ զպատճառ բարձրացուցանելոյ {զիմ} բողոք իրաւացի ի բարձրագոյն դատաստանս համաձայն առա

ն յարգեսցին յատենի ծայրագոյն կառավարութեանց, քան {զիմ} արդարութիւն, երկրպագիմ գաւազանին, որ զիսն հարկա

սպաս տաճարին աստուծոյ: առ այս նպատակ ուղղեալ ես {զիմ} մտադրութիւն, ընկալայ վերստին ի հասարակութենէ Նախ

ի դէմս պահանջողութեանց նորին սրբութեան տուեալ եմ {զիմ} պատասխանի ընդ ձեռն բարձր սրբազնութեան Մատթէոս արք

ամ իսպառ զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ են, ես {զիմ} կատարեցի զպարտականութիւն: Աղաչելով զօրհնութիւ

ռաջինն պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի թաղեսցեն {զիմ} մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մերձ գերեզմանի մօրն

ի եւ չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ դնել {զիմ} անուամբ եւ ստացուածով գտեալ տներն եւ այլ: Եւ կամ

ազար ռուփի սքայ գունահքեարի տալոց պարտական կապեցի {զիմ} անձն, կայքն օրդնին կտակակատարն ժառանգն անուանեալ

ես ցնա: Եւ ի ձայն բարձր ազդոյ Հնչեմ {զիմ} կիկօռիկօ: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա "Yes, lov

ջաբանը, " արուեսակ աստղի պէս էր փայլում"։ " Եւ {զիմ} շնորհս քան զբազումս պարեգօտաւորաց " (զօրացուցեալ

Ա, համ. 1 եւ 16)։ § 17. Բնագիրը. " Զկեալ {զիմ} 'ի տղայութեանն զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " (ե

րան իր տղայութեան ժամանակ վարած կեանքին. " Զկեալ {զիմ} 'ի տղայութեանն՝ զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " (

ք եւ կատարեսցի վաղվաղակի, զամենայն զհասկանալի եւ {զիմաստալից} գործս որք նկրտին ի լուսաւորել զմարդիկ, անտես առն

ելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ իրաւունս գիտեն եւ ո՛չ {զիմաստութիւն} ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տ

նց ամենայնի ի կոչման է ազգին աշխատութիւն հեղուցու {զիմաստութիւն} ի խելապատակս Հայոց իբրեւ զանձրեւ յերես երկրի անձր

զկարողութիւն տրամաբանութեան առ ի խելամուտ առնլոյ {զիմաստունս} մեր: Այո՛, չունիմք ամենեւին իրաւունս եպերելոյ զ

ռայլութեան հալածել եւ բառնալ ի միջոյ զգիտունսն եւ {զիմաստունսն}, որք զրահաւորեալ ընդդէմ դժոխաց փոքր մի եւս ի հող

նուն, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ {զիմն}, եւ ես չունեի ինչ ուսեալ ի նմանէ, միայն, ըստ կ

նամովք աւարտեալ զընթացս ուսման, եւ գործով ցուցից {զիմո} երախտագիտութիւն: ՝ Յետ փոքր քան շատ՝ յայտնե

ապարանոց յայտնի, որ տակաւին անգէտ գտեալ զինէն եւ {զիմս} մականուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեան, որպէս եւ գ

առողջ դրութենէ ձերմէ ուրախ եղէ, առ որ մատուցանեմ {զիմս} լիաբերան շնորհակալիս, առաքեմ ընդ այսմ իսկական գի

որպեսզի նյարդերիս գրգռումը հանգստացնեմ եւ դրանով {զինաթափ} անեմ ինձ մշտապես տհաճություն պատճառող ստոր լորձաթ

նդդիմութիւն կարո՛ղ է ինձ մահ պատրաստել, իսկոյն, {զինաթափ} լինելով, անձնատուր եղայ... Լեզգիները կապեցին ձե

եւ, ասես թէ տեսանելով նորա հոգու ամենածածուկքը, {զինաթափ} է առնում նորան: Խաբեբայ մարդիկ այս հոգեբանակ

ում էր, Փարիզի մէջ այս բանից վիրաւորուած մարդիկը {զինաթափ} առնելու համար։ Հենրիկոս IVը ամենեւին չէր սիրում

ժամանակ վերոյիշեալ մի քանի անձերը, նկատելով, որ {զինաթափ} են լինում, գործ դրին ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս

ի այս կողմ ու այն կողմ էր վազում եւ երկու ճեղքում {զինավառ} թշնամիների խումբը, կը սարսափէիր: Աքիլլեսից որոշ

: Նոքա ունին երկաթուղիք, ունին հսկայ նաւատորմ, {զինարան}, զօրք, բանակ եւ այլ հազար ու մի քաղաքական կամ զ

նի մայիսի 14ին, թագաւորը Լուվրից գնում էր կառքով {զինարան} ։ Նորա կառքի մէջ նստած էին դ'Էբերնօն, Մօնբազօն,

ամբ, որ հաւատարիմ էր Բօնզերին, կարողացան ընդդէմ {զինաւորել} Կայսրը Յիսուսեաններին։ Րիկցի գործ դրեց Եւրոպայի

, որոյ վասն եւ միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին բերէին {զինաւորելով} երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմն յաջ եւ երբ

ուձիով ընդ առաւօտն ծագել։ Եւ սոցա զգացեալք կէսքն {զինեալք} եւ կէսքն թէպէտ անպատրաստք էին այլ օգնութեամբ Բարձ

ում է. քո կողմից ամենափոքրիկ քայլը կհարկադրե ինձ {զինել} նրան իմ անունից օրինական հավատարմագրով, որով ես

Լսելով այս բոլորը՝ Ղազարը քաջ պատերազմողի պէս {զինեց} իրեն, որ զօրաւոր խօսքերով իր ոգու եւ անվախութեան

բազում ամաց հետէ: Իբրեւ զօրաւոր բանիւք ընդդէմ {զինեցայ} վերոյգրեալ սրբազան հարց եւ բանաւոր փաստիւք ապացու

րեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ թշնամւոյ ընդ դէմ {զինեցան} ՝ ասելով. " Ահա ո՞ւր գայ միւս թարգմանն"։ Եւ օր

անօր մերկապարանոց յայտնի, որ տակաւին անգէտ գտեալ {զինէն} եւ զիմս մականուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեան, որ

նակին: Որովհետեւ հանգամանք պաշտամանս ոչ կախին {զինէն} եւ որք թերեւս ունիցին զիս զժամանակս քանիս արտաքոյ

ահիճ: Անհասանելի խա՜ղ ճակատագրի: Որ ամբաստաներն {զինէն}, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափար

աւատացելոց: Արգել Քրիստոս նովին, յիշել զմահ իւր {զինմամբ} խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ

տ ձեր ընտրութեան, ինչպէս կամենաք"։ Իսկ ես լաւ {զինուած} ու ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ սիրով երկնառաք,

եմ գրուածքը սո՛ւրբ մարդոց, որ Սուրբ Հոգու զէնքով {զինուած}, աղանդաւոր վարդապետութեանց հոգեսպան սուրերը այդ

սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ընդդէմ {զինուեցան} ՝ " էլ ո՞ւր է գալիս միւս թարգմանն էլ " ասելով։ Ե

տուեց նա պողպատէ Իւր նիզակին պսպղուն. {Զինուո՛ր}, մի՛ քնիլ դու մութ ժամին, Մօտըդ չեչէն կայ

իս նա մակոյկով՝ Ուռկան ձգած գետի տակ. {Զինուո՛ր}, գետի մէջ խեղդուելու Քեզ էլ սպառնում է վտան

շինէ ու երկաթեայ պատուհաններուն առջեւն ալ մէյմէկ {զինուոր} կայնեցնէ, եւ կամ ամենքը ժողովէ Վենետիկ ղրկէ...

ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. - Ազատութեա՞ն դու {զինուոր} Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛հ, փշոտ

նանց վերայ որպէս մի ծննդարար գործարանի վերայ, որ {զինուոր} էր պատրաստում հայրենիքի համար: Անցան այն ժամանակ

դում է ճառեր, բորբոքեցուցիչ յորդորներ. " Ա՛զգ, {զինուոր} տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր ք

շ ամեն բանի պիտանի, մի քանի հազար քաղցած ու մերկ {զինուոր}, որ տարիներով չեն տեսնում ռոճկի երես, ներս մտան

ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. " Ազատութեա՞ն դու {զինուոր} Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է ճանապարհդ,

ռքին, դուրս ենք գալիս հրապարակ, որպէս հաւատարիմ {զինուոր} ճշմարտութեան Վարդապետին, որպէս զինուոր, որի թիկ

հաւատարիմ զինուոր ճշմարտութեան Վարդապետին, որպէս {զինուոր}, որի թիկունքը տեսանելու չէին թշնամիք։ Խօսել

ն, զօրք, բանակ եւ այլ հազար ու մի քաղաքական կամ {զինուորական} պատրաստութիւնք: Իսկ Թիւրքիան իւր պարտքերի հանդէպ

նից եւ յառաջ եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց: Այս դեւը {զինուորական} ճարտարապետ էր յառաջ. սա մի հիւսիսային երեւելի քա

վասնորոյ թողեց նա այս կեանքը եւ նուիրեց իւր անձը {զինուորական} ծառայութեան։ 1521 թուականին Ֆրանսիացիք պաշար

ն այնքան օգտակար եղաւ, որ հնար ունեցաւ նստել այն {զինուորական} նաւը, որ նաւում էր Պալեստին։ Բանի տեղ չ'դնելով

ապարտ է Լօյոլային, որովհետեւ նորանից ստացաւ նորա {զինուորական} հոգին։ Լայենէզի եւ Ակուաւիու Մաքիաւելականութիւնը

2 թուականին դեսպանութիւնը հասաւ Մալակկա։ Այնտեղի {զինուորական} գաւառապետը, անսովոր բան համարելով մի հասարակ վաճ

ո՛նէ ասէ միայն վանահօր անունը, որին խոստացաւ տալ {զինուորական} պահնորդներ անվտանգ Ֆլանդրիա հասանելու համար, ուր

քա գիտէին, թէ ի՛նչ է նշանակում թագաւորութեան մէջ {զինուորական} ոյժը, այս պատճառով եւս դիմեցին դէպի զօրքերի գուն

ակեց իւր գիտեցածը, մինչեւ բարեմիտ մարդիկ իւր դէմ {զինուորելով}, արձակուեցաւ իւր պաշտօնից: Սորա անխոհեմութիւնը

յորձանքով. Սարերի մէջ ահա յոգնած Քնեց {զինուորը} գիշերով, Թեկն տուեց նա պողպատէ Իւր նիզ

ն զլուած վիճակում, դրական հնազանդութիւն գնուիլ: {Զինուորը} դուրս է եկած իր ընկերական կեանքի շրջանից. նա ընկ

եւ սահմանափակ չէ մարդկային կեանքի առողջ վիճակը: {Զինուորը} միայն թշնամու հետ կարող է զարկուիլ, ուրիշ ոչինչ

ը կ'իմանայ։ Արդարեւ, արձակեալ կապիտանը, ապիկար {զինուորը} թողնում է իւր օդեղէն գաղափարները, վերադառնում է

Մի անգամ տեսայ Աթենասի պէս Զրահաւորուած {զինուորի} զէնքով, Մի ամբողջ խմբի տալիս էր հրաման,

ցէ զիրաւունսն, ոչ լռէ որպէս կարծի այլ գօտեւորեալ {զինուորի}, ոչ ասելով ըստ թշնամեաց - ոչ կերիցուք եւ ոչ արբց

տների ընդդէմ շատ անգամ կերպարանափոխ եղաւ՝ երբեմն {զինուորի}, երբեմն քահանայի, երբեմն աղքատի հանդերձ հագնելո

ն ջրի ափին Ծաղկում են ճոխ աւաններ. Թէ {զինուորն} է նոցա պաշտպան, Կան այն տեղ խաղ, պար, երգ

ետք սրտումդ կա՞յ: Աստուծոյ սիրած քաջ {զինուորն} էր Այնպէս պայծառ ճակատով, Ինչպէս դու,

իւս կողմից դեսպան է ուղարկում քաղաքական դատարանից {զինուորներ} բերելու, որ յաղթութեան դափնին ինքն ստանայ Այս կռ

ապարակների վերայ արիւնը մինչեւ ծունկն է հասնում։ {Զինուորները}, անզէն մարդոց վերայ յարձակուելով, սպանում են՝

ը գլուխ կը գայ սարսափելի արիւնահեղութենով"։ {Զինուորները}, որ Դուքսի հրամանով շրջապատել էին Պարլամենտը, զ

ջնորդութենով, կարողացան նոքա իւրեանց կողմը շրջել {զինուորները}, հաւատացուցին նորանց, թէ հաւատը կորչում է, եւ

յ բոլոր Յիսուսեանների տները շրջապատեցին կօրսիկացի {զինուորները} ։ Պապական աստիճանաւորքը, զրահաւորուած զօրականներ

եւ թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան {զինուորների} եւ նոցա առաջնորդի անունները վառվռուն աստղերի նման

ագրութեան աշխատաւորների վերայ արձակւում են խաւարի {զինուորների} խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր աղեղներից: Յուսահատու

րիկօն: Այս միջոցին Ազուչենան ընկնում է կոմսի {զինուորների} ձեռք եւ, հարց ու փորձի ենթարկուելով որպէս կասկած

ս վճռին եւ առաջնորդ դառնալով մի քանի հարիւր կտրիճ {զինուորների} ՝ վերջին յուսահատութեան մէջ պաշտպանում էր քաղաքը

ութեան վերայ, որ ունէին դէպի Կարգի կամքը, ընտիր {զինուորների} նման, որ քաջութեամբ մեռանում են՝ հնազանդուելով

վ Կսաւիէի ջերմեռանդ քարոզութեանը եւ Պօրտուգալացոց {զինուորների} բարբարոսութեանը, չ'ընդունեցին Քրիստոնէութիւն եւ

յի մէջ։ Նոքա մինչեւ անգամ հասարակութիւն հիմնեցին {զինուորների} մէջ, որ անուանւում էր " Մարիամի սուրբ սրտի Հասար

յս Հասարակութիւնը օրինաւոր։ Քանի մի նահանգներում {զինուորների} մէջ ծագեցան թշնամական շարժողութիւնք այն ժամանակու

ում է մի լոյս, որ երեւել է, կամ առանձին-առանձին {զինուորների}, կամ նոքա ամբողջ լեգէոնի նիզակների սլաքներից, ն

վերայ տարածուելով, չարչարակից գտանուեցան առաքինի {զինուորներին}: Ինքեանք հոգացին իւրեանց պիտոյքը եւ աղախիններից

րում յայտնել, թէ ճշմարտութիւնը, որի դրօշակի տակ {զինուորուած} է եւ իմ նուաստութիւնը, է Աստուծոյ ճշմարտութիւնը

տեսան այստեղ մի նոր կրօն՝ " Բուդդականութիւն ", {զինուորուած} սրբազան գրքերով եւ կենդանի աւանդութեններով։ Կսաւ

ադրութենով եւ Լայենէզի ամենաճիշտ քաղաքագիտութենով {զինուորուած} ։ Այս Յիսուսեանները Կսաւիէի յոյսը չունէին, որ մի

յանցանքով դատապարտուեցաւ Գեներալ Գօնզալեչը, երբ {զինուորուել} էր ընդդէմ այն վարդապետութեան, որ ասւում էր " ճշմ

, երբ Սեբաստուպօլսի պարիսպքը խոնարհեցան դաշնակից {զինուորութեան} առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ: Մեռաւ նորա հետ եւ նորա

ռացնելու համար պարապեցնում էին այդ ազգերը խաչակիր {զինուորութեններով} անհաւատների ընդդէմ։ Մի զինուորութիւնը ջարդ ու փշ

խաչակիր զինուորութեններով անհաւատների ընդդէմ։ Մի {զինուորութիւնը} ջարդ ու փշուր վերադարձած արշաւանքից, եւ ահա պապա

եռեւս 13-երորդ դարումը մինչ կատարւում էին խաչակիր {զինուորութիւնքը} ։ Միաբանութիւնը հարկադրուած է այժմ ծառայել երկու

իտենական դատապարտութիւնը: Աւելորդ էր նաեւ ընդդէմ {զինուորուիլ} մի աշխատութեան, որ իւր չնչին կարծիքները եւս կամ

ն յանձն առնուլ. մի խօսքով, միայն նորա դրօշի տակ {զինուորուիլ} եւ նորա դրօշի տակ մտանել: Որ ազգն եւս տեսանելով

կամ էին Քենելի հետ։ Անկարելի էր համարձակաբար {զինուորուիլ} այս գրքի ընդդէմ եւ դատապարտել նորան, որ առ հասար

պէտք է գործ դրուէին Յիսուսեան աբեղաների կարգի դէմ {զինուորուող} վարդապետների պիտոյքի համար: Այդ գործարանի մէջ եղ

ներին, որոնց մեծ մասը քրիստոնեայք էին. մանաւանդ {զինուորւում} էր բազմակնութեան ընդդէմ (Հնդկաստանի քրիստոնեայք

յսպիսի առաջարկութեամբ, կարող է հազարաւոր կամաւոր {զինուորք} գտնել Անգլիոյ մէջ, եւ այն ինչպէ՛ս զինուորք: Զին

մաւոր զինուորք գտնել Անգլիոյ մէջ, եւ այն ինչպէ՛ս {զինուորք}: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ են երկրագործութեան, գ

որք գտնել Անգլիոյ մէջ, եւ այն ինչպէ՛ս զինուորք: {Զինուորք}, որ քաջ տեղեակ են երկրագործութեան, գիւղական տնտ

ի վերայ արձակում են մանաւանդ ստութեան խաւարատեսիլ {զինուորքը} իւրեանց նետերը եւ քարերը: Մի անպատմելի ուրախ

արտութեան դրօշակի տակ նահատակուիլ յանձնառու կտրիճ {զինուորքը}, որոնց թիւը աճում է ու զօրանում է օրէ օր: Ց

ւր բարեկամների օգնութեամբ ցանուցիր է առնում կոմսի {զինուորքը} եւ ձեռք է բերում Լէոնորան: Կոմսը, հաւաքելով իւր

ն որդիքը եւ բռնակալութեան խաւարատեսիլ եւ դժոխադէմ {զինուորքը}, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում էին նզովք ու դատապարտ

ւունքից զրկուած հզօր պառաւի հետ, որի գիշերատեսիլ {զինուորքը} շատ էին, քան թէ լուսաւորութեան որդիքը։ Արիւնով

կանգնած էր թագաւորի մօտ՝ առանց գլխարկը հանելու։ {Զինուորքը} յափշտակեցին այս մարդը եւ գտան նորա գրպանի մէջ երկ

գովեստ ի բերանոյ բիւրաւոր. Անպարտելի դու ի {զինուց}, որս եղեր չար դաւանաց Ապերախտին անգութ ձեռ

կեղծաւորութիւն յանձին բերէին զինաւորելով երկսայրի {զինուք} առ 'ի գործ ածել երբեմն յաջ եւ երբեմն յահեակ, միա

նակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ, {զինչ} բովանդակութիւն նամակին, կամ զոր յարաբերութիւն բո

կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ {զինչ} գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ

ին, Նորայ ասածը, որ նա լսում է, Մեզի բաշխում է {զինչ} գոհար անգին: Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւունք Չեն

առաջ գալիս է զօրքը: Ծռծռում են սուլթանները {զինչ} խոտեր դաշտի, Պիսակ ուլանները բռնում, հանո

ն[աց]այտ զօրապետ ծերիկ Գալիս են կարող գնդերը {զինչ} յուզեալ հեղեղ Զարհուրելի- դանդաղ զերթ մէգ ո

, այսինքն թէ որպէս յառաջացաւ յուսմունս գրոց եւ թէ {զինչ} տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն ճշմարիտ հաւատոյ

, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք սոցա զի հանգիցուք։ {Զինչ} ապա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր- ասեն- եւ դուք ոչ աշխատի

արել բանից ասեմ- եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր {զինչ} ասես ապա, զոր վկայէ սրբազան Պապն Հռովմայ ընդունի

դու զի ասես։ " Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ {զինչ} սրբազանն ասէ, այդպէս է ասացեալ"։ (Նեմանի).

արում, որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին գրել {զինչ} եւ իցէ, եթէ հետեւել համարին ուղղութեան հեղինակաց

էականք վնասեցին ինչ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [ {զինչ} եւ էր. նոյն ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւն

մ տասանց. լուիցէ, [որ ունի ականջս լսելոյ, թէ՝ {զինչ} ասէ հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն պա

խանին: Լսել ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, թէ {զինչ} վարձ ուն էին դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց Սինէա

հետ կրքոտ մրցակցության մեջ էին եւ յուրաքանչյուրը {զինված} էր ավելի կամ պակաս լիբերալ խարտիայով: Անգամ Բավա

օրինագծի վերաբերյալ, իսկ հետեւյալ օրը մտադիր էր {զինված} ուժերով հարձակում գործել պառլամենտի վրա: Ինչ էլ

տպագրված էր տանելի տառերով, իսկ սրա համար պետք է {զինվել}, եթե ոչ մանրադիտակով, ապա գոնե խոշորացույցով:

պարսպի վերա նեապոլիտանյան խայտառակ դրոշակը. 4500 {զինվոր}, հավատարիմ մնացած Ֆրանսիսկոս Երկրորդին, փակված

ժանը, Կիրակոս քահանան եւ Վեստ Սարգիսը: Երկու {զինվորյալ} նավեր, մինը ֆրանսիական, իսկ մյուսը անգլիական,

ում: Նեապոլսի ծովածոցում կանգնած են նույնպես {զինվորյալ} ֆրանսիական եւ անգլիական նավեր: Այսօր պատրաստ

խուլ ձայն, որպես թե նոքա կամին կազմել այստեղ մի {զինվորյալ} լեհական լեգեոն եւ պատրաստ եւ կազմ սպասել մի կրակո

րա: Մեք բոլոր բան հասկացողքս պարտական ենք ընդդեմ {զինվորվել} եւ ցույց տալ ժամանակով մեր ապագայից, որ ազգի համ

ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ իցէ նեղութեան, ցուցանել {զինքեանս} բարեկամ Հայոց ազգի, յորմէ անկեալն են, թերեւս եւ

ն, զորմէ ունի խնդրել ի նոյն հոգեւոր ատենէ կարգել {զինքն} ի նոյն: Առ այնպիսի նպատակ նորա, որ թեւակոխէ

նց, յոր սերտ բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն, եցոյց {զինքն} գլխովին հայացեալ եւ մերժեալ զաղանդ կաթոլիկաց, ապ

եռնտուութիւնս այս մարթի երեւիլ ի զօրացուցանել մեր {զինքն} ուրոյն անօթս պահապանս ազգի, այն է՝ քարոզելով հա

եմն յայս եւ երբեմն յայն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ {զինքն} Այվազովսքին, թերեւս, հակամիտեալ ի Քաղկեդոնիտսն

թեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի արքայի Ասորեաց, որ {զինքն} կամելով ցուցանել սկիզբն քաջութեան եւ լաւութեան՝

որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի նոցանէ վերամբարձեալ {զինքն} ըստ Հայկական առակին ի [կոկիւսոն] հայոց եւ ո՛չ առ

ի լեզուն, այլ եթէ պատուելի Մխիթարեանք, ընկալեալ {զինքնակոչ} ազգասէր վերապատուութիւնդ, անամօթեցան ձգել զբազմո

ք, կանգուն կալ մնալ ազգի մերոյ, կախի զանթերի եւ {զինքնուրոյն} պահպանութիւն է կրօնի եւ խոստովանութիւն նորա. ձեռ

՚ի մասին գործոյս յիւր ՚ի կատարեալ երեսփոխանութիւն {զիշխանն} Մ. Ս. Վորոնցով զյայնժամեանն փոխարքայն Կովկասում

ն սատանայ: Առ ի բարւօք եւս յապահովի կացուցանելոյ {զիշխանութիւն} Ձեր ի վերայ տգիտաց, խորհուրդ բարի տամ Ձերոյն մռա

ք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն վարդապետ (ո՞վ ետ {զիշխանութիւնը}, եւ ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) զօտարոտի գաղափարս ՚ի

անօթութիւն էին տալիս Ռուսաց թագաւորին, թէ պապը, {զիջանելով} երիտասարդ արքայազնի խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէ

կայ եւ զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն Թէոդոս {զիջանէր} ի խնդիրն եւ հրաման կայսերական տայր յարգել զՍահակ

յունը, սպառնացել է ռմբակոծել քաղաքը, եթե ստիպեն {զիջանիլ} դեպի այդ պատերազմական անարգությունը: Տեսե՛ք,

հիմնուած լինելով սիրու վրայ, ուրեմն եւ ներող եւ {զիջանող} տարրի վրայ, որ լինելով միեւնոյն ժամանակ այդ վարդ

եց, եւ եթէ այսօր, այդ մասին մի երկու տող գրելու {զիջանք}, այդ պ. Չամուռճեանին պատասխանելու համար չէ, այ

գար պապի իրավասության տակից, հոգեւորականությունը {զիջել} է այս հեղափոխության: Հիսուսյանք (ճիզվիթները) հ

թագաւորի ` Կարլոս առաջինի հետ, երբ զիջողութիւնք {զիջողութեանց} քամակից որպէս մի աքցանով քաշում հանում էր թագի իր

էր իր դաւաճան թագաւորի ` Կարլոս առաջինի հետ, երբ {զիջողութիւնք} զիջողութեանց քամակից որպէս մի աքցանով քաշում հանո

եալ վկայագիրս, ուր հարկն է ի մասին ի բաց հանելոյ {զիս} ի թուոյ ցեխավոյից Նախիջեւանայ, առնել զպատկանեալ

ժմ ըստ բերման բաղդիս մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց {զիս} ի ճանկս իւր, զոր թէպէտ եւ ողորմութեամբն աստուծոյ

որչական Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, զի արձակեսցէ {զիս} ի հոգեւորական կոչմանէ, եթէ մուծեալ է, իսկ եթէ չ

զորմէ գտանի ի կառավարութեանդ եւ գործ եւ յորջորջէ {զիս} Ուստայեան, որ օտար է ըստ ամենայնի ի ճշմարտութենէ

ստ ամենայնի ի ճշմարտութենէ միայն ջանացեալ աղտեղել {զիս} իւրովք սնոտի ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ զոք ես զԲա

տասխանւոյ Բարսեղ քահանային առ իս բաւականացուցանել {զիս}, այլ օրինաւոր պահանջմամբ իմոց զրկանաց ի յիշեալ ք

առ այն նպատակ Պատկանեանին, որով ունիք պարտաւորել {զիս} յանչափս: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս գերամաքու

վ ունիք պարտաւորել զիս յանչափս: Յանձն արարեալ {զիս} ի շնորհս գերամաքուր աղօթից ձերոց, մնամ կատարեալ

նաց ձերոց ի քաջողջութեան: Եւ այլովք յանձնարարեալ {զիս} յօժանդակութիւն աղօթից ձերոց մնամ յամի հայրութե

աճեալ է նորին սրբութիւնն յառաջադրել Սինօդին կոչել {զիս} յէջմիածին վասն յատենի Սինօդին պատասխանատուութեան

ն տարօրինակ ծեքաբանութեամբք դատապարտ ըստ ամենայնի {զիս} հանդիսացուցեալ յանդիման նորին վեհափառութեան, յետ

պրաց եւ այլոց հոգեւորականաց, խնդրեաց ի բաց հանել {զիս} ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի վերայ իմ

ւն, աղաչեմ միջնորդել ուր հարկն է ազատ կացուցանել {զիս} յայսմանէ, քանզի իմ պատասխանիք են այսոքիկ, նախ,

, յորժամ օրէնքն տէրութեան տակաւին ո՛չ դատապարտէր {զիս} եւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր ի

ն իմ յամենայն ժամ իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ {զիս} քննութեան եւ դատաստանի եւ առաւել քան զայն ճանապար

զտնօրինութիւն վասն ընդունելոյ կամ վերահաստատելոյ {զիս} ՝ ի կոչումն հոգեւոր, ցվախճանական վերջաւորութիւն

նապարհաց, թէ Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի ընդունելո՞ց է {զիս} ի հոգեւոր կոչումն՝ եթէ ի պատճառս անյարիր գործոյն

ցուցանել զտնօրինութիւն իւր, զի թէ ընդունելոց իցէ {զիս} յայն, համաձայն ցանկութեան իմոյ, ընկալցի, իսկ թ

ամարձակիմ խնդրել զայս եւս, զի ի դէպս չընդունելոյ {զիս} Սինօդին ի հոգեւոր կոչումն, բարեհաճեսցի զարձակման

աջարկութեան տեղւոյն Հոգեւոր կառավարութեան ընկալաւ {զիս} ի թիւս հոգեւորականաց այնր քաղաքի եւ դասաւորեաց ի

ինքնին թէպէտ եւ հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ բռնադատէր {զիս}, յայն ստանալ ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ, (յաղ

աղաչեցի միջնորդել ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի արձակել {զիս} ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, իսկ թէ ոչ,

լ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի խնդրեաց վերստին հաստատել {զիս} ի հոգեւոր կոչման: 5 Յետ իբր ութն ամսոյ նորին

ետ իբր ութն ամսոյ նորին բարձր սրբազնութիւն կոչեալ {զիս} առ իւր, յայտնեաց ինձ զհրամանագրութենէ Սինոդին սր

վասն զի յայնմ ժամանակի՝ այն է յամի 1846, յորում {զիս} բռնադատին յանձին առնուլ գոլ յանցաւոր, գտանէի ես

ւր տնօրինութիւն ըստ իւրում նկատման, կամ ընդունել {զիս} ի հոգեւոր կոչումն եւ կամ թէ անարժան ոք ղատիմ առ ա

կոչումն եւ կամ թէ անարժան ոք ղատիմ առ այն, առանց {զիս} դեգերեցուցանելոյ եւ ծախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր,

հայտնեսցի ինձ ապագայ վիճակ իմ այս է կամ ընդունել {զիս} եւ վերահաստատել ի հ[ոգեւոր] կոչման եւ կամ վերադար

յութիւն՝ յայնմ, թե կառավարիչ սենաթն հաստատեալ է {զիս} ի վարժապետական կոչման. վասն զի ըստ յատուկ հրաման

թէ շնորհելով Ձեր զվկայաթուղթս իմ՝ պարտավորեսջիք {զիս} գոլ միշտ երախտագէտ առ ազգասէր գերդաստան Ձերոյին գ

Եթէ ազգասիրական ձեռնտուութիւնք Ձեր մեծագունից քան {զիս} անձանց պարտաւորեալ են միշտ զնոսա Ձեզ, ո՜րչափ զիս

զիս անձանց պարտաւորեալ են միշտ զնոսա Ձեզ, ո՜րչափ {զիս} զնեղեալս յիմում անմեղութեան: Ի Ձէնջ ունիմ այսօր

յորում երեւի զի յիշեալ ծայրագոյն ատեանն արձակեալ {զիս} ի հասարակական տեսչութենէ՝ հաստատէ ի վարժապետական

ր, յորում երեւեսցի, թէ նոյն իշխանութիւնն արձակէ {զիս} ի վարդապետութենէ, որպեսզի ընկալեալ եղեց ի թիւս օ

զանց առնուք զխնդրով իմով, եւ թէ երջանկացուցանէք {զիս} Ձերով մշտնջենական խնամարկութեամբ, որ ո՛չ միայն յ

ց ազգին մերոյ, որ ի Նախիջեւան: Յանձն արարեալ {զիս} ի շնորհս աղօթից վեհափառութեան Ձերոյ, միայնոյ մխի

ավարութեան իւրում ի Հնդկաստան, երեսփոխան ճանաչել {զիս} եւ զպ. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գործոյն եւ ձե

արարեալ սինօդական սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ {զիս}, ուր ներկայ էր եւ պաշտօնակատարն պրօկուրօրի, պ.

կուց աւուրց սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ {զիս} առ ինքն խնդրեաց թարգմանել զվճռադատութիւն ձեր, զո

ր տասնից կամ աւելի եւս: Ուստի ազատ համարելով {զիս} յայսմ հետէ ՚ի յանձնարարութենէ աստի, զապագայ շարո

ւսսիոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, վստահ առնելով {զիս} եթէ ամենայն հանգամանք գործոյն ո՛չ լիցին յայտնի կա

այլն: Ցաւիմ վասն թշնամեացս, որք առ ի վնասել {զիս} պարապին անձնախաբէութեամբ եւ զպառաւական առասպելս հ

իւն, յաղագս հրամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան, ճանաչել {զիս} երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդ

ծոց, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճանաչէ {զիս} լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի

գապետին Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ, ճանաչել եւ ընդունել {զիս} որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել ինձ, ըստ ամենայնի,

որիլ ի Հնդկաստան, այլ ձմեռնային եղանակք արգելուն {զիս}, յելանելոյ իսկոյն ի ճանապարհ: Քանզի ՚ի Մարսիլի

շնորհ ունիմ խոնարհաբար խնդրել, հաղորդ կացուցանել {զիս} տեղեկութեանց, վերաբերելոց առ այսոսիկ հրիտակս, ե

ատան պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով {զիս} գալ առ ինքն յետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսո

իթ առեալ ինչքեան, որպէս եւ հարեւանցի իմն զգացոյց {զիս}, զայսքան ամեայ լռութիւն հասարակութեանս մերոյ:

նդադար աճման: Մի ինչ միայն կարի զարմացուցանէ {զիս}, այն է լինել արդեանց ոչ աւելի քան 270 լիբրէս ի տ

ւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ դուք հարկադրելով {զիս} մտանել ընդ ձեզ ՚ի դատաստան, ձգէք զազգն ի ծախս:

ին ՚ի 1էն Օգոստոսի (ըստ նոր տումարի) որով կոչէ {զիս} ՚ի վաղիւ յատեան եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն

9. Գրութիւն պ. Պայլի յ3էն Օգոստ., որով կոչէ {զիս} յատեան: 10. Գրութիւն պ. Պայլի ի 16էն Օգոստ

լով ապահով ճանապարհաւ, եթէ հանգամանք արգելուցուն {զիս} ի կատարելոյ ըստ առաջնոյ եղանակին: Որովհետեւ հ

նք պաշտամանս ոչ կախին զինէն եւ որք թերեւս ունիցին {զիս} զժամանակս քանիս արտաքոյ Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ բռն

աւատութիւն... Թերահաւատութիւն... Աստուած քաւեա՛ {զիս} զմեղաւորս... Աստուած քաւեա՛... Այսպիսի աղօթ

օղ հիւսիսոյ խառնեալ ընդ հարաւային ջերմութեան կամի {զիս} ծաղկազարդել, պտղաբերս առնել եւ օր աւուր վերածել

ՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո {զիս} ներքոյ կամ ստորագրող Բաբաջանի եւ կամ հասարակ կոչմ

ն Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս բարի եւ արարեր {զիս} որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտել, այլ այժմս

այս, Աջ Քո լիցի ի նոսա, Այլ ի չարէն {զիս} փրկեա՛, Զորդի Քո աղախնոյ, Ում

f Tyre", Act V, Sc. I. " Որոց սիրեն {զիս}, Անուն ի յերկինս Ի վեր քան զարեւ

... Երգի ի քնար Ի վաղիւ գոհար: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ {ԶԻՍ} Լուսաբերին յառաւօտել Ընդ արշալուրշսն

անդ հանել սիրոյն... Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ {զիս}: Ի զով, խաղաղ երեկոյին Թէ ընդ ծառով պ

կ հունձս այտից վարդին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ {զիս}: Եթէ ի ստուեր ուրեք յանկեան Ձեռք հեշտ

մուխ, դարբնեալ ագուռ՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ {զիս}: Եթէ սիրոյն հողմ ուռուցիկ Զքեզ արկցէ

ի վեր ուղղեալ յերկին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ {զիս}: Եթէ ի բոց սիրոյ կիզեալ Ջրոյ կենդանւո

Յարտավազկին ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ {զիս}, յիշեա՜ զիս: ԺԲ. ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜ " Կ

կին ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, յիշեա՜ {զիս}: ԺԲ. ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜ " Կո՛ւտ, կո՛ւտ

Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք նա: Զարմանք ունին {զիս} ընդ քո Անհանճար բանս, սերովբէ. Ըստ ք

ն: Խոստովանիմ, ոչ սակաւ Զարմանք ունին {զիս} ընդ բանս Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ, Ներես

ոքանսն ընդ փոյթ խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայլ, եւ {զիս} արկանել ընդ խիստ պատժովք եւ դատապարտութեամբ, ըստ

ակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ զայն, զարմանք կալան {զիս}, թէ զիա՞րդ հրամայեալ է ամենապատիւ նախկին պատրիար

մինչդեռ կրկնածին Երկնից Արքայն զօդ շնշեաց, {Զիս} ընդ նմա չքոտի հիւրընկալաւ այր հովուաց։ Արքայազու

Տխրագուշակ ընդ հաւուց գիշերէի յողբ ու ՚ի լաց։ {Զիս} Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ պետութեան լայնէր փոր,

յարեւ կայտռան զօրէն հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն {զիս} բնաւ թէ եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օ

ին մարդիկ, եւ ում երեu ոչ առնեն. Ամենեքին {զիս} թողին ձեռս ի ծնօտի, աչս ի լաց Սիրտ իմ ցաւօ

ը, յիշում էին Քրիստոսի խօսքերը, թէ " որ ուրասցի {զիս} առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնայ առաջի Հօր իմո

ետն Արետա՛յ արքայի պահէր զքաղաքն Դամասկացոց ունել {զիս}. եւ ընդ պատուհա՛նն վանդակաւ կանխեցայ ընդ պարիսպն

ոքր մի եւ իմում անզգամութեանս... մի ոք համարեսցի {զիս} անզգամ. ապա թէ ոչ գո՛նէ իբրեւ զանզգամ ընկալարուք

անզգամ. ապա թէ ոչ գո՛նէ իբրեւ զանզգամ ընկալարուք {զիս} " (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 1

§ 18. Այստեղ բնագրում այսպէս է ասած. " Տարեալ {զիս} ըստ վարդապետաց իմոց հրամանի 'ի Հոռոմս " (եր. 40

եղւոյն՝ քահանայապետ աշխարհիս՝ տէր Մուշէ, տանէր {զիս} առ ինքն, ուր եւ լինէր 'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն

իր Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել {զիս} եւ գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զա

գօտի վրայ՝ աւելցնելով տակաւին. " իսկ որ զատոյցն {զիս} պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս եւ ա՛զատութեան

եաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց 'ի տեղւոջն գրով. եւ {զիս} հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն արարելոց իմոց,

Համազասպի համար ասում է. " բազում անգամ հանգոյց {զիս} եւ 'ի հալածման կերակրիչ իմ եղեւ " (Թուղթ, եր.

ասարակ ժողովրդի համար ենք գրում։ § 39. " Եթէ {զիս} հալածեցին ապա եւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն իմ պ

ԺԳ. համ. 3)։ § 50. " Այսուհետեւ աշխատ ոք {զիս} մի՛ արասցէ, զի ես զչարչարանս Քրիստոսի 'ի մարմնի

ւշալի է եւ ո՛չ բնաւ հետեւելի։ § 75. " Պահեա՛ {զիս} տէր, 'ի ձեռաց մեղաւորի եւ 'ի մարդոյ չարէ փրկեա՛

տէր, 'ի ձեռաց մեղաւորի եւ 'ի մարդոյ չարէ փրկեա՛ {զիս} " (Սաղմ., ՃԼԹ., համ. 3)։ § 76. Սաղմոս

ւնիմ, չնայելով որ Բաղդասար Խալֆայի բոլոր տաղերը {Զիս} քո սիրոյն, Արիք որ երթամք, Գարունն է բացուէր.

մ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ արկանեմ {զիս} կրթութեան եւ վարդապետութեան սրբոյ Հռովմէական եկեղ

եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա {զիս} թողեալ արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Ա

ի զնոսա առաւել քան զքսան միլիոն), ահ կալաւ {զիս}, զիա՛րդ ազգ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ

եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս արդարացուսցէ {զիս}, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք

, քան զիմ արդարութիւն, երկրպագիմ գաւազանին, որ {զիսն} հարկանէ: Ձերոյին աստուածարեալ քահանայապետութե

էկ տեղէ կը բղխի, եւ անոր անուամբը կը կանչուինք, {զիրար} ատելու միտք չունենալնիս դեռ քսան չորս ժամ չեղաւ,

: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն ինչ բանք {զիրաւասութենէ} պապին, քանզի գումարեցան ի դատապարտել զԱրիոս, զՄ

եկեղեցին սխալեալ։ Ի մասնաւոր ժողովս խօսեցան այո՛ {զիրաւասութենէ} պապին, մանաւանդ ՚ի Տրիտենդեանն, ուր ի կողմանէ պ

ն եկեղեցւոյն, գէ՛թ Վատիկանին, բանս ՚ի մէջ արկին {զիրաւասութիւն} պապին, այլանդակ տրամաբանութեամբ, որում մեծապէս

ն միմիայն առ ի գտանել զաւուրն պարէն եւ առ ի ունել {զիրաւունս} ընդ անուամբս հոգեւոր ուսուցչի վարժապետել այլոց աշ

տել այլոց աշխարհական մանկանց, որոց չունէր յառաջն {զիրաւունս}, զայսցանէ կարծեմ թէ ունիմ ես տուեալ յայտարարութի

Հուլիսի այսր ամի համարաւ 370, եւ առ ի պաշտպանել {զիրաւունս} ազգին անտեսեալ ի Գաբրիէլ վարդապետէ Այվազովսքւոյ:

այն ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութեան եւ յարուցանելոյ {զիրաւունս} ազգի եւ եկեղեցւոյ, զոր անխղճօրէն մեռուցին արք մե

թէ մտանել մտանեմ ընդ նմա ՚ի դատաստան, յայտնելով {զիրաւունս} Նախիջեւանայ ի վերայ կայից նորա, փոխանակ 125. 000

: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի պաշտպանելոյ {զիրաւունս} ազգի մերոյ թշուառացելոյ եւ առաթուր կոխելոյ, քանզ

չ թշնամեացս վրէժ, այլ զդատաստան արդար մինչ հանցէ {զիրաւունս} 'ի լոյս, 'ի հաւասարել զկշիռ ճշմարտութեան։ Ա

եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] յընկերութենէ ազգին {զիրաւունս} քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ

այն տէրութիւնս. եւ ոչ իսկ դադարէ մինչեւ ոչ տեսցէ {զիրաւունսն}, ոչ լռէ որպէս կարծի այլ գօտեւորեալ զինուորի, ոչ

րութեանը, իսկ վանքերինը հազիւհազ առձեռն արդեամբ {զիրենք} կը կառավարեն եւ հոգեւորականութեան շարունակութիւնը

եւ ըստ ամենայնի զատ ու առանձին ազգ մը կը ճանչնար {զիրենք}: Հիմա դուն ըսէ, սրամի՛տ ընթերցող, այս մտքո

գալստեան Մեսիային, որ արքայութեան փառացը հասցնէ {զիրենք} "։ Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայ

ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս նկատել եւ ճանաչել {զիրողութիւնս} աշխարհի]: Զկնի երեքտասաներորդ դարու, խայտաճամու

նայ յառանձնութեանն վայր Աստուծոյ Ամենակալի թողեալ {զիրսն} ապաստան: Յաւուրսն յայնոսիկ Վռամշապուհ արքայ Հայո

սն ի հասարակութեան հայոց Նախիջեւանայ եւ առագաստել {զիւր} կաթոլիկութին, զի մի՛ խտրութիւն ինչ ծագեսցի ընդ մ

ւ խաբեբայութիւն ի հրապարակի, ո՛չ մի անգամ հասոյց {զիւր} բողոք (որպէս ինքն պարծէր) ի լսելիս նորին վեհափա

ն սրբութեան ծայրագոյն պատրիարքին վասն իմ ո՛չ առցէ {զիւր} վախճանական լրումն: 6 Գործս այս լինելով անտեղի

ոշակեմ զաւուրն պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց {զիւր} վասն իմ տնօրինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին խնդրա

անցեալ 1852 ամի աղերսել զնոյն ատեան փութացուցանել {զիւր} տնօրինութիւն ըստ իւրում նկատման, կամ ընդունել զի

որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել ինձ, ըստ ամենայնի, {զիւր} օգնութիւն ի ծանր յայս գործ, խրթնացեալ առաւել քա

է ինքն կտակարարն զկնի գրելոյ եւ վաւերացուցանելոյ {զիւր} զկտակ, կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատարութեան զոմն Վ

Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց եւ զսեպհական {զիւր} զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ նամակագիրն իսպա

րակոսեան Յարութիւնեանց. եւ ոչ այսչափ միայն այլեւ {զիւր} զկտակ առնէ ի նա ապաստան: Որդի սորա, յիշատակ

րոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է ինքն յամի ամի {զիւր} տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստանալով ի ժողովր

Տակաւ զնովաւ կենաց ծառ՝ Արկեալ ի զով {զիւր} ստուեր, Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ՝ Եւ

ախուց, Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ Նորա դիմակ {զիւր} թոյլ կուրծ: Եւ յի՞նչ շարժի բնութիւն,

զովսքին փութացաւ հասուցանել առ նախարարն տէրութեան {զիւր} անմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցի

անութեան է պաշտօն ժխտել, թողլով բնական գիտութեան {զիւր} յառաջ տանել զվարդապետութիւն, յերկրաբանական մասին

նաւ թէ եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ {զիւր} տուտ խածեալ բոլորակ Զառամութեամբ պարուրէ մահ

այլ յաստեղս լուսաճաճանչս Ուրանիա սիգասցի Զհրավառ {զիւր} լեգէոն յոլորտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող թխ

ողեն գերաբուն. Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ {զիւր} գլուխ, Յանգայտ իւր ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի ի

զբողոք։ Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան {զիւր} ո՛չ պահէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անախտ պահե

կցին իւրոյ սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր {զիւր} վարդապետութիւն, զատուցանելով զնա 'ի ծառայութենէ

րն, Ծերոյն Քամայ նոյածնի, Խայտառակեաց {զիւր} զհայր Գերծեալ զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր

զիւր զհայր Գերծեալ զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ {զիւր} զդաժան գէթ հոգի Ետ յողջակէզ դժոխոց, Այ

փօլիթիքական հնարիւք ծածկելով զիւրն փօլիթիքա, եւ {զիւր} ուղղափառ դաւանութիւնն առաջի դնելով, յինքն յանկոյ

երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ ամենեքին եւ {զիւր} ձեռնասուն աշակերտս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ, որոց

ին հայկաբանութեան, քանզի եթէ յայս կէտ ուղղեալ էր {զիւր} ընթացս, որ զնորախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէր չար

ականջս լսելոյ, եւ այսպէս ահա կատարելով արդարապէս {զիւր} գործ, հրատարակէ զառաջինն ի նոր լեզու երկասիրութի

ն զայս տպագրեաց ի Մոսկվա Մսեր մագիստրոս Զմիւռնացի {զիւր} " Հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան " (զոր աւե

աւի " Ազգասէր " տառն օրագրոյն Կալկաթայի հաստատեաց {զիւր} Ազգասիրութիւն, թէեւ ցաւելով խոստովանիմք թէ ուղղո

հայախօսութեան յիշեալ հեղինակն ո՛չ երբէք կորուսանէ {զիւր} արժանաւորութիւն եւ ո՛չ նսեմացուցանեն... անուան

ուի մեզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ {զիւր} նպատակ եւ պատճառ այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք

ացուցիչ զօրութիւն, որ հարկադր է զազգ մեր ուրանալ {զիւր} լեզու, է այն, զի չունի զմուտ ի նուիրականդ այդ տ

անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց եւ ժամանակն ունի {զիւր} ներգործութիւն յիւրում կարգի առ հասարակ ի վերայ են

որ 'ի Վենետիկ, եւ յԱնգղիա փոխադրեսցեն կամ այլուր {զիւրեանց} բնակութիւն, եւ 'ի Կոստանդնուպօլսոյ վճարեսցուք ամ

իքդ: Բայց ցորչափ դոքա լռութեամբ միայն խոստովանին {զիւրեանց} պարտութիւն, մեք զմերս հրապարակեմք կարծիս, թէ հի

ւ առ կիսալուսաւոր ազինս, բաժանեալք այդոքիկ ունին {զիւրեանց} յատկութիւնս, զառանձին կերպ կենաց, զայլ տարազ զգ

նել յայն կոյս, յոր բեւեռեալ ունին բանագէտ մարդիկ {զիւրեանց} միտս, այս է մի միակ եւ եթ նպատակ ազգային լուսաւո

մ Մխիթար աբբայ իւրով փօլիթիքական հնարիւք ծածկելով {զիւրն} փօլիթիքա, եւ զիւր ուղղափառ դաւանութիւնն առաջի դն

ոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ {զիւրոյ} իսկ զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու ժամանակագ երեւի

արն պրօկուրօրի լռէ յամենայն դէպս ոչ ի գործ դնելով {զիւրովսանն} պարտականութիւն, յայն սակս հայեցեալ մանաւանդ ՚ի պ

ները կախուած են իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթէ սա {զլանայ} գործ տալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գ

ն ի յաթոռ դու զոյ կամիս նստուցանես, Եւ ում {զլանաս} ի փառաց հեշտին զնայ դու կապտես: Արտասուաթո

նիլ՝ ուսանի եւ ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց մանկունք {զլատինականն} եւ զյունականն, բայց նմա պիտի լեզու այլ, նոր եւ

լ ոչ իւիք կարողացայ համոզել զտիկինն, որ պարզապէս {զլացաւ} տալ զհրիտակն առանց հրամանի դատարանին, ըստ որում

տրուեց սրտիդ հեզ, Ինչ կոչում ես շարժիչ հով. Այն {զլացաւ} Տէրը քեզ, Զի թէ սրտիդ մէջ փչէր Շունչն այն բոցեղ

Զոր սիւք ասես շարժական. Զի Տէր զայն քեզ {զլացաւ}, Զի թէ ի սիրտ քո փչէր Զայն շունչ, այ

՝ Կեանք տուեց Հայոց լեզուին Ազգը նորան {զլացաւ} Գիր պարգեւել անշուք շիրմին։ Խարխ

ուեց Հայրենիքին կացաւ պաշտպան Ազգը նրան {զլացաւ} Կառուցանել մի գերեզման։ Օշական Վ

աւ զպատանին զխաղակիցն ազգակցին իւրոյ սիրով եւ ո՛չ {զլացաւ} 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր վարդապետութիւն, զատուցան

գործի սկզբնաւորութեան: Հին խելքերը, որոնց {զլացել} էր դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չուն

ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, սանձել {զլեզու} կամ զգրիչ բանականաց: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքել

ւոց, արդեօք յԵւրոպա գոլով ոչ ուսուցանել իւրայնոց {զլեզու} Եւրոպացի առ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժանն էր

յունական տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ուսանել {զլեզու} եւ զգիր Պարսից: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին

տ գործդ մանաւանդ վասն Ռուսաց, որ կամիցին ուսանիլ {զլեզու} Հայոց, բայց առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց յաւէ

ինակի առ հասարակ երկասիրութեանց՝ մարթ էր կազմ ել {զլեզու}, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին դնել զ

ռ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի նա {զլեզու}. ներեսցի մեզ խոստովանել զճշմարտութիւնս մերկանդամ

տկարութեան աչաց չկարէին յայս հայել, այո՛, չունի {զլեզու} ասեմ ք վերստին, զի ունել այնպէս որպէս Հայք զհինն

ս ամբողջ դարք խափանաբար լինին ժողովրդեան հասկանալ {զլեզու} առաջնոց Հայկազանց: Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն

ժողովրդեան, առ անհասկանալի նմա գրելոյն, որով եւ {զլեզուին} անգործ թողուին պաշտօն: Եթէ թարգմանիչք մեր առաջնո

ց զհնչմունս բառից, մինչեւ անհասկանալի կացուցանել {զլեզուն} ՝ որոց յայլմ է գաւառէ էին, զորոյ զփորձ առնումք մ

եցուցանել այտի, թէ առ ազնուագործելոյ եւ մշակելոյ {զլեզուն} ՝ պիտի խաթարել եւ կործանել կազմած բուն հայախօսութ

ր միայն անխորհուրդ մեքենապաշտ ձգտողութիւն գիտելոյ {զլեզուն}, առանց մշակելոյ զանշէն մնացեալ բանականութիւնն,

րուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին աղճատել աղճատեաց {զլեզուն}, անհատ ոք անկարանայ ուղղագործել, առ այս պիտին ժ

զարժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէացւոց մինչ չգիտէին {զլեզուն} նոցա, ապա իրաւունք էին դատապարտել զժողովուրդ մեր

լ մ եր զօգտակարութիւն եւ զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ {զլեզուն}: Պատուելի հնասէրն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց յա

ովհետեւ անտեղի մէջ բերելով Առաքելու ասածը. " Եթէ {զլեզուս} մարդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ

s 'ի. Աստուած ընդունելի անէ։ § 73. " Սրեցին {զլեզուս} իւրեանց որպէս զօձի եւ թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց

դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց {զլեզուս} չգիտ էին, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեա

ճիւղաւորեալ գիտութեանց, առանց ի վերայ կուտակելոյ {զլերինս} դժուար ուսանելի եւ ապարդիւն հին հայախօսութեան: Ա

ի մեռեալ վիճակէ՝ ի կենդանատուն: Աղաչեմ ընդունել {զլիաբերան} իմս գոհաբանութիւն, նշան երախտապարտութեան սրտիս.

նք՝ թէ այժմ եւ թէ առ յապայն մատուցանել հեղինակին {զլիաբերան} գոհաբանութիւն, ո՛չ թէ անհատք ոմանք սահմանաւոր թո

ի թղթի իւրում առ Ադմինիստրատոր պ. Հագն, պահանջէ {զլիակատար} համար տնտեսութեան նորա, վերաբերեալ եւ առ կառավար

լ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագրել զանուն իմ եւ {զլիակատար} հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ միւսոյ նամակիս եւ

գոյ երեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցի եւ պ. Աջեմեանցի {զլիակատար} զերեսփոխանութեան զթուղթ, վաւերական հաստատութեամբ

յց ո՛չ կարեմ ասել, թէ նորին վեհափառութիւնն գիտէր {զլինել} նորին Սիմոնեանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի նոյն ն

անդակեսցուք արդ զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի եւ {զլճակն} Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, զանտառս Կովկասու ի գործ դից

ւոր, Արծաթ քանզի արդարանայ յատեան մտացդ քան {զլոյս}. Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ զօրէ պտղաբերել բեղմնաւ

աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, յորոց երկուք դեռ տեսին {զլոյս}, ի յարութիւնն Ղազարու, եւ ի գալուստ Քրիստոսի յԵ

ր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ չունել {զլոյս}, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց համարի չունել, զի

ւսաւորի փայլածու Եւ ստուերաւ հողագնտոյս ո՛չ մատնէ {զլոյսն} ՚ի կորուստ։ Հայաստանին արդ մանկտւոյ առոյգ ոգի զո

այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ {զլոյսն} խաւար ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ. " Խօսեցար

ճշմարտութիւն յաշխարհի: " Ոչ զչար գործ է, ատեայ {զլոյսն}, զի մի յանդիմանեսցին գործք նորա"։

մ րոպէն կարո՛ղ է եւ յարմարութիւն ունի, ջլերի այն {զլուած} վիճակում, դրական հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուորը

նց սկիզբն առնելոյ գործոյն, մինչեւ ընկալցի առ այն {զլուծումն} բացարձակապէս Մինչ ՚ի Թիֆլիս էի, այսպէս խորհու

ակիցն ազգակցին իւրոյ սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ {զլուսաբեր} զիւր վարդապետութիւն, զատուցանելով զնա 'ի ծառայու

Հեղինակ աշխատութեանս մի եւ եթ կալեալ իւր առաջնորդ {զլուսաւոր} բանականութիւնն, ճախարակեալ եւրոպէական բազմաճիւղ

ւոջէ ի տեղի աբեղեանդ Հայոց հալածական արարին: Ո՞չ {զԼուսաւորիչն} եւ զտգիտահալած զգրեանն նորա առ անգիտութեան " փաթա

ի Քրիստոսի, ուր նկարագրէ զգիւտ գրոց ի Մեսրոպայ, {զլուսաւորութեանն} տարածել, զթարգմանութիւն սուրբ գրոց, զպատերազմ Հ

լով զորդին հօրամոյն յաջորդեալ զնա, բուռն հարկանէ {զլուսաւորութենէ} Ազգին եւ ի խնդիր ելեալ հայկական նշանագրաց առ ի կե

որովայնն զջուր եւ եթ արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ {զլուսաւորութենէ} ազգի. հերիք է զաւակաց ազգի, եթէ միայն կարող էին

տատութիւն ի դաւանութեան զոր ունիմք, եւ տարածելով {զլուսաւորութիւն}, տնկելով զկենդանի եւ զարգասաւոր գաղափարս, յաջող

րկս իւր քանի մի անձինս, որք շատ կամ սակաւ ծանեան {զլուսաւորութիւն} եւ ողջունեցին զմերս գրականութիւն սակաւաւոր գրուած

այդոքիկ ցայս վայր ժամանակի ո՛չ մարթացեալ ճանաչել {զլուսափայլ} ճշմարտութիւնն, դեռ եւս բազում հանճարոյ եւ իմացակ

ւթիւնը. " զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, {զլուսին} եւ զաստեղս զորս նա հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք չէ ա

նունդ քաղդէեան։ Իմաստութիւնն չէ՞, որ {զլուսոյ} իւր ճառագայթ եօթնաջահ Հանգոյն արփւոյն տարած

ին, ո՜ դու կոյր, Յոր դանդաչես զառանցանօք, {զլուսոյ} բարձեալ զբողոք։ Նիւթ ժանգահար, որ ըս

եւ վճարել Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան զտեսանել եւ {զլսել} զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ զերաշխ

ան տարբեր են եւ հեռի ի միմեանց, մինչեւ հարկադրել {զլսօղն} չհաւատալ ոչ միոցն եւ ոչ միւսոցն, մինչեւ ոչ առաքե

թիւն նախկին քաղաքագլխոց ժողովեսցէ ի գլուխ գլխոցն {զլրիւ} չափ արհամարհանս ապագայից: Առ այժմ զայսչափ եւ

նաբաց մէկուսի: Խնդրեմ միամիտս առնել զայսմանէ {զլրութիւն} ազգիս, որք ամենայն բարեացակամութեամբ փութացին յա

հոգի փրկել. ո՛վ կարող էր մեղադրել: Ակնթարթի մէջ {զլւում} էր Տարանտելլան (tarantella պարի անուն է): Ծոյլ

ախատել, եւ արհամարհել զնորին աղանդ միանգամայն եւ {զխաբեբայութիւն} նորային դասալիք աբեղայից, յայսոցիկ բանաւոր պատճա

ի զանձինս պահելոյ յանպարտութեանց, քանզի ընկալեալ {զխաբէական} գրութիւն Այվազովսքւոյ առանց ամ[ենայն] հիման եւ ու

չ իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթոյ {զխաբէական} զեպիսկոպոսութիւնս նման դեղոց մահու արբուցեալ սրբո

եղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր դատաստանի պարտաւորեալ {զԽալիպեանն} ՚ի հատուցանել մերձ իբր զերկու հարիւր հազար մանեթս

ս) եւ զփայտակերտս Սրբոյ Կաթողիկէին. նորոգեաց եւ {զխախուտ} որմոյն. շինեաց զքարայարկսն " (Սեբէոս, եր. 140

եւ քեռի գոլով Վահանայ Մամիկոնենի ընկալաւ զպատանին {զխաղակիցն} ազգակցին իւրոյ սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուս

բայեանսն, այլ թէ ո՛չ ննջեսցուք մինչեւ ոչ տեսցուք {զխաղաղութիւն} սուրբ եկեղեցւոյ, եւ զառաջին վիճակ անդորրութեան Մ

սապէս զպատմութիւն մարդկութեան ոչ հանդիսացուցանէր {զխայտաճամուկ} ծիր ի սկզբանէ անտի իւրոյ գոյութեան կամ լաւ ասել ո

անէ, թե " անհնա՜ր է ". առ այս պատճառս տալով ո՛չ {զխանգարումն} հասկացողութեան զյատկութեանց աստուածային անձանց,

արգարէն. " Ո՛հ հովիւք, որք զանձինս արածէք եւ ոչ {զխաշինս} "։ Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցականների կրթութ

ս նոր հայախօսութիւն չիմանամք երբէք զխարխարեալն եւ {զխառնակեալն} եկամուտ օտարաձայնութեամբ, այլ մաքրեալ, մշակեալ

րութեան: Բառիւս նոր հայախօսութիւն չիմանամք երբէք {զխարխարեալն} եւ զխառնակեալն եկամուտ օտարաձայնութեամբ, այլ մա

զնոր դարագլուխ լուսաւոր մատենագրութեան մերկացեալ {զխաւար} տեսութիւն դպրոցական իմաստակաց: Այսպէս դատափետեալ

լով դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ ասիցէ {զխաւարն} լոյս, եւ զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեալի ասածը

ուրողաբար օտարին ապրի ողորմութեամբ, ապա արժան էր {զխաւարն} լուսով փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կեանս վերակեն

ւնն ջեռուցանել ոչ սառնամանեօք, այն հրով, լուսով {զխաւարն} փարատեալ, այսինքն հիմնարկելով զնոր Հաստարան նոր

, ընդ այս բողոքանս ժպտին առ վայրկեան եւ ապա որպէս {զխելակորոյս} դեմ են առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. ի

սա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց լսել {զխժալուր} բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս եւ

ութեամբ կազմեցան ի հնոց՝ նոր լեզուք առանց կրելոյ {զխժական} տիտղոսը։ Ժամ է արդեն զաչս դարձուցանել յաշխատութի

ի հոգեւոր կոչումն, որովք եւ ազատ համարեալ կարեմ {զխիղճ} իմ յապագայ կեանս իմ, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան նպա

հետեւողս, կնքողս զդէմս նշանաւ խաչին, այլ մաքրել {զխիղճ} մտաց ազգաց, թօթափել զգերութեան անուր, ուսուցանե

ն գտեալ աստուածեան տաճարին. այսու մտօք մատուցեալ {զխնդիր} նոյն վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի

ղիազար իրաւունս համարեալ զառաջին զայն որոշումն եւ {զխնդիր} իմ որպէս զխնդիր երեսփոխանի պատգամաւորաց ընտրելոց

համարեալ զառաջին զայն որոշումն եւ զխնդիր իմ որպէս {զխնդիր} երեսփոխանի պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէ

վայրկեան մի եւս, գուցէ անագան լիցի։ Կատարել {զխնդիր} հարստահարեալ ազգայնոց, ազատել զտառապեալ վիճակս ՚

ի տարժանելի պաշտօն քաղաքագլխութեան եւ ահա ընկալայ {զխնդիր} բազմաց 'ի հասարակութենէ մերմէ, յաղագս ոչ անագան

կարի զդանդաղութիւն ընթացիկ գործոյն, քան յարգելով {զխնդիրն}, յանձն առի զայն եւ զաւուրս երկուս անընդհատ աշխատ

կութենէ մերմէ, յաղագս ոչ անագան բարձրացուցանելոյ {զխնդիրն} զազգային հրիտակաց եւ ընտրելոյ զերեսփոխանս 'ի խնդի

ղանցն՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն եւ վաղվաղակի ընկալաւ {զխնդիրն}, որում եւ տենչալի նշխարացն այլք՝ եւ ոչ մեք, ար

մանց հեղինակաց յորս մանաւանդ դերբայն ի վերջոյ քան {զխնդիրն} եւ կամ ի գործ ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք

ցանել ի Նախիջեւանայ հայոց հոգեւոր կառավարութեան, {զխնդիրս} զայս շարադրեցի, պարզագրեցի եւ ստորագրեցի: Մի

այժմ միայնակ ելանել յԷջմիածին եւ արկանել զազգային {զխնդիրս} ընդ գարշապարօք Գերաստիճանեալ Հայրապետիդ Հայաստանե

է դպրութեան Հայոց, ջան դիցէ լուսափայլ կացուցանել {զխնդիրս}, զմթութիւնս վերաբերեալս առ լեզու մեր եւ առ գրակա

, թէ ՚ի շնորհս համարեցայց, եթէ հաճեսջիք տալ ինձ {զխնդրեալն} տեղեկութիւն: Ընկալարուք, աղաչեմ, զհաւաստիս

պէս լիակատար երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, {զխնդրոյ} հնդկական հրիտակացն, տեսանելով զմիջամուխ լինել մա

գւով եւ մտօք: Զկնի այսքան մերոց ձայնարձակութեանց {զխնդրոյ} մատենագրութեանս, եւ զկնի կամակոր ընդդիմութեան պա

տարն պրօկուրօրի, պ. Թաղիանոսեանցն, եւ առարկեալ {զխնդրոյն} սկսաւ մանրամասն հանգամանօք վերահասու լինել զօրութ

թեանց, համարձակիմ ակս ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք {զխնդրով} իմով, եւ թէ երջանկացուցանէք զիս Ձերով մշտնջենակա

ղափարս ՚ի ներս սերմանել, զօրացուցանել թեւակոխեալ {զխոշոր} ազդեցութիւն հոգեւորաց ՚ի վերայ ժողովրդեան, ընտել

յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ իմիք մերձեցուցանէ {զխոստովանութիւն} մերոյս եկեղեցւոյ ընդ պապականին: Եթէ նա հիմնի ի բ

ումն որ ի 2 §, յայտնի երեւի, թէ ուղղափառ ճանաչէ {զխոստովանութիւն} բղխման, ելողութեան Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր ա

նի Այվազովսքւոյ, ՚ի դիպել նմա յայտնել հարցանողին {զխոստովանութիւն} իւր ՚ի մասին բնութեան Քրիստոսի, հարկադրի նախ առա

նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա {զխոստովանութիւն} միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող, զկրկին բնութեանց

իցէ պատճառ սպրդման այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց {զխոստովանութիւն} եւ զկանոնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնո

ս [ոմանս] նոյն լեզուի, եւ ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " {զԽորենացւոյն}, զԵղիշէին, զՓարպեցւոյն եւ զայլոց հեղինակաց վաստ

եմն վարսավիրի, որ բնակէր յայնժամ ի Թաղանրօգ, եւ {զխորհուրդ} պսակի կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի պատրին լատինաց

են զամենայն. ո՛չ միայն չխաբին ՚ի դիմակս, այլ եւ {զխորհուրդ} աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր խօսողին բացեալ զբերան:

մկրտեալ ոք, եթէ առ չբերելոյ հանգամանացն չընկալցի {զխորհուրդ} դրոշմ ին, այնուամենայնիւ ո՛չ զրկի ՚ի Հոգւոյն, զ

անիւս " զա՛յս արարէք առ իմոյ յիշատակի " հաստատեաց {զխորհուրդ} անարիւն պատարագին: Խորհուրդ պատարագին հայի, ի յ

րիստոսի. " ա՛յս է մարմին իմ, այս է արիւն իմ"։ {Զխորհուրդ} պատարագին ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստոս, որպէս զգործար

ն ունի յինքեան եւ զարիւն, որով եւ ունայնացուցանէ {զխորհուրդ} կրկնակի նուիրանաց նիւթոց, այն է հացին եւ գինւոյն

եւ մատակարարութիւն միայն մարմնոյ՝ ո՛չ լրացուցանէ {զխորհուրդ} պատարագին կամ՝ հաղորդութեան, քանզի որոշակի հրամ

յանսպառ կշտամբանաց Մեծին Ներսիսի, ամօթալի յղանայ {զխորհուրդ} ՝ զկեանս դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանա

կէ եթէ առողջ բանականութեամբ քննէր այր իւրաքանչիւր {զխորհուրդ} բանիս: Քերեալ զպատմութեամբ գրականութեան մերոյ

եւ քննել, իսկ իմաստունքն Հայոց չհասկանան տակաւին {զխորհուրդ} վերանորոգութեան լեզուին, ուրեմն եւ չէին իսկ կարո

տելով թղթի կարդալը, - այս ի՛նչ բաներ են... եւ {զխորհուրդս} քո ո՛ գիտաց... որպէս զի մեծ են գործք քո, տէր

թէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով բաւական էր մտածողն {զխորհուրդս} իւր զգալի կացուցանել, կամ միջնորդութեամբ օդոյ յո

ին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ {զխռովութիւն} Գրիգորիապօլսի ընդ Գրիգոր եպիսկոպոսի իւրեանց:

վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման բարձի {զխտրոց} սուրբ Հարցն, որ 'ի մէջ մեր եւ 'ի Քաղկեդոնականացն,

անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց յայտնելոյ նմա {զխրատելն} իմ հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառնութեամբ հարց

ական քթթել նմա վակժոյժ լեալ՝ Բուռն հարկանեմ {զխրոխտ} բրգանց... Եւ ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ.

ել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին {զխօսելիսն}, եթէ բանականութիւնն ծածկեալ է դեռ եւս փշովք եւ մ

ինձ ուրեմն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս: Նախ քան {զխօսիլ} իմ զհրիտակէն, թողելոյ ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուր

յս նիւթ միայն, այլեւ յայլս։ Չեւ իմ աւարտեալ {զխօսս}, ասէ ցիս Մանուկ աղայն, - վարդապետութիւն ձեր յօրի

, վասն զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակարգէ {զխօսս}. նա՛ է, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ դատելոյ

էն, թէ կորուստ ազգին մերոյ բազմօք առաւել իցէ քան {զծախս}, զոր անհրաժեշտ պիտի առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն

նորա, եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ {զծախս} դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ նմին զՎա

են ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, {զծաղու} գան թերեւս, յար եւ նման կատականաց աբեղայից Հայոց

նար էր [յափշտակել] զանկապուտ ձիթենին, յաջոյ՝ որ {զծանրակշիռն} վճարեաց զյաղթութիւն: [Բայց դոքա լուռ կան, համրա

երոյ վիճակեցաւ այսպիսում ժամանսկի, խոստովանիմք, {զծանրութիւն} բեռինն, այլ զոր բարձէք սիրով յանուն ազգի, յազգէ

ւնեցեալ ընդ Բարսեղ քահանային զգրութիւն եւ ո՛չ իսկ {զծանօթութիւն}: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար հայցեմ յԱտենէդ առ

Հոգևոր Կառավարութեանն տեղւոյդ վասն տալոյ անյապաղ {զծանօթութիւն} զստացմանէ այնորիկ գրութեան ուղղակի նորին վեհ գերա

կայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւրոյ իսկ զանձն է {զծանօթութիւն}: Զայսու ժամանակագ երեւի Հայրն պատմութեան մերոյ՝

ղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մադրաս եւ զքաղեալ {զծանօթութիւնս} հասուցանել առ իս, ի լրութիւն գործոյն, յաղագս յա

որդ դարու Յովհաննէս Մամիկոնեան, յաւելեալ ի վերջէ {զծանօթութիւնս} զմատենագրութենէ Հայոց: Զմատենագրութիւն չորրորդ դ

ղաղ զգիշերս, Զպայծառ լոյս տըւընջեան, {Զծառ}, զբոյս եւ զտունկ, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի,

ունէր եւ ոչինչ, վասն զի այդպիսի մանկունք նախ քան {զծնանիլն}, մեռեալ էին յարգանդի մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարա

նիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ, որ հնչէ, կամ իբրեւ {զծնծղայս}, որ ղօղանջեն եւ այլն " եւ թէ. " Մի՛ յուսմունս օ

քդ եւ թոռունք Զքարի հարցին միշտ անխնայ, իբր {զծնունդ} քաղդէեան։ Իմաստութիւնն չէ՞, որ զլուս

չ ի գործ գնելոյ զճշմարտութիւն՝ յանձնելով սմին եւ {զծրար} մի պահարանեալ յանուն ձեր։ Ի հետևումն այս եղան

: Այլ սերովբէն, որ գիտէր Մարդոյն սրտի {զկազմած}, Եւ ոչ բնաւ վրիպէր Բան ի նորա սուր աչ

զամենայն զնիւթ, զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ {զկազմած}, յար եւ նման կազմութեան գործարանաւոր մարմնոյ, ո

նսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց, առանց խառնափընդորելով {զկազմածն}: Այս ամենայն պայմանը, որն անհրաժեշտ են ի պատմու

շելոյ զնորգ հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք խօսիլ {զկազմութենէ} նորա, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել եւ լինել հ

, զամենայն այլանդակ եւ զնորահնար ուսմունս. իբրեւ {զկաթն} դիեցուցանել նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վ

ւմ առ տէր փոխարքայն Կովկասու, որ վասն ընդունելոյ {զկաթոլիկս} ի լուսաւորչեան դաւանութիւն), որք գիտեն մանաւանդ

ընդ իրաւասութեամբ կաթողիկոսին Էջմիածնի, ՚ի վաղիւ {զկաթողիկոսական} իշխանութենէ երազեաց. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէ

դասութիւն պապին Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց սակի գրել {զկաթողիկոսն} ամենայն Հայոց, զօրինաւոր եւ զանժխտելի յաջորդն առ

վերայ եղբօր, այլ առաւելս զայրացուցեալ, գրգռելով {զկամացն} իւրեանց նովաւ կատարեցին զհաճոյս։ Եւ սոցա այսպ

վուն երթալոց էր ՚ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ, զառաջինն {զկայ} առեալ զաւուրս քանիս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց էր շ

ծովուն երթալոց էր ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ զառաջինն {զկայ} առեալ ՚ի Նէապօլիս, ըստ որում շոգենաւն թափեալ զբե

չ նովին նեղսրտութեամբ, որպէս փարիսեցիքն, մինչեւ {զկայ} առնուլ ՚ի գնալ լճանապարհ, այլ գիտակցութեամբ, եթ

որով չկարեմք առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ վայր մի {զկայ} առնուլ եւ սքանչանալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ ա

գալ, խնամել Զքեզ, ընդունակ ո՞ր էակն {Զկայծականցդ} ժողովել Զամպրոպ, զշանթ եւ փայլակն"։

սերովբէն, Եւ մատուցեալ ունելեօք Առնու {զկայծակն} բոցավառ Ի սեղանոյն ծխելոյ, Եւ ի յերկիր

լրացեալ երեսփոխանութիւն, զյարգոյ հայրենակիցս մեր {զկայսերական} Սանկտ Պետերբուրգեան համալսարանի զկանդիտատն արեւել

ս մեր զկայսերական Սանկտ Պետերբուրգեան համալսարանի {զկանդիտատն} արեւելեան լեզուագիտութեան զպարոն Միքայէլ Նալբանդե

ն, դարձ ի Բիւզանդիոնէ արարին, բերեալ ի Հայաստան {զկանոնական} թուղթս ժողովոյն Եփեսոսի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանու

ընդ քաղուածի գործոյն պարտական էր իսկ եւ իսկ բանալ {զկանոնաւոր} քննութիւն ապա հատանել զվախճանական զվճիռ ի սրբագու

աղաքաց իւրեանց, այլ կուրացեալքն նախանձու հերքեալ {զկանոնս} սուրբ վարդապետաց ընդհակառակն գործեն, որոց տէր Յի

այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց զխոստովանութիւն եւ {զկանոնս} Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնոքիկ ամենայն

Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս իմ՝ Մազապուր խզեալ {զկապանս}, Հանգուցանել յաղքատին Ի մերայոց օթեւա

ուղղափառութեան) 'ի վանել եւ 'ի զատել զպղինձն եւ {զկապարն}. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ եղել

ն իմոց բարեկամաց յամի 1846, եւ ես յայնժամ չունէի {զկատարեալ} չափահասութիւն, գոլով ծնեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829

իոյ: Այժմիկ, թուղթն այն երեսփոխանութեան ունի {զկատարեալ} զօրութիւն իւր առաջի որ եւ է անգլիական ատենի, ուր

սփոխանութեան վասն վերտողեալ դատից, այլ տալով ինձ {զկատարեալ} իշխանութիւն, կարգել ի Կալկաթա զհաւատարիմ եւ զարժ

աղակի առաքէ առ Աբել զայր հաւատարիմ Վահրիճ անուն, {զկատարումն} պահանջեալ խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին զԱբել եւ եր

նականք եւ բարոյականք, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք {զկարգ} բանիս: Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու

ն Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ {զկարգդ}, թէեւ ո՛չ նովին նեղսրտութեամբ, որպէս փարիսեցիքն

ում այս ժողովի երկոքին անդամք պնդեցին եթէ նախ քան {զկարգելն} նորոյ քննութեան ընդ ձեռն առանձին քննչաց արժան իցէ

ն վերասաց պատգամաւորացն, որով յայտնեն տէրութեանդ {զկարգելոյ} իմոյս նուաստութեան երեսփոխան եւ երկրորդ, զգործն

ի 1837 ամէ ծառայեալ եմ եկեղեցւոյն), նոյնպէս եւ {զկարգիլ} իմ ի ջահընկալութիւն ի վերայ հիման այնր հաստատութե

, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեան՝ լարեալ թերեւս {զկարելին} ոյժ եւ զկարողութիւն տրամաբանութեան առ ի խելամուտ

ողով գումարել հասարակութեան մերոյ, առ ՚ի տալ նմա {զկարեւոր} տեղեկութիւնս եւ զգումար հրիտակին, զոր յաջողեցաւ

էս պահանջեն կարգք եւ օրէնք, այլ միայն քաղել անտի {զկարեւոր} գիտելիս առ ի վկայութիւն ասացելոցն ի մէնջ, ուստի

սնորոյ գտանիմ եւ ի մեծի աղքատութեան, հայթայթելով {զկարիս} անձին՝ սակաւ թոշակաւ: Համաձայն ազգական պարտաւոր

եւ առ հասարակ եկեղեցին լուսաւորչական մինչ հերքեն {զկարծեցեալ} գլխավորութիւն պապին Հռովմայ եւ զանտեղի իշխանութիւ

խանի արասցէն առողջ հայեցողութեամբ՝ ընկալցուք ապա {զկարծիսդ} իբր հաւանական, ապա թե ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցան

խժականս, աւելորդ համարիմք մանրախուզիւ դատապարտել {զկարծիսդ}, ներողամիտ գտեալ առնս վասն այն միայն, զի անտեղե

դէն առն մեն ճանաչէ զսեպհական յիշեալ հեղինակացն եւ {զկարկատանս} պարոն Էմինայ հանդերձ սխալականօք, զորմէ ինքնին,

եւանայ, որոյ կամս երեսփոխան եւ յորոյ մասին ունիմ {զկարողութիւն} հետամուտ լինել: Ուստի զայսմանէ ըստ պատուիրանի Ձե

լ մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս իմով եւ բառնամ {զկարողութիւն} ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ ն

ւորս եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ {զկարողութիւն} գրականութեան մերոյ, ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէն

ւնի ապացուցութեան՝ լարեալ թերեւս զկարելին ոյժ եւ {զկարողութիւն} տրամաբանութեան առ ի խելամուտ առնլոյ զիմաստունս մե

գլ. ԺԱ, համ. 1 եւ 16)։ § 17. Բնագիրը. " {Զկեալ} զիմ 'ի տղայութեանն զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ "

ում սորան իր տղայութեան ժամանակ վարած կեանքին. " {Զկեալ} զիմ 'ի տղայութեանն՝ զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ

զաւուրս 38 ունիմ լողալ ի ծովու, ապաստան արարեալ {զկեանս} ի չնչին փայտն: Յուսամ թէ ոչ դուք եւ ոչ նաեւ ա

րանս Ի տակաւ հոսելոյ, Որոյ բնաւից տայ {զկեանս}: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ Եւ յԱրուսեկ

մբանաց Մեծին Ներսիսի, ամօթալի յղանայ զխորհուրդ՝ {զկեանս} դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) եւ

մտանէ ի դար ընտիր հեղինակաց, գրեալ մեզ զվարս եւ {զկեանս} վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւ

" Քննեցէ՛ք զգիրս. զի դուք համարի՛ք նոքօ՛ք ունել {զկեանսն} յաւիտենականս"։ Աւետ. Յովհ. գլ. Ե, համար 39

որդութեամբ օտարին լեզւոյ կարող էր ջարդել եւ փշրել {զկեղեւ} տգիտութեան թանձրացեալ յերեքտասան դարուց հետ է: Յ

ին առ 'ի զերծուցանել զանձինս իւրեանց եւ 'ի ծածկել {զկեղծ} արարս իւրեանց եւ որպէս թէ նոքին իսկ չէին գլխաւոր

թոսի շրջիլ, ոչ գտանելով զելս, որոյ վասն եւ միշտ {զկեղծաւորութիւն} յանձին բերէին զինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի գ

ողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ բերել յանձինս իւրեանց {զկենդանագիր} ժիր սերմանացանի ի բանական անդաստան Հայկեան մանկտւ

լեզու, թերեւս եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան {զկենդանարարն} նիւթ յագուրդ տալ նքողեալ հոգւոյն: Եթէ ապացուցութ

ի թուփ, Շուշան յիւր ոճ գարնայնի: Ո՛չ {զկենդանեաց} խայտ երամ, Ո՛չ սոխակին զերգ անոյշ,

ր ունիմք, եւ տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկելով {զկենդանի} եւ զարգասաւոր գաղափարս, յաջողեցուցիչս ազգային ան

նախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuանելիս եւ {զկենդանի} գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, եւ թէ հինն լեզու

պահանջէ դարս լուսաւորեալ՝ առ ի պահպանել ըստ կարի {զկենդանութիւն}. բանականութեան ազգին եւ անհասկանալի միանգամայն ե

արծիս. զի քաջ գիտեմք եւ չիք յայսմ տարակոյս, եթէ {զկենդանութիւն} ազգին պահեն թագաւորութիւն, կրօնն եւ լեզուն. առ

կեղեցին Հռովմայ, ասասցեն ապա թէ ի՞, ունին պահել {զկենդանութիւն} ազգին, լեզուա՞ւ միայն՝ այդ չէ բաւական, մանաւան

որ հոգի է ազգի, որ վերջին եւ միակ հնար է պահելոյ {զկենդանութիւն} նորա: Հայք հարուածեալ են յետ բազում հարուածոց եւ

ւ մառախղի հիւանդութեան հազիւ երբեմն երեւեցուցանէր {զկենդանութիւնաբեր} լոյս իւր. գունաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր

օր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ չարչարանսն, {զկենսատու} խաչելութիւն, զերեքօրեայ թաղումն, զերանելի յարու

զոտս ամբարձեալ Եւ խոյզ քո ոչ առաւիր, {Զկենսատուն} քաջ ընդգրկեալ Շրթամբք ցնցուղ թէ յագչիս,

նայն Հայորդի չեւ յարբունս հասեալ հասակի պարտաւորի {զկենցաղականս} հայթայթել, զի ժամանակն պահանջէ զայդ ամենայն, վ

յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի զմի եւ եթ սենեակ եւ {զկերակուր} (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց) վճարեալ յաւուր զմ

ըստ գործարանաւոր մարմնոց նախ քան զամենայն զնիւթ, {զկերպ}, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած, յար եւ նման

ան գործարանաւոր մարմնոյ, որպէսզի նիւթն, ունելով {զկերպ}, գործարանաւորեսցի եւ ի ներքուստ աճեսցի անսայթաք

այց կտակակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա {զկերպն} եւ զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր լինիցին

սէր սանձակոտոր: Զբնութեան ճմլիցէ՞ Ոք {զկզակ} ի պախուց, Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ Նորա դի

զօրութեան կտակին եւ պարգեւագրոյն, այն է պահանջել {զկէս} յարդեանց երկուց վաճառեալ տանց եւ զմեծ տունն բոլոր

երեսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ {զկէս} դրամոցն գումարելոց յարդեանց տանց թողելոց ՚ի հանգո

կ, հանգուցեալն բաժանէ ի վեշտասան մասունս, յորոց {զկէսն}, այսինքն զութն մասունս թողու դարձեալ յօգուտ ` քա

որրութիւն հոգւոյ: Եւ յո՞ նորա թափէիր {Զկիզելւոյ} կայծակունս Եւ կամ բնաւ ժուժայի՞ր Յանձի

մ միջամուխ լեալ ի խումբ ռամկին ստանձնել ինքեանց՝ {զԿիկերոնեան} ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ իս

սկ զկնի վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ {զկին} եւ զերեսին որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռն տանէր" (Վարդան

նոցն) եւ խոցեաց զերկոսին զայրն Իսրայէլացի, եւ {զկինն} ընդ արգանդ իւր եւ դադարեաց հարուածն յորդւոցն Իսրա

ւիրանազանցութիւն համարի, եթէ ուրուք չիցէ պաշտեալ {զկիրակէն}, առանց ստանալոյ առ այդ դրժողութիւն զբացարձակ հրա

զութսուն հազար հունս, կարգելով ինքեան կտակակատար {զԿիրակոսն} Յարութիւնեան: Զայսմանէ զառաջինն գրէ առ Եփրեմ սրբ

ինքեան զայս արժանաւորութիւն. զի ազնուագոյն է քան {զկիրառականն}, իսկ թէ մատենագրեալ եղիցի նոր եւ հասարակաց հասկա

սցի նովին յիշատակ կենարար յարութեան Տեառն: Պահել {զկիւրակէ} ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զկարգդ, թէեւ ո՛չ նովին

րամակաց Առնուն, ասես, սիրոյ զմասն Եւ {զկծեալ} զոյգ ի զոյգ Ամոլք խուսեն խայտացեալ Ի

որդի Արշակայ արքայի Հայոց տարփաւորին Փառանձեմայ, {զկծեցեալ} յանսպառ կշտամբանաց Մեծին Ներսիսի, ամօթալի յղանայ

ւ մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վերայ իմ, զոր {զկնի} ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց

զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, եւ երկրորդ խնդրեմ՝ {զկնի} պատկանաւորն հետազօտութեան տալ ինձ զբաւականութիւն

որում ձգիւր լարն, ոչ ումեք յայտնի եղեւ ինչ եւ ոչ {զկնի} ցայսօր ժամանակի: Երրորդ, թէ պատգամաւորքն ի

այն իսկ է, զոր ընթեռնումք ի ներկայ հրովարտակին, {զկնի} բառիս հրամայեցին: Որովհետեւ օրէնքն տէրութեան

ետեւյալ տեղեկութիւնս: Նախ՝ թէ ինքն կտակարարն {զկնի} գրելոյ եւ վաւերացուցանելոյ զիւր զկտակ, կարգեալ

ղաւելեան, արարեալ զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 եւ {զկնի} չորից ամաց, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝ թողե

հազար լիբրէ ստերլ[ինգ] (25. 000) եւ վախճանեալ {զկնի} չորից ամաց, այն է յամի 1812, ժառանգութիւնն այն

վերաբերեալ առ ներկայ պահանջողութիւնս իմ: Իսկ {զկնի} ստանալոյ զգումարն, զտունն հանդերձ օրինաւոր հաշո

առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ զայսմանէ գրեցից {զկնի}, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօրինակ

ակակատարաց, բ) զի թէ պարգեւագիր էր, ուրեմն {զկնի} մահու կտակողին պարտ էր տանն այնմիկ պատկանել Նախիջ

միացելոյն սլանան ի վիհ յաւիտենական կորստեան, եւ {զկնի} այսր ամենայնի սառն ականատես հանդիսանալ աղէտիցս յ

ց աբեղայքը մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ եւ մահից {զկնի} չեն հաշտւում այն պատկառելի ծերունու հետ, սեղանապ

եւ կամ զորս այնուհետեւ ստացայց Աստուծով, այսինքն {զկնի} մահուան իմ, ամենայն որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի

անձինքն ինչ ժառանգ եւ սամատէր ամենայն կայիցն իմոց {զկնի} մահուան իմ։ Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ պատուէր

ւթիւն, ընդհանրականութիւն եւ առաքելականութիւն): {Զկնի} այսորիկ պատասխանէ առ հարցումն ստորասաբար, զի եւ

թիւնք աղօտ արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի {զկնի} յարէ իսկոյն զահեղ դատաստանն յետ յարութեան, առանց

րտ ամբառնայր ամբարտակօք մերձ ընդ մերձ։ Տեսի այո՛ {զկնի} Հայաստանին նովաւ շուք, Մինչ ՚ի կալանս էր Գա

յիսի 2, առաւօտ ժամը 9 Քահիրէ (մտայ), նոյն օրը {զկնի} կէս աւուր (կէսօրից յետոյ) ժամը 4-ին Քահիրէից ել

ւցանելով զնա 'ի ծառայութենէ աշխարհիս պարեգօտիւք։ {Զկնի} յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից առ ոտս

շայի տանից դուրս եկած) աշակերտուեցաւ Աղանին եւ " {զկնի} յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից առ ոտս

ան, բայց պ. Էմինը ընդունում է, որ եղել է այս " {զկնի} յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից " Աղան

մբ այսպէս է ծանօթաբանում. " Մուշէ եկաց կաթողիկոս {զկնի} Սամուէլի 'ի 502 ամի"։ Չենք ամաչում այստեղ աս

ութիւնը։ Այսչափ։ Այլ առակ լուարուք. "իսկ {զկնի} վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ զկին եւ

ութիւն եւ զայլ ուսմունս, զի զնոյն յառաջ վարեսցեն {զկնի} նորա, միայն գիտեալ զօգուտ ազգին։ Եւ եկեալ '

, եւ յետ բազում ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ {զկնի} 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց եւ գահին Հռովմայ եւ կարգա

ք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աստ եւ անդ որպէս եւ {զկնի} նորա, եւ թղթովք օրհնութեանց առաքելով առ մեծամեծս

միոյ ժամու զերիս ամս պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ {զկնի} առանց կոչման ել բռնի յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կի

օրինակ անցեալ գնացեալ էին դարքն նախնականք եւ որք {զկնի} Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի սղոց ժամանա

ալ զաչս նկատել եւ ճանաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: {Զկնի} երեքտասաներորդ դարու, խայտաճամուկ կերպարանագործո

լի լիցի ցվախճան իշխանութեան նախնի Հայկազանց, իսկ {զկնի} այսորիկ հնախօսութիւնս սեպհականեցաւ քրմանց եւ մեհե

աջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար ", {զկնի} որոյ ի շինութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ընծայէ ազ

ացն սրտի, [որով] ընդ մէջ անցելոց դարուց ցչորրոդն {զկնի} Քրիստոսի [խտրոց ի մէջ անկանի], վիհ մեծ անանցանել

ամասն աւանդէ մեզ զյիշատակ փիլիսոփոսն Մովսէս։ {Զկնի} այսանակ աղետից անցելոց ընդ գրականութիւնս մեր ի սկ

Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներսիսի ի սուգ անմխիթար: {Զկնի} ապիրատութեանս գործելոյ երանելին Մեսրոպ թողու լքան

մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսրոպայ զնշանագիրսն, որոց {զկնի} ուսանելոյ վերահասու եղեալ՝ թէ նշանագիրքն չեն բաւ

րիւն, ինքնակամ իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն {զկնի} եւ Յովհան եւ Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ

գործ մեծակշիռ վասն ազգայնոցն վճարեալ՝ փութան մի {զկնի} միւսոյն զպսակ ընդունիլ առաքելութեանցն ի վերինն Եր

իւն յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու {զկնի} իւր զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են " Յաղագս

տմութիւն Հայոց ի 388 թուական է մինչ ց484 թուականն {զկնի} Քրիստոսի, ուր նկարագրէ զգիւտ գրոց ի Մեսրոպայ, զ

ն, կնքեն Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց {զկնի} Գիւտայ, եւ Խոսրով: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ

ընտիր օրինակէ արգոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: {Զկնի} սորա յառնէ Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդր

զննել " Բազմավէպ " օրագրոյն Մխիթարեանց անցանելով {զկնի} " յԵւրոպա " Վիէննայի: " ԶԲազմավէպ " օրագիրդ ի

ստացւոյ, որ քար հանդիսացաւ գայթակղութեան, ձգեալ {զկնի} զբազմութիւն դիւրագայթ ոմանց Հայոց ի մոլորական եկե

ճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան լիցի {զկնի}: Գուցէ պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ ճշմարտ

, քննեսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ {զկնի} բարօք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտանօք

ին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք լսելի եղեն {զկնի} տպագրութեան " Առաջին հոգեղէն կերակրոյ Հայազգի երե

պէս հետզհետէ նոր ուրեմն հայանայր հոգւով եւ մտօք: {Զկնի} այսքան մերոց ձայնարձակութեանց զխնդրոյ մատենագրութ

րոց ձայնարձակութեանց զխնդրոյ մատենագրութեանս, եւ {զկնի} կամակոր ընդդիմութեան պատուելի հայկական իմաստնոց,

ամբ: Քաջայոյս եմք թէ պատուելի հասարակութիւնն մեր {զկնի} սակաւ ժամանակաց ինքնին զփորձ առնուցու թէ ո՞րպէս ա

ատէ նոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք ժամից յետոյ, {զկնի} թագաւորի մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ Պարլամենտ եւ

օրինաց, Զամենայն փակեալ բանայ, Զի որ {զկնին} նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: Ե

մերոց, դրոշմեալ ի ճակատ ողորմելի հակառակորդացն {զկնիք} յաւիտենական խայտառակութեան: Բազում են այժմ գր

րածք։ Վեցերորդն դար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ {զկնիք} հետոց նշանաւոր գտեալ միայն վերանորոգութեամբ տումա

րտի ընդ միաւորականի Հոգեւոր Կառավարութեան տեղւոյդ {զկնքափակ} ծրար մի յանուն Նորին Գերամբարձ Սրբազան Քահանայապե

պահեա՜լ անխախտ, Լե՛ր ինձ կենախուզ Կամ {զկնքեալ} դրախտ Թողացո՛ բանալ, Բարձր ի գլուխ սի

ախուստի Սերկէյ Մարտինիչի, տէր Մարտիրոսի փեսին եւ {զկնքեալն} զկրպակ նորին արքունի կնքով: Բազումք համարեն զնա

արդար մինչ հանցէ զիրաւունս 'ի լոյս, 'ի հաւասարել {զկշիռ} ճշմարտութեան։ Ափսո՛ս քեզ, Հայր Միքայէլ, զի

այսոսիկ անօթս, ազգն ի դէպ ժամ ու կարէ յարուցանել {զկոթող} ազգային պարծանաց ի նշխարեալ աւերակս այրիացելոյն Հ

ել եւ կերակրել հանգոյն աղուիսուն սառուցակերի, որ {զկոկորդն} միայն սառուցեալ ի սառն կերակրոյն, յորովայնն զջու

նգ եւ Գիր պատուիրէ, Հրեշտակն մեր Սիրէ {զկոյսն} ի սրտէ: Եւ ի ծաղկանց Համասպրամից՝ թո

ողոմոնի զարդար առ այդ վճիռ լուր, Որ լաւ ասէ {զկոյր} ակամբք, քան զկուրացեալն մտօք, Ո՞ւր քո ապա

իմ յբ., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն {զկոնդակն} զայն լուեալ եւ յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ

ւթեանդ, որպէս ասացեալ եմ ի միւսում թղթիս, կարէք {զկոնդակն} կնքեալ մակագրել այսպես. " առ Մ. Նալբանդեանց, յ

լեզուի, հարկադրել զմանկունս սերտել զուղղականն, {զկոչականն} ՝ ընդ նմին գրաբար դարձեալ պատասխանել առ հարցուածս

խճանական զվճիռ ի սրբագումար ատենին: Յառաջ քան {զկոչել} եմ երկրորդ ժողովն վերասաց, պատրաստեալ էի զթուղթ

: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչինչ ընդհատս քան {զԿովկաս}, անցի է որ սահնական եւ ուր ուրէք ելեալ ՚ի ջորի մ

ն: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչ ինչ ընդհատս, քան {զԿովկաս} անցի սահնակօք մինչեւ ցերկաթուղին տարեալ մեծի ցրտո

ից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի յայտ բերելոյ {զկորուսեալսն}, պարտ է ինձ մնալ մինչ ցվերջ կոյս Մայիսի առաջիկայ

ան զանձինս գիտակցութեամբ հոգւոյ, տեսանել տեսանեն {զկորուստ} ազգին ընդ հարուածովք ժամանակին անտէր եւ անպատրաստ

առութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի չարագոյն, քան {զկորուստ} լեզուի, որ հոգի է ազգի, որ վերջին եւ միակ հնար

յս խրթնաբանութիւն եւ իբրեւ [տկարամիտ համբակս կոյր {զկուլայն]} զհետ միտեն նորին ընթացից: Աղաչեմք զառողջամիտ ըն

Մոգպաշտէն վաղիւ Գայ զմատենիւ, Ցոր գրէ {զկուսին} Անուն ի լուսի՜ն: Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻՑ ԱՐՏԱՔՍ

ւմն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ դու ժպիրհ ցնդաբան, Զո՞յր {զկուրացեալ} հոգւոյ ակունս չ՚լուսաւորէ անաղօտ. Զյիմարութ

յդ վճիռ լուր, Որ լաւ ասէ զկոյր ակամբք, քան {զկուրացեալն} մտօք, Ո՞ւր քո ապա ոսկւոյ անուն, ո՞ւր արծաթ

ձաս լինել քան գրագէտ եւ գիտուն. Որ անկասկած {զկուրութեան} զմթութիւն անփարատ Ի քոյդ հոգւոյ շեղջցէ ակու

տարածանէ հողագնտոյս ի յոլորտ. Մի թէ եւ քեզ {զկուրութեան} մերկել խավար չէ ի ճահ, Բանասիրաց՝ զի զշինո

ինչդեռ հարքն առաջինք ընդ ամպովն ՚ի Սինա ընդունէին {զկոփածոյսն}: Եւ զիա՞րդ իշխէ աբեղայ ոք, յինքենէ անուանեալ ծա

ն կտակարարն զկնի գրելոյ եւ վաւերացուցանելոյ զիւր {զկտակ}, կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատարութեան զոմն Վարդան

թիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց եւ զսեպհական զիւր {զկտակ}, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ նամակագիրն իսպառ:

եան Յարութիւնեանց. եւ ոչ այսչափ միայն այլեւ զիւր {զկտակ} առնէ ի նա ապաստան: Որդի սորա, յիշատակեալ Յա

ադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան արարեալ {զկտակ} յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ Գրիգոր

ամի 1824, վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է զդրամս եւ {զկտակ} պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն որդւոյ իւրոյ պ.

եւ զպարգեւագիր (дарственная запись) եւ ոչ իբրեւ {զկտակ}, եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըս

յդ հրատարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, յետս կոչէ լրագրօք {զկտակ} իւր 210. 000 դահեկանի, յանուն ազգին արարեալ, իս

ք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, թողեալ են զողջոյն {զկտակակատարութիւնն}, որպէս եւ զդրամսն ՚ի խնամս Կիրակոսին Յարութիւնեա

դարձեալ. " իսկ մեր երանելի վարդապետքն, զամենայն {զԿտակարանս} եկեղեցւոյ երիցս եւ չորիցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այ

իտսն: Եթէ ուրեք ուրեք բան լինի առ սուրբ հարս մեր {զկրկին} բնութենէ ՚ի Քրիստոս, այն ո՛չ է ի մուծանել ի խոստ

ա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող, {զկրկին} բնութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ թէ է՞ր վասն երկ

Այլ գիտութիւն լուսակիր Բարձ վաղ ուրեմն {զկրճիմն}: Եւ որոց ոչն հաւատան Իսկութեան անշուք

երկէյ Մարտինիչի, տէր Մարտիրոսի փեսին եւ զկնքեալն {զկրպակ} նորին արքունի կնքով: Բազումք համարեն զնա լինել ի

Ադմինիստրացիօնին եւ երկրորդ՝ պատրաստել զտունն եւ {զկրպակսն} այլեւ զգումարեալ դրամս, առ ի յանձնել ինձ, ըստ օ

նդ հովանաւորութեան Եւրոպեան Տէրութեանց կառուցանել {զկրօն}, որով մտօք եւ միանգամայն փոխուցեալ եւս 'ի ձեռաց

վարդապետութիւն, յերկրաբանական մասին, արտաքս քան {զկրօնականն} - զի այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞

վին կեղծաորութեամբ ընդդէմ վարդապետութեանց իւրեանց {զկրօնակիցս} իւրեանց ունիթօռս եւ հերետիկոսս կոչեցին առ 'ի զերծ

հիկ իմն էակի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր {զկրօնամոլ} եւ զաբեղայամիտ յաջորդս նորա եւ զաշակերտս, որք ան

ւ զգուշաւոր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին բանք {զկրօնէ} եւ զնորին ստորոգելեացէ, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ը

արտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ {զկրօնընդդէմ} եւ զանբարոյական գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսի

՜ղ ճակատագրի: Որ ամբաստաներն զինէն, եթէ քարոզեմ {զկրօնընդդէմ} եւ զանբարոյական գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր

ր եւ հետեւողաց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ {զկրօնն} եւ թէ զվանս, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդեր

ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցոյց զանձն, թո՛ղ {զՀ}. Միքայէլ Չամչեան, որպէս եւ այլք։ Բայց յերկիւղէ

ը. " Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց {զհակառակն} գտեալ գրեսցէ, յայնժամ գոյ յոյս կենդանութեան մօրս

նդ վերաuաց սկզբունս, զորս միահամուռ մերժեմք, եւ {զհակառակն} պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն,

ղեւ հետեւողութիւն Վենետիկեան Մխիթարեանց, նա միշտ {զհակառակն} ուսոյց եւ զընդդէմն պարտաւորեաց ուսուցանել, որպէս

ւրեանց զայս գայթակղական եւ վնասակար փօլիթիքա, եւ {զհակառակն} կալցեն ճանապարհ ընդունելի ամենեցուն, եւ կամ թէ չ

ւրք, յորս առ սակաւ սակաւ կարասջիք ընտելացուցանել {զհակառակորդս} եւ այնպէս մուծանել զայնոսիկ 'ի ներքս։ Բայց 'ի վե

նկալութիւն դատաստանին, եւ նախանձ հրոյն որ ուտիցէ {զհակառակորդսն} " (Թուղթ Պաւղ. առ Եբր., գլ. Ժ, համ. 26-27

սպազէն Վառեալ սիրոյ երկնային՝ Թափուր {զհաղբս} առդնեմ, Լարեալս ինձ եւ թռչիմ Ի մենացե

ուցեալ, գրգռելով զկամացն իւրեանց նովաւ կատարեցին {զհաճոյս} ։ Եւ սոցա այսպէս նախատուիլը եւ հայհոյուելով հա

քը դատել կամ պատասխան տալ չէր, այլ միայն կատակել {զհամախոհս} Մխիթարեանց, ուրեմն շարունակենք մեր խօսքը: Ա

ազարդ չարիք չթողուց, ազգին վրայ դրաւ, մենք ալ, {զհամախոհս} մարդիկ կարծելով, ելանք ինքզինքնիս (եթէ ոչ անուշ

նութիւնը․ լսւում էր. " Առաքեա՛ ի բարձանց {Զհամակցութիւն} կամաց Ի մերազնեայս, Զոմն ի մէջն յարո՛

ք հիմնել հաստատել զմեծ ուսումնական ընկերութիւնս՝ {զհամապատասխան} զակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ արժան էր զրկել զմանկտի

յ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի բանս անդր քան զսահման {զհամառօտաբանութիւն}: Աւագ ուսուցիչ Հայկական դպրութեան՝ ի Տեարց Լ

գիտելիս առ ի վկայութիւն ասացելոցն ի մէնջ, ուստի {զհամառօտիւ} նախակարգեսցուք ` աստանօր զոմանս ծանօթութիւնս արժա

եւանցի պատմութեան հինգերորդ դարում, անտեսեալ մեր {զհամառօտութեամբ} ՝ ակնկալաք մխիթարութեան հանդիպել հոգւոյ. եւ յիրա

յանուն ընդհանրական նահանգապետին Հնդկաստանի, գէթ {զհամար} նորա եւ զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջող

ամենայն յականէ եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն {զհամար} եւ զհաշիւ տնտեսութեան առաջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջու

խօսեցեալ զտասնաբանեայ պատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն {զհամարսն}, այլ եւ զանց արարեալ գլխովին զերկրորդ պատուիրանա

նստին, որպէս առ հոտեալ դիական, պապանձեալ իբրեւ {զհամր} դեւ"։ Այս տխուր պատմութիւններից յետոյ, մեր

Փայլակեցաւ անաղօտ եւ հաւատոյն կապեաց փունջ. {ԶՀայաստան} ես տեսի յորժամ որդիք թագակապ Վաղակաւոր սուր

արտին ընդդէմ Յազկերտի Երկրորդի Պարսից արքայի, որ {զՀայաստան} հրապուրէր ի կրօնս մոգութեան: Ոգի հեղինակիս զուար

, անդատապարտ է նա, եւ խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան {զհայելի} սուրբ, արար նա, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւա

ել է Ղռմզանց), յորում ուսանին բազմաթիւ աշակերտք {զՀայերէն} եւ զՌուսերէն"։ Հեղինակը գրում է այս խօսքերը

եւեալ զգիրն Մեսրոպայ առ ձեռն պատրաստ, փոխատրելով {զհայերէն} աթութայսն ըստ անսայթաքութեան սիղոբայից հելլենցւոց

անութեան իւրոյ Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեանց " որ {զհայերէն} միայն գիտէ՝ ոչինչ գիտէ"։ Տեսցեն պատուելի իմ

նդ [աւելորդ] բեռամբ [անհասկանալեացն]: Գանգատանքդ {զհայկական} մանկտւոյն յայնժամ եւ եթ [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնա

ագուցեալ են ի բնութեն է: Այլ դադարեսցին բանքս {զհայկական} մատենագրութենէ, եւ մի լիցի մեզ ընդ վայր զժամանակ

: Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել {զհայոցս} գրականութեան, որպէս պահանջեն կարգք եւ օրէնք, այ

րս եկեղեցւոյ, օտար հոգւով, զայնպիսին արտաքս քան {զհայութիւն}, համապատիւ խոստովանիմք ընդ Վասակայ, Մեհրուժանի

դնելով հասկացաւ, որ ածում էին " Տէ՛ր, կեցո՛ դու {զՀայս} " երգի եղանակը: Տիրացուն նկատեց, որ այս ձայնը

[տառապեալ] որպիսութեան միջի, յորպիսւոջ տեսանեմք {զհայս} (թէպէտ կոյրք ոչինչ տեսանեն, ըստ որում տեսութիւն

Ծերոյն Քամայ նոյածնի, Խայտառակեաց զիւր {զհայր} Գերծեալ զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր զդաժա

պիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ {զՀայր} Մկրտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութի

եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ {զՀայր} Իգնատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք

արողութիւն՝ զբարերարութիւն Ձեր առ իս, ի վեր քան {զհայրական}, եւ զերախտապարտութիւն իմ առ Ձերոյին գերազանցութի

՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւնն աշակերտիս. ո՞վ {զհայրական} բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ

թէեւ լինէր նա երկնային ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել {զհայրենակիցս} պատարագեալ, ի վերայ այսր ամենայնի նորա արժանաւոր

եւ թէ սա ինքն է առաջին եւ վերջին հնար բորբոքելոյ {զհայրենասիրութիւն}, առանց որոյ առաջի կայցէ կործանումն ազգի, մանաւա

թեան յազգի մերում - քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ {զհայրենիս} աւեր եւ լքեալ, ձեռն ի գործ արար ի հայթայթանս զօր

ուածային անձանց, այլ թէ սուրբ հարքն մեր ընկալեալ {զհանգանակն} Նիկիոյ, առ հարկին յաւելին ՚ի նմա զքանի մի բառս բ

ինակի բուն խօսքերը (տե՛ս երես 438). " Մերկանան {զհանդերձս} իւրեանց եւ սպիտակ կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին յեզ

ամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ գործն եւ թէ ինքն էառ {զհաշիւ} ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան ժողովականաց, մինչ ՚ի

ան առ հարիւրն ստացայց ՚ի բանկէն կամ ի սեղանաւորէն {զհաշիւ}, թէ այս ինչ ընկերութեան տոմսակ, այսքան գումարի

ես ներկայացեալ առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեցի {զհաշիւ} գումարին գտանելոյ առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ զքա

եզ, եթէ յազգասիրութիւն Ձեր ապաստան առնեմ տեսանել {զհաշիւ} հրիտակին ընդ պ. Հագի (ընդհանրական կառավարիչ):

կանէ եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար եւ {զհաշիւ} տնտեսութեան առաջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջուղա: Առ

աստատեալք միակամ ընտրութեամբ ազգին յաղագս զննելոյ {զհաշիւս} եկեղեցական դրամոց անցելոց ի ձեռս աստիճանաւոր Խալի

թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են եւ քննեալ {զհաշիւս} Խալիբեանին կամ տեղեկացեալ իրաւանց կամ անիրաւութեա

ւփիս: Ընդ այնմ գրութեան, քահանայս այս առաքէ եւ {զհաշիւսն}, զորոյ զօրինակն գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ ակ

աղեսցին յատենի Կորտին, յետ տալոյ Ադմինիստրատորին {զհաշիւսն}: Այս ամենայն տեղեկութիւնք վերաբերին առ մի տու

արգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմա {զհաշիւսն}, ստանալ զմնացուածս գումարին եւ հասուցանել առ իս

ր: Այժմիկ աղաչանք իմ այս կան. յետ տեսանելոյ {զհաշիւսն} եւ ստանալոյ զմնացորդ գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ

որս ստասջիք ի պարոն Հագէ: Զփոխանակագիրսն եւ {զհաշիւսն} առաքել առ իս ՚ի Լոնդոն այսպիսի հասցէիւ Michei Nal

f"։ ՚Ի միասին ընդ փոխանակագրացն առաքել առ իս {զհաշուագրութիւնս} պ. Հագի եւ օրէնսգէտ պ. Պալի, յաղագս յանդիման ա

եալ քաղցրութեան լեզուին, որ փոքր մի ազնիւ էր քան {զհասարակայն} բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ յինքեան զայս արժան

իւն քան զառողջ դատողութիւն կամ անձնական օգուտ քան {զհասարակացն}, թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի

մէ եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իրաւամբք անկաւ բանն {զհասարակութեամբ} համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր 'ի նմա, իմ էր

եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ արկին զդատաստանն {զհասարակութեամբ} մերով։ Այն իմ գիրք զոր գողացան) դոքա, 'ի ձե

ստ տուեալ տագնապեցան, եւ իբրեւ մեղուք բորբոքեալք {զհասարակութեամբ} մերով դիմեցին անպատճառ յայն ատեան, յոր եսն եմ ապ

ս, որովք եւ որպէս թէ գանգատեալ զնոյն Մկրտչէն կամ {զհասարակութենէ} Հայոց Նախիջեւանայ, որոց չունէի ինչ պէտս, որ եւ

ացի ցտիկինն - եթէ Այվազովսքին գաղտագողի, զանխուլ {զհասարակութենէ} արարեալ է զայն եւ չունի զոչինչ իրաւունս: -

, պատուէր տուք եւ կատարեսցի վաղվաղակի, զամենայն {զհասկանալի} եւ զիմաստալից գործս որք նկրտին ի լուսաւորել զմարդ

հիմնել եւ հաստատել ի կապոյտ ալիս Ադրիտեան ծովու՝ {զհաստահիմն} կայարան հայկական հնախօսութեան, եւ իբրեւ ի լապտեր

ն, ի մասին հնդկական հրիտակացն Յայտարարութիւն {Զհաստատելոյ} նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպա

ի մասին Հնդկական հրիտակացն. Յայտարարութիւն {Զհաստատելոյ} նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպա

ափայլ փոխարքային Կովկասու եւ առնուլ ի նմանէ որպէս {զհաստատութիւն} թղթոյս, նոյնպէս եւ զյանձնարարական զգիր յանուն դե

զայսունակ մեծակշիռ զգործս, եթէ ոչ նախ խնդրելով {զհաստատութիւն} եւ զօրհնութիւն վեհափառ քահանայապետիդ, յայն սակս

միշտ Ձեր Միքայէլ Նալբանդեանց Գրեմ ՚ի սմին {զհասցէս} Mr Nalbande 40 Langham Street Great Po

մանեցուցանել Ղազարայ Փարպեցւոյ, առ որոյ տեսանեմք {զհատու} իմաստից զեղմունս: Ի կատարած երկոտասաներորդ դարու

արակ պակասեալ ի բուն հին հայախօսութենէ, չունելով {զհարթութիւն} առաջնոյ հայկաբանից՝ նշմարին եւ հետք այժմեան նոր

ց ի թիւս օրինաւոր ուսանողաց: Ես չունելով ի ձեռին {զհարկաւորեալ} վկայագիրս իմ մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ իբրեւ ազատա

կացն, ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց Ծանօթութիւն {Զհարկաւորելոյն}, մինչեւ ցմուտ գործել իմ ի Լոնդոն, յայտնեալ եմ ա

արգիսն, քանզի չունէի ընդ նմա զգրագրութիւն եւ ո՛չ {զհարկաւորութիւն}, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ բերել գրելն իմ զայդ առ

ւստի ամ ըստ ամէ, ՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան եկամտից {զհարկն} տէրութեան եւ զվարկ Ադմինիստրատորին, մնացեալն կառ

տէ զպատմութիւն իւր, զգործս իւրոց նախնեաց, չգիտէ {զհարս} ՝ որոց է որդի: Անհոգութիւն առանց պատասխանի տալոյ

ոց ազգականք ՚ի Հնդկաստան զնոցա իսկ հասեալ բողոքեն {զհարստահարութենէ}: Կարծեմք, թէ բողոքանք հարստահարելոց առ ազատ

բնութեան Քրիստոսի, հարկադրի նախ առաջին հարցանել {զհարցանողն}, եթէ զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանո

յիշել զմահ նորա ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ {զհաց} եւ զգինի: Իսկ ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմ

րդութեան, քանզի որոշակի հրամայեցաք բերել ի նուէր {զհաց} եւ զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպ

նչ որ 4. 000 տարի առաջ հասկացնում էին " տու՛ր ինձ {զհաց} " ասելով, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը չափո

ցնենք, թէ ինչ բանում է կատարելութիւնը " տուր ինձ {զհացէ} կամ ու՛ր է աղճատանքը ` եթէ ասում ենք " հաց տուր ի

ւ գինին ՚ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ {զհացն} եւ զգինին՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ

վորութիւն եւ դէմ: Իսկ Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ {զհացն} կամ զգինին, թէ " Ես եմ այս ", այլ թէ " մարմին է

գին, անփոյթ արարին ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին {զհացն} կենաց, եւ զոր ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգո

ետրոս զառաջինն քարոզեաց յԱնտիոք, զայդմանէ ունիմք {զհաւաստի} վկայութիւնիս: Այսոքիկ ամեն այն հարցմունք գիտութե

զխնդրեալն տեղեկութիւն: Ընկալարուք, աղաչեմ, {զհաւաստիս} անկեղծ յարգութեանս, որով ցանկամ մնալ արգոյ պարոն

տութեան: Հաճեցարուք, վեհափառ տէ՞ր, ընդունել {զհաւաստիս} պատկառ ակնածութեան, որով մնամ միշտ ծայրագոյն քահ

աջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս բերել: Խնդրելով ընդունել {զհաւաստիս} իմոց առ Ձեզ անկեղծ յարգանաց, մնամ միշտ մեծարու հ

իւն Ձեր եւ համօրէն ազգին մերոյ բնակելոյ ի քաղաքիդ {զհաւատարիմ} պատճէն գրութեան նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէոս

ալով ինձ զկատարեալ իշխանութիւն, կարգել ի Կալկաթա {զհաւատարիմ} եւ զարժանաւոր ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել

խորհուրդ դրոշմին տուեալ լինի միայն ի զօրացուցանել {զհաւատացեալս} յասպարիզի քրիստոնէութեան, եւ ի զրահաւորել զմկրտե

աներս չկային բնաւ"։ Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ {զհաւատոյս}, պարտի դրականապէս պատասխանել առ առաջարկեալ հարցմ

ս, Նօթճեմք, զի չեմք դրուժան, Աւասիկ {զհաւսստիս}: Է՛ր, է՛ր Ադամ ուխտաւոր, Մի զառածիլ

ոյն եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրեւ {զհեթանոս} "։ Երբեմնական կրօնաւորը լսե՞ց եկեղեցուն. ա

ս ալ անցաւն " ըսել էր նէ, ինչո՞ւ համար կը թողուն {զհեղինակ}, որ անհամաձայն եւ անխոհեմ կերպիւ կ՚ելնէ ` " ըսի

զօր: Առ ի զընթացս գլխաւորել բանիս ասասցուք եւ {զհեղինակաց} մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուար եւ կարի դժու

նօթութիւն հայերէնագիտաց հանդերձ յառաջաբանութեամբք {զհեղինակացն} եւ զհեղինակութեանցն եւ խոստովան լինիմք [1 անընթ.

մտաց էին այդ արգասիք, քանզի գործն ինքնին քարոզ է {զհեղինակին} անժխտելի արժանաւորութիւն, ապա ուրեմն ասասցուք,

էնագիտաց հանդերձ յառաջաբանութեամբք զհեղինակացն եւ {զհեղինակութեանցն} եւ խոստովան լինիմք [1 անընթ. ] դորա զննութիւն տպա

րմամբ մարմնոյ իւրոյ եւ արեան, դադարեցոյց Քրիստոս {զհեղումն} անասնական արեան հնոյ ուխտին, եւ կարգեաց զանարիւն

րեան Նալպանդովն, իսկ եթէ զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ {զհետ} գան յօդուածք: Յանդիման կացուցեալ ընդ սմին զար

րբ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ այնմ {զհետ} գան յօդուածք 1 Յամի 1845 ի լինել ծայրագոյն պատ

եց դարուն մարմին մեղաց"։ Ուսումն կրօնական պարտի {զհետ} գնալ վկայութեանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ

ղովրդեանն, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն իւր եւ եմուտ {զհետ} առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խոցեաց զերկոսին

ւ յայտնի եղեւ։ Յայսմ ամենայն բանիցս ասացելոց {զհետ} գայ, թէ պարտ է դարման առնել այսմ, կամ անձամբ ան

յս [զարթուցեալ ի] բազմաժամանակեայ [իւրոյն քնոյ], {զհետ} լինէր լուսաւորութեան եւ. [հոգի զգեցեալ փութայր,

ան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], {զհետ} պնդել խաւար առաջնորդութեան հնոցն, առանց [շրջանկա

նութիւն եւ իբրեւ [տկարամիտ համբակս կոյր զկուլայն] {զհետ} միտեն նորին ընթացից: Աղաչեմք զառողջամիտ ընթերցան

լանէր ի բերանոյ թշնամեաց, անընդունելի էր. ուստի {զհետ} գայր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ էր չափել չա

ս՝ [թէեւ յօտարութեան վայրի] նոր ուրեմն շնորհեցաւ {զհետ} ընթանալ նոցա, թերեւս եւ շնորհեսցի Ամենակալ Տեառն

աման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ բանալ զդպրոցս եւ {զհետ} լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական նշան

ութիւն է առ մեզ թէ շատ եւ եթ փոքր այսու ամենայնիւ {զհետ} լինիլ կրթելոյ զորդիս միայն, թէ եւ միանգամայն թիւ

կաւանդութեան հանգուցեալ Սարգսի Աղաւելեան՝ քաղեմք {զհետագայս}: Նախ՝ թէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ

դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ ինձ գործոյ {զհետեւանաց} այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ գործոյն, ամե

դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ ինձ գործոյ. {զհետեւանաց} այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ զգործն տայց Ձ

նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ յիւրում ժամանակի եւ {զհետեւանսն}, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու լուից

նութիւն լուսաւորչեան Սինօդին՝ պարտաւորիմ յայտնել {զհետեւեալս}. թէպէտ եւ սկզբնական հանգամանք մտանելոյ իմոյ ի հո

մերմէ, յամի 1799 յ9 Մայիսի, ի Բատավիա, տայ մեզ {զհետեւյալ} տեղեկութիւնս: Նախ՝ թէ ինքն կտակարարն զկնի գ

կ զարդիս կոչեցեալ նոր հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո {զհետէ} խառնեալ յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ իս

ուած վերահաս յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այլոց հետ {զհետէ}, յորս էանց զչափ անգթութեան առաւել քան զամենեսին

Պապական սրտի վերայ, աւելի խոր էր ներգործում հետ {զհետէ} ։ Օրէ օր տարածւում էին Լուտերի Վարդապետութիւնը Գե

Ոչ կարացեալ ցայս վայր իմաստնոց հայոց՝ շօշափել {զհետին} չքաւորութիւն հին մատենագրութեանն, որովք հային ի

եա՛ թէ կէսդարեան ժամանակի չեն բաւական առ ի գտանել {զհետս} այնոցիկ հրիտակաց գուցէ եւ իսպառ անհետացելոց, ՚ի

կանելն ի Մադրաս կամ ի Կալկաթա: Առ ՚ի գտանել {զհետս} արանցս այսոցիկ, կամ կտակին ու կամ հրիտակին, ամե

Գրեսցի ինեւ. Նա՛, կոյս սիրասուն, Որ {զհէգն} անտուն Ձօնեալ յիւր ի սէր Պաշտէր, յան

-94... " ի մի ժողովել... համարձակեցայ... {զհիմն} ի վեր տապալեալն զարմանակերտ շինուած Երգոյն վիպասա

րդ] նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ իսկ յաղարտ վարել {զհիմունս} հին հայկաբանութեան, քանզի եթէ յայս կէտ ուղղեալ է

ասացեալքն հայոց, եւ յարդի ժամանակս երկիր առնուն {զհին} ձեւ խօսից, որով երբեմն, մանաւանդ թէ, յունաբանե

բնաւս եւ իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն {զհին} դպրութիւնս Յունաց եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտ

աւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: Նոյն բան է եւ {զհին} հայկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք աստանօ

կրից՝ հնչեցուցանեն, թէ լուսաւորութիւն ազգի կախի {զհին} մատենագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է առաջին եւ վերջին

մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել եւ թեքթեքել {զհին} լեզուն մեր իւրով անդուն եւ կամակոր ղադասիրութեամբ

կարօտի հասկանալի լեզուի, որով կարիցէ ուսանիլ եւ {զհին} լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ եւ բազո

բիւր հարուածովք ժամանակին կարէր արդեօք ուսանելով {զհին} դպրութիւն Հայոց՝ կենդանանալ եւ սնանիլ հոգւով եւ

ձուցեալ գործարան լսել զգանգատ նորա զհինն լեզուէ, {զհին} հեղինակաց, որոց տեղեակ է մտածութեանց թէ առ անձնա

ց, թողու հանգուցեալն յօգուտ տպարանին Նախիջեւանայ {զհինգ} հազար ռուփիս: Այլ չերեւի ինչ ՚ի գործոցն եթէ ո

իս: Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու ինձ {զհինգերորդն}, կնքեն Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց զ

աւորութիւն ազգակից եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ {զհինն} դպրութիւն, եւ թէ [առ ոչինչ] համարիւր յաչս նորա փ

վ ի լուսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղեալ իցէ {զհինն} դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն եւ սու

որ հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեցին եւ փորձեն գնովն {զհինն} ուսուցանել, որ է մեռելութեամբ զմեռելութիւն ի կեա

լեզու ասեմ ք վերստին, զի ունել այնպէս որպէս Հայք {զհինն} բարբառ՝ համարի վասն հասարակութեան չունել եւ որով

կնել աստանօր, մի՝ զի ժողովուրդն մեր չհասկանալով {զհինն} լեզուն չկարէր հրճուել եւ զուարճանալ, երկրորդ, զ

իւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան լսել զգանգատ նորա {զհինն} լեզուէ, զհին հեղինակաց, որոց տեղեակ է մտածութեա

առնելոյ յՕսմանեանս հիւանդացաւ, լուեալ Օսմանեանց {զհիւանդութիւն} սորա, աւասիկ օր ասելով արձակեցին ընդդէմ նորա արս

ապացուցութեանց առ ի մտածողացն կողմանէ, եւ փողին {զհնախօսութիւն} անվերջ կամակորութեամբ, որպէս թէ ոք, որով թարթափ

մեծամեծ փաստից եւ ապացուցութեանց, թերեւս աղաչէաք {զհնասէրս} ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել զայս խնդիր ազգայ

անրամասն ծանօթութիւնս եւ զամենայն ՚ի վար արկանել {զհնար} առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, յայս սակս, դիմեալ

ամբ, եւ շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ, չունի նա {զհնար} նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի պիտին

աւ իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ խորհի գէթ {զհնար} առ ի կեցութիւն այնպիսի, յորում չպակասէր ոչինչ.

էս, յուսամ յաջողիլ, որպէս յայլ ամենայն ձեռնարկս {զհնդկական} խնդրոյ, ցայս վայր ժամանակի: Ի սոյն կէտ տեղե

իւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Յետ թողլոյ իմոյ {զՀնդկաստան} եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ

ն եւ զգիտութիւն: Առանց ամենայնի գիտակցութեան {զհնութիւն} ախտացեալ զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յա

է ըստ քաղաքաց եւ ըստ՝ աշխարհաց կերպարանագործեաց {զհնչմունս} բառից, մինչեւ անհասկանալի կացուցանել զլեզուն՝ ո

ին, զի մեք չկարեմք տիրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց {զհոգաբարձութիւն}, զի գոն եւ այլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէ

լ ճշմարտութիւն վաղ ուրեմն [ծանուցեալ ] հրատարակել {զՀոգեբանութիւն} իւր տպագրութեամբ յամի Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեա

եւ այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝ նորոգէին փոքր մի {զհոգեկան} կենդանութիւն իւրեանց, ի սպառ կործանեալ: Հայ

որքան եւ որչափ կարելի էր ըստ տեղւոյն հանգամանաց, {զհոգեղէն} կերակուրս: Այո՛, խոստովանիլ խոստովանիմք զարժանա

կութեանցն միանգամայն և խնդրել խոնարհաբար թելադրել {զՀոգեւոր} Ատեանն տեղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս իւր զսահմանեա

Քրիստոսի էր երջանկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել {զհոգի} եւ զմիտս նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր

ինն ո՛չ լինի միայն լոկ մարմնին, եթէ ունի յինքեան {զհոգի}, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն եւ դէմ: Իսկ Քրիստո

պատմութիւնէ անտի մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, {զհոգի} որ եւ իցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հ

ստունքն Հայոց զԵւրոպիոյ լուսաւորութիւն, քննեսցեն {զհոգի} եւ զուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք վերահ

ՈՒՍՄԱՆ Յէ՜ բանդագուշ ի սէր ոսկւոյ, որ {զհոգիդ} հանես ձօն, Զաշխոյժ հոգի պարմանեկին քոյդ թակ

ն ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի գուբ կարթեալ {զհոգիդ} մաշէ ժանդահար։ ՉԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ (Պուշկինից)

առաջագայել յՈրդւոյ, ո՛չ ապաքէն եւ առաքեալք տային {զհոգին}, ո՞չ զնոյն տայ այսօր քահանայութիւն եւ եկեղեցին -

եւ արտաքին արարողութեանց. որք ո՛չ եթէ ջեռուցանեն {զհոգին}, այլ սառն մեքենականութեամբ զքրիստոնէութիւն իսկ,

րոշմը ի՞նչ է"։ Պատասխանի. " Այն խորհուրդն է որ {զՀոգին} սուրբ կուտայ մկրտելոց"։ Ուսանիմք ի գրոց եւ ՚ի կ

թեան եւ ՚ի ձեռնադրութեան: Ամենայն մկրտեալ առն ու {զհոգին} եւ յայս հային աղօթք ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգ

ութիւնք որչափ եւ հայհոյեսցեն, բայց որ հայհոյեսցէ {զՀոգին} Սուրբ, ոչ ունիցի թողութիւն յաւիտեան, այլ պարտապ

ն որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, թողցի նմա. բայց որ {զՀոգին} Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի նմա " (Ղուկ., գլ. Ժ

ալ լինի հոգւոց: Եթէ եւ ո՛չ խոստովանի Այվազովսքին {զհոգիս} գոլ մահացուս, ապա ուրեմն հարկադրի խոստովանել զան

քէն ուսուցանէ զմասնաւոր դատաստանն, այլ արձակելով {զհոգիս}, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ

ենայն մեղք եւ հայհոյութիւնք թողցին մարդկան, բայց {զՀոգւոյն} հայհոյութիւն մի՛ թողցի։ Եւ որ ոք ասիցէ բան զորդւ

ոք ասիցէ բան զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց որ {զՀոգւոյն} Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի նմա, մի յայսմ աշխարհի, ե

օրէն լիցի հարցանել, որ ի չափս ինչ արուեստակեալս {զհողմս} արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին թե

էլ ասում է. " Շնորհէր (Վահան) նմա (Ղազարու) {զհոյակապ} եւ զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր

է, թէ Մեծ Վահանը Փարպեցու տեսչութեան յանձնել է " {զհոյակապ} եւ զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր

ինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ զքերականութիւն սորա եւ {զհռետորական} գիտութեանցն կանոնս առ գրեն ի դարձ փոխարինին պատու

ւղղափառ դաւանութիւնն առաջի դնելով, յինքն յանկոյց {զՀռովմ}. բայց ո՛չ կամեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հռովմ, զի մի պա

կեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր քան {զհռովմէական} եկեղեցին, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն

յ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան պատմութիւն եւ {զհրահանգ} որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամենայն գիտ

ի հանգամանաց իմոց, որովք ո՛չ մարթանամ ես կատարել {զհրաման} վիճակային ատենին, հիմնեալ ի հրամանն նորին սրբութ

ացուցելոյն ճշմարտութիւն անվերարկու: Զամենայն {զհրաման} կամ զյանձնարարութիւն առ ի Ձէնջ պատրաստ կամի կատար

ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժան պատրաստ է կատարել {զհրաման} Ձեր: Միայն զայս մի պարտ համարիմ զեկուցանել վ

ւղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ, արձակեաց առ նա {զհրաման}, յաղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանի

իջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց ինձ բանիւ բերանոյ {զհրամանագրութենէ} Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի՝ առ իւր բարձր սրբազնութիւ

րձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ իւր, յայտնեաց ինձ {զհրամանագրութենէ} Սինոդին սրբոյ Էջմիածնի առ ինքն, որով ծանուցանէր

նթադրեալ հոգեւոր կառավարութիւնս եւ անձինս կատարել {զհրամանաց} պատուէր քաջափայլ նախարարին, յաւելեալ ի հրովարտակ

տական անցաթուղթ վասն գնալոյ յԷջմիածին, ծանուցեալ {զհրամանգրութեան} Լուսաւորչեան Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի, հիմնեալ ի կ

կարելի՞ է զայն գիրք առաքել առ Սենատդ առ ի յառնուլ {զհրամանս} տպագրութեան, յայտնել աղերսեմ: Աբէլ վարդապետին Ա

զծնանիլն, մեռեալ էին յարգանդի մարց՝ լոյս տեսեալ {զհրապարակի} եւ ահա տեղափոխին իբրու ի մի գերեզմանէ ի միւս գերե

* * Մի՛ այլ յաստեղս լուսաճաճանչս Ուրանիա սիգասցի {Զհրավառ} զիւր լեգէոն յոլորտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թ

ոսկերսն ի գերեզմանէն հանել տային եւ գետ արկանել, {զհրեշտականման} այրն զտէր նոյն՝ անհանգիստ հալածանօք վախճանեցուցի

Առաքելու ասածը. " Եթէ զլեզուս մարդկան խօսիցիմ եւ {զհրեշտակաց}, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ, որ հն

ծ հարցն նոցա 'ի ձեռն մարգարէիցն. կանխեալ առաքեաց {զհրեշտակս} իւր... արհամարհէին զհրեշտակս նորա եւ անգոսնէին զ

ն. կանխեալ առաքեաց զհրեշտակս իւր... արհամարհէին {զհրեշտակս} նորա եւ անգոսնէին զբանս նոցա " (Երկր. Մնացորդ.

, համ. 15-16)։ " Եւ առաքեաց Աստուած հարցն նոցա {զհրեշտակս} եւ զմարգարէս իւր... եւ արհամարհեցին զհրեշտակս նո

ցա զհրեշտակս եւ զմարգարէս իւր... եւ արհամարհեցին {զհրեշտակս} նորա " (Առաջ. Եզր., գլ. Ա, հ. 50-51)։ "

ս արժանի զարմանաց անյաջողութիւն նոցա: Որ ինչ {զհրիտակէ} Սարգիս Ծատուր Աղաւելեանի, աւելորդ է այլեւս խօսիլ

ն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս: Նախ քան զխօսիլ իմ {զհրիտակէն}, թողելոյ ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան

, այն է յ3 Յուլիսի: Իբրեւ ներկայացեալ առարկի {զհրիտակէն}, յայտնելով վերստին զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պա

անալոյ զպատասխանի առ այս երթայց առ նա եւ խնդրեցից {զհրիտակն}, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջեւան եւ ի կորուսանեալ

ռ նա զբացարձակ հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ {զհրիտակն}: Զայս պատասխանի նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունի

արողացայ համոզել զտիկինն, որ պարզապէս զլացաւ տալ {զհրիտակն} առանց հրամանի դատարանին, ըստ որում Այվազովսքին պ

լ գործոյն եւ ձեռնտու լինիլ մեզ ՚ի խնդրել զազգային {զհրիտակս}: Համաձայն եզրակացութեանն, զայսմ ամենայնէ իրա

դթէոս եպիսկոպոսն), գրել, " թէ զաւանդեալ կտակօք {զհրիտակս} ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն լիով ստացաք, զորմէ եւ տ

ւտ դպրոցի, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի {զհրիտակս} ողորմութեանց: Պատճէն կտակի առաջնոյն, այն է

գուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի {զհրիտակս} ողորմութեան յանուն դպրոցի, աղքատանոցի եւ հիվանդա

ի Ղրիմ: Խորհուրդ թղթոյն հայի առ ի ձեռս բերել {զհրիտակսն}, զորոց ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանու

եալ եպիսկոպոսն, թէ " ինքն ունի յառաջագոյն ստանալ {զհրիտակսն}, յորոց ի ձեռս իցէ եւ ապա զթուղթն զայն տալ"։

թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթել {զհրճուանս}, զի զգայութիւն մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին,

ՈՒԹԻՒՆՆ Ի Միքայէլ դպրէ Նալպանտեանց Խնդիր {Զհրովարտակ} հոգեւոր կառավարութեանդ զոյգ ընդ պատճէնի պատասխանւ

ուսել ճգնի յիմ ձեռաց, Եւ ընդվզեալ ամբառնայ {զձայն}, Եւ ի դարպաս ձգտեալ պարտիզիս՝ Բայց տ

խօսիմ ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ {զձայն} իմ, դողան ջիլք լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչ

ր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ {զձայն} խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ

ական մշակ այսր իմացական ներգործութեան, կերպաւորէ {զձայն} մտախորհութեանն՝ զգալի գործելով լսելեաց եւ ընթերց

նոր ի նորոյ տնկէ ի սրտի աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց {զձգտողութիւն} ամենաճիգն լինիլ ի խրթնաբանութեան, զորոյ ապացոյց

ձերմէ զայն, առ որ մշտապատրաստ հանդիսացուցեալ էք {զձեզ} (այս է ի ձեռնտուութիւն ազգայնոց), չունիք երբէք

աւետարանել ձեզ զուրախութիւն, որով համարիմ հասեալ {զձեզ} ի գագաթնակէտ ձերոց բաղձանաց, քանզի սրբազան հայրն

նէ սրբազան վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել {զձեզ}, ահա եւ ես ըստ նորին պաշտելի հրամանի, ծանուցի ձ

անակին թողեալ յաջողելոյ՝ եթէ արժան գտայց տեսանել {զՁեզ} այսր: Այժմիկ զայս միայն մնայ ինձ խնդրել ի Ձերոյի

: ԶԱստուած կարողութիւն աղաչեմք՝ զօրացուցանել {զՁեզ}, որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգո

յն եզրակացութեանն, զայսմ ամենայնէ իրազեկ արարեալ {զՁեզ}, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ յայտնել պատուելի ազգի

աւ յանուն արգոյ պարոնի Հայրապետեանց: Աղաչելով {զՁեզ} աներկբայ լինել ՚ի մշտական յարգութեան իմ առ Ձեզ ցա

եւ որովհետեւ այժմիկ դուք խնդրէք զայն եւ ցուցնէք {զձեզ} որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին, յայն սակս դժուա

Ձեզ, որպէս առ եկեղեցպան տեղւոյս եւ հաւաստի առնել {զՁեզ}, արգոյ պարոն, թէ ՚ի շնորհս համարեցայց, եթէ հա

ց կենդանի է Տերը եւ կենդանի է անձն Ձեր, թե թողից {զՁեզ}, մինչեւ այս վերջին խոսքս էլ չասեմ։ Սոփերաց 20 գ

Վեհափառ տէ՛ր, յանուն տառապեալ ազգի մերոյ աղաչեմ {զՁեզ} յարգեալ զընտրութիւն ազգի մերոյ եւ հաստատել զարգոյ

ենք գրում։ § 39. " Եթէ զիս հալածեցին ապա եւ {զձեզ} հալածեսցեն. եթէ զբանն իմ պահեցին, ապա եւ զձերն

անկեալ 'ի յիշողութենէ եւ օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ {զձեզ} կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկ

ոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից եւ {զձեզ} անվաստակս կացուցից։ Անզգամութեամբ ասեմ, շատ են

նիջի՜ք զճշմարտութիւն, եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ {զձեզ}: Մի ծանր ումեք [թուեսցի], եթէ ներեսցուք

, քան զոր պարտքն էր, առնեմք, եւ յամենայնի, յոր {զձեռն} մխեմք, առաջնորդիմք ի սուրբ սիրոյ առ ազգն մեր, շ

անան մի փոքր յառաջ բռնել էր աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ {զձեռն} Եւայի ասելով, տուել էր մի մարդու ձեռք: - Բայ

թեամբ եւ առաջի անկմամբ պատառեցի նովին սուրբ ձեռօք {զձեռնագրեալսն} յինէն կարծեօք" (Յովհ. կաթ., եր. 83)։ Այս խօսքերից

ենեսին ի յունականումն, առաքեն զՄովսէս Խորենացի՝ {զձեռնասուն} աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ այլոց յաջողամիտ արանց

անուն, որ վարժ էր ի գրթեան Հելլենականին, խնդրէ {զձեռնտուութիւն} առ ի կատարել զգործն, այլ եւ ի սմանէ ինչ ո՛չ օգտե

թէ առ նախանձու մատնեցին զնա... առեալ ջուր լուաց {զձեռս} առաջի ժողովրդեանն եւ ասէ. քաւեալ եմ ես յարենէ ար

ի ձեռնտուութիւն ազգայնոց), չունիք երբէք խնայել {զձեր} ովսանն պարտ ու պատշաճ ներգործութիւն: Աշակերտ

ապատուութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ իցէ, չխնայել {զձեր} ներգործութիւն առ այն նպատակ Պատկանեանին, որով ու

արութիւն եւ տէր Աւետիս հարց պատրաստ էի մատուցանել {զձեր} ողջոյն, բայց տէր Աւետիսն գտանի քահանայագործութեա

. Յ. Պալ, յայտնելով առ ժամն պարոնին այնմիկ եթէ {զՁեր} յարգութիւն կարգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի վերջաւ

եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի Նախիջեւան {զձերբակալ} լինել անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելո

ուրգէ, իմանամ, եթէ արք անբարոյականք հռչակեալ են {զձերբակալ} լինիլ անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելո

մի գուցե եպիսկոպոսի նամակը հառաջացած լինելով քան {զձերը}, պղտորած լինի կաթողիկոսի կամ Սյունհոդոսի միտքը.

ւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն իմ պահեցին, ապա եւ {զձերն} պահեսցեն " (Յովհ., գլ. ԺԵ., հ. 20)։ §

յտութիւնք իրաց այլով տարազու, փոփոխեալ զտեղիսն, {զձեւ} գրութեան եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի վճռել ո

ա՝ եւ գնացին... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ {զձիւն}. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ էր

սնում, տիեզերքի անչափելի տարածութեան մէջ: " Դնէ {զձիւն} որպէս զասր եւ զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ զսա

սած. " Եւ երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի անդ ամս երկուս, {զձմեռն} 'ի քարայրի առ առն միում հռչակելոյ 'ի բնակչաց գաւա

Որպէ՞ս լերինք, հովիտք, ծործորք Մերկացեալ {զձոյլ} սառին, Ընդ շունչ գարնան՝ որպէ՞ս եւ ձորք

............ Եւ հնձանահար Թաթաւեալ {զձորձս} Ի բոսոր պայծառ Տաճարին ի մուտս,

Սէր եռանդն յիս բորբոքի։ " Գողացա՛ն {զձուս}, Ո՞ տայր ինձ որդիս, Մինչ ես գամ ի թո

կ դառնայ: Maчу, գէթ զերկուս Ունիմ ես {զձուս}, Իցե՞ն քեզ հերիք Իմ այս երկուորիք:

որ Սուրենայ անապատն ասի, վերակացու նոցա կարգեալ {զՂազար} Փարպեցին -ճարտասան եւ պատմագիր"։ Եթէ այս վկա

թերեւս ընդ ոսկերս եդեալ արկաք ի գետ, ո՞չ ապաքէն {զՂազար} մ երկ ողորմելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ

զառակն մեծատան եւ Ղազարոսին, յորում Քրիստոս ասէր {զՂազարու} հանգչիլ ՚ի գոգ Աբրահամու, ապաքէն այդ առակ էր, ս

անախտ եւ մաքուր, երկինք հասանեն ի թիկունս: {Զղեակ} ազգի մերոյ Հոգին հաւատաց ի Ձեզ, եւ միլիոնից աչք

ճանաչէ իր յանցանքը եւ զարհուրած սրտով կարող լինի {զղջալ} շտապել իսկոյն թողութիւն կը ստանայ։ Բայց ո՛վ որ յ

երով, թէ դուք վշտացնելով իմ պատիւը, պարտական էք {զղջալ} եւ քաւութիւն որոնել, այլապէս ուրիշ տեսակ հաշիւ կ

Ռուսսիա եւ Պրուսսիա, ընդունեցին նորանց, շուտով {զղջալով} իւրեանց մարդասիրութեան վերայ, որ ցոյց էին տուել

եմ, որ կը կատարէք իմ խնդիրս, եւ կատարելով, չէք {զղջալու} ձեր ցոյց տուած ներողամտութեան վերայ դէպի իմ հրաւէ

օրն է ձգել նորանց, որ կարծեմ թէ այդ երկուքը եւս {զղջացած} լինին իւրեանց գրածների վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի

, եւ չեմ կարծում, որ Նազարեանցը եւ Նալբանդեանցը {զղջացած} լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէ

նելի Մաշտոցը, անախտակիր ոգւով քննելով այս բաները, {զղջացաւ} իր գործի վերայ եւ իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատ

այլապէս ուրիշ տեսակ հաշիւ կ'ունենաք իմ հետ եւ կը {զղջաք} ձեր յամառութեան վերայ: Ողջ եղիք, ձեր անձը ե

ինքներդ, որ այժմ ընդունում էք Յիսուսեանները, կը {զղջաք}, բայց գուցէ թէ ուշ լինի այն ժամանակ։ Դուք կը զղ

աք, բայց գուցէ թէ ուշ լինի այն ժամանակ։ Դուք կը {զղջաք}, երբ կը տեսանէք ձեր դիւրահաւանութեան կորստական հ

մտածեն, թէ Ձեր Մեծութիւնը գերեզմանի դուռնի մօտ, {զղջում} էիք, որ այնպէս վարուեցաք նորա հետ եւ կ'արդարացնէ

նջելու կոնդակը իմ հոգու դատակնիքն է, բայց ես չեմ {զղջում}, ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի դուրս տալ նորան "

զմեալ պսակ բազմաբոյր, Սրտացելոյն Վառեն {զճակատ} եւ հնչէ Եղբօրորդւոյն Քնար, ՚ւ աղաւնեա

, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց: Աստ {զճակատ} յօրինեն Բնութիւն եւ հրաման անբուն. Ո՞

յ, որում իղձ լինիմք: Յանձն արարեալ զմեզ եւ {զճակատագիր} ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խնամս Վեհաստիճան Հայրապետիդ

՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։ Սուր բոցեղէն մինչ դրախտին {զճանապարհ} կենսագործ Փակեաց, ես անդկայի մերձ առ սերովբ

րելոյն: Զաւակն հայկական ո՛չ կարելով այլ եւս գնալ {զճանապարհ} մոլախոտեալ ի դարուց ժամանակաց, եւ շուարեալ ի վար

րանսիական, ուստի ելանէ երկաթուղին ի Լոնդոն, այլ {զճանապարհայն} չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգ

ի 9-էն ամսոյս համարաւ [բաց] առաքելով ընդ այնմ եւ {զճանապարտական} անցաթուղթ վասն գնալոյ յԷջմիածին, ծանուցեալ զհրամ

թեամբ խոպանացան բարոյականին զգալիք, եւ կորուսեալ {զճաշակ} եւ զվայելս հոգեղէն եւ իմացական զուարճութեանց, ՚ի

Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն, սքանչանան եւ հրճուին {զճաշակ} առեալ քաղցրութեան լեզուին, որ փոքր մի ազնիւ էր ք

ւթիւնս շարականաց տպելոց յորում եւ իցէ տեղւոջ, եւ {զճառ} ի Հռիփսիմեանս: Յիրաւի, պտուղք այնքան երկարա

րոյ Անանիայի՝ եպիսկոպոսի Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց {զճառ} վասն տումարի, եւ զգիրս վասն քրիստոնէական հաւատոյ

եսչական պատւոյ յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօսի {զճառ} վասն միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ Յունաց: Ճառս

ալ անդի զաջ ի խանդ՝ Զնախանձոտ լուծանեմ կուռ {զճարմանդ}, Եւ անդրանիկ ցոլք նշուլից արեւուն Ի ստ

իզոնդ, յօրինէ զաստղաբանութիւն, զքերականութիւն, {զճարտասանութիւն} ի փոխ առեալ զայս ամենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց

ռ մեզ անուանեալ յաղագս յօրինելոյ զքերականութիւն, {զճարտասանութիւն} եւ զայլ հռետորական ճառս, վարժ գտաւ սա ի դպրութեա

պէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգող եւ {զճարտարապետ} խորանին Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ

անւոյն ի լոյս փութա գիտութեան, Յաջող ի քայլ {զճեմ} առնուլ ի լուսեղէն ի կամար, Ի բա՛ց ընկեա՛ զա

եւ փարիսականութիւն: Ազգն մեր չետես դեռ եւս {զճեմարան} ինչ հոգեւոր, յորում ուսանելոց էին քահանայացուք,

ր ընդ վերանորոգութիւն գործոյն, ուստի եւ զամենայն {զճիգն} ճգնեցաւ, թողուլ յայնմ աւուր զգործն անկատար, պատ

եւ ոչ միւսոցն, մինչեւ ոչ առաքեսցէ Ադմինիստրատորն {զճիշտ} եւ զմանրամասն հաշիւսն առ օրէնսգէտն: Եկամուտն

ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողովոյն Եփեսոսի եւ {զճիշտ} օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից Հին եւ Նոր Կտակար

եաց, անընդունելի էր. ուստի զհետ գայր, որպէս թէ {զճշմար} | տութիւն պիտոյ էր չափել չափով բարեկամութեան կամ թ

ին շատ համարի կնքել զդէմս նշանաւ խաչին, եւ վարել {զճշմարիտ} վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚ի յետ

ի, թէ " ա՛յս է մարմին իմ! " եկեղեցին մեր ընդունի {զճշմարիտ} մարմին Քրիստոսի, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ զճշմար

շմարիտ մարմին Քրիստոսի, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ {զճշմարիտ} արեւն Քրիստոսի։ Եւ մարմինն, մարմին է լոկ անարին

վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել {զճշմարիտն}, սակայն գոլով իսկապէս հեղինակ, վասն այն երկուցե

ն Հոգեւոր կառավարութեանն յաղագս ո՛չ ի գործ գնելոյ {զճշմարտութիւն} ՝ յանձնելով սմին եւ զծրար մի պահարանեալ յանուն ձե

քելոյն, վիճակացն տիրողաց, լուսափայլ կացուցանել {զճշմարտութիւն}, ճեղքելով զցնցոտի պատրուակս զոր սովոր է առադրել

այս ո՛ւխտ է, որ ստիպէ զմեզ անպատրուակ խօսիլ Ձեզ {զճշմարտութիւն}. սա՛ է ձայն, թռուցեալ ի ճնշեալ սրտէ ազգի մերոյ

ր ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ. " Խօսեցարո՛ւք {զճշմարտութիւն} իւրաքանչիւր ընդ ընկերի իւրում, զի եմք միմեանց ան

խանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջիք {զճշմարտութիւն} եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթա

Պատմ. Հայ., գիրք Ա, գլ. 3: Ծանիջի՜ք {զճշմարտութիւն}, եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ: Մի ծան

թիւն նորա յերիս մեծամարմին հատորս, այլ եթէ ուսաք {զճշմարտութիւն} պաշտել, բեր ապա ասասցուք, աստէն], զի նա, որպէ

ողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս եւ {զճշմարտութիւն} բանիցս, զոր հնչեցուցանեմք անդուլ արդարասիրութեամ

ղծական հոգւոյ առ Հայս, թէպէտ պիտոյ էր խոստովանել {զճշմարտութիւն}, թէ Հայք եւ ի ծաղկեալ վիճակի քաղաքական կենդանութ

ւ ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ պատճառաւ, որք {զճշմարտութիւն} իրաց այլաբանաբար յինքեանս ունին թագուցեալ... "

ւրդն ամենայն զչափ առցէ զմերոյ տգիտութեան, ծանիցէ {զճշմարտութիւնն} եւ զմեր ստութիւն, պաշտօնն այն, զոր մեք մատենագի

նիւն: [Թողցի] մեզ աստանօր պարզապէս խոստովանիլ {զճշմարտութիւնն}, թէ [այս] առաջին անգամ է], զի Ազգ հայոց [ի լեզո

գեցցեն զայնքան գէթ արութիւն առ խոստովանելոյ միայն {զճշմարտութիւնս}, եւ ի բաց յանձնէ քեցելոյ զախտ անխորհուրդ հնասիրո

իւր, զի չունի նա զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովանել {զճշմարտութիւնս} մերկանդամ, թէեւ բազումք առ տկարութեան աչաց չկարէ

գրուածովք, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ուսեալն էր {զմաթեմատիկական} ուսմունս առ Տիւքիկոսի Բիւզանդացւոյ ի Տրաբիզոնդ,

նէ պապին, քանզի գումարեցան ի դատապարտել զԱրիոս, {զՄակեդոն}, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար յառաջ բղխի յեզրակա

ւ ի վշտաց ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ {զմահ}, - ասաց զայս ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝

նութիւն հաւատացելոց: Արգել Քրիստոս նովին, յիշել {զմահ} իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս զգո

: Խորհուրդ պատարագին հայի, ի յիշել Հօր Աստուծոյ {զմահ} Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուիրման

անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել {զմահ} նորա ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգ

ի հրամայեցաք բերել ի նուէր զհաց եւ զգինի ՚ի յիշել {զմահ} Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպէս կանխեցաք ասացաք, մա

ւնք առ աստուած ՚ի քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընթանան {զմահմեդական} թագաւորէ, եւ յետ այսր ամենայնի, այն է հարստութե

եւ ըստ հաճոյից իւրեանց: Հինգերորդ, նախ քան {զմահն} իմ, եթէ ի վերն չորրորդ հատորում յիշեցեալ ժառանգո

ի վերն հինգերորդ հատորում ասացի, որ եթէ նախ քան {զմահն} իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ պատահիցի յայնժամ փոխանա

են ինձ բնութեան անունով, - գոռաց Թիւթիւնճի-օղլուն {զմայլած} այս խոստմունքի վերայ, որ ամենեւին չէր հասկանում

ողացայ դիմանալ, որ չարտասուեմ: Միւս կողմից՝ մի {զմայլանք} եկաւ իմ սրտի վերայ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքու

ի սրտի մէջ, ուրախութիւն, տրտմութիւն, զարմանք, {զմայլանք}, ցաւ եւ կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ բեմը սիրում

ունների սկսեցին զրուցել կանաչ ճիւղերի վերայ: Այս {զմայլանքը} շարունակուեցաւ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ բայց գինու վե

մ), բայց եւ այնպէս գործի սկզբից մինչեւ վերջ մեր {զմայլանքը} աճելով աճում էր, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ,

, եւ տասն տարու մէջ ամենայն հայ մարդ պարծանքով եւ {զմայլանքով} դարձուցաներ իւր աչքը այդ դպրոցի վերա: Մի այ

ղաղ երեկոյին Թէ ընդ ծառով պարզիցիս, Եւ {զմայլեալ} ի բոյր վարդին Յանոյշ ի գիրկ աղխիցիս,

նը, սատանան եւ բոլոր հանդիսականքը ծափ զարկեցին, {զմայլելով} այսպիսի դէպի դժոխքը ջերմեռանդութեան վերայ, որ ցո

րը քնքուշ գլուխքը խոնարհած ` Ողջոյն տուին, {զմայլեցաւ} իմ սիրտը: Գնում եմ խոր պարտիզի մէջ.

պիանօն այնպէս քաղցր ածելով, Տրովատօրի ուվերտիւրը {զմայլեցնում} էր քեզ, այս տարի Յունուարին, ամուսնանալով մի ան

Սորանից յետոյ սկսեցին նոքա բոլորը միասին քաղցր եւ {զմայլեցուցիչ} երգեցողութիւն: Լուսաբացը արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ

ԾՈՒԹԻՒՆ (III) Պատուհանում նստած միայն {զմայլում} է իմ հոգին, Հորիզոնում պայծառ լոյսը տեսանե

երանից. Մուսան նորանով խօսում է մեր հետ, Սիրտ է {զմայլում} նորա երգերից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ,

ւնը, անձնատուր եղած սպանդարամետական զգացմունքի, {զմայլում} էր՝ տեսանելով գօսացած դիակները սիւների վերայ, ո

եկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն գործելով ճոխացուցանել {զմայրենի} իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին ազգականք նոր

քնացեալ ուսումնական, չկարաց անպղտոր աչօք տեսանել {զմայրենի} եկեղեցին, այլ մա՞րթ ինչ իցէ արդեօք հաւատալ այսմ

աղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն եւ խստորն առաւել քան {զմանանայն} երկնառաք: 9) Երես 56. Հարց. - " Մեռնելէն

աշխատողս, զներքեւեալ ոգիս Աստուծոյ ծառայից ծառայ {զՄանթուխէանց}: Ալքիմիայի սկիզբը յայտնի չէ. չէ պիտոյ որոնե

'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, եւ իբր թէ ոչ կրթէին {զմանկունս} իւրեանց նովին տոգորմամբ, որով եւ կրթեալքն 'ի նոց

տճառ չարեաց, եւ ոչ եւս պարտ էին կրթել այնուհետեւ {զմանկունս} 'ի դեռափթիթ հասակէ անտի լցուցանելով զմիտս նոցա այ

: Քարոզութիւն լոկ Հայկական լեզուի, հարկադրել {զմանկունս} սերտել զուղղականն, զկոչականն՝ ընդ նմին գրաբար դ

ուրելի օրինակներ. " Ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին {զմանկունս} իւրեանց եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր ", ասում է պատմ

աջ Լամբրոնացին մի ուրիշ դիպուածով աղաղակում է. " {զմանկունս} ծնեալ մեզ ի քաղդէացւոց սերմանէն զվիմի հարցուք"։

ինում մեր երանաշնորհ վարդապետի բացականչութեան. " {զմանկունս} ծնեալ մեզ ի միջին դարուց սերմանէն զվիմի՜ հարցուք

ոգեւորաց ՚ի վերայ ժողովրդեան, ընտելացուցանելով, {զմանկտին} ըսկզբանց ծառայականաց, խաչիւն Քրիստոսի ի Գողգոթայ

ումնառութիւն, որպէս թէ իրաւունք իցեն դաստիարակել {զմանկտին} մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ,

որելոցն, եւ յայնժամ եւս չէր արժան դեգերեցուցանել {զմանկտին} ընդ անմատչելի առապարս մոլախոտեալ յերեքտասան դարու

ատասխան զակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ արժան էր զրկել {զմանկտին} եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ, զոր կարողք էաք

վերջանամք յառաջ բերել եւ զայս զի առ ի լուսաւորել {զմանկտին} հայկական սեպհական լեզուախօսութեամբ, պէտք գոն հայ

ստ պաշտամանս, հարկ անժխտելի դնեն յիմ վերայ քաղել {զմանրամասն} ծանօթութիւնս եւ զամենայն ՚ի վար արկանել զհնար առ

ոխանական թղթոյն պահանջեաց նախ, մատաղ անել ինքեան {զմանրամասն} հաշիւ ելից եւ մտից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի

սոցն, մինչեւ ոչ առաքեսցէ Ադմինիստրատորն զճիշտ եւ {զմանրամասն} հաշիւսն առ օրէնսգէտն: Եկամուտն, ի տանէն եւ

: Բարւոք առնէր Այվազովսքին, եթէ հաճէր ընթեռնուլ {զմանրամասնութիւն} հրաշափառ խայտառակութեանս, յեկեղեցական պատմութեան

Շրտուցեալ երամակաց Առնուն, ասես, սիրոյ {զմասն} Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ Ամոլք խուսեն խա

ւն կերթայ կա՛մ դժոխք"։ Այսուիկ ապաքէն ուսուցանէ {զմասնաւոր} դատաստանն, այլ արձակելով զհոգիս, զո՛րս յարքայու

եանն վերաբերելոց, քանզի առ նմա գտանեմք ո՛չ միայն {զմասնաւոր} ինչ ստութիւն, այլ ի բովանդակ ընթացս բանին զամբող

րոս ոչ հին եւ ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելոյ նորա {զմասնիկքս} ում եւ կը խժականս, աւելորդ համարիմք մանրախուզիւ

Կամ զարարածս՝ զանվեհեր, Գործս նորա {զմատանց} ՝ Զարեւ, լուսին եւ զաստեղս, Զերեկոյ

արդապետարան քրիստոնէութեան ", ըստ իրին հրատարակէ {զմատեան} ինչ, ո՛չինչ նուազ քան " զվարժութիւն հոգեւոր պաշտ

գիրք կամ մատեան, որ ունի աւանդել աշակերտաց որպէս {զմատեան} ինչ առաջնորդող ՚ի կրօնի, պարտին քննիլ յատեն ի Սի

նձրացեալ ընթերցողին] անհասկանելեօքն [ի բաց] թողու {զմատեանն}: Զի՞նչ այժմ նոյն հայ ասասցէ [ընթերցասիրելով] " զ

յ սեպհական ազգի պիտոյիցն] ` նախընտիր վարկան որպէս {զմատեանն} սուրբ, սապէս եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին ի լե

ութիւն սուրբ գրոց, եւ այնու հասկանալի կացուցանէր {զմատեանն} հասարակութեան Ազգին. չի՛ք տեղի երկբայութեան, թէ

աննէս Մամիկոնեան, յաւելեալ ի վերջէ զծանօթութիւնս {զմատենագրութենէ} Հայոց: Զմատենագրութիւն չորրորդ դարում, որչափ մե

լ եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի վերջոյ՝ {զմատենագրութենէ} Հայոց: Վտանգեալ Հայաստանի յանիշխանութենէ, յ

նաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դու ինձ {զմատենագրութիւն} Ագաֆանգելեայ յոյն պատգամագրի, իսկ հեռացեալ փոքր

եալ ի վերջէ զծանօթութիւնս զմատենագրութենէ Հայոց: {Զմատենագրութիւն} չորրորդ դարում, որչափ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւստ

սիրաց արգոյ Մկրտիչ Էմին տալ տպագրութեամբ ի լոյս: {Զմատենագրութիւն} դարում կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգ

իադեացն: Առ հասարակ ապագայ հնախոյզք առեալ ի ձեռն {զմատենագրութիւնս} ի հին լեզու՝ հինգ եւ 19- երորդ դարուց, չգտանիցե

ացն շլացելոյ յանակնկալ ճոխութեանց: ՚Ի հրատարակել {զմատենիկն}, ո՛չ դիպայ ես ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ զա

խէ Այվազովսքին - քանզի ի պէտս ազգային դպրոցաց գոլ {զմատենիկն} հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ զայն, զարմանք

ութեան, եւ եթէ ինքնին Այվազովսքին խոստովանի այժմ {զմատենիկն} սխալական, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տայ

ւծան կուսութիւնք։ Մոգպաշտէն վաղիւ Գայ {զմատենիւ}, Ցոր գրէ զկուսին Անուն ի լուսի՜ն:

նօդին Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: Դաւաճանեալ {զՄատթէոս} արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի վնաս եկեղեցւո

փարս մաքուր գրոց, վասն որոյ զայր հաւատարիմ գտեալ {զՄատթէոս} Ծարեցի առաքէ ի Վենետիկ, ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, ո

ց ի ծաղկունս, Քաղէ փնջիկ Թացեալ ի ցօղ {զմատունս}: Զի՜ գեղեցիկ, Զի ընդ առաջ յայգորել

իշ բան ունինք ասելու։ Բնագրում ասած էր. " Եւ {զմարգարէին} Ամբակումայ ստունկանեն զաղաղակ՝ մանաւանդ թէ նովաւ

նդ չենք, մեզ դեղ չէ հարկաւոր, ունինք զՄովսէս եւ {զմարգարէս}, եւ կարօտ չենք այն պարոններին, որ ամենայն րոպէ

)։ " Եւ առաքեաց Աստուած հարցն նոցա զհրեշտակս եւ {զմարգարէս} իւր... եւ արհամարհեցին զհրեշտակս նորա " (Առաջ.

վ մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը, թէ. " Մի՛ արկանէք {զմարգարիտս} ձեր առաջի խոզաց, զի մի առ ոտն կոխեսցեն"։ Եւ այ

նք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբարոսս եւ {զմարդակերս} հարաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետզհետէ ի խաւարէ

ձեռն յիշմանս եւ նուիրման հացին եւ գինւոյն աղաչել {զմարդասիրութիւն} նորա: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, ե

ակ գրութեանս է այս. ի բազմաց հետէ շարադրեալ եմ " {զՄարդեղութիւն} Քրիստոսի ", որպէս եւ դուք տեսեալ էք. խնդրեմ ի ք

փրկել զհոգի եւ զմիտս նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել {զմարդիկ} Հօր, ի ձեռն արեան իւրոյ պարգեւելով զազատութիւն հ

անալի եւ զիմաստալից գործս որք նկրտին ի լուսաւորել {զմարդիկ}, անտես առնել եւ չտպել երբեք: Այսու կարկեսցին բե

, որ միջնորմ արկանէ ընդ ընկերս, օցտ է եւ փեռեկտէ {զմարդիկ} իրերաց. առ մեզ, որպէս եւ առ կիսալուսաւոր ազինս

Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի էր երջանկացուցանել {զմարդկութիւն} եւ փրկել զհոգի եւ զմիտս նորա ի ստրկութենէ, որդեգ

Առ սերովբէն, յանզգա՞յս Բնաւ ունիս դու {զմարդն}: Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց Էին հաստեալ

շողայ դժպհի. - Որ ոչ մարդ է հողեղէն, {Զմարդոյն} զիա՞րդ բնութիւն Գիտէ այդպէս սերովբէն,

թեւովք, Իսկ միջնովքն թռուցեալ, Ծխէ {զմարդոյն} արտասուս Տեառն ի հոտ անուշից, Հնչեն ե

կան արդար խղճմտանաց, տալով զԱստուծոյն Աստուծոյ, {զմարդոյն} մարդոյ, տացուք առնն զոր ինչ քաջ իրաւամբք վայել է

աժանելի Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ եւ մեք ճաշակեմք {զմարմին} եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա

արեւու եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի նոյնպէս {զմեդալիոն} շքոյ ի նոյն տէրութենէ եւ հանդիսակից լինի տօնին յե

կալ ի տեղի սաղարթեալ ձիթենւոյ եւ ոստոց արմաւենեաց {զմեզ} զամենեսին յորդեգրութիւն եւ եղեալ մեզ առաջնորդ ըստ

եալ մեզ առաջնորդ ըստ հոգւոյ ու ըստ մարմնոյ՝ հա՛ն {զմեզ} առ այն, որում հանդերձեալ ես զմեզ մատուցանել, աս

մարմնոյ՝ հա՛ն զմեզ առ այն, որում հանդերձեալ ես {զմեզ} մատուցանել, ասելով. " Ահա՛ ես եւ մանկունք իմ "

տ այն է՝ նշկահեալ զմրրկօք, որ բազմիցս սպառնացաւ {զմեզ} նաւաբեկել։ Վեհափառ Տէ՜ր, ո՛չ հայեցեալ ի տխու

ներեալ լիցուք ի շուրջ պատելոց: Յանձն արարեալ {զմեզ} ի պաշտպանութիւն աղօթից Վեհաստիճան Հայրապետիդ՝

ին սրբազնակատար քահանայապետութիւնն մի՛ հաստատեսցէ {զմեզ} եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, նորին վեհափառութիւն

ն համարեալ էին զայն աւարտեալ եւ մատուցեալ զրկողին {զմեզ} զամենեսին զշնորհակալութիւն Սինօդին, ոչ անգամ հայ

երան մեր առաջի ամենեցուն, այս ո՛ւխտ է, որ ստիպէ {զմեզ} անպատրուակ խօսիլ Ձեզ զճշմարտութիւն. սա՛ է ձայն,

տ կարասցուք լինել սիրալի վաստակոց, արդէն երանելի {զմեզ} համարիմք: Ա. ԱՌԱԻՕՏՈՒՑ Այգուն ա

կամ մուրանալոյ յօտարէն զչնչին փառս ՚ի վաճառ հանեն {զմեզ}, դաւեն եւ մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ

զչնչին փառս ՚ի վաճառ հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն {զմեզ}, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զ

զմեզ, դաւեն եւ մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ նզովեն {զմեզ}, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն ամբողջ

զ, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն {զմեզ}, ի վերջէ զազգն ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսան

զի՞նչ, եթէ նախախնամութեան կամք եւ այսպէս հաճեցան {զմեզ} աշխատեցուցանել: Աւա՛սիկ արգասիք ընթերցանութ

անեմք յոյժ ընդ այն, եթէ գործք մեր յանդիման առնեն {զմեզ} Աստուծոյ: Եւ ՚ի պարանոցաթաղ լինել մեր ՚ի փարիսակ

նց. մեքենական ծէսք եւ արարողութիւնք չուժեն փրկել {զմեզ}, եւ ո՛չ իսկ նշանն, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտ

րոյ սրբոյ, որում իղձ լինիմք: Յանձն արարեալ {զմեզ} եւ զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խնամս Վեհաստիճ

թէ կային ուսուցիչք, երբ ասում է " յորում դրան եւ {զմեզ} ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ եւ իցէ այս է

։ Այս պատճառով Պաւղոսը ասում է. " Քրիստոս գնեաց {զմեզ} յանիծից օրինացն, եղեալ վասն մեր անէծք). զի գր

հետամուտ լինի հնար դիւականս հնարել առ ի չարչարել {զմեզ} եւ թափուր ի փառաց հեղինակի կացուցանել: Մեք գիտեն

գի մերոյ, Տո՛ւր նմա ցուպ հուժկու Հովուել {զմեզ} "։ - Չէ, - ասաց Կոմս էմմանուէլը, - չէ

, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց եւ յընդվայր հարկանել {զմեզ}, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ եւ զուլից սոցա կախեալ կս

ակ յընկերական կենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ զարմանք {զմեզ} պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմաստու

փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կամ է՞ր սակս {զմեզ} պարսից անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ թէ առաւե

կու երկսայրի դանակներ, մինը՝ մեծ, միւսը՝ փոքր {զմելինի} նման։ Փոքր դանակովն էր նա վիրաւորել. այս պատճառ

ն ի նախկին ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատնեալ է {զմեծ} գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ

է պահանջել զկէս յարդեանց երկուց վաճառեալ տանց եւ {զմեծ} տունն բոլորովին հանդերձ այսքանամեայ գոյացեալ 175

ս առնելով։ Նոյնն եւ ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ {զմեծ} կաթուղիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նոր

սխաձեւ ճախարակաձեւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ {զմեծ} մի բլուր եւ բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ նորա

Նոյնն (Վահան) եւ 'ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ {զմեծ} Կաթողիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նորո

ոքրն պիտոյ էր անտեսել եթէ չկարէաք հիմնել հաստատել {զմեծ} ուսումնական ընկերութիւնս՝ զհամապատասխան զակադեմե

գէն յաղագս ի միասին ընդ Այվազովսքւոյ վերջաւորելոյ {զմեծագումար} դրամոց գործն ըստ քմաց ի հաճոյս Խալիբեանի եւ առաքո

ցի իւրոյ ընծայս ստացեալ ի Խալիպեանէ, ազատ կացոյց {զմեծագումար} դրամոց պարտապանն. եւ ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ բա

ուխ նախնեաց մերոց, անհոգութեամբ հողացելոց: Թո՛ղ {զմեծակշիռ} կորուստ ազգին, ափ ի բերան պապանձեմ առ մերազնեայ

Բաբէ՛ չարաբաղդութեան հիքացելոյս. թերեւս աղաչէի {զմեծիդ} մռայլութիւն, ներել յանդուգն առաջարկութեանս, թոյ

ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ {զմեծն} կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր անտեսել եթէ չկարէաք հի

պակաս, հայեցեալ յորակութեան եղանակաց եւ հողմոց: {Զմեկնելոյ} իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ յիւրում ժամու:

այդ լրասցի յետ երկուց աւուրց, այլ ես տեսանելով {զմեկնիլ} շոգենալուն, այսօր ի Սուէզ, կարեւոր դատեցայ զեղե

ութիւն... Թերահաւատութիւն... Աստուած քաւեա՛ զիս {զմեղաւորս}... Աստուած քաւեա՛... Այսպիսի աղօթքներով հեռ

" (Ղուկ., գլ. Ե., համ. 10)։ " Ընդէ՞ր սա {զմեղաւորս} ընդունի եւ ուտէ ընդ նոսա " (նոյն, գլ. ԺԵ, համ

այնուդ պաշտել, այլ այժմս աղաչեմ զքեզ Տէր, քաւեա {զմեղս} յանցանաց իմոց եւ պատեա հոգի եւ մարմին իմ անարատ մ

աւին աշխատում ենք մի քանի խուրձ աւելցնել։ " Դի՛ր {զմեղս} 'ի վերայ մեղաց"։ Բայց բարձրացնում ենք այստեղ մե

փայութենէ դարուս, եւ որ ո՛չ զօրէ կենդանացուցանել {զմեռեալն}, այն ինչ առ կենդանութեամբն չկարաց պահպանել զնոյն

փորձեն գնովն զհինն ուսուցանել, որ է մեռելութեամբ {զմեռելութիւն} ի կեանս հրաշագործել, այլ այդոքիկ ամենայն կապեալ

ական ճառիւք, այլ եւ պատրաստելով զսուրբն Սահակ եւ {զՄեսրոպ} ՝ կարապետ լուսաւորութեան հինգերորդ դարու: Թոյ

մոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ եւ {զՄեսրոպ} Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներսիսի ի սուգ անմխիթար:

ւթեան ի վերակացուաց աշխարհին՝ առաքէ սուրբն Սահակ {զՄեսրոպ} եւ զՎարդան զթոռն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տ

լինել, ընդ նմին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ {զՄեսրոպ} գրեալ յառաջին վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակացս առ Ս

ինի ի՝ կենդանի յառաջիլ ջրոց հոսանս: Այլ Սահակայ {զՄեսրոպ} բաւական գոլ տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ զդպրո

առցէ զմերոյ տգիտութեան, ծանիցէ զճշմարտութիւնն եւ {զմեր} ստութիւն, պաշտօնն այն, զոր մեք մատենագիրքս առնո

ժողովրդենէն, կարճեսցի անշուշտ, ընդ շօշափել նոցա {զմեր} ամենեցուն զանօգուտ եւ անշահ արարս: Յայնմհետէ իմա

նուած հին հայախօսութեան, այդորիկ վասն ոչ ուրանալ {զմեր} շնորհապարտութիւն առ նոսա. այլ թէ այդ վերակենցաղո

", եւ պատուելի հեղինակաց օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել {զմեր} շնորհակալիս, զի եւ նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդազարե

պարտ է (տե՛ս Պատմ. Ղազարայ, եր. 307) եւ կամ {զմերձակայն} Նորք"։ Մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի Նո

ղին սար ու ձոր են ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ եւ կամ {զմերձակայն} Նորք " ասելով։ Մեզ գուցէ ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ

խօսելու) " կամ զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է եւ կամ {զմերձակայն} Նորք"։ § 7. Բնագրում այսպէս է ասած. " յիշե

ընկալցուք ապա զկարծիսդ իբր հաւանական, ապա թե ո՛չ {զմերն} յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ գրոցս այս

մեր հասկանալի ոճով, ժողովուրդն ամենայն զչափ առցէ {զմերոյ} տգիտութեան, ծանիցէ զճշմարտութիւնն եւ զմեր ստութի

նայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ բողոքեսցէ իսկ, եւ մեք {զմերովսանն} ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցուցեալ աւանդել յետնոց, ո

ւ եւ անտի օր քան զօր յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին {զմերոց} աւուրց բարբառ աշխարհիկ, զանազան ըստ տեղեաց եւ աշ

, ախոյեան յարդարէ ընդդէմ հայկական մատենագրութեան {զՄերուժանն} Արծրունի, որ թագին ցանկացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ

ւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց. " Ո՞վ այսուհետեւ {զմերս} յարգեսցէ զուսումն, ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմու

ւթեամբ միայն խոստովանին զիւրեանց պարտութիւն, մեք {զմերս} հրապարակեմք կարծիս, թէ հին մատենագրութիւնն բաց ի

րումս դարու. ո՛չ եւ ո՛չ կարեմք նոյնպէս համեմատել {զմերս} հին դպրութիւն ընդ հին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռովմա

ատ կամ սակաւ ծանեան զլուսաւորութիւն եւ ողջունեցին {զմերս} գրականութիւն սակաւաւոր գրուածովք, յորս Անանիա Շի

ափելի տարածութեան մէջ: " Դնէ զձիւն որպէս զասր եւ {զմէգ} որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ զսառն որպէս պատառոտ առ

ղ եւ զճարտարապետ խորանին Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ {զմէնջ}, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է արդէն, թէեւ նեղ եւ փշա

ըստ Կիւրղի եւ Աթանասի, ընդդէմ որոց ամբաստանէինն {զմէնջ}, որպէս զԵւտիքականաց: Մանկտին Հայոց դաստիա

ն գրագէտ եւ գիտուն. Որ անկասկած զկուրութեան {զմթութիւն} անփարատ Ի քոյդ հոգւոյ շեղջցէ ակունս յաւէժաբ

ն Հայոց, ջան դիցէ լուսափայլ կացուցանել զխնդիրս, {զմթութիւնս} վերաբերեալս առ լեզու մեր եւ առ գրականութիւն, այլ

ձրացուցանէի, վեհափառ կաթողիկոսն հրամայեաց առաքել {զմի} ոք յանդիմոց Սինօդին ի Նախիջեւան առ ի քննել զգործն

երկուս անգլիական շիլլինգս, ուստի եւ տասն ռուփին {զմի} լիբրէ ստերլինգ, թէ եւ ի փոխանակել ռուփեաց ընդ լ

, կարգելով ինքեան կտակակատար զերկուս անգլիացիս եւ {զմի} հայ պ. Կիրակոս Յարութիւնեան: Սարգիս Ծատուրն

ւատալեաց, քանզի այր յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի {զմի} եւ եթ սենեակ եւ զկերակուր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմ

ւր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց) վճարեալ յաւուր {զմի} ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդոկի ա

եալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան եւ {զմի} եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք,

" Քանզի ", յաւել Տիկինն, " չկարեմ կրկին վճարել {զմի} եւ զնոյն գումար եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երե

կը դաւանենք ի Քրիստոս, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց {զմի} Քրիստոս, եւ երկու բնութիւն կը դալան ենք ընդդէմ ն

" ցուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ խոստովանի մերս եկեղեցի {զմի} բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ ո՛չ

ստ որում պահեալ էր նոցա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս {զմի} եւ նոյն վարդապետութիւն, այն է զվարդապետութիւն մի

շակերտներից, որ այն միջոցին բնաւ պակաս չէին եւ " {զմի} միով ելեւելս առնէին ", ինչպէս ասում է Փարպեցին ի

եան։ Դուք աւադիկ որպէս մարդիկ մեռանիք, եւ որպէս {զմի} յիշխանաց անկանիք " (Սաղմ., ՁԱ, համ. 6-7)։

րը, " զի զօր առաքէալ էիք ձեռամբ (այսինչ անձին) {զմի} տեօրտի պիրլիք, ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ եւ զան

ոց, 'ի վանս եւ յեկեղեցիս նոցա հանապազորդելով իբր {զմի} 'ի վարդապետաց նոցա. եւ յետ բազում դիպուածոց ո՛րպ

արանաւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց, այլ {զմի} եւ եթ կալեալ շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի ս

գէթ հրաւիրել յիւրաքանչիւր անջատ վիճակացդ այդոցիկ {զմի} մի այր, որպէս ազնուական, հոգեւորական, ուսումնա

լ, թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին {զմի} նպատակ վերաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն ազգին, ք

ստանալ տեղի 'ի Հռովմ առ 'ի ջատագովել եւ պաշտպանել {զմիաբանութիւն} իւրեանց եւ ստանալ բարեկամս 'ի Հռովմ եւ այլն։

ց Հ. Ղուկաս Ինճիճեան, " ես ունիմ 'ի գլուխ տանել {զմիաբանութիւն} ընդ Հայոց ", եւ ջանաց ամենայն հնարիւք յառաջ վարե

ուրեմն հիմնեալ ի Վենետիկ յամի տեառն 1717 զվանս, {զմիաբանութիւն}, զուսումնարան եւ զտպարան, տեղի ետ նորոգութեան հ

ճակաց Հայոց չկարէին միանալ եւ մաքուր սրտիւ կազմել {զմիաբանութիւն}, այլ եւ եթէ ուսումնականք եւ ուսանողը ինքեանք գէթ

որս առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին {զմիանգամ} թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարութեան գործոյն, թէ

ւրբ առաքեալքն եւ եդին հաստատութեամբ, սուրբ առնել {զմիաշաբաթն} ի շաբաթուն, եւ այս կրկին խորհրդով. մի՝ զի տօնն

ս բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ Նեստորի: Խոստովանիմք {զմիաւորեալ} մի բնութիւն, դրականապէս եւ ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ը

ճռաբար ասել, թէ եկեղեցին մեր խոստովանի ի Քրիստոս {զմիաւորեալ} մի բնութիւն չիմանամք զպատճառն։ 7) Երես 50

յեօթն հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ {զմիլիօն} թուականն եւս առնու ի բերան: 5) Երես 15.

ւն ընդ որով մերկութիւն մարմնոյն երեւի, 'ի ծածկել {զմին} յանդամոց, միւս այլ ակներեւ յանդիմանի. վասն այսո

մս. եւ բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել {զմին} եւ զմիւսն եւ կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանա

ում է (տե՛ս երես 460). " Ի բազմաթիւ աւետարանաց {զմինն} առի ընդ իս, ըստ որում արտագրեալ էր յիսկական ձեռա

եցին վասն ազգի զայս եւ եթ գործ, զի վերականգնեցին {զմիջաբեկ} շինուած հին հայախօսութեան, այդորիկ վասն ոչ ուրան

ախիջեւան, զխնդրոյ հնդկական հրիտակացն, տեսանելով {զմիջամուխ} լինել մասնաւոր անձանց ի գործ, պաշտօնական արձանագ

վք մարթացայց անկանել ի չու, առանց որոյ չունիմ ես {զմիջոց}, մանաւանդ զի գործն, որոյ վասն կոչիմս, որպէս եւ

իասէրն Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւթի, եթէ " ո՛չ ուտեմ {զմիս} զուարակաց քոց, եւ զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ "

էր երջանկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել զհոգի եւ {զմիտս} նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն

տեւ զմանկունս 'ի դեռափթիթ հասակէ անտի լցուցանելով {զմիտս} նոցա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել

եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ {զմիտս} ուղիղ գաղափարօք եւ ճիշտ հայեցողութեամբք ի բնաւս՝

գօտաւորաց, զայրագնեալ իմն զօրհնելոյ տիկնոջ Աւագի {զմիտսն} ոչ ծանուցին առ ժամայն. նա աղաչելով զերանելի մայր

տ յառաջ քան զայս տպագրեաց ի Մոսկվա Մսեր մագիստրոս {Զմիւռնացի} զիւր " Հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան " (զո

իքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան, Խուդաբաշեանց, Մսեր {Զմիւռնացի}, Մկրտիչ Էմին եւ այլք ոմանք, յորոց Միքայել եպիսկ

ւթեան՝ ի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան {Զմիւռնացի}, զորմէ յիշեալ եմք սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն

ն, այլ զայսմանէ բան լիցի զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր {Զմիւռնացի}, անհաւան ընդ ճշմարտախօսութիւն մեր ` գտեալ, մատն

ացուցիչ, զոր ամեն ուրեք տեսանեմք ի տետրակս պարոն {Զմիւռնացւոյն} ։ Յառաջաբանեալ հեղինակիդ ի սկզբան մատենկացս փ

ն միաբանութեանց եւ անձանց՝ ի Կոստանդնուպօլիս, ի {Զմիւռնեայ}, ի Կալկաթայ, ի Սինկափոր, ի Վենետիկ եւ ի Վիեննա

ամբ, նա զի ուսումնասէր հասարակութիւնն մեր, որ ի {Զմիւռնեայ}, ոչ թողցէ զաշխատութիւն քրտնավաստակ հեղինակին անվ

եք աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ նստեց եւ գնաց {Զմիւռնիա}, ուր գտանելով մի Վենետիկեան նաւ, որ գնալու էր Մ

հանայ Միրզոյեան վանեցի, դասատու հայկաբանութեան ի {Զմիւռնիա}, ի մերումս] 19-երորդ դարու [ելանէ] ի բեմ [հայկակ

: Պակաս ուրախութիւն չզգացինք մեք, տեսանելով {Զմիւռնիոյ} մէջ Վասպուրական անձնուրաց ընկերութեան հայախօս թատ

եւ ի Վիեննայ: Նախապատիւ քան զամենեսին օրագիր {Զմիւռնիոյ} իրաւամբ կրեալ զանունդ " Ազգասէր " թէ հարթութեամբ

րագրիդ կերակրի միշտ ի Շտեմարանէ պիտանէ գիտելեաց " {Զմիւռնիոյ}, երբեմն հրատարակելոյ, զոր իւրաքանչիւր եք ի մէնջ

նուամբ աւագ եկեղեցւոյն, անմասն առնելով այսմ տանս {զմիւս} սամատեարսն որ ի կտակին կան: Եւ զփոխարէն տանս այս

րձեալ մնալ հաստատուն առ ի կառավարել եւ ի ժառանգել {զմիւս} տներն եւ ստատն ըստ ցուցմանն եւ ըստ բաժանմանն, որ

բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ {զմիւսն} եւ կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ

աւ դարսն, յորս կեցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան {զմիւսն} արժանաւոր գտցի վճիտ կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այ

ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ {զՄիքայել} Չամչեան եւ զպատմութիւն նորա յերիս մեծամարմին հատո

ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ չկարեմք դատապարտել {զՄխիթար} Սեբաստացի առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, բայց ե

ւրդս, եւ իրեն այնպէս հրաման եղած է: Իսկ եթէ մեք {զՄխիթարեան} համախոհը դատելու միտք ունենայինք, պիտի հարցնէինք

պարծանք մըն ալ կ՚ըլլար այն անունը, որով ոչ միայն {զՄխիթարեան} համախոհս թաւալգլոր բերած ու անել անդնդոց մէջը ձգա

ացեալս յասպարիզի քրիստոնէութեան, եւ ի զրահաւորել {զմկրտեալս} ՚ի պատերազմի ընդդէմ սատանայի, որ յաստի կենցաղս:

ւ մերժեալ զաղանդ կաթոլիկաց, ապացոյց այնմ բերելով {զմկրտութիւն} երկուորեակ զաւակաց իւրոց ի Հայոց եկեղեցւոջ ընդ ձե

Այդ խաբեբաներից մեկն ինձ հանդիպեց շոգենավի վրա՝ {Զմյուռնիայի} եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին եւ

(opeхотворка) միջատը. նրա լավագույնը գտնվում է {Զմյուռնիայի} մոտ եւ լավագույն գխտորը (чернильный орешок) Զմյ

է այնպես, pour amour propre: Ամո՛թ եւ անարգա՛նք {Զմյուռնիայի} հայ հասարակության, որ չէին գտել մի այլ պատգամավո

այի մոտ եւ լավագույն գխտորը (чернильный орешок) {Զմյուռնիայից} է: Սպասում եմ պատասխանի: Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ

ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ {Զմյուռնիայից} ժառանգության գործի համար եկած հայազգի Բաղդասարը,

, երկուս բաժինս յատկացուցեալ իւրաքանչիւրոցն: Իսկ {զմնացեալ} զութն՝ այլոց, ի Կալկաթա, որպէս տեսջիք ՚ի կտակ

ագրել ուր զառաջինն Խալիբեանք կամակար ստորագրեալ, {զմնացեալսն} գրեթէ բռնադատեալ են ի ստորագրել է որ ողոքելով եւ

ք իմ այս կան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն եւ ստանալոյ {զմնացորդ} գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն դրամանոցին Բենգա

վասն հասուցանելոյ առ իս, ընդ ձեռն փոխանակագրաց, {զմնացորդն} պայմանեալ ճանապարհական ծախուց ի պէտս գործադրութեա

ի տեղիս ի գիւղօրայս մեր չունի զեկեղեցիս, եւ մինչ {զմնացուածն} ի դրամոց պարտ է մեզ ի գործ դնել վասն բանալոյ այդր

ոց ի բարեպաշտ հայկազանց յանձն առնուլ Ձեր կատարել {զմնացուածս} այսր գործոյ, արդարեւ անցանել զանցանէ ըստ չափ մար

փոխան առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմա զհաշիւսն, ստանալ {զմնացուածս} գումարին եւ հասուցանել առ իս զոր նա ընկալաւ կամակ

պահովութեան: " Աղաչեցէ՛ք զտէր հնձոցդ հանել {զմշակս} ի հունձս իւր"։ Եթէ մեր սրբասնունդ եւ հրեշ

", սխալի յոյժ. զի այսոքիկ ամեն այն ո՛չ ցուցանեն {զմշտնջենաւոր} ծագումն կամ առաքումն Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ, այլ զայ

նց, որով զրկեալ ՚ի քաղաքականն անօթոյ, կորուսեալ {զմոգականն} ոյժ՝ որ յամրի պահէր զազգն, ցիր ու ցան գնաց ի չո

գաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, եւ {զմոխիր} մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկայութիւն սերնդոց իւրե

ռողջ, հիւանդ չենք, մեզ դեղ չէ հարկաւոր, ունինք {զՄովսէս} եւ զմարգարէս, եւ կարօտ չենք այն պարոններին, որ

. 28։ § 30. " Եւ բամբասեցին Մարիամ եւ Ահարոն {զՄովսէս} վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի կին

հակ վարժ էր քան զամենեսին ի յունականումն, առաքեն {զՄովսէս} Խորենացի՝ զձեռնասուն աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ

ին, դեռ չեմք տեսեալ զցուրտ, եւ ոչ անգամ զգեցեալ {զմուշտակ}. տէր Յարութիւն եւ տէր Աւետիս հարց պատրաստ էի մատ

մի հետ: Նամակը գրելուց յետոյ վազեց ննջարանը, որ {զմուռ} եւ կնիք բերէ կնքելու համար: Բայց մինչդեռ նա չ

չի՛ք օրինակ, Որպէս գրկաց նա կուսին: {Զմուռս} բուրեն ստեանց պտկունք, Յայն հոտոտի մեր քերո

ան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի խունկ եւ {զմուռս} ծխել այնպիսուն, ազա՜տ է: Մի գործ կամ մի մարդ

յծ Սնդուն գեղապանծ Ունի զտաճարին {Զմուտ} խորանին Քարո՜զ պարծանաց Կուսից ամոթլեա

լ ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան՝ բանայ ոսկեղէն մատամբ {զմուտ} նորոյ աշխարհին որոյ կենդանութեան՝ առաջի Հայկական

ռ հասկանալի առ հասարակ այլ ի սմին հակառակ է գտեալ {զմուտ} նորոյ աշխարհի, ծաղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օրէ լու

է զազգ մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այն, զի չունի {զմուտ} ի նուիրականդ այդ տաճար, որոյ փականք ըստ գեղեցիկ

հասցեն նպատակի իւրեանց, յոր սերտ բեւեռեալ ունին {զմտադրութիւն}, եցոյց զինքն գլխովին հայացեալ եւ մերժեալ զաղանդ

իսուսի Քրիստոսի։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, եթե {զմտաւ} ածէ, թէ ազգ Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ ման

բի անամօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յողջոյն, եւ քո {զմտաւ} ածեալ, որպէս պարտ է առնել մեզ, հրամայեա՛ եւ այն

տուածայինս ընդ բուն իսկ չարափառս, առանց ինչ բանս {զմտաւ} ածելոյ, ընդհանուր նախապաշարմամբ եւ կամակոր թմրու

րեքտասան դարուց հետէ: Թող զի ո՛չ երբէք կարող էին {զմտաւ} անգամ ածել այդպիսիք, զորոց գեղեցիկս ի յառաջաբանո

ի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ սրտի] եւ սնուցանել {զմտաւոր} կենդանութիւն մանկտոյն. մեք ի քննին մտեալ ո՛չ մի

որի կօճակի վերայ մէջտեղումը երեւում էր մի մաշուած {զմրուխտ} չորս կողմը զարդարած մանր յակինթներով (եաղութ):

, ցիր եւ ցան ընդ համատարած մակերեւոյթ երկրի քամէ {զմրուր} բաղդին, զոր խառնեցին նախնիք նորա բնաւորեալ անմիա

ի սուրբ սիրոյ առ ազգն մեր, շատ այն է՝ նշկահեալ {զմրրկօք}, որ բազմիցս սպառնացաւ զմեզ նաւաբեկել։ Վեհափա

ալի յղանայ զխորհուրդ՝ զկեանս դաւաճանել զսրբոյն ( {զմօրն} ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ արբուցեալ Սրբոյն դեղ

ոյածնի, Խայտառակեաց զիւր զհայր Գերծեալ {զմօրուսն} ծնօտի: Ո՛չ զիւր զդաժան գէթ հոգի Ետ յող

եկու սիրեմ), հատանեն զգլուխս անպարտ եւ սանտրեն {զմօրուսն} ։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այնպէս. ասեն բերանով

րում, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր իմոյ զի սպանից {զՅակովբ} զեղբայր իմ ". Ծնունդք, գլ. ԻԷ, համ. 41։ Նօտ

ու օրերը) մերձեալ են. սպանից յայնժամ զեղբայր իմ {զՅակովբ} "։ § 29. " Եւ վաճառեցին զՅովսէփ Իսմայելացւոց

անկապուտ ձիթենին, յաջոյ՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց {զյաղթութիւն}: [Բայց դոքա լուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէ

կատարեալ երեսփոխանութիւն զիշխանն Մ. Ս. Վորոնցով {զյայնժամեանն} փոխարքայն Կովկասում, եւ սա թղթակցեալ ընդ ձեռն նա

կօք նուիրական հայրենեաց՝ վասնորոյ արժան համարեմք {զյայտնիսս} մեզ գրուածովք՝ կոչել յայս խրախճան, զանյայտսն,

րելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն եւ {զյանդիմանութիւնս} իւրեանց յայտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ

՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ {զյանձն} եղեալ ինձ գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զոր

Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել {զյանձն} եղեալ ինձ գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զ

լ ի նմանէ որպէս զհաստատութիւն թղթոյս, նոյնպէս եւ {զյանձնարարական} զգիր յանուն դեսպանին Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս,

շմարտութիւն անվերարկու: Զամենայն զհրաման կամ {զյանձնարարութիւն} առ ի Ձէնջ պատրաստ կամի կատարել, որպէս եւ հասուցա

լբանդեանց Յայտարարութիւն Ի կատար հասուցեալ {զյանձնարարութիւն} հասարակութեան քաղաքիս, ի մասին հնդկական հրիտակաց

ն: Եւ մեք որդիքս անհոգ հարց, զնոցա զանհոգութեան {զյանցանս} պարտ եմք քաւել անօրինակ կորստեամբ: Սարգիս Ծա

ք միշտ առաջին համարել են միշտ զպապն Հռովմայ, իբր {զյաջորդ} առաքելոյն Պետրոսի: Եկեղեցին Հայոց ընդհանրականս ճ

թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել բացերեւ եւ ոչ {զյաջորդս}, որք ի թագչողս իսկ թագուցեալ են ի բնութեն է:

եր ժամանակում այս ամենը կատարուած տեսանք։ Իսկ {զյառաջագոյն} գրելոյս սուրբ արանցն, զորս 'ի պատմութեանն նահատա

նն Աստուծոյ զցուցեալն նմա յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, {զյառաջագոյն} դրոշմեալն իւր եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ

Հոգւոյն յՈրդւոյ՝ ո՛չ ճանաչէ մերս եկեղեցի, որպէս {զյատկացուցիչ} բնաւորութիւն անձնաւութեան Հոգւոյն, որ է բղխել գէ

այս պատճառս տալով ո՛չ զխանգարումն հասկացողութեան {զյատկութեանց} աստուածային անձանց, այլ թէ սուրբ հարքն մեր ընկալ

առաջարկէ Այվազովսքին, յետ խօսելոյ եւ սահմանելոյ {զյատկութիւն} ուղղափառ կաթողիկէ եկեղեցւոյ. (միութիւն, սրբութ

լ ի բուն եկեղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ {զյատկութիւն} ճշմարիտ եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչիլ եկեղեցւոյն ար

ողելով ժողովեալ զաշակերտս ընդունակ ուսման, զորոց {զյատկութիւնս} մանրամասն աւանդէ Քերթողահայրն Մովսէս: Յետ աստ

ոյ ամենախոնարհաբար հայցեմ յԱտենէդ առնել վաղվաղակի {զյարաբերեալն} տնօրինութիւն սակս բանալոյ զօրինաւոր քննութիւն ի վ

երորդ դարուց, չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւն եւ {զյարաբերութիւն} աւ դարսն, յորս կեցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան

գտանին ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա {զյարգ} եւ զպատիւ, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէա

հասկանալի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր ճանաչէր {զյարգ} եւ զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին, եւ այսպէս աջա

Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ 68: Զի՞նչ պէտք որոնելոյ {զյարգող} ուսման Ծերունւոյս, եթէ ժամանակակցացն միահաղոյն ն

նդրանօք ընտրեաց յիւր 'ի լրացեալ երեսփոխանութիւն, {զյարգոյ} հայրենակիցս մեր զկայսերական Սանկտ Պետերբուրգեան հ

ուէզ, կարեւոր դատեցայ զեղելոցն ցարդ իրազեկ առնել {զյարգութիւն} Ձեր, զայլսն թողլով հետեւեալ շոգենալուն: Օրէ

ով տնօրէնութեան ձերում, այլ եւ խնդրելով ընդունիլ {զյարգութիւն} իւր առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին, Մնայ նովին յարգան

լով տնօրէնութեան Ձերում, այլեւ խնդրելով ընդունել {զյարգութիւն} իւր առ Ձեզ, Մեծապատիւ հայկազնուհի, մնայ նով

Կարապետ Զուարթնոյն երբ ՚ի յերկնից ՚ի բարձանց {զՅարութիւն} փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։ Ես անդ ներկայ յորժամ

րկոքին ամոլակիցքն, աղայք Լազարեանք թէ զորդին ձեր {զՅարութիւնն} ըստ յարգելի միջնորդութեան սրբազան տեառն հրամայեալ

բղխող Հոգւոյն սրբոյ: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան {զյաւիտեանս}. իսկ Հոգի սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս զ

ագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց եւ ի գինի նշանակելով {զյաւիտենական} իւր զենումն ի սեղան խաչին, ի փրկութիւն եւ ի շինո

կուրացեալ հոգւոյ ակունս չ՚լուսաւորէ անաղօտ. {Զյիմարութիւնդ}, յորում թխսես, նա փարատէ անպայման, Որում

ԵԿԱՄ, Զի՞ է քեզ, եղբայր, ի մոռացօնս արկանել {զյիշատակ} իմ, զի իցէ թէ ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետ

անաց եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ {զյիշատակ} այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատմութիւն ՚ի նախատինս ն

Արտաշիսիւ Երկրորդաւ, զորոց մանրամասն աւանդէ մեզ {զյիշատակ} փիլիսոփոսն Մովսէս։ Զկնի այսանակ աղետից անցել

ն, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստարանին ինգլիզաց, եւ {զյիշեալ} Աննայն թաղեսցեն ի գաւթի եկեղեցւոյն, տալով զգին տ

ւ հաստատեցի ինձ յիշատակ եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր {զյիշեալ} սուրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ եւ սուրբ Մ

իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի մնացից ես, {զյիշեալ} տունն եւ իւր եկամուտն ի ներքոյ կառավարութեանս պահ

ռավարչաց աստ կարգեալ օրինին յաջորդելով զտեղի իմ, {զյիշեալ} տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթէ նոր ստաց

ոցա օրդնուն, Արդ եւ զայս յայտնեմ, զի այսու {զյիշեալ} կտակն իմ ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեա

ւնիմ ի նենգաւոր եւ ի յանդադար թշնամեաց իմոց, ահա {զյիշեալ} եկեղեցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսային կողման զոր

ան։ Ահա բնագրի խօսքերը. " Եւ կամաւ եւս խորհիցիս {զյիշելդ} զտուեալ պատգամն երանելւոյն Յովհաննու Գիւտայ կաթող

ախիջեւանայ եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց զերկերիւր եւ {զյիսուն} հազար ռուփիս (250, 000): Երրորդ՝ թէ զգում

էր փայտից կախուիլ. " Աստուած հարցն մերոց յարո՛յց {զՅիսուս} ՝ զոր դուքն սպանէք կախեալ զփայտէ " (Գործք Առաք.

ի հայոց հասկանալի է հեղինակութիւն նախնեաց, թող ( {զյոյժ} սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] նոյն լեզուի, եւ ո՞ր հայ

մանութիւնս Հին Կտակարանի յասորւոց ի հայ, վասն զի {զյոյն} գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ, եւ պարսիկ վերակացու

ն լուսաւորութեան նորա՝ երեւեցուցանէ ի միջի այլոց {զՅովհաննէս} կաթողիկոս պատմաբան վերակոչեալ Իմաստասէր. սորա քա

սիրութիւն նորա, զորոյ ապացոյց կարեմք ի մէջ բերել {զՅովհաննէս} կաթողիկոս եւ զթուղթն Ղազարայ Փարպեցւոյ առ Վահան Մ

մ զեղբայր իմ զՅակովբ"։ § 29. " Եւ վաճառեցին {զՅովսէփ} Իսմայելացւոցն քսան դահեկանի ". Ծնունդք, գլ. ԼԷ

րդ արարեալ լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց {զՅովսէփ} եւ զընկեր նորին ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առա

ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց մանկունք զլատինականն եւ {զյունականն}, բայց նմա պիտի լեզու այլ, նոր եւ կենդանի լեզու

իւն ումեմն Մկրտչի կարճահասակ լատինադաւանի, կոչեն {զնա} վարժապետ: Ո՜վ յիմարութիւն ազգիս Հայոց. կանխաբան

ի Ղրիմու զայր այն յիմար եւ լատինադաւան եւ եդեալ {զնա} դաստիարակ ի վերայ լուսաւորչածին որդւոց իւրեանց,

եալն զկրպակ նորին արքունի կնքով: Բազումք համարեն {զնա} լինել ի Տփղիս, ոմանք ի Հնդիկս, կէսք յԷջմիածին:

եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ {զնա} ՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակայանայր զայնոսիկ գրութիւնս

սայ Բժշկեան, քանիցս դիպեալ էր ինձ զգուշացուցանել {զնա} ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, եւ արհ

նոցա սպաս հարկանել ազգին, կամենայն թողուլ, այլ {զնա} ոչ երբէք, զամենայն մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ,

քայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի, եւ բռունք յափշտակեն {զնա} ", մինչեւ այն ժամանակ, " սահմանք քաջաց, զէնք ի

եալ Սուզային. եւ փարխաթի առեալ ի Սուզային հանցեն {զնա} ի տանէն, իսկ Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի եւ նոյն եր

արիւր ռուփի սքէն յիմ տների քրէիցն տացեն եւ հանցեն {զնա} ի տանէն, տունն քրէհով տացեն, տան քրէհն եւ տան ս

նթերցի՛ր: Այլ զի ի սէր գէթ վերին Ադամ {զնա} սիրեսցէ, Եւ վայրակնեալ մեղկ ախտին Ի կո

արտապանն. եւ ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ բարերար ոք {զնա} հռչակեալ: Մանրամասնութիւնք գործոյս, ո՛չ անագան

Սրբոյ Կաթողիկէին, որ 'ի Վաղարշապատ քաղաքի, շինէ {զնա} գեղեցկայարմար եւ չքնաղատես կոփածոյ քարամբք " (Յո

մանէ զլուսաբեր զիւր վարդապետութիւն, զատուցանելով {զնա} 'ի ծառայութենէ աշխարհիս պարեգօտիւք։ Զկնի յերկար

Եսաւ ո՛խս Յակովբայ վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց {զնա} հայր իւր, եւ ասէր Եսաւ 'ի մտի իւրում, մերձեսցին

ին հակառակ Յիսուսի վկայութիւն ինչ, զի սպանանիցեն {զնա}. եւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայ

։ § 37. " Քանզի գիտէր թէ առ նախանձու մատնեցին {զնա}... առեալ ջուր լուաց զձեռս առաջի ժողովրդեանն եւ ա

ւկ. ԻԳ., համ. 4, 14, 15, եւ 22)։ " Առէ՛ք {զնա} դուք, եւ ըստ ձերոց օրինացն դատեցարուք " (Յովհ.

8)։ " Պղծեցան նոքա 'ի Բէլփեգովր... բարկացուցին {զնա} 'ի գործս իւրեանց, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա բեկումն

ւ Ենովք Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք գտանէր, զի փոխեաց {զնա} Աստուած " (Ծնունդք, գլ. Ե, համ. 24)։ §

թեան իւրում յիշատակէ Ղազար յերկուս դէպս՝ կոչելով {զնա} իշխան Անձեւացեաց Սեւուկ (Պատմ. Ղազարայ եր. 221

Տուս գիւղ առնէ զՍտեփանոս, որում եւ Կոն անուանէին {զնա}. որ 'ի նախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անու

աչք մեր... վա՛շ վա՛շ անձանց մերոց, զի ընկլուզաք {զնա} " (Սաղմ., ԼԴ, համ. 21 եւ 25)։ § 77. Այ

ատագով գտաւ Հ. Միքայէլի, եւ հնարիւք իմն ազատեաց {զնա} ։ Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " Սեղան խն

առաքեցաւ 'ի նոցանէ առ Մօնսինեօր Քորեսսի հարցանել {զնա} վասն այսորիկ։ Եւ յերկրորդում նուագի չոքան պարտաւ

առ հասարակաց հասկանալի, առ ի հնարաւոր կացուցանել {զնա} լինել յայտարար խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկու

րասցի զերախտապարտութիւն առ առաջնորդն՝ որ ուղղեաց {զնա} ի փրկարարն ուղի: Հայկական դպրութիւն ի կեանս հ

են զնոր բարբառն ազգային ի գործ մուծանել եւ մշակել {զնա} ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: Երանի՜ թէ յաջողեալ էր

ապետի իւրոյ, տեսանելով զորդին հօրամոյն յաջորդեալ {զնա}, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի խնդիր

՝ գայ առ սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ {զնա} ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, դառն

ի պատմութեանց եւ արձանագրութեանց, որոց քաջ հմուտ {զնա} գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրուածոց եւ այլոց նորա ժա

չ կամեցան եւ զսորայս պսակել պատմութիւն, համարեալ {զնա} հակառակ Քաղկեդոնական ժողովոյն: Տպագրութիւն սորա

ւ մարդու առողջահայեաց, չունեմք իրաւունս եպերելոյ {զնա}, վասն զի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօ

եւ զդաւանութիւն որո՛ց՝ հիւրասիրութեամբ ընկալանն {զնա}, ցաւելի էին մեզ ընթացք Մխիթարա՛յ Սեբաստացւո՛յ,

ենետիկ, իմացեալ սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համարին {զնա} բազում ինչ վճարեալ, այլ այս, որպէս ասացաք, կար

զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելոյ {զնա}. ամենայն Հայորդի չեւ յարբունս հասեալ հասակի պարտ

ռամկախօսութիւն լինել իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան {զնա}, թէ վասն է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամե

, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել {զնա} եւ բերեալ ի խելացնոր յուսահատութիւն յօժարին փոշիա

ն ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել զորդիս, տուեալ {զնա} առ եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ զշարակ

հոգւոյն որ բաժանեալ ի մարմնոյն էջ ի դժոխս ի փրկել {զնախահարս}: Այսոքիկ ամենայն յօդուածք, որոց ` կարճառօտ

զի արանցս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն նախանձեալ էր {զնախանձ} Ազգին, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրո

Այլ խուն ի վեր ամբարձեալ անդի զաջ ի խանդ՝ {Զնախանձոտ} լուծանեմ կուռ զճարմանդ, Եւ անդրանիկ ցոլք նշ

րցմունս առաջարկել մանկտւոյն մերոյ, քա՛ջ ճանաչեմք {զնախապատրաստութիւն} մտաց եւ կամաց նորա: 4) Երես 7. Առ հարցում

տուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բառնալ {զնախատինս} նորա, ըստ որում մուրողաբար օտարին ապրի ողորմութե

յլ յորժամ գալուստ նորին սրբութեան բարեբաղդ կացոյց {զՆախիջեւան}, յայնժամ եւ Սիմոնեանն, ըստ ընդաբոյս խաբեբայութե

ի քննել զգործն ի նորոյ, գործակից ինքեան ունելով {զնախկին} թեմակալ արհին մեր զսրբազան Մատթէոս արքեպիսկոպոսն

յին եւ օտարք՝ ասացեալ են ի շարադրութիւնս իւրեանց {զնախնական} երգոց եւ դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն

որ էր 8 ամսոյս, ընկալաւ ի նոցին գերազանցութեանց {զնամակ}, որով ծանուցանեն անմահ բարերարքն ազգիս, երկոքին

ցին ընծայեալ են զանպարծանք պաշտօնն որսալոյ զայլոց {զնամականիս}, եթէ պարապի նա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականի

պիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի սպաս վեհապետիդ {զնամականիսն}, որք վերաբերին առ առաջնորդութիւն յիշեալ եպիսկոպո

ս նստուցանես, Եւ ում զլանաս ի փառաց հեշտին {զնայ} դու կապտես: Արտասուաթոր անոք հիգին դու ես

է " որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես {զնայ} առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է"։ Գիտես, ի՞ն

անձանց պարտաւորեալ են միշտ զնոսա Ձեզ, ո՜րչափ զիս {զնեղեալս} յիմում անմեղութեան: Ի Ձէնջ ունիմ այսօր զօրհանապա

զի գումարեցան ի դատապարտել զԱրիոս, զՄակեդոն, եւ {զՆեստոր}: Ուստի հետեւաբար յառաջ բղխի յեզրակացութիւնդ անմխ

, ո՛վ դուք, եւ հասարակութեան մերոյ, յիս ձգեսջիք {զնետս} ձեր, կամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր

հեղինակաց 18 եւ 19-երորդ դարուց աշխատեցաւ պաշտել {զներգործութիւն} ժամանակին ի վերայ լեզուին, որպէս պարոն Թաղիադեաց

իրել Ձեզ ի գործ դնել զպատշաճեալ հնարս առ ի կարճել {զներգործութիւնս} ոյր ուրուք եւ իցէ եւ զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյ

անրութեան կամ թեթեւութեան մեղացս: Ընդունիմք այո՛ {զներելի} եւ զփոշետեսակ մեղս, զորմէ ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազո

միսս երիս կամ զչորս, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք {զներկայ} զայս գործ ՚ի նոյն ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունի

այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ նկատել զանցեալն եւ {զներկայն}, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ բնաւորեալ

եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա {զներկայութիւն} Աստուածութեան եւ ո՛չ զներկայութիւն մարդկային բանա

վանեալ ՚ի նոսա զներկայութիւն Աստուածութեան եւ ո՛չ {զներկայութիւն} մարդկային բանական հոգւոյն որ բաժանեալ ի մարմնոյն

կէի չունիցի համարիլ ի մեղս, եթէ ունիցի ոք առ այն {զներողութիւն} առաջնորդին. Մի՞թե եկեղեցին մեր ընդունի՞ զայլ հիմ

անէ, պնդեցին ի զարհուրելի շղթայս ստրկութեան, եւ {զներողութիւնսն} ՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս արկին ի վաճառ, յաճուրդ

ւմնն, Զդողանի հարկանէր, Եւ առ Ադամ՝ {զներումն} Խնդրել երդմանցն ակնարկէր. " Ե՛րթ յետ

ելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ զայլսն, յիշեմք {զՆերսէս} Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն

ող դառնայ: Յիշեցէք միով հայր մեղայիւ զաշխատողս, {զներքեւեալ} ոգիս Աստուծոյ ծառայից ծառայ զՄանթուխէանց: Ալ

ոգին։ Բազում ուրեք, որպէս եւ ի մկրտել Փիլիպպոսի {զներքինին}, իսկոյն եկն Հոգին ՚ի վերայ մկրտելոյն: Եւ մկրտեա

վ փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կեանս վերակենցաղել {զնիրհեալ} հոգի հայկական մանկտւոյն, որ լինէր ապաքէն հրաժարե

տ ունել ըստ գործարանաւոր մարմնոց նախ քան զամենայն {զնիւթ}, զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած, յար

ց տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն իւր 'ի բաց առեալ {զնիւթս} գայթ 'ի գայթ բանից, որ հայի 'ի ջատագովութիւն Հայ

էն ունէր ոսկի խարիսխ (եր. 337)"։ " Եկա՛յք {զնկատեալ} տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալ, 'ի մէջ ա

սելոյ սակի, եւ խոհեմ՝ եւ յարատեւ հոգաբարձութիւն {զնմանէ} կարէ վերստին կանգնել զգլորեալն: Աւելորդ իմն

ւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայէին {զնմանէ}. եւ նման միմեանց՝ ոչ էին վկայութիւնքն։ Այլք յա

չ էին վկայութիւնքն։ Այլք յարուցեալ վկայէին սո՛ւտ {զնմանէ}, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. ես ք

ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ {զնմանէ} լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան

ապղծութիւն)։ Բայց մի՞թէ ստոյգ չէ առածը. " Նման {զնմանն} սիրէ"։ Դարձեալ պիտոյ է ասենք ճշմարտութեան պարծա

անակին, վարձկանաց քան թէ հովուաց բերելով յանձինս {զնմանութիւն}, զանձանց եւ եթ խորհեն, անհոգ զազգէն գնացեալ, ո

հանդիսանայ դարն իննուտասներորդ, բերելով յինքեան {զնմանութիւն} չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելոցն, յորժամ]

գտիմք, զի սիրտք հնամոլացդ այդոցիկ բերեն յինքեանս {զնմանութիւն} որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ

եւ պատճառ այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք այժմ ի {զննել} " Բազմավէպ " օրագրոյն Մխիթարեանց անցանելով զկնի "

մաւորք հաստատեալք միակամ ընտրութեամբ ազգին յաղագս {զննելոյ} զհաշիւս եկեղեցական դրամոց անցելոց ի ձեռս աստիճանա

եւ էլեկտրաչափը ձեռքին՝ ամենայն րոպէ փորձելով եւ {զննելով}: Այս ասածներիցս եւ ոչ մինը, օգնական եւ ձեռնտու

խաշխաշով է, - յաւելացրեց խաւարի իշխանը, մի լաւ {զննելով} պաքսիմատը: - Ձեր մռայլութիւն, շո՞ւտ կբարեհա

պում ես պարտէզը չափելով, նորա ճանապարհների կարգը {զննելով}. դու, Թափորի ստորոտումը այն այլակերպութեան անթա

ապաքէն էգուց փութերով կարող ես ստանալ․ թող մի լաւ {զննեմ} դորան: - Որովհետեւ իմ աշխատութեան վաստակն է

ր բարեկամի գլխից, ասաց. " Ես, մտանելով ախոռը, {զննեցի} քո արարողութեան համար պատրաստած բաների մնացորդը ե

էր սեղանի վերայ, պտուկի մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ {զննեցի} չորս կողմս փոքրիկ լապտերի լուսով, որ ունէի ձեռքո

նդական նժդեհէս. Ես փութացայց հեռաւոր վայրաց {զննին} ՚ի կրկէս։ 1851, Յունուար * * *

հոգու միջինը ամենայն միամտութեամբ, եւ խելացի կամ {զննող} մարդը, որ կամէր, շատ բան կարող է իմանալ այսպիսի

ան տակ։ Դարձուր, սիրելի՛ ընթերցող, քո քննող ու {զննող} աչքերը այդ ազգերի վերայ եւ պատասխանի՛ր մեզ, թէ ա

ու՞ր հանդիպել է հիւանդը այդ ցաւին: Աւարտելով այս {զննողութիւնը}, վերստին հալեցնում է արճիճը եւ նոյն բանը կատարու

ղինակութեանցն եւ խոստովան լինիմք [1 անընթ. ] դորա {զննութիւն} տպագրութեամբ հին հեղինակաց, այլ դադարեաց ի բանս

կոյն յափշտակեց դարձեալ սեղանից եւ բռնելով ձեռքում {զննում} էր, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, լաւ

եան անթարգմանելի րոպէում, նայում ես սարի ձեւին, {զննում} ես նորա բարձրութիւնը, լայնութիւնը, արգաւանդութի

ի նմա ուղ եւ ծուծ բաւական առ ի կեանս հրաշագործել {զննջեցեալ} բանականութիւն, աստի յայսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ

սիրտ ետուր սիրալիր Եւ զսուրբ խաչ ի կիր {Զնշան} Որդւոյ մարդոյ: Դ. ՏԵՂԻ ՏԱՆ ՏԽՐՈՒԹԻՒՆՔ

, քահանայ ոմն յազգէ ասորի Աբել անուն խոստանայ նմա {զնշանագիրս} Հայոց յարմարեալս ի Դանիէլէ եպիսկոպոսէ յիւրմէ մերձ

ս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն՝ եստեղծ {զնշանագիրս} մեր՝ հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպաձեւեալ զգիրն Մեսրոպ

Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն գործ, որոց եւս արարեալ {զնշանագիրս}, իջանէ յԱղուանս, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարա

ւնաց՝ ընդունել զվարդապետութիւն սրբոյն Սահակայ եւ {զնշանագիրս} Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն Թէոդոս զիջանէր ի խնդիրն

ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսրոպայ {զնշանագիրսն}, որոց զկնի ուսանելոյ վերահասու եղեալ՝ թէ նշանագ

ոյ խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի զամենայն {զնշանս} բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ

սեալ յումեմնէ Խաչատուրոյ ժպրհեցին՝ քեզ համապատիւ {զնշդեհեալն} յԱտրիդեան ալիս՝ դաւանել, թերեւս եւ զանպարտականդ

սի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի սղոց ժամանակին եւ {զնշխարս} անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] անցանեն եւ դ

ալ էր լեզուախօսութեամբ, որով եւ այս աւանդէր նոցա {զնշխարս} հնութեանց առաջնոց Հայկազանց: Ո՞ր անձն բանական ի

այն անօգուտ էր, այլ եւ հարկաւոր եւ կարի հարկաւոր {զնշխարս} աւանդութեանց, զգործոց նախնի Հայկազանց ի հանդէս դ

ն Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ {զնո՛րն} Երուսաղեմի, որ իջանելոց է յերկնից Աստուծոյն իմոյ

Համայնաջինջ ջուրց ողող աստուածառաք պատուհաս {Զնոյ} հանդէպ իմ աչաց պերճ ընտանեօք վերամբարձ. Մինչ լաս

. Ե, համ. 24)։ § 46. " Եւ օրհնեաց Աստուած {զՆոյ} եւ զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացա

իւն մերոց քաղաքացեաց, որք գոլով ինքեանք յիմարք, {զնոյն} եւ զորդիս իւրեանց տուեալ յաշակերտութիւն ումեմն Մկ

ս աղաւաղ նամակագիրս, որովք եւ որպէս թէ գանգատեալ {զնոյն} Մկրտչէն կամ զհասարակութենէ Հայոց Նախիջեւանայ, որ

րագրաւ ի 10-էն դեկտեմբերի անցեալ 1852 ամի աղերսել {զնոյն} ատեան փութացուցանել զիւր տնօրինութիւն ըստ իւրում

ելով թէ Ձերոյին գերազանցութիւն գտանիք ի քաղաքիս: {Զնոյն} զայն նամակ նովին ամբողջութեամբ յարդարեալ ի սմին՝

ոպոսն Ներսէս, որ յետոյ կաթողիկոս ամենայն հայոց, {զնոյն} իսկ զտեղեկութիւնս հասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու,

ի ", յաւել Տիկինն, " չկարեմ կրկին վճարել զմի եւ {զնոյն} գումար եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կա

, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ {զնոյն} գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպար

ն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ {զնոյն} նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթ

ռեալն, այն ինչ առ կենդանութեամբն չկարաց պահպանել {զնոյն}: Ազգասէր հոգեւորք, յորոց ի ձեռին մնաց գէթ

ոյ, կապտեալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի գետ կամաց. {զնոյն} իսկ զողբ անդուլ հեծեն այսօր արձագանք լերանց Հայաս

յորդւոյ, սահմանեցաւ յութերորդ դարու - յառաջ քան {զնոյն} ՝ ընդհանուր եկեղեցին դաւանէր զբղխումն Հոգւոյն միմ

րդւոյ, ո՛չ ապաքէն եւ առաքեալք տային զհոգին, ո՞չ {զնոյն} տայ այսօր քահանայութիւն եւ եկեղեցին - ուրեմն եւ ի

ւցանել նոցա զուղղափառութիւն եւ զայլ ուսմունս, զի {զնոյն} յառաջ վարեսցեն զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգուտ ազ

'ի գործ ածել զժամագիրս նոցա թարգմանաբար եւ այլն։ {Զնոյն} ճանապարհ կալաւ եւ 'ի շարադրութիւնս լեզուին Հայոց

եանց նովին տոգորմամբ, որով եւ կրթեալքն 'ի նոցանէ {զնոյն} շաւիղ կալան եւ նովին մտօք զուսումն իւրեանց ուսեալ

սակայն պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործել {զնոյն}, զի թէ երբէք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի

արանս տարակուսի]. մի՞թէ չունիցի իրաւունս ընթանալ {զնոյն} ՝ որ [բաց եւ արձակէ] առաջի նորա, մի՞թե ուրասցի զ

եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ խօսից յունականին], {զնոյն} կալան շաւիղ եւ նոցին առաջնորդեալ տեսութեամբ, եւ

է գործող ի նոցին կողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք, {զնոյն} անկարանայ նա դատել եւ քննել, իսկ իմաստունքն Հայո

յն Հայոց տուեալ զպատասխանիսն ո՛չ անարժան համարեմք {զնոյն} կրկնել աստանօր, մի՝ զի ժողովուրդն մեր չհասկանալ

րէր հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց ազգի, չկարէր {զնոյն} տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. եր

ակուր այլովք ձեռովք հասուցեալ ի բերան կարէր ունել {զնոյն} ճաշակ, զորպիսին զգամ ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհա

նացն այսու դաշամբ, ինչ գիրք որ հարկաւոր լինիցի, {զնոյնն} նոյն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս

ն, որոյ կտակակատարն այ պարոն Աբրահամ Ավետմալն եւ {զնոյնքն} յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մ

Ձեր մեծագունից քան զիս անձանց պարտաւորեալ են միշտ {զնոսա} Ձեզ, ո՜րչափ զիս զնեղեալս յիմում անմեղութեան: Ի

հաւատս ընկալան ի տանն իմ, վասնորոյ առաւել հարկ է {զնոսա} խնամել: Գ. ՀԱՏՈՐ. Երրորդ պատուէրս յ

իցի առ այն զաններելի հրաման առաջնորդաց, որպէս զի {զնոսա} ուսցի ճանաչել միակ փակակալ արքայութեան երկնից, ե

մասին ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում էր. " Սո՛ւրբ արա {զնոսա} ճշմարտութեամբ քով, զի քո բանդ ճշմարտութիւն է "

եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւել, եթէ բանտիւ, աւելի քան {զնոսա}, եթէ մահուամբ, բազում անգամ։ 'Ի Հրէից, հնգիցս

ակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, բայց տեսեալ էր {զնոսա} եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատան նոց

պըղծեցաւ պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու։ Եւ կոչեցին {զնոսա} 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհ

. " որք ասէին, այսպէս ասէ Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի {զնոսա} եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան յարուցանել բանս " (

ogou, եւ Յովհ. գլ. ԺԳ, համ. 1 " իսպառ սիրեաց {զնոսա} " - eis telos egapesen autus Տիմոթէոսին գրուած Պա

խոնարհ յայտնութեանց ունչս առնէ այժմ, մինչ երբեմն {զնոսա} իսկ ի հրովարտակս վաւերացուցանէր: Բաբէ՛ չարա

ն 'ի բնակիլն յՕրթա-գիւղ եւ 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն {զնոսա} ամենեւին հաւանեցոյց զանձն, թո՛ղ զՀ. Միքայէլ Չամ

ն ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ թախանձելոյ իմ {զնոսա}, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, եւ իբրեւ մեղուք

լ. բազում ինչ ամենայն իրօք հայեցեալ իս Հայոց գտի {զնոսա} առաւել քան զքսան միլիոն), ահ կալաւ զիս, զ

րկին հայեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ զոսկի, բայց գտի {զնոսա} խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ

իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի բանից նոցա առեալ հարցցուք {զնոսա}, թէ վասն է՞ր ո՛չ կործանեցան ազինք Եւրոպիոյ, կամ

ալ զաշակերտս իբր վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել {զնոսա} յուսումն " եւ ի գիտութիւն Հելլէն դպրութեան: Սփոփ

եալ հոգեւորն վերածնելութեամբ զորդիս եւ ի տեղի իւր {զնոսա} յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի

իք Հայաստանի ցորչափ կանն, եւ մինչ արեւ լուսաւորէ {զնոսա} յանզուգական բարերարս իւրեանց համաթուել, թէ եւ այ

ն զաւակաց իւրեանց զսեպհական հնարս առ ի լուսաւորել {զնոսա}, զի լոյս ցոլացեալ յօտարաց չար է, քան զսեպհական

էպէտ եւ դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել {զնոսա} յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: Պատճառ իր

ս մեր: Այո՛, չունիմք ամենեւին իրաւունս եպերելոյ {զնոսա} վասն այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտութիւն է գործող

րհամարհէ զայլ ամենայն ուսումնականութիւն, արտաքին {զնոսա} եւ երկրորդականս անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէր հարց

եան, է՞ր վասն անխնայքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ {զնոսա} ի գրկաց մարց արկանեն գէշագէշ ընդ գարշապարօք անիմա

կան թագաւորութեան, հոգ տանել, ժողովել եւ գգուել {զնոսա} հայրական սիրով, ընդունել զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ

ժողովել եւ գգուել զնոսա հայրական սիրով, ընդունել {զնոսա} իբրեւ զորդիս միոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ ինքեա

գերդաստանի, որում եւ ինքեանք պատկանէին, ճանաչել {զնոսա} եւ հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն: Դիցուք եթէ ն

ղջկունքդ այդոքիկ մայր եղեալ երբեմն զաւակաց կարէին {զնոսա} հաղորդել նոր հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ նոց

տաճիկ, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի բառս, եւ վարել {զնոսա} հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսութեամբ: Իսկ հոգատարու

ւր սրբեալ Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր, Եւ {զնովաւ} սաւառնեալ, Եւ ի բարբառ Եդեմայ Ընդ նախ

զսիրոյ, Ուստի սերովբէն քուն խաղաղ Արկ {զնովաւ} ի վերջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռին Թմրի Ադ

ղոխ զեփիւռին Թմրի Ադամ եւ ննջէ, Դրախտ {զնովաւ} սոխակին Ի դայլայլիկս գէթ հնչէ, Թեւապա

լ ական՝ Յառաջագրեալքս կատարին: Տակաւ {զնովաւ} կենաց ծառ՝ Արկեալ ի զով զիւր ստուեր,

ճոյ տեսանեն եւ ականջաց իւրեանց յարմարաւոր, փարին {զնովաւ}. ապա թէ այլազգ ինչ, մերժեն։ Յաւուր միում '

ան ընթացք Թադթէոս եպիսկոպոսի Բեկնազարեանց զգենուն {զնոր} իմն կերպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կոչման

ւթիւն զպ. Նալբանդեանցն, կարին յարուցանել 'ի մեզ {զնոր} իմն աւազան լուսաւորութեան, որով եւ ապրեցուցանել

ախկին տեղակալ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ {զՆոր} Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կողմանէ՝ տեղս եղեալ

նցն եւ այլն, եւ եմ վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ {ԶՆոր} Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կառավարիչսն եւ կամ զ

Թէ կորացեալ գլուխ գգուի... Ձգեալ ի քէն {զնոր} կեանս, Տաղաւարիդ Աբրահամեան Ի Մամբրէի

ելուլ ՚ի հանգանակն զբառս, որք մուծանել ունէին եւ {զնոր} իմաստսն որ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի չարգելոյր, Այվ

եսցի թ, եւ զայլն: Միթէ տպարանն շարադրե՞ յինքենէ {զնոր} պարբերութիւնս, եւ զո՞ կամի խաբել Այվազովսքին. չ

րոպիոյ, որք զառաջինն իմաստուն գրուածովք կազմեցին {զնոր} դարագլուխ դպրութեան: Նշանաւոր [յառաջախաղացութ

ն դարուս իննուտասներորդի] ապացոյց տամք [մանաւանդի {զնոր} հայախօսութիւն հեղինակիս, մշակեալ եւ մաքրեալ յեկա

եան որպիսութեան ազգին, հնար հնարեն, փորձ փորձեն {զնոր} բարբառն ազգային ի գործ մուծանել եւ մշակել զնա ըստ

ելով նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կազմել {զնոր} դարագլուխ լուսաւոր մատենագրութեան մերկացեալ զխաւա

ոյ, տպագրեցին վասն մեր Հայոցս յամի 1836 ի Մոսկվա {զՆոր} կտակարան ի լեզու աշխարհիկ: Գործ այս արժանի բիւր

զի եւ նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան {զնոր} բարբառն ազգային ի յարգի կացուցանել եւ նովին ճանապ

վ, լուսով զխաւարն փարատեալ, այսինքն հիմնարկելով {զնոր} Հաստարան նոր հայախօսութեան: Այլ յետ բազմիցս յընթ

յն Բաբաջանեանի առաքեալ է առ փաստաբան իւր խնդրելով {զնորա} (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ թէ յ

՞ Աստուած ի քեզ զայդ ելոյց"։ Զայս առ կոյսն, եւ {զնորա} իրանաւ Պարապատեալ թաւալիմք առ վարդենեաւ

, քանզի եթէ յայս կէտ ուղղեալ էր զիւր ընթացս, որ {զնորախօսութիւնն} քարոզ էր, սխալէր չարաչար, վասն զի աւերած բնական

յետոյ պարոնը շարունակում է. " քանզի վաղ տեսանեմք {զնորահասն} Ղազար 'ի տան Բդեշխին Վրաց Աշուշայի, յորոյ 'ի դոր

, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, զամենայն այլանդակ եւ {զնորահնար} ուսմունս. իբրեւ զկաթն դիեցուցանել նկրտեալ: Ժամա

խօսութեան: Այլ յետ բազմիցս յընթացս ճառիս յիշելոյ {զնորգ} հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ

աղա Յարութիւն Ղալուպովի էարկադրել զեկեղեցականս՝ {զնորընծայ} քահանայս եւ զտիրացուս, գալ եւ ուսանել զարհեստ ք

անելոյ զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, եւ արհամարհել {զնորին} աղանդ միանգամայն եւ զխաբեբայութիւն նորային դասալի

ք էր այլ ոք ի մերոց հոգեւորական եղբարց, որ խոտէր {զնորին} աղանդ եւ խաբեբայութիւն ի հրապարակի, ո՛չ մի անգամ

հաւաստի վկայութիւնք բաւական են վասն ապացուցանելոյ {զնորին} կաթոլիկութիւն: Երկրորդ՝ զայն ամենայն գրութիւնս

կաթա չիք ուրէք ծանօթութիւն զառնէս զայսմանէ եւ ոչ {զնորին} կտակակատարէ: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշէ, թէ կտակակ

ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, {զնորին} իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ

ր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին բանք զկրօնէ եւ {զնորին} ստորոգելեացէ, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ընթերցանելե

ծաղկելոց էր ի գիտութիւնս, որ ինչ զԱստուծոյ՝ եւ {զՆորին} ստորոգելեաց: Անտեսեալ զայս ամենայն իմաստնոցն

անականութիւնն ընդ նմին ազնուագործելով եւ մշակելով {զնորն} բարբառ հասարակաց հասկանալի, առ ի հնարաւոր կացուց

զինք Եւրոպիոյ, կամուրջ հաստելով լուսաւորութեան՝ {զնորն} բարբառ հասկանալի առ հասարակ այլ ի սմին հակառակ է

հեղինակիդ ի սկզբան մատենկացս փողէ զանձնէ մաքրեալ {զնորն} հայախօսութիւն ի բաց վտարելով կներկայացուցիչ մասնի

ւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս դարձուցանել {զնորն} յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր պահէր դեռ ազգն: Կո

ել զՁեզ, որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, {զնորոգող} եւ զճարտարապետ խորանին Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ զ

ժոխայի՞ն անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս անհոգ հարց, {զնոցա} զանհոգութեան զյանցանս պարտ եմք քաւել անօրինակ կոր

արաչար հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկաստան {զնոցա} իսկ հասեալ բողոքեն զհարստահարութենէ: Կարծեմք

ր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կառավարիչսն եւ կամ {զնոցա} օրինին եւ վերայ իմ կտակակատարաց առ իմ կտակակատարո

նեալսն, առ տգիտութեա՞ն, եթէ արհամարհանօք բերեալ {զնոցանէ}, յերկոսին դիպուածսն եւս ծիծաղելի եւ խայտառակութե

եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ {զնոցին} ամենայն եկամուտսն զամենայն որոշելով եւ յատկացուցա

որմէ չկարեմք պարզաբանել: Յետ ազգովին ընտրելոյ {զնուաստութիւն} իմ 'ի տարժանելի պաշտօն քաղաքագլխութեան եւ ահա ընկ

որ Խալիբեանցին, վաւերական թղթով իւրեանց կացուցին {զնուաստութիւնս}, երեսփոխան, առ ի ներկայանալ վեհաստիճան ծայրագոյ

հասկանալի ամենայն ում եք, որով հանդիսացուցանէին {զնուիրական} պաշտամունս իբրու աստուածային բարբառով: Այլ այս պ

յեղափոխութեանց ժամանակին, ստիպի ինքն կորուսանել {զնուիրական}, բարբառ, աւանդ հայկական: Եւ այսպէս տեղի տուեալ

իս, թէ հին մատենագրութիւնն բաց ի պահելոյ յինքեան {զնուիրականն} բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ ինչ, ուստի

ղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչիւր զընտանի իւր {զնուիրեալ} Բէլփէգովրայ... Եւ եղեն մեռեալքն 'ի հարուածոցն յա

յաւէժ իբր հարսունք, Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ {զնոքօք} բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ չիք աստղո

յլոց շատ կամ սակաւ՝ հայեցեալ ի դարսն, որք անցին {զնոքօք}, հարկաւ պարտէին վիճակի վհատեալ եւ անհանգիստ հոգւ

րեանց: Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի ազգակիցք մեր՝ {զնպատակ} լատինացեալ միաբանութեանց Հայոց, տեսցեն եւ ծանիցե

ափորայ, զի ոչ կարացաք ցայս վայր ժամանակի ճանաչել {զնպատակ} նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս թուի մեզ զարման

զերանելի յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումն եւ {զնստիլ} նորա ընդ աջմէ Հօր, յորմէ ո՛չ երբէք մեկնեցաւ: Ու

կացուցաւ առ Մովսիսիւ: Քրիստոս բազում ուրեք ելոյծ {զշաբաթսն}, որպէս տէր շաբաթուց եւ դատապարել կամելով զարտաքի

ծն ըստ քմաց ի հաճոյս Խալիբեանի եւ առաքուր կոխելով {զշահ} եկեղեցւոյն, այլ Այվազովսքին առանց պաշտոնական ձեւ

սովորական երեւոյթ յազգի ստրկացելոյ եւ կորուսելոյ {զշաղկապ} միաբանութեան, բայց ո՛վ արդեօք կարիցէ խաբիլ ի տես

ո՞ր էակն Զկայծականցդ ժողովել Զամպրոպ, {զշանթ} եւ փայլակն"։ - Եւ զի՞ յումպէտս բաղբաղայս

առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի դրունս եկեղեցւոյն {զշարական} եւ զսաղմոս առանց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութե

ալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ {զշարական} եւ զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վասն դստերաց ա

ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացոյց Հայոց եւ երգեալ {զշարականս}, թողու զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր եղբօ

պահեսցէ ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ իբրեւ տէր եւ {զշարժելիսն} առաքեսցէ ի Նոր Նախիջեւան: Եւ ի հաստատութիւն այն

ի չափս ինչ արուեստակեալս զհողմս արածեալ միանգամ, {զՇեքսպիրի} կամ զՇիլլերի լրբին թեկն ածել, որոց եւ ո՛չ իսկ հա

ին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով յաչաց իւրոց {զշիթս} արտասուաց"։ Այս հակառակաբանութիւնքը ծագում

ւեստակեալս զհողմս արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ {զՇիլլերի} լրբին թեկն ածել, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլու

ւթեան մերկել խավար չէ ի ճահ, Բանասիրաց՝ զի {զշինուածս} փլուզանես դու յոխորտ։ Թո՜ղ պատանեակդ

ետիս եւ յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք լրացուցեալ {զշինութիւն} տառիցն ի թիւս զանազան եկեղեցական գրեանց տպագրեն ն

զայն աւարտեալ եւ մատուցեալ զրկողին զմեզ զամենեսին {զշնորհակալութիւն} Սինօդին, ոչ անգամ հայեցեալ ի ծանօթութիւնս նախկին

՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս արկին ի վաճառ, յաճուրդ {զշնորհս} Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն լ

հայն չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին {զշոգենաւն} ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գ

մեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, իսպառ թողեալ {զշոգենաւն}, ելի ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ընդ երկաթուղին գնա

այլ չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին {զշոգենաւն} ի Սիկիլիա կղզին, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գ

աւառէն, զՔասաղ գետով, Եկեալ նըստեալ {զՇրեշ} բըլրով զԱրտիմէդ քաղաքաւ, զՔասաղ գետով:

արոնայքն, հանդերձ ի Տէր հանգուցելոյն կտակակատարն {զո} ոք եւ իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս ե

տպարանն շարադրե՞ յինքենէ զնոր պարբերութիւնս, եւ {զո} ՞ կամի խաբել Այվազովսքին. չե՛մ ք նորընծայ ի տպագր

պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու։ Եւ կոչեցին զնոսա 'ի {զո՛հս} կռոց իւրեանց, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։

լ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած գործոյն յայտնեցից {զո՛րպէսն} եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, զորոց չկարեմ

հրովարտակին դնեմ ՚ի սմա 'ի տեղեկութիւն Ձեր, եթէ {զո՛րպիսի} անտեղի եւ զանխորհուրդ խնդիրս յարուցանեն, որք ակն

ցանէ զմասնաւոր դատաստանն, այլ արձակելով զհոգիս, {զո՛րս} յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ յաւելու

նն, այլ արձակելով զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն եւ {զո՛րս} ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ը

Արագած Բիւր արձագանգ խաղացին։ - {Զո՛ւր} ես խնդրում, - ասաց Մուսան, - Որ բնակիմ Արա

բերնից թողնել, Երբ մահու դէմքը տեսաւ։ {Զո՛ւր} է, չի լսիլ քո ձայնը, Հետեւիր դու կոչողին։

վրայ եւ գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից {զո՛ւրկ} են, գործի մէջ ծո՛յլ եւ անհամբե՛ր, որոնցից, նայ

ո՜ւշ, նրա վրայ Թափեց խաղաղ ու խոր քուն: Զեփիւռի {զո՜վ} շոյանքի Տակ թմրում է ու ննջում, Նրա շուրջը սոխակ

ու ժամանակին իւրեանց անունը կտակում են աստղերին. {զո՜ւր} աշխատանք: Միւս տեղ խելակորոյս եւ խաւարապաշտ մարդ

ից փախուստ տալ, Եւ բարձրացնում աղաղակող ձայնը - {զո՜ւր}, Սեղմել եմ ես նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա

ր ուսումն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ դու ժպիրհ ցնդաբան, {Զո՞յր} զկուրացեալ հոգւոյ ակունս չ՚լուսաւորէ անաղօտ.

անն - զի այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօնականսն: Եւ {զո՞ր} գաղափար կարէ ընդունել յինքն հայ մանկտին, զժամանա

եւ թէ հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի, {զո՞ր} գաղափար կարէր տալ ուսանողին, ասասցեն ինքեանք ուս

անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն Խաւար բանդէդ {զոգիդ} կարէ լուսաբաց բերել կոյս։ Օ՜ն սիգաճեմ

Իտալիան, Եթէ կանայք այսպէս են: {ԶՈԴԵՆ} Մայնի վերայ, Ֆրանկֆուրտի մօտ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ

փայլին Չեթուին, Ս[ահակին] Կորսաքովին Չեթուին {Զոթովին} Փարիզից 23/5 Նազար[եանցին] Չեթու, Սահակ Ր

արող է գործ կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ ես {զոհ} եղա, թող աստված ընդունե այդ զոհը, բայց տեսանում

, սեւագլուխ եւ սեւադէմ չարագործի մասին, որ միշտ {զոհ} էր բերում Աստղկին եւ բուրվառ էր ձգում նորա որդուն

են մի վնասակար եւ նստողական կեանք, դոցանից շատը {զոհ} է լինում բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք

եւ ուխտ ըրինք՝ այսուհետեւ ձեր ծիծաղելի վէճերուն {զոհ} չըլլալու, վասնորոյ չենք ուզեր, որ Մխիթարեանց հա

վերայ: Հինգերորդ դարում, երբ Հայոց ընտիր որդիքը {զոհ} գնացին պարսկական վիշապին, նոցա մայրերը, կանայքը

՜ թէ լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի {զոհ} փրկէին իմ այս արտասուախառն խօսքերը, որքա՜ն պիտի

պիսի նիւթական ապահովութեան, որ կարողանար այսպիսի {զոհ} բերել ազգին: Հայք չունին ակադեմիա՝ ուսումնական

յ քրքրել հին կրօնական վէճերի քուրան, որին այնքան {զոհ} տուեց Հայաստանը մինչեւ այսօր: Մեր աչքով տեսանում

երը եւ դադարենք գէթ այսուհետեւ կուրութեան գազանին {զոհ} գնալուց: Աղետալի անցքեր, որ պատահում են ամե

ալ մեզ, որ Հայերը իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը {զոհ} բերած լինէին իւրեանց քաղաքականութեան կամ մի այլ ա

դի քամակից, ինչպէ՛ս լուծել, որ ազնուականութիւնը {զոհ} չբերէ երկիրը, բայց ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հող տա

ը մաշեց մեր կուրծքի վերայ: Մեր մատաղահաս դստերքը {զոհ} գնացին անխնայ, մեր պարոնների բռնաբարութեան. կան

իւհազ կարողանում են ապրիլ, բաւական բազմաթիւ մասը {զոհ} գնաց Թիւրքիայի դրամական անկարգութեան: Ամենափոքրա

առմամբ, զոհի անունով: Մարդկային համերաշխութիւնը {զոհ} չգիտէ, այնտեղ իւրաքանչիւր անհատ միայն պարտք ունի

օթ համարել իւրեան ձեռք պարզել մի ուրիշին, մինչեւ {զոհ} համարել խօսակից եւ հանդիսակից լինել մի ուրիշին.

Որպէ՞ս պասքի փրկութեան, Կամ բռնութեանն {զոհ} ի կապանս՝ Կապարանին խորտակման: Պատի՜

, Տո՛ւր մի այլ մարդու, որ ընդունակ է {Զոհ} բերել կեանքը սիրած աղջկան: Ես պիտի դ

Խնայիր թշուառ մեր անտէր ազգին. Մի՛ տար {զոհ} գնալ թշնամիների, Նա այլ չէ լսում Դելֆեան հ

ճար մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ սխալ գործերով, {զոհ} էր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյ

է, որ ոչ թէ մի քանի ժամ, այլեւ օրեր պատրաստ էր {զոհ} բերել իւր բարեկամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպ

ատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը ասում են, թէ նա {զոհ} գնաց իւր նախանձորդների վրէժխնդրութեանը, որոնք մի

ն հասկացողութիւնը եւ վարդապետութիւնը, թէ ամենայն {զոհ}, որ վարձատրւում էր մաքուր խղճմտանքի գիտակցութեամ

ամքին. այո, եւ օգուտ եւս չունիմ ընդդիմանալուց. {զոհ} պիտոյ է լինիմ այս քաղաքի բարբարոսական սովորութեան

ած ամուսնութիւն, երջանկացուցել էի մի օրիորդ, որ {զոհ} էր գնալու իւր քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական սովո

աւի բժշկութիւն, այսուամենայնիւ Մանուշակի համար, {զոհ} էր բերում իւր արմատացած նախապաշարմունքը: Բայց ին

ղծական յիշատակարանք հինն մատենագրութեանն զառաջինն {զոհ} լինին հպարտութեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի արքայի

ելով իւրեանց հաւատի անարգութիւնը։ Շատ Յիսուսեանք {զոհ} եղան նոցա վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի վերայ այսր ամե

յն հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ եւ վերջապէս {զոհ} գնաց Յիսուսեանների անքրիստոնեայ խորամանկութեանը,

դի մէջ, մի քանիսին վիճակեցաւ այն Բօնզի մահը, որ {զոհ} էր եղել Յիսուսեանների դաւաճանութեանը, ինչպէս փոք

ր-րուալեան հռչակաւոր անապատականի հայրը, որ յետոյ {զոհ} գնաց Յիսուսեան աբեղաների չարագործութեանը. պատճառ

անցքի պատմութիւնը, ուր ազնիւ օրիորդը, Ագապին, {զոհ} է գնում գիշերադէ՜մ մարդոց դժոխային կրօնամոլութեան

տ վարդեր են քաղել իրենց այգիներից, իսկ մենք, որ {զոհ} գնացինք միջին դարերի խաւարին, չենք կարող քաղցր յ

: Էլ ինչո՞վ ես կարող եմ նրանց խնդրել եւ հրավիրել {զոհաբերելու} համարյա 10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք բան չէ՛ սա

ցնել ժողովրդի բարոյական գործոնի աստիճանի, պետք է {զոհաբերեն} իրենց գավառային ինքնասիրությունը: Այլապես ոչինչ

ն պահպանելու եւ օգնելու մտքով պատրաստ ենք ամենայն {զոհաբերութեան}, ինչ որ միայն կարող էր մի մատենագիր մարդ: Այս բ

առանց մեր կողմից ջանքի եւ հոգաբարձութեան, առանց {զոհաբերութեան} եւ անդուլ աշխատութեան Տէրը կ՚առնէ՞ր այդ գործը անմ

ող կեղեւի մէջ: Մի այդպիսի մարդու վարդապետութիւնը {զոհաբերութեան} մասին (առանց որին ոչինչ առաքինութիւն չկայ) այսպ

ր եւ այսպիսի ամուլ շատախօսութեամբ, առանց ամենայն {զոհաբերութեան}, տօնացուցի մէջ գրուելու արժանի համարուիլ... Մ

պաշտօնը քրմապետութիւն փոխելով, Բաքոսի տաճարի մէջ {զոհաբերութիւն} է գործելով, եւ աստղկեան մոլութեններով երկար ժամա

յի գերութենից եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր ամենայն {զոհաբերութիւն} յանձն առնուլ ազատական կրօնի անունով, մինչդեռ միւ

նի կրօնը, որի մէջ ծնել ու մեծացել էր։ Այս բոլոր {զոհաբերութիւնքը} յանձն է առել Հայկական դպրութեան համար։Թ՛ղ նորա բ

ի կարոտ: Համենայն դեպս, հույս ունեմ, որ նա այդ {զոհաբերությունը} կանի: Սիրելի եղբայր, շուտափույթ տեսակցության

խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Զ. ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ {ԶՈՀԱԲԵՐՈՒՄ} Է "Celestial Dian, goddess argentine, will obe

նելի [առ ի մէնջ]: Ոչ շատացեալ ժամանակին եւ այսու {զոհագործութեամբ}, ախոյեան յարդարէ ընդդէմ հայկական մատենագրութեան

րծ, Որ Որմիզդը վէս, Մնայ զարմացած, Միայն թէ {զոհե՜ս} ` Ինչ տենչում եմ ես "..................

անքը իմ աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե պատրաստ եմ {զոհել}, եւ այն օրից, երբ գրիչ վեր եմ առել ձեռքս, մինչ

ք դրել մեր կուրծքը եւ ճակատը, որ ազգի օգտի համար {զոհել} ենք մեր հանգստությունը, հայրենիքը, եւ այլն եւ ա

. եթե դուք այնքան բարի եք եղել, որ հանձն եք առել {զոհել} 600, տարակույս չունիմ, որ կզոհեք եւ 800 մանեթ,

ք այդ հանձնարարութենից, որի վերա գուցե թե պատահի {զոհել} եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք, թե չէ կատարել դե

ի իմաստակութեան վերայ: Ազգի էական օգուտներին {զոհել} ենք եւ պիտի զոհենք ամենայն բան։ Պատասխանելու չեն

երեւս կարողութեան տէր մարդիկ, դնենք թէ կամենային {զոհել} իւրեանց ստացուածքը ազգի օգտին, բայց հինգ, տասն

րեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէս պատրաստ էր դա {զոհել} ամենայն ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին անգամը խոստ

ում մինը միւսին, եթէ պատրաստ չէին նոքա կեանքները {զոհել} միմեանց համար: Ես իմ կողմից. սիրով ցանկանում եմ

կը լինի ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, վճռում է {զոհել} իւր անձը բոլոր Պապականների փրկութեան համար, այսի

ի տակ լինելով, հարկադրում են Պ. Գամառ-Քաթիպային {զոհել} լեզուի մաքրութիւնը եւ յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մ

նորա աղճատանքին։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ {զոհել} բառի բուն յատկութիւնը, եթէ միայն չհասկանալու վտա

մ տասնումի տարեկանը պատրաստ է սիրու համար իր անձը {զոհել}, ուրեմն, վաղ ամուսնութիւնը բնականաբար զգալի կար

եանին յանձն առնուլ միայն շարադրելը: Ազնիւ Հայը, {զոհելով} իւր ժամանակը, կամակար ընդունում է այս հրաւէրը,

), կատարում էր զարհուրելի տօներ (auto-da-fe)՝ {զոհելով} մարդկութեան անբաւ անդամները։ Ժամանակը, աշխարհի

, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներողութեան սկզբունքին {զոհելով} կամ հաւասարութիւնը (պատժի եւ մահի մէջ) սիրոյ,

կամ հաւասարութիւնը (պատժի եւ մահի մէջ) սիրոյ, {զոհելով}: Միթէ ներողութեան մէջ հաւասարութիւնը հաւասար

, վարում էին մի գայթակղեցուցիչ կեանք՝ շատ անգամ {զոհելով} պատշաճը... Դեռեւս 1780 թուականին Պետրոս Հալլեր

րայ: Ազգի էական օգուտներին զոհել ենք եւ պիտի {զոհենք} ամենայն բան։ Պատասխանելու չենք տրտնջանքին, որ ժ

նապազորդեն ի սովորականսն: Մինչեւ ցե՞րբ ազգ Հայոց {զոհեսցի} դաւաճանութեանց, մինչեւ ցե՞րբ անգթասցին դիմակաւոր

նք չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ {զոհեր}, Միշտ ըստանում էր կուռքը: Ես ապրել լաւ գիտ

ք, նաեւ անշունչ արարածք Բերին մարդուն ընտիր {զոհեր} ` կեր կամ զգեստ, պատարագ: Ո՛վ խնամող եւ հ

Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ {զոհեր}, Միշտ ըստանում էր կուռքը: Ես ա

տոյ. " Ահա սիրոյ պտուղներ, Մի ագահ մարդու {զոհեր}, Ով ըստեղից անց կենայ, Յիշի Սօսն ու Վարդ

տոյ. - " Ահա սիրոյ պտուղներ, Մի ագահ մարդի {զոհեր}. Ով ըստեղից անց կենա Յիշի Սօսն ու Վարդիթեր"։

եւս հիւանդացաւ եւ մեռաւ, որով երկու եղան մատանու {զոհերը} մեր ցեղից, բայց աւանդութիւնը ասում է, որ դա եօթ

որ ժամանակ առ ժամանակ բարձրանում են այսպիսի չնչին {զոհերի} պատճառով: Դորա հակառակ շնորհակալ կը լինինք, եթէ

րծ, որպէսզի տգէտ մնալով ժողովուրդը, շատանայ մեր {զոհերի} թիւն եւ բարձրանայ խունկերի ծուխը: - Շատ բարի

ածը հոգի եւ անկարօտ անպտուղ ծիսակատարութիւնների, {զոհերի}, որ Հրէական կրօնի գլխաւոր հաստարանքն էին։ Նա տա

ընդունելի չէ անասունների արիւնը, նա չէ հոտոտում {զոհերի} սեղանը, նորա առաջեւ ոչինչ է ամենայն փարիսականութ

ուզարկու ատեանը մասն մասն լուծանում էր իւր անբաղդ {զոհերի} մարմինը։ Հոգեւոր վարժութիւնքը, Լօյոլայի մեքենայ

յէլի խունկերը ծխւում էին բարձրավանդակների վրայ եւ {զոհերի} ծուխը բարձրանում Բահալին եւ Աստարդին։ Բայց Հռովմ

խեղացաւ, ջարդուեցաւ, որդին, եղբայրը կամ հայրը {զոհեց}: Ազնուականը հայրենիքի հողից բաժին ունի բիւրաւոր

էր պատճառը, որ չխնայելով իւր թոյլ առողջութիւնը՝ {զոհեց} միանգամայն եւ իւր կեանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. Նազա

ւունք։ Նա Հայկական դպրութեանը եւ լուսաւորութեանը {զոհեց} իւր հանգստութիւնը, իւր անձը մատնեց հազարաւոր նեղ

ս որ սերմի յատկութիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն բան {զոհեց} Հայոց ազգի լուսաւորութեան համար, զոհեց մինչեւ ան

ենայն բան զոհեց Հայոց ազգի լուսաւորութեան համար, {զոհեց} մինչեւ անգամ իւր ազգային կրօնը, բայց դիտաւորութե

մ խօսքը. քանի՞ցս անգամ այսպէս քո բախտաւորութիւնը {զոհեցին} իւրեանց փառամոլութեանը այդպիսի վատթարամիտ մարդիկ

ք մարդ ենք, անմարմին չենք, եւ դիցուք թէ մի տարի {զոհեցինք} ազգին մեր տարժանելի աշխատությունը, բայց ամեն տար

ս օր պիտի մի ոտանաւոր գրէ, կամ իւր յիշատակարանին {զոհէ} իմ պատուասիրութիւնը, անձնասիրութիւնը, ինչպէս սո

արհը հարթելու, այն ժամանակ, իհարկէ, մեք եւս կը {զոհէինք} ազգի օգուտը մեր շահին, մեք եւս կեղծաւորութիւնը կ

: Մինչեւ այժմ ես զոհ եղա, թող աստված ընդունե այդ {զոհը}, բայց տեսանում եմ, որ այսուհետեւ անկարելի է։ Ք

շատացնում է ազգի զաւակներից պապականութեան գնացած {զոհը} Հիւրմիւզների ձեռքով, որ սոքա կարողանան այդպիսի ծ

մ "... - Ի՞նչ է նրա անուն, - Հարցում է անում {Զոհը} թակարդեալ. - Կամ ի՞նչ նորա փայլ: " Մարդաչափ ա

՜ս տենչում ազատութիւն, Կամ բռնութեան շղթայակապ {Զոհը} ` բանտի խորտակուելուն: Ի՞նչ են սոքա ողջ միասին

ցեղից ժամանակ առ ժամանակ մեռանին տարաժամ, վերջին {զոհը} պիտի լինի մեր ցեղի մի միայն արու ժառանգը, որով պ

անելանելի վիրապում եւ պիտի մաշեն եւ չարչարեն այն {զոհը}, որ հնար չունէր դուրս թափելով նորանց՝ թեթեւանալ

իջած թէ փարուես դու Սիրեցեալիդ անձկալից - Սիրոյ {զոհըդ} մատուցելու... Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Երեկ

: Եւ այս բոլորը, հեթանոսական եւ հրէական առմամբ, {զոհի} անունով: Մարդկային համերաշխութիւնը զոհ չգիտէ, ա

րէն պիտի տայինք արեւին, որ մեզ լուսաւորէր: {Զոհի} սկզբունքը անարգում է մարդկային արժանաւորութիւնը:

հետեւ ինչ որ ուղղակի քո մարդկային պարտքն էր, այն {զոհի} անունով գործեցիր, վշտացուցիր քո ընկերի ամենասուր

ատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի, եւ զի՞նչ պատճառ անարիւն {զոհիս}: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ նորա ընդ

ոսա 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի {զոհից} նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, եւ բարկ

փոխադրութիւն չէ վճարեալ լոկ օդաբաղխությամբ, այլ {զոհիւք} եւ նուիրագործութեամբք ըստ պիտոյից հանգամանաց: Լո

- Զի՞նչ անուն նորա, - Հարցանէ ցնա {Զոհն} թակարդեալ - Կամ զի՞նչ նորա փայլ: " Առ

է ամէնքը եւ ասում է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ {զոհն} եմ լինում: Նոքա շատ ցաւում են, դէպի կարդինալն ե

որին ոչինչ առաքինութիւն չկայ) այսպէս է, թէ այն {զոհն} է արժան եւ ընդունելի, որ վարձատրւում է իսկոյն նի

այն է, որ հազիւ հազ ապրում են, բայց նոցա կեանքը {զոհուած} է զօրութեան շահին: - Կա՛ց, - ասում է մինը

ը, եթէ թողունք դժոխային պառաւների դաւաճանութեան {զոհուածները}: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի են դնում,

իցների կողմից: Քեզ ի՞նչ ձանձրութիւն տամ, սա եւս {զոհուեցաւ} վերակացուի չարահոգութեանը, որ ի հարկէ առանց կարդ

Բայց երանի՜, որ իւր ազգի Ազատութեան կը {զոհուի}: Գնա՛, եղբայր, Աստուած քեզ յոյս,

է " Հյուսիսափայլը " մեր ազգին, ուրեմն ինչպես մեք {զոհում} ենք մեր հանգստությունը եւ կյանքը՝ տիվ եւ գիշեր մ

եին մեզ, մանավանդ մինչ տեսանում են, որ ամեն բան {զոհում} ենք ազգի օգտի համար: Ահա, սիրական եղբայր,

ճմտանքով եւ ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած, ոչ միայն {զոհում} ենք նորանց, այլ, որպէս քաղդէական սերմից յառաջաց

ելու համար"։ Եւ խեղճ ազգը կրում է ծանր հարկեր, {զոհում} է իւր առոյգ զաւակները թշնամին վանելու համար, ոգե

ար եւ անիրաւ է այնպիսի ազգութիւնը, որ ամեն ուրիշ {զոհում} է իւր կեանքին. ազգութիւն չէ այն, այլ կոյր ֆանատ

այսինքն՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, բայց ես {զոհում} եմ քեզ այս կտոր հացը, քո կեանքը յարատեւել տալու

իւն կամ յափշտակութիւն. ես-ին ոգի, որ ամէն ուրիշ {զոհում} է իր գոյութեան: Մովսէսը թողնում Է, որ մարդը ախտ

ը, որ իւր հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով {զոհում} էր ամերիկեան անկախութեան, որի մէջ ազատութեան նախ

թեան պայմանքը եւ իւրեանց քսակը միայն ցուցանելով, {զոհում} են պարզամիտ ժողովրդի բարեկենդանութիւնը: Գողգոթայ

ղլուն շատ այն տեսակ մարդերից չէր, որ ամենայն բան {զոհում} են մի հարուստի ժպիտին կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօ

ակի դանակը։ Պապականութիւնը շատ դիպուածներում {զոհում} էր իւր անսխալելի կանոնադրութիւնքը, շատ մեծամեծ մ

ից, իսկ Հայոց պատմութեան մէջ ամենայն քայլափոխում {զոհում} է Հայոց եկեղեցու անկախութիւնը Հռովմի վատիկանին։

յոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան, նոյնպէս {զոհւում} է մի ջլային տենդի, որ առաջացել էր Ագապի օրիորդի

ալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի գետ կամաց. զնոյն իսկ {զողբ} անդուլ հեծեն այսօր արձագանք լերանց Հայաստանի՝ առ

եւելից"։ Ազդարարության մեջ ասվում է... " Կամ {զողբս} ի " Վկայսն Արեւելից ", որոյ հեղինակ ասորի անշուշ

պեցու ձեռքով դրուած նախդիր։ " Եւ ողբայ Դաւիթ {զողբս} զայս 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի վերայ Յովնաթանու որդ

նեայց յորս գտանին մեծատունք հարստականք զթշուառ եւ {զողորմ} դրութիւն հայկական որդւոց, որք ի խնդիր աւուրն պար

ստուծոյ. զի մարդասիրութեան նորա ժամանեալ կորզեաց {զողորմելի} անձն իմ ի գերեզմանէ:: Եղանակն տեղւոյս է ամա

անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, թողեալ են {զողջոյն} զկտակակատարութիւնն, որպէս եւ զդրամսն ՚ի խնամս Կի

ոսին Տփխիսայ յամին 1284: Ի սմա դադարեալ տեսանեմք {զոճ} հայախօսութեան Խորենացւոյ եւ Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբ

, փոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ գրութեան եւ միանգամայն {զոճ} բանին. զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զ

յ " բղխումն ի Հօրէ " ՚ի վերաuաց միտս ՚ի կիր առնու {զոճդ} " առող յՈրդւոյ անճառաբար ", քանզի ըստ մտաց պապա

էր տարածանել առաջի Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան {զոմանս} ի հանգամանաց գործոյն, որոյ վասն կոչեմս յաթոռն եւ

ի հանգամանաց գործոյն, որոյ վասն կոչեմս յաթոռն եւ {զոմանս} ի հանգամանաց իմոց, որովք ո՛չ մարթանամ ես կատարել

յն, որ ինչ յայնժամ գիտէի, այժմիկ առանց կրկնելոյ {զոմանս} ՚ի տեղեկութեանց բովանդակելոց ՚ի վեր ասաց գրութեան

եղս միշտ մահուչափ ուսուցին մեզ, բայց Այվազովսքին {զոմանս} ի նոցանէ, հայեցեալ աստիճան թեթեւութեան, համարի

եցի եւ այլ եւ այլն։ Ապա Մխիթար աբբայ առաքեալ {զոմանս} յաշակերտաց իւրոց 'ի Հռովմ առ սրբազան Պապն Կղեմէս

, եւ այս էր արդեօք կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել {զոմանս} յաշակերտաց իւրոց, զի զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցան

ց զՊատրիարգն Հայոց վրէժխնդիր լինել այնմ եւ խնդրել {զոմանս} յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց 'ի վիճաբանել եւ գտանել

ի օղ շարեալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք, թո՛ղ {զոմանս} ի նոցանէ երեւեալս երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատ

մէնջ, ուստի զհամառօտիւ նախակարգեսցուք ` աստանօր {զոմանս} ծանօթութիւնս արժանաւորս տեղեկութեան: Սեղեխածի

յ զիւր զկտակ, կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատարութեան {զոմն} Վարդան Գասպարեան, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն զստա

րաս կամ ՚ի Կալկաթա, կտակակատար կարգելով ինքեան {զոմն} Վարդան Գասպարեան: Աստ է Կալկաթա չիք ուրէք ծ

նց Զհամակցութիւն կամաց Ի մերազնեայս, {Զոմն} ի մէջն յարո՛ ․․. ազգի մերոյ, Տո՛ւր նմա ց

արաբաստ ծառայն քո: Յիշխանականն ի յաթոռ դու {զոյ} կամիս նստուցանես, Եւ ում զլանաս ի փառաց հե

անց Խնդիր Զհրովարտակ հոգեւոր կառավարութեանդ {զոյգ} ընդ պատճէնի պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեան

ացի առ նա եւ նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն {զոյգ} ընդ բնագրի երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին, որ գտ

տարի ապրել եմ եւ միշտ կօշիկ եմ հագել, եւ միշտ մի {զոյգ} կօշիկի համար վճարել եմ կէս ոսկի։ Այժմ, այն նզով

էս մայր գթութեան - Վարդի հետ քո, անչա՜փ բարի ` {Զոյգ} նռներըդ տաս նրան. Եւ կեանք տուող այգուդ գինու

ար, յիշի՜ր ինձ: Մութ անկիւնում թէ հեշտագին Մի {զոյգ} ձեռներ քեզ գգուեն, Վայրի այծիդ երկուորեակին Սո

ում - ասում են - Սիրոյ հրից հոգեթով. Եւ ամոլները {զոյգ} -զոյգ Կրքով վառուած, խայտ ի խայտ Փախչում վայրեր դ

ասում են - Սիրոյ հրից հոգեթով. Եւ ամոլները զոյգ- {զոյգ} Կրքով վառուած, խայտ ի խայտ Փախչում վայրեր դէպ ծա

Առնուն, ասես, սիրոյ զմասն Եւ զկծեալ {զոյգ} ի զոյգ Ամոլք խուսեն խայտացեալ Ի մենաւ

ռնուն, ասես, սիրոյ զմասն Եւ զկծեալ զոյգ ի {զոյգ} Ամոլք խուսեն խայտացեալ Ի մենաւոր վայր

այթակղութեան, եւ յետ ի մատենին նշանագրելոյ, զոր {զոյգ} ընդ այսմ շնորհ ունիմ մատուցանել Տէրութեանդ:

ցած խառնուրդներով, խօսել կցկտուր, ճնճղուկի նման {զոյգ} ոտքով այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս ամեն սքանչ

` Արդեօք հեղուած առաջին Արիւնը չէ՞ սրբազան: Կոյս {զոյգերը} թեւիթեւ Գլորւում են տագնապով, Դատավճիռը պարզ է `

յս մէկին, Պատմենք ամենը հերթով, Ինչ պատահեց մեր {զոյգին}: Երբ որ երկրում հարսնքոյր Եւ խորանի վարագոյր Պատ

բերո՜ւմն բնութեան Եւ դրախտից հեշտալի Արտաքսուեցաւ {զոյգն} այն Փշոց աշխարհն, ուր Եւան Ծնում է ցաւո՛վ մինչ ա

, Դու՝ որպէս մայր գթութեան, Տաս եւ {զոյգս} փթթեալ նրանց, Եւ մուծեալ լեռնակողման

իւնս այս, ծանր յոյժ եւ տաղտուկ, քամէ զվերջին իմ {զոյժ}: Խնդրելով հաւատալ անկեղծութեան հարգանացս զոր

ով զգլխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել {զոյժ} եւ զկարողութիւն գրականութեան մերոյ, ի վկայութիւն

իրը: Անանիան շատ ճանապարհներ ունի այդ անելու 1) {զոոլոգիայի} պրոֆեսորը, 2) բնախույզ ընկերություն, 3) կենդա

ինձ լինելոյ: 8 Յօրէ անտի մինչ ցայսօր չունելով {զոչինչ} բաւականութիւն ի կողմանէ Սինօդին, կամ մոլորեալ ի

, զանխուլ զհասարակութենէ արարեալ է զայն եւ չունի {զոչինչ} իրաւունս: - " Դուք ասէք այդպէս, իսկ յերեսփ

բեան ՚ի 17/29էն յունիսի, որով ծանուցանէ թե չունի {զոչինչ} տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց Եղիայի Յակոբեան եւ

ւ ի բազմանալ խռովութեան ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, {զոչինչ} որոշեալ. իսկ ճիզվիթ պատգամաւորք պապին ցնծացին ըն

ութեան, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ չունէր {զոչինչ} յարաբերութիւն առ այն զդաւանաբանական գիտելիս, բազ

ւռ հող գցես, Իմ տէր ու տիրական բալայ: Շնորհքով {զոռով} տղայ դա՛ռ. Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ. Էս մեր դուշման

Ուր պա՜ր յաւէրժ եւ խրախճան, Ընդ քարշ տանիմ {զոսկերս} իմ՝ Մազապուր խզեալ զկապանս, Հանգուցա

անդ ասացեալ է՝ ձեզէն իսկ գիտէք տեղեկացեալք... {Զոսկերսն} ի գերեզմանէն հանել տային եւ գետ արկանել, զհրեշտա

պիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ {զոսկի}, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ յա

նք, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ բանիս: {Զոսկի} դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու ինձ զհինգերորդն,

ն ի կամար, Ի բա՛ց ընկեա՛ զախտ արծաթին եւ որ {զոսկւոյն} ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի գուբ կարթեալ զ

ոռացեալ է զգեղեցկախօսութիւն իմ, գեղեցկախօսութիւն {զոստիկանի} գրականութեան, որոյ ամենախոնարհ յայտնութեանց ունչ

ան ` որդուդ սիրելի: Դ. ՏԽՐՈԻԹԻՒՆԸ ՏԵՂԻ Է ՏԱԼԻՍ {Զով} ծառի տակ կոյսն է նստած հառաչում, Մինչ ցերեկը մո

. Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Երեկոյեան խաղաղ ու {զով} Թէ ծառի տակ դու պառկես, Վարդի բոյրից թէ հարբել

ուսին եւ աստղեր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու {զով} գիշերներ Եւ ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւնկ դալար

րոյն... Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Ի {զով}, խաղաղ երեկոյին Թէ ընդ ծառով պարզիցիս,

սին եւ զաստեղս, Զերեկոյ, զվաղորդայն, {Զով} եւ խաղաղ զգիշերս, Զպայծառ լոյս տըւընջեան,

ն: Տակաւ զնովաւ կենաց ծառ՝ Արկեալ ի {զով} զիւր ստուեր, Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ՝

Փչէ քաղցրիկ, ցօղէ ցօղը, որ միշտ մնայ հով ու {զով}. Ցնծա՛յ, Արբատ, փառք բնակչացդ. Գասպարեան

ասպան մինչ Կայէն ՚Ի խելս եղեւ բանդագուշ, իմ {զովանայր} սիրտ անդէն։ Համայնաջինջ ջուրց ողող աստուածառաք պ

կը Հայաստանի բերանից. " Առ այժմ լիովին սփոփիմ եւ {զովարար} ցօղ հիւսիսոյ խառնեալ ընդ հարաւային ջերմութեան կամ

, ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ էր գիշերը, {զովարար} քամին մխիթարում էր արեւից տանջուած ծառերի տերեւքը

ւմ է խեղճ միաբանին մի պատուական ծառաստանից, նորա {զովարար} շուքից եւ տերեւների քաղցր խշխշոցից: Բայց այ

տում է նորա տերեւների վերայ, հազիւհազ սկսանում է {զովացնել} նորա ծարաւը, դալարացնել նորա խորշակահար տեսիլը ե

լիցիայի մէջ։ Բայց այս ծառայութիւնը չէր կարող {զովացնել} նորա հոգեկան ծարաւը, այս պատճառով, մօր գիտութեա

ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը ինձ հասնի ու մի քիչ {զովացնէ}: Անշուշտ, մի վտանգ, մի մոլորութիւն չկայ եւ չէ

ր հազիւ թէ շարժեցնում էր ծառի ամենաթեթեւ տերեւը, {զովացնում} էր ամառային տօթը: Մի մեծ եւ անծայր սեղան, լո

եւը մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մասիսի կողմից եւ {զովացնում} է էրուած փոթոթուած Արարատեան դաշտը: Արդարե՛ւ, ն

ին կորուսանել, առ ՚ի գիւտ բարեկենդանութեան կամ ի {զովացումն} փառասիրական դժոխային ծարաւոյ, որոյց ըղձակաթն լին

որան, ասես թէ մոռանում էի իմ ցաւերը, ասես թէ մի {զովացուցիչ} բալասան թափւում էր այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած

իտությունը աննախանձաբար եւ անկասկած բացում է յուր {զովացուցիչ} աղբյուրը ամենայն փոքրիշատե մտածող մարդու առաջեւ,

երից, բուքից յետոյ. Տերեւն ինչպէ՜ս զուարթանում {Զովիկ} ցօղից ` տապից յետոյ. Մերկանալով տխուր ` ինչպէ՜ս

անց եւ ի հայթայթանս օրական հացին վարեալս անդր քան {զովկիան}: Բայց երանի թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելի

ութեան չէ օգնում. տերեւքը ստանում են մի րոպէական {զովութիւն} եւ այս չափ միայն: Այսպէս եւ այն խեղճ գործաւ

ր որ քաշում է նորան բնութեան օրէնքը, հովութիւն, {զովութիւն} եւ պտղաբերութիւն տարածելու համար: " Սոս եւ

ռանց որոյ մնայի թերեւս զրկեալ ի հնարից առնելոյ եւ {զոտն} փոխ մի, ի մեռեալ վիճակէ՝ ի կենդանատուն: Աղաչեմ

րճ ընտանեօք վերամբարձ. Մինչ լաստակերտն կենդանեօք {զոտն} կռուէր ՚ի Մասիս, Ես յերկնաբերձ յայն ՚ի ժայռ

լ Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր Վառիս, երթաս {զոտս} ամբարձեալ Եւ խոյզ քո ոչ առաւիր, Զկեն

դ երկոքումբք Քօղեալ զդէմսն պակուցեալ, {Զոտսն} ՝ ներքին այլ թեւովք, Իսկ միջնովքն թռուցեալ

: Խնդրեմ գրել ինձ զգիր եւ յայտնել զայն ամենայն, {զոր} յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ էի, եւ եթէ ձերդ

եանս յայտնել: Այն " Մարդեղութիւն Քրիստոսի ", {զոր} շարադրէի ի վարժատան Պատկանով քահանայի, ի կատար հ

Յանդիման կացուցեալ ընդ սմին զարձակման վկայագիրս, {զոր} տուեալ է ինձ Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւն ի մա

տեղւոյս եւ յանդիման կացուցեալ զարձակման վկայագիրս {զոր} տուեալ էր ինձ Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւնն յա

ն առաջարկեալ էր զայնմանէ Ձերդ բարձու սրբազնութեան {զոր} նոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յայտնեալ է

իս մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի ճանկս իւր, {զոր} թէպէտ եւ ողորմութեամբն աստուծոյ ազատեցայ ի մահուա

ւն եւ մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վերայ իմ, {զոր} զկնի ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում ինչս բ

ն օրինաց տէրութեան, զզրկանս իմ ի Բարսեղ քահանայէ {զոր} հառաջացուցեալ է նա ինքն՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի բ

զի կենարար վարդապետին Յիսուսի բան ելցէ ի կատար թէ {զոր} խօսեցիք յունկանէ, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց ", վ

հրաժեշտ հարկի ենթակայանայր զայնոսիկ գրութիւնս իւր {զոր} այժմ ուրանայ ուղղել շեշտակի առ կառավարութիւնդ ի ք

հակալիս, առաքեմ ընդ այսմ իսկական գիրն դիրեկտօրին {զոր} գրեաց նորին գերամբարձ քահանայապետութեան, յաղագս

իւս այլոց հոգեւորականաց զաստիճան ջահընկալութեան, {զոր} ընկալայ 18 յունիսի նոյն 1848 ամի: 2 Ըստ զօրու

հասարակութենէ Նախիջեւանայ, (յաղագս) զարձակագիր {զոր} խնդրաւ մատուցի հոգեւոր կառավարութեան Նախիջեւանայ

կ թէ ոչ, յետս առ իս զարձակման թուղթն իմ առաքել, {զոր} եւ ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ: 4 Ի 1848 ամ է (1

ութենէ Նախիջեւանայ յամի 1851 զարձակման վկայագիր, {զոր} նորին բարձր սրբազնութիւն յանդիման կացուցեալ Սինօդ

ղաքին յանդիման նոր որգոստային: Ի սմին խնդրոյ {զոր} շարադրեցի եւ պարզագրեցի ես, խնդրագործ Միքայէլ ջա

ւարտելով միանգամայն եւ զքննութիւն մտանելոյ անդր, {զոր} սկսեալ եմ, եւ որ մնաց անկատար վասն չունելոյ զարձ

ութեան երեքտասներորդէ ամսեանն Մարտի համարաւ 132, {զոր} ընթերցեալ բազում մխիթարութեամբ՝ խնդացի ընդ աղօթս

արժանին իմում փոքրութեանս: Ոչինչ աւելի, քան {զոր} պարտքն էր, առնեմք, եւ յամենայնի, յոր զձեռն մխե

ժամանսկի, խոստովանիմք, զծանրութիւն բեռինն, այլ {զոր} բարձէք սիրով յանուն ազգի, յազգէն դարձեալ աղաչիք

եան եւ յարուցանելոյ զիրաւունս ազգի եւ եկեղեցւոյ, {զոր} անխղճօրէն մեռուցին արք մեղմեխք եւ անբարեմիտք:

դ պաշտօնակատարին պրոկուրօրի, ի մէջ բերին զթուղթն {զոր} 41 անձինք տուեալ են վարդապետին Այվազեան: Առ այդ

Այն ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացին ստնանել իրաւանց, {զոր} բարձրացուցանէի, վեհափառ կաթողիկոսն հրամայեաց առա

իս առ ինքն խնդրեաց թարգմանել զվճռադատութիւն ձեր, {զոր} տուեալ էիք ՚ի մաuինս այսմիկ, թեեւ թարգմանին Սինո

եան ըստ ամենայնի անյուշ, քանզի վճիռն այն իսկ է, {զոր} ընթեռնումք ի ներկայ հրովարտակին, զկնի բառիս հրամ

ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ բովանդակութիւն նամակին, կամ {զոր} յարաբերութիւն բովանդակութեան առ որսացողս եւ ոյք 2

օք եւ կարո՞ղ է ընդունել յանձին զայդ պատուանունն, {զոր} թշնամիք մեր վերագրեն նմա: Նամակք հասեալք առ ի

իմ վաղ ուրեմն տնօրինեալ առաւել իմաստութեամբ, քան {զոր} կարէին ի գործ դնել թշնամիք, անկորուստ հասեալ են

մ ստորագրեալ է ինքն եւ քանի մի թէոդոսիացի հայք եւ {զոր} հաստատեալ է (այսինքն վկայեալ զստուգութենէ ստորագ

լով զարժանապատուութիւնդ յանկեղծութիւն յարգանացս, {զոր} ունիմ առ Ձեզ: Մնամ նովին մեծարանօք խոնարհ ծա

ետէ. մինչ ամենայն ինչ կրկնապատիկ արժէ այժմ, քան {զոր} արժէր ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ զտասն յառաջ քա

ակ մերազնեայք ՚ի Կալկաթայ, երթեալ վատնէ զամենայն {զոր} եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն

Եթէ գտցի հնար ինչ, այս է, եթէ այրն այն ունի {զոր} եւ է անշարժ կայս, զորմէ մթին իմն լուայ ի միոյ ե

կէսն յ250. 000 ռուփեաց անկանէին Գրիգորիապօլսի, {զոր} կարծեմ թէ եւ ստացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ

պիսկոպոսի իւրեանց: Առ այժմ ոչ աւելի, քան {զոր} գրեցի, գիտեմ ինչ. զամենայն զոր միանգամ լուայ յա

մ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի, գիտեմ ինչ. զամենայն {զոր} միանգամ լուայ յայտնեցի ձեզ մեկին, ոչ հայեցեալ յե

ոյժ: Խնդրելով հաւատալ անկեղծութեան հարգանացս {զոր} ունի առ Ձեզ, մնամ նովին միշտ, որպէս յերեկն եւ յ

այն եւ ընթերցջիք, առ ՚ի բարւոք եւս ՚ի միտ առնուլ {զոր} ինչ գրեմս այժմիկ: Առ պահանջողութիւն իմ յադմին

ս իւր, յորում գտանի եւ բաժին ինչ յարդեանց տանն, {զոր} մեքս պահանջեմք: Յայտ իսկ է ձեզ ՚ի կտակէ հանգո

գործոյն զ700 ռուփիս, այն է զ70 ֆունտ ստերլինգս, {զոր} անդէն առ նմին հատուցեալ, ընկալայ զպաշտօնական ստա

կորուստ ազգին մերոյ բազմօք առաւել իցէ քան զծախս, {զոր} անհրաժեշտ պիտի առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ

ուղթն, այլ ի վաղիւ հասանէ վերջին օրն, աւելի քան {զոր} չկարէ պահել եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն ամենայն

, այլ ի վերայ այսր ամենայնի պարտական է ծախուցն, {զոր} ի գործ դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նման

ՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս Յետ մեծի կարեկցութեան, {զոր} ցուցիք ինձ ՚ի կատարել իմ զառաքելութիւնս, ի մասին

, ստանալ զմնացուածս գումարին եւ հասուցանել առ իս {զոր} նա ընկալաւ կամակար: Այժմիկ աղաչանք իմ այս կա

ւցանել զճշմարտութիւն, ճեղքելով զցնցոտի պատրուակս {զոր} սովոր է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր, ոչ միայն ար

րէ սատար լինել Ձեզ, թերեւս ի շինութիւն դպրոցին, {զոր} հիմնէիք տակաւին ամօք իբր երկուք յառաջ: Եթէ հ

պահարանին մակագրել զանուն իմ եւ զլիակատար հասցէ, {զոր} ունիք գտանել ի վերջ միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պե

լ նմա զկարեւոր տեղեկութիւնս եւ զգումար հրիտակին, {զոր} յաջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս բերել: Խնդրելով ընդունե

անել զպատկերն եւ թէ օրէն իցէ հատուցանել վասն այսր {զոր} եւ իցէ քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ իցէ վախճան պա

ժառանգութեանն: 'Ի պաշտօնական ազգային ժողովի, {զոր} գումարեցի 'ի հնգետասաներորդ աւուր նախընթաց ամսեան

օդից եւ ջրից: Մի բուսական կամ մի ծառ, առնունք, {զոր} օրինակ՝ փշատը, որ Հայաստանում տալիս է քաղցրահամ

ւոր շռայլութեանց է անունակոչական տօնախմբութիւնն, {զոր} մեծածախ կատարեն յամի ամի՝ նուիրելով եւ հոգեւորակ

ն յարեւմտեան որմի անդ ծայրէ ի ծայր դուքաններ են, {զոր} յանցեալ տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստահեղոյս ե

կատարքն զվերն յիշեալ ամենայն սարանջամն եւ կամ այլ {զոր} ինչ կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, ե

անի: Յետ այսորիկ եւ վասն մեծի կասկածանացն, {զոր} ունիմ ի նենգաւոր եւ ի յանդադար թշնամեաց իմոց, ահ

Քրիստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն Վարդանն, {զոր} յուսով եւ անհոգս մնամ Է համեմատութեան սիրոյ բարեկ

ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց զամենայն ստացուածք, {զոր} ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ հետ ինձ տանելու

ժառանգորդացս մահ պատահիցի, յայնժամ ժառանգութիւնս {զոր} տուեալ եմ նոցա, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս ի վա

դ, իմոյ հայրենական մնացած իմ բաժին ժառանգութեանն {զոր} պիտի գտանեմ, բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտո

անելէս հանդերձ յիշեալ եափանու ոսկէ դրամի վաճառովն {զոր} ինչ որ գտանեմ Տէր Ստեփաննոս Յարութիւնիցն, միաւոր

տարիդ ունենալն իմ զԳնուսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ {զոր} ինձ յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղ

տակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զստացուածքն եւ {զոր} ինչ որ բովանդակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց սնդո

արկայ ունիլ հետեւողութիւն ուսման նորա, ի պատճառի {զոր} ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիր

հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց {զոր} կրեն ի վերայ բանին իմոյ, տէր հատուցանէ նոցա ի հա

ցի ահեղ ատենին Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, {զոր} ետուր ինձ ժամանակս այս բարի եւ արարեր զիս որդի ծն

ադրունս անդ համարձակեցուսցուք գիտութեան լեզուիս, {զոր} երկնից արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն Արամ

Բի՜ւր երանի արդարոց. Վճիտ ի սէր՝ {Զոր} ցանգ եւ Գիր պատուիրէ, Հրեշտակն մեր Սի

ջ զերգի՞չ վսեմ"։ - Չիմանամ իսկ, այր դու, {զոր} ասես: " Եւ ո՛չ ժմտիս - այո՛, տեսանեմ ".

. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ Եւ յԱրուսեկին {Զոր} թաւուտք գգուեն Յախտարծարծ լերին Ի թաւա

ն հաստատուն. Որպէ՞ս նմա շող փայլակեալ {Զոր} հատանէ լուսատունն. Որպէ՞ս ստրուկ թոպեալ ի

, տէ՛ր Ադամ, Թէ սրտի քում ոչ տուաւ՝ {Զոր} սիւք ասես շարժական. Զի Տէր զայն քեզ զլացաւ

թեանց երկնից: Եւ հոտոտի Տէր ի խունկ, {Զոր} արկան էր սերովբէն, Բանին ականջք զգայունք

եալ: Յամբովկ հասեալ սերովբէն Գործոյն {զոր} գայր կատարել. " Հապա՛, փութա՛ հմտօրէն

ր Վերին, ամենակատար Սիրել զԱստուած եւ {զոր} ինչ Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլոյ,

փութացեալ վիպիս Ոճով ասել զամենայն, {Զոր} ինչ դիպեալ ամոլից: Գամ մի յերկրի՝ հարսն ք

վ հանապազօր զանյողդողդ հաստատութիւն ի դաւանութեան {զոր} ունիմք, եւ տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկելով զ

ւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմորոյ պապականութեան, {զոր} առատութեամբ բաշխէ Այվազովսքին - քանզի ի պէտս ազգա

նս գայթակղութեան, եւ յետ ի մատենին նշանագրելոյ, {զոր} զոյգ ընդ այսմ շնորհ ունիմ մատուցանել Տէրութեանդ:

եցւոյ, յութերորդ դարու հիմնեցան ՚ի բառս առաքումն {զոր} ՚ի հինգերորդ դարու անտի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդի

առ հարցումն, եթէ մարթ իցէ յաւելուլ ՚ի հանգանակն {զոր} ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի ", պատասխանէ, թե " անհնա

անեաւ, ակնարկէ Այվազովսքին ՚ի քաւարանն պապական, {զոր}, ո՛չ ընդունի Արեւելեան եկեղեցին, որոշակի խոստով

, եւ հաւատ, որ չէ հիմնեալ ի վերայ գիտակցութեան, {զոր} ո՛չ ընդունի հոգին, մաքուր խղճմտանօք, այլ առ հար

ւսան էլ զգիրն, քան մեքենաբար եւ կուրoրեն հաւատալ {զոր} ոչն ըմբռնեմք: 12) Երես 69. Ճառելով, եթէ

ոնէութեան եւ խորհուրդ նորա է բարոյականութիւն. - " {Զոր} ինչ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դո

դին. Մի՞թե եկեղեցին մեր ընդունի՞ զայլ հիմն, քան {զոր} եդ Յիսուս Քրիստոս, արեամբ իւրով զդաշն ուխտին վաւ

արոզ էին " եթէ ոք ասիցէ ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան, {զոր} յինէն օգտիցիս, մարթ է չառնել ինչ հօրն կամ մօրն:

դ դրոշմ ին, այնուամենայնիւ ո՛չ զրկի ՚ի Հոգւոյն, {զոր} ընկալա ի ձեռն մկրտութեան: Խորհուրդ մկրտութեան Հա

ակաթութիւնք, ժողով գումարեալ սրբագրել զեկեղեցի, {զոր} ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմք իսկ զանարատութիւն: Եւ

1851 Ապրիլ ՀԵՐՔՈՒՄՆ ՅԻՄԱՐԱԿԱՆ ԿԱՐԾԵԱՑ {ԶՈՐ} ԱՆՄԻՏՔ ՈՒՆԻՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՈՒՍՄԱՆ Յէ՜ բանդագո

էպէտ եւ ոչ թերակատար գոլով սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, {զոր} ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելւոյ Ալանայ, կեամ նո

ուխտս եւ զպատարագս 'ի սուրբ եկեղեցւոյն Կաթուղիկէի {զոր} հիմնարկեալ նորոգեաց մեծապայծառ շքեղութեամբ, ըզհն

մայեալսն ձեզ, ասասջիք, թէ ծառայք անպիտանք եմք, {զոր} պարտեա՛քն առնել արարաք " (Ղուկ. գլ. ԺԷ, համ.

եք. եւ մանաւանդ անօրէն հազարապետին Միհրներսէհի, {զոր} մեծաւ ջանիւ եւ սաստիկ աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ

նից տղայութեան ժամանակ. " սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, {զոր} ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելոյ Ալանաց՝ կեամ նով

հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն արարելոց իմոց, {զոր} 'ի մանկութենէ արարեալ էի " (Թուղթ. եր. 56)։

. " Եւ պահէր Եսաւ ո՛խս Յակովբայ վասն օրհնութեանցն {զոր} օրհնեաց զնա հայր իւր, եւ ասէր Եսաւ 'ի մտի իւրում

Մարիամ եւ Ահարոն զՄովսէս վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, {զոր} ա՛ռ Մովսէս. զի կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն, թէ ըն

կախուիլ. " Աստուած հարցն մերոց յարո՛յց զՅիսուս՝ {զոր} դուքն սպանէք կախեալ զփայտէ " (Գործք Առաք., գլ

գլ. Ե, համ. 30)։ " ԸզՅիսուս որ 'ի Նազարեթէ՛ {զոր} օ՛ծն Աստուած Հոգւով Սրբով եւ զօրութեամբ... սպանի

ան զի գեղեցիկ էին առին իւրեանց կանայս յամենեցունց {զոր} ընտրեցին " (Ծնունդք., գլ. Զ, համ. 2)։

։ § 52. Բնագրում ասած էր. " Այլ սակաւ բանիւք {զոր} յերկրորդումն թղթին գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", եւ այլն

տի լինել, եւ գուցէ նոյն իսկ իշխանին Անձեւացեաց, {զոր} 'ի Պատմութեան իւրում յիշատակէ Ղազար յերկուս դէպս

ից ոմանք " կարասի խոստովանելով խնդրէին զտեղին ", {զոր} Ղազարու տայր Վահան։ Երբ սրտապնդած թարգմանում

կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն {զոր} ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... "

ուգն առաջարկութեանս, թոյլ տալ ինձ ի գրի հարկանել {զոր} ինչ շրթունք իմ չզօրին ըստ ամենայն արժանեաց գեղեցկ

է զճշմարտութիւնն եւ զմեր ստութիւն, պաշտօնն այն, {զոր} մեք մատենագիրքս առնումք այժմ ի ժողովրդենէն, կարճ

որա, յերկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն: Ճիգն, {զոր} եսն ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ է յայն

ւ կան բաղադրեալ հանքեր, բայց նոքա տարրական չեն, {զոր} օրինակ, երկու հանք, որ բաղկացած էին առանձին առա

անի մաղ. սորա մէջ դնում են եօթն տեսակ չոր միրգ, {զոր} օրինակ արմաւ, չամիչ, թուզ եւ այլն, եւ այլն. դ

ց, էր գրեթէ բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, {զոր} եւ երկրորդ կոչեմք, որ առաւել յաշխարհականս գտանէր

ս պատմի 'ի վարս նորա, եւ յետ բազում ծանօթութեանց {զոր} ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց եւ

նք Մխիթարայ աբբայ հօր, բաց յայլոց մեծամեծ ձրից, {զոր} յանձին բարձեալ բերէր, էր երեւելի փօլիթիքա, որով

օնս եւ զաւուրս ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց {զոր} նոքա տօնէին, եւ ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի ե

, զի մի պարտաւորեսցի 'ի բաց կալ 'ի փօլիթիքայէն, {զոր} յինքն կրէր իւրովքն հանդերձ, որպէս եւ մինչ ցյետին

ռնուլ 'ի ձեռաց Հայոց եղանակ ինչ ուղիղ դաւանութեան {զոր} կարասցեն եւ 'ի տիպ արձանացուցանել, որով ազատեսցի

միմ բառնալ յուղղափառ հաւատացելոց զգայթակղութիւն, {զոր} իմով անխոհեմ նախանձայուզութեամբ օգտելոյ հոգւոց պա

)։ Բայց արդ բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք {զոր} ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ

րդ բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ {զոր} գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ զ

ին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ գիրք {զոր} գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն

դդէմ. բայց քանզի իսպառ տկարացեալ եմ, առաւել քան {զոր} կարծէք, եւ անկեալ 'ի յիշողութենէ եւ օրէ յօր նուա

եթէ արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել, {զոր} արժանն է, բազուկն արդարութեան, ժողովուրդն Աստու

, որ 'ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն գիրքն է, {զոր} 'ի ժողովն երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ

զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն {զոր} հաճին եւ խօսին 'ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի՛ր, եկու սի

զի անձամբ տարցէ 'ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ արասցէ {զոր} կարեն։ Դարձեալ առաքեցին եւ զայլ գիր դէպուղիղ 'ի

ել բռնի յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ {զոր} խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ

, " գոհանամ զքէն տէր, զի 'ի կամիլ զդատ մեր մեծ, {զոր} ունէաք ընդ քեզ, եկիր յԱրեւելս եւ վճարեցեր զամենա

տեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, {զոր} ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ ականջաց իւրեանց յարմ

եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա, {զոր} վկայէ սրբազան Պապն Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ը

ցեալ"։ (Նեմանի). Ասեմ ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ {զոր} ոչն ախորժես, ծանր լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս

եհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի " իմացիր եւ զայդ {զոր} ասես, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն ճշմարտութեա

ս արդարացուսցէ զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ {զոր} ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարիցի ը

չիմացականն կենդանութեան դարմանատարութիւն: Քանզի {զոր} օրինակ անցեալ գնացեալ էին դարքն նախնականք եւ որք

ստուծոյն Աստուծոյ, զմարդոյն մարդոյ, տացուք առնն {զոր} ինչ քաջ իրաւամբք վայել է նմա. suum cuique]: Չէ՞

անս, թո՛ղ զայն [յոյժ տարակուսելի] ճշմարտութիւն, {զոր} ընդունին դոքա ի բերանոյ բարեկամաց. բայց ճշմարտու

վմայեցւոց, որ զայն բան ունէին առ մերս հայկական, {զոր} բան տիւ առ գիշեր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտել

գութեան լեզուին, կարկատելով զանհեդեդ պատճառանս, {զոր} օրինակ առնեն այսօր իմաստունք հայոց հնասէրք եւ ման

ցի զիւր " Հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան " ( {զոր} աւելի արժան էր ասել քրիստոնէական դաւանաբանութիւն

ւ [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի լեզու, [ {զոր} հասկանայ եւ ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ

ակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ [նոցա զայն ճանապարհ], {զոր} ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոնեայք, թարգմանեալ զսո

ին ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ {զոր} ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի

քրիստոնէական կրօնից, եւ ինքնին ուսանելոյ անտի, {զոր} ինչ պարտ էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերա

խի յեզերականս. յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, {զոր} յառաջ բերէ Յովհան Երզնկացի ի մեկնութեան հին քերակ

երձ գնացեալ առ Դանիէլ չգտանէ ինչ առ նմա աւելի քան {զոր} ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխաւ առ նա առաքելոյ: Եւ

՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր, {զոր} արար ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայ

նքն եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, {զոր} թողեալ էր գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, չ

էր հարցասիրութեան, արդեօ՞ք այս այն Խոսրովից է, {զոր} Ղազար Փարպեցի յիշէ ի թղթի իւրում առ Վահան Մամիկոն

րած եօթներորդ դարուց իւրով Աղուանից պատմութեամբ, {զոր} ընդ ձիգ ժամանակս համարէին կորուսեալ: Արժանաւորու

ին: Ականաւոր գրուածք սորա համարին. ա) Ճառ, {զոր} խօսեցաւ ի ժողովն Դուինի յ719 թուականի յերկրորդ ամ

ոյս] տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, {զոր} յամին 1853 նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ ար

յլս պատմագրութեամբ Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ, {զոր} Ոսկան վարդապետ տպագրեաց ի Հոլլանդա ի տպարանին՝ զ

ր Ոսկան վարդապետ տպագրեաց ի Հոլլանդա ի տպարանին՝ {զոր} կառոյց Մատթէոս սարկաւագ Ծարեցի, առաքեալ ի Յակոբ

ւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին դպրութեան, {զոր} յետոյ նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար

նեւտասաներորդ դարս, բորբոքեցաւ վերստին ի կայծէ, {զոր} ելոյց Մխիթար Սեբաստացի հանճարեղ մտացն ծննդականութ

ով պատմաբանական գրուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք {զոր} առ սակաւս եւ եթ ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք

տանէ գիտելեաց " Զմիւռնիոյ, երբեմն հրատարակելոյ, {զոր} իւրաքանչիւր եք ի մէնջ կարէ տեսանել եւ ի վերայ հաս

մբ պատուասիրեալ, թող զանախորժ կազմուած լեզուին, {զոր} ի վերջին աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ " Եւրո

հայրենակիցք մեր եւ մի յուսասցին ի մրրոյ աղխոյն, {զոր} պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քամել գինի անոյշ եւ զու

ացուցանել վասն ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթէ {զոր} գրեաց, գրեալ էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի ժող

դնեն յաշխարհաբառն զտառն զ որպէս հայցականացուցիչ, {զոր} ամեն ուրեք տեսանեմք ի տետրակս պարոն Զմիւռնացւոյն

ութեանս մերոյ, յառաջեսցուք անդրէն ի կարգ բանին, {զոր} կոչեաց հարեւանցի հայեցողութիւն մեր ի պատմութիւնն

զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ, {զոր} կարողք էաք հաղորդել նմա լոյս առեալ յԵւրոպականաց:

դ համատարած մակերեւոյթ երկրի քամէ զմրուր բաղդին, {զոր} խառնեցին նախնիք նորա բնաւորեալ անմիաբանութեամբ,

՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել նա ժամանակ, {զոր} գիտէր արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հա

րտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին, {զոր} ի գործ դնեն. եթէ դնեն առանց ամենեւին գիտակցութեա

աջին հոգեղէն կերակրոյ Հայազգի երեխաների համար ", {զոր} հրատարակեաց գերապատիւ Նազարեանց: Եթե աշխարհիկ լե

ն դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: {Զոր} ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխ

տասն դարուց, կարեմք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, {զոր} ինչ յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան ե

ժխտելի ճշմարտութիւն է գործող ի նոցին կողմանէ, զի {զոր} չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել եւ քննել

ւտն եւ զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտութիւն բանիցս, {զոր} հնչեցուցանեմք անդուլ արդարասիրութեամբ, կամ գուցէ

ակք մեր խօսին վասն նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, {զոր} եւ փոքր եւս եւ ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ

նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ դարու, {զոր} ուսանիմք ի Թղթոյ Ղազարայ Փարպեցւոյ որ առ Վահան տէ

ղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար նա, {զոր} ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող լուսա

ազում հարուածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, {զոր} չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս դար

մին յետս դարձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, {զոր} պահէր դեռ ազգն: Կորուստ լեզուին, կորուստ քաղ

զուարճանալ, երկրորդ, զի հոգեկան զուարճութիւն, {զոր} պատճառէր ընթերցողին մատենագրութիւնն Ռուսաց, չէր

լ ոճով, եւ զամենայն գրելիս աւանդել ազգին այնու, {զոր} ընթերցեալ ոչ խելամուտ լինէր գրելոցն, այլ եւ հրճո

ա հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր նոր հայախօսութեամբ, {զոր} ընթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէս եւ աճեցուսցէ զբողբո

ացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից եւ լծակից մի, զի {զոր} կարէր հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց ազգի, չկար

ժամանակ հարկաւոր է երեւակայել մի սահմանեալ տեղ. {զոր} օրինակ, եթէ Քրիստոսի քարոզութիւնների վերայ, պիտ

ծ էր մարմնական պատիժ, բայց մեծամեծ յանցանքները, {զոր} օրինակ Յիսուսեան անարգիլը կամ վշտացնելը (?), ա

յտառակ գոյն։ "Յետինն չար քան զառաջինն"։ {Զոր} օրինակ՝ հերետիկոսական, սխալական, աստուածուրացական

որ ու-ով կամ եւ-ով բառերը երբեմն վեվով կը գրեն. {զոր} օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւար, ն

որ ունիցի տացի եւ յաւելցի, եւ որ ոչն ունիցի, եւ {զոր} ունիցին բարձցի ի նմանէ ", ճիշտ այսպիսի դիպուածնե

աւոր հոգեւորք մեր: Եւ մի՞թէ չիցէ տեղւոյս արժան, {զորաց} ի հաuարակի ցայս վայր խօսեցայ, ՚ի մասնաւորի պարզա

ստացան Ռուսաստանի մեջ օրագիր տպելու, կրկին անգամ {զորացավ} մեր սրտի ցանկությունը, եւ սկսեցինք հետեւել այս գ

ոյակապ դպրոց տեսանելու հույսը քաջալերում է ինձ եւ {զորացնում} է իմ ֆիզիկական թուլությունը՝ պատճառված դժոխային

ն գերամբարձ քահանայապետութեան, յաղագս ընդունելոյ {զորդեակն} ձեր ի լսարանն Լազարեանց ըստ որում չէ մեզ պիտոյ,

նոսա, Այլ ի չարէն զիս փրկեա՛, {Զորդի} Քո աղախնոյ, Ում սիրտ ետուր սիրալիր Եւ

մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն սպանին ՚ի վերջէ եւ {զորդի} տեառն իւրեանց եւ այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն Ար

ուծանէ ի կենցաղոյս, թողեալ զերկոսին ամոլակիցսն՝ {զորդի} սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկացի

ատուցանել Ձեզ, ո՛ աստուածընտիր Հայրապետ, նախ, {զորդիական} գրութիւն վերասաց պատգամաւորացն, որով յայտնեն տէր

ն ազգիս, երկոքին ամոլակիցքն, աղայք Լազարեանք թէ {զորդին} ձեր զՅարութիւնն ըստ յարգելի միջնորդութեան սրբազան

բգարեանցն: Ուստի պ. Աբգարեանցն արձակեալ ընդ իս {զորդին} իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր ասացեալ օր

ւս ընդ անպարտակիր մահ վարդապետի իւրոյ, տեսանելով {զորդին} հօրամոյն յաջորդեալ զնա, բուռն հարկանէ զլուսաւորո

քաղաքացեաց, որք գոլով ինքեանք յիմարք, զնոյն եւ {զորդիս} իւրեանց տուեալ յաշակերտութիւն ումեմն Մկրտչի կարճա

յոմանց քաղաքացեաց Նախիջեւանայ վասն դաստիարակելոյ {զորդիս} իւրեանց, իբրեւ արգելեալ եղեւ օրինօք յուսուցանելո

ր հայրենիք այրիացեալ զիւր գլուխ, Յանգայտ իւր ծոց {զորդիս} գգուեալ որովայնի իւր ծնունդք։ Նոր տեսարան՝ նոր

եալ տայր ասել զթագաւորն Յազկերտ զի շնորհեսցեն նմա {զորդիս} երանելւոյ նահատակին Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից

նգաւոր իշխանին Սիւնեաց Վասակայ 'ի դայեկաց, որպէս {զորդիս} մահապարտաց եւ տարեալ 'ի Դուռն զի մեռցցին, որք էի

մ. 24)։ § 46. " Եւ օրհնեաց Աստուած զՆոյ եւ {զորդիս} նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լց

րատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վերածնելութեամբ {զորդիս} եւ ի տեղի իւր զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք

գուել զնոսա հայրական սիրով, ընդունել զնոսա իբրեւ {զորդիս} միոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ ինքեանք պատկանէին

շատ եւ եթ փոքր այսու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ {զորդիս} միայն, թէ եւ միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, ս

իցէ, գոնէ բնական ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել {զորդիս}, տուեալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղ

ամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր, յիշեմք {զՈրդւոյ}, նորա զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու խաչելութի

գւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի։ Եւ որ ոք ասիցէ բան {զորդւոյ} մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ

Գ., համ. 28 եւ 29)։ " Եւ ամենայն որ ասէ բան {զորդւոյ} մարդոյ, թողցի նմա. բայց որ զՀոգին Սուրբ հայոյից

դրված գրել եմ, գուցե դորանով ստանալու եմ մի քանի {զորեղ} թշնամիք, ինձ հակառակորդ, բայց անհույս չեմ, որ

լ, ուրիշ դուռը չկա, ինչպես հարցուցի իրավագետ եւ {զորեղ} մարդերից: Ես այսուհետեւ ամեն շաբաթ նամակ կգրեմ,

ը: Դա մեծ առաջադիմություն է ծովագնացության համար {զորեղ} քամիների ժամանակ: Այդպիսի մուշտակի օգնությամբ նա

րու ընտիր շաքարաջրի մեջ: Թթուն ներգործելով իբրեւ {զորեղ} քրտնաբեր միջոց, ոչնչացրեց կատարային ջերմը (այսօ

լ՝ ունիմ մտանել տեղւոյս կայսերական համալսարանն, {զորմ} է երկիցս խնդրեալ էի ի բարձրապատիւ Եփրել վարդապետէ

Փարպեցի յիշէ ի թղթի իւրում առ Վահան Մամիկոնեան, {զորմ} է յիշեցաք, յասելն յերես 65. " Անարատ եւ յամենեց

րձակեալ օրինաւոր վկայականաւ մտի ի կոչումն հոգեւոր {զորմէ} գտանի ի կառավարութեանդ եւ գործ եւ յորջորջէ զիս Ու

նովաւ ապահովել զսնունդ իւր յայդմիկ պանդխտութեան, {զորմէ} ունի խնդրել ի նոյն հոգեւոր ատենէ կարգել զինքն ի ն

բէք խոստովանեալ եւ հաղորդեալ ի մերում եկեղեցւոջ, {զորմէ} կարեն վկայել ամենայն քահանայք Նախիջեւանայ բ) միշ

նելոյ յարքունի ծառայութիւն, եւ կամ այլ կոչումն, {զորմէ} չկարեմ այժմիկ խօսիլ ինչ, այլ նոյնութեամբ հասուցա

էք ճանաչել զանմեղութիւն իմ եւ զի նանիր հալածանս, {զորմէ} աւելորդ համարիմ գալ ի գրաւոր խօսակցութեան, ժաման

րգոյ Աջեմեանցն, ընտրեալ էր իւր երեսփոխանութիւն, {զորմէ} ոմանք անբարեմիտք առ ազգն, թիւր մտօք գրեալ էին առ

ատճէն գրութեան իւրեանց առ քաղաքական խորհրդարանն, {զորմէ} քաջ գիտէք, յայն միտս, զի նորին սրբազնակատար քահ

ք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն լիով ստացաք, {զորմէ} եւ տամք զայս թուղթ հաստատեալ մերով ձեռնագրով"։

լինել արդեանց ոչ աւելի քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, {զորմէ} ի հարկէ խօսեցայց յատենի Կորտին, եթէ այդպէս իցէ ս

յս է, եթէ այրն այն ունի զոր եւ է անշարժ կայս, {զորմէ} մթին իմն լուայ ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ, յայնժա

Հագէ զվաթսուն հազար (60000) կումպանու ռուփիս, {զորմէ} ետու նմա զանդորրագիր իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամ

ու հարիւր ութսուն չորս (284) կումպանու ռուփիս, {զորմէ} խնդրեալ եմ ՚ի պ. Պալէ մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծա

հափառութեան իսկական ձեռամբ ստորագրեալ է կոնդակս, {զորմէ} Սիւնհոդոսս սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց

անհասանելի կանխասահմանութեան վերին տեսչութեանն, {զորմէ} չկարեմք պարզաբանել: Յետ ազգովին ընտրելոյ զնու

եալ եկեղեցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսային կողման {զորմէ} եւ յորմոյն իմոյ անտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի

ացս: Ընդունիմք այո՛ զներելի եւ զփոշետեսակ մեղս, {զորմէ} ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, գուցէ համարի ի թեթ

վին, յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, {զորմէ} թերեւս զգուշացուցաներ զսնոտիասէրն Իսրայէլ, ընդ ձ

այնս ի պատշաճեալ կարգի, ըստ օրինացն հրամայելոյ, {զորմէ} ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ "

ինքնին հանճարեղ մտացն առաջնորդութեամբ ստեղծանէ, {զորմէ} բան պատմի ի Խորնոյ զայս օրինակ. " Եւ տեսանէ (սո

ովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած Զենոբայ, {զորմէ} յիշեալ եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի վեր

ամբ քերականութեան, եւ աստղաբաշխական գիտութեամբ, {զորմէ} գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ եպիսկոպո

արց Լազարեանց Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան Զմիւռնացի, {զորմէ} յիշեալ եմք սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն է ի սկզբ

ն եւ զկարկատանս պարոն Էմինայ հանդերձ սխալականօք, {զորմէ} ինքնին, որպէս գիտեմք, վկայեսցէ նորոգ տպագրութեա

Այլ յորժամ գահ արքայից ՚ի վայր հակեաց ակնկոր... {Զորո՛ց} ճշտիւ վիպեցից ինձ ամենայն է հայտնի, Ներկայն

նի պարտական է ծախուցն, զոր ի գործ դնեմ առ ի ցրել {զորոգայթն} լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ յայսմ գտայց անյաջող, յա

ւ 'ի ժամանակի հնձոց ասացից ցհնձողսն, քաղեցէք նախ {զորոմնդ}, եւ կապեցէք զայդ խրձունս առ ի յայրել եւ զցորեանն

արած բանը։ Այսքան։ § 62. " Մի գուցէ քաղիցէք {զորոմնն} եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. թո՛յլ տուք ե

առ բան հարցման նորին, կամ յամի 1846, կամ 1847, {զորոյ} չունիմ օրինակն, եւ առաւել քան զայս, առ ի ծածկել

միացեալ ընդ միում ի հոգեւորականաց մերոց եղբարց, {զորոյ} չկամիմ յիշել զանուն, թագուցեն ինձ եւ զայլ որոգայ

յանուն վեհափառ կաթողիկոսին, ութն պարբերութեամբ, {զորոյ} զպատճէն վաղ ուրեմն հասուցեալ եմ առ Ձեզ, եւ ի ժող

. մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, {զորոյ} եւ զպատասխանին ընկալեալ եմ յիւրում ժամանակի: Այլ

, մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, {զորոյ} եւ զպատասխանին ընկալեալ իմ յիւրում ժամանակի, այլ

րակոսեան Յարութիւնեանց եւ զսեպհական զիւր զկտակ, {զորոյ} զբովանդակութենէ լռէ նամակագիրն իսպառ: Որովհետ

այնմ գրութեան, քահանայս այս առաքէ եւ զհաշիւսն, {զորոյ} զօրինակն գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ ակն յայտնի

ասխանի առ այս երթայց առ նա եւ խնդրեցից զհրիտակն, {զորոյ} յանցուցանել ի Նախիջեւան եւ ի կորուսանեալ զքսան առ

ն ժողովրդեան սրբակեցիկ վարուց եւ առաքինի անձանց, {զորոյ} յիշատակն ունիմք 'ի վարս նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայի

լի կացուցանել զլեզուն՝ որոց յայլմ է գաւառէ էին, {զորոյ} զփորձ առնումք մեք այսօր իսկ՝ անձամբ անձին:

ց զձգտողութիւն ամենաճիգն լինիլ ի խրթնաբանութեան, {զորոյ} ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի գովաբանութեանց նոցին իսկ

ան հեղինակին: Ոչ ուրանամք բնասիրութիւն նորա, {զորոյ} ապացոյց կարեմք ի մէջ բերել զՅովհաննէս կաթողիկոս ե

նն յետ յարութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ սահմանելոյ {զորոշակի} յատկութիւնս մասնաւոր եւ ընդհանուր դատաստանաց:

քն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, {զորով} չկարեմք բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սնեա

ն պատմութեան մերոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս Խորենացի, {զորով} չկարեմք առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ վայր մի զկայ

նն, ըստ ընդաբոյս խաբեբայութեան հայ կաթոլիկաց, ( {զորոց} բարեհաճեալ է վկայել նորին սրբազնութիւնն ի գրութեա

աթոլիկութիւն: Երկրորդ՝ զայն ամենայն գրութիւնս, {զորոց} նորին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել, չեմ ես

ւ տեսի եթէ ոչ ուղիղ գնան յիրաւունս ոմանք անդամք, {զորոց} յանուանէ ի վեր անդր ասացի, տամ զայն թուղթ վեհափա

ել Սինօդին պահանջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս դրամոց {զորոց} յիշեալ է իմ յբ., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս

Խորհուրդ թղթոյն հայի առ ի ձեռս բերել զհրիտակսն, {զորոց} ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ

ցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, {զորոց} չկարեմ այժմիկ գուշակել: Մեծարու հայրենակցիդ

Կանխեն ամոլք միաբան. " Ո՞ պատմեսցէ {Զորոց} սիրոյն հանեն ձօն "... - Մի՛ մեղիցէ Ն

կատարած առաջինն դարու՝ առ Արտաշիսիւ Երկրորդաւ, {զորոց} մանրամասն աւանդէ մեզ զյիշատակ փիլիսոփոսն Մովսէս

ի յօդել զամենայն վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն {զորոց} թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ ե

ցն յաջողելով ժողովեալ զաշակերտս ընդունակ ուսման, {զորոց} զյատկութիւնս մանրամասն աւանդէ Քերթողահայրն Մովսէս

արտ եդեալ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գետ ամային, {զորոց} յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահան զայս օ

ժամանակին, իբրեւ ի վերայ մարդոյ միշտ ծառայողի, {զորոց} կախին ամենայն անցք ընդ մարդկութիւնս եւ դատաւոր նս

ի ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, {զորոց} գեղեցիկս ի յառաջաբանութեան ճարտասանութեան իւրոյ Մ

ւն էին դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց Սինէացւոց, {զորոց} զլեզուս չգիտ էին, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քա

չգրեմ: Ես ուղարկել էի քեզ 2 ռեցեպտ, այժմ գիրիդ {զորութենովն} կիմանամ, որ այն ալ ստացած չես, որ մեղադրում ես

եթերին, Քերովբէից ի՞նչ բանակք, Յի՞նչ {զորութիւնք} երկնային... Այն ինչ նաւակ մի փոքրիկ,

ան չէ, այլ միայն նորա եկամուտը պիտի ստացվի կտակի {զորությամբ}: Մեզ մինչեւ այժմ ոչինչ բան հայտնի չէ, թե ի՛նչ կ

ի՞նչ են արել տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակների {զորությամբ} ավանդված կայքերը: ։ Եթե այս բաները կորած չեն

ը այն գումարներով եւս անշարժ կայքեր են գնած կտակի {զորությամբ}, գուցե թե քաղաքը առ ժամս բան չստանա ներկա առձեռն

գումարը, եթե լինի, քաղաքը, յուր եւ մեր պայմանի {զորությամբ}, իսկույն կհատուցանե մեզ այդ բոլորից պատկանյալ պր

ը, կդնեք մի ծրարի մեջ եւ կուղարկեք ինձ, որ նորա {զորությամբ} գնամ այստեղի երկաթուղու իջեւանը եւ ստանամ գիրքը:

ը հաստատող մագաղաթի կամ աստիճան հաստատող վկայագրի {զորությամբ}, առավել եւս՝ հարստության զորությամբ, որ ոչ մի

ող վկայագրի զորությամբ, առավել եւս՝ հարստության {զորությամբ}, որ ոչ մի իրավունք չի տալիս, բայց յուրաքանչյուր

չի տալիս, բայց յուրաքանչյուրը մտնում է այն բանի {զորությամբ}, որ մեր հասարակության անդամն է, որ նա հայ է եւ

հակառակ, եթե առաջուց վերահասություն գործվեր բանի {զորության}, այն ժամանակ եւ քաղաքը դժվարանալու չէր ծախք նշան

ղացավ դեմ դնել ազգի միջից դուրս արձակված դիմագրավ {զորության}, գեթ մեծ տհաճությամբ լսեց եւ լսում է անլռելի " կ

կարող է ստորագրել համարձակ յուր անունը եւ այնքան {զորություն} հոգու ունի, որ տպելով հրատարակե յուր կարծիքը թշն

երը: Սիրտս արյունի ծով է, բայց այնքան հոգու {զորություն} ունիմ, որ ոչ ոք չի կարող իմ դրությունը կարդալ ել

արության դեպքում: Տնային եւ օրենքի առաջ ոչ մի {զորություն} եւ իմաստ չունեցող վավերագիրը, որ սարքել է Գաբրիե

կ մի՛ պահանջեցեք. գիտե աստված, որ չունիմ ուժ եւ {զորություն}: Այս տողերը գրում եմ, բայց կուրծքս եւ թիկունքս

շատակարանքը " եւ չի հասկացողներուն հասկացնեք բանի {զորությունը}, որ ճշմարտությունը ձայն ստանա այդ կորած եւ մոլոր

ոյեմբ. տետրակի մեջ կկարդաք վերջը եւ կտեսնեք բանի {զորությունը}: Թող եւ ուրիշները կարդան եւ հավատան, որ Նալբանդ

երեւում, վերջին հուսահատության մեջ: Այս բոլորի {զորությունը} Մոսկվա գաս՝ կիմանաս, թեեւ չեմ կարծում, որ բոլո

առաջեւ: Ներկայումս ոչ առաջարկողքը գիտեն բանի {զորությունը} եւ ո՛չ այդ առաջարկության ընդունելիքը. դորա հակառ

ԱՐԵԱՆ Մեծապատիվ բարեկամ, Ձեր նամակը, որի {զորությունով} պիտի ստացվեր Կամենշիքյանից 650 մանեթ, ստացա: Պ

նձն եղեալ ինձ գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ {զորպէսն} սկսանելոյ գործոյն, ամենայն մանրամասնութեամբ տայ

ն եղեալ ինձ գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ {զորպէսն} սկսանելոյ զգործն տայց Ձեզ զտեղեկութիւնս ամենայն մ

անութեան պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն զզիարդն եւ {զորպէսն} նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չէր դոցա պակ

ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին զզիարդն եւ {զորպէսն}. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յորդորել եւ

ունեցեալ իմ ի կողմանէ նոյն հոգեւոր կառավարութեան {զորպիսի} եւ իցէ տեղեկութիւն եւ ծանօթութիւն զդրութենէ գործո

է պիտոյ խօսիլ զթանգութենէ ծախուց վասն դատաստանի, {զորպիսի} չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա: Ի սկսանել իմ զգործ

իւն, ըստ չունելոյ յինքեան զսննդարարն զայն հիւթ, {զորպիսի} պահանջէ դարս լուսաւորեալ՝ առ ի պահպանել ըստ կարի

, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բնաւ եղեալ պատմականք, {զորպիսի} առ այլս նկատեմք, այլ՝ ընդհատեալ, հատուկոտոր,

այր, զի որ եւ է Հայ ուրախութեամբ գնել համոզի քան {զորպիսի} եւ իցէ պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասա

ք դոցա, եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով պատել {զորպիսի} եւ իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինու

եռովք հասուցեալ ի բերան կարէր ունել զնոյն ճաշակ, {զորպիսին} զգամ ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհական գործարանօք,

արէին ունել եւ զայնպիսի կորովի բանաստեղծութիւնս, {զորպիսիս} առ այլս տեսանեմք, զի որպէս ըստ մեզ, սապէս ըստ լ

սգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին զգալստենէ իմմէ եւ {զորպիսութենէ} երեսփոխանական թղթոյն պահանջեաց նախ, մատաղ անել ի

ա, որպէս եւ ի պատմութիւնէ անտի մակաբերել հարկիմք {զորպիսութիւն}, զհոգի որ եւ իցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին

ռութեան, ի հարկէ թէ առանց յիշելոյ զայն ամենայն, {զորս} ի վերոյ յիշեցի, այլ միայն տարօրինակ ծեքաբանութեա

միածնի ի 10-էն դեկտեմբերին նոյն ամ ի, առաւել քան {զորս} չունիմ ասել ինչ, ըստ որում ամենայն հանգամանք գոր

վաճառ լինելոյ ունիմ մատուցանել զայն ընդ այլ թղթոց {զորս} ստացեալ եւ արդէն, կառավարչութեան Համալսարանին,

մխիթարութեամբ՝ խնդացի ընդ աղօթս եւ օրհնութիւնս, {զորս} հեղուիք ՚ի վերայ իմ որպէս ծայրագոյն քահանայապետ,

94 ամի, գրէ, եթէ ունի զայլ եւս զերկուս տունս, {զորս} եւ յատկացուցանէ, անուանեալ զդրացիս յիշատակեալ տա

, վերաբերեալ եւ առ կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ {զորս} ցարդ չէ իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն լին

րութիւնս այսոցիկ տանց՝ զորս ցարդ չէ իմ տեսեալ եւ {զորս} փոքրագոյն յոյժ ասեն լինիլ, քան զերրորդ տունն, յ

. Ս. Աբգար, յաղագս միաւորելոյ զայն ընդ գումարին {զորս} ստասջիք ի պարոն Հագէ: Զփոխանակագիրսն եւ զհա

, հարստահարելոց, վարատելոց, որբոց եւ այրեաց եւ {զորս} ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն սլանան ի վիհ յաւիտենակ

նգ արծաթոյ, այլ խնդրեաց վասն այն զերեսուն արծաթս {զորս} եւ ոչ տուեալ իմ մնաց պատկերս առանց օծման: Զայ

ճառական Սեվաստօպօլեայ զպարոն Հարութիւնն Աջեմեան, {զորս} եւ վաւերական ստորագրութեամբ արգոյ ժողովրդականաց

ւ կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, {զորս} ամենայն աստ ի թղթոջս ի հինգ հատոր բանս բովանդակեմ

ամենայն կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն եւ այլն {զորս} ներկայ ունիմ եւ կամ զորս այնուհետեւ ստացայց Աստու

երն յիշեալ տներն եւ այլն զորս ներկայ ունիմ եւ կամ {զորս} այնուհետեւ ստացայց Աստուծով, այսինքն զկնի մահուա

ս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի յարանց, {զորս} հայր ճանաչել ուսաւ ի դարուց ժամանակաց: Այո՛, պա

արիաբար մարտուցեալ ընդ այլոց մասնաւոր եկեղեցեաց, {զորս} ուղղափառս խոստովանի այժմ առ հարկին ստիպելոյ, որպ

ի մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ վերաuաց սկզբունս, {զորս} միահամուռ մերժեմք, եւ զհակառակն պնդեալ, ի՛նչ ո՛

դապետին Գաբրիէլի ՚ի համար հերետիկոսական մատենից, {զորս} մերժէ եւ դատապարտէ Հայաստանեայցս մի, սուրբ, ընդ

եսանք։ Իսկ զյառաջագոյն գրելոյս սուրբ արանցն, {զորս} 'ի պատմութեանն նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակ

անելւոյ նահատակին Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից, {զորս} առեալ էր նենգաւոր իշխանին Սիւնեաց Վասակայ 'ի դայե

սպէս էր ասած. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն եւ {զորս} առ նոսա արանցն ծառայք նորա ", եւ այլն. (եր. 48

ի կանոնաց՝ պատմագրութեան եւ ժամանակագրութեան, [ {զորս}, մի խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ աբեղայա

. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկանայ զայդպիսիս, {զորս} թէպէտ եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, վասն

ի վիպասանական երգովք զքաջագործութեանց դիւցազանց, {զորս} դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթա

իմք զարդիս ի նոցանէ, շատացեալ յիշատակութեամբքն, {զորս} ի մէջ բերէ Խորենացին, թէ ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ

կ թարգմանութեան եօթանասնից Հին եւ Նոր Կտակարանի, {զորս} առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին զմի

: Ողբս անդէն յօրինէ ի վերայ չարաշուք դիպուածոցս, {զորս} գտանեմք ի վախճանի պատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմա

, դուցէ եւ այսոքիկ իսկ են մատեանքն տգիտահալածք, {զորս} յիշէ Փարպեցին փաթաղիկէս կոչմամբ յաբեղենէն վերապատ

յտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց, {զորս} թէեւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ կորուսեալ եմք:

արգի է վասն ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանցն, {զորս} առ նմա գտանեմք. երեւին եւ ի գրածս սորա հետք այժմ

էր հրամանի, որքան դիւրագայթ եւ սխալական մարդոց, {զորս} փոքր մի եւս եւ աստուածացուցանել ախորժէին դոքա անս

խեան, Ասկերեան, Ինճիճեան, Այվազովսքի եւ այլք, {զորս} չէ տեղւոյս յիշել, միակ պարոն Թաղիադեանն լոյս տաց

էս գայ իւրով կրօնագիտութեամբ եւ ճարտասանութեամբ, {զորս} տպագրեաց մինչդեռ զուսուցչութեան ունէր պաշտօն ի տե

ւղթն Ղազարայ Փարպեցւոյ առ Վահան Մամիկոնեանց տէր, {զորս} տպեաց ի Մոսկվա յամի 1853, յօգուտ հնասիրաց եւ ի ծ

մաստունքն Հայոց զանգիտեալ ի կերպարանափոխութեանց, {զորս} ունի նորն բարբառ, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ

քարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք, թէեւ մնացորդք երգոց {զորս} ի նախնումն բամբռամբ երգէին ի ցուցս.....

, ժողովուրդն մեր զրկի ի հոգեպարար զուարճութեանց, {զորս} կարէր գտանել ի գրականութեան Ռուսաց եւ ի Հին հայկա

ամբողջ հայկական ազգի, զի ի զանունս թագչին մեծք, {զորս} չկարեմք տեսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թա

եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս {զորս} նա հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք չէ այս, այլեւ արգել

վ. քաղաքը պատասխանել է, թե Մեսսինան կամ Իտալիան {զորք} չունին այնտեղ՝ եթե՛ ունի մի Բուրբոն, թող ուրեմն

սն փաթաղիկէս կոչմամբ, եւ չէ ինչ անհավանելի, եթէ {զորքան} յօրինակաց երկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին պարեգօտաւ

արողացա հարց ու փորձ առնել, որ դղյակի մեջ փակված {զորքի} վիճակը շատ ողբալի է եւ բարոյապես եւ նյութապես: Տ

Ֆեռգուլան դրամ է խնդրել քաղաքական կառավարութենից {զորքի} անունով. քաղաքը պատասխանել է, թե Մեսսինան կամ Ի

իտո է մեկնեինք մեզ այդ լեզուների ընթացքը. առնանք {զորօրինակ} մեր հին լեզուն. նորա տղայությունը կամ մանկությու

ակութեան եւ շինուած լինէր մի բարոյական խորհրդով, {զորօրինակ} ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, Ժողովարան եւ Կլուբ: Ամ

որների զգալիքի վերայ չունին մի որոշ ազդեցութիւն, {զորօրինակ} ՝ հոտ, համ եւ այլն, եւ այլն, կամ երբեմն նկատու

նքը, որ անմիջապէս ազդեցութիւն ունէին օդի վերայ, {զորօրինակ} ՝ անտառները, բուսականքը, լիճերը, ճահիճները եւ

ղովուրդը, թարգմանչաց իւրեանց սեպհական գրուածքը, {զորօրինակ} ՝ Մովսէս Խորենացի, Եղիշէ վարդապետ, Կորիւն, Ղազ

ւշացուցիչ եւ ահաւոր այլաբանական ակնարկութիւններ, {զորօրինակ} բնութեան խրատը, սերմի հատիկները, կրոկոդիլոսը,

աստակութեններով եւ այլ մանր մունր չնչին բաներով։ {Զորօրինակ} երեք տարեկան ուսման ընթացքի մէջ միայն երեք կամ չո

իւնքը, բարոյական մտքերը եւ այլն եւ այլն, ինչպէս {զորօրինակ} Յիսուսեան դպրոցների մէջ իբրեւ օրինակ ցոյց տուած չ

գիտենք, որ այլ հոլովմունքի տակ եղած անունները, {զորօրինակ}, " գետ, եկեղեցի, Տրդատ, Եսայի ", իւրեանց բաց

հին լեզուի բնաւորութիւն եւ վերջաւորութիւն ունին, {զորօրինակ}, " մանկանց " եւ այլն եւ այլն, բայց տեսանում ենք

լ Քրիստոս նովին, յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ {զուարակաց}, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ զսնոտիասէրն Իսրայէլ

ն Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւթի, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս {զուարակաց} քոց, եւ զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանի

տանջուած ծառերի տերեւքը, որ այժմ աւելի ուրախ եւ {զուարթ} խշխշում էին: Լուսինը ամենայն փառահեղութեամբ լողո

կիրը: Վերադառնո՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ {զուարթ}, ինչպէս դուրս էր եկել այնտեղից, այլ հասակն առած

ցին թողնում է իւր միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ {զուարթ} Փարիզը եւ գնում է Ափրիկէի դժոխային գօտիների տակ մ

Եւ մեղեդին քաղցրաձայն Սերովբէից քո անտես ` Եղաւ {զուարթ} երգակից Օրհներգութեան - ձօնուած քեզ: Տէ՛ր, նայ

ցերեկը մութ գիշերն է հալածում. Թռչունները իրենց {զուարթ} համերգով Ողջունում են այգաբացը հոգեթով: " Եւ ի

անաչում"։ " Ես նա եմ, քոյր, ում պարտիզում որ {զուարթ} Սոխակի միշտ թովիչ դայլայլն է հնչում "... Նա դա

ն. Որպէ՞ս զարթնու թօշնեալ տերեւ Ի ցօղ {զուարթ} յետ տապոյն. Որպէ՞ս լերինք, հովիտք, ծործոր

կնաւոր, անմահ սուրբ եւ կենարար Հօր սուրբ փառքի, {զուարթ} լոյս - Յիսուս Քրիստոս, - պատասխանեց կոմսը, ախ ք

աստան հրապուրէր ի կրօնս մոգութեան: Ոգի հեղինակիս {զուարթ}, պայծառ եւ հեզ, գրուածքն ի հայկաբանութեան մասին

՝ աղօթք կատարելու պատճառով։ Քիչ ժամանակից յետոյ {զուարթ} եւ ուրախ երեսով դուրս վազեց մատուռից եւ եկաւ աշակ

Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ ամիս յետոյ առոյգ եւ {զուարթ} Պապը հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քանի ժամից յետոյ մե

աղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ սրտերի նոր զօրութեամբ {զուարթանալը} եւ ընդարձակուիլը, այդ բաները լինում են մեր քթի տ

ժոխքի եւ ձեր մռայլութեան զաւակներն են, ծաղկին եւ {զուարթանան}: Սա մի լաւ պաշտօնեայ էր ստութեան, դորա մէջ

ում Անձրեւներից, բուքից յետոյ. Տերեւն ինչպէ՜ս {զուարթանում} Զովիկ ցօղից ` տապից յետոյ. Մերկանալով տխուր ` ի

զոր պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քամել գինի անոյշ եւ {զուարթարար}, ուսցին ինքեանք վասն զաւակաց իւրեանց կերակուր պա

int de Galle) ես նոյնպէս վայելած եմ այս բնութեան {զուարթարար} պարգեւը, էշ նահատակ եղած լինելով ցերեկուայ դժոխա

րժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են եւ {զուարթացնում} են նորա հասկացող ունակութիւնը եւ կան այնպիսի առած

Իմ պարտէզի ծաղկանոցը իջնելով ` Հանդիպում է ինձ {զուարթերես} մի տիկին. Տեսքով սակայն տխուր սաստիկ ու խռով,

աստան ծաղկոցիս իջեալ, Ինձ հանդէպ գայ տիկին {զուարթերես}, Բայց թխաթոյր զանձամբ ինչ արկեալ Լօդի

սաց, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս էք վերլուծում " Լոյս {զուարթը} "։ Ահա քեզ մի ուսումնական խնդիր, որ արժէ ta

ր յՈլիմբ սլացաւ անմահ տնկոյն փոխանակ։ Ես Կարապետ {Զուարթնոյն} երբ ՚ի յերկնից ՚ի բարձանց զՅարութիւն փրկողին

սն ՚ի կորուստ։ Հայաստանին արդ մանկտւոյ առոյգ ոգի {զուարթուն} Յօդս ճախրէ լուսագանգուր յիմաստութեան պերճ կամար.

մեր թշնամիք ", - նա կատաղութեամբ գոռաց: Մի {զուարթուն} կերպարանեալ եթերական կամարից Որ կանգնած էր

" Լսեցէ՛ք ինձ, ինձ ` ծերունւոյս, - ասաց {զուարթուն} այն հրեշտակ (Ինքն ունէր ալեւորեալ մի ծեր մա

Եւ նորա հողը: ԳԱՐՆԱՆ ՄՈՒՏ Քեզ բարով, {զուարթուն} Առուգահասակ գարուն, Քեզ ողջոյն բիւր՝

: Այսպէս վերսաստէ Ադամ՝ Խոժոռեալ ընդ {զուարթունն}, Եւ յայս անհամբոյր պատգամ Դառնայ սերո

ար լուսաճեմ, Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ {զուարթունք}, Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողեն գերաբուն

րեղեան, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ չիք աստղունք {զուարթունք} ։ 1851 թ., մարտ ՅԻՄԱՐԱՑ ՈՒՍՄԱՆ ՎԵՐԱՅ

ամսական լռութենից յետոյ հարկադրուած եմ, փոխանակ {զուարճալի} բաների, ստորագրել քեզ այն տխուր անցքը, որ անցաւ

խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ... Ամեն մի {զուարճալի} տեսարան, ամեն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ պատճառո

, սրամիտ, ազատօրէն եւ իմաստալից խօսուածք, քանի՛ {զուարճալի} զրոյցներ, յիշատակի արժանի փոքրիկ պատմութիւնք, բ

ը, որ մարզպանին ներկայանայ։ Արդա՛րեւ մեզ շատ {զուարճալի} է թւում այս փոքրիկ խնդրի լուծումը։ Այն ժամանա

ուածներ նորա կեանքից, նորա խօսքերը եւ գործածական {զուարճալի} առածները. պատմում էինք միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր նոր

ուրախանանք: - Բայց լսի՛ր, իմ ասած մտածելիքը {զուարճալի} բաներ են, եւ կարծեմ, որ դու եւս հեռի չմնաս այդ

րչա՞փ աւելի կը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ աւելի {զուարճալի} կը լինի նորա շրջանում ման գալը, որչա՞փ կը կենդան

opos. մտքո՞ւմդ է այն Լինդման անունով հաստափոր եւ {զուարճախօս} բժիշկը, որ 12 շիշ գարեջուր էր խմում օրը, որ անց

ի մէջ կարող է առնուլ իւր ձեռքը մի գիրք եւ հոգեպէս {զուարճանալ}, եւ գերապատիւ հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած

դն մեր չհասկանալով զհինն լեզուն չկարէր հրճուել եւ {զուարճանալ}, երկրորդ, զի հոգեկան զուարճութիւն, զոր պատճառէ

լով իրենց կամքի բոլոր ուզածը իմ վրայ, այնուհետեւ {զուարճանալով} ուրախացան, ինչպէս մի տօն կատարելու ժամանակ։ Որո

ւրախանան, թէ ինքեանք, ազատ մնալով, առիթ ունէին {զուարճանալու} ՝ տեսանելով Բէգզադէի բրդգզութիւնը, այլ դորա փոխա

վերայ, որ կարծում է, թէ թատրոնը մի տեղ է, ուր {զուարճանալու} համար միայն երեւում են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է

եալ ոչ խելամուտ լինէր գրելոցն, այլ եւ հրճուէր եւ {զուարճանայր} ի յոգի, եւ այսպէս հետզհետէ նոր ուրեմն հայանայր հ

իզիկական եւ աստեղաբաշխական գործիքներով։ Բայց մի՛ {զուարճանաք} այս արտաքին փայլողութենով, որի տակ թագնուած կայ

որան մի մեռեալ դիակ, մի անշարժ եւ անկենդան էակ, {զուարճանում} է իւր յաղթութեամբ: Այդ խաւարատեսիլ գիշերի զա

քանչիւրքը խօսում էին միմեանց հետ. ծիծաղում էին, {զուարճանում} էին, մինչեւ հացկերոյթի աւարտը: Երբ ամենեքեան

զգային ժառանգութիւնը։ Ընթերցասիրելով այդ գիրքը՝ {զուարճացանք} հոգեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ յայտնուիլը եւս բա

ում այս երեկոյ խաղացին Արեգակի ճառագայթքը, {զուարճացաւ} քո հոգին. Էգուց կարող է նոյն շողը հանդիպել

եղեր, ուր կարելի լինէր ժամանակը գործածել այնպիսի {զուարճութեամբ}, որ եւ օգտակար լինէր միեւնոյն ժամանակ, թէատրոն

է որպէս պաշտօնական: Նորա մէջ, խաւարի որդին իւր {զուարճութեան} համար տպել է տալիս ճառեր, ոտանաւորներ հին եւ նոր

ղ. մի մասնաւոր մարդ կարող է միայն իւր հաճոյքի եւ {զուարճութեան} համար կարգադրել իւր ստացուածքը, բայց մի տէրութիւ

ագաւորների ժամանակից, որ առհասարակ երբեմն-երբեմն {զուարճութեան} համար անում էին"։ Ի՛նչ խօսք է այս: Նախ,

ելը, բայց թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ էին նոքա {զուարճութեան} համար. այդ, առաջին անգամ լսում ենք պ. Պռոշեանց

գիտենք, թէ հայոց թագաւորները Ներոնի օրը ընկնելով {զուարճութեան} համար հրապարակ էին իջնում մենամարտելու: Չենք էլ

ին գնում, ասենք թէ մենամարտում էին երբեմն-երբեմն {զուարճութեան} համար, ինչպէս հաւատացնում է մեզ մեր հեղինակը, բ

ւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն եւ իմացական {զուարճութեանց}, ՚ի մարմինս ապրիլ՝ կեանս համարեցան: Բայց

կանալի բարբառով, ժողովուրդն մեր զրկի ի հոգեպարար {զուարճութեանց}, զորս կարէր գտանել ի գրականութեան Ռուսաց եւ ի Հի

ծ խօսքերը են կերակրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ {զուարճութենների} խօսքեր, եւ շատ անգամ այս տղայական բաները հերիք պ

ազատ թողնելով ուրիշներին, եթէ այդպիսիքը մասնաւոր {զուարճութիւն} են զգում առասպելաբանութեան մէջ։ § 71. Մեր պա

չինչ չասաց, միմիայն շնորհակալ եղաւ օրիորդից, որ {զուարճութիւն} պատճառեց, երգելով ու ածելով, սակայն կոմսի երեսը

ն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թէ նա զգացած լինէր {զուարճութիւն}, դորա հակառակ մթնում եւ մթնում էր նորա դէմքը, ո

ջադիմութիւնն աշակերտիս. ո՞վ զհայրական բարբառեսցի {զուարճութիւն}, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս ". Խորեն., Պ

արէր հրճուել եւ զուարճանալ, երկրորդ, զի հոգեկան {զուարճութիւն}, զոր պատճառէր ընթերցողին մատենագրութիւնն Ռուսաց

ւմի մէջ։ Սա ծիծաղում էր Իգնատիոսի վերայ եւ ոչինչ {զուարճութիւն} չէր գտանում նորա կրօնամոլութեան մէջ. պատճառ, ին

զօրաւոր, քաջասիրտ ասացուածք եւ խօսք, համեմաւոր {զուարճութիւնք}, սրամիտ, ազատօրէն եւ իմաստալից խօսուածք, քանի՛

որքան հարկաւոր էր այնտեղի կեանքին։ Հրապարակական {զուարճութիւնքը} էին միայն թատրոնական խաղարկութիւնները, որ կատարւ

ամենեւին անվնաս է, եթէ գործ է դրւում միայն որպէս {զուգակշիռ} պահող տարր ընդդէմ նեղսիրտ գրականութեան: " Բա

նորա կերպարանագործութեանը: Բնութիւնը մի այնպիսի {զուգակշիռ} է պահում արարածների մէջ, մի այնպիսի տնտեսութիւն

գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանական բառ: առանց {զուգակշիռ} ունելոյ զպայմանս լեզուի մերոյ, թէ կարէր արդեօք տ

ում է երկրագործների թիւը, հետեւաբար ընկնում է եւ {զուգակշիռը}: Դիցուք հազար հոգի շինական երկիր էին գործում, ո

ուրս տուած եւ ներս ընդունած ապրանքի կամ դրամի մէջ {զուգակշիռը} պահելու ձգտողութիւն, երբ հասարակաց ծանրաչափը ակն

գործի դուրս բերած արդիւնքը մշակող եւ վաճառող, որ {զուգակշիռը} պահուի եւ աղքատութիւնը տարագիր գնայ: - Բայց

ան օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի չափ չէ շեղում իւր {զուգակշիռը}: Փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը մեր ասածին

են շատ անգամ դարաւոր յոյսեր ոչնչացնելու, աշխարհի {զուգակշիռը} խանգարելու համար եւ այդ մի ժամը կամ րոպէն կարո՛ղ

հարկաւոր էր տալ նորան, ամոլների մէջ սիրու գործի {զուգակշիռը} պահելու համար: Հասակի այս անաջող առքը խիստ անախ

ց ճնշուած սեղմ է եւ աւելի խիտ, ուրեմն օդի բնական {զուգակշիռը} խանգարուած է այդտեղ, պատճառ, բնական օրէնքով, հ

երկրագործութեան ընկնելուն, որից դուրս ես բերում {զուգակշռի} ընկնելը եւ դրամական կենդրոնացութիւնք (centralisa

հատի մէջ, հետեւաբար եւ նորա գործի մէջ. բնութեան {զուգակշռող} հիմնական դէմ է այդ կատարելութեան գաղափարը այնպիսի

եւ ամէն կողմ, ուստի եւ ցերեկը չէ կատարւում օդերի {զուգակշռութիւնը}, այլ այն Ժամանակ, երբ արեւի ճառագայթքը էլ այնպէ

ւմ է շրջապատող աշխարհի եւ ժամանակի ազդեցութեան եւ {զուգակշռւում} է: Գրանովսկին, թէեւ խոստովանում է այս դրութ

ն անգամ տեսնում ենք աստեղահմայութեան եւ Ալքիմիայի {զուգակցութիւնը}: Ազգային կարծիքը ասում էր, թէ Ալբերտոսը ուն

ց հետո որեւէ գործիքով [անց են կացնում] իրար հատող {զուգահեռ} գծեր, որոնք գտնվում են միմյանցից 12 վերշոկ հեռավ

Այո՛, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, բայց դու, {զուգահեռաբար} յառաջ գնալով ազգի կեանքի հետ, ամենայն առողջամտու

եւ կարողութեան տէր մա՛րդը օրըստօրէ կը հարստանան: {Զուգահեռաբար} սորա հետ կը լայնանայ եւ նոցա գործունէութեան ասպար

ան սիրտը եւ զգացմունքը, ախտակից լինելով անցքին, {զուգահեռաբար} երգում էին գործողութեան հետ. դերասանների ցոյց տո

եղեցու բակը, եւ շատ ծառեր տնկած կային պարսպի հետ {զուգահեռաբար}, որոնց ստուերքը ստանում էին առաւել եւ առաւել հսկ

իշտ իւր արտաքին ձեւը վարում է իւր որպիսութեան հետ {զուգահեռաբար}: Այս միջոցին, որի մասին խօսում ենք այստեղ,

ակու երեսը նոյնպէս հարթ լինի եւ նորա թանձրութիւնը {զուգահեռաբար} հաւասար, յոյս ունինք, որ ոչինչ չկարողանայ դաւաճ

ւմ ժամանակը, իսկ նոր լեզուն գնում է ժամանակի հետ {զուգահեռաբար}, ուրեմն նոր լեզուն տգեղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցի

ի սորվիս փիլիսոփայութեան պատմութիւնը եւ կարողանաս {զուգահեռագիծ} քաշել անցածի եւ ներկայի մէջ, տեսնել եւ քննել թէ

Թորգոմայ ես ընթացիցս տաց հորդան Մէտ ՚ի կշիռ {զուգաչափ} կիսեցից զայս դար սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս

ւնը, ո՛չ իմացականի եւ զգայականի ախտերը կարող էին {զուգապատշաճ} լինել այն պաշտօններին, որ Վարդիթերը ունի այդ գոր

ոփոխութիւնք առնել զանազան մասների չափակցութեան եւ {զուգապատշաճութեան} համար: - Լսի՛ր, լակոտ, դադարի՛ր ինձ խաբելո

էս կատարեալ, ո՛րքան ներդաշնակութիւն կայ, ո՛րքան {զուգապատշաճութիւն}, ո՛րքան շնորհք, ինչ ճարտարութիւն, խելքդ ինչ է

տ դնելով պատմութեանը, փախցնում է մի մարդ. նոցա {զուգաւորութենից} ծնում է այս կարդինալը: Սա իւր մանկութեան օրերում

ութիւնը, ինչ որ ունի աշխատութիւնը, երբ նորա հետ {զուգընթաց} է նիւթը, երբ այդ բոլորը հաստատած է հիմքի վերայ:

զայդ ամենայն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք {զուգընթաց} լինել արշաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ,

նութիւնը եւ ինքնագոյ կամքը։ Յիսուսականութեան հետ {զուգընթացաբար} ծաղկած խուզարկու ատեանը մասն մասն լուծանում էր իւ

գործ ունենք հավասարակշռության եւ տարրերի զանազան {զուգորդումների} հետ... Այդ գիտե մինչեւ անգամ Համլետը: A propo

ա վերայ որպէս մի խաղալիկի կամ որպէս մի հագնուած, {զուգուած} պաճուճապատանքի վերայ: Հինգերորդ դարում, երբ Հայ

ւոր կերպով ոչ ոք չէր կարող լցուցանել, եւ որի հետ {զուգուած} էր ձեր դուստրը այնպիսի անքակտելի կապերով, որ մար

բաժանէ ի վեշտասան մասունս, յորոց զկէսն, այսինքն {զութն} մասունս թողու դարձեալ յօգուտ ` քաղաքին Նախիջեւանա

բաժինս յատկացուցեալ իւրաքանչիւրոցն: Իսկ զմնացեալ {զութն} ՝ այլոց, ի Կալկաթա, որպէս տեսջիք ՚ի կտակին:

ախիջեւանայ, որ առ երի ամրոցին Ազովու, մերձ իբր {զութսուն} հազար հունս, կարգելով ինքեան կտակակատար զԿիրակոս

ընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ եւ {զուլից} սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ ամք են

ւրեք յանկեան Ձեռք հեշտախոյզք գգուեսցեն {Զուլուցդ} երկուորիս այծեման, Եւ ուլուց եղջիւրք ցցուե

գրելն զայսպիսիս ունին [իւրեանց կէտ| նպատակի կրթել {զուխտ} եկեղեցւոյն, որոց [շատ թէ սակաւք հասկանալի է հինն

էնաւ ընդ մեր ի սեղան խաչին, արեամբ իւրով սրբէ ալ {զուխտն} կտակին։ Պապական եկեղեցին, որոյ խորհուրդ բազում

կեան միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, իմացեալ սովին {զուխտն} Մխիթարեան՝ համարին զնա բազում ինչ վճարեալ, այլ

ին, գրեալ եւ տպեալ եմք արդեն։ Ամենայն, որ ունի {զուղեղ} ի գլխի, տեսանէ, եթէ փաստաբանութիւն Այվազովսքւոյ

ւիրակ, Եւ ես, յանգէտս ի մթան, Կտրեմ {զուղին} խոտորնակ... "Par ici, monsieur, par ici

՛ Կուսութիւնս առատ Նորոյդ Սանիրայ {Զուղխս} անարատ, Լիցի՜ ի թերափ, Իսկ խարամանւո

լոկ Հայկական լեզուի, հարկադրել զմանկունս սերտել {զուղղականն}, զկոչականն՝ ընդ նմին գրաբար դարձեալ պատասխանել

եկն 'ի միտս ժողովել զաշակերտս եւ ուսուցանել նոցա {զուղղափառութիւն} եւ զայլ ուսմունս, զի զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի ն

հրդոց նորա, այսու ճանապարհաւ կամեցաւ զերծուցանել {զուղղափառս} 'ի վտանգէ մահու։ Այլ այս յետին դիպուած, որ եղեւ

այոց զԵւրոպիոյ լուսաւորութիւն, քննեսցեն զհոգի եւ {զուղղութիւն} հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք վերահասու լինելոյ աս

Ես առանց այն էլ կամենում էի Բենգալիայից բերել մի {զույգ} ընտիր կայսերական կոչված վագր, բայց զգուշացա, ցա

ոլայի, հիմնադրի կարգին ճիզվիթաց, որք առ շրջելոյ {զուշադրութիւն} ժողովոյն ի բուն խնդրոյն, որ էր վերանորոգութիւն,

ովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանին եւ արգելոյ {զուսանել} կրօնի հայ մանկտւոյն այնու գրով, յարակցելով, թե

րթեալքն 'ի նոցանէ զնոյն շաւիղ կալան եւ նովին մտօք {զուսումն} իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի գործ արկին պարզ մտօք

նէն Արշակունեաց. " Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգեսցէ {զուսումն}, ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւնն աշակերտիս.

աւելուլ զեղերս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ {զուսումն} եւ զգիտութիւն: Առանց ամենայնի գիտակցութեան զ

տել եւ ուղղել։ Ի վերայ այսր ամենայնի ո՛չ ուրանամ {զուսումնասիրութիւն} իւրեանց եւ մի միայն շինել նոցա զուսումնարան ազգայ

զուսումնասիրութիւն իւրեանց եւ մի միայն շինել նոցա {զուսումնարան} ազգային, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում

ի Վենետիկ յամի տեառն 1717 զվանս, զմիաբանութիւն, {զուսումնարան} եւ զտպարան, տեղի ետ նորոգութեան հին հայախօսութեա

օգուտն ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք ծախուք {զուսումնարան} եւ զտպարան, թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն

սիրական ընկերութիւնս, յորմ է աղբերանայ չունել եւ {զուսումնարանս} սեպՀականս ի կրթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն

ալ կորըստեանս, բանային ի զանազան հայաբնակ քաղաքս {զուսումնարանս} վասն աղջկանց, յորս զառաջինն եթէ չէին քաղաքացիք բ

ւթեամբ եւ ճարտասանութեամբ, զորս տպագրեաց մինչդեռ {զուսուցչութեան} ունէր պաշտօն ի տեարց Լազարեանց Ճեմարանի: Մանրամա

ն զօրութիւն է, քանզի ապրանքի փոխարէն պիտի ստանայ {զուտ} արծաթ: - Մի՛թէ այս վաճառականութիւն չէ՞, մի

պիւ մատուցումն եղիցի: Չորրորդ, ամենայն զատ {զուտ} մնացեալ վաթսուն հազար հինգ հարիւր քառասուն ութն (

առերն ու արտահայտությունները, որոնք աղավաղում են {զուտ} հայկական լեզուն, նրա մոտ կփոխարինվեն հին հայկակա

որ չկամի երբէք համարել իւր խօսելու ոճը " ամեն տեղ {զուտ} ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ էր ուսանել իւրեանից

ւ եւս ընդդէմ չես այս իմ կարծիքին: - Քո ասածը {զուտ} ճշմարտութիւն է, ինչպէ՛ս կարելի է ընդդիմանալ նորա

իւրաքանչիւրը ինձ մի մանէթ նստելով, կէս-կէս մանէթ {զուտ} օգուտ բերէին: Եւ այսպէս պ. Յովնաթանեանցը յա

Եւ իրա՛ւ որ, հարկ չկայ կողմնապահութեան. այնքան {զուտ} եւ անհակառակելի արժանաւորութիւն կայ " Սոս եւ Վարդ

տում է բռնաբարել, մենք հրատարակում ենք մաքուր եւ {զուտ} ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր հին

, զի այլ ազգ չկարէի առնիլ. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի {զուր} ամ մի ողջոյն: Այժմ թէ բարեհաճեսջիք շնորհել ինձ զ

նաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ չեմ գրել, այդ եւս {զուր} տեղը չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու բան չուն

ն տարի եւ իմ այնքան տարվա ջանքս եւ տառապանքս պիտի {զուր} անցաներ, ուրեմն ընդունիր իմ անկեղծ շնորհակալությ

. Իզմիրյանցն, նամակ են գրել Այվազովսկուն, որ նա {զուր} տեղը չհետեւի վնասել կամ կարճել " Հյուսիսափայլը "

անության կողմից տեսակցության համար սահմանած օրերը {զուր} էին անցնում, այդ պատճառով ես կարծում էի, թե քո

աբերյալ ահա ինչ կասեմ քեզ. ամբողջ մայիսը համարյա {զուր} անցավ գարշելի ռեւմատիզմի պատճառով, որովհետեւ ոչ

ունիմ հրամանը անպատճառ ստանալու: Ուրեմն քո գալը {զուր} կլինի գարնան, ես կվերադառնամ օգոստ. 15-ին եւ,

նորհակալ եմ, ինձ ոչ մի բան հարկավոր չէ, եւ դուք {զուր} տեղը անհանգիստ մի՛ լինեք: Տկարությունս չէ ներ

է շինել նա այր աւազակների, ուրեմն եւ անպատշաճ էր {զուր} տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս դուք, ազգի

անթ կարող էր իսկոյն չքացնել նորան, եւ այնուհետեւ {զուր} էր ծագելու գեղեցիկ եւ խաղաղ առաւօտը նորա լուռ ու

- Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ բանով ես պարապած. դու {զուր} տեղը երեք օր տանը չես նստում. երեւի թէ հարստացնո

ր չէր, եւ եթէ մի այդպիսի արծաթագլուխ յօժարում ես {զուր} տեղը չքացնել Յիշատակարանիս արեւ ցոյց չտալու համար

դնում իւր հնարը, եւ այն խեղճը կորչում էր այնպէս {զուր} տեղը: Մեք ամենքս մի ազգի որդիք ենք, մեր հայրը Հ

էի, ափսոսում եմ ընթերցողներիս ուշադրութիւնը, որ {զուր} տեղը պիտի լարէին: Մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրների մ

յթքը նեղացնելու են ձեր աչքի լայնացած բբերը, որ, {զուր} տեղը բանալով մեծ մակերեւոյթ, աշխատում էին այդ թա

ձեռքով " Մեղուի " համար պատրաստած օրհասին։ Բայց {զուր} է այս խրախոյսը եւ քաջալերութիւնը. պատճառ, արդէն

ւսներին եւ մեզ որպէս թէ վատամարդիկ շինելով։ Բայց {զուր} է անհանգիստ լինում. իմ համար միեւնոյն է ազգուրաց

ց, ե՛ւ ինձ, ե՛ւ պատուելի ընթերցողներին ժամանակի {զուր} կորուստ չլինի: 1859 թ. Մարտ Թ. Հիւսիս

ուրանում ենք դրականապէս եւ, ցաւելով ազգի կողմից {զուր} տեղը գործ դրուած արծաթի վերայ, բողոքում ենք այն

քանի խօսք չասել այն մասին, թէ հեղինակը այդ գործի {զուր} տեղը աշխատել է՝ մի քանի բան այլապէս փոխելով. աւ

երկու դիպուածում եւս ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք {զուր} կ՚երթան, եթէ դուք չմերկանաք ձեր վերայից անհոգութ

երեւելուց։ Այս վերջինս, շատ հասկանալի լինելով, {զուր} տեղը պիտի ժամանակ կորուսած լինէի։ Այլ հարկաւոր ե

որ գաւառները Կրեսոսի առասպելեալ գանձարանքը չեն: {Զուր} տեղը որոնում է նա իւր արծաթը եւ ոսկին իւր գաւառնե

յսինքն հիւսիսայնոց պահանջողութիւնը եւ պատերազմը, {զուր} է)։ Հարաւայնոց ատելութիւնը դէպի Հիւսիսայինքը ան

՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ... Ով կոյս, թող սիրտդ օտար լինի {Զուր}, անտեղի նազանքին. Քո դուռը բաց, ով որ զարնի,

ահուր Ոտներըդ վեր բարձրացրած Որոնումներդ չանցնեն {զուր}, Ամուր գրկած կենսատուին Թէ յագենա՜ս շրթնալից,

պրոպ ու փայլակ"։ " Ի՞նչ ես փչում, սերովբէ, Եւ {զուր} ` ստեր հնարում, Մարդուն, իսպառ, դու, ի՞նչ է,

Այնտեղ տեսանք Ափրոդիտեայ Որի գալը մեզ {զուր} չէր. Կիթերայից եւ Կրէտէից Նա երկու..

, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք չէ կարող նորա հակառակ Ի {զուր} փորձ փորձել կամքը կոտրելու: Նա այն ժամանակ սուր

՛յշ լեր, - ասաց Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը, - {Զուր} տեղը չես խոնարհել, զուր չէ տիրում մարդը,

ալեւոր Էլբրուսը, - Զուր տեղը չես խոնարհել, {զուր} չէ տիրում մարդը, Նա կը շինէ ծխոտ ճիւղեր սա

հը, Ունայն են քո հոգսերը. Մի՛ տառապիլ {զուր} բեռի տակ, Մի՛ չարչարիլ քո անձը։ Մի լա

անակ այստեղ Կորուսի Պրոֆեսորներիդ {Զուր} սպասելով... Այժմ վերջացաւ Մեր ամենայն

ղբօրիցս 1-ից գրուած որով ուղարկեց պակսիմատ: 5-ին {զուր} տեղը նամակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[

յսպէս կամ այնպէս պէտք չէր, այս անօգուտ է, միւսը {զուր} է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի

րատարակութիւնը այս պէտք չեղած, կամ անօգուտ, կամ {զուր} բաները աւելի մեծ չափով եւ դրականապէս վնասակար կեր

ործի չ'կար խոպանացած երկիրը վարելու եւ հերկելու, {զուր} տեղը սերմ ցանել չոր ու մացառոտ երկրի վերայ, կամ

, որ այդ հատուցումը իրեն չհասնի, այո, շատ անգամ {զուր} են գնում նորա հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, բա

կամեցած էիք խլել թշնամու ձեռքից յաղթութիւնը, ապա {զուր} էր ձեր կողմից, խնդրել ձեր դաշնակիցների օգնութիւն

իանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - ասում են, - եւ {զուր} տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ Յունաց ժողովու

րդը մարմին էր միայն. եթէ այսպէս հաւատայինք, ապա {զուր} էր Քրիստոսի մահը մեր համար, անարդիւն նորա փրկարա

ից, մտածում է այդքան տարի եւս պահել նորան, բայց {զուր} է. դարձեալ բան չէ հասկանալու. պատճառ, ինքը գրո

գամայն: Ափսո՛ս աշխատանքիս, ափսո՛ս սիրելուս, որ {զուր} տեղը կորաւ... երկինք, փուլ արի իմ վերայ...

Բայց բոլոր իմ հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւնս {զուր} կորան. իսկ աղջկայ պատկերը ասես թէ բեւեռել էին աչ

, յետոյ ես ինքս ման կը գամ գրքերի մէջ: - Դու {զուր} տեղը մի՛ որոնիր քո գրքերի մէջ, ոչինչ գտանելու չե

ղանչէի այս սուրբ գիտութեան ընդդէմ․ եօթանասուն վեց {զուր} փորձերը դղրդել էին իմ յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւ

եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը եթէ {զուր} գնար նոյնպէս, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատութեան

տս կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ համարում էի թէ {զուր} է գնացել աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը պակաս է

ւն չէին կարող փոխել նորա կարծիքը: - Ամենեւին {զուր} էք խօսում, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ ե

երջացուցած եմ ամենայն յարակցութիւն, բորբոքում էք {զուր} տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ է ձեր փ

էի այդ ասածներդ... Բայց, ինչպէս տեսանում եմ, {զուր} է իմ ընդունելը կամ չընդունելը. պատճառ, երկու դի

մէք մեր բաներիցը խօսենք եւ ժամանակը չկորուսանենք {զուր} տեղը: - Թող այդպէս լինի, - պատասխանեց Շահումե

հոյում են մեր ցեղապետի յիշատակը, բայց այդ բոլորը {զուր} է, ողորմած հոգին լաւ է իմացել աշխարհիս բանը, եւ

եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօսել 'ի վերայ այսր 'ի {զուր} է, քանզի յայտնի տեսանի զի 'ի նախանձուէ չարէ յուզ

ակատար գտանի հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք եւ {զուր} են քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազ

րը բանում էին լեզուի մէջ առաւել կրթուելու համար։ {Զուր} տեղը պատիժներ էին սպառնում նորանց, որովհետեւ լսո

աղաքը։ Իգնատիոսը երկար չմնաց հայրենիքի մէջ. {զուր} տեղը նորա ծերունի հայրը եւ մանաւանդ եղբայրը ծունկ

աւատալի արագութենով տարածւում էր Գերմանիայի մէջ։ {Զուր} տեղը Լեւոն X Պապը աշխատում էր փակել նորա առաջը "

ցանկութիւնը եւ թոյլ տալ, որ ժողովքը լինի։ Բայց {զուր} գնացին նորա աշխատութիւնքը այն մասին, որ ժողովը լ

Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք եւ մինչեւ անգամ Սպանիացիք {զուր} էին պահանջում, որ մի Տիեզերական ժողով լինի, եւ

եկաւ Յիսուսեանների դպրոցական Աստուածաբանութիւնը։ {Զուր} տեղը հրամայուեցաւ, որ ժողովքի անդամներից իւրաքան

քնակալութեան մօտ, ընդդիմացաւ այս բանին։ Կսաւիէն {զուր} տեղը աշխատեցաւ, հիմնուելով իւր լիակատար իշխանութ

ոս X, Կլեմենտ IX, Կլեմենտ XII եւ Բենեդիկտոս XIV {զուր} տեղը աշխատեցան իւրեանց անդադար դուրս տուած կոնդակ

ստուածաբանութիւն, այլ եւ բոլոր այլ գիտութիւնքը։ {Զուր} էր բողոքում Համալսարանը այս բանի ընդդէմ։ Համալսա

ժողութիւնք այն ժամանակուայ բաների կարգին ընդդէմ։ {Զուր} տեղը Կարդինալ դը Նոյալը եւ ուրիշ հոգեւորական մեծ

նափակել Յիսուսեան խոստովանահարց ներգործութիւնքը, {զուր} տեղը բողոքում էին դէպի Կլեմենտ XI-ը, որ գալոց ժո

ամենայն ջանք գործ դրեց կրակը մարելու համար, բայց {զուր} եղան բոլոր աշխատութիւնքը. թղթերը այրուեցան եւ ոչ

այս դեռ բոլորը չէ, "... Համա, խե՛ղճ տղայ, {զուր} ես քեզ տրորում, ինչ կարծես կարծի, էդ մի կարծի.

քաղաքների եւ տաճարների աւերակներին: Գիտենք {զուր} չեն անցնում դարերը, այսինքն նոքա իրենց ազդեցութի

չեւ այսօր մի քանի նոր դարեր էլ անցան, եթէ դարերը {զուր} չեն անցնում, ապա ուրեմն այս նոր դարերը բնականաբա

չ է կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը գա՞յ: Չէ՞ որ {զուր} տեղը կը վատնէ ողորմելին իր ջերմութիւնը եւ շատ անգ

րի առջեւ էլ նոյնը անել, պատճառ, խորհուրդ չգտանք {զուր} տեղը խնդիրներ առաջարկելու մէջ, միմիայն մերժելու

յդ կրակը անցնելու (մարելու, յանգեցնելու) համար {զուր} տեղը աշխատելու ժամանակ սարսափանքով նկատեցին, որ

րմանացին զանց է արել մէջ բերել եւ մի քանի բանի էլ {զուր} հանդէս տուել: Ահա այս տեսակ բաներ ամէն գիտո

մբողջ ազգին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, {զուր} էր ամենայն ջանք եւ մտածութիւնք ազգի լուսաւորութեա

ոցա մատենագրութիւնը չլինի նոր լեզուով, սուտ է եւ {զուր} ամեն ջանք ու վաստակ ազգը լուսաւորելու։ Հին լեզու

իցը տարագիր չէր, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, {զուր} ջան եւ անօգուտ վաստակ։ Մեք գոնէ լսում ենք բան

ատես կամ անկիւնը վերականգնել կամ խոռոջը կանգնել, {զուր} պիտի աշխատես, որովհետեւ կարկտանը միշտ կարկտան կը

առի արմատի վրայ պատուաստես, երկու դիպուածումն էլ {զուր} տեղը կտրեցիր քո ապրող ծառը, որովհետեւ ոչ չոր ծառ

դպրոցի ծաղկեալ ժամանակը բանի վարդապետութիւնը ոչ {զուր} տեղը մինչեւ այն աստիճան էր հասուցած, որ մինչեւ ա

Լազարեան վերազինս զարդիս ժամ է ինձ աւետարանել ձեզ {զուրախութիւն}, որով համարիմ հասեալ զձեզ ի գագաթնակէտ ձերոց բաղ

: Շատ բան ունեմ ասելու այդ՝ հետաքրքրությունից ոչ {զուրկ} հարցի մասին, բայց այստեղ խոսելու տեղը չէ, բացի

վ, այս բառի իսկական իմաստով, այլ որեւէ բնույթից {զուրկ} աղավաղված լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարան

րուցած կլիներ ստորագրողներին. բայց որովհետեւ այն {զուրկ} է օրինականության ամենափոքր նշույլից անգամ, այդ պ

աքինութեան, եթէ մի մարդ, ունենալով այդ բոլորը, {զուրկ} էր ստոյգ դաստիարակութենից եւ կրթութենից։ Ծնողի գ

դու մասնակից չառնես այդ բարութեան մի ուրիշը, որ {զուրկ} էր նորանից։ Մի՞թէ Քրիստոսը պարտական էր մարդկութե

ատճառը է մեր ազգի անկրթութիւնը եւ լուսաւորութենից {զուրկ} լինելը: Ազգը, մնալով այս սարսափելի դրութեան մէջ

որպէս մի երեւելի ուսումնականների վերայ. պատճառ, {զուրկ} լինելով լուսաւորութենից, չէ կարող զանազանել սեւը

եան բովանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ թոյլ բան եւ {զուրկ} ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից. ասես թէ դոր

մանաւանդ թէ ասիական աշխարհի մէջ, ուր կին մարդը, {զուրկ} լինելով ամենայն իրաւունքից ընկերական կենցաղավարու

աղաքավարութիւն պահանջելու, բայց մեք՝ ասիացիքս, {զուրկ} ենք այդպիսի բարակ բաներից. մեր մէջ ասիական կոպտո

ը մինչ ցարդ վայելել է այդ հողը, իսկ իմ ցեղը միշտ {զուրկ} է մնացել նորանից: Այսօր դու կքանդուիս, բայց վաղ

, Ի՞նչ է մեղքը այժմեանների, Որ քեզանից {զուրկ} մընան։ Հնչի՛ր, Մուսա, եռանդով հա՛ր

ը, Երբ յիշում է, որ թողնում է Ու ինքը {զուրկ} ամենից Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց, Խաւար ո

մենից Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց, Խաւար ու {զուրկ} պարզ լուսից։ Մահը եկաւ, բացեց դուռը

եւ կը մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասարակ ժողովուրդը {զուրկ} լուսաւորութենից, իսկ բան ուսանել կամեցողը կարօտ

յլ բնական պատճառից, պ. Յովնաթանեանցը, ամենեւին {զուրկ} լինելով կրթութենից եւ դաստիարակութենից, շատ վարժ

վեր բարձրացող մարդիկը (թէպէտեւ պ. Յովնաթանեանցը {զուրկ} էր ամենայն բարոյական բարձրութենից), սեպհականել

թենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա եւ եղբարք {զուրկ} եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր յաւէ

Կանոնադրութեան խնդրի աւարտումը: Հայ ազգը, {զուրկ} արտաքին ամէն մի պաշտպանութիւնից, ենթարկուած Դռան

հող, հարկաւոր են պայմաններ եւ հնարներ, որոնցից {զուրկ} ենք այսօր եւ որոնց թերութիւնը գուցէ թէ լցնէ լուսա

մէն բանն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ {զուրկ} ենք, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. աստուած

ի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի ամբողջ ազգ՝ նոյնպէս {զուրկ} լուսից, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագործութեան արդիւնք

ւրեանց. տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, զարս {զուրկս} ի նիւթական կարողութեանց եւ ի հայթայթանս օրական հա

րկեալ ի տեսութենէ Ձերմէ, ի թախիծ համակիմ, եւ ոչ {զոք} գտեալ իմ սրտակից, որպէս Ձերդ եղբայրութիւն կարեկի

աղտեղել զիս իւրովք սնոտի ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ {զոք} ես զԲարսեղ քահանայն միայն գիտեմ գոլ հեղինակ այդօ

տել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքատ {զոք} 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ իբրեւ օտար զո

ոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ իբրեւ օտար {զոք} 'ի քէն եւ կամ ծառայ ուրուք"։ Երկրորդ, վերը մէջ

իր Թղթում ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ {զոք} 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն"։ Չորրորդ, Փարպ

Չորրորդ, Փարպեցու այս խօսքը " եւ ոչ իբրեւ օտար {զոք} 'ի քէն ", յայտնի է, թէ ազգակից չէ կարող նշանակե

ց եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ {զոք} գրիչ ճարտար, զի յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դ

լ եմ, կը կատարեմ: Ուրեմն ողջունեցէք իմ հարսը եւ {զոքանչը} եւ պատրաստ եղիք գալոց տարու վերափոխման տօնից յետո

... - Ի՞նչ անհանգստութիւն է, պարոն Մկրտիչ, {զոքանչի} համար եւ առհասարակ ծնողքի համար, փեսայի նոցայ տո

ակաց, որոց վասն չիք ճշմարտութիւն յաշխարհի: " Ոչ {զչար} գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մի յանդիմանեսցին գործք

ր քննութիւն ըստ այսր առարկայի վասն ի յայտ բերելոյ {զչարագործութիւնս} չարագործաց, թէ Բարսեղ քահանայն զայդոսիկ գրութիւն

նթարկեալ ազդեցութեան չարաշուք արկածից՝ ունէին եւ {զչարաշուք} յիշատակարանս, յորոց բղխէին բանաստեղծութիւնք արտա

50. " Այսուհետեւ աշխատ ոք զիս մի՛ արասցէ, զի ես {զչարչարանս} Քրիստոսի 'ի մարմնի իմում կրեմ " (Թ. Պաւղ. առ Գ

Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով, ժողովուրդն ամենայն {զչափ} առցէ զմերոյ տգիտութեան, ծանիցէ զճշմարտութիւնն եւ

տակութեանց Թաթարաց եւ այլոց հետ զհետէ, յորս էանց {զչափ} անգթութեան առաւել քան զամենեսին դժոխածինն Լանկթամ

ք փոխանակ գրչի, արդեօք կարե՞մք ի նմին բովանդակել {զչափազանց} յիմարութիւն մերոց քաղաքացեաց, որք գոլով ինքեանք

է նոյնպէս իւրով յիմար կարգադրութեամբ եւ անդր քան {զչափն} թանգութեամբ: Որգոն, հասարակ կառքն, արժէ յաւուր

րի որմն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն եւ {զչափն} աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այսմ եւ վասն ապագ

վաղնջուց ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս իւր, անդր քան {զչափն} ճոխաբանութեամբ: Պատուելի Հարք Մխիթարեանք, ի թիւ

եւորք մեր առ անձնական օգտի կամ մուրանալոյ յօտարէն {զչնչին} փառս ՚ի վաճառ հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն զմեզ,

գն, մտի ի Փարիզ, ուր զտեղի կալեալ զաւուրս իբրեւ {զչորս} ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի եւ յերեկն, որ 1

ի մտի ի Փարիզ: Զտեղի կալեալ անդէն զաւուրս իբր {զչորս} ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ եդեալ, յերեկն, ո

ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան զամիսս երիս կամ {զչորս}, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զայս գործ ՚

պոսի: Ի նստիլ իմ ի Կալկաթա, զամիսս աւելի քան {զչորս}, տեսի զքահանայս ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի նոցանէ ինք

առն զանգուած։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին {զչորս} հատոր գիրս (անուանեալ նոյնպէս Վահան հաւատոյ ուղղ

եան իւրում ի Հնդկաստան, երեսփոխան ճանաչել զիս եւ {զպ}. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գործոյն եւ ձեռնտու

Ուստի պ. Աբգարեանցն արձակեալ ընդ իս զորդին իւր {զպ}. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգէտն

ըստ ակնարկութեան Տեառնդ ընտրեցաք յերեսփոխանութիւն {զպ}. Նալբանդեանցն, կարին յարուցանել 'ի մեզ զնոր իմն

եան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր արժան {զպակասեալս} յաշխարհիկ լեզուի փոխ առնուլ ի Պարսից կամ յԱրաբացւ

ւղ. առ Գաղատ., գլ. Զ., համ. 17)։ " Լնում {զպակասութիւն} նեղութեանցն 'ի մարմնի իմում " (Թ. Պաւղ. առ Կող

շմարիտ վկայ, բազմաչարչար նահատակ Տէր Գրիգորիոս. {զպակասութիւն} չարչարանաց Տեառն 'ի մարմնի քում կրեցեր " (Շարակա

մուտ օտարաձայնութեամբ, այլ մաքրեալ, մշակեալ եւ {զպակասութիւն} ի հնոյ անտի լցուցեալ ոչ տարաձայն կերպարանաւորութե

խօսութեանն՝ որ միակ աղբիւր ճանաչի առ ի լցուցանել {զպակասութիւնս} նորոյ լեզուին: Ո՞րով հիմամբ մարթ է մտածել՝ որպէ

անց հնասիրաց՝ յընթեռնուլն զայն կարէի՞ն լցուցանել {զպակասութիւնս}, որոց տանի եւ համբերէ զաւակն հայկական ի միջի աղբ

յց զայն Բարձր Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝ յայտնելով նմա {զպահանջողութենէ} Հոգևոր Կառավարութեանն տեղւոյդ վասն տալոյ անյապաղ

սկ երեսփոխան ազգին, յայն սակս դժուարանամ կատարել {զպահանջողութիւն} ձեր, մինչեւ ոչ հրամայեսցէ ինձ Սուպրիմ Կորտն"։

պահանջէր զգումարն, որ եւ գուցէ վերստին կրկնեսցէ {զպահանջողութիւն} իւր ընդ ձեռն դատաստանի"։ Առ այս ասացի ցտիկի

կալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ ինքն այլ ազգ կատարել {զպահանջողութիւնս} իմ եթէ ոչ ներկայացուցեալ զգործն յատեան դատաստանի

րոյ խղճի գ) անընդհատ եւ առանց խտրելոյ լուծանէ նա {զպահս} ձկամբ, այսմ կարեն վկայել երդմամբ, որք ունին ընդ

, զվաղորդայն, Զով եւ խաղաղ զգիշերս, {Զպայծառ} լոյս տըւընջեան, Զծառ, զբոյս եւ զտունկ,

նդկական հրիտակացն, զգրելոյ վեհափառ հայրապետին առ {զպայծառափայլ} փոխարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ

րգմանել զԳերմանական բառ: առանց զուգակշիռ ունելոյ {զպայմանս} լեզուի մերոյ, թէ կարէր արդեօք տանել զայս ամենայն

էս իցէ, որպէս եւ է ստուգիւ՝ զիա՞րդ ապա զանցանել {զպաշտելիութեամբ} կիւրակէի չունիցի համարիլ ի մեղս, եթէ ունիցի ոք ա

մբ իւրով, առ Այվազովսքին, խնդրէ առաքել առ ինքն {զպաշտոնական} թուղթ մի, ստորագրութեամբ իւրով եւ քանի մի անձան

ւիրեալ եղէ յոմանց ազգասիրաց յանձին առնուլ վերստին {զպաշտօն} հոգեւոր եւ կալ մնալ ի սպաս տաճարին աստուծոյ: առ

ամ, թէ զտնօրինութենէ ազգին յայսմ մասին տաջիք ինձ {զպաշտօնական} տեղեկութիւն: Խնդրելով աներկմիտ լինել ի յարգան

ստերլինգս, զոր անդէն առ նմին հատուցեալ, ընկալայ {զպաշտօնական} ստացագիր: ՚Ի գումարէ յայսմէնէ 400 ռուփին ի պէտս

նձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեանց նորա եւ {զպաշտօնական} տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ գումարաց եւ վաճառեա

կ Վահան զեկեղեցիս Աստուծոյ լուսազարդեալ նորոգէր, {զպաշտօնեայս} ուխտին մեծարելով, բարեշէն զաշխարհս առնելով։ Նոյ

նչ է մեծ, թէ եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին իբրեւ {զպաշտօնեայս} արդարութեան, որոց կատարածն եղիցի ըստ գործոց իւրե

գւով եւ Աստուածութեամբ"։ Վարդապետութեանս աղբիւր {զպապականութիւն} ճանաչեմք, որ զրկէ զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի,

թէ ընդհանրական ժողովք միշտ առաջին համարել են միշտ {զպապն} Հռովմայ, իբր զյաջորդ առաքելոյն Պետրոսի: Եկեղեցի

, որք առ ի վնասել զիս պարապին անձնախաբէութեամբ եւ {զպառաւական} առասպելս հռչակելով որպէս իրողութիւն: Այո՛, չկար

նայ, որ եւ քեռի գոլով Վահանայ Մամիկոնենի ընկալաւ {զպատանին} զխաղակիցն ազգակցին իւրոյ սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի ն

Մատթէոսի սրբազնակատար կաթողիկոսի ամենայն Հայոց եւ {զպատասխանատուութիւն} իմ առաջի օրինացն Ռուսսիոյ, ըստ պաշտամանս, հարկ

իւնս, որոց վասն կոչիմս այժմ յէջմիածին վասն տալոյ {զպատասխանի}: Բայց որովհետեւ ըստ ամենայնի անծանոթ էին յին

որ կառավարութիւն ի 3-էն յաջորդ ամսեան ապրիլի ետու {զպատասխանի}, այլ յօրէ յայմանէ մինչեւ ցայսօր չէ ունեցեալ իմ ի

, Կալկաթա։ Hotel gallais"։ Յետ ստանալոյ {զպատասխանի} առ այս երթայց առ նա եւ խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ

րջէ՝ 14/26 երրորդէ աւուր ամսեանն Յունիսի ընկալայ {զպատասխանի}, եթէ չկարէ ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս

. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ {զպատասխանի} ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերստին գրել առ պարոն Բայ

ութեան յոգիս եղէ ապաստան եւ մինչեւ ցայժմ չստացեալ {զպատասխանին}, ի մեծի տրտմութեան տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել ինձ

է եւ ամենայն ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ են: Խնդրեմ {զպատասխանին} գրեսջիք: Ի Նախիջեւան առ Տօնաւիս գետով: Գր

ակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ {զպատասխանին} ընկալեալ եմ յիւրում ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ ա

ակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ {զպատասխանին} ընկալեալ իմ յիւրում ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ ա

. եւ ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել {զպատասխանին}, ասաց. եթէ յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթ

գուզանաց, արդիւնաւոր ճշմարտութեամբ եւ ի փորձոյ՝ {զպատասխանին} ճահեցուցանեմք. ո՞չ բազումք իցեն, քան եթէ սակաւք

ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին {զպատասխանիս} ոչ գրէք. եւ ես գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ խռովու

իկ անտեղի պատճառանս յիշեալ իմաստնոյն Հայոց տուեալ {զպատասխանիսն} ո՛չ անարժան համարեմք զնոյն կրկնել աստանօր, մի՝

աղիւ դիմեցից դարձեալ ՚ի դեսպանատունն առ ի յայտնել {զպատասխանւոյն} եւ առ ի խնդրել զանօրէնութիւն յաղագս պատշաճ եղանա

ամենայն տարակոյս. " կատարէր զսովորական ուխտս եւ {զպատարագս} 'ի սուրբ եկեղեցւոյն Կաթուղիկէի զոր հիմնարկեալ նոր

նուութիւնն պահանջեալ է ի դմին Ատենէ յիմմէ կողմանէ {զպատգամաւոր} ոք, եւ որովհետեւ կայի ի հեռաւոր բացակայութեան՝

աւորութեանն տարածել, զթարգմանութիւն սուրբ գրոց, {զպատերազմ} Հայոց ընդ Պարսից, զարգաւանդութիւն Այրարատայ, զբ

անիցս. սիրտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք {զպատիւ} եւ զփառս ազգի մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ:

Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ {զպատիւ}, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէացւոց մինչ

հանելոյ զիս ի թուոյ ցեխավոյից Նախիջեւանայ, առնել {զպատկանեալ} կարգադրութիւն: Ի 10 մայիսի 1848 ամի, խնդիրս

, եւ որպէս զի հրամայեալ լիցի տալ գործոյն իմոյ {զպատկանեալ} ընթացս, որով հայտնեսցի ինձ ապագայ վիճակ իմ այս է

այսինքն երաշխաւորութեամբ Այվազովսքւոյ, ոչ միայն {զպատկանեալ} գումարն դրամոց ստանալ ի Խալիբեանէ, այլ աւելորդ ե

րիստոնէական բարեպաշտութենէ, բերեալ էի ի Մոսկվայէ {զպատկեր} սրբոյ աստուածածնի յաղագս բոլոր կրպակաց մերոց կարգ

Ձէնջ հրաման տալ միում ի քահանայից քաղաքիս օծանել {զպատկերն} եւ թէ օրէն իցէ հատուցանել վասն այսր զոր եւ իցէ քա

հրաման գրեաց Հոգեւոր կառավարութեան քաղաքիս օծանել {զպատկերս} նուիրեալս ի զանազան անձանց, ստացեալ ի տեարց պատկ

իւն: Հայր սրբազան թէ չիք կանոն զի քահանայք օծցեն {զպատկերս} ընդէ՞ր ապա օծանեն հրամանաւ միոյ աշխարհական անձին

ութեան յամենաողորմած տէրութենէ, առանց տալոյ ինձ {զպատճառ} բարձրացուցանելոյ զիմ բողոք իրաւացի ի բարձրագոյն դ

ն երեսփոխանութեան, յայտնեցի զանձն իմ, որպէս եւ {զպատճառ} գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի արար ինձ

ապանձեմ առ մերազնեայս եւ առ օտարս, մինչ հարցանեն {զպատճառ} վաթսուն եւ հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթսո

նի միջաբեկ շինութիւն հայկական հնախօսութեան, որոյ {զպատճառ} անհաղորդ եւ քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ

ց քահանութեանն, չերկուանամք նոյնպէս սոցա առ գրել {զպատճառ} կոորստեան զանազան թարգմանութեանց Մեծին Մովսիսի,

ութեան իսկ իւրում: Չկարեմ, յաւելի, ընդունել {զպատճառաբանութիւն} օրէնսգէտին Հագի, որով ճգնի նա ի վնաս ազգին, որո

ստովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի բնութիւն չիմանամք {զպատճառն} ։ 7) Երես 50. Առ հարցումն. " Պատրիարքաց

ս, թէ վասն է՞ր հոգեւոր կառավարութիւնդ տուեալ ինձ {զպատճէն} պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեանց՝ հրամայէ

ւմ ի 29-էն նոյն մարտի համարաւ 218, առաքեաց առ իս {զպատճէն} պատասխանւոյ նոյն Բարսեղ քահանային, որով նա ցուցա

տթէոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց"։ Ըստ այսմ եւ {զպատճէն} ազգային եզրակացութեան, արարելոյ ի 15 Յուլիսի այս

մտօք գրեալ էին առ նորին վեհափառութիւնն, առաքելով {զպատճէն} գրութեան իւրեանց առ քաղաքական խորհրդարանն, զորմէ

սալ տայր Այվազովսքին, թէ եւ Այվազովսքին յառաքելն {զպատճէն} թղթոյս առ Սինօդն գրեալ է թէ գիտութեամբ հասարակութ

առ ոտն կոխեսցի արդարութիւնն եւ օրէնքն տէրութեան: {Զպատճէն} հրովարտակին դնեմ ՚ի սմա 'ի տեղեկութիւն Ձեր, եթէ

վեհափառ կաթողիկոսին, ութն պարբերութեամբ, զորոյ {զպատճէն} վաղ ուրեմն հասուցեալ եմ առ Ձեզ, եւ ի ժողովի անդ

լոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ {զպատճէն} եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան ՚ի մասին հ

լոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ {զպատճէն} եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին

նձ միայն ստանալ ի դեսպանութենէն Ռուսսիոյ, եթէ ոչ {զպատճէն} հրամանի պետութեանն Անգլիոյ, յանուն ընդհանրական ն

գրէ, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլոց թղթոց եւ {զպատճէն} հաշուոց, տարեկան ելից եւ մտից շինուածոցն ի վերոյ

ղթոյս յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ {զպատճէն} գրութեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Էլիազ, ա

ոբեան եւ Սարգսի Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ {զպատճէն} գրութեան իւրոյ առ Թադթէոս եպիսկոպոսն Բեկնազարեան

ուք ի ստորեւ, մատենագրելով՝ զաստուածաբանական եւ {զպատմաբանական} գրեանս: Հոգին բանաստեղծական թափառեալ անպատսպար ի

ցայս վայը, ո՛չ աւելորդ համարիմք քերել հարեւանցի {զպատմութեամբ} գրականութեանս մերոյ, առ ի լուսափայլ կացուցանել զ

քննէր այր իւրաքանչիւր զխորհուրդ բանիս: Քերեալ {զպատմութեամբ} գրականութեան մերոյ հարեւանցի ի սկզբանէ ծաղկման լե

ոչինչ տարադէպ համարիմք առ տեղեաւս խօսիլ սակաւուք {զՊատմութենէ} Հայոց, եթէ, միայն կարելի էր անուանել զայն պատմո

ան զբազումս արժանի: Այլ հերիքասցին առ այժմս բանք {զպատմութենէ} Հայոց: Դարձցուք վերստին ի կարգ մերոց բանից:

տպագրութեամբ հին հեղինակաց, այլ դադարեաց ի բանս {զպատմութենէ} գրականութեանս մերոյ, յառաջեսցուք անդրէն ի կարգ բ

րէնսգէտն պ. Հագի ոչ կամեցաւ յօժարիլ ՚ի ստորագրել {զպատմութիւն} գործոյն եւ զբողոք իմ, պատճառելով, եթէ առաջին կտ

ւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ {զպատմութիւն} ազգիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յո

ւ Զենոբ Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի {զպատմութիւն} եկեղեցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ եւ

եւ Մեծն Ներսէս Պարթեւ, որոց առաջինն՝ շարունակէ {զպատմութիւն} Ագաֆանգելոսի, պատմելով զանցս աշխարհին Հայոց ի 34

հարուածովք ժամանակին: Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն {զպատմութիւն} աւանդել զհայոցս գրականութեան, որպէս պահանջեն կար

րեղ բանականութեան է գործ՝ խնամով աւանդել յետնոցս {զպատմութիւն} ազգիս՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս

ն ստախօս աբեղայից"։ Այս Ղազար Փարպեցի արարեալ է {զպատմութիւն} Հայոց ի 388 թուական է մինչ ց484 թուականն զկնի Քրի

ծի՝ նկարագրին վաւերաբար, առաջի՝ որոց ընթեռնուն {զպատմութիւն} պատերազմին Վարդանանց՝ ընդ Սասանեանս, որում, որ

եւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր {զպատմութիւն} վարուց սրբոյն Սահակայ: Զսոյն զայս Խոսրով գիտէաք

ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց պատմութեան ազգիս, գրէ {զպատմութիւն} Հայոց սկսեալ ի վաղնջուց ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս

ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յազգէն Արծրունեաց յօրինէ {զպատմութիւն} Արծրունի տոհմին, տրոհեալ զայն ի հինգ գիրս, տպագ

յո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան եւ {զպատմութիւն} նորա յերիս մեծամարմին հատորս, այլ եթէ ուսաք զճշմ

ին, եւ այս իսկ է պատճառ, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ {զպատմութիւն} իւր, զգործս իւրոց նախնեաց, չգիտէ զհարս՝ որոց է

ց, կարող եմ առանց իրիք նեղութեան քննել եւ քրքրել {զպատմութիւն} նորոգութեան լեզուին եւ զարձակել նորա ի Սլաւոնական

րակ ի վերայ ենթալուսնէից, եթէ այսմ չիցէր, սապէս {զպատմութիւն} մարդկութեան ոչ հանդիսացուցանէր զխայտաճամուկ ծիր ի

ն կենդանութեան: Հոգի, որով կեայ ազգն, շնչաւորէ {զպատմութիւն} եւ սա զբանաստեղծութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպ

թ է տալ յօժարեսցուք պատուական հեղինակացդ լի կշռով {զպատշաճ} պատասխանին: Լսել ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ

րս քանիս մնալոյ ի Թիֆլիս, է, որ յաղագս ստանալով {զպատշաճեալ} թղթեանն ի տէր փոխարքայէն եւ է, որ սպասելով երեսփ

գին Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ ի գործ դնել {զպատշաճեալ} հնարս առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր ուրուք եւ ի

երեքտասան դարուց հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեալ {զպատուական} եւ զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բեր

4. Բնագրում այսպէս է այդ վկայութիւնը. " որ հանէ {զպատուականն} յանարգէ, բերան իմ եղիցի ". (եր. 35) Ս. Գրքո

. (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ եթէ հանցես {զպատուականն} յանարգէ, իբրեւ զբերան իմ եղիցես"։ Մարգ. Երեմ

ին այսպէս է գործածում այս վկայութիւնը. " որ հանէ {զպատուականն} յանարժանէն իբրեւ զբերան իմ եղիցի " (եր. 344),

արէութեան նախադրութեան խօսքերին ԺԵ. " եթէ հանցեն {զպատուականն} յանարժանէ իբրեւ զբերան իմ լիցիս"։ § 5. Բնագ

ւթեան: Ընդ այսմ ոչ աւելորդ համարիմ զեկուցանել {զպատուականութեան} Ձերում, թէ յետ հաստատութեան թղթոյն, որ գուցէ թ

ւն յընդհանուրն մարդկութենէ, մեք հաւատարիմ առնեմք {զպատուելիսդ}, զի բնութիւնն եւ ժամանակն միօրինակ եւ միով անստե

մահ կաթոլիկ պիտի մնամ ". այլ մեք ընդունեմք յաւէտ {զպատուէր} հեղինակին քրիստոնէութեան, քննել եւ ուսան էլ զգիր

, որք նոյնպէս առ անձնապահութեան իւրեանց, զանցեալ {զպատուիրանաւ} Աստուծոյ, վասն աւանդութեանց քարոզ էին " եթէ ոք ա

մե՞ծ ճանաչի առ մեզ առաջնորդն քան զեկեղեցին եւ քան {զպատուիրանն} սրբեալ ի դարուց ժամանակաց, մինչդեռ հարքն առաջինք

Այսօր, ներկայացեալ ի Հիւպատոսարանն, յայտնեցի {զպատուիրելոյն} ինձ, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ որ պատասխանի արար

իս... Զարթուցեալ ի քնոյ Հրեշտակն զգայ {զպատրանս} Ի տակաւ հոսելոյ, Որոյ բնաւից տայ զկեա

րց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ նորա առեալ {զպատրաստի} թարգմանութիւնն զոյգ ընդ բնագրի երեսփոխանական թղթ

. Ղուկաս Ինճիճեան միաբանութեամբ Տիւզեանց գրգռեաց {զՊատրիարգն} Հայոց վրէժխնդիր լինել այնմ եւ խնդրել զոմանս յԱստո

րոյգրեալ սրբազան հարց եւ բանաւոր փաստիւք ապացուցի {զպարականոն} լինել վերջաւորութեան գործոյն, յայնժամ երկոքին նո

լ 'ի նմանէն հանգոյն մեծի գանձու ամփոփելոյ հաշուէի {զպարարումն} զայն։ Յորոյ վերոյ տեսեալ պարեգօտաւորաց, զայրագն

սաց ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ զայդ հրատարակել իբրեւ {զպարգեւագիր} (дарственная запись) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, եւ պար

նային Թորոսեան, որ արարեալ էր միմիայն առ ի խաբել {զպարզամիտսն} ի հասարակութեան հայոց Նախիջեւանայ եւ առագաստել զի

համալսարանի զկանդիտատն արեւելեան լեզուագիտութեան {զպարոն} Միքայէլ Նալբանդեանց եւ զառաջին կարգի վաճառական Սե

բանդեանց եւ զառաջին կարգի վաճառական Սեվաստօպօլեայ {զպարոն} Հարութիւնն Աջեմեան, զորս եւ վաւերական ստորագրութ

եղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի {զպարոն} Վարդանն, զոր յուսով եւ անհոգս մնամ Է համեմատութե

առնել, կամք վեհափառութեանդ են, ես զիմ կատարեցի {զպարտականութիւն}: Աղաչելով զօրհնութիւն վեհափառ հայրապետիդ ի գլ

ի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ եւ {զպարտականութիւն} իւր եւ ընկերին, եւ այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝

իբրեւ զանդատաստան ոք մանուկ փառաց ի փառս ընկալաւ {զպարտաւորն} վնասուց ՚ի Մխիթարեան միաբանութեւան: Այսօր զանձն

ժամանակաւ երեւեալ, եւ յետ զառաքելականն կատարելոյ {զպարտս}, ելանէ ի Վաղարշապատ առ սուրբն Սահակ: Ուստի խորհ

նոյն գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն {զպարտսն} եւ զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն

ն Մինիստրին արտաքին գործոց Անգլիոյ իրազեկ արարեալ {զպետութիւնն} Անգլիոյ խնդրեսցէ հրամանագրել զայսմանէ կուսակալին

այսպէս է ասում. " Քանզի յոլով նորա արբանեկեալ էր {զպէտս} տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք եւ ասասցի " (եր.

: " Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհ, որ միշտ լնու {զպէտս} սրբոյ սպասաւորութէան առաքելական եկեղեցւոյ, կոչէ

եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ {զպղինձ}, որ հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ ղօղանջեն եւ ա

հան հաւատոյ ուղղափառութեան) 'ի վանել եւ 'ի զատել {զպղինձն} եւ զկապարն. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ ն

ռ վասն ազգայնոցն վճարեալ՝ փութան մի զկնի միւսոյն {զպսակ} ընդունիլ առաքելութեանցն ի վերինն Երուսաղէմ: Սերմ

ներեւ տեսանէաք, զի այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ {զպտուղ} ինչ: Ինչ եւ իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթա

ասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ խոստանայ {զպտուղ} շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ էին զսունկն ըստ ա

Գ, համ 1)։ § 68. Բնագրում ասած է. " չլսեն {զՊօղոսի} բողոքն, թէ զանձինս դատէաք " (եր. 50)։ Մեզ թւ

վասընորոյ տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր {զջանս} եւ զվաստակ Մխիթարեանց, որք վարձինք գտանեն զարդիս

Մինչ ի Հայոց Կոկիսոն... Յահեղ ծարաւն {զջուր} խնդրեալ, Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜գնն.

որդն միայն սառուցեալ ի սառն կերակրոյն, յորովայնն {զջուր} եւ եթ արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութեն

), յորում ուսանին բազմաթիւ աշակերտք զՀայերէն եւ {զՌուսերէն} "։ Հեղինակը գրում է այս խօսքերը, մինչդեռ բո

ա՛ զժառանգութիւնք քո զայս, հովուեա՛ եւ բարձրացո՛ {զսա} յայսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ եւ խաշն արօտի քո,

ցայսր " (Ղուկ., գլ. ԻԳ., համ. 5)։ " Գտաք {զսա} զի թիւրէր զազգս մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս

ուի հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի {զսա} գտանեմք յերգս վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տ

եղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ ինչ զանցանեմք՝ եթէ կոչել {զսա} համարձակեսցուք " Ոսկի բերան " առ Հայս, զի որ սոր

պիսեաց տեսանել զցանկութիւն իւրեանց կատարեալ, թող {զսակաւ} բացառութիւնս, որք դարձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ ա

թողեալ զերկոսին ամոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի {զՍահակ} Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներսիսի

յոց ի տեղի Ասպուրակէսի կաթողիկոսի Հայոց՝ յաջորդէ {զՍահակ} Պարթեւ, որ ստացեալ զաշակերտս իբր վաթսնից՝ փոյթ

զիջանէր ի խնդիրն եւ հրաման կայսերական տայր յարգել {զՍահակ} ՝ ի կարգի կացուցանելով զվարդապետութիւն նորա, եւ

վասն որոյ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի բանս անդր քան {զսահման} զհամառօտաբանութիւն: Աւագ ուսուցիչ Հայկական դպ

զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս իւր {զսահմանեալ} եղանակն թղթակցութեան՝ խոյս տալով յայնմ ամենայնէ

ւորականն, ուսեալ ի դրունս եկեղեցւոյն զշարական եւ {զսաղմոս} առանց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութեան, յառաջ

րդիս, տուեալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր {զսաղմոս} եւ զշարական եւ զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վա

իւն որպէս զասր եւ զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ {զսառն} որպէս պատառոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ"։ Ի՛նչ

ելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ զամենայն նեղութիւն եւ {զսատան} ՝ տարածանեն զգիտութիւն նշանագրացն եւ այլոց կարեւո

ալ այլ ոք այր Ընդ բոխասեր առապար, Ո՞չ {զսատանն} օ՜ն ի բաց, Եւ ռահ հորդեալ դիւրագնաց: Սոսկ

ոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց եւ {զսեպհական} զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ նամակագիրն

տուութեամբ միմեանց պատրաստել վասն զաւակաց իւրեանց {զսեպհական} հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, զի լոյս ցոլացեալ յօ

որել զնոսա, զի լոյս ցոլացեալ յօտարաց չար է, քան {զսեպհական} խաuար, ի հարկէ եթէ առողջ բանականութեամբ քննէր այ

լ, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մեն ճանաչէ {զսեպհական} յիշեալ հեղինակացն եւ զկարկատանս պարոն Էմինայ հանդ

սասցին հայք հանդիպել փրկարար լուսաւորութեան, չեւ {զսեպհական} ամբարձեալ գիտութեանց ամբարտակս առանց օտարին ձեռն

րծութեանց արանց, որք զանխուլ յազգէն, փոյթ ունին {զսեպհականութեանց} նորա, յայնժամ, Ձեզ եւ ազգին մնայ պատասխանատու կ

արմանալի ձգտողութիւնք հոգեւորացս առ ՚ի ձեռս բերել {զսեպհականութիւն} ազգի մերոյ եւ այն կանխուլ ի նմանէ, գաղտագողի, ա

, որ ի բերան առեալ զանուղ եւ զանծուծ ուղղականն եւ {զսեռականն} ՝ [զզուին եւ նողկտան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով]

նիլ առաքելութեանցն ի վերինն Երուսաղէմ: Սերմանեալ {զսերմն} բարի ի բանական բարի անդաստան աշակերտաց իւրեանց,

Հայկական բանականութեան, սերմանել յանկոխ անապատս {զսերմն} բարի, ջուր տալ եւ սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ

շխարհագրութեան մէջ տեղ, որ Սեւուկ կոչուէր. " եւ {զՍեւուկ} բերդակ, որ է մարդաղի " Ասողիկ (եր. 179)։ Ստո

ոյն աշխարհիս. Խնկեմ զանուն քո, Երգեմ {զսէր} քո Բամբռան ի լար Կնտնտոցահար. Ո

ն Բնութիւնք խոշոր եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ {զսէր}, զսրտի Լցո՛ իմ զամայութիւն, Տեսցես ու

են զանուն քաջաց հայկածընին զաւակաց, Թէ ո՛չ Լեւոն {զսըգոյդ} քուրձ մերկեաց սրով երկսայրի, Սոքին յաւէժ ծիրանափ

տ առանց դրամոց, թէեւ եկեղեցին մեր չունի եւ հերքէ {զսիմոնականութիւն}: Հայր սրբազան թէ չիք կանոն զի քահանայք օծցեն զպա

լիցի վախճան նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամբ աղաչեմ {զՍինօդն}, իբրու ողորմեալ աղքատութեան եւ թշուառութեան իմու

ւց հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեալ զպատուական եւ {զսիրելի} հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել եւ զայս

Նա դարձեալ, թէ - Ո՛չ գիտեմ զքեզ: " Ո՛չ {զսիրոյ} քաջ զերգի՞չ վսեմ"։ - Չիմանամ իսկ, այր դու

: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ Վշտանայր ինչ {զսիրոյ}, Ուստի սերովբէն քուն խաղաղ Արկ զնովաւ

դոյս բնութիւն: Ո՛չ վայրաքարշ ինչ կրից {Զսիրտ} եդից ի թիրախ, Իսկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս,

րեսցէ, Եւ վայրակնեալ մեղկ ախտին Ի կուտ {զսիրտ} մի՛ տացէ. " Ընդէ՞ր բնաւ ինձ պատուէր

օսիլ ընդ Վեհափառ Տեառնդ, անպատրուակ մերկացուցեալ {զսիրտ} որպէս առաջի հօր ազգի, խօսեցայց ուրեմն ՚ի մասնաւո

կացեալ մեհենին ` Նա դիւական նենգութեամբ {Զսիրտ} որսաց խուժանին: Ցնծա՛, դժոխք, յաւիտեան,

ի յուսոյ, եթէ աբեղենին գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին {զսիրտ} մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն դարում, գոնեա՛ եւ այս ան

տակար եւ րստ այսոցիկ անժխտելի յատկութեանց շահեցաւ {զսիրտ} ազգին: Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի գիտնական Պալդազ

տակարանք հայկական ողորմ տգիտութեան կսկծեցուցանէին {զսիրտ} մեր, այլ թագուցանել զայս քաղցկեղ, որ ճարակէ եւ

իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն {զՍիւնեացն} յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին " (եր. 40)։

մոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն. {զՍիւնեացն} ՝ յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին ", որ ասել է՝

ց 'ի նոցանէ արդիւնս, որով կարող եղեւ յառաջ վարել {զսկսեալ} գործն եւ կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխիթարայ աբբայ հ

առաքելով Պարսից ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝ {զՍմբատ} ասպետ եւ զՎարդան ստրատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւ

առաջնորդ ի լուսաւորութիւն, ըստ չունելոյ յինքեան {զսննդարարն} զայն հիւթ, զորպիսի պահանջէ դարս լուսաւորեալ՝ առ

խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ {զսնոտիասէրն} Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւթի, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս զ

գեւոր կառավարութեան տեղւոյդ, առ ի նովաւ ապահովել {զսնունդ} իւր յայդմիկ պանդխտութեան, զորմէ ունի խնդրել ի նո

ցը հասցնէ զիրենք"։ Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. {զսոյն}, թո՛ղ զայլ ամենայն վկայութիւնս, եւ փիլիսոփայք հ

արդիս ի մէնջ ջատագովեալ " Վարդապետարանի կրօնի ", {զսոյն} զայս լուսափայլ ճշմարտութիւն վաղ ուրեմն [ծանուցեալ

ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի: {Զսոյն} զայս գիր շարունակէ յեօթներորդ դարու Յովհաննէս Մամ

գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ: {Զսոյն} զայս Խոսրով գիտէաք մեք մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձա

գութեամբ աւանդելոցն եւ յստակութեամբ ոճոյ բանիցն: {Զսոյն} զայս պատմութիւն, գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, խոս

ւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա գուպար լուսաճեմ, Արի՛ք {զսոսա} որք երկնեցիք լուսատեսիլ զուարթունք, Աստղունք ահա

որ ծննդեամբ տանի ի գլուխ հինգերորդ դարու զերկոսին {զսոսա} իբրու պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարու, պարտաւորին

բ գրականութեանս մերոյ, առ ի լուսափայլ կացուցանել {զսով} հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի նմա, եւ զքաղց սովալլուկ

գ ոչխարազգեստից, որոց հերիքասցի որչափ յագեցուցին {զսովալլուկ} Հռովմէական քաղց Հայկական արեամբ: Տեսցեն պատուելի

մբ այսպէս է փարատում ամենայն տարակոյս. " կատարէր {զսովորական} ուխտս եւ զպատարագս 'ի սուրբ եկեղեցւոյն Կաթուղիկէի

իւս այլոց հեղինակաց հնոյն Հայաստանի ոչ կամեցան եւ {զսորայս} պսակել պատմութիւն, համարեալ զնա հակառակ Քաղկեդոն

ալացւոց, Գալլիացւոց եւ Հռոմեական ասացեալ ազգաց: {Զսորայս} հակառակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ եդեալ անեզր եւ ա

ստանայ զպտուղ շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ էին {զսունկն} ըստ արժանւոյն, այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք

աց, որոց ո՛չ ձանձրանան պարանոցք, ՚ի բթացուցանել {զսուսեր} թշնամեաց խաղաղութեան ազգի եւ եկեղեցւոյ: Ոչի

լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան {զսուտ} փառս [հնձելոյ նմա ի բերանոյ սակաւուց], եւ այն վա

Քո աղախնոյ, Ում սիրտ ետուր սիրալիր Եւ {զսուրբ} խաչ ի կիր Զնշան Որդւոյ մարդոյ: Դ. ՏԵՂԻ ՏԱ

ծինն մարգարէ Յորդանանու ՚ի վտակ Մինչ մկրտեաց {զսուրբ} Սուրբն, ես անդ վերնոց համանակ։ Զթիւ աւուրց երկն

ստանի " եւ " Արփիական Հայաստանի " եւ միով Ճառիւ՝ {զսուրբ} Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ

զոր ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոնեայք, թարգմանեալ {զսուրբ} մատեանն եւ զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի նորն եւ հասկ

ում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ եւ {զսուրբ} ծնունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ յանդիման կացուցանէր

ինս՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ եւ պատրաստելով {զսուրբն} Սահակ եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ լուսաւորութեան հինգերո

սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ինքն {զսուրբն} գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութ

շանագիրս, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտանէ {զսուրբն} Սահակ ի թարգմանութիւնս Հին Կտակարանի յասորւոց ի հ

թուականի, յորում անամօթաբար պարտական կացուցանէին {զսուրբն} Մեսրոպ Մխիթարայ Սեբաստացւոյ, որ քար հանդիսացաւ գ

մնալ, ինչ վիճակի հասել էր, քանի որ ձգտողութեան {զսպանակը} գտնւում էր լաւած վիճակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ

. Գրութիւն պ. Պայլի ի 16էն Օգոստ., որով առաքէ {զսպեալ} օրինակ գործոյն եւ բողոքանաց ի մասին Բաբաջանեան հր

յնպէս վառեցին ու բորբոքեցին հոգիս, որ չկարողացայ {զսպել} սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու վայր էր

ին. Չտեսնուող, չբռնուող Զօրութիւններ {զսպեցին}, Լուսից աւել արագ վազող Ուժեր ստրկացո

արութեանն տեղւոյդ վասն տալոյ անյապաղ զծանօթութիւն {զստացմանէ} այնորիկ գրութեան ուղղակի նորին վեհ գերազանցութեան

հրամայել ոչ տալ տեղեկութիւն Նորին գերազանցութեան {զստացմանէ} այնորիկ նամակի ի պատճառս գրեալ լինելոյն այնմիկ ի

զոմն Վարդան Գասպարեան, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն {զստացուածս} իւր, ելանէ ի նաւ՝ յուղի անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ ա

եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ զամենայն {զստացուածս} իւր առնու ընդ իւր, յուղի անկանելն ի Մադրաս կամ

ւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման {զստացուածքն} եւ զոր ինչ որ բովանդակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբ

Բուխայ) յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ 'ի Տուս գիւղ առնէ {զՍտեփանոս}, որում եւ Կոն անուանէին զնա. որ 'ի նախնւոյ իւրմ

եօք կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի թուղթս անդ զանուն եւ {զստորագրութիւն} նոցին իսկ չարաչար հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚

տ աշխատ լեալ ամենայն հարազատութեամբ թարգմանեցի եւ {զստուգութենէ} թարգմանութեանս ձեռնագրեալ մատուցի սրբազան անդամոյ

դոսիացի հայք եւ զոր հաստատեալ է (այսինքն վկայեալ {զստուգութենէ} ստորագրութեանցն) հիւպատոսն Անգլիոյ ի Ղրիմ: Խ

կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, հա՛րկ է էլի {զստուգութենէ} ստորագրութեան Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդակին, Սիւնհո

գործակից ինքեան ունելով զնախկին թեմակալ արհին մեր {զսրբազան} Մատթէոս արքեպիսկոպոսն, որում ասէր թէ պիտոյ է հրա

նել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ {զսրբազան} պատմութիւն եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի

ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել թէ չէր պիտոյ {զսրբազան} պատմութիւն եւ զաւետարան ուսանել անխառն ի մարդկայի

իսի, ամօթալի յղանայ զխորհուրդ՝ զկեանս դաւաճանել {զսրբոյն} (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ արբուցեալ Սր

Բնութիւնք խոշոր եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, {զսրտի} Լցո՛ իմ զամայութիւն, Տեսցես ուրեմն, ս

փութա՛ հմտօրէն Ի նաւալիւղն լինել, Զի {զսրտիդ} առագաստ Սիրոյն ելից մրրիկ, Հուր, բո

խտագիտութիւն: ՝ Յետ փոքր քան շատ՝ յայտնելոյ {զսրտիս} զգացմունս վեհանձն բարերարացդ, համարձակիմ ըստ Ձեր

նս, յորոց ամենայն դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ {զսրտից} իւրեանց զցաւ ընդ այս խայտառակ խելագարութիւն:

, որք ամենայն բարեացակամութեամբ փութացին յայտնել {զսրտից} իւրեանց զցաւ, ընդ այս հնարաuտեղծեալ խելագարութիւ

ս որդի Եղիազարու, որդւոյ Ահարոնի քահանայի ցածոյց {զսրտմտութիւն} իմ յորդւոցն Իսրայէլի... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղա

ն առակին ի [կոկիւսոն] հայոց եւ ո՛չ առ երես նետեալ {զսքեմ} աբեղայութեան՝ աղաղակէր ռամկախօսութիւն լինել իսկ

առ ժամս ՚ի հաշիւ կիսոյ բաժնին ստացայ ՚ի պ. Հագէ {զվաթսուն} հազար (60000) կումպանու ռուփիս, զորմէ ետու նմա

ամրաքայլ յոյժ: Աշխատել աշխատեցայց փութացուցանել {զվախճան} գործոցս ըստ հնարաւորին եւ վերադառնալ ի Ռուսսիա,

իսկ եւ իսկ բանալ զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել {զվախճանական} զվճիռ ի սրբագումար ատենին: Յառաջ քան զկոչել ե

ւորաց: Յուսամ, թէ ցվերջ այսր Օգոստոսի լուայց {զվախճանական} վճիռ Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ վերայ չիք ա

, դնենք, թէ Փարպեցին " ըստ տիոց աւագագոյն էր քան {զՎահան} ", բայց եւ այնպէս պիտի ընդունենք, որ Փարպեցին 4

, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում {զՎահան} հաւատոյ գրոց լուայ զձայն խորտակման աղեղանց. զարմ

հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ եղելոց {զվահանն} ։ Բայց քանզի ուրուական իմն էր այն, ոչ երբէք հանի

ով այս Նոր քաղաքի՝ այսպէս է ծանօթաբանում. " կամ {զՎաղարշապատ} իմանալ պարտ է (տե՛ս Պատմ. Ղազարայ, եր. 307)

եցու Թուղթը կարդացողին սար ու ձոր են ձգել՝ " կամ {զՎաղարշապատ} եւ կամ զմերձակայն Նորք " ասելով։ Մեզ գուցէ աս

ր պատճառ դարձաւ մեզ ակամայ այսքան խօսելու) " կամ {զՎաղարշապատ} իմանալ պարտ է եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ § 7.

, յանուն ազգի մերոյ 'ի Նախիջեւան, յայտնագործեալ {զվաղնջուց} թողածն հասուսցեն առ ազգն մեր, ի բարւոք տնտեսութի

Զարեւ, լուսին եւ զաստեղս, Զերեկոյ, {զվաղորդայն}, Զով եւ խաղաղ զգիշերս, Զպայծառ լոյս

ւնն հանդերձ օրինաւոր հաշուագրովք եւ տեղեկութեամբք {զվաճառմանէ} երկուց տանցն ի վերոյ յիշելոց, մարթ է բանալ զդատ

նացան բարոյականին զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ {զվայելս} հոգեղէն եւ իմացական զուարճութեանց, ՚ի մարմինս ապ

ն. ո՞ր ապա հնար էր եւ այն միակ, որ կարէր կակղել {զվայրենութիւն} Հայկական բանականութեան, սերմանել յանկոխ անապատս

նորդին ի Ջուղա, հարուստ լինի քան զտէր իւր եւ քան {զվանս}, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ վանաց, վաճառականութ

կտոսի աբբայի։ Եւ ապա անցեալ 'ի Վենետիկ եւ շինեալ {զվանս} Սրբոյն Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ վախճանեցաւ ի

ց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ {զվանս}, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ պէտս ունէր

նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ {զվանս} որ 'ի Վենետիկ, եւ յԱնգղիա փոխադրեսցեն կամ այլուր

, որ նոր ուրեմն հիմնեալ ի Վենետիկ յամի տեառն 1717 {զվանս}, զմիաբանութիւն, զուսումնարան եւ զտպարան, տեղի

անալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիադեանցն {զվառ} եւ զսուրբ ծնունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ յանդիման

ան, ուրեմն եւ հինն անտեսեալ, այլ ի հարցանել մեր {զվասն} էրն՝ շարունակեաց, թ է Հայք Ռուսաստանի առեալ ի ձ

սարանին Մոսկվայու. աւելորդ համարիմք նոյնպես ասել {զվասնէրն} բառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խ

տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր զջանս եւ {զվաստակ} Մխիթարեանց, որք վարձինք գտանեն զարդիս հանդիսացեա

ռակ է կտակին: Այլ որպէս զայսմանէ, նոյնպէս եւ {զվատնեալ} գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես այժմ բողոքել

բոյս եւ զտունկ, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, {Զվարդ} յեռեալ ճոխ ի թուփ, Շուշան յիւր ոճ գարնայնի

ունս, Մերթ հատկլէր, զի ծփիւր, Ճնշեալ {զվարդագեղ} պտկունս՝ Ուռուցելոց ըստ նռանց Ստեանց

ակացուաց աշխարհին՝ առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ եւ {զՎարդան} զթոռն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանել զթուղթ

ախս դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ նմին {զՎարդան} արարեալ ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ գրեալ յառաջին վար

ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝ զՍմբատ ասպետ եւ {զՎարդան} ստրատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վերածնելութեա

ն հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար " եւ " {զՎարդապետարան} կրօնի ", եւ զայլ ինչ նոր տպելի նոր հայախօսութեամ

ն: Զի՞նչ այժմ նոյն հայ ասասցէ [ընթերցասիրելով] " {զՎարդապետարանն} կրօնի " [մինչ] ամենայն դարձուածք բանից [ըմբռնելի

ի շինութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ընծայէ ազգին " {զՎարդապետարանն} կրօնի " իմաստուն յառաջաբանիւն: [Թողցի] մեզ աս

ժխտել, թողլով բնական գիտութեան զիւր յառաջ տանել {զվարդապետութիւն}, յերկրաբանական մասին, արտաքս քան զկրօնականն - զ

ամենայն տեղիս զմի եւ նոյն վարդապետութիւն, այն է {զվարդապետութիւն} միայնոյ, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղե

ի եկեղեցի, եթէ միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս ընդունի {զվարդապետութիւն} ընդհանրական եկեղեցւոյն Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս եկ

ընդ ամենայն տեղիս Հայոց ի բաժնի Յունաց՝ ընդունել {զվարդապետութիւն} սրբոյն Սահակայ եւ զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ։ Կա

սերական տայր յարգել զՍահակ՝ ի կարգի կացուցանելով {զվարդապետութիւն} նորա, եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ

Զի ընդ առաջ յայգորել Բերի յուշիկ, Եւ {զվարդունս} համբուրել Սիրատոչոր Եւ սրտացեալ հրեշտակ

տ իրին հրատարակէ զմատեան ինչ, ո՛չինչ նուազ քան " {զվարժութիւն} հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յորում գտանի ամենայն

բաց հանել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն տէրութեան եւ {զվարկ} Ադմինիստրատորին, մնացեալն կառավարի ընդ տեսչութեա

իլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ փոքր շահեալ էր {զվարկ} ժողովրդեանն՝ ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան, եւ

Բաց ՚ի գումարէն հատուցելոյ ինեւ, պարտ է վճարել {զվարձ} օրէնսգիտին, որ գուցէ թէ անցցէ անդր քան զ1000 ռու

եալն բարւոք կերպիւ կատար հասուցանէ թարց ընկալնուլ {զվարձն} աշխատանաց: Երկրորդ, աղաչելովն Յիսուսի, օր

լոյ զայն կառավարութեան հայոց ի Նոր Նախիջեւան: {Զվարձս} պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն ե

մի փոքր սորանից յետոյ. " Արդ զառաջին կելոյն իմոյ {զվարս} ՝ Տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Այս խօս

ւր եւ լինէր 'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն իմոյ {զվարս} ՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն զՍիւնեացն յ

ունեցած վարքին ու բարքին. " զառաջինն կելոյն իմոյ {զվարս} ՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն. զՍիւնեացն

քանչելի՝ մտանէ ի դար ընտիր հեղինակաց, գրեալ մեզ {զվարս} եւ զկեանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահա

Ձերով կամակար հաճութեամբ համարձակեցայ տալ Ձեզ {զվաւերագիր} թուղթ լիակատար երեսփոխանութեան յերրորդէ թուականէ

զ, թէ նորին պայծառափայլութիւնն հրամայեաց տալ ինձ {զվաւերական} թարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն, ստորագրեալ,

ի Տրապիզոն: Ոչ զանց արարից հասուցանել առ Ձեզ {զվաւերական} պատճէն գրութեան տեառն փոխարքային, առ մինիստրն ար

պարակին՝ Զվերոգրելոցն ողջոյն իրազեկ արարեալ {զՎեհափառ} Տեառնդ, համարձակիմք յուսալ, եթէ ընդ փոյթ ձեռն ի

կրօնամոլութեան մասին եւ ազգատեցութեան վատթար քան {զՎենետկեցիս}, որք փոքր քան շատ գիտեն գէթ վարագուրել զամօթալի

Անգլիոյ ՚ի վսեմապատիւ Ջոն Ռօսսըլէ առնել զայնմանէ {զվերաբերեալն} կարգադրութիւն, յաղագս հրամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան

կանս որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ {զվերաբերելիս} կրօնի եւ աստուածապաշտութեան ունել խորհրդաբար, եւ

ոյ իշխանիս այսորիկ էր, որ յանձնեաց Վահան Ղազարայ {զվերակացութիւն} Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ 'ի Նոր քաղաքի " (եր. 51)։

ալով զգին տեղւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց. եւ {զվերն} յիշեալ իմ տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն

ւստի յետ մեռանելոյ յիշեալ Աննային իմ կտակակատարքն {զվերն} յիշեալ ամենայն սարանջամն եւ կամ այլ զոր ինչ կայք

կառավարութեամբ Աննային, յետ մեռանելոյ Աննային, {զվերն} յիշեալ երեք հարիւր ռուփի սքէն յիմ տների քրէիցն տա

յաւելու, եթէ Սարգիսն Ծատուր Աղաւելեան, արարեալ {զվերոգրեալն} կտակ յամի 1808 եւ զկնի չորից ամաց, այն է, յամի

լագարաց, այլ ո՛չ երբէք ի լոյս հրապարակին՝ {Զվերոգրելոցն} ողջոյն իրազեկ արարեալ զՎեհափառ Տեառնդ, համարձակի

երկեղած, ըստ վկայութեան բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ {զվերոյգրեալ} գումարդ զայդ աճեցուցեալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք

զայս խնդիր իմ հրամայեալ լիցի յաղագս առաջի առնելոյ {զվերոյիշեալ} վկայագիրս, ուր հարկն է ի մասին ի բաց հանելոյ զիս

ապարհորդութիւնս այս, ծանր յոյժ եւ տաղտուկ, քամէ {զվերջին} իմ զոյժ: Խնդրելով հաւատալ անկեղծութեան հարգա

, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարուածովք բաղդին {զվերջին} հեկեկանս արտաքս ի կրծոց արձակէ: Օտար լինելով ամե

սնանի հոգին, տարագիր է յօրագրէ անտի, յորում ոչ {զվերջին} տեղին ունին ամսական առեղծուածք Մխիթարեանց, հանել

րեգն ընդ իս լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի խաւար։ Մինչ {զվերջինն} նա առ Հայր մահուն բարբառ որոտաց, Ականատես ե

ի ընդ այսմ առաքել առ ձեզ զայն ծրար, ծանուցանելով {զվերտողեալ} տեղեկութեանցն միանգամայն և խնդրել խոնարհաբար թելա

ցին զշոգենաւն ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ զաւուրս իբրեւ {զվեց} տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս: Ելեալ ի ցամաք

ցին զշոգենաւն ի Սիկիլիա կղզին, յետ զաւուրս իբրեւ {զվեց} տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։ Ելեալ ի Մեսսին

՞ր սալացեալ խիղճ կարիցէ արդեօք աչք բացօք տեսանել {զվիճակ} ազգի մերոյ, զաստիճան թշուառութեան նորա, զարտասո

րեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք եւ լսէք {զվիճակ} ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն անզօդելի, գայթագղ

՚Ի գրութեանս ՚ի սկզբան թղթոյս յիշելոյ պատմեալ {զվիճակէ} հրիտակն, յաւելի եւ զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկի

մ է. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի քաղդէացւոց սերմանէն {զվիմի} հարցուք"։ Մենք, մի փոքր փոփոխութեամբ ձայնակից

ն. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի միջին դարուց սերմանէն {զվիմի} ՜ հարցուք"։ Թողանք արեւմտեան նոր ազգերին, տեսնե

րական նախանձ սոցա առ միմեանս, կրկնապատկէ զցաւ եւ {զվիշտ} Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս Արամայ նահապետի

զորպիսի եւ իցէ պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ {զվիպասանական} ինչ գրուած յօտար լեզուս... զի՞նչ էր պատճառ զի

նելոյ եւ ծախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր, յետս առ իս {զվկայագիր} իմ դարձուցանել, որպէսզի ընկալեալ զայն, մարթացից

իւն Ձերդ կայսերական մեծության, խնդրելով ընդ նմին {զվկայագիր} իմ չեղծանել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատճառս պիտոյ

լ ի հ[ոգեւոր] կոչման եւ կամ վերադարձուցանել առ իս {զվկայագիր} իմ ամենայն ամբողջութեամբ, զի առանց կորուսանելոյ

ունս: Այո՛ ստացայ ի կառավարութենէ Ճեմարանի Ձերոյ {զվկայագիր} ուսուցչական իրաւանց, տուեալ ի Կայսերական Համալսա

տուեալ ի Կայսերական Համալսարանէ Ս. Պ. բուրգայ, {զվկայագիր} մետրիկական, եւ զերկուս օրինակս թղթոց, մինն՝ հր

աց: ՝ Չիք տեղի կասկածանաց, թէ շնորհելով Ձեր {զվկայաթուղթս} իմ՝ պարտավորեսջիք զիս գոլ միշտ երախտագէտ առ ազգա

ուգապէս կաթոլիկ լինելոյն նորա կացուցանեմ ի ստորեւ {զվկայութիւնս} ա) զի յօրէ անտի չուելոյ նորին վեհափառութեան ի Նա

ճ անձանց ոսոխացելոց ընդ իսկ չունի բնաւին ընդունել {զվճիռ} ինչ, վասն զի, յետ գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովի

անալ զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել զվախճանական {զվճիռ} ի սրբագումար ատենին: Յառաջ քան զկոչել եմ երկր

ոսն Մակար հրաւիրեալ զիս առ ինքն խնդրեաց թարգմանել {զվճռադատութիւն} ձեր, զոր տուեալ էիք ՚ի մաuինս այսմիկ, թեեւ թարգ

Մակար արքեպիսկոպոսունք, զգալի կերպիւ պաշտպանէին {զվնասապարտն} եկեղեցական օգտի զաստիճանաւոր Խալիբեանցն եւ զգործա

րեմն եւ չէին իսկ կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ {զվնասն}, ընդ որս եւ զճշմարտութիւն բանիցս, զոր հնչեցուցա

ոսկեղէնս դար, թերեւս՝ եւ հանգուցանել եւ սփոփել {զվշտացեալն} սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին: Եւ

ց, չեմք յերկբայս թէ նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէր {զվտանգաւոր} արտեւան քարակտուր լերին, յորոյ ի վերջին շուրթն մ

ական գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր զփոքրիկ եւ {զվտիտ} ինչ մատենիկ, " Վարդապետարան Քրիստոնէութեան " առձ

մեկնեսցէ մեզ Այվազովսքին զառակսն տասն կուսանաց, {զտաղանդսն} տալոյն, անկելոյն ի ձեռս աւազակաց, անառակ որդւոյ

՝ շարունակեաց, թ է Հայք Ռուսաստանի առեալ ի ձեռին {զտաղաչափութիւնս} եւ առ հասարակ բանաստեղծութիւնս Հեղինակաց Ռուսաց,

սէին, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. ես քակեցից {զտաճա՛րդ} զայդ ձեռագործ, եւ զերիս աւուրս շինեցից ա՛յլ առան

արզեալ դիւրալոյծ Սնդուն գեղապանծ Ունի {զտաճարին} Զմուտ խորանին Քարո՜զ պարծանաց Կու

առից խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամայն զթաթար, {զտաճիկ}, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա

ից: Բոլոր բնական եւ մարդկային օրէնքների մէջ {զտանում} ենք միայն այո՛, կամ ո՛չ. երրորդը չկայ: Չմոռանա

(Յովհ., գլ. ԺԵ., հ. 20)։ § 40. " Եթէ {զտանուտէրն} Բէեղզեբուղ կոչեցին. ո՛րչափ եւս առաւել զընտանիս ն

ոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ գործոց զերանութիւն կամ {զտանջանս}, եթէ կամ մնան միայն սպասելով վերջին եւ ահեղ դատա

թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկու {զտառապանաց} ազգիս, զբռնակալութեանց առաջնորդին Ջուղայու, զաւ

մերոյ, զաստիճան թշուառութեան նորա, զարտասուս եւ {զտառապանս} աղքատաց, հարստահարելոց, վարատելոց, որբոց եւ այ

Կատարել զխնդիր հարստահարեալ ազգայնոց, ազատել {զտառապեալ} վիճակս ՚ի լծոյ առաջնորդաց, հակառակ առաքելոյն,

որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գործ դնեն յաշխարհաբառն {զտառն} զ որպէս հայցականացուցիչ, զոր ամեն ուրեք տեսանեմք

ի վերջնումս գտեալ զայր արհեստագէտ, փորագրել տայ {զտառսն} եւ անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւե

այժմ, քան զոր արժէր ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ {զտասն} յառաջ քան զայս: Այսոքիկ ամենայն պարզեսցին եւ

է եւ անլուանալի նախատինք, զի Այվազովսքին աղճատէ {զտասնաբանեալսն}, առ տգիտութեա՞ն, եթէ արհամարհանօք բերեալ զնոցան

ին բացեալ զբերան: 13) Այվազովսքին խօսեցեալ {զտասնաբանեայ} պատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զան

յլ եւ զանց արարեալ գլխովին զերկրորդ պատուիրանաւ - {զտասներորդն} կիսէ ի լրութիւն թուոցն, Գիրքս այս ընծայի յուսում

անձանց, ստացեալ ի տեարց պատկերաց յիւրաքանչիւրոց {զտասնեւհինգ} մանէթ արծաթիս եւ ի խնդրել իմ հրամայել քահանայից օ

այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին ազդեցութեան ո՛չ ճանաչէ {զտարազ} զգեստու հնոցն, յորոց սակի համարի եւ լեզուախօսութ

թիւն Այվազովսքւոյ, այնինչ Սինօդն հերիք համարելով {զտարապայման} անհամաձայնութիւն բովանդակութեան յայտարարութեան Այ

ծեալ լինէին անխնայ երանելիքս այսոքիկ, այպանելով {զտգիտահալած} մատեանսն փաթաղիկէս կոչմամբ, եւ չէ ինչ անհավանելի

եանդ Հայոց հալածական արարին: Ո՞չ զԼուսաւորիչն եւ {զտգիտահալած} զգրեանն նորա առ անգիտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին

այս, Կամ վայրահար կի՞րք պղտոր Վայելել {զՏեառն} ընծայս Յարի սէր սանձակոտոր: Զբնութեան

օր ազգային կրիտիկոսքը կը դատեն այդ բաները՝ աւելի {զտելով} եւ մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած էր խառն եւ շփո

ւն, եւ լուեալ զԶաքարիայի դիպումն՝ ուրախ լինէր, {զտեղափոխութենէ} Սինօդին Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: Դաւաճանե

այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն Արեւելեան եկեղեցւոյ {զտեղեաց} հոգւոց, հիմնի ՚ի պարզիմաց բանս Քրիստոսի, որ սահ

նք ի Հնդիկս, կէսք յԷջմիածին: Զայսմանէ եւս տացես {զտեղեկութիւն}, եւ ես մնամ ակնապիշ գրութեան ձերում, Խոնարհ

պայծառափայլութենէ, ընդ ձեռն որոց անկն իցէ, տալ {զտեղեկութիւն} տէրութեանն Անգլիոյ, որպես զի հաճեսցի տէրութիւնն

անելոյ գործոյն, ամենայն մանրամասնութեամբ տայ Ձեզ {զտեղեկութիւն} ի ժամու: Այժմիկ զայս մի ինչ կարեւոր դատեմ յա

սր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ զգործն տայց Ձեզ {զտեղեկութիւնս} ամենայն մանրամասնութեամբ, ի ժամուն: Մեծարողա

էս, որ յետոյ կաթողիկոս ամենայն հայոց, զնոյն իսկ {զտեղեկութիւնս} հասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու, եթէ Սարգիսն Ծատու

ապագայից: Առ այժմ զայսչափ եւ եթ հասուցեալ ձեզ {զտեղեկութիւնս}, ի կատարած գործոյն յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ ե

ղաւելեան: Այլ զայսմանէ ճգնեցայց դարձեալ ճշտել {զտեղեկութիւնսն}, թէ աստ ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աս

այէ զոր հառաջացուցեալ է նա ինքն՝ առանց տալոյ ինձ {զտեղի} բարձրացուցանել զիմ բողոք արդար ի բարձրագոյն դատար

կչին մերոյ, վաղ քաջ ընդ այգն, մտի ի Փարիզ, ուր {զտեղի} կալեալ զաւուրս իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի

եւ յուսկ ուրեմն ի 6/18 յունվարի մտի ի Փարիզ: {Զտեղի} կալեալ անդէն զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի

ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեալ օրինին յաջորդելով {զտեղի} իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս

ասին, արտաքս քան զկրօնականն - զի այսպիսիք չունին {զտեղի} ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞ր գաղափար կարէ ընդունել յին

ս սեպհականեցաւ քրմանց եւ մեհենականաց, այլեւ եգիտ {զտեղի} ի Դիւանս՝ Արքունեաց: Ժողովուրդն առ հասարակ ըստ

ց ոմանց, որք խոստանալով քեզ Տեառն կարասի խնդրէին {զտեղիդ} "։ Մի՞թէ իրաւունք պիտի ունենայ բարկանալ մեր վ

եթէ արք Սեւկոյ դրախտին խոստանալով կարասի խնդրէին {զտեղին} ։ Այս այն աստիճանի պարզ կանոն է, որ բնաւ օրին

ի միաբաններից ոմանք " կարասի խոստովանելով խնդրէին {զտեղին} ", զոր Ղազարու տայր Վահան։ Երբ սրտապնդած թար

եւ աղմկեցուցիչք, որ յետս առաքեցաւ, նշանակեալ եւ {զտեղիս} 'ի սրբագրել եւ այնպէս առաքել. եւ հարկիւ հաւանեալ

ոչ բացայայտութիւնք իրաց այլով տարազու, փոփոխեալ {զտեղիսն}, զձեւ գրութեան եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի

ա օրինօք այլեւ վճարել Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան {զտեսանել} եւ զլսել զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կ

լոյ զանշէն մնացեալ բանականութիւնն, առանց յղկելոյ {զտեսողութիւն} նորա, վասն զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակ

ռվառայ Յովհանջան Էլիազ, որով վերջինս նշանակէ ինձ {զտեսութիւն} յ3 առաջիկայ Հուլիսի: (Ըստ նոր տոմարի): 2

հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ առ ի վարդապետել, նախ քան {զտեսութիւնն} աստուածաբան: Պարոնը ասում է. " Եթէ կայ եւս մի ա

առ ուսումն եւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան {զտեսութիւնն} աստուածաբանք ", ողբայր երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս

էջ դնէ եւ ամենավարպէտ քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ {զտէ}, թէ որ երիտասարդ բանասիրի մը ներքին համոզմամբը մ

յ եկեալ ընդ առաջնորդին ի Ջուղա, հարուստ լինի քան {զտէր} իւր եւ քան զվանս, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ վան

ն հանել տային եւ գետ արկանել, զհրեշտականման այրն {զտէր} նոյն՝ անհանգիստ հալածանօք վախճանեցուցին, որք եւ

ի առողջութեան եւ ապահովութեան: " Աղաչեցէ՛ք {զտէր} հնձոցդ հանել զմշակս ի հունձս իւր"։ Եթէ մե

այ առանց Հովուապետի, յօրէ՝ յորմէ հետէ եբարձ Տէր {զՏէրն} մեր ի գլխոյ մերմէ, փոքրիկ հօտս այս պարարի յուսով

դութեան նորին վեհափառութեան, հաճեսցի զգացուցանել {զտէրութիւնն} Անգլիոյ ընդ ձեռն նախարարին արտաքին գործոց Ռուսիոյ

էրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազեկ առնել {զտէրութիւնն} Անգլիոյ, զբովանդակութենէ գործոյն: Յաւուր հաս

ոց, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազէկ առնել {զտէրութիւնն} Անգլիոյ զբովանդակութենէ գործոյն: Յետ եզերելոյ

փոխարքային, պատուիրեալ էր իրազեկ առնել զայնմանէ {զտէրութիւնն} Անգլիոյ, պատշաճեալ կերպիւ: Պ. Դեսպանն, բա

կեցայ. միանգամ քարկոծ եղէ. երիցս նաւակո՛ծ եղէ. {զտի՛ւ} եւ զգիշեր յանդունդս տառապեցայ. 'ի ճանապարհս բազո

յելուչ, մե՛ծ ես, Տէր, Սիրոյդ ի շունչ. որ {զտիեզերս} առլցեր. Եւ ժպրհեսցի՞ ստգիւտ դնել ի գործ քոյ

զազգն ի ծախս: Այլ ոչ իւիք կարողացայ համոզել {զտիկինն}, որ պարզապէս զլացաւ տալ զհրիտակն առանց հրամանի դ

ութեան, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ բերէ յինքեան {զտիպար} հինգերորդ դարու: Մին ի սոցանէ Յովհան Օձնեցի, կա

ի էարկադրել զեկեղեցականս՝ զնորընծայ քահանայս եւ {զտիրացուս}, գալ եւ ուսանել զարհեստ քերականութեան: Գրէ առա

եթէ հիմնած էին առողջ դատողութեան վերայ: - Եւ {զտկար} դատողութիւնս մարթ է սատանայական հայեցուածով առողջ

ի, եւ ո՛չ ես տապանամ։ Եթէ պարծել ինչ պա՛րտիցէ, {զտկարութեա՛նն} պարծեցայց։ Աստուած եւ հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Ք

ելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք: Յուսամ, թէ {զտնօրինութենէ} ազգին յայսմ մասին տաջիք ինձ զպաշտօնական տեղեկութի

՝ առ այն մնացեալ էր վասն իմ առնելն կառավարութենէդ {զտնօրինութիւն}, յաղագս ներկայանալոյ իմ՝ ի ժամ քննութեանն:

ի՝ առ իւր բարձր սրբազնութիւն, յաղագս յետադրելոյ {զտնօրինութիւն} վասն ընդունելոյ կամ վերահաստատելոյ զիս՝ ի կոչում

աղքատութեան եւ թշուառութեան իմում, փութացուցանել {զտնօրինութիւն} իւր, զի թէ ընդունելոց իցէ զիս յայն, համաձայն ցա

նդ պատճէնի պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեանց {զտողեալն} ի 29-էն մարտի սոյն ամի ընդ համարօք 217 եւ 218, ը

թեան նորա, բանկն կամ սեղանաւորք գնեն եւ ընդունին {զտոմսակն}, ՚ի բաց զեղջեալ զքսան առ հարիւրն (дисконт)։

կոտասաներորդ դարու Գրիգոր Պահլաւունի ուղղագործեալ {զտովմար} եւ զտօնացոյց Հայոց եւ երգեալ զշարականս, թողու զա

բնագրի խօսքերը. " Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ {զտուեալ} պատգամն երանելւոյն Յովհաննու Գիւտայ կաթողիկոսի եղ

ել զթուղթ երեսփոխանութեան իմ եւ արգոյ Աջեմեանցի, {զտուեալն} յազգէն Հայոց բնակելոց ի քաղաքիդ, յաղագս գնալոյ ՚

ուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ դու {զտուն} քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել նորա զա

Զպայծառ լոյս տըւընջեան, Զծառ, զբոյս եւ {զտունկ}, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, Զվարդ յեռեալ ճ

ութիւն, Ադմինիստրացիօնին եւ երկրորդ՝ պատրաստել {զտունն} եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դրամս, առ ի յանձնել

ս եւ ազգայինք, գուշակեն, թէ պ. Հագն չունի տալ {զտունն} կամ զարդիւնս, խաղաղութեամբ եւ առանց դատաստանակա

նջողութիւնս իմ: Իսկ զկնի ստանալոյ զգումարն, {զտունն} հանդերձ օրինաւոր հաշուագրովք եւ տեղեկութեամբք զվա

կենդանութեան Մասեհի Բաբաջանեանին արարեալ, յորում {զտունն} զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ աս

ողութիւն վաճառել, գրաւ դնել եւ կամ շնորհել ումեք {զտունն} եւ կամ ՚ի տան սարանջամիցն հատոր ինչ. ուստի յետ մ

նել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս եւ խեղդեաց {զտունն}. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօ

եառն 1717 զվանս, զմիաբանութիւն, զուսումնարան եւ {զտպարան}, տեղի ետ նորոգութեան հին հայախօսութեանն յորմէհետ

ւցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք ծախուք զուսումնարան եւ {զտպարան}, թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն

ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ, վասն զի անկարող են ջիլքդ {զտպաւորութիւն} խօսիցն հասուցանել ի նպատակ իւր, այսինքն յիմացարա

մ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ {զտրուպս} արդարացուսցէ զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զ

դ դարու Գրիգոր Պահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ {զտօնացոյց} Հայոց եւ երգեալ զշարականս, թողու զաթոռ Հայրապետո

նէութիւնն յաւուրց անդի նախկին աւետարանչաց ընկալաւ {զտօնն} շաբաթական, " եւ կարգեցին սուրբ առաքեալքն եւ եդին

րով ամենեւին զգոյշ կայր յարտաքինս, մինչեւ թողեալ {զտօնս} եւ զաւուրս ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր

մնալ միեւնույն տեղում - նա կարող է հեշտացնել նոր {զրահավոր} նավերի նավարկությունը եւս, որոնց ծանրության վրա

եւ բառնալ ի միջոյ զգիտունսն եւ զիմաստունսն, որք {զրահաւորեալ} ընդդէմ դժոխաց փոքր մի եւս ի հող բնակեցուցին զփառս

անել զհաւատացեալս յասպարիզի քրիստոնէութեան, եւ ի {զրահաւորել} զմկրտեալս ՚ի պատերազմի ընդդէմ սատանայի, որ յաստի

ցանում էի մի նեղ կիրճից, վերաս յարձակուեցան չորս {զրահաւորուած} արիւն-կզակ Լեզգիներ։ Տեսանելով, թէ իմ կողմից ամ

՝ ձեռքս անցուցին մի ծանր երկաթի շղթայ եւ, երկու {զրահաւորուած} մարդիկ վերաս պահապան կարգելով, ինքեանք եւս գնացի

ամակից: Երբ ոտքս դուրս կոխեցի շեմքից, երկու {զրահաւորուած} մարդիկ բռնեցին ինձ եւ դարձեալ տարան եւ փակեցին գո

լ թեթեւ։ Մի անգամ տեսայ Աթենասի պէս {Զրահաւորուած} զինուորի զէնքով, Մի ամբողջ խմբի տալիս էր հրա

անալու: Կէս գիշերին մեր ցեղապետը խոհարարի հետ {զրահաւորուած} դաշնակներով, մտանում են Խանի սենեակը, այստեղ եր

ոշոտուած հանդերձներից, երկայնացած մօրուքներից եւ {զրահաւորուած} իրաններից երեւում էր, որ հեռի տեղից էին գալիս.

ւթական եւ թէ՛ բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ {զրահաւորուած} էր լիակատար ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է ն

ր թագաւորի սպանողը։ Այն միջոցին երեւեցան մի քանի {զրահաւորուած} անծանօթ մարդիկ, որոնք ասացին, թէ հարկաւոր է սպա

ն կօրսիկացի զինուորները։ Պապական աստիճանաւորքը, {զրահաւորուած} զօրականներով, մտանում էին Յիսուսեանների տները եւ

յ բաների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս եւ լինէին սոքա, {զրահաւորուի} մի մշտնջենաւոր պատերազմի եւ խռովութեան հոգով։

, դաւաճանութիւնը եւ այլ սոցա նման արատներ, որով {զրահաւորուիլ} հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ մարդ, իւր գոյքը եւ

սն Յարութիւնեան, թէ երկոքին անգլիացիք, ընդ փոյթ {զրաւեալ} ՚ի կենաց, թողեալ են զողջոյն զկտակակատարութիւնն,

նակ երկաթի ճանապարհը, կարելով կտավի մեջ եւ վերան {զրելով} անունս, իսկ այն թուղթը, որ կտա ձեզ երկաթուղու գ

ւականացուցանել զիս, այլ օրինաւոր պահանջմամբ իմոց {զրկանաց} ի յիշեալ քահանայէն համաձայն օրինաց ամենաողորմած կ

մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամանակ իմ ի չարաչար {զրկանս} ողորմելի անձին իմոյ՝ եւ հասանել ի յետին ծայր ապա

տութեան եւ յամեցողութիւն գործոյն արկանէ ի չարաչար {զրկանս} ողորմելի անձին իմոյ: Վասն որոյ ամենահպատակաբ

մայր, դուք ձեր ամուսնուց: - " Այո՛, բայց մեծ {զրկանք} չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զո

կնալով, որ եթէ գործէր, իւր նման մի ուրիշին պիտի {զրկանք}, վիշտ կամ մահ պատճառէր, այլ որովհետեւ մեղք է,

ին, որ օտարի ձեռք ընկնելով, պիտոյ է յաւիտենական {զրկանք} լինէր անմխիթար Նախիջեւանին: Կտակների օրինա

ք ձեր ամուսնուց։ - " Այո՛, բայց մեծ {զրկանք} չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջ

են, բամբասում են. խռովութիւն, ապստամբութիւն, {զրկանք}, արիւն, հրկէզ, արտասուք, կողոպուտ, - միայն լ

լինել, ինչպէ՞ս կարելի է այդ, մինչ առաքինութիւնը {զրկանք} է մի մարդու համար, որ առաքինութիւն էր գործում:

է մի մարդու համար, որ առաքինութիւն էր գործում: {Զրկանք} յանձն առնո՞ւս. քավ լիցի, դու երկու կոպեկով. ոչ

նց որ սթափվեցի եւ բոլոր վտանգներից հեռու եմ, այդ {զրկանքը} կրկին զգալի դարձավ: Մոտալուտ տեսակցության ձեր

շիւ տալու ինքը ինքեան, թէ ի՛նչ բանի համար են այն {զրկանքը}, որ յանձն է առնում: Ի՛նչ կ'առնու իւր դրօշի փառք

, ականջիդ լա՞ւ է եկել ազգասիրի անունը, դու առանց {զրկանքի} կամիս առաքինի լինել, ինչպէ՞ս կարելի է այդ, մինչ

քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ դեռ {զրկանքներ} էլ կը պատճառեմ քեզ"։ Դպրոց պէ՞տք է, բնական գիտ

նիրավացիորեն ենթարկվել է անողորմ նեղությունների, {զրկանքների}, հալածանքների եւ տառապանքների, իբրեւ ալֆա եւ օմ

ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԸՍՏ ՀՈԳՒՈՅ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, Ի բազմաց հետէ {զրկեալ} ի տեսութենէ Ձերմէ, ի թախիծ համակիմ, եւ ոչ զոք գ

անձանց եւ դատաստանատանց, որով եւ եթ իւրաքանչիւր {զրկեալ} յուսայ փրկութեան, քանզի նա միայն ապաստան զրկելոց

ւոյս ըստ բժշկական մասին. առանց որոյ մնայի թերեւս {զրկեալ} ի հնարից առնելոյ եւ զոտն փոխ մի, ի մեռեալ վիճակէ

ան վեհափառ կաթողիկոսին, թէ թուղթդ այդ ըստ ինքեան {զրկեալ} է յամ[ենայն] օրինաւորութեանց, հետեւաբար եւ ի յար

ոյ, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար պետութեանց, որով {զրկեալ} ՚ի քաղաքականն անօթոյ, կորուսեալ զմոգականն ոյժ՝

ն քարացած, - պարզ եւ կենդանի բարբառով... բայց {զրկեալ} է դա ի կարի կարեւորացն կանոնաց ուղղախօսութեան, ե

ք բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս Չամչեանին, թէ {զրկեալ} է Պատմութիւն նորա առ հասարակ ի պատմաբանական կարգա

ոչինչ եւ կրկին անգամ ասացից ոչինչ։ Հին այդ լեզու {զրկեալ} է յիրաւանց ժամանակին, չունի կեանք յընկերական կեն

ն, զգրասիրութիւն նորա եւ զբիւր հանգամանս, յորոց {զրկեալ} եմք առ հասարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք զայդ ամ

որութիւնս ահաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու ամենայնիւ {զրկեալ} էին բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք

ւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ բազմավնաս Խալիպեանի, {զրկեաց} զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն գործելով ճոխացուցանե

իս, դուն ալ ան հորը զավակն իս, ինչ օրենք է քեզի {զրկել}: Պարոն Գրիգորը ինձի գրել էր մեկ անգամ Պետերբո

ած աննկարագրելի ֆիզիկական թուլութիւնը համարեա՛ թէ {զրկել} էին ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ: Միւս

ր, Եւ մարմինը պահելու, Երբեմն մի փոքր {զրկել}... Երբեմն մի փոքր գողանալ... ։

եր ասել էին ինձ, թէ քո թոքախտութիւնքը զայրանալով {զրկել} է քեզ հնարից շարունակելու մեզ սիրելի Յիշատակարանը

զհամապատասխան զակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ արժան էր {զրկել} զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ, զոր կա

յն նշանակուած դիպուածներում Յիսուսեանք կարո՛ղ էին {զրկել} Գեներալը իւրեան արժանաւորութենից։ Այս դիպուածներ

ոգեւոր աստիճանաւորների վերջին թոշակից այն մարդիկը {զրկելը}, որ Unigenitus կոնդակը չէին ընդունած իբրեւ կրօնա

նել ոչ եթէ ընդդէմ թշնամեաց, այլ 'ի պաշտպանութիւն {զրկելոյս}, մինչեւ զանձինս եւս դնել 'ի վերայ միաբանութեանս

կանութեան սեպհականելով հողը եւ հասարակ ժողովուրդը {զրկելով} իրաւունքից: Վերջին դիպուածում ազգութիւնը ազատութ

զրկեալ յուսայ փրկութեան, քանզի նա միայն ապաստան {զրկելոց} յանիրաւութենէ անբարեբարոյից: Բարեւհաճեսցի հոգեւո

էջ: Մի օր, երբ սաստիկ զայրացել էր Բէգզադէի մարդ {զրկելու} ծարաւը (տարու մէջ 366 անգամ զարթնում է նորանում

է Կրօնական ժողովը, ոչ միայն քահանայութենից իսպառ {զրկելու}, որ չէր արել յիշեալ ժողովը, եւ որի թողածը կատար

ին եթէ իմ ազատութիւնը յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի {զրկեմ} ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինել

, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ {զրկեց} եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դու, թէ

նա իւր կեանքում. Շատ տուն քանդեց, շատ մարդ {զրկեց}, Գութ չունեցաւ իւր սրտում: " Ա

ը վաճառէ հարուստին իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կը {զրկէ} իւր սերունդը եւս այն հողի վերայ իրաւունք ունենալո

րդապետութեանս աղբիւր զպապականութիւն ճանաչեմք, որ {զրկէ} զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի, պատճառս եդեալ, եթ

ողբալի դրութեան մէջ մի հինօրեայ երախտագէտ բարեկամ {զրկէ} ինձ իւր քաղցրութեան շառաւիղներից, ապա լա՛ւ իմացի

Հուսով եմ, որ առաջիկայում էլ իր հումորից ինձ չի {զրկի}: Ալաջալյանի վերաբերմունքն Ուստիմովիչի գործում ոչ

չընկալցի զխորհուրդ դրոշմ ին, այնուամենայնիւ ո՛չ {զրկի} ՚ի Հոգւոյն, զոր ընկալա ի ձեռն մկրտութեան: Խորհո

եւ հասարակաց հասկանալի բարբառով, ժողովուրդն մեր {զրկի} ի հոգեպարար զուարճութեանց, զորս կարէր գտանել ի գ

պա ի պատմութիւնս, թէ եւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ {զրկիմք} զարդիս ի նոցանէ, շատացեալ յիշատակութեամբքն, զոր

երը տեղը բերին եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի {զրկին}. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գի

պոսների ցուցակից: Պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից {զրկող} խիստ կասկածանքի տեղիք են տալիս նրանք, ովքեր որ յ

ն գործոյն համարեալ էին զայն աւարտեալ եւ մատուցեալ {զրկողին} զմեզ զամենեսին զշնորհակալութիւն Սինօդին, ոչ անգա

. շատ անգամ արիւնի գին է այն, շատ անգամ մեծամեծ {զրկողութենների} գին։ Գաղտնիքը, որով վարւում են առհասարակ վաճառա

գի մէջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկւում է աւելի ծանր {զրկողութենների} եւ տառապանքի, մինչ խորտակուած էր նորա ազգութեան

ստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճարել են արիւնով, {զրկողութենով} եւ այլ յանցանքներով, ես չեմ ընդունում այդ. կան

ջինը խաբէութիւն է եւ մաքսանենգութիւն, երկրորդը՝ {զրկողութիւն}. երկուքը միասին դատապարտելի գործ՝ ե՛ւ աստուածայ

. Մի ցուրտ եւ անհամբոյր աշխարհ. այդտեղ բնութիւնը {զրկուած} է այն բոլոր վայելչութենից, որով փայլում են բարեխ

պրել: Ինչո՛ւ համար: Նորա համար, որ եթէ {զրկուած} էր մարդս ընկերութենից, եթէ կտրւում է այն շղթայակ

համարձակախօսել, ես տեսանում եմ, որ ազատութիւնը {զրկուած} է իւր սեպհական քաղաքացու իրաւունքից ձեր սահմաններ

ած միմիայն հզօր մարդերի համար, միւս անզօր մարդիկ {զրկուած} են նորանից: Եւ այդ է պատճառը, որ միները տիրողք

ւնենայինք խելացի հակառակորդք, բայց, որպէս Հայ, {զրկուած} ենք ներկայումս այդ պարծանքից: Չկամինք առաւել

ունենայ բանաստեղծութեան մէջ, պատմական գործերում {զրկուած} է ամենայն արժէքից: Դարձեալ Պ. Խուդաբաշեւը գ

ւում է դարձեալ մեռած, դատապարտուած եւ իրաւունքից {զրկուած}, եթէ չկայ այլեւս նորա ազգութիւնը: Վերեւում

նին։ Բա՛ւ է, որքան Արարատը Մնաց {զրկուած} քո ձայնից. Յնշի՛ր, քանի՛ դէպի Պառնաս

նողաց առաջիցը Նոր լոյս կը վառեն: Ծոյլը {զրկուած} է ` Նաեւ սորանից, Նա չգիտէ այն բաները

ենայն ժամ նորան բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ {զրկուած} ամէն բանից, Չունի անգամ հացի գին. " Ողորմութիւն

այ, ծայրացեալ իրաւունքներով եւ ոչ անհագագ ստրուկ {զրկուած} ամենայն իրաւունքից եւ արտօնութենից. երկու դիպուա

, որ եւ ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բազըլից: Նա {զրկուած} ամենայն օգնութենից, ման եկաւ շատ քաղաքներ, յետո

ի մոյգ կարմրութեամբ: Զարմանք չէ. երեսի այդ մասը {զրկուած} լինելով մազերից, առաւել ենթարկւում է ջերմութեան

ա թէ վաթսուն տարեկան. ուրախ բնաւորութեամբ, բայց {զրկուած} ամենայն կրթութենից, եւ ինչքան խելք ու բանականութ

, անհնարին խորշոմած, խոր ներս ընկած մանր աչքերը {զրկուած} թերթերուկից եւ յօնքից, հազիւ հազ երեւում էին դու

: Այսպէս եւ Մանուշակը կարծում էր, որպէս թէ ինքը {զրկուած} է պարոն Շահումեանցի կին լինելուց: Նա մտածում էր

զօրութեամբ սուրը ձեռքին պատերազմեց մի իրաւունքից {զրկուած} հզօր պառաւի հետ, որի գիշերատեսիլ զինուորքը շատ է

սի ի բնէ բիրդ եւ առողջ կազմուածքը։ Երբ բոլորովին {զրկուած} ուժից, ընկած էր մահուան մահճի մէջ, նա դեռեւս թե

ութիւն՝ առանց շնչառութեան, առանց շարժողութեան, {զրկուած} կեանքի ամենայն նշաններից։ Յիսուսեան Կարգի պա

եղուն հրատարակեց նորա անձը միմիայն քահանայութենից {զրկուած}. իսկ ես ասում եմ, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ

ած խեղճ հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, {զրկուած} լինելով իր ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցու

տակելու. ոչ ոք չէ կարող յանցանքը պաշտպանել առանց {զրկուածի} իրաւունքը խեղդելու: Բնական օրէնքով, իրաւունքներ

փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տարի էր թւում. վերջապէս, {զրկուելով} ամենայն բարեյաջող յոյսերից, մտածեցի գործ դնել իմ

արուէին, իսկոյն կը հալածուէին Կարգի դպրոցներից՝ {զրկուելով} իւրեանց պաշտօնից։ Փիլիսոփայութիւն դաս էին տա

էս, նայելով անցքի բնաւորութեան: Աւանդութիւնքը, {զրկուելով} այսպէս ժամանակագրական ճշտութիւնից, շատ անգամ այն

ոյ մէջ որեւիցէ մի ձեռագործի ընկնելու կամ ընթացքից {զրկուելու} հետ կապակից է բիւրաւոր անհատների թշուառութիւնը:

ը ստանալու համար պայմանած ժամանակը կորուսանելով, {զրկուելու} էին այդ նիւթական մեծագումար հնարից: Դիցուք թէ ան

աւիրք: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպուած լինեն {զրկուելու} իրենց առաջին կանոնադրութիւնից, ապա ազգի նշանաւոր

անակ ֆրանսիական եւ անգլիական կառավարութիւնները կը {զրկուեն} նրանց վրայ ներգործելու հնարաւորութիւնից, հետեւաբ

չիմանալը հարիւրաւոր հոգիների պատճառ է լինում, որ {զրկուեն} մի պատուական ճեմելիքից: Բնութիւնը այսպէս է

եռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - {Զրկուեցա՞ք} վերջապէս, Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց: - " Ա

թ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - {Զրկուեցա՞ք} վերջապէս, Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց։ -

իւս անգամ մինչեւ այս րոպէս, Կամ գուցէ յաւէրժ {զրկուեցայ} բախտից: Չէ՛. այն երա՛զ էր... հեռի ի

ժամանակ ընդհանրական եկեղեցու հետ մի էին, Հայերը {զրկուեցան} օգնականներից եւ պաշտպաններից, որ միմիայն կարող է

նկալ ներս մտանելու պատճառով այս արգոյ հիւրերը եւս {զրկուեցան} այդ քաղցր երգի վայելքից, որ շատ գեղեցիկ երգում է

Հռովմ գանչուեցան շատ եպիսկոպոսք, որոնց մի քանիքը {զրկուեցան} կարգից, իսկ միւսները հաստատուեցան նոր աթոռների վ

ւ Հօլլանդացոց ձեռքը, եւ այս կերպով Յիսուսեանները {զրկուեցան} իւրեանց ջերմեռանդ պաշտպաններից։ Շուտով ահա Կայսր

նների սովորական կանոնով արտաքսուեցան եկեղեցուց եւ {զրկուեցան} սուրբ խորհրդի հաղորդութենից։ Յիսուսեանք համոզում

քով կրակի դատապարտուեցան, իսկ ինքեանք Յիսուսեանք {զրկուեցան} Ֆրանսիայի մէջ ամենայն արտօնութենից, որ ունէին մի

Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան, որ եւ շուտով {զրկուեցաւ} իւր պաշտօնից հեղինակի առաջարկութեամբ եւ գնաց Էջմի

ց. Հայրիկ, ովի՞ աստղն էր արդեօք, Որ {զրկուեցաւ} իւր տեղից"։ - Ո՛հ, դստրիկս, հանգիս

կեանքը կտրելու համար: Այս դիպուածով ահա Աստարօտ {զրկուեցաւ} իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց եւ

կան մարդերի հոգու մէջ։ Խեղճ ողորմելի Սպանիան {զրկուեցաւ} իւր գործունեայ եւ հարուստ հպատակներից, որպիսի էի

ւայ սիրելի Փարիզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ դը Նոյալը {զրկուեցաւ} իւր արժանաւորութենից եւ սովամահ եղաւ միմիայն այն

վ ոչ միայն քաղաքական ժողովի անդամ լինելու միջոցից {զրկուեցին} սրանք, այլեւ վիրաւորուած զգացին իրենց ` նկատելով

ործավարն էր, որ իւր անվայել գործերի համար պէտք է {զրկուէր} իւր պաշտօնից: Առաջին տհաճութիւնքը բացուեցան եւս

նու, ուզում էի առաւել մեռնել, քան թէ այդ սիրուց {զրկուիլ} ։ Բայց այժմ, խօսքս վերջացնելու գալով, յարմա՛

ստանալով: Բացի սորանից, ընտանեկան կեանքից {զրկուիլը}, դժոխային աշխատութիւնը, որով պիտի շահի նա այն մ

կ մնալով տներն քանդվին եւ աղքատքն ՚ի մխիթարութենէ {զրկուին}, ուրեմն պատուիրեմ, զի իմ կտակակատարքն այսպիսի հ

նքեանք կը տանեն, իսկ դու, քո անզգուշութենովը կը {զրկուիս} ժամուցիցդ որ առատութեամբ կը տայ քեզ պարոն Շահումե

ծված լյարդի մեծանալուց առաջացած կողքիս ցավը, ինձ {զրկում} են պարապելու հաճույքից: Դժվարությամբ եմ նստում մ

ասելով՝ դուրս է գնում աբեղան եւ պաշտօնական թղթով {զրկում} է նորան իւր ծուխից եւ ուղարկում է մի այլ քաղաք,

սխանում ենք, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինելը {զրկում} էր նորան ամենայն ստոյգ լուսաւորութենից։ Եւ ո՛չ մ

հացու մեղքեր, որոնք, թէ լինէին մի մարդի վերայ, {զրկում} էին նորանց Կարգին անդամ լինելու իրաւունքից։ Բայց

մասնատում հայ հոգեւորականութեան միասնութիւնը: Նա {զրկում} է Ռուսաստանում գտնուած հայ եպիսկոպոսներին Երուսաղ

դար պարապելով իր առաջնակարգ ներգործողների հետ մեզ {զրկում} է շատ հարցասիրութեան արժանի տեղեկութիւններից: Շա

լ մօտ գնալ չի լինի: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից {զրկում} է խեղճ միաբանին մի պատուական ծառաստանից, նորա զո

ի քանիսը, որոնց շատիցը բախտի անգթանալովը այժմուս {զրկված} ենք, եւ այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, եզրակ

մի անգամ չեմ ափսոսացել, որ մենք տեսակցությունից {զրկված} ենք, որովհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը վտանգի չէի ե

իստոնեության կողմից, որի հիմնադրի նպատակն է եղել {զրկվածների} ազատությունը եւ հանգստությունը եւ ոչ թե մարդկությ

այի նման գոյացած պահել միայն ձեւը եւ դրությունը, {զրկվելով} մյուս կենդանական ներգործությունից, ինչպես է այժմ

ս հզօր եւ լուսաւոր տէրութեան մէջ գիւղական քահանան {զրկւում} է իւր ծուխից, եթէ յանկարծ մի տղայ կամ աղջիկ երեւ

իմանալ, որ վերոյիշեալ յանցանքների համար Գեներալը {զրկւում} էր իւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւու

որ մարդիկը, այն մէկ նշանաւոր մարդու օգտի համար, {զրկւում} են իրենց ստուգապէս ունեցածից: " զի ամենայնի որ ո

տալիս են դարերի. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա {զրկւում} են իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բ

թիւն չէ, քանզի դրականը բացասականին վերայ տալիս է {զրոյ}: Այո՛, բնութեան օրէնքները կատարւում են ճիշդ մաթ

աջնորդի իշխանութեանը: Այս բանի մասին շատ խօսք եւ {զրոյց} յառաջացաւ այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս օրագիրներ

ուրելու խօսել ճշմարտութիւնը, բայց ո՛րչափ խօսք եւ {զրոյց} կը բարձրանայ մի այլ աշխարհում, ուր ո՛չ դուք, ո՛

Թէպէտեւ այդ բաների մասին գրաւոր կարելի է խօսք ու {զրոյց} բանալ տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, բայց, ինչպ

ասել: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած չէ խօսք կամ {զրոյց} մեր կլասիկական դպրութեան մէջ. խոստովանում ենք,

էին այն իրողութիւնքը, որոնց վերայ են մեր խօսք ու {զրոյցը}: Ճշմարտութեան պաշտօնեայ լինել մի հատիկ խորհո

խոցելու կամ վիրաւորելու համար չէ մեր այս խօսք ու {զրոյցը} այս մեր հայեացքն է, մեր կարծիքը: Եւ ինչպէս մենք

ազատօրէն եւ իմաստալից խօսուածք, քանի՛ զուարճալի {զրոյցներ}, յիշատակի արժանի փոքրիկ պատմութիւնք, բարք ու վա

ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ {զրոյցք} լսելի եղեն զկնի տպագրութեան " Առաջին հոգեղէն կերա

սորանից, նա անվաւեր է համարում այն բոլոր խօսք ու {զրոյցքը}, որ լինում էին այսպիսի տեղերում, եւ այս պատճառո

չկայ, կարծում ենք, ասել, որ այս բոլոր խօսք ու {զրոյցքը} ոչ թէ լոկ մեր հեղինակին չեն վերաբերւում, այլ ման

կո-բժշկական հավաքույթները, գրքերը, տետրակները, {զրույցները}, եւ որպես այդ բոլորի անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշե

եր, կարգ ըստ կարգէ լոյս առեալ ինքնին ի ժամանակին {զրուցաց} եւ ի հաւաստի պատմութեանց եւ արձանագրութեանց, որո

, եւ անհամար բազմութիւն ուրախ թռչունների սկսեցին {զրուցել} կանաչ ճիւղերի վերայ: Այս զմայլանքը շարունակուեցա

կատարելդ. խօսքս մեր խնջոյքի վերայ է, որի մասին {զրուցելով} անցեալները խոստացար հոգաբարձու լինել, բայց, մի

ւն է, որի վերայ Հռովմի մէջ դնում են ամենայն տեսակ {զրպարտ} թշնամանք։ Այս անցքը գեղեցիկ նկարագրած է

քը եւ անդուռն բերանով եւ վասակեան ճամարտակութեամբ {զրպարտել} բոլոր ազգը եւ կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց ե

նք են մեղաւոր, թէ նոքա նախանձելով Յիսուսեաններին {զրպարտել} են նորանց։ Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ

ա մօտ, նորան մեռանելու պատրաստելով համոզում էր չ' {զրպարտել} պատուաւոր մարդիկը, այսինքն՝ չ'յայտնել, թէ Յիսո

էին դէպի արեւելք եւ արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին {զրպարտեն} պ. Յովնաթանեանցին, որպէս թէ նա հոգաբարձու չէր ի

թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ {զրպարտող} անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօն

ղութեանը, որ կամենում էին դատապարտել նորան որպէս {զրպարտող} ։ Այն մասնակցութիւնը, որ ամբողջ Ֆրանսիայն ու

Արտասուք թափելով հեղեղի նման: Մինչ {զրպարտողը} խոստանում էր կեանք, Թէ միայն հաճէր... լին

ով սպանել, երբ արդարադատութիւն առիթ չունի այլեւս {զրպարտողների} եւ սուտ վկաների թակարդի մէջ բռնուելով օրինական սպ

ւմ է հատուցման երեսից: Բացի սորանից թշնամութեամբ {զրպարտուած}, սուտ վկաներով այդ զրպարտութիւնը հաստատուած, ար

մ։ Յիսուսեանք փառաւորում էին նորա անունը՝ իբրեւ {զրպարտուած} մարդու անուն, եւ վերագրում էին նորան զանազան հրա

ից, կամ շատ անդամ կախարդ անունով ամբաստանուած եւ {զրպարտուած} խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտում էին նորանց

պի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է նախատանաց, բամբասանաց եւ {զրպարտութեան} պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն նոցա վերայ։

թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախատանաց, բամբասանաց եւ {զրպարտութեան} պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն ազգի վերայ։

ր նորա ճառը, գրեցին ճառի պատասխանը հայհոյանքի եւ {զրպարտութեան} ձեւով, որ մինչեւ այժմ պահպանւում է Փարիզի Պարլամ

անառակ, Փարէզեան խաբեբայ, խեղկատակ, ծաղրածու, {զրպարտութեան} վաճառող, որ արժանի չէ ծառաների մօտ ծառայ լինելու

ք իցէր իմ գործեալ, թող թէ վասն այդօրինակ անվաւեր {զրպարտութեանց}: Իսկ թէ կամք իցեն նորին վեհափառութեան անպատճ

ր դեւի պէս պապանձուած, կամ ի՛նչպես չբողոքենք այն {զրպարտութենների} ընդդէմ, որ պարոնը ժողովում է մեր երանելի եւ սուր

յն տեսակ յիմար։ Պասկիէ վերագիր ամենայն տեսակ {զրպարտութենների} (Pasquier est un pasquin)), մեծ հորթ, եզն,

քարոզում ենք ընդդէմ բարոյականութեան։ Այդ մի ցած {զրպարտութիւն} է, - վեր առեցի ես: - Ձեր վէճ ու կռիւը, որպ

ի սեպհական կեանքի եւ արիւնի: Այսպիսի անտեղի {զրպարտութիւն} ՝ մեր Աստրախանեցի Հայերի վերայ գրած, նշմարում են

ռ փոխած է. ուստի տպագրութեան վերայ յանցանք գնելը {զրպարտութիւն} է: - Ո՛վ է այդ հետախոյզը: (Պ. Այվազովսք

րկոսը մի անսովոր արբեցող մարդ է. քա՛ւ լիցի. այդ {զրպարտութիւն} կը լինէր: Պ. Մարկոսը, ճշմարի՛տ է, խմում է, բ

բռնակալ մարդերի չէ կարելի հաճոյանալ առանց մի քանի {զրպարտութիւն} գործելու, առանց մահապարտ լինելու... Այժմ եւս

ղացած արծաթ էր: Տղան հերքում է բոլորովին այս {զրպարտութիւնը} եւ քննութիւնը ստուգում է, որ այդ նամակը շինովի է

խաբել ճգնի աշխատի: Թո՛ղ նա թարգմանէ {զրպարտութիւնը}, Թո՛ղ մխիթարուի ծովի ափերում, Մեք ազ

րանից թշնամութեամբ զրպարտուած, սուտ վկաներով այդ {զրպարտութիւնը} հաստատուած, արդեօք անմեղն էլ մահու պատիժ չէ՞ կրո

ներ չենք կարող: Այս բոլորը հրատարակում ենք անարգ {զրպարտութիւնք} Ներսէս Շնորհալու վերայ եւ ոչ մի վկայութեամբ չհաստ

ատելու համար աղճատում էր պատմական իրողութիւնքը եւ {զրպարտում} էր այնպիսի մարդիկ մեր երանելի Հայրապետներից, որո

ւթեան, կամ վասն այլոյ իրիք ախտի, ժպրհիցի քակեալ {զցանկ} դաշինն կռելոյ բանիւ արեամբ մարդացելոյն վասն մեր Ա

'ի Կալկաթա, որով մեծապէս սատար լինիք 'ի կատարել {զցանկութիւն} ազգի մերոյ եւ բարեպաշտ կտակողացն, որ ցայսօր մնայ

րորդ ի հին լեզուն. այլ այս ամենայն լցուցանեն գէթ {զցանկութիւն} եւ պատասխանի տան ուսումնական հարցասիրաց, այլ ժող

ին դպրոցականք: Եւ ոչ յաջողեցաւ այդպիսեաց տեսանել {զցանկութիւն} իւրեանց կատարեալ, թող զսակաւ բացառութիւնս, որք

այն դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ զսրտից իւրեանց {զցաւ} ընդ այս խայտառակ խելագարութիւն: Մեծարողապէս մ

բարեացակամութեամբ փութացին յայտնել զսրտից իւրեանց {զցաւ}, ընդ այս հնարաuտեղծեալ խելագարութիւն: Ի վաղի

դ, յիմարական նախանձ սոցա առ միմեանս, կրկնապատկէ {զցաւ} եւ զվիշտ Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս Արամայ

ց, լուսափայլ կացուցանել զճշմարտութիւն, ճեղքելով {զցնցոտի} պատրուակս զոր սովոր է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր

ւնս Եւ կամ բնաւ ժուժայի՞ր Յանձին տանել {զցոլմունս}. Եւ ո՞ւմ հոգալ, խնամել Զքեզ, ընդուն

ակցութեան՝ խոյս տալով յայնմ ամենայնէ, որք ունին {զցոյց} կոշտութեան։ Քարտուղար՝ Միքայէյ դպիր Նալբ

Այսքան։ § 62. " Մի գուցէ քաղիցէք զորոմնն եւ {զցորեանն} ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. թո՛յլ տուք երկոցունց աճե

զորոմնդ, եւ կապեցէք զայդ խրձունս առ ի յայրել եւ {զցորեանն} ժողովեցէք 'ի շտեմարանս իմ " (Մատթ., գլ. ԺԳ,

ւոյս է ամառնային կամ գարնանային, դեռ չեմք տեսեալ {զցուրտ}, եւ ոչ անգամ զգեցեալ զմուշտակ. տէր Յարութիւն եւ

ս: Ունիմք առ մեզ զբովանդակ կայից եւ կալուածոց {զցուցակ}, որք սեպհական են Ամենափրկչեան վանաց ազգիս ի Ջուղ

ղարշապատ քաղաքի... եւ նկատեալ տեղի տանն Աստուծոյ {զցուցեալն} նմա յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն

սքւոյ, արձակեաց առ նա զհրաման, յաղագս ժողովելոյ {զցրուեալ} օրինակս Վարդապետարանին եւ արգելոյ զուսանել կրօնի

յզ միանգամայն ի յատակ անյուսութեան, ապա արժան էր {զցրտութիւնն} ջեռուցանել ոչ սառնամանեօք, այն հրով, լուսով զխա

ն որ հուպ կայր Նմա՝ ի թեւ իւր սրբեալ {Զցօղ} յաչացն, եւ գրգայր, Եւ զնովաւ սաւառնեալ,

0)։ " Յետ որոյ ապա քակեալ սորա (Կոմիտասայ) {զփայտակերտ} գմբէթ Սրբոյ Կաթողիկէին, որ 'ի Վաղարշապատ քաղաքի

ի ամենայն տարակոյս։ " Վերացոյց (Կոմիտաս) եւ {զփայտակերտս} Սրբոյ Կաթողիկէին. նորոգեաց եւ զխախուտ որմոյն. շ

ւմ։ " Զի անիծեալ յԱստուծոյ է ամենայն, որ կախիցի {զփայտէ} " (Երկր. Օրէնք, գլ. ԻԱ, համ. 23)։ Իսկ խաչ

ն մերոց յարո՛յց զՅիսուս՝ զոր դուքն սպանէք կախեալ {զփայտէ} " (Գործք Առաք., գլ. Ե, համ. 30)։ " ԸզՅիսո

ուած Հոգւով Սրբով եւ զօրութեամբ... սպանին կախեալ {զփայտէ} " (նոյն, գլ. Ժ., համ. 38-39)։ Այս պատճառո

զի գրեալ է, թէ անիծեալ ամենայն, որ կախեալ կայցէ {զփայտէ} " (Թուղթ Պաւղ. առ Գաղատ., գլ. Գ, համ. 13)

րտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ {զփառս} ազգի մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խորամանկ

որեալ ընդդէմ դժոխաց փոքր մի եւս ի հող բնակեցուցին {զփառս} նորա: Ձերում հրամանի անսան տպագրատունք, պատուէր

տերէ իմեքէ լոյս տալ ազգին անխոնջ երկասիրութեամբ: {Զփառս} առնս մեծի, որ անձնագրաւ նահատակեցաւ ի լուսաւորու

ինակդ, չգիտեմք թէ վասն էր, միթէ յաղագս ստանալոյ {զփառս} հայագէտ առն միայն, գրեալ է հին հայախօսութեամբ,

մեզ արարչի մեծութիւնը եւ փառքը. " Երկինք պատմեն {զփառս} Աստուծոյ եւ զարարածս ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւ

ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " զԽորենացւոյն, զԵղիշէին, {զՓարպեցւոյն} եւ զայլոց հեղինակաց վաստակս, բերկրեցաւ յոգի, [ք

ութի՞ւն ազգի. ո՞չ ապաքէն հալածանօք վախճանեցուցաք {զփիլիսոփոսն} Մովսէս եւ մարտ թերեւս ընդ ոսկերս եդեալ արկաք ի գե

ն Բենգալու անցուցանել զայն յանուն իմ ՚ի Լոնդոն եւ {զփոխանակագիրսն} հասուցանել առ իս յաղագս ստանալոյ զգումարն ՚ի Բէնկ

այն ընդ գումարին զորս ստասջիք ի պարոն Հագէ: {Զփոխանակագիրսն} եւ զհաշիւսն առաքել առ իս ՚ի Լոնդոն այսպիսի հասցէի

որ հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո զհետէ խառնեալ յայն {զփոխառեալս} յօտարաց անշքացոյց մինչ իսպառ, եւ բազում այն է ըս

վ այսմ տանս զմիւս սամատեարսն որ ի կտակին կան: Եւ {զփոխարէն} տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի ինձ յիշատակ եւ ի ժառ

ամ թեթեւութեան մեղացս: Ընդունիմք այո՛ զներելի եւ {զփոշետեսակ} մեղս, զորմէ ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, գուցէ

տները առարկայական էութեան հասցնելուց"։ " Որ {զփորձ} առեալ է, կարող է փորձանաւորաց օգնական լինել " այ

. 28)։ § 49. Պաւղոսը ինքն է վկայում. " Եթէ {զփորձ} ինչ խնդրէք զՔրիստոսի, որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի " (

ուցանել զլեզուն՝ որոց յայլմ է գաւառէ էին, զորոյ {զփորձ} առնումք մեք այսօր իսկ՝ անձամբ անձին: Հնասէր

լի հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ ժամանակաց ինքնին {զփորձ} առնուցու թէ ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր ըստ օրէ սնանի

եւ զանբարոյական գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր {զփոքրիկ} եւ զվտիտ ինչ մատենիկ, " Վարդապետարան Քրիստոնէութ

րա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ {զփոքրն} պիտոյ էր անտեսել եթէ չկարէաք հիմնել հաստատել զմեծ

եալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա {զփրկագործ} չարչարանսն, զկենսատու խաչելութիւն, զերեքօրեայ թ

ինելն տակաւին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին եւ յառաջ քան {զքահանայանալն} իւր մատուցեալ է նորին վեհափառութեան զքանի մի գրու

էր ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում եւ ընկալեալ {զքահանայութիւն}. այլ ի վերջէ լքեալ զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուս

ստիլ իմ ի Կալկաթա, զամիսս աւելի քան զչորս, տեսի {զքահանայս} ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի նոցանէ ինքնահալածք եւ ոմանք

լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ թէ ի դէմս ածիցեն մեզ {զքաղաքական} կենդանութիւն նոցա, զբազմութիւն ժողովրդեան, զգրա

սըտեմ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ արքայի պահէր {զքաղաքն} Դամասկացոց ունել զիս. եւ ընդ պատուհա՛նն վանդակաւ

ւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մադրաս եւ {զքաղեալ} զծանօթութիւնս հասուցանել առ իս, ի լրութիւն գործո

կացուցանել զսով հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի նմա, եւ {զքաղց} սովալլուկ հայկական մանկտւոյ ի նորայն անշքացեալ աշ

շիւ գումարին գտանելոյ առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ {զքանակութիւն} նորա ՚ի բողոք իմ: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց

զքահանայանալն իւր մատուցեալ է նորին վեհափառութեան {զքանի} մի գրութիւնս յանուն իւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն

ուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի {զքանի} մի նամականիս բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27-

ունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ {զքանի} մի նամականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի

լեալ զհանգանակն Նիկիոյ, առ հարկին յաւելին ՚ի նմա {զքանի} մի բառս բացադրականս, առանց մուծանելոյ յայն զայնպ

վերծանող, եղբայր Մովսիսի Խորենացւոյ, աւանդէ մեզ {զքանի} մի ճառս, յորոց երկուք դեռ տեսին զլոյս, ի յարութ

սանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի իւր {զքանի} մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են " Յաղագս սկզբանց "

հերիք է զաւակաց ազգի, եթէ միայն կարող էին իմանալ {զքանի} մի մեռեալ եւ փտեալ ի բառս հին հայախօսութեան, որք

օրեայ ակնկալութեան այսօր լնանի, եւ մենք տեսանեմք {զքաջ} Հովիւդ մեր՝ զօծեալդ Աստուծոյ կենդանւոյ՝ որպէս Հ

Եւ վաստակոցն արդեօք քրտանց Բերես առնուլ {զքաջ} փորձ..., Սիրողապէս թէ ուղղեսցես Յամ

վերջանալ ՚ի հայութենէ, եւ պակաս ինչ համարել քան {զքաջ} նախնիս մեր, որ հազարօք եւ բիւրուք անկան ՚ի պատեր

եւ նման առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական երգովք {զքաջագործութեանց} դիւցազանց, զորս դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դար

Ձեր ընկալայ որ ի 18-էն դեկտեմբերի, եւ ծանուցեալ {զքաջառողջ} դրութենէ ձերմէ ուրախ եղէ, առ որ մատուցանեմ զիմս

յ ի վերայ կայից նորա, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, {զքառասուն} ամ յառաջ քան զայս, թողելոց ի հանգուցեալ Աղաւելեա

Հատուած գնացեալ... ի Տուհաց գաւառէն, {զՔասաղ} գետով, Եկեալ նըստեալ զՇրեշ բըլրով զԱ

ստեալ զՇրեշ բըլրով զԱրտիմէդ քաղաքաւ, {զՔասաղ} գետով: կռել կոփել զդուռն Երուանդայ արքայի

Կաթողիկէին. նորոգեաց եւ զխախուտ որմոյն. շինեաց {զքարայարկսն} " (Սեբէոս, եր. 140)։ " Յետ որոյ ապա քակեա

առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ եթէ {զքարի} փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ նմին զամենայնն հողմ

կրիւք մտաց վարկօք զգածեալ որդիքդ եւ թոռունք {Զքարի} հարցին միշտ անխնայ, իբր զծնունդ քաղդէեան։

զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն {զքարինս} գայթակղութեան, եւ յետ ի մատենին նշանագրելոյ, զո

ղջամիտ Եւրոպացոց անմոլար շաւղօք ընթացեալ տեսանեմք {զքարոզդ} նոր հայախօսութեան, որոյ [մի միայն կէտ նպատակի է]

պիրատութեանս գործելոյ երանելին Մեսրոպ թողու լքանէ {զքարտուղարութեանն} պաշտօն առ Արքունի դրան եւ փուլթացեալ դիմ ի ցանկալ

էր մեր, դու ես Օծեալ մեր, դու ես Փրկիչ մեր, եւ {զքեզ} օրհնեսցեն անձինք մեր: Եւ այսօր ի շնորհաբեր գալստ

նանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտել, այլ այժմս աղաչեմ {զքեզ} Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց եւ պատեա հոգի եւ

ր առ նախնեօք, Եւ պաշտէր բագնօք: Իսկ {զքեզ}, ո՛վ կոյս, Շուշան դեռաբոյս, Ի լուս

ղեդի աղու "... Նա դարձեալ, թէ - Ո՛չ գիտեմ {զքեզ}: " Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ վսեմ"։ -

յիշեա՜ զիս: Եթէ սիրոյն հողմ ուռուցիկ {Զքեզ} արկցէ ի տապաստ Եւ նաւուղիղ քաջաբաստիկ

նել զցոլմունս. Եւ ո՞ւմ հոգալ, խնամել {Զքեզ}, ընդունակ ո՞ր էակն Զկայծականցդ ժողովել

՛չ պահէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անախտ պահել {զքեզ} յասպարէզ կենցաղոյս. Այլ գիտութեան անշամանդա

զախտ արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք {զքեզ} յանել ի գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար։

քո պարծանքդ: " Ի՞նչ հայրենիք, յիմար {զքեզ}, Հարցանում ես դու ինձանից. Ուր եմ ծն

յ եւ այն իշխան: Իմ պարծա՞նքը, յիմա՛ր {զքեզ}. Ցոյց տուր ինձ դու յառաջ քոնը. Ճաշ ե

լոկ խորհուրդը: Բան էք ուսել, յիմար {զքեզ}, Թէ հայրենիք պիտի սիրել. Բայց թէ ին

կ ազգի մէջ ի՛նչ բան ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜յր {զքեզ}. նորա փիլիսոփայութիւնն էլ նորա կեանքիցն է բխում

ՁԱ, համ. 6-7)։ " Եւ ասէ Տէր ցՄովսէս ահա ետու {զքեզ} աստուած Փարաւոնի " (Ելք., գլ. Է, համ. 1)։

, սկսեալ ի ժամանակաց իմ աստանոյն Խորնոյ՝ " Ողբամ {զքեզ}, Հայոց աշխարհ ", ի ժամանակաց Շնորհալւոյն՝ " Ող

իչ Էմին՝ վերատեսչի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի։ {ԶՔերականութենէ} նորա, որ արտագրութիւն էր ի Սալլանթեան եւ ի Գաբրի

ւզանդացւոյ ի Տրաբիզոնդ, յօրինէ զաստղաբանութիւն, {զքերականութիւն}, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զայս ամենայն ի Յուն

պիսկոպոս քերթող առ մեզ անուանեալ յաղագս յօրինելոյ {զքերականութիւն}, զճարտասանութիւն եւ զայլ հռետորական ճառս, վարժ

" Պիտոյից " արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ {զքերականութիւն} սորա եւ զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ գրեն ի

արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն Արամ: Թո՛ղ {զքերթողականին} վսեմ ճարտարութիւն, որով սակաւք յոյժ, քան եթէ բա

ւրձ մերկեաց սրով երկսայրի, Սոքին յաւէժ ծիրանափառ {զքեւ} արկցեն պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ եւ դուք աստղունք

պարտական լիցի ահեղ ատենին Քրիստոսի: Գոհանամ {զքէն} Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս բարի եւ արարեր զ

Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց, " գոհանամ {զքէն} տէր, զի 'ի կամիլ զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ ք

եամբն ուղղագործելոյն, այլ արժան էր խօսիլ ի մասնէ {զքննութենէ} նորա " Վէպք հնոյն Հայաստանի ", տպեալ ի Մոսկվա յա

արգս օրինաւոր ուսանողաց, աւարտելով միանգամայն եւ {զքննութիւն} մտանելոյ անդր, զոր սկսեալ եմ, եւ որ մնաց անկատա

յո՛, բողոքէի ապաքէն առ փոխարքայն եւ խնդրէի բանալ {զքննութիւն} ի վերայ պարականոն ներգործութեանց Սինօդին, այլ որ

[է] ճահաւոր, յայն սակս արժան համարիմ տողել աստէն {զքննութիւն} իմ, յետ համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս գա

ոփել զդուռն Երուանդայ արքայի"։ Յառաջ քան {զքննութիւն} պատուական հեղինակիդ եւ մերային եւ օտարք՝ ասացեալ

Ընդ վայրայօն պչրանաց, Որոց բախեն՝ բա՛ց {զքո} դուրս, Մի մերժեսցի ոք ի բաց։ Եւ ընդ

Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, Եւ դու նմա {զքո} բարձս... Թէ կորացեալ գլուխ գգուի...

, զօր օրինակ. " Որ 'ի լերինն այլակերպէալ ցուցեր {զքո} զօրութիւնդ ". - ի՛նչ ասել է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ

քո ի վեր քան զարեւ ունին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝ {զքո} յիշատակ, ի սիրտս իւրեանց դրոշմեն"։ Յաշակերտ

ուրումն մեծի իշխանի եւ էր անուն աղջկանն Ձուիկ եւ {զքոյր} Ձուկայ որ կոչիւր Անոյշվռամ, էառ իւր կին բդեշխն Վ

այգուն, Ի բուրաստան շուշանաց Թափեալ {զքուն} ՝ Կոյսն իջանէ մաքրազգեաց... Զերթ

ւ ներգործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն բայից, որպիսի {զքուն} ննջել, հարկ հարկանել, գերի գերել եւ այլն, թող

աւորք գնեն եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց զեղջեալ {զքսան} առ հարիւրն (дисконт)։ Տիկինն պ. Յովհանջան

, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջեւան եւ ի կորուսանեալ {զքսան} առ հարիւրն ստացայց ՚ի բանկէն կամ ի սեղանաւորէն զհ

ենայն իրօք հայեցեալ իս Հայոց գտի զնոսա առաւել քան {զքսան} միլիոն), ահ կալաւ զիս, զիա՛րդ ազգ յայսպիս

մք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր ինչ յառաջ քան {զքսան} ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք են եզրակացու

ն զովկիան: Բայց երանի թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ {զքստմնելիս}, զահարկու զտառապանաց ազգիս, զբռնակալութեանց առ

եթէ ջեռուցանեն զհոգին, այլ սառն մեքենականութեամբ {զքրիստոնէութիւն} իսկ, որպէս ըզխրտուիլակ ինչ ընծայեցուցանեն ի կորո

ի կոյր հնազանդութեան ժողովրդեան որ առ հոգեւորսն՝ {զքրիստոնէութիւն} տեսեալ, զայն ամենայն գաղափարս եւ ի Հայս նկրտի ՚ի

. Պաւղոսը ինքն է վկայում. " Եթէ զփորձ ինչ խնդրէք {զՔրիստոսի}, որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ.

յընկերութենէ ազգին զիրաւունս քննելոյ եւ ճանաչելոյ {զքրտնաջան} ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի

նա, վասն զի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ {զօգնութիւն} եգիտ յօտարաց, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ

զի զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի նորա, միայն գիտեալ {զօգուտ} ազգին։ Եւ եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս յետ բազու

ածել երբեմն յաջ եւ երբեմն յահեակ, միայն դիտելով {զօգուտ} անձանց իւրեանց, կեղծաւորութիւն յար եւ նման վարդա

ւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ {զօգուտ} հասարակաց քան զսուտ փառս [հնձելոյ նմա ի բերանոյ ս

եզուին, ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք դատել եւ կշռել {զօգուտն} եւ զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտութիւն բանիցս, զոր

մեծ առաքինութիւն եւ քաջագործութիւն էր. ուրացեալ {զօգուտն} հասարակաց վատնել զդրամս ի բարեզարդութիւն քարեղէն

միակ գերդաստան է եւ այն գերապատիւ Լազարեանց, որ {զօգուտն} ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք ծախուք զուսու

երայ խնդրոյ մատենագրութեան, եւ յապացուցանել մ եր {զօգտակարութիւն} եւ զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ զլեզուն: Պատուելի հն

տի նշանակ։ Ես անդ մինչդեռ կրկնածին Երկնից Արքայն {զօդ} շնշեաց, Զիս ընդ նմա չքոտի հիւրընկալաւ այր հ

ւս ոգեւորեալ գտանի անսուրբ ազդեցութեամբ. նա շնչէ {զօդ} դիւական. Ոլիմպոսն յունական տապալեալ է հիմն ի վեր

արտության անունով, միշտ կրկնելով " Ցորչափ շնչեմք {զօդս} " եւ այլն: Եթե մեր թշնամիքը միացած պատերազմ անեն

կերակուրքը են խմորեղէն, որ, մեծապէս զօրացնելով {զօլօտուխա} ասացեալ տկարութիւնը մանուկ մարդերի մէջ, սոցա պատ

այսօր լնանի, եւ մենք տեսանեմք զքաջ Հովիւդ մեր՝ {զօծեալդ} Աստուծոյ կենդանւոյ՝ որպէս Հովիւ բարի ի հօտանս գա

ճարի մօրն մերոյ սրբոյ Էջմիածնի, առնուիք ՚ի գագաթ {զօծումն} սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք եւ զայդ

նչ), Վենետ. 1805, 4 հատոր, հրատ. Հ. Յովհ. {Զօհրապեան} վարդապետի։ Ստեփանոս Տարօնեցի (Ասողիկ), Փար

լի անէ։ § 73. " Սրեցին զլեզուս իւրեանց որպէս {զօձի} եւ թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց նոցա " (Սաղմ. ՃԼ

կ էին համբուրելով մի սեւագլխի քղանց կամ շատ անգամ {զօշաքաղութեամբ} եւ պոռնկութեամբ ապականուած մի ձեռք: Ո՛հ, ինչ

լ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդու, զօշոտում են եւ {զօշոտած} ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով. գրգռում են ն

եօք, զի՞նչ է լուսաւորութիւն ազգային: Ազնուականն {զօշոտեալ} աստիճանաւ իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ խո

՝ կարծիք է եւ եթ, մանաւանդ յառաջ ի հնասիրաց առ ի {զօշոտել} զաչս հասարակաց: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ

Նորա երկու կեղծաւոր եւ կամ քաղցր խօսքերը Կը {զօշոտեն} մեր աչքը, կը մոռնանք հն ընկերը։ Երեւի թէ

նոցա հակառակուիլ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդու, {զօշոտում} են եւ զօշոտած ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով

ինում, ես գրողամնայ մի հիքի ունիմ, ինձ տարել են {զօռով} կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, է

աղորդել նոր հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ նոցա {զօտար} բառից խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամայն զթաթար

ւմ եւ ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ ի վերջէ լքեալ {զօտարին} եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ իւրն եւ ախոյեա

ո՞վ ետ զիշխանութիւնը, եւ ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) {զօտարոտի} գաղափարս ՚ի ներս սերմանել, զօրացուցանել թեւակոխե

անաց սկսայ յաճախել առ նոյն կաթոլիկն այլ տեսանելով {զօր} հանապազ զակնյայտնի հակառակութիւն նորա ընդ ուղղափա

ցանկութեան իմոյ, ընկալցի, իսկ թէ մերժելոց, քան {զօր} յառաջ վճռեսցէ եւ մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամ

առաջի իմ աչաց. Ո՞չ ինքնին իսկ Եհովայ {Զօր} հանապազ ի դրախտին: Այգուն այգուն զգնայ,

իւն զբացարձակ հրաման յօրինաւոր առաջնորդաց: Սրբել {զօր} շաբաթուց, կացուցաւ առ Մովսիսիւ: Քրիստոս բազում

աւ։ Ջիլ չըմնաց՝որ չըջլուեց Քանի {զօր} կար մարմնում. Այս միջոցին լարը ձեռին Բ

ւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր նա վառման կանթեղին, {զօր} ունիցի հալածեալ ոք ի դողդոջուն ձեռս իւր: Ի միջոյ

իտութիւն է, որ ուսուցանում է հասարակ մետալները, {զօր} օրինակ, երկաթը, պղինձը, անագը եւ այլն, ազնուա

յնպիսի բաներ հարցանէի, որ բաց մնար նորա բերանը, {զօր} օրինակ. " Որ 'ի լերինն այլակերպէալ ցուցեր զքո զօ

իրութեանդ ", կը շարունակէ օրհնութեան գիրը, " զի {զօր} առաքէալ էիք ձեռամբ (այսինչ անձին) զմի տեօրտի պի

ակ էր քիմիայի, - այլ նորա մէջ կան զանազան բաներ, {զօր} օրինակ, փայտանիւթ, կուպր, ջուր, օսլայ, սոսին

եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛ զայս լսեմք {զօր} հանապազ ի հնասիրաց, եւ թէ նորախօսութեամբ կործանի

նշմարեալ եղեն ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան {զօր} յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին զմերոց աւուրց բարբառ

աց սրտին, յաւելոյր ՚ի բողոքանսն ընդ փոյթ խափանել {զօրագիրն} Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ խիստ պատժովք եւ

ւելի մարդիկ, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Բօրջիան Կանդինեան {զօրագլուխը}, Լյուդովիկոս XIV, Կարդինալ Շօշֆուկօ եւ մի քանի

- Ոչի՛նչ, մռայլագոյն սատանայ: Ես այժմ ապիկար {զօրական} եմ, եկած եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս

գին եկած է ձեր խաւար տէրութեան մօտ, որպէս արժանի {զօրական} արժանի թագաւորի: Երբ աւարտեց վէզիրը իւր յայտ

ինուորները։ Պապական աստիճանաւորքը, զրահաւորուած {զօրականներով}, մտանում էին Յիսուսեանների տները եւ հաւաքելով Յի

որոյ այսպէս իցեն հոգեւորք, զի՞նչ յոյս ազգին, որ {զօրահանապազ} դաւի եւ խարդախի յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ

ը, որպէսզի ազնիւ բոյսերը հնար ստանային աճելու եւ {զօրանալու}: Ժամանակ է, որ Հայերը դուրս գան երեխայութենից ե

ինչեւ այս, ընդհանրական աղքատութիւնը երթալով պիտի {զօրանայ} եւ հասնի հսկայական աստիճանների: Թողունք պղի

պարհով նիւթական ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. ազգը կը {զօրանայ}, եւ երկրագո՛րծը, եւ վաճառակա՛նը, եւ կարողութեա

Յայտնի է, թէ մանուկը, բնականապէս, պիտի աճէ եւ {զօրանայ} այն կերպարանքի տակ, ինչ կերպարանքով ծնել է իր մօ

լ էին առաքինութեան սերմերը, որ հետզհետէ աճում ու {զօրանում} էին։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճան

յանձնառու կտրիճ զինուորքը, որոնց թիւը աճում է ու {զօրանում} է օրէ օր: Ցնծացէ՛ք, սո՛ւտ ազգասէրք, օբսկու

լ զօրութիւն չունի, որովհետեւ թանգութիւնը երթալով {զօրանում} է: Մի մարդ, որ սորանից տասն տարի առաջ հարիւր ոս

ս, իսկ որքան մօտենում է Մայր-Վանքին, այնքան եւս {զօրանում} է երկմտութիւնը նորա մէջ, նորա հոգին գուշակում է

արողութիւն չունէր տանից դուրս գալու. տկարութիւնը {զօրանում} էր առաւել եւ առաւել, մինչեւ որ Պ. Ինոզեմցովը խո

ն մարդիկ իւրեանց քնից, որ մանաւանդ շատանում է եւ {զօրանում} է գարնան ժամանակ, աղախինը պ. Մարկոսի ներս մտաւ

քի մատները կամ առհասարակ շօշափողական ջլերը այնպէս {զօրանում} են եւ նրբանում են, որ մի մաշուած դրամ եւս շօշափե

արժէքը: Տեսողութիւնը խուլ մարդերի նրբանում է եւ {զօրանում} է մինչեւ այն աստիճան, որ առանց մի ձայն լսելու,

ութիւնքը քաւում են նորա մեղքերը, վասնորոյ առաւել {զօրանում} էր հոգով։ Այս անտանելի ճանապարհորդութեան մէջ

արի, իբրեւ մրրիկ, Առաջնորդէ սպառն[աց]այտ {զօրապետ} ծերիկ Գալիս են կարող գնդերը զինչ յուզեալ հեղ

անդիպում են Հեգելի յարգութեան: Վելլինգտօնը իբրեւ {զօրապետ} եւ ռազմագէտ (стратегик) այո՛, ունի հոյակապ արժ

ռաջնոյն ի Փարիզէ զգիր յանձնարարութեան յԱրնօ անուն {զօրապետէ}: Լուեալ հիւպատոսին Ֆրանսիոյ ըստ ամենայն մանր

исциплина) շատ խոր տպաւորութիւն արած լինելով մեծ {զօրապետի} ուղեղի վերայ, դարձել էին նորա համար sine qua non

ծ էր փայլում։ Մեծիմաստ Վահան մարզպանը՝ Հայոց {զօրավար} եւ Մամիկոնէից Տէրը, կամենալով նորան առաւել մերձա

որ ի Հայոցս ազգէ Սեբաստացի քաղաքաւ եւ առ Անատոլիս {զօրավար}, որպէս զի կայսերական արասցեն հրաման ընդ ամենայն

ւ Սիմոնականութեան միջնորդութենով անցաւ Ֆլօրենտացի {զօրավարի} ապօրինի որդու՝ Յուլիոս Մեդիչիսի ձեռքը։ Այս ամեն

սուրբի, որպէս նաեւ մի հրաշագործութիւն մի երեւելի {զօրավարի}: Եթէ ազգը Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք

արք ճշմարտութեան նուիրիչք գնային խառնիլ 'ի գունդն {զօրավարին} Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի։ Եւ մինչդեռ ժողովեալ գն

ռ շքեղութեամբ, ըզհնացեալ գործ նախնեացն իւրոց քաջ {զօրավարն} Հայոց Մամիկոնեան Վահան " (Փարպ., Պատմ., եր.

նդիման եղեւ (Փարպեցին) մեծի մարզպանին՝ այն ինչ {զօրավարն} Հայոց 'ի Սեւկոյ դրախտին էր " (եր. 21)։ Ի՛նչ տ

ի բարձունս ի չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք, զօրէն {զօրաց} հապճեպ ժողովելոց. եւ սկսանի տեղալ յորդահոս անձրե

տթէոս Ուռհայեցի քահանայ, գրող պատմութեան խաչակիր {զօրաց} եւ թագաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա սկսեալ

ի հետ, պ. Պռօշեանցը անխտիր գործ է ածում երգոց, {զօրաց} եւ այլն, երգերի զօրքերի ասելու տեղ։ Ըստ նախա

Քանի որ դոցա մէջ տակաւին լուռ էր նախանձը, իմ մէջ {զօրացած} էր շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւ

յաղթանակելու։ Այժմ կը տեսանենք նորանց իբրեւ շատ {զօրացած} մարդիկ Պապական կոնդակներով, որ ամենեւին չէին մտա

ովմ այնպիսի Աստուծոյ, որ զգեստաւորած էր ոսկով եւ {զօրացած} կարողութենով։ Այս զօրութեան պատկերը շատ անգամ տե

ն կոնդակները. նոքա Ասիայի եւ Եւրոպայի մէջ այնչափ {զօրացած} էին, որ կարո՛ղ էին չհնազանդուիլ Պապի կամքին։ Բա

արիւնաշաղախ հարսանիք)։ Նոքա արդէն բաւականաչափ {զօրացած} էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 թուականին նոր ի նորոյ ս

, որ առաջուց խոցոտուած էր մեղքերով, առողջանալով {զօրացաւ} ։ Եւ այսպէս կատարելով իրենց կամքի բոլոր ուզածը

տանել: Այն բանից յետոյ, սէրը, առաւել եւ առաւել {զօրացաւ} իմ մէջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թւում էր, թէ մի

տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել եւ {զօրացել} էր իբրեւ մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վերայ, առնու

, որ արդարեւ մինչ դեռ էր ի մարմնի՝ ցանկ երկնային {զօրացն} էր քաղաքակից. ո՞չ ապաքէն ի տեղւոջէ ի տեղի աբեղեա

ուսման առաջարկութիւնը, շատ աննշան է։ Հարկաւոր է {զօրացնել}, բայց ասում են, թէ առաջնորդը չունի այն ազատութի

հողեղէն ամանները եւ սկսեցի փուքսի գործադրութեամբ {զօրացնել} կրակը, որով եւ բարձրացնել ջերմութեան աստիճանը,

թիւնը բանի տեղ չդրեց իւր կոնդակը, հարկադրուած էր {զօրացնել} իւր նզովքը զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք նոյնպէս պատր

յն աշխատում էին մեծացնել իւրեանց հասարակութիւնը, {զօրացնել} եւ հարստացնել նորան։ Ոչինչ աբեղայական Կարգ չ

ինքն՝ ջնջել կալուածական իշխանութեան մնացորդքը եւ {զօրացնել} թագաւորական իրաւունքը։ Հին ազնուական գերդաստաննե

գործածական կերակուրքը են խմորեղէն, որ, մեծապէս {զօրացնելով} զօլօտուխա ասացեալ տկարութիւնը մանուկ մարդերի մէջ

վերին Նախախնամութիւնը այս դարում, քո քաջութիւնդ {զօրացնելով}, պայծառացուց ամեններից առաւել, քան որ կային եւ

ն ցերեկի ջերմութենից թուլացած անկողին մտան՝ քնով {զօրացնելու} համար իւրեանց ոյժը, ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը:

մասին՝ շարունակում եմ խօսքս, թէ մեր ազգութիւնը {զօրացնելու} եւ ազգութեան գաղափարը հասարակաց դարձնելու համար ա

ն այն դրամը, որ հարկաւոր է նորա լքեալ բազուկները {զօրացնելու} համար: Վաճառականը կամ փոքրիշատէ կարողութեան

նարժանութիւնքը քօղարկելով ժողովրդի գայթակղութիւնը {զօրացնելու} համար, նա կազմուած չէ անիրաւութիւնը պաշտպանելով

հերետիկոսական ամբոխ։ Այս բոլոր իմաստակութիւնը նա {զօրացնում} է Սուրբ գրքի վկայութեններով, որ մեկնում էր ինչպէ

ը, որ Դուքսի հրամանով շրջապատել էին Պարլամենտը, {զօրացնում} էին միեւնոյն ձայնը։ Հենրիկոս IVի այրին անուանուե

բարոյական ոյժը յաղթահարեց ֆիզիկական թուլութիւնը, {զօրացուց} իմ ջղերը, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են գրի

միայն սառն ջրով են բժշկում, մրսեցաւ քանի անգամ, {զօրացուց} իւր թոքախտութիւնը (բարակացաւը), որով եւ շտապեց

թիւնը. նորա անհամարձակ եւ ստորաքարշ ներս մտանելը {զօրացուց} իմ ատելութիւնը եւ արհամարհանքը դէպի նա. ի հարկէ

սեղանոյ Տեառն: ԶԱստուած կարողութիւն աղաչեմք՝ {զօրացուցանել} զՁեզ, որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, զն

ին Տեսչութիւն: Ձեռնտուութիւնս այս մարթի երեւիլ ի {զօրացուցանել} մեր զինքն ուրոյն անօթս պահապանս ազգի, այն է՝ քա

եցաւ կարգն) զօտարոտի գաղափարս ՚ի ներս սերմանել, {զօրացուցանել} թեւակոխեալ զխոշոր ազդեցութիւն հոգեւորաց ՚ի վերայ

ցականաց, թէ խորհուրդ դրոշմին տուեալ լինի միայն ի {զօրացուցանել} զհաւատացեալս յասպարիզի քրիստոնէութեան, եւ ի զրահ

։ " Եւ զիմ շնորհս քան զբազումս պարեգօտաւորաց " ( {զօրացուցեալ} պայծառացոյց Վերին Խնամակալութիւնն), ասում է ինք

եամբ, բռնաբարեցին ուրիշները եւ յափշտակելով նոցայ {զօրացուցին} իւրեանց չարաչար գործադրութիւնը ազատութեան: Այ

ձայն բարբառոյ յանապատի " երեւեցաք մեր իշխանութեան {զօրաւիգ}, ուստի մի կողմից Ձեզ վարձատրելու, իսկ միւս կողմ

ցելոց ի վերայ ազգին ի բազում ամաց հետէ: Իբրեւ {զօրաւոր} բանիւք ընդդէմ զինեցայ վերոյգրեալ սրբազան հարց եւ

էն առջի քաջութիւնը մոռնալով, ինքզինքը Մխիթարեանց {զօրաւոր} անուամբը պատսպարեր ու պատասխանատուութեան հրաժարակ

ան գաղափարը հասարակաց դարձնելու համար ամենամեծ եւ {զօրաւոր} հնարներից մինն է նաեւ ազգային պատմութեան ուսումը

ու կոր Եթէ սիրով դու շտկես ` Բունդ կը լինի միշտ {զօրաւոր}, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէկը գայ վարդըդ

ոգեւոր սեղան, քանի՛ քանի իմաստունների հանճարեղ, {զօրաւոր}, քաջասիրտ ասացուածք եւ խօսք, համեմաւոր զուարճու

լորը՝ Ղազարը քաջ պատերազմողի պէս զինեց իրեն, որ {զօրաւոր} խօսքերով իր ոգու եւ անվախութեան եւ կերպարանքի պատ

ան մասին էք խօսում, ստո՛յգ է, առաջ շատ համեղ եւ {զօրաւոր} կերպով էր քարոզում, իսկ այս վերջի ժամանակները իս

բ գործեն, իսկ ազգ մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք {զօրաւոր}, ո՛չ իրաւունս գիտեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն

նեալ ՚ի ֆրանսիականէ եւ ձախոյ ձեռամբ կարկատեալ ըստ {զօրելոյ} մտացն շլացելոյ յանակնկալ ճոխութեանց: ՚Ի հրատարակ

վ, Յունական գիտութեանց պարապելով, իմ տկա՛ր մտքի {զօրելու} համեմատ, կարդացա՛ծ եմ գրուածքը սո՛ւրբ մարդոց, ո

- Ինչպէ՞ս է խայտառակել, եւ այդ քահանան ինչ մի {զօրեղ} մարդ է, որ այդպէս ջարդել ու փշրել է Նազարեանցին

ղ ոգու ուժը, ամէն ուսումնական կուսակցութիւններից {զօրեղ} է եւ համակարգութեանց բոլոր շղթաներից ամուր: Հեգե

ի խելք ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, թէ ե՛րբ {զօրեղ} էր մարդու խելքը քան թէ մեր փորձութիւնքը... մար

եամբը, նոր կողմնակիցներ ստացաւ, որ Պապի դռնումը {զօրեղ} մարդիկ էին։ Նոցա մէջ էին նաեւ Կարդինալ Կօնտարինի

ք, ինչպէս Տրիդենտեան ժողովի մէջ, երբ դեռ այնքան {զօրեղ} չէին, որ ջոկէին յայտնապէս իւրեանց օգուտը Պապական

սուսեան Կարգը, մինչ իսկոյն Ֆրանսիայի մէջ պատահեց {զօրեղ} հակառակորդների, որք էին Պարլամենտը եւ Համալսարան

ում, խոստանալով հայերին ֆրանսիական կառավարութեան {զօրեղ} հովանաւորութիւնը. նուազ եռանդով չեն գործում նաեւ

ցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հասկանալ {զօրեմք}: Այլ ի վերայ այսր ամ ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգու

Թո՜ղ պատանեակդ, մինչ յառոյգ տիս մինչ {զօրեսցէ} հաստատուն, Զգայլ գիտութեան ձգել կաթին սերտ

ն, եթէ ո՛չ ըստ այսմ կանոնի, գէթ այլապես, որչափ {զօրեցինն}, սակայն գոլով նոցա մատենագրեալ ի լեզու էին եւ ան

բղխի ի ներկայ փիլիսոփայութենէ դարուս, եւ որ ո՛չ {զօրէ} կենդանացուցանել զմեռեալն, այն ինչ առ կենդանութեա

յատեան մտացդ քան զլոյս. Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ {զօրէ} պտղաբերել բեղմնաւոր, Որչափ ուսման լոյս անազ

վարիլ դպրութեամբ, այլ ասորւոյն եւ եթ: Որչափ ինչ {զօրէ} մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն ամենայն շատ աջողակութե

շաւեն ի բարձունս ի չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք, {զօրէն} զօրաց հապճեպ ժողովելոց. եւ սկսանի տեղալ յորդահոս

ոյ անունս ապառնի։ Մահկանացուք մինչ յարեւ կայտռան {զօրէն} հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս բնաւ թէ եւ եղէց

րալ Պրօկուրօրին, որպես զի սա ստիպեսցէ ըստ օրինաց {զօրէնսգէտն} պ. Հագին, համաձայնել ընդ բողոք իմ ըստ զօրութեան

ցից զկնի, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ {զօրինակ} թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել

ընդունի զամենայն ճշմարտութիւն հաւատոյ։ Եթէ ունիս {զօրինակ}, առաջնոյ թղթոյն գրելոյ յինէն առ սրբազան ժողովն,

գրութեան, քահանայս այս առաքէ եւ զհաշիւսն, զորոյ {զօրինակն} գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ ակն յայտնի երեւի,

րտուց: Անդէն առ նմին բացան աչք մեր եւ քննեալ {զօրինակս} կտակաց տպագրելոց յԱզդասէր, յԱրշալոյս եւ ի Հիւսիս

զդասէր, յԱրշալոյս եւ ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ {զօրինակս} եղեալս առ իս, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի գտ

վաղվաղակի զյարաբերեալն տնօրինութիւն սակս բանալոյ {զօրինաւոր} քննութիւն ի վերայ Բարսեղ քահանային, թէ՝ այդոքիկ

ն Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութեան խնդրեցի բանալ {զօրինաւոր} քննութիւն ըստ այսր առարկայի վասն ի յայտ բերելոյ զ

այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն չունի թերեւս եւ {զօրինաւոր} թոյլտուութիւն սկզբնաւորութեան եւ շարունակութեան ի

ք ինձ նեղելոյս, եւ հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս {զօրինաւոր} վկայագիրս իմ որք գտանին այդր, եւ զառանձին վկայու

՚ի վերջնոց սակի գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, {զօրինաւոր} եւ զանժխտելի յաջորդն առաքելոց Թադդէի եւ Բարթոլոմե

ն նաւուն: Սիրտք Հայոց լինելոց են ընդ Ձեզ, եւ {զօրհանապազ} աղօթք մեր ընդ Ձեր առաջի սեղանոյ Տեառն: ԶԱստու

նիս աւեր եւ լքեալ, ձեռն ի գործ արար ի հայթայթանս {զօրհանապազ} հացին, ի սնունդ ընտանեացն: Եւ այսունակ ահա յառա

լ յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց են {զօրհանապազ}, են եւ աչք, որք տեսանել տեսանեն զամենայն. ո՛չ

ան գրականութենէ եւ օտարին ապրի ժառանգութեամբ, նա {զօրհանապազ} ցուցանէ այսմ առիթ գոլ, զդատապարտելի միանգամայն,

զնեղեալս յիմում անմեղութեան: Ի Ձէնջ ունիմ այսօր {զօրհանապազն} հաց, ընդ Ձերով համարեա՛ յարկաւ ժողովեալ էի իմս օ

նդ գրականութիւն իւրեանց, եւ մի՞թէ չէ լուեալ դոցա {զօրհանապազն} գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ նորա գրուածս ի

Յորոյ վերոյ տեսեալ պարեգօտաւորաց, զայրագնեալ իմն {զօրհնելոյ} տիկնոջ Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ ժամայն. նա աղ

ն, ես զիմ կատարեցի զպարտականութիւն: Աղաչելով {զօրհնութիւն} վեհափառ հայրապետիդ ի գլուխ իմ, մնամ միշտ, որպէ

իռ զգործս, եթէ ոչ նախ խնդրելով զհաստատութիւն եւ {զօրհնութիւն} վեհափառ քահանայապետիդ, յայն սակս մինն յերեսփոխան

նութեան ճմլիցէ՞ Ոք զկզակ ի պախուց, Կամ {զօրութեա՞ն} դնիցէ Նորա դիմակ զիւր թոյլ կուրծ: Եւ յ

րպէս եւ կանխեցի ասացի չէ ի կարգի իրաց, թողում զի {զօրութեամբ} 2280-րորդ յօդ. Ժ հատորոյ Սվօդին քաղաքական օրինաց

են ճշմարտութենից այնպիսի կամակոր եւ անձնաբռնադատ {զօրութեամբ}, որպէս կը փախչէր մի աւազակ իւր մութն ու խոնաւ բա

պատմած բաներս: Առաւօտը վեր կացայ տեղից հոգու մեծ {զօրութեամբ}, թէեւ բաւական թոյլ մարմնով: Նոյն օրը հրամա

ռնում է խեղճ մարդուց 33. 000 մանէթի մուրհակ, որի {զօրութեամբ} պարտական է մնում հատուցանել այդ գումարը: Գտա

, նստում է... Եւ կառքը յառաջ է շարժւում ամենայն {զօրութեամբ}: Երկու օրից յետոյ իմանում է խեղճ պատանին, թ

ի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ սրտերի նոր {զօրութեամբ} զուարթանալը եւ ընդարձակուիլը, այդ բաները լինում

է իմանում այս բաներս, այլ միայն իւր երեւակայական {զօրութեամբ}, որ ինչքան եւս հանդէս ունենայ բանաստեղծութեան մէ

նչ այս, մինչ այն, տնտեսական խնդիրը մի աներեւոյթ {զօրութեամբ} ընկաւ մէջտեղը. հարկը ստիպում էր լուծել նորան այս

ղից եւ յուսահատութենից, պիտի պատերազմի սարսափելի {զօրութեամբ}: Երկիր տալ նոցա, ասել է բովանդակ ազնուականութիւ

լորը, որ ինքեանք զօրութիւն չունենալով պիտի ուրիշ {զօրութեամբ} շարժին, վարձկան են այդ զօրութեան: Նոցա շահը այն

րում, հասարակ ժողովուրդը, իւր պատրաստած նիւթերի {զօրութեամբ}, կը ցրուէ նորան, որով ոչ միայն դրամի շրջանառութ

յք, որ Եւրոպայի մէջ ներգործում են կրակի եւ շոգու {զօրութեամբ}, Ասիոյ պարզութեան մէջ կարո՛ղ են ներգործել սարերի

եան խնդրի վերաբերութեամբ: " Չէ կարելի բուռն {զօրութեամբ} վերացնել ստրկութիւնը Հարաւային Ամերիկայի միջից:

եւ իմ սեպհական շահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ ամենայն {զօրութեամբ}: Այն ժամանակ ես կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ

նէի: 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս Սուլթանի նամակի {զօրութեամբ}: Առողջութիւնս ուղղւում է կամաց-կամաց: 3-ին նամ

սին, մեր փոյթը չէ. մէք մեր կողմից հոգու ամենայն {զօրութեամբ} մերժում ենք եկեղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը

որ 'ի Նազարեթէ՛ զոր օ՛ծն Աստուած Հոգւով Սրբով եւ {զօրութեամբ}... սպանին կախեալ զփայտէ " (նոյն, գլ. Ժ., հա

ւց երբեւիցէ կը դադարէին, բայց այժմ, այս պայմանի {զօրութեամբ}, նոքա ամենայն օր պիտոյ է կռուին, ամենայն օր միմ

որ դեռ հինգերորդ դարումը պայման էինք կապել, որի {զօրութեամբ} դեւերը պարտական էին չմօտենալ Հռովմին շուրջանակի տ

բ պտուտելով նորան իւր գլխի վերայ, ձգեց սարսափելի {զօրութեամբ}: Ապստամբութեան խեղճ դեւը, թափանցելով բոլոր

աւորեց նորա յառաջադիմութիւնը, որ իւրեանց պայմանի {զօրութեամբ}, պիտի մեծ ազդեցութիւն ունենար եւ Շաքարեանցի կեան

ին. եկեղեցին պատկանում է ժողովրդին եւ դեռ օրէնքի {զօրութեամբ} եւս ժողովուրդը պիտի վերահասու լինի եկեղեցու տարեկ

արոյապէս: Այդ մի ֆիզիկական միաւորութիւն է, ոյժի {զօրութեամբ} կատարուած, լոկ մեքենական մօտաւորութիւն, այդտեղ

ւրհակը, որ ստացաք այսօր, վաւերացուցա՞ծ է օրէնքի {զօրութեամբ}, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: - Այո՛, -

ու հետ, որին արհամարհում եմ հոգով եւ հոգու բոլոր {զօրութեամբ}: Մի մոռանաք, գէթ այսուհետեւ, զգուշութեամբ բերա

եւ եօթներորդ դարու սկզբումը, վճիռ էր կապել, որի {զօրութեամբ} արգելւում էր նոր ի նորոյ հող եւ տեղ տալ հոգեւորնե

առողջ գործ հիմնարկեն եւ յառաջ տանեն նորան միաբան {զօրութեամբ}, որպէս արժան էր Լուսաւորչի լուսազգեստ լինելոց որ

ւնի գին արժէ Եւրոպային։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ {զօրութեամբ} սուրը ձեռքին պատերազմեց մի իրաւունքից զրկուած հզօ

VIII Պապը ոչնչացուցել է Սիկստոս V-ի կոնդակը, որի {զօրութեամբ} միեւնոյն ժամանակում երկու եղբարք չէին կարող Կարդի

դում, բերում, վառում բայեր են եւ ամբողջ բայական {զօրութեամբ}, որի դէմքը, թիւը եւ ժամանակը երեւում միայն նախը

ց վերջաւորութեան գրվիլ։ Եւ դ), նոյն այս կանոնի {զօրութեամբ} եթէ Մարկոսը իր հարցմունքի մէջ գործ է դնում բայը ե

երստին մտանել ի թիւս հարկատու անձանց կայսեր, ըստ {զօրութեան} 110 յօդուածոյ բարձրագույն կարգադրութեան: Ուստ

Ուստայեանց, յորժամ ես ինքն եմ Նալբանդեանց, ըստ {զօրութեան} արձանագրութեանց ութն եւ իններորդ ընդհանրական մարդ

, զոր ընկալայ 18 յունիսի նոյն 1848 ամի: 2 Ըստ {զօրութեան} օրինացն, որովհետեւ ցայն վայր չունէի ես զարձակուր

ներկայանալ վեհաստիճան ծայրագոյն քահանայապետիդ ըստ {զօրութեան} շնորհաձիր կոնդակի Ձերոյ, տողելոյ առ նոսա ի 6-էն

նդրոյն սկսաւ մանրամասն հանգամանօք վերահասու լինել {զօրութեան} բանին: Ի ներկայ եղեալ անդամոց երկոքին անդամք, ո

շաճ եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, յիւրում լրացեալ {զօրութեան}: Ընդ այսմ ոչ աւելորդ համարիմ զեկուցանել զպատո

ատաստանական երկար եւ ձիգ վիճաբանութեանց. զի ըստ {զօրութեան} կտակին ինքն օգտի յարդեանցն, առ հարիւրն հինգ: Մա

եւ առ կրպակս հանգուցեալ Բաբաջանեանի, որք, ըստ {զօրութեան} երկրորդ կտակի նորին, ստորագրելոյ յամի 1795, ՚ի

անգորդք, որպէս ի վեր անդր ասացաւ: Այսպիսիք ըստ {զօրութեան} օրինացն Անգլիոյ մնան միշտ ի տեսչութեան Ադմինիստրա

. 000 ռուփեաց կէսն, որ առնէ 125, 000 ռուփի, ըստ {զօրութեան} կտակին անկանի յօգուտ Նախիջեւանայ, որոյ կամս երես

փաստաբանս պարապեցայ պատրաստութեամբ թղթոց ըստ ճիշտ {զօրութեան} օրինացն Անգլիոյ: Եւ մինչդեռ օրէնսգէտն եւ փաստ

ետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ պարտի յառաջանալ ըստ {զօրութեան} կտակին, որով բովանդակ կայք շարժականք եւ անշարժք

ագրութեամբ իմով, պահանջեցի յառաջ վարել զդատն ըստ {զօրութեան} կտակին եւ պարգեւագրոյն, այն է պահանջել զկէս յարդ

օրէնսգէտն պ. Հագին, համաձայնել ընդ բողոք իմ ըստ {զօրութեան} տակին եւ պարգեւագրոյն: Գեներալ Պրօկուրօրն առ

մարդը մի շարժական գահ է սատանայի եւ բոլոր դժոխքի {զօրութեան}. նորերումս ձեռքերը ներկեց մի՞ ծերունու արիւնով.

լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան եւ {զօրութեան} չափ օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ խօ

ւթիւնը հետեւում է լրութենից, իսկ լրութիւնը մահ է {զօրութեան} եւ ձգտողութեան համար: Դորա հակառակ, մեր գործուն

լով պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան են այդ {զօրութեան}: Նոցա շահը այն է, որ հազիւ հազ ապրում են, բայց

հազիւ հազ ապրում են, բայց նոցա կեանքը զոհուած է {զօրութեան} շահին: - Կա՛ց, - ասում է մինը, որ չէ սիր

ւրիշների առաջեւ ցոյց տալով նոցայ, ազգի բարոյական {զօրութեան} եւ մի ապացոյցը: Պակաս ուրախութիւն չզգացինք

ո՞ղ է ոք բնութեան Ճզմել կզակը սանձով, Եւ կամ նրա {զօրութեան} Դէմ դնել իր թոյլ կրծքով. Բնութիւնն ինչո՞վ է շարժ

է առանց մեր իշխանութիւնը խոստովանելու, առանց մեր {զօրութեան} եւ ազդեցութեան հաւատալու, ընդունայն է հաւատը դէպ

առաքինութեան մասների հասնելու համար. որովհետեւ, {զօրութեան} եւ իմաստութեան որպէս պատճառ ընդունեցին այդ խօսքը

ողութիւնքը չկամէին ներել, որ իւր մարմնի նիւթական {զօրութեան} նուազութիւնը արգելք լինէր գլուխ բերելու այն դիտաւ

աների հետ, հաւասարւում է 17 38 ձիու եւ մի մատակի {զօրութեան}: - Զարմանք բան է, - ասաց սատանան, դառնալով

, որովհետեւ լրանում է, իմ զաւակի գալովը, դժոխքի {զօրութեան} չափը, ես յոյս ունիմ, որ այն դժուար խնդիրներում

եան, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում խաւար {զօրութեան}: Նոր բնակիչն դժոխոց յԱրեւելից եկաւոր,

եան, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում խաւար {զօրութեան}: Նա հարազատ նախահօրն, Ծերոյն Քամայ նո

եան, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում խաւար {զօրութեան}: Այս երգեցողութեան հետ միասին լսւում էի

եան մէջ, զանազան անհատներ դէպի մի ամբողջ հաւաքող {զօրութեան} մէջ. եւ օտար ազգերի տիրելը ասել չէ նորանց սեփակա

ործարանաւոր էակ, այլ հանքերի նման, առանց ներքին {զօրութեան}, առանց գործարանների, միմեանց վերայ բարդելով կու

այլն"։ Այսչափ ինչ շատ լիցի առ այժմ. զի չիք կար {զօրութեան} 'ի ձեռին իմում։ Բայց սակայն ինձ մնայ բողոքել յատ

գեստաւորած էր ոսկով եւ զօրացած կարողութենով։ Այս {զօրութեան} պատկերը շատ անգամ տեսած էր նա։ Բայց Աստուած խաչի

քը ապշելի հարազատութեան ունին, բայց երբեմն աւելի {զօրութեան} կամենալով դնել գլխաւոր (համարուած) ներգործողներ

, ինչպէ՞ս բանի վերջը- կատաստրոֆը-չվերագրէ թըլիսմի {զօրութեան}, երբ Վարդիթերի մահից յետոյ, դուրս է գալիս նորա

րաբերութեամբ (արդեօք էշի սանձը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ {զօրութեան} չունի), չնայելով մեր հեղինակի արած ծանօթաբանութ

սը, որ խլում է աղքատ շինականների տան ծածքը, որի {զօրութեանը} չեն կարող դիմանալ շատ անգամ հարիւրամեայ կաղնիքը:

տաւորութեան իրագործութիւնը, մինչեւ իւր բարոյական {զօրութեանը} համեմատ զգալու էր իւր մէջ եւ նիւթական զօրութիւն։

ի Ձեր մռայլութեան գահը, որ առաջնորդում է իմ տկար {զօրութեանը}, եւ պատշաճ հոգաբարձութիւն ինձ յանձնուած պաշտօնի

ռօտապէս կը կարդաս. երբ նա կը ներկայանայ իմ խաւար {զօրութեանը}. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պատճառ, դա նոր է գալ

որա փոխանակ կը տամ քեզ մի գրչագիր աղօթագիրք, որի {զօրութեանը} չեն դիմանում ոչ թէ հասարակ դեւերը, այլեւ բէեղզեբ

եր ազգը ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատաղ գնամ նորա {զօրութեանը} ), ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս պաշտում է Լուսաւո

, առ Աստուած, Ալելուներն են հնչում Երկնային ողջ {զօրութեանց}: Հոտոտո՜ւմ է լիառունգ Տէրը անյա՜գ, հեշտօրէ՜ն `

թէ որ մինն երեւեսցի, բոլորովին անկարող լինիցի ի {զօրութենէ} իւրեանց. փոխանակ նոցին այժմս կտակս այս ձեռամբ իմ

օք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք են աղբերացեալ ի {զօրութենէ} հոգւոյն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի եւ վարդապետէ

երբէք մերձենայ, եթէ ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի {զօրութենէ} գործոյն: Բայց այս է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին

բանդուսի երեսին մի ապտակ, մի այնպիսի ապտակ, որի {զօրութենից} գեղեցկախօս ճարտասանը, որ նստած էր գդակի դրօշակի

է, նամակը ցոյց է տալիս, որ դորա գրողը սպառուած է {զօրութենից} եւ պիտի ասել, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած չէինք Չ

յլ ուրիշները, " Հոգեւոր վարժութիւնների " հրաշալի {զօրութենից} համոզուելով, միաւորուեցան Իգնատիոսի հետ։ Որպէս

րկ գերեզմանը, իսկոյն հասկացաւ, որ միմիայն խելքի {զօրութենով} կարելի է ազգերը դէպի այս կողմ քարշել երկրպագութեա

ւոր էին, այնպիսիներին յետ էին ուղարկում։ Կանոնի {զօրութենով}, մի քանի մահացու մեղքեր, որոնք, թէ լինէին մի մ

է պիտոյ յառաջ բերէ նոր խնդիրներ"։ Այս կանոնների {զօրութենով} բոլոր ուսումը սահմանափակւում էր մի քանի յայտնի խն

պատճառը, որ Քրիստոնէութիւնը տարածւում էր հրաշալի {զօրութենով} եւ շուտութենով։ Նոքա եւս դուրս գալով Հրէաստանի մ

ողութիւն է, երկու կողմից եւս շարունակւում էր մեծ {զօրութենով} եւ կատաղութենով։ Յիսուսեանք արհամարհում էին պապա

igue dèfensive et offensive)։ Այս դաշնադրութեան {զօրութենով} նոքա բոլորը պարտաւորուեցան գործ դնել ամենայն զօրո

ել նորա մօտ, ըստ որում Յիսուսեանք իւրեանց կանոնի {զօրութենով}, չէին կարող ծածուկ խորհրդակցութիւններ գրի միջնոր

ի 8ին 1761 թուականին հաստատուեցաւ այն վճիռը, որի {զօրութենով} Յիսուսեան կարգը պարտաւորւում էր վճարել Լաւալլետի

, որ Մարտինիկայումը էր, Հասարակութեան կանոնների {զօրութենով} կարող էր ունենալ այսպիսի առեւտրական գործեր, կալո

օգոստոսի 6-ին հաստատուեցաւ Պարլամենտի վճիռը, որ {զօրութենով} Յիսուսեանների քսան չորս Աստուածաբանական գրուածքը

անքարաւոր մարդիկ։ Նոքա իւրեանց վարդապետի հրամանի {զօրութենովը} պիտոյ էր 1537 թուականի սկզբումը Վենետկումը լինէին

, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից պարգեւած արտօնութեան {զօրութենովը} ։ Իգնատիոսը գրեց նորանց, որ չի յուսահատուին, այ

ուրացողք, հերետիկոսք, եւ Պապի տուած արտօնութեան {զօրութենովը} կարելի էր բռնել նորանց, ուր եւ լինէին նոքա, եւ

րովհետեւ Պապից Յիսուսեան Կարգին տուած արտօնութեան {զօրութենովը} տասն եւ չորս տարեկան տղան կարո՛ղ էր մտանել Յիսուս

ս բանը. նոքա սկսեցին քարոզել, թէ իւրեանց աղօթքի {զօրութենովը} կատարուել էր այդ, եւ այսպիսի ամօթալի խաբեբայութե

ան էին գալիս զանազան տարեգրական ցուցակներ, որոնց {զօրութենովը} պիտոյ է Կլեմենտ XIV-ը մեռանէր 1774 թուականումը։

յժմիկ, թուղթն այն երեսփոխանութեան ունի զկատարեալ {զօրութիւն} իւր առաջի որ եւ է անգլիական ատենի, ուր ուրէք եւ

րթի իւրաքանչիւր տողերից դուրս է նայում մի ծերացած {զօրութիւն}, որ իւր մանկութեան ժամանակ եւս չէ յատկացած մի պն

յնտեղ է եւ դրական շահը: Միւս բոլորը, որ ինքեանք {զօրութիւն} չունենալով պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան

է սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը պակասել չէ, այլ {զօրութիւն} չունի, որովհետեւ թանգութիւնը երթալով զօրանում է

ասածներից մի բան միայն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի {զօրութիւն} չունենալը, իսկ պատճառը, որ կարծում ես, թէ յառա

եւ այդ մեքենական աշխատութեամբ ստացած դրամը չունի {զօրութիւն}: Ապա եթէ երկրագործութիւնը ծաղկի, դրամի հետ փոխո

մ է նա իւր արծաթը եւ ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ {զօրութիւն} ունէին այդ գաւառները, որ կարողացած լինէին նորանո

է հիմքը նորոգել, կենդանութիւն տալ նորան, ոյժ եւ {զօրութիւն} դնել նորա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իւ

: Եւ անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ եւ {զօրութիւն} դնել նորա մէջ, քանի որ ազգը, հասարակ ժողովուրդը

ինի նորա ապրանքը. ոյժը, այնուամենայնիւ, դրական {զօրութիւն} է, քանզի ապրանքի փոխարէն պիտի ստանայ զուտ արծաթ

ն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջացողը, եւ ի՛նչ {զօրութիւն} է այն, որ երբ չքանում է, կենդանի մարդերի միլիոն

ործողութիւնը կատարել, նա ունի իւր ներսում ոյժ եւ {զօրութիւն}, որ դէմ է գնում արտաքին աւերիչ ոյժերի ազդեցութեա

նորա մէջ կայ արտաքին, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ {զօրութիւն} ։ Թէ ի՛նչ է այդ զօրութիւնը, մեք յետոյ կը խօսինք

իտի խոստովանի միայն այն ժամանակ, երբ ստուգէ, թէ {զօրութիւն} ունիմ իմ իրաւունքը պաշտպանելու: Այս տողերը

վ լինէին: Բացի սորանից, ուր չկայ դուրս արտադրող {զօրութիւն}, որ իւր կարգով դէպի ներս պիտի գրաւէր դուրսի հարս

չանհոգանալ այդ արծաթագլխի մասին, որ բաւական մեծ {զօրութիւն} է եւ որ կարող է ոչ թէ միայն Նախիջեւանի, այլեւ ու

ցաղոյս. Այլ գիտութեան անշամանդաղ ճառագայթից {զօրութիւն} Խաւար բանդէդ զոգիդ կարէ լուսաբաց բերել կոյս

անգնեցաւ. Սրտէս կարծես փոքրափողիս Նոր {զօրութիւն} ոյժ հասաւ։ Ջիլ չըմնաց՝որ չըջլուեց

Հնչեմ քնարս որպէ՞ս. Ինձ ո՞վ կը տայ նոր {զօրութիւն}, Եթէ դարձեալ դու չօգնես: Մուս

քնարը: Ինձի փչէ աստուածային Նոր {զօրութիւն}, նոր ոգի, Թռցրու ինձ շուտ Սակոյլնիկ,

ց բողոքը, մի հոգեւորի անօրէն գործերից, լիակատար {զօրութիւն} ունի մարդասպանը, գողը, պոռնիկը, շունը, հարստա

անցանք էր այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ եւ {զօրութիւն} դնել մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել էր այդ լեզ

սոքա միմեանց հասկանան։ Չ'գիտեմ՝ ի՞նչ գերբնական {զօրութիւն} է հարկաւոր, որ տասն եւ չորս դարու խտրոցը, որ այ

ին փոխում է օրէնքը եւ այդ նոր օրէնսդրութիւնը նոյն {զօրութիւն} ունի, ինչ որ ունէր առաջուանը. մէկ խօսքով, կենդ

զօրութեանը համեմատ զգալու էր իւր մէջ եւ նիւթական {զօրութիւն} ։ Պ. Անքէի խորհուրդը անպտուղ չմնաց. առ ժաման

պահանջում է, որ ճշմարտութիւն խօսողը մի գերբնական {զօրութիւն} ցոյց տայ իւրեանից, որպէսզի տեսանելով նորա կարողո

եւ պատրաստ է ստրկանալ նորան, եթէ նա կարողանայ մի {զօրութիւն} ցոյց տալ. նա չունի մի ազնիւ զգացողութիւն անձնակա

), իսկ միւսը երեւելի ալքիմիկոս: Երբ բաւական {զօրութիւն} գործ դնելով երկուքը եւս ուժաթափուեցան, Մանթուխեա

, աչքի տակ առնելով այս բոլորը: Եթէ այնքան ուժ եւ {զօրութիւն} ունենար մարդկային բնաւորութիւնը, որ իւր կրքի սան

ենդանու կազմուածքի, իսկոյն մի այլ զգայարան աւելի {զօրութիւն} եւ նրբութիւն ստանալով կատարում է, գոնէ՛ կիսով չա

հներով գործ կատարել, եւ իմ ասածը կամ գրածը ունիմ {զօրութիւն} իմ ստորագրութեամբ կնքելու, որին, եթէ վերստին մի

նէթը Նախիջեւանի հասարակ մարդերի հայեացքով այնպիսի {զօրութիւն} է, այնպիսի ոյժ է, որ ոչ եթէ շիլ աչքը կարող է ու

ւրդ ծէսերի լծի տակ, այնուամենայնիւ չունին այնքան {զօրութիւն} հոգու, որ թոթափէին միանգամ այդ կապանքը իւրեանց վ

չգիտեն պատուելի հեղինակք մեր, թէ այն օտարացուցիչ {զօրութիւն}, որ հարկադր է զազգ մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այ

արանի քարոզութեան համար։ Բայց այս երդումը մի մեծ {զօրութիւն} չունէր եւ Պապին մեծ օգուտ չէր կարող բերել. պատճա

դառնային նորան ամենայն տեղում, որ մինչդեռ աւելի {զօրութիւն} չունէին, կուրօրէն ստրկանում էին Պապութեանը, այժ

ենով նոքա բոլորը պարտաւորուեցան գործ դնել ամենայն {զօրութիւն} Պապականութիւնը Ֆրանսիայի մէջ պահպանելու համար եւ

ան ժամանակ այն է, որ մերը ունի ներգործական միայն {զօրութիւն}, իսկ Ռուսացը՝ երկուսը եւս, այսինքն՝ ներգործակ

, որ, միանալով եմ, ես, է-ի հետ, դիմաւոր բայի {զօրութիւն} է ստանում. որպէս թէ ասէր, ի գալս իմ, այսինքն՝

վ գործի'ն հետ, գոյական գործ անունին տալիս է բայի {զօրութիւն} ։ Հին լեզուի մէջ միայն եմ վերջաւորութիւնը չէ, որ

, այնուամենայնիւ միայն ինքը եմը չէ կարող բայական {զօրութիւն} տալ բառին, սահմանական եղանակում, պէտք է որ նա կ

կազմող, ուտում, խմում, պառկում չէին կարող բայի {զօրութիւն} ունենալ առանց, անպատճառ, իրենց վերջում ունենալո

նը կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ նոր {զօրութիւն} չառնու իր գլխաւոր հերոսի համար, նախ որ այդ հերոս

մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը աւելի {զօրութիւն} եւ աւելի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ բնականի ստ

աչքի առջեւ տեսնում է մի այնպիսի ուժ, մի այնպիսի {զօրութիւն}, այնպիսի տեսարան, որի առջեւ տկարանում է ոչ լոկ

Տարանտելլան (մորմապար?) պատուական հնար չէ, կամ {զօրութիւն} չունի մորմի խայթոցի ընդդէմ, երբ աշխարհ, արարած

թեան, - որոնք թէեւ ըստ էութեան ոչինչ խորհուրդ կամ {զօրութիւն} չունին, բայց եւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինե

օր օրինակ. " Որ 'ի լերինն այլակերպէալ ցուցեր զքո {զօրութիւնդ} ". - ի՛նչ ասել է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ: Նա միանգ

գի սրտացաւ անդամքը, փոքր առ փոքր հասկանալով բանի {զօրութիւնը}, բժշկութեան հնար որոնելու ընկնէին. ես ոչ թէ մի

ւցած մետալ լինելով, անգործ է կացուցանում կայծակի {զօրութիւնը}: Այդ բանի համար փառաւորուեցաւ Բենիամին Ֆրանկլինը

ում ենք այդ իրաւունքների եւ առանձնաշնորհութենների {զօրութիւնը} եւ անձեռնամերձ լինելը, որի հաւատարմութեան համար

ակ, մեր գործունէութիւնը, ձգտողութիւնը, ոյժը եւ {զօրութիւնը} այնքան շատանում է, այնքան սաստկանում է, որքան շ

եմ՝ նկարագրելով նորա քաղաքը կամ տունը, այլ բանի {զօրութիւնը} միայն հասկացնելու համար կարճ ասեմ, որ ներս մտայ

չար հետեւանքի նորա համար։ Ո՞չ ապաքէն ձեր ոյժը եւ {զօրութիւնը}, որի մասին մեծ կարծիք ունին տգէտ մարդիկ, կ՚երեւ

թուլացուց նորա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ իւր {զօրութիւնը} եւ իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէներ, երբ ե՛ւ բ

ն չունեցողը կը դժուարանայ շատ անգամ հասկանալ բանի {զօրութիւնը}. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում են, թէ

լափոխ արել է արդէն: Թշնամութիւնքը չունին այն {զօրութիւնը}, որ կարողանային մոլորեցնել մեզ մեր ուխտեալ ճանապ

հիւթը, իւրեան թարմութիւնը պահող կենսական ոյժը եւ {զօրութիւնը}: Վա՛յ այն ծառին եւ բուսականին, որի յոյսը դրուած

ի, հասարակաց վերաբերութեամբ, չունի՛ այն ոյժը եւ {զօրութիւնը}, ինչ որ ունի աշխատութիւնը, երբ նորա հետ զուգընթ

մօտ կենդրոնացած է դրամական ոյժը: Ուր որ է դրական {զօրութիւնը}, այնտեղ է եւ դրական շահը: Միւս բոլորը, որ ինքե

ի այժմեան երկու հարիւրը անցած ժամանակների հարիւրի {զօրութիւնը} չունի, որովհետեւ ապրուստը թանգ է: - Ի՛նչ է

ղայական: Դրամի արժէքը պայմանական մի բան է. նորա {զօրութիւնը} կամ անզօրութիւնը, նորա բարձրանալը կամ ցածնալը կա

նի, կամ գործարանատիրոջ եւ կամ միջնորդի ձեռքում: {Զօրութիւնը} նոցա մօտ է, որովհետեւ նոցա մօտ է վաճառականի պարտ

եղ, որտեղից դուրս ելաւ այն ապրանքը կամ գումարը: {Զօրութիւնը} եւ ոյժը այնտեղ է, կրկնում ենք, ուր որ դրամագլու

, շարժարանը: Ընդհանրութիւնը կ'ապահովուի, քանզի {զօրութիւնը} կը գրաւէ իւր կողմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է նորան

րիչ ոյժերի հաւասարակշիռ զօրութիւն։ Թէ ի՛նչ է այդ {զօրութիւնը}, մեք յետոյ կը խօսինք, այժմ այսչափ միայն հարկաւո

ժմ այսչափ միայն հարկաւոր է ասել, որ եթէ չկայ այդ {զօրութիւնը}, արտաքին ոյժերը, յաղթահարելով ազգութիւնը, լուծ

ւնը, եւ նա կը կործանուի: Տնտեսական խնդիրն է այն {զօրութիւնը}, որ մի փոքր յառաջ խոստացանք անուանել, նա է այն

լ դէպի մի այլ միւսը: Եթէ այսպէս չլինէր բանի {զօրութիւնը}, եթէ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդու ժառանգները

դուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, եւ ես եմ քեզ շարժող {զօրութիւնը} "։ Մեր բառարանի մէջ հնազանդութիւն խօսքը չկայ, ո

ւթիւնը միայն այդ բեմին է տուել այն կախարդական մեծ {զօրութիւնը}, որ մի ակնթարթում ցոլացնում է բոլոր հանդիսականնե

ցընենք. Մեր գիտցածը մեզի կօգտէ, թէ հաւատքի {զօրութիւնը}, Եկեղեցի, աւետարան, ամուր պահենք մեր մտքու

ամանակ այդ եւս հայտնի կը լինի եւ կը հասկացնէ բանի {զօրութիւնը} ։ Այս խօսքերը ես ասում եմ ընդհանրապէս, իսկ, իմ

րորդական, երրորդական բան էր, որ իւր հոգու բոլոր {զօրութիւնը} լարել եւ տրամադրել էր միայն նիւթական բաների համար

երի լոկ նշանակութիւնը հասկանալ, չէ իմացւում բանի {զօրութիւնը} հասկանալ։ Ուրեմն ի՞նչ կարո՛ղ էր գտանել այնտեղ,

կարդալով մի շարադրութիւն, արդէն կը հասկանայ բանի {զօրութիւնը}, մանաւանդ որ կրիտիկայն, չտարածելով մի ընդհանուր

այղոյն վազում են առաջ: Այս վիճակում լինելով բանի {զօրութիւնը}, յայտնի է, թէ Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը շիկան

յայտում է. " այսինքն՝ խաչի " (եր. 43)։ Բանի {զօրութիւնը} այս է. եբրայական օրէնքով անիծուած էր այն մարդը,

ը այս էր, որ այստեղ իմաց տանք ընթերցողներին բանի {զօրութիւնը}. մանաւանդ որ կա՛մ այսպէս պիտի թարգմանէինք, կա՛մ

խոստմունքից, եւս առաւել լարում է իւր աշակերտների {զօրութիւնը} ՝ մեծապէս աշխատելով եւ աշխատեցնելով նորանց գերման

ւը, թափելով իւր բոլոր համոզողական փաստաբանութեան {զօրութիւնը}, սատանան հետաքրքրութեամբ հանեց բերանից խածած կտո

կութիւն է. ես ամենեւին չեմ հասկանում այդ պայմանի {զօրութիւնը}: - Ես եւս չեմ հասկանում, - ասաց դեւը, - եւ

ցքի վերայ 666 դարձուած. պատճառ, սատանայի ապտակի {զօրութիւնը}, համեմատելով մեր շոգեշարժ մեքենաների հետ, հաւաս

աջող յոյսերից, մտածեցի գործ դնել իմ գերմարդկային {զօրութիւնը}... ես յառաջ եւս կարող էի այդ բանը առնել, բայց

ն սահմանների գլխում, չէ մտածել երբեք իւր ուժը եւ {զօրութիւնը} ամփոփել իւր բարոյական կենտրոնում, չէ մտածել աճեց

թեամբ, բոլոր աշխարհը շարժող եւ կառավարող ուժը եւ {զօրութիւնը} էր արծաթը, եւ նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռ

ային մարմինը, երբ շիջել էր նորանում անձնապահական {զօրութիւնը}, ընկնում է բնութեան շրջապատած ներգործողների ազդե

քում են մի բան առանց ամենեւին իմացած լինելու բանի {զօրութիւնը}, այլ մի միայն իւրեանց եթերային տրամաբանութեամբ:

արելի, թէ հերքում էր դրականապէս թեթեւի գերբնական {զօրութիւնը}: Այս անորոշ վիճակի մէջ, մանաւանդ բանը Մանուշակի

ն երկու հոլանդեան ոսկիք, իսկոյն հասկանում է բանի {զօրութիւնը}... Բայց ի՛նչ առնես, որ միւսները թափել էր ճանա

պատրաստ էր նուիրել իւր կրօնը, կեանքը, գոյքը եւ {զօրութիւնը} պապական ծառայութեան, այդպիսի փաղաքշանքով ներս ըն

ած է մարդը իւր կրօնի հետ. մարդու հոգեկան ոյժը եւ {զօրութիւնը} իսկոյն հասկացւում է՝ նայելով նորա կրօնի որպիսութ

թիւնը երկրորդական տեղ չունի այդ կրօնի մէջ. կրօնի {զօրութիւնը} եւ ոյժը կենտրոնանում է նորա պաշտօնեաների մէջ, որ

ւցէ լինին մարդիկ դոցա մէջ, որոնց հոգու բարոյական {զօրութիւնը} մեծ լինելով, այլեւ արտաքին կերպով (կեղծաւորաբար

նք։ Այդ պատճառով եւս մատենագրութեան յառաջ շարժող {զօրութիւնը} բղխում է ոչ մի աղբիւրից, ինչպէս Մխիթարի մէջ, այ

, որ ծեծուի, միւս կողմից՝ լաւ հասկանում էր բանի {զօրութիւնը}, որ նորա ընկերքը եւ բոլոր վարդապետները պիտոյ է գ

) եւ փոքր ի շատէ կարողացաւ դղրդել այս սովորութեան {զօրութիւնը} ։ Պօրտուգալիայի տէրութիւնը, տեսանելով Կսաւիէ

այի ժառանգութեան համար, օրէ օր կորցրեց իւր հոգու {զօրութիւնը}, իւր իշխանութեան մի մասը յանձնեց Լենիլիէին, վեր

եզուների մէջ տեսանում ենք, որ բացառականի ոյժը եւ {զօրութիւնը} հասկացւում է նախադրութեամբ, թէեւ Տաճիկների նախդի

զ գլուխ բերել այդ կտիտ գործը։ Այս բոլոր խօսքի {զօրութիւնը} այս է, ա) թէ բայերը չպիտի բաժան գրվին իրենց բայ

երով կեանք ենք մաշում, մինչեւ սորվում ենք։ Մտքի {զօրութիւնը} բաղդասութեան օրէնքի մէջ է. եթէ այդ օրէնքը մեզ յա

ւմ ենք նորա նշանակութիւնը, որովհետեւ ամբողջ բանի {զօրութիւնը} մեզ հասկանալի է, որովհետեւ բաղդասութիւնը եւ ձեւե

ուի բաղդասութեան օրէնքը անհասկանալի են մեզ, բանի {զօրութիւնը} կը մնայ անյայտ, էլ ոչ Մարկոսը կարող է օգնել, ոչ

, ս, է, արդէն ստանում են բայի կատարեալ ուժը եւ {զօրութիւնը}, մինչդեռ բայանունները, որ ճիշտ աներեւոյթ եղանակ

ի) արածն ա քոմմայ... Խաչն իմն ա, քեարամաթը ( {զօրութիւնը} ) եւս գիտեմ"։ Սորանից մի վայրկեան առաջ էլ, դար

եւ չէ կարող լինել, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս բանի {զօրութիւնը}, բայց եւ այնպէս գիտենալը աւելի օգտակար համարելով

) էլ հրաւիրէ: Ազնիւ երիտասարդը հասկանում է բանի {զօրութիւնը} եւ շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է Բագրատ աղայի խ

որ կորուցել էր այդ ուժերին դէմ դնող անձնապահական {զօրութիւնը}, կեանքը, որ անդադար շարժելով՝ առ ու տուրի մէջ

տրականութիւն, ջերմութիւն եւ այլն, լեզուն առաջին {զօրութիւնն} է, որ յայտնւում է բնութեան մէջ՝ բովանդակուած բա

աշխարհներ բացին. Չտեսնուող, չբռնուող {Զօրութիւններ} զսպեցին, Լուսից աւել արագ վազող Ուժեր

ղ, այլ՝ հալած եղ. յայտնի է, թէ հալածը կրաւորականի {զօրութիւնով} է գործ դրվում այստեղ։ Պիտի իմանալ նոյնպէս, որ անց

Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հրեշտակաց այս բանակ Եւ {զօրութիւնք} երկնային... Այնինչ փոքրիկ մի մակոյկ, Որ կրծքիս

Խնդացէք ուրեմն, խնդակից եղիք ծերունուս, դժոխքի {զօրութիւնք}, որ այսօր տեսանում ենք մի հաստապինդ սիւն աւելի կ

եր, որոնց մէջ մի տեղ հաւաքուած էին ամբողջ ազգերի {զօրութիւնք}, բոլորովին կերպարանափոխ եղան։ Դորա հակառակ՝ յա

րբ որ սա փոքր առ փոքր հետ էր քարշում իւր կենսական {զօրութիւնքը} եւ պատրաստւում էր մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահ

րտի անդորրութեան, անհնարին բան է, եւ եթէ վերջին {զօրութիւնքը} գործ դրուած թերեւս հնարաւորուի, այնուամենայնիւ,

րպէս աւազակ, որ հեռանում է, փախչում է բանտից: {Զօրութիւնքը} աճում են, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը բանալ

՛ կարելի նորա տունը կողոպտել, ուստի իւր ամեն այն {զօրութիւնքը} ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նորան փոքր չօգնեց եւ իւ

նոր թոքերից, որ խլեց նորա ձայնը եւ քամեց վերջին {զօրութիւնքը} ։ Փետրուարի 16ին, առաւօտեան 6 ժամին, այլեւս

ում էր, որ այդ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի թուլացած {զօրութիւնքը}: Արդարեւ մի րոպէ հոգի առնելուց յետոյ, երկու սրտ

իւր բարոյական կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել իւր {զօրութիւնքը} եւ ազգութեան տունկը որպէս մի գործարանաւոր էակ, ա

խօսէ պատմութիւնը։ Եւրոպական մարդկութեան ոյժը եւ {զօրութիւնքը} քամուեցան խաչակիր արշաւանքներից, ասպետները ընկան

երեխաների հետ միասին քերականութիւն, լարում է իւր {զօրութիւնքը}, որ ուսանի լատինի լեզուի հոլովմունքը եւ խոնարհմո

ղ պատերազմներ, որոնցով ամրանում է ազգի մատաղահաս {զօրութիւնքը}, իսկ այստեղ՝ մի զարհուրելի հանգստութիւն։ Յիսու

որ լեզուն, ամեն օր մշակում ենք, որքան մեր խելքը {զօրում} է. սորան որպէս անմերժելի վկայութիւն դնում ենք մե

ւնդեր անցանելու էին ձեր բնակութենների մօտից, իսկ {զօրք} տալուց Տէրութեանը ազատում ենք ձեզ մշտնջենաւոր ժամ

նին երկաթուղիք, ունին հսկայ նաւատորմ, զինարան, {զօրք}, բանակ եւ այլ հազար ու մի քաղաքական կամ զինուորա

ւնը, ընդդէմ դուրս եկան քարոզիչներին։ Յիսուսեանք {զօրք} դուրս բերեցին, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացած, բ

անաւորների համար, բացի այն դիպուածներից, երբ որ {զօրքերի} գունդեր անցանելու էին ձեր բնակութենների մօտից, ի

անապատականը հանել է իւր մաշիկով, առաջին խաչակիր {զօրքերի} պատերազմի ժամանակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII

ն պատճառով, որ անձամբ անձին կարողանայ առաջնորդել {զօրքերի} խումբին, որ դուրս էին գնում Հռովմից պատերազմի հա

զինուորական ոյժը, այս պատճառով եւս դիմեցին դէպի {զօրքերի} գունդը։ Խոստովանութեան միջնորդութենով, կարողացա

նխտիր գործ է ածում երգոց, զօրաց եւ այլն, երգերի {զօրքերի} ասելու տեղ։ Ըստ նախադրութիւնը, որ հին լեզուո

դա՛րեւ, մինչդեռ մարմնով էր ապրում, գրեթէ երկնքի {զօրքերին} էր քաղաքակից. չէ՞ որ այդ Հայոց աբեղայքը այստեղից

նդին կայսրը, գրգռուելով իւր՝ Հայոց մէջ գտանուած {զօրքերից}, պահանջեց, որ Հայոց եկեղեցին միանայ Յունաց եկեղ

եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ են դառնում Յունաց {զօրքը}: Պապը, նմանելով իւր հօրը, սկսում է անպիտանութի

է ասել, որ վատ չէր: Եղերերգութեան մէջ Հայոց {զօրքը}, Պարսից պատերազմից յետ դառնալով, երգեց գիտնական

մինչ այն մեծ գետը Շարելով դէպի առաջ գալիս է {զօրքը}: Ծռծռում են սուլթանները զինչ խոտեր դաշտի,

երի։ Հայոց կաթողիկոսքը, մարզպանքը, նախարարքը, {զօրքը} եւ այլն եւ այլն մի ուրախական տօնի պատճառով, նախ

րանսիացիք պաշարեցին Պամպէլունա քաղաքը։ Պաշարուած {զօրքը} եւ առ հասարակ բնակիչքը անյաջող հակառակամարտութենի

արրացիուց։ Այս երկու թագաւորքը միացուցին իւրեանց {զօրքը} եւ պաշարեցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն եւ վեց

ովսկիու ամրոցին, ինչպէս դորա սահմանքը դէպի Դօնու {զօրքի} բնակատեղին որոշուած են՝ թողնելով դորանից ամրոցի

յրումը, ուր նորա ամուսինը ուղարկուած է անգլիական {զօրքի} հետ միասին որպէս քաջ երկրաչափ: Գերմանիայի հանքայ

, թէ ես պարտականութեան էի առել իմ վերայ Տէրութեան {զօրքի} համար պատրաստել մի բան, ասենք թէ կօշիկներ: Եւ ա

նամու ձեռքը։ Միմիայն Իգնատիոսը, որ Պամպէլունայի {զօրքի} մէջ կապիտանի պաշտօն ունէր, ընդդիմանում էր այս վճ

, Յիսուսեաններին առաջնորդելով, որ միացած էին այն {զօրքի} հետ, որ եկած էր այնտեղ ապստամբութիւնը շիջուցանել

դիմեց պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ, չնայած {զօրքի} դիմադրութեանը, ցրեց այն ժողովը, որ ընտրութիւն է

ակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում Պապին եւ իւր {զօրքով} հանդերձ ուղարկում է Հայաստան։ Պատերազմ է լինում

պատճէնը: Բայց երբ Կոստանդին կայսրը բազմաթիւ {զօրքով} խաղաց Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ իւրեան, եւ

արոզութեան հոգով, եւ երբեմն թագաւորական հրամանով {զօրքով} եւ զէնքով ջնջել եւ անհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից

ջ յիշուած Սեւուկը մի ուրացեալ եւ չիք մարդ էր, որ {զօրքով} եւ զէնքով 482 թուականի գարնան յարձակուեցաւ երկու

աստատելով Հայերի մէջ, Տրդատ թագաւորի հրամանով եւ {զօրքով} ման էր գալիս Հայաստան, մեհեանները - կռքատունները

լով, որ պիտի արդիւնաւորուէիր: - Ինչպէս չէ: {Զօրօրինակ} երիտասարդ մարդիկ, նոր դեռեւս ընտանիքի տէր դարձած

ի ձայներ, որ մինչեւ այժմ հարազատ են յունականին, {զօրօրինակ} երկրորդ ձայնը: - Միթէ՞ հայերը չունէին յառաջո

արեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների ամրոցը: {Զօրօրինակ} ինչպէս պատահել էր պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ լեզ

րեանս զեւրոպէական լիւնն (l) ի ղադ թարգմանեալ եւ {զֆ} (f) ի փիւր, ահա վաստակ նոցա, իսկ ի կրօնամոլու

ի կողմանէ հասարակութեան տալով աշխատասէր հեղինակաց {զֆիզիքական} քաջալերութիւնս ի շինութիւն զաւակաց իւրեանց, ուրե