Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

՚երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ տէր Մատթէոսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

իս ստացուելը: 17-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ Միքայէլի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարտին Մակարիչի, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ Մ[ոիսէյ] Զ[ախարիչի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը

2-ից սկսած): 15-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]}, Սուլթ[անշահի] եւ Բաղդասարի հետ. առաջիկայ տեսո

իցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ Սուլթանի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

տ] Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է օգոստոսի

եսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է թէեւ 12-ի

Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդաղ[ինէի], Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]}, Յովհանն[էս] խանի եւ Ալեքսանդրի հետ: Առաջիկայ

շարունակւում է: Տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]}, Յովհ[աննէսի] եւ Յովակիմի հետ. առաջիկայ տեսութ

ահուան մասին: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ Ա. Սուլթ[անշահի] հետ. գրքերի հաշուացուցակը

օրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ Սարգսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 1

սութեան գնալ: 14-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]}, Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդ[աղինէի] եւ Յովհա

եսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[աննէսի], եւ Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]}: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին: Այսօր

21-ից գրուած: 25-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշ

Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} հետ: Այսօր իմացայ Այվազին վաղը երթալը: [Յետոյ

եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]} առողջութիւնը: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

ց գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] {Գ[րիգորեւիչի]}, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկ

ով ճանապարհ մանիք եւ մինչեւ այս ամսույս 25-ին հոս {գա}, հասնի կամ, եթե հոսեն ելած ըլլանք, զերե միտք ո

գիր գրիք, տահա հոս կմնանք պեքիմ ինչ վանքի մարդը {գա} նը: [Նամակի կողքին առաջին երեսի լուսանցքի

րձրագոյն դատաստանս համաձայն առաջին խնդրոյ իմոյ առ {գա} հետեւեցելոյ ի 8-էն նախընթաց ամսոյն մարտի: Միք

եսության: 2 ամիս ու կես ժամանակով Սահակն ալ պիտի {գա}, միասին կգանք երեքս էլ աստուծով: Այս գիրիցս քան

թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում եմ, որ թե {գա}, նորան ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր մոտ ազգական

ն համար. երբ հետ Մոսկվա գալը հայտնի չէ, բայց թե {գա} Մոսկվա, կարծիք կա, որ դիմացի ձմեռը այստեղ մնա մ

րպես թշնամի ազգային լուսավորության, եթե ձեռքերից {գա}, ամեն րոպե կխափանեին, բայց հույս առ աստված, ամ

ված ժամանակները եւս պիտի սիրտս խառնվի ու փսխելիքս {գա}. ահա եղբայր, այժմ իմ դրությունը եւ հուսահատությ

ցիան: Խնդրում եմ, եղբայր, հենց որ Սուլթան-Շահը {գա}, ցույց տուր դու նրան այս նամակը, - թող նա արտագ

մի դեպքում կյանքը վտանգի չէի ենթարկի ու դուրս չէի {գա} սենյակից տեսակցության համար: Դրա փոխարեն այժմ,

ւմ եմ, որ ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ {գա}, եթե դուք կգաք առանց ինձ համար կաշառք բերելու,

ան կգա զատկից հետո (եթե միայն խոսքի տերը լինի եւ {գա}, բացի այդ, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ

այտնել Մարիա Աֆանասեւնային, եթե նա ինձ տեսության {գա}, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը: Բոքլի գիրքը բ

Նա ընդունակություններ ունի եւ կարող է, եթե դուրս {գա} բարոյական այդ կապանքից, որի մեջ մի անգամ ընկել է

, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ թող դիպչի էլ, {գա՛յ} էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի գլուխը խնա

տի) խելքդ ի՛նչ է կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը {գա՞յ}: Չէ՞ որ զուր տեղը կը վատնէ ողորմելին իր ջերմութի

րձնելու ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ կը {գա՞յ} ։ Եթէ մնար հայկական անկախութիւնը, գուցէ հայկական

րտքի մասին: Թող հայտնի լինի Ձեզ, որ վերադարձյալ {Գաբրիել} վարդապետ Այվազովսկին գանգատավոր է առ նախարարն Ազգ

ւթյուն եւ իմաստ չունեցող վավերագիրը, որ սարքել է {Գաբրիել} Այվազովսկին, այդ ձեւով անգամ, առանց խարդախությա

նա, այլ ես չհանդուրժեալ, ես գալով աշակերտ տէր {Գաբրիելի}, զիա՞րդ համբերեցից այսմ: Այժմ նպատակ գրութեա

չքը ճամփան թող չի նայի տեյի: Քո գրած գիրդ որդուդ {Գաբրիելին} գիրին մեջը, առի եւ ձեր ողջությունը իմանալով ուրա

րելու բան չունիմ, մարդուդ շատ եւ շատ բարեւ արա, {Գաբրիելին} նույնպես. նարա ալ ջոկ գիրեր գրելու սիրտ չունիմ,

րեան լսարանի Ռափայել Պատկանեան, որդի արժանապատիւ {Գաբրիէլ} քահանայի Պատկանեանին, որ գտանի այդ նպատակաւ մտան

70, եւ առ ի պաշտպանել զիրաւունս ազգին անտեսեալ ի {Գաբրիէլ} վարդապետէ Այվազովսքւոյ: Յերեկն ժամանեալ ի սո

վանդակ ազգին, որոյ իմս երեսփոխան, թէ Այվազովսքի {Գաբրիէլ} վարդապետն, յետ գրագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս եպի

նպէս մի քանի առարկայի: Դպրոցը բացուած է Սարգիս, {Գաբրիէլ} եւ Ամբրոսիոս վարդապետների ձեռքով, երբ սոքա կտրու

(պատկերը եւ տառերը) նշանակում են, թէ Սարգիս, {Գաբրիէլ}, Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետքը, իւրեանց մէջ կեն

եղեցւոյն եւ է սահմանակից առ յարեւելս եւ առ հիւսիս {Գաբրիէլ} Յովհաննիսի տան, առ յարեւելս սհաթսազ Մարգարի որդի

յս նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի միայն զԱյվազովսքի {Գաբրիէլ} վարդապետն։ Մի՛ ինչ օտարոտի թուեսցի Վեհափառո

արդ մեր ընթերցողներից, համաձայնելու չէ գերապատիւ {Գաբրիէլ} Վարդապետ Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց պապականութ

լու համար. թող մեր ասածը կատարելագործէ Գերապատիւ {Գաբրիէլ} վարդապետ Այվազեանը՝ խօսելով Ուրուագծի (տպած Փար

այն՝ ականաւոր անդամ։ Տեղիք չունին գերապատիւ {Գաբրիէլ} վարդապետի խօսքերը երկբայութեան տակ ընկնելու. պատ

րբոքուած, վառուած այս խրատներից, գնաց Պալատական {Գաբրիէլ} անունով տիկինի տունը, ուր ամենայն երեկոյ գնում է

ծուկ տեղ պահուելով՝ սպասում էր թագաւորի գալուն։ {Գաբրիէլ} տիկինը թագաւորի հետ խօսելու ժամանակ յանկարծ ցած ձ

ս պարտք է դնում մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակել պ. {Գաբրիէլ} Տէր-Յովհաննիսեանցի " Տեր Սարգիս " մակագրով վիպասա

չենք կարող զանց առնել: " Պարոն Յովհաննէս Տէր- {Գաբրիէլեան} Պատկանեանցը, վիմագրութեամբ տպելով մեր Վեհափառ Կա

ւթենէ նորա, որ արտագրութիւն էր ի Սալլանթեան եւ ի {Գաբրիէլեան} քերականութեանց, աւելորդ ինչ էր խօսել եւ խուզարկե

չպէս գրում ենք թիւ, թվի, թվական։ Աւետիքեան Հ. {Գաբրիէլեան} ականաւոր Քերականը սորանից յիսուն տարի առաջ խոստով

ըստ ներելոյ ժամանակին, շարեն ըզգրքոյկ վարդապետին {Գաբրիէլի} ՚ի համար հերետիկոսական մատենից, զորս մերժէ եւ դա

ոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մեր {Գաբրիէլի} նամակը յուլիսի 26-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբ

ամեն բան չափում են հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. {Գաբրիէլի} պէս նոր լեզուին ասում են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պա

կներով, նոյն օրը պատասխանեցի եղբօրս, Աւտուշին, {Գաբրիէլին} եւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալո

եւ սպասում է եւ 18-ին, որպէս թէ, նամակ ստացել է {Գաբրիէլից}: Այս բոլորը ինձ կասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք վա

որպէս Ձերդ եղբայրութիւն կարեկից էր մեզ: Այժմ տէր {Գաբրիէլն} Պատկանեան չուեաց ի Տփղիս հրամանաւ վեհափառ կաթողիկ

երտ տաճարի մօրն մերոյ սրբոյ Էջմիածնի, առնուիք ՚ի {գագաթ} զօծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք

ւ վերանորոգութեան ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի {գագաթ} խարուկին, եւ զմոխիր մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկ

, արտասուեց։ Տխուր ձմեռը Մասեաց {գագաթը} Թաղեց անխնայ Մեռցնող ձնի մէջ. Կար

ուրները, որ շատ հեռի տեղերից երեւում են ալիքների {գագաթի} վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ եւ յ

ելով գնացինք միասին, Կանգնեցինք բլրի մաքուր {գագաթին}. Այնտեղից ցոյց տուեց մի վանք հոյակապ,

մում են, թէ շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւնապատ {գագաթից} եւ լանջից, սառուցի տեղ ծառայում են ծարաւի մարդու

. " Եւ ահա տեսայ մի մարդ հոյակապ, Բլրի {գագաթից} իջանում է ցած։ Ուրախ ու փայլուն դէմքո

նել ձեզ զուրախութիւն, որով համարիմ հասեալ զձեզ ի {գագաթնակէտ} ձերոց բաղձանաց, քանզի սրբազան հայրն յերեկի աւուր

րպարանագործուած կենդանիքը, եւ այս է նորա էութեան {գագաթնակէտը} ։ Նորա համար չկայ բարոյական խնդիր։ (Եթէ գիտեն ս

զոնի վերայ, ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթնագոյն սարերի {գագաթները}, դեռեւս նոր զարթնում էին մարդիկ իւրեանց քնից, ո

ստացած ուժը թուլանայ եւ ալիքների սուր եւ կոնաձեւ {գագաթները} ստանալով աւելի կամարաձեւութիւն՝ մօտենան հորիզոնա

եակը արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս Արփին լերանց {գագաթներին} Շողշողալիս, ով դու կոյս, Պարտէզն իջած թէ փարո

աղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրած ու դէպի վեր ցից ցից {գագաթներով} սուր անկիւնաւոր ալիքները, մինչեւ որ ծովի մրրկից

ի կատարքը հասանում են երկնքին. Իւր մռայլոտ {գագաթովը} անտառը, Սոսկալի էր ահաբեկուած իմ սրտին:

Ընդ արեւուն արտափայլել Ընդ խրոխտ լերանց {գագաթունս}, Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս այգոյն, Թէ ս

րա յառնէ Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ {Գագկայ} Արքայի յազգէն Արծրունեաց յօրինէ զպատմութիւն Արծրո

ակ պատմութեան Հայոց 1988 թուականէ ի թագաւորութենէ {Գագկայ} առաջնոյ ի տանէն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071 թուական

նի Հայաստանին նովաւ շուք, Մինչ ՚ի կալանս էր {Գադիկ} զի փոխեցաւ յանզեղծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բերդորա

ճառել այն լոյսը, որ յայտնի է անունովս՝ Ճախնային {գազ} կամ Գերեզմանական մոլահուր, որ շատ անգամ երեւում

պատուաւոր կին յօժարակամ գնէ այդ ժապաւէնից մի քանի {գազ}, ամենեւին պիտակաբար, միմիայն թշուառ գործաւորներ

ա՞ն հող ունիս դու: - Հարիւր հազար քառակուսի {գազ}... - Ե՞ս որչափ ունիմ: - Չգիտե՞ս, որ

։ Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք {գազ} ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ եւ Արագածի զառիվայրո

: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք {գազ} ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ ու Արագածի զառիվայրո

ճրագի կամ կանթեղի լոյսը, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս {գազ} երկայնութեամբ: Նաւերի կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճ

Հէնց որ լուր տարածուեց այդ կարգադրութեան մասին, {գազազած} ժողովուրդը խռներամ դիմեց պատրիարքարան, շրջապատեց

քրելուց աւելի բան չունինք: Այդ քուրայի մոխիրը եւ {գազախը} հերիք է որքան կուրացուցել է մեզ։ Լուանանք մի փոք

գը գազաններին ձրի ցույց չի տալիս. ի՞նչ է, ես մի {գազան} էլ չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնե

ծնունդը. ինչ հարկաւոր է մեզ հրաւիրել մի այդպիսի {գազան} մեր ազգասէր եւ եղբայրասէր ընկերութեան մէջ"։

չարը հետեւեցաւ նորան, այն ժամանակ մարդ չէ, այլ {գազան}, պատճառ, գազանները իւրեանը բնական ազդեցութեանը

ան գաւազանո՞վ. գաւազան պէտք չէ մարդկութեանը, նա {գազան} չէ, այլ սէր. սէր, որ աստուածային հոգի է, որ ք

ւմ, ողբում է, բայց ի՛նչ ճար. մնում է միայն այս {գազանական} անգթութեան ընդդէմ դէպի երկինք բողոքել: Մի քա

ոչ միայն այնքան տարիների ծառայութիւնը, այլեւ այն {գազանական} անգթութիւնը, որ Բէգզադէին հաճոյանալու համար ցոյց

ւնը: Երբ որ աւարտեց եղբայրը իւր խօսքը, քոյրը մի {գազանական} լացով ողբաց իւր ամուսնու մահը, եւ նզովեց հօր ոսկ

ացուցեալ, ըստ որում հակառակորդն, թող զբռնութիւն {գազանական}, այլ զէն ո՛չ ունի: Եղկելի՛ ճշմարտութիւն]::

են ծախում իրենց զաւակը, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն {գազանական} գործը, երբ ծնողքը եփում են եւ ուտում են իրենց զա

մի քանի վաճառահանդէսների մէջ, տեսայ մի թափառական {գազանանոց}, որի մուտքը արժէր կէս մանէթ: Շուտով հատուցի եւ

երահասու լինելով նորա տիրոջ խաբեբայութեանը. դորա {գազանանոցի} կենդանիքը շինովի էին, որ շատ թէ փոքր, յայտնի եր

ւմ այլեւս իր ընկերի վրայ որպէս թշնամու կամ կատաղի {գազանի} վրայ, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի սրտի մէջ ամ

մեր աչքերը եւ դադարենք գէթ այսուհետեւ կուրութեան {գազանին} զոհ գնալուց: Աղետալի անցքեր, որ պատահում են

արդկութիւնը առհասարակ: Ապրել միմիայն իւր համար, {գազանին} է սեփական, արծաթ հաւաքել, հարստութիւն ճարել, ա

անկարծ խօսքս դուրս թըռաւ. " Մարդը ջոկվում է {գազանից}, " Որ ձեռք ունի, ձեռք՝ լսի՛ր. " Խել

էր որպէս 21: 79, թէ այլապէս, կամ թէ կային ուրիշ {գազանման} մարմիններ: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 1

: " Շուտ է առնել դատաստան ", - Ասաց {գազանն} անբաղդիս, - " Երթա՛նք, երթա՛նք գերեզման,

իւրեանց որջերից կոկորդաբաց դուրս են գալիս գիշակեր {գազանները}, որս ճարելու: Սա կամենալով գործարանից հրաժարեցն

որան, այն ժամանակ մարդ չէ, այլ գազան, պատճառ, {գազանները} իւրեանը բնական ազդեցութեանը հետեւելով, գործում ե

։ Այն ժամանակ ազատուած կը լինէի չարաթոյն ժանիքից {գազանների}, որ այն օրից սկսած ծածուկ դարան մտնելով եւ իրենց

համար կաշառք բերելու, առանց սիգարի: Կրեյցբերգը {գազաններին} ձրի ցույց չի տալիս. ի՞նչ է, ես մի գազան էլ չարժ

Փորիս վերայ նայելով Հարցրեց յանկարծ. - {գազաններից} Մարդըս ջոկվում է ի՛նչով։ Ես ուզելով նա

Սփոփեցիր դու նորան։ Ծառ ու անտառ, լերին, {գազանք} Քու ձայնով թունդ թըմրեցան։ Դու հ

, որ կարող է սիրել, եւ այս ոչ այնպիսի սէր է, որ {գազանք} եւս ունէին իւրեանց ձագերի վերայ, այն բնական ազդե

միաբար լուծանելով օդը՝ հասկանալու համար, թէ ինչ {գազերից} էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ազոտից եւ թթո

եթէ խաղաղ էր եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւում, այն {գազը}, որ բաժանուելով մեռած մարմնից, նստում էր գերեզմ

իք: Շատ ուրիշ կրակներ եւ լուսեր, որպէս ճախնային {գազը} կամ գերեզմանական շրջմոլիկ կրակը, գնդաձեւ կամ կծկ

ր այդ վառուող օդը է ածխային բաղադրութիւն, որպիսի {գազով} լուսաւորւում են այժմ եւրոպական քաղաքները: Հեղինա

ն, մինչեւ մին արժանաւոր եկամուտ բերող տուն, կամ {գաթ}, կամ դուքաններ եւ կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած

ազարումն կամ յափն գետոյն տուն, դուքան, քուդամ, {գաթ} եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից դ

, որպէս նաեւ Սօսի հետ ծաղկազարդի մանուշակների կամ {գաթայի} պատճառով: Ցաւում ենք, որ աւելի ծանօթութիւն չուն

անալով Անոյշի առջեւ եւ ապսպրելով Սօսին հասցնել իր {գաթան}, ասում է, որ ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդր

զեկեղեցականս՝ զնորընծայ քահանայս եւ զտիրացուս, {գալ} եւ ուսանել զարհեստ քերականութեան: Գրէ առաքեալն

ը կատարյալ կառողջացունում եւ չառողջացուցած ետ չիմ {գալ}, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ըլլա նե,

աւորչի աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ յամի 1848, ի {գալ} նորին բարձր սրբազնութեան տեառն Մատթէի արքեպիսկոպո

ն իմ եւ զի նանիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ {գալ} ի գրաւոր խօսակցութեան, ժամանակին թողեալ յաջողելո

ձ չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ գնալ- {գալ} չունիմ: Ողջ եղեք եւ աստված քեզ կատարյալ առողջութ

ատճառով հարկավոր համարվեցավ մի քանի ժամանակ դուրս {գալ} Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե դուն լավ գիտե

կառնու ընկերով հանդերձ, այդքան գումարով գնալ եւ {գալ}, նա այդ յուր ընթացքով հայտնի ցույց է տալիս, որ

պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս {գալ} առ ինքն յետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գն

նիվ սպասում եմ Տոբոզոյին: Գրքերի համար պետք է {գալ} եւ փնտրել: 81. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 29 ма

նչ արիստոկրատական այցելություն է. միթե չի կարելի {գալ} ժամը 12-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդե

մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկսել ես 2-ին {գալ}: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում ենք

. Գ. Սուլթան-Շահին, որն անցյալ անգամ չկարողացավ {գալ}: Միայն ահա թե ինչ պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ

սել, որ պարտական չէին Հայաստանին, այլ շտապել են {գալ} Հայաստան լուսաւորել եւ այլն, եւ այլն"։ Ցանկալի

ն մէջ, իհարկէ, կարող չէր եւ թէատրոնի մէջ հանդէս {գալ} իբրեւ գործ ու պաշտօն կատարող անձն: Անարդարութիւն

վերայ էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ դուրս {գալ} Րեդուտկալէից դէպի Կովկասու սարերը... Ի՛նչ ծածկեմ

ացած էր, թէ ո՛չ մի կերպով չէր կարող ձեռքից դուրս {գալ}, եւ, այս կերպով ապահոված լինելով իմ ներկայութիւ

րքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում է եւ չէ թողնում ման {գալ}: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ ի՛նչ կ'օգնէ ճանապարհի

բաների կարգը, ի հարկէ ոչ ոք չէ ցանկանում հանդէս {գալ} թատրոնաբեմի վերայ, քանի որ այնտեղ ոտք կոխողը գրե

յայս հային աղօթք ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգին {գալ} իջանել ի ջուրն: Ի մկրտութեան Քրիստոսի անդէն իսկ

, յոյս մի՛ կապիլ ոչ ոքի. Ոչ ոք քեզի այս չի {գալ}, որ ոսկերքըդ սփոփուին... Ծածկած է քո օթեւ

Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող {գալ}, Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր։ Գնա՛

նք գործ են դնում մնալ V դարումը եւ ամենեւին ցած չ' {գալ} այս դարուցը։ Ուրեմն ի՞նչպէս պիտոյ է սոքա միմեանց

հասեալ գայ ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթութեամբ սրտիւ {գալ} առ մեզ յողջոյն, եւ քո զմտաւ ածեալ, որպէս պարտ է

քան բազմակողմանի գիտութեամբ կարող էր հանդէս դուրս {գալ} այդ տաժանելի քննութեան պարտիքը հատուցանելու։ Այս

առանցքի վերայ, սկսեց այնպիսի սաստկութեամբ պտոյտ {գալ}, որ տեսանողը կը կարծէր, թէ պտուտուողը մի թերաթա

ատ է, ընդունիր, եւ այս նամակս ստացածովդ շտապի՛ր {գալ} իմ մօտ, մեր ծանօթներից եւ բարեկամներից ովին հրաւ

սեց, մի քանի արաբական խօսքեր արտաբերելով, պտոյտ {գալ} սենեկի մէջտեղում: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ մի

մեր համար արծաթը: Նորան այն ժամանակ ծանր է դուրս {գալ} գրպանից, եթէ ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով, եթ

քը հարկադրել էին նորան, օդափոխութեան համար դուրս {գալ} իւր մռայլոտ բնակարանից, ուր շատ տարիներ անցուցել

կոյեան զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի {գալ} եկեղեցի եւ խափան լինել մեր գործին"։ Առհասարակ շ

, գնալու ժամանակ խնդրեց ինձանից, թէ երբ կարող էր {գալ} մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համար: Ես ժամանակ ն

էր որպէս մի շնչաւոր եւ ձեռքերը տրորելով սկսեց ման {գալ} սենեկի մէջ զանազան ուղղութեամբ, անհաւասար քայլեր

յետոյ չէր կարելի այլեւս ծածկուել, պիտոյ էր յառաջ {գալ}, եւ կերպարանքը, գլուխը կախած ստրուկի պէս, մօտե

ես. տան հարկաւորութիւնքը ստիպում են երբեմն դուրս {գալ} սովորական տարազից: - Ոչինչ, ոչինչ, - կրկնեց

որ քիչ շատ վաճառական անունը վերան էր եւ Ղրիմ գնալ- {գալ} ունէր: Այս հիման վերայ Մանուշակը եզրակացնում էր

ւն մլաւեց: Պառաւները սկսեցին շուրջանակի պտոյտ {գալ} խարուկի չորս կողմով, կամաց, բայց զզուելի եւ դող

աւները այս մլաւելու վերայ, դարձեալ սկսեցին պտոյտ {գալ} խարուկի չորս կողմով եւ երգել նոյնպիսի զզուելի ներ

ւ. Ինքս փոքր ինչ տկար լինելով չեմ կարող դուրս {գալ} տանից. բայց շատ հարկաւոր բան ունենալով ձեզ ասելո

զգոյշ փօլիթիքայք ոչինչ կարացին ծածկել 'ի յերեւան {գալ} այժմ միաբանութեան, զի իբրեւ ձորձ ինչ պատառոտուն

ի ճողոպրել զանձինս 'ի ձեռաց Քօլլեճեանց 'ի յերեւան {գալ} Վահան հաւատոյ գրոյ Հ. Միքայէլի Չամչեանց եւ այլն

ր եւ պիտոյ, թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի {գալ} հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, էր եւ

շատ անհաճոյ էր այս բանը, բայց դորան ընդդէմ դուրս {գալ} վախենում էին ժողովրդից, որովհետեւ սա որպէս մարգար

ան, այս վճիռը յայտնուելուց երեք օրից յետոյ դուրս {գալ} Փարիզից, իսկ տասն եւ հինգ օրից յետոյ՝ Ֆրանսիակա

ում սառը կանոնների։ Բայց կարգից դուրս գալը դուրս {գալ} է, գոնէ ծանօթութեանց հետ մեր հաշիւը վերջացնենք ո

եամբ չենք թողուլ պատերազմի ասպարէզը։ Մենք, բացի {գալ}, տալ բայերից, ցոյց ենք տալիս բոլոր միւս բայերի

րգործողների մէջ եւ անդադար նոցա մօտ ուզելով պտուտ {գալ}, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ հարեւանցի եւ երկու խօ

աղջիկ խայթէ, դորա միակ ճարը պար գալն է. եւ պար {գալ} բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս յամրաշարժ, ինչ

ց կանգնելը սիւնի նման կը լինէր գետնի երեսին թաւալ {գալ} ։ Ահա այս անձնապահութիւնն էր, որ հարկադրում էր ս

կանգնած էր սատանայի գահի աջ կողմից, ձեռքին բռնած {գալարած} մի թերթ թուղթ, յառաջ դուրս եկաւ հրապարակ եւ գլու

ինչպէ՞ս: " Ցնցւո՜ւմ էին մկանունք, Եւ խլրտում, {գալարւում}, Շողում նրա վառ աչկունք. Կոյս գրկումը իր ջերմին

բուրգ կայսրի հետ տեսության համար. երբ հետ Մոսկվա {գալը} հայտնի չէ, բայց թե գա Մոսկվա, կարծիք կա, որ դի

չկա, ուստի միամիտ կացեք, մինչեւ պատգամավորների {գալը} բան չավերվիլ: Հարկ կլինի կայսեր խնդիրք տալ, ուր

000 վերստից մինչեւ 20 000 վերստ, ուրեմն գնալը եւ {գալը} 36, 000 վերստից մինչեւ 40 000 վերստ: Այս կատակ չ

գ է այս խավար գուշակությունը, համբերիր մինչեւ իմ {գալը}, անշուշտ մի գործ կգտնենք, քանի ընկեր [ենք] միաս

Ինձ շատ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբազանի Նախիջեւան {գալը}, նամանավանդ որ այդ վերաբերում է եկեղեցական գումա

հույս ունիմ հրամանը անպատճառ ստանալու: Ուրեմն քո {գալը} զուր կլինի գարնան, ես կվերադառնամ օգոստ. 15-ին

ուրը: Թէ որ ապրիլի մեջ ճիճայիս ինձի տեսության {գալը} հաստատ է նե, ճիճայիս ասա ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապու

այն բարբառոյ յանապատի, որպէս մի քամի, որի ուստի {գալը} եւ ուր գնալը չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ

ի-Շամամային. - Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ {գալը}: Բէգզադէի ինձ նամակ գրելը, իսկ իմ՝ նորա ազգաբա

... Այնտեղ տեսանք Ափրոդիտեայ Որի {գալը} մեզ զուր չէր. Կիթերայից եւ Կրէտէից Նա

րն ծառէ ծառ Իւրեանց ճռվըղով Կ՚օրհնեն քո {գալը}, Ո՛վ երկնից դեսպան, Դու ես մեր կեանքի

ուած Կարօտակէզ սիրելի։ Չի վրդովիլ նորա {գալը} Երբեք սիրտը աղքատի, Մահը միայն նորա տ

ռչունները երգելով, Ծառէ ի ծառ ողջունեցին իմ {գալը}. Ծաղիկները քնքուշ գլուխքը խոնարհած `

, Բերբերի հիւանդանալը եւ Սուլթ[անշահի] Նախիջեւան {գալը} եւ այլն: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց:

եւ այժմ չստանալը, բ) Բերբ[երի] եւ այլն Փարիզից {գալը} եւ երրորդ, որ ցաւ է ինձ, իր տկարութիւնը. Աստու

բ[օրիցս] 25-ից գրուած, որով յայտնում է Վարդերեսի {գալը} եւ հ[այր] Ղ[եւոնդի] նամակը: 28-ին տես[ութիւն] ե

էր արել։ Եւ արդեօք այդպիսի իրողութիւնների հանդէս {գալը} կրիտիկայի ձեռքով ազդեցութիւն ունէ՞ր, կամ թէ ո՞րք

մ բայով է վարվում, "լաց եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, {գալը}, Աստրախանցիք խոնարհում են "տամ եմ", "գամ եմ", բայ

ն ստացել։ Նոքա ասում են "գալման եմ", "գոլման եմ" ( {Գալը} գոլ է եղել։ Երբ առաջին անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փ

բերեցիր իմ եւ իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի քո {գալը}, ողջամբ եկիր. գոհ եմ քեզանից, որ մեր ցեղի թշնա

հաշիւների մէջ. միթէ՛ մեք չենք հաւատում քեզ: Մեր {գալը} մի օրէնք է, որ կատարում ենք, լցուցանում ենք առա

նա տան մէջ, ներս մտաւ ծառան եւ յայտնեց բժշկապետի {գալը}: Պ. Յովնաթանեանցը իսկոյն ընդունեց մի պատուաւոր

ից ստացած արծաթովը ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան {գալը} արդէն տասն եւ եօթն տարի էր. պատճառ, Մանուշակը մ

մար եւ առհասարակ ծնողքի համար, փեսայի նոցայ տուն {գալը}, - ընդհատեց նորա խօսքը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, -

, - վեր առեց կինը, - եւ գիտե՞ս ինչ պատճառով: - {Գալը} եւս չգիտեմ, ոչ թէ պատճառը, - պատասխանեց Թիւթիւնճ

աստղաբաշխքը իմանալով մի մոլորակի մի նշանակեալ տեղ {գալը}, սպասում են րոպէ առ րոպե. սպասում է եւ ամբողջ ք

Բայց ինքը, Մանուշակը ամենեւին չէր կամենում բժշկի {գալը} եւ աշխատում էր հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հիւանդ

Առաջին անգամի նման, պառաւները աւարտեցին պտոյտ {գալը}, երգի վերջանալով, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան իւ

ները երրորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը եւ պտոյտ {գալը}, եւ իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ իւր տեղում: Այս ան

րեց լռութիւն: Պատուարի ժամացոյցի ամէն մի գնալ {գալը}, ամէն մի զարկը շատ երկար էր թւում. իւրաքանչիւր

աւորեց նորա գալուստը: - Միթէ՞ դուք գիտէիք մեր {գալը}, Տէր հա՛յր, - ասաց Մկրտիչը քահանային, որ այսպէս

չէ ենթարկվում սառը կանոնների։ Բայց կարգից դուրս {գալը} դուրս գալ է, գոնէ ծանօթութեանց հետ մեր հաշիւը վե

ինակ՝ գրում եմ, տեսնում եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, {գալը}, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս

տակաւին Սօսի մօր, այդ բանում, պիտակաբար հանդէս {գալը}: Եւ զարմանալի է, որ Վարդիթերի մայրը Արշաւրի ձեռ

որչա՞փ աւելի զուարճալի կը լինի նորա շրջանում ման {գալը}, որչա՞փ կը կենդանանայ օդը, եթէ մի քանի կարգ ծառ

մեց։ Երբ այս աւարտած՝ տընից էր դուրս {գալի} Ուսանողն ճաշած՝ դիպչում էր օդի։ " Ի՞ն

երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը, Եփ էր {գալի} երակներում... արիւնը. Թէպէտ նա միշտ անսխա

մէջ գործ է ածում այս ձեւը. մօռացնել տալի, յառաջ {գալի}, հոգի է տալի եւ այլն, փոխանակ՝ մոռացնել կամ մո

ր տարէն մեռած մարդի գլուխն էլ հողի տակիցը դուրս ա {գալի}, ամէն բանը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը

ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերաններից դուրս ա {գալի} քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով չի մեռել, երես ե

ր մի կապայ ես կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա {գալի}, ասում ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ին

ի հինգ լիտր արաղ չպիտի տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա {գալի}, թազայ հաւող, լաւ դեղձը, չի՞ հարկաւոր տանի՞նք

ր, մովրովի համար ճուտ տար. իշխանների տանն ա վեր {գալի}, աղքատների տունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի

թէ դու ինձանից համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր {գալի}, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզանից շատ եմ խարջ տալ

ւրդս, ուսուցանէ ընդ ամենայն Հրէաստան, սկսեալ 'ի {Գալիլեէ} մինչեւ ցայսր " (Ղուկ., գլ. ԻԳ., համ. 5)։

վեր, սարի գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ {Գալիլեյը} իր գնդակները ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դէպի վայր

ազգի առաջշարժութիւնը: Մանաւանդ սրտաշարժ է անմահ {Գալիլեյի} գլխի անցքը, որ իր աստեղարաբշխական եւ բնագիտական

ւթիւնը, գինո՞վ, թէ ջրով... Քրիստոս ինքը Կանա- {Գալիլիայումը}, հարսանիքի մէջ ջուրը գինի փոխեց, դու ինչե՞ր ես

տեսնում ենք հին երգերի մեջ, նորանից հետո հանկարծ {գալիս} է մեր առաջ նորա ծերացած հասակը. Աստվածաշնչի թարգ

նգամ ես նրան տեսա հունիսի վերջերին, երբ դուրս էի {գալիս} Մոսկվայից. այն ժամանակ նա խճճված էր միանգամայն ա

եւ է, բայց որովհետեւ սառնամանիք էլ է, դուրս չեմ {գալիս}, տեսնենք վաղն ինչպես կլինի: Ողջույնս հաղորդ

սա խնդրեմ, ինչու Dandy-ն (Ալաջալյանը) այստեղ է {գալիս}: Շնորհակալություն Անանիային, որ մնում է այստեղ

մ են խաղաղ. մի չնչին խաղաղություն ինչերով է ձեռք {գալիս}. ինչ օգուտ, գրել չեմ կարող, խոհեմությամբ հասկա

նչպէս կամիք: " Ահաւասիկ Պարոններ " հանդէս էք {գալիս}, պարոն Իսահակեանց, " եթէ մեք ազգասէր ենք, եթէ

իմ տան կողմը: Ես ամենեւին չկարծեցի, թէ իմ մօտ է {գալիս}, որովհետեւ ոչ ոքի չէի սպասում, եւ իմ ծանօթքը այ

դուրս չէին դնելու շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մարդը {գալիս} է իմ դրացու տուն, կամ գուցէ ինքը դրացիս է, որ վ

ան խանութներ, եւ ժողովուրդը ամբողջ երեք օր ման է {գալիս} այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ ամիսներ սպասում են

նետերը եւ քարերը: Մի անպատմելի ուրախութիւն է {գալիս} իմ վերայ՝ տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու ազգասի

եւ Ասիացիք, այն խօսքը ընդունում են, որ դուրս էր {գալիս} բարեկամի կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ չէր ս

ններիս սրտի համար: Մի անփարատելի տխրութիւն է {գալիս} իմ վերայ, երբ մտածում եմ, թէ իմ սիրական Հայը,

թէ լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ {գալիս} դաշտ, բայց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգու

ւնը։ Ես շատ ուրախանում եմ, եթէ մի նշանաւոր հիւր {գալիս} է իմ մօտ, որովհետեւ նորա գնալուց յետոյ իսկոյն հա

ին, ուրիշ խօսքերով միեւնոյն միտքը այսպէս է դուրս {գալիս}, թէ " անմահ յիշատակները Մուզաների, որ Հայաստանը

է թռչում, բայց չէ մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է {գալիս}, այդպէս եւս բարկացող բէգզադէները, որոնք, կամաց

ես եւս հասկացայ: Մի քանի օր սորանից յառաջ, {գալիս} է իմ մօտ ծանօթներիցս մինը, որին դուք չէք ճանաչու

անին մի հրաժարական ողջոյն տալ: Յանկարծ բանտի մօտ {գալիս} է կոմսը։ Լէոնորան խնդրում է ողորմութիւն, կոմսը

այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր էիր գնում: - {Գալիս} էի Ռուսսիայից՝ Րեդուտկալէից դէպի ձեր իշխանութեան

ցս վազում էր մի քաղցր եւ պայծառ վտակ: Տեսայ, որ {գալիս} է հեռուից մի երիտասարդ մարդ՝ երկարահասակ եւ նիհա

ն պատկերից, մինչ նոցա հետ միասին աչքիս առաջեւ են {գալիս} աւերակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիա

ս մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր երբեմն եռ էր {գալիս} մի կեանք՝ թունաւորուած բիւր հրապոյրներով... Վեր

ինչպէս անբաղդ Պոլոնիացի Մարիա Լեշչինսկին դուրս էր {գալիս} մեծ Տրիանոնից անտառի եւ գիշերի առանձնութեան մէջ՝

լին ստրկացած Լուդովիկոս Տասնեւհինգերորդը դուրս էր {գալիս} պալատից՝ ոգեւորուած միմիայն այդ խորհրդական ճրագի

աջեւ, օր ու ցերեկով, գիշերազգեստը հագած, ման է {գալիս} մի Հրէայի հետ՝ աշխատելով խաբել, կամենալով մի մո

րդ, տեսանելով հարսնացու օրիորդը, մինչդեռ ման էր {գալիս} Բէգզադէի կառքով, ասում է Բէգզադէին: - Այս ի

անում է մինչեւ ի կատաղութիւն: Մի քանի օրից յետոյ {գալիս} է Բէգզադէն տղայի մօտ եւ, տալով նորան 5 մանէթ, ա

ր պարոնը: Բէգզադէի գնալուց մի երկու օր յետոյ {գալիս} է տղայի մօտ սորա քեռին (այսինքն՝ Բէգզադէի գործա

յսինքն, առանց իւր անձը քննելու, ասպարէզ է դուրս {գալիս} այն չարչարող բռնութեան ընդդէմ, գլխատում է, աքսո

ամար: Բայց այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է դուրս {գալիս} էապէս նոյն աղքատութիւնը, գուցէ ` մի փոքր քաղաքայ

ութենից, որ քեզ այդ օրը ձգեց: Պանդխտակիցքը {գալիս} են նորան մխիթարելու: Մի երկու բաժակ գինի..

ս կան), օդին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա {գալիս} են եւ գնում են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գ

երբ որպէս հետեւանք հասուն գիտակցութեան, հանդէս է {գալիս} այրական հաստատամտութեամբ, պահանջում է ուրիշների

ան վերածնելութեան պատճառ լինել: Ինչպէս մեր միտքը {գալիս} է, Ազգասէր օրագրի հրատարակութիւնը այդ ժառանգութի

ու գինի են ձօնում Ի յիշատակ քո որդուն: Դու չե՞ս {գալիս} հարաւէն, Փառան սարից չե՞ս, Աստուած, - Այս աս

, ծիպ, ծիպ, շուտ Ինձ մօտ եմ կանչում... Մարին {գալիս}, գգւում է տաք, Իմ մէջ վառում սէր ու կրակ: " Ձ

չէ. Եւ ինքն իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է, ժուռ {գալիս} Այս դրախտում պատուական Եւ ողջունում թշուառիս ` Մի

դ շարժման ժամանակ Հեշտին ` անօթն ընտրութեան Եռ էր {գալիս} շնչի տակ Վարդի - մեծն բալասան... Ամե՛ն. եղաւ հո

Էն կողմումը քո թշնամի Տե՛ս, չեչէնն է ման {գալիս} ։ Նուիրական ջրի ափին Ծաղկում են

, Սիրուն կոյսեր, տուն շտապեցէք Ման են {գալիս} չեչէններ։ ԿԵԱՆՔ. Կեանք երջանիկ,

է, որ սովորաբար փոթորիկի քամակից ` Դուրս է {գալիս} երկնից դշխոյն խաւար ամպերի տակից. Ղեկավարը

անուբ, մինչ այն մեծ գետը Շարելով դէպի առաջ {գալիս} է զօրքը: Ծռծռում են սուլթանները զինչ խոտեր

անում են փոշի: Պատերազմական վաշտերը կարգով {գալիս} են, Առաջից դրօշակները, թմբուկ խփում են:

, Առաջնորդէ սպառն[աց]այտ զօրապետ ծերիկ {Գալիս} են կարող գնդերը զինչ յուզեալ հեղեղ Զարհուրե

Տեսնողն է Կիսթի որդին: Hy, տէրտէր, դուք {գալիս} էք, Շուխռի-մուխռի խօսում էք, Ողջիդ

ակ դեռ չէ անցել, Երբ նա փառքով ու պատուով Ման էր {գալիս} փողոցներում Իւր սեպհական կառքերով. Այժմ, վախով

Ունիմ քանի տեսակ կառքեր, Բայց դու ման ես {գալիս} ոտքով: Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն,

ՍԱՆՉՈՅԻ ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ " Կնդուկ պոչատն է {գալիս}, Ճամփայ տուր, է՜, մե՛ր տղայ, Տե՛ս

Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան չմտած, երբ լսեցին թէ {գալիս} է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին բորբոքեցին իւրեա

ողութիւնը, մինչ հայ մարդիկ, դարձեալ, հանդէս են {գալիս} եկեղեցականների մտացածին իրաւունքը ջատագովելու եւ

ւսերէն ձեռագիր տետրակ, իւր ընդդէմ գրուած, ման է {գալիս} ժողովրդի մէջ: Այս Վարդապետարանն էր, որ Ռուսի

(երբեմն պատահում էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին {գալիս} վրաս) ես խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփա

ած լինելու, անկարգ, անկանոն, ինչ որ մեր բերնին {գալիս} է, գրենք թղթի վրայ, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմա

սիսափայլը " կրիտիքելուկ)՝ քննադատելու էին դուրս {գալիս} եւ աջ ու ձախ բրդում։ Մեր ամենամեծ ցանկութիւնը այ

տեղ դարձեալ ասում է, թէ ներգործող անձը հանդէս չէ {գալիս} որպէս լոկ գործիք, այլ ինքնակայապէս կամ որպէս պաշ

իսոփայութեան մասին դրութիւնը: Ինչպէ՛ս հրճուանք է {գալիս} մարդու վրայ, որ կէս դար առաջ միմիայն հռչակաւոր փ

աւասարութեան: Բոլոր այն " ուրեմն "-ները դուրս են {գալիս} դարձեալ այն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց, որպ

ամբողջ շինծու համակարգութիւնք, որ օդի մէջ են ման {գալիս}, կամ աւելի վատ ` ոչնչութեան մէջ, որովհետեւ օդը

րհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ 79 եւ 93 դուրս էր {գալիս} ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց սովորութիւն է եղա

զբօսանքը: Յանկարծ տեսանում եմ, մի առոյգ պատանի {գալիս} է, դէպի ինձ ուղղած իւր քայլերը, նորա պարզ երեսի

սպէս: Ո՛վ ես դու, անծանօթ բարեկամ, որտեղի՞ց ես {գալիս}, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես

Նա խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից եմ {գալիս}, արեւելք եմ գնում: Բովանդակ աշխարհը մի վայրկենո

իտ անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբաց դուրս են {գալիս} գիշակեր գազանները, որս ճարելու: Սա կամենալով գո

նքի շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուսով: Ներս են {գալիս} նոքա կարգով, եւ նոցայ հետ փողոցների գիշերաշրջիկ

ագրութեան մէջ: Այս յաղթութիւններից յետոյ ներս են {գալիս} հոգատարքը վերակացուի հետ, եւ առաջնորդելով նոցայ

արդիկը, վաճառականների նման, ծով ու ցամաք ման են {գալիս} ՝ իրենց մտքի խորհուրդը երկնաւոր եւ չապականուող գա

աղկում էին այն շնորհից, որ նորա բերնից էին դուրս {գալիս} ). եւ, բանական գիտութեամբ, հայրապետների եւ եպ

յ։ Եւ այժմ, իմ ունեցածներով զարդարուած, ման են {գալիս} ՝ ինձ ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ իմ բաներիցս վանքու

"։ Իսկ դա նորա հակառակն է աղաղակում. " Ո՞ւր ես {գալիս}, չե՛մ ուզում, համարձակութիւն չունի՛մ քեզ տեսնել

իկը, տակաւին մեր երկրի սահմանը չհասած, մինչ դեռ {գալիս} էր եւ սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ը

թշնամու վրայ նորա ընդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է {գալիս} միւս թարգմանն էլ " ասելով։ Եւ այն օրհնուածը, հե

րների բնակարաններին, որ Ակիթն էլ Գարդմանի վանքից {գալիս} է այնտեղ եւ բնակւում. Ինքը՝ Փարպեցին " եւ բնակե

րի բնակութեան սարք ու կարգը։ Ասողիկը օգնութիւն է {գալիս} մեզ, երբ, Մեծ Վահանի Կաթուղիկէ եկեղեցին մեծապէս

ական հասկացողութեամբ. ուստի ի՛նչ որ մարդու միտքը {գալիս} է, կարելի է ասել. էլ ո՛չ քննութիւն եւ ո՛չ ապացո

անունը, որովհետեւ անհաշտելի հակասութիւն է դուրս {գալիս} ։ Փարպեցին իր Թղթում իր Սիւնեաց աշխարհում ունեցած

գլուխը։ Մեզ թւում է, թէ այն մարդը, որ հանդէս է {գալիս} այսօր պատմութեան այս կամ այն մթութիւնը բացատրելու

ետ, ի՛նչ լուր, ի՛նչ համբաւ ", - հանդէպ են դուրս {գալիս} աշակերտքը, որոնց մէջ գտանւում էր մեր հանգուցեալը

րս գալու. եւ այսպէս, հագնելով վերարկուն դուրս է {գալիս} դահլիճը, ուր հաւաքուած է մեծ բազմութիւն հաւատարի

ւում են այնքան անհամար աշխատութիւնք, որ դուրս են {գալիս} զանազան տեղերում: Թեպէտ գրականութեան մէջ ոչինչ տ

նձ, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել եմ, միտքս {գալիս} է, բաղանդիստների շարադրութիւնների մէջ, որ այդ ա

յիմար մարդերի գլուխը, որ նոքա մինչեւ այժմ ման են {գալիս} արբեցածի կամ կատաղածի նման: - Բայց ինձ ի՞նչ

եամբ, որով խմում են սառուցով գարեջուրը եւ պար են {գալիս} Mein lieber Augustin երաժշտութեամբ: Մի քանի ուսա

էջ մի անգամ, " Ստախօսից ստախօս " անունով դուրս է {գալիս} դժոխքումը: Այս օրագիրը դժոխքի մէջ յայտնի է եւ ըն

րս պրծած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն աղաղակով {գալիս} էին դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկ

էս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ գլուխը պտոյտ է {գալիս} գործի շատութենից: - Ես գիտեմ քո հարազատութի

եան մասին, որովհետեւ այդ ծայրագոյն նզովեալը, որ {գալիս} է մեր մօտ, ինքը իւր ձեռքով ուղարկել է ամենայն տա

անը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պատճառ, դա նոր է {գալիս} այստեղ, ուրեմն եւ արժան է ծանօթացնել նորան մեր դ

ա հարուստ էր, իսկ մենք՝ ոչ, նա կառքերով էր ման {գալիս}, իսկ մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մեզանից, դու յանդուգն յ

ն չիմանալով իւր գլխից անցածը, համարեց, թէ նոր է {գալիս} պ. Մարկոսը: Այս պատճառով վեր կացաւ տեղից եւ կամ

դը, որ խելքս առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի {գալիս} դրսումը ամբողջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճառագայ

արսը, որ, մի բարակ բատիստեայ շապիկով, դուրս էր {գալիս} գետից: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել էր բոլ

ինել է օձի լեզու, մի աման արիւն գլխին դրած ման է {գալիս}, սորա կամ նորա վերայ թափելու համար, - կցորդեց շ

այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս դուրս չէ {գալիս} այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հասկացրու ինձ եւ

ը, որով, անտարակոյս, որպէս ցամաքի վերայ ման էր {գալիս} նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜

յառաջ: Մանթուխեանցը, ոսկին շինելուց յառաջ, {գալիս} էր Շաքարեանցի մօտ, որպէս իւրեանից առաւել մեծ մար

մի հարցրու: Տարին մի անգամ մի քանի քահանայք {գալիս} էին հաշիւ տեսանելու, բայց ի՛նչ հաշիւ, ի՛նչ քննո

իւ հիւ֊թը, որ միմիայն հոգու ներգործելուց դուրս է {գալիս} մարմնից: Այո՛, երանի՜ այն անբաղդին, այն թշ

խարհից, նա մոռանում է իւր շրջակայքը, նա դուրս է {գալիս} մտքի ծովի վերայ եւ այդ ճանապարհորդութեամբ ապրում

րի մէջ, Տրդատ թագաւորի հրամանով եւ զօրքով ման էր {գալիս} Հայաստան, մեհեանները - կռքատունները, կուռքերը ք

ջ գտանուած մարդերի, իսկ բանաստեղծութիւնը դուրս է {գալիս} իրական ճշգրտութենից: Այո՛, պատմութեան ասպարէզը

փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ այդ պարոնը եւս ման է {գալիս} իւր բակում, որ բաժանւում է իմից միայն մի բարակ տ

ում է իմից միայն մի բարակ տախտակեայ պատով: Ման է {գալիս}, բայց, բարձրաձայն խորհելով - ինքը իւր հետ խօսակ

մինը յիշեմ. ես տեսայ դարձեալ, Մինչ դուրս էր {գալիս} ծովից լայնարձակ. Հազար պչրանքով, քնքուշ շար

եծամեծ ալիքի Կատաղած ծովին եղած խաղալիկ, {Գալիս} էր մի նաւ, ջարդուած կայմերով, (Յառաջ մեր ն

չքից... Մինչդեռ այսպիսի մտածմունքով ման էր {գալիս} նա տան մէջ, ներս մտաւ ծառան եւ յայտնեց բժշկապետի

մ է մի դժոխային ամբոխումն եւ նախանձի որդերը եռ են {գալիս} այն ապականեալ սրտի վերայ: - Արդեօք այդ բաներ

այն է, - յաւելացրեց շուտով Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ {գալիս} է եւ կտրում է կեանքը, մարդը, որ ենթարկւում է մա

կոյն: - Ուրեմն քո կարծիքով մահը մի էակ է, որ {գալիս} է, կտրում է, ներգործում է. պատճառ, այդ գործող

ի համար, այնուհետեւ ծանօթացել էր նորա հետ, միշտ {գալիս} էր գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի տունը ժամանակ անցուց

բաների յատկութիւնքը, այսպէս ահա Շահումեանցը միշտ {գալիս} էր Թիւթիւնճի-օղլուի մօտ, եւ դուռից ներս մտած չմտ

Թիւթիւնճի-օղլուն, - ղահուէտնից դուրս եկած տուն էի {գալիս}, յանկարծ պատահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց եւ բա

ւրախութիւնը ոչինչ չափով չէր չափւում: Դուրս էի {գալիս} այնտեղից, ահա մի պառաւ աղքատ կին մի նամակ ձեռքին

է մի րոպէ ուրախանում էր, կամ այս մտածութիւնը եւս {գալիս} էր միտքը, որ արժանի է եղել պարոն Շահումեանցի սեղ

կ բժիշկ կանչեն: Այս վերջին խօսքերը դուրս չէին {գալիս} տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի սրտի վկայութենից. նա հաստ

ը յառաջանար: Թեթեւ թափողը, թեթեւը ձգելուց յետոյ {գալիս} է հիւանդի տուն, նորան հարցանում են. " ի՞նչ բերե

արանքների: Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի գիշեր {գալիս} են եւ բախում են Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը վ

եւ գնում են... Գնում են, բայց արդէն դուրս են {գալիս} քաղաքից, դայեկը հարցնում է, թէ ո՞ւր էին տանում

մ է իսկոյն, դայեկին ճանապարհ տալու համար: Մօտ է {գալիս} դայեկը եւ տեսանում է, որ մի քանի վայրկեան ժամանա

ուշակ դայեկի վարժ լինելը իւր գործի մէջ: ժամանակը {գալիս} է, երեխայն ծնանում է արդարեւ արու: Երեխայի ա

նչպէս Մանուշակ դայեկը համարել է ծննդականի մայրը, {գալիս} է նորա մօտ, ասում է, բռնի՛ր գոգնոցդ, եւ ածում

ան թէ իմանալը, պատճառ, նորանից լաւ բան դուրս չէ {գալիս}: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ

տի սրտի անդորրութիւնը վրդովուում է մի դերվիշ, սա {գալիս} է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ ասում է, թէ երկի

, ոսկին եւ ստացուածքը: Բայց աւա՜ղ, սորա հակառակ {գալիս} էին նորա աչքի առաջեւ, որպես թէ հայրը հրաժարւում

աւորուած իրաններից երեւում էր, որ հեռի տեղից էին {գալիս}... Սուրբ Կարապետից էին գալիս. պատճառ, Սուրբ

որ հեռի տեղից էին գալիս... Սուրբ Կարապետից էին {գալիս}. պատճառ, Սուրբ Կարապետից եկողները ուղիղ Սուրբ Գ

եամբ, ճշմարտութեան մուրճը մեր ձեռքին, դուրս ենք {գալիս} հրապարակ, որպէս հաւատարիմ զինուոր ճշմարտութեան Վ

ւոր նկարագրութեանը, որ գործնական կերպով հանդէս է {գալիս} զանազան իրողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի ճա

իշխանները։ Կոնդակ կոնդակի քամակից դուրս էին {գալիս} ընդդէմ այս քարոզիչներին, որ աղճատում էին Քրիստոն

թէ ոչ մոխիր խառնած հետը։ Կոշտ շորեր հագած ման էր {գալիս} փողոցներում՝ ողորմութիւն հաւաքելով։ Ոչ ոք նորա

րում՝ ողորմութիւն հաւաքելով։ Ոչ ոք նորա մօտ չէր {գալիս}, ամենեքեան փախչում էին, իսկ երեխայքը քար էին ձգ

իւնը դէպի նա օրէ օր աւելանում էր, որ բազմութենով {գալիս} էին նորան տեսանելու։ Իգնատիոսը, կարծելով, թէ ս

ը չ'հարցրեցին Իգնատիոսից, թէ ո՞վ է, ո՞ր տեղից է {գալիս} կամ ո՞ւր է գնում, եւ այս կերպով նա կարողացաւ ազա

ելով նորա քարոզներից, ծպտեալ կերպարանքով ման էին {գալիս} նորա քամակից եւ գտանւում էին նորա աշակերտների համ

կան ցաւեր ունեցող հիւանդներից, ամբողջ օրը ման էր {գալիս} ափրոդիտական ցաւերով վիրաւորուած մարդերի մօտ, ուր

չէին հնազանդւում, եւ այսպիսի հրամաններ դուրս էին {գալիս} անդադար մինչեւ Կարգի բոլորովին ջնջուիլը։ Քրի

լածել Դօմինիկեան եւ Ֆրանսիսկեան կրօնաւորները, որ {գալիս} էին այնտեղ առաքելութեամբ։ Մօրալէս անունով Դօմինի

անազան մորթերի եւ այլ բաների։ Վեց տարին մի անգամ {գալիս} էր Գեներալ Պրօկուրօրը, հաշւում էր եկամուտքը եւ գ

շակութիւններ Պապի մօտակայ վախճանի վերայ։ Ման էին {գալիս} զանազան տարեգրական ցուցակներ, որոնց զօրութենովը

ը) չգիտենք, թէ ինչի բառ է, թէեւ թուրքի հոտ է {գալիս}. օրինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, բայ

վիճակում է։ Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է {գալիս} երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ եւ Արագածի

ն Ապարանցիք։ Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման են {գալիս} Աշտարակի տղաքը, տեսնում են, բայց սիրտ չեն անում

նցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում, եւ Սօսը {գալիս} է նորա մօտ։ Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն

այդ տակաւին խորհուրդ ունէր եւ սկզբունքից առաջ էր {գալիս}, թէեւ ոչ դրականապէս գործադրելի էր այդ սկզբունքը

գալը, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, {գալիս} եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, չնայելով այս բոլոր Արա

նակ՝ մոռացնել կամ մոռցնել տալիս, յառաջ կամ առաջ {գալիս}, հոգի է տալիս ասելու տեղ։ Ինչպէս երեւում է, պ

նաեւ Աշտարակում, նախդրիւ տրականի տեղ, օրինակ՝ {գալիս}, գործ են ածում սեռականը, բայց դարձեալ՝ ս տառը

մ է վեվի վրայ)։ Կան բայեր, որ երբեմն դուրս են {գալիս} այդ ընդհանուր կանոնից, օրինակ՝ կորուցանել, կամ

մ ենք այս տեսակ պահպանութեանց, որովհետեւ ծանր են {գալիս} հասարակ ժողովրդին այդ ձեւերը, որ հազիւ հազ է կար

վերջահոլով տրականն էլ պակաս չէ) իրար քամակից են {գալիս} ։ Իսկ միավանկ կամ քիչ վանկով բառերում իսպառ պէտք

ենք կարողանում մեր խօսքի ընթացքը կտրել, երբ բանը {գալիս} է լեզուի մշակութեան։ Հին լեզուի ումն վերջացած

նգամ երկու աներեւոյթ եղանակներ միմեանց քամակից են {գալիս}, եթէ բնական աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ դարձ

քանի անգամ կարդացինք այս գործը եւ ուշադրութեամբ. {գալիս} ենք այժմ անաչառապէս հրատարակելու մեր կարծիքը այդ

արտութեան նկարագրութիւնում, Սօսը դարձեալ դուրս է {գալիս} իր բնական շրջապատից եւ բնութիւնը դառնում է առասպե

պիսութեանց մասին բնաւ իր բերնից խօսելով հանդէս չի {գալիս}. ներգործողքը իրենց խօսքերով կամ գործերով ցոյց են

չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը նոցայ գլխին է {գալիս}: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կեանքը հասարակաց է. ա

բորիտոն Շամիրամի թոռներն են: Մարդու զեղջն է {գալիս}, երբ տեսնում է, թէ տասնումի տարեկան աղջիկը ընկն

եղբայրը ` Պարէտը, հազիւ մի երկու անգամ հանդէս է {գալիս}, նորա կինը բնաւ չի երեւում, իսկ փոքր եղբայրը `

մ ենք նայելով հեղինակի ժլատութեան վրայ, երբ բանը {գալիս} է մեզ երկրորդական ներգործողների հետ ծանօթացնելու

իրենց ցանկութեան, միեւնոյն վիճակախօսքն են դուրս {գալիս}, որ գուշակում է նոցայ գլխի գալիքը: Ի հարկէ կարե

ի զօրութեան, երբ Վարդիթերի մահից յետոյ, դուրս է {գալիս} նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ երբ նորա բ

վիճակում է: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է {գալիս} երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ ու Արագածի

ն ապարանցիք: Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման են {գալիս} աշտարակցի տղաքը ․ տեսնում են, բայց սիրտ չեն անու

անցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում եւ Սօսը {գալիս} է նորա մօտ: Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն

տ տարի առաջ, ես լսել եմ պառաւներից: Որքան միտքս {գալիս} է, այնտեղ մի փոքր այլայլած է այդ ոտանաւորը եւ աս

ւնելով որպէս իրողութիւն, բնականաբար խնդիր է առաջ {գալիս}, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հար

պատմելով, թէ այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ է {գալիս}, ուզում ես դորանով քարոզել ինձ այլեւ աստուածը,

օսնում էր, սիրահարքը հանդիպում էին միմեանց, պար {գալիս} իրար հետ, տեսութիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբա

ում է նա Սօսին, Անոյշի բերնով: Շատ քաղցր է {գալիս} մեր ականջին, երբ լսում ենք հայկական անբռնադատ խօ

հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը դուրս է {գալիս} ուղղակի ազգի սրտից, ազգի հասկացողութիւնից, երբ

արա՞յ լուծ անիլ " (եր. 169): Տխրութիւն է {գալիս} մեր վրայ, երբ յիշում ենք, թէ հարստահարուած երկր

ով (կառավարութեան աստիճանաւոր) կամ եսաւուլ, որ {գալիս} ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի

, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն բանն էլ իրան իրան {գալիս} ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, էս մի հիքու երե

իճակը, երբ նոքա այգեքաղի ժամանակ 5-6 հարիւր հոգի {գալիս} են Աշտարակ այգի քաղելու, երբ Վարդիթերի հայրը տաս

ւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, թէ ինչպէ՞ս անուշ է {գալիս} այս բացագանչութիւնը պ. Չամուռճեանի ականջին...

սը շինեց: Տօթահար միաբանը կէս օրից յետոյ դուրս է {գալիս} երբեմն այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման գալու: Բայց

աղջիկ, - թո՛ղ բռնենք իրար եախա: Ամպել ա ձուն չի {գալիս}, - մթնել ա տուն չի գալիս, Էս անտէր բարձի վրայ, -

եախա: Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն չի {գալիս}, Էս անտէր բարձի վրայ, - առանց եար քուն չի գալիս

գալիս, Էս անտէր բարձի վրայ, - առանց եար քուն չի {գալիս}: Ոչխարն արել եմ բակը, - դէմ տուել սելի ակը, Ով

ր հագնի, եւ եթէ ծակ ու ծուկից մի մարդ դուրս էլ է {գալիս} այն շորերով, ի՜նչպէս տգեղ է երեւում մեզ։ Տարակո

Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. ես դեռ չեմ խոսում {Գալիցիայի}, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպական Թուրքիայի, Ղրիմի ե

տարածում: - Մորթել է Հունգարիան, խեղդել է {Գալիցիան}, Դալմատիան, Բոհեմիան եւ այլ գաւառներ ու ազգեր:

ջիկա նոր տարին եւ Քրիստոսի ծննդյան եւ հայտնության {գալիք} տոները: Ի սրտե ցանկանում եմ նրանց բոլորին ամենայ

ց ես, այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում եմ քեզ {գալիք} նոր տարին եւ Քրիստոսի մոտալուտ տոնը: Քո եղբայ

ժամ, 1863. ընծայի ընդունելութիւն: Գնա՜ց ու էլ {գալիք} չունի: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի Յունուարի 1-ի

ձրագույն բարեհաճությամբ, նախատեսում է հրատարակել {գալիք} տարվա հունվարից: Գիտնական խմբագիրը՝ առաջին

րը: Խաւարի զաւակները լաւ գիտեն իւրեանց գլխին {գալիքը} ։ Այդ պատճառով միմիայն իւրեանց անձը պահպանելու հա

կամի թող լինի: Նորան աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ {գալիքը}, քան թէ այսօրուայ քննութիւնը, քանզի ապագան ծածկ

ախօսքն են դուրս գալիս, որ գուշակում է նոցայ գլխի {գալիքը}: Ի հարկէ կարելի է ասել, որ պատահմունք է այս. կ

նաւահանգստում եւ, մի քանի օր մնալով Սեյլան կղզու {Գալլ} քաղաքում (point de Galle) ես նոյնպէս վայելած եմ

ափ ինչ հինն լատինախօսութիւն ի շրթունս Իտալացւոց, {Գալլիացւոց} եւ Հռոմեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտ

ի բերանում մի ուրիշ ձեւ են ստացել։ Նոքա ասում են " {գալման} եմ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղել։ Երբ առաջին անգ

դարձաւ թափած Արցունքըն աչքի։ Քո {գալն} իմացաւ Մասիսի վուլկան, Կրկին սկսաւ

ցան, Ահեղ թնդանօթ։ Թէ այսքան քո {գալն} Բերեց ծեր Մասաց Ցնծութիւն, խրախոյս,

կամ մանաւանդ մի աղջիկ խայթէ, դորա միակ ճարը պար {գալն} է. եւ պար գալ բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս

աստանօր ՚ի պատճառս աշնանային եղանակաց եւ առ դուրս {գալոյ} ձմեռան, մինչդեռ կայ մնայ ինձ ընդ ցամաք, այն է ՚

եւորականք երթան առ նա, այլ ես չհանդուրժեալ, ես {գալով} աշակերտ տէր Գաբրիելի, զիա՞րդ համբերեցից այսմ:

ից եղողների թիվը շատանա, որպեսզի այս գործը գլուխ {գալով}, վենետիկեցոց աղբաթը խառնվի. այլեւ, որովհետեւ օ

այդ իմ ծանօթը անուանեմ Գուլի-Շամամա։ Եւ այսպէս, {գալով} իմ մօտ, պատմում է ինձ Գուլի-Շամաման, թէ Պ. Բէգ

օթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան եւ, դուրս {գալով} հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկը եւ արժանի լի

եան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, որ, դուրս {գալով} հասարակաց շրջանից, բարձրացել էին սորա հորիզոնից

ղաղ քնած նախահօր, Երբ որ հասաւ սերովբէն. Նա մօտ {գալով} Ադամին ` Նստում ձախ կողմը նրա Եւ կիզիչ կայծը ջերմ

սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը, ախոյեան դուրս {գալով} Յիսուսեան Կարգի հակառակորդների ընդդէմ, ամենայն ջ

: Մինչեւ, մրրկից կոտրուելով կամ արմատից պոկ {գալով} ծառը չնկնէր ծովի մէջ եւ մարդը չտեսնէր, որ փայտը

առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր լինել: Արեգակը դուրս {գալով} ամպերի տակից, լուսաւորեց երկնքի երեսը: Ծովի խաղ

սիրուց զրկուիլ։ Բայց այժմ, խօսքս վերջացնելու {գալով}, յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում յիշել զարմանալի ե

ջաբանի մէջ, որպէս նաեւ Թղթի անանուն յառաջաբանը, {գալով} այս Նոր քաղաքի՝ այսպէս է ծանօթաբանում. " կամ զՎ

հիւսիսից դէպի հարաւ ուղղուած։ Ղազարապատից դուրս {գալով}, եթէ իսկոյն դէմքդ շրջես արեւմուտք եւ աջ կողմդ Սր

մ նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշխանը, նորա առաջը դուրս {գալով}, Վասպուրականի տեղ դժոխք ուղարկեց՝ նոյն իսկ հանդիպ

ս թափեցան բոց ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ դուրս {գալով} այս բոցը սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց նորա բերա

էջ, յանկարծ մի շարժողութենից, մի աղաղակից դուրս {գալով} այդ խոր մտածութեան միջից եւ աչքս դարձնելով դէպի ա

անօթ մարդու մասին: Ինչեւիցէ: Ահա այս քաղաքը {գալով} կոմս էմմանուէլը ման էր եկել համարեա թէ բոլոր փողո

քարերը յատակից... Երբ կոմս էմմանուէլը ման {գալով} գերեզմանների մէջ եւ կարդալով տխուր եւ սխալներով լ

որ նոցանից Րահան արաբը Արաբիայից Կոստանդնուպօլիս {գալով} միացել էր Քեօռ-Օղլուի հետ, երբ սա գնացել էր այնտ

ինչ ազգերի մէջ բնակուել էր, ուրիշներից: Ես ման {գալով} շատ հայաբնակ տեղեր, շատ աշխատել եմ, որ բուն հայ

Սրտիս հրամայող. Այսօր այն պարոնը մեր տուն {գալով}, ինչ ժամանակ տանը ոչ ոք չկար, վրդովեց իմ սրտի ո

ւանեանցի հետ, երկու չարերի փոքրն էիր ընտրում ինձ {գալով}: - Մի՞թէ քո խիղճը չէ տանջում քեզ, - պատասխանե

յետոյ, կանչում են թեթեւ թափողը: Թեթեւ թափողը {գալով} հիւանդի տունը, նախ եւ առաջ առնում է մաղի միջից ա

առած, կապած, թէ արձակ: Երէք անգամ պտոյտ {գալով} խարուկի չորս կողմը, այս երգը ասելու ժամանակ, դա

պառաւները առաջին երկու անգամի պէս, սկսեցին պտոյտ {գալով} երգել. Մեզ մոռանում չէ աշխարհ, Դարձեալ ունե

գեղեցկութեամբ, հագնուած էին միակերպ, եւ մին-մին {գալով} ողջունելով երեք օրիորդքը, նստում էին իւրեանց տեղ

ցաւ Մխիթարի գործակցութենից։ Մխիթարը դատարկ դուրս {գալով} իւր յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի վերայ, գնաց դարձ

պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դուրս {գալով} այս բոլոր անխորհուրդ նանրահաւատութեանը, հրապարակ

ւթիւն մարդկային դատաստանի առաջեւ. պատճառ, դուրս {գալով} իւրեանց շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւելի լաւ

ս) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ դուրս {գալով} Մխիթարեան միաբանութեան միջից կամ միանալով բուն Հա

նափնդորում էին խնդիրները, որ, մինը միւսից դուրս {գալով}, անվերջանալի էր լինում, եւ ժողովքը դեռ չէր սկսա

եանց օգուտը Պապական Աթոռի օգուտից, պաշտպան դուրս {գալով} Պապական իշխանութեանը, շատացուցին նորանց գանգատաւ

րաշալի զօրութենով եւ շուտութենով։ Նոքա եւս դուրս {գալով} Հրէաստանի միջից՝ մտան մի նոր աշխարհ, մի հարուստ

միջոցին Րաւալեակ աբեղայն, անկիւնի քամակից դուրս {գալով}, կանգնեցաւ կառքի քամակի անիւների վերայ, երկու հ

լ կողմերը այն տեղերումն են, ուր հեղինակը, դուրս {գալով} բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւակայու

ր կողմերը այն տողերումն են, ուր հեղինակը, դուրս {գալով} բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւակայու

ը լինի օտարի հացի մուրացկան, ամեն օր դռնէդուռ մա {գալով} ՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ նորանից իւր իմացակակա

պստամբում է բնութեան ընդդէմ՝ իր գերեզմանից դուրս {գալով} ։ Հին լեզուն անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին ժամա

է դժոխքի համար, որովհետեւ լրանում է, իմ զաւակի {գալովը}, դժոխքի զօրութեան չափը, ես յոյս ունիմ, որ այն

րի վերայ. չգիտէք, թէ որքան ուրախացուցիք ինձ ձեր {գալովը}: - Յոյս Աստուած, որ մեր խօսակցութիւնը եւ բար

նաստեղծություններ հատված բաներ, որոնք դարձյալ մի {գալոց} հսկայամարմին նոր հայախոսության սաղմն են (concept

ի աստծուն, որ ողջությամբ պահե եւ մեզ եւ ձեզ, որ {գալոց} ամառ արժանի լինիք միմյանց տեսության: 2 ամիս ու կ

բավական ստորագրողք կան, եւ այնտեղ հույս կա, որ {գալոց} տարի ավելանա, ուրեմն պակասածը միայն պիտի լինի Ղր

այլն: Հոկտեմբերին պիտի ստորագրություն բանանք {գալոց} 1859 թվակ. ՝ " Հյուսիսափայլի " համար, ես կարծու

ասել այստեղ, որ " Հյուսիսափայլը " լուռ մնալու չէ {գալոց} տարու մեջ Ձեր ազգասիրական գործակցության մասին օրա

զ մոտ 270 ստորագրողm, բայց այդքան ստորագրություն {գալոց} տարու համար աշխատել հանձն առած ենք: Տարեկան ծախք

աստղերի նման փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով՝ {գալոց} հայկական սերունդի աչքի առաջեւ, նորա ժամանակակից

յս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛նէ պիտի բարւոքէր ներկան {գալոց} ժամանակները ապահովելու համար, գոնէ՛ այժմ պիտոյ է

գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է խօսում այս եւ {գալոց} տարու համար: - Եւ այդ բաները ամենայն տասներկ

նտանիքի եւ զաւակների առաջեւ, առանց մտածելու, որ {գալոց} օրի համար չունէր հացի գին անգամ: Բայց մի ուրախու

ջեւ են Հայոց ազգի համար սորանից հարիւր տարի յետոյ {գալոց} օրերը... Հրաւիրում ենք կեղծաւորները շարել իւ

է այն գործարանը, այն արգանդը, որ յղանում է ազգի {գալոց} սերունդը։ Ինչպէս բնական աշխարհի մէջ ծնածը պահում

մեզանով: Յիշեցէ՛ք ձեր ազգութիւնը, ձեր զաւակների {գալոց} օրերը, յիշեցէ՛ք ձեր հին մայրերի քաշածները եւ աշխ

ը. դուք ձեր աղջիկներից պիտի նոր մայրեր պատրաստէք {գալոց} սերունդի համար, դուք ձեր աղջիկների մէջ պարտական

արծաթեղէն զարդեր կամ թէ ուրիշ այնպիսի բաներ, որ {գալոց} օրերում լոյս կարող էին տալ պատմութեան. մի՞թէ չէ

այս տեսակ ազատութիւն չէ կարելի տալ. գուշակեց նա {գալոց} փոթորիկը: Տեսաւ ազնուականը եւ համոզուեցաւ, որ ա

աջադիմութեան տարեգիրը ոսկեղէն տառերով պիտի աւանդէ {գալոց} սերունդին թատրոնի սկզբնապատճառների անունները:

իջեւանի ձեռքից, ապա այդ դիպուածում նախիջեւանեցոց {գալոց} սերունդքը պիտի յաւիտենական նախատինք եւ նզովք կարդ

Քաղցր պարտականութիւն կը համարենք մեզ Հիւսիսափայլի {գալոց} ամսատետրակներից մինի մէջ խօսել այս պատուական աշխա

էտք է յաւէրժանայ եւ իմս): Ցոյց տուր մարդկութեան {գալոց} սերունդին, թէ ինչպէ՞ս չարագործ մարդիկը քեզանից մ

։ Այս բաների մանրամասն քննութիւնը պէտք է պահանջել {գալոց} քերականութիւնից նոր լեզուի։ § 70. Բնագրում,

է երկմտութիւնը նորա մէջ, նորա հոգին գուշակում է {գալոց} անյաջողութիւնը։ Շատ մեծ է անկեղծ եւ առաքինի հոգի

երկար ժամանակ խաբեցի նորանց, խոստանալով գեղեցիկ {գալոց} օրեր, հարստութիւն, բարօրութիւն, ազատութիւն, խ

իւնքը, նոցա հիման վերայ գուշակում էին նոցա համար {գալոց} օրերը: Արեւելեան ազգերը, շատ անձնատուր եղած լին

արցրե՞լ է ինձ, խնդրե՞լ է իմ համաձայնութիւնը: Ես {գալոց} ամառից յառաջ, չեմ կարող հարսանիք առնել, ինչպէս

մն ողջունեցէք իմ հարսը եւ զոքանչը եւ պատրաստ եղիք {գալոց} տարու վերափոխման տօնից յետոյ հարսանիքը առնելու:

ց քեզ կ՚առնենք, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - եւ ո՛չ {գալոց} տարու օգոստոսին, այլ այս տարի: Տեսանո՛ւմ ես, -

թենից, ընդունում էին կոնդակը, բողոքեցին դէպի մի {գալոց} ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ եւ

ը, զուր տեղը բողոքում էին դէպի Կլեմենտ XI-ը, որ {գալոց} ժողովքը հրաւիրուի։ Օրլէանեան Դուքսը ոչինչ հա

ի թիւր ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մի բան, որ {գալոց} աւելի լուսաւոր ժամանակը պիտի աշխատէր քերել այդ բո

նձ ամենայն է հայտնի, Ներկայն՝ անցեալն՝ եւ {գալոցն} ՝ որոյ անունս ապառնի։ Մահկանացուք մինչ յարեւ կայ

ատնէին, Նինոսին ախտացեալ զախտ, զի մի առաջի որոց {գալոցն} էին՝ հանդիսասցին գործք առաքինեաց եւ զի մի երեւես

ւնը հայկական Գոգըլը, որին մաղթում ենք մի փայլուն {գալոցք}: Մենք մի ուրիշ աշխատութիւն էլ գիտենք, հայ

ս գիտեմ, որ ան նարա համար բան չէ, սրբազանը նարա {գալու} եւ երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե

չի դարձուցին: Եվ իրեն բադորոժնայի մասի կամ իրեն {գալու} մասի խիստ շուտով թե տարիք տեսեք, որ ուրիշ սեմթե

թե նրա ոտքը առողջանա, մենք անպատճառ առողջացածովն {գալու} եմք: Մի՞թե այդքան կարելի չէ խոսք հասկացունել: Ե

տճառը բերանով կասիմ մի օր: Ամառը խոստացել էիր {գալու}, ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի եւ զապոնկաների ստացածդ

պիտո է ներողամիտ լինինք: Օրագրի այսքան գլուխ {գալու} վրա եւս ուրախ ենք, որ գոնե կարողանանք մենք ցույց

1. 3000 մանեթ արծաթը, որ երկու մարդու գնալու եւ {գալու} որպես ճանապարհի ծախք առաջարկում է քաղաքը, ոչ հիմ

եթ կամ փոքր ավելի կամ փոքր պակաս՝ ծախք գնալու եւ {գալու} համար, այդ մի մարդու էր վերաբերում եւ ոչ երկուքի

ճանապարհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ գլուխ {գալու} գործ է այդ բաների բացարձակապես տիրապետելը կամ առձ

յալ պայմաններով: § 1. Մեր երկուքի գնալու եւ {գալու} ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ ստերլինգ եւ մեր

ահ գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել յուր նոր {գալու} իշխանին: Բոլոր այդ գնդի հրացանների խողովակի ծայր

. շատ մրրիկների եւս պատահեցի: Կարմիր ծովից դուրս {գալու} ժամանակ կանգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ.

նի հետաձգելու իր այցելությունը հայր վարդապետին եւ {գալու} ինձ մոտ (ես գիտեմ, նա իրոք պատրաստվում է հինգշա

յն է գրեթե: Գրում ես, թե անպատճառ միտք ունիս {գալու} ինձ տեսության, շատ շնորհակալ եմ, բայց այս է բան

մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս չգա ինձ Նախիջեւան {գալու}, այն ժամանակ հրամեցեք, ինձ այստեղ կգտնեք: Գ

րդ, տարիքդ քառասունից անցել են, քո խելքդ ե՞րբ է {գալու} ։ Դիցուք թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ չկայ, բա

աղաղ հոգով, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ {գալու} էր ինձ՝ իմ Արարչի ատեանը տանելու համար: Այս

յն, որ մեր նորընտիր Վեհափառ Հայրապետը Ապրիլի մէջ {գալու} է մեր կողմերը եւ գնալու Էջմիածին: Ո՛ղջ եղիր

գնացել էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման {գալու} եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ Ես չէի՞

կարասիք, գնելու կամ վաճառելու բան, անցան եւ յետ {գալու} չեն միւս անգամ այն ժամանակները, երբ օրէնք տուողն

ուած է միմիայն, գիշերային եւ առաւօտեան, բարձրից {գալու} ցօղի վերայ: Ցօղը դեռ հազիւհազ նստում է նորա տերե

անց մէջ դարձնել դրամի շրջանառութիւնը: Գաւառներից {գալու} մետալեայ դրամը չպիտի կարողանայ, մի տարի միայն,

էջտեղում կը մնայ պարտքի մուրհակը եւ նորանից յետոյ {գալու} հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան լիբրէն կը բարձրանայ մ

ւ միայն մի անցքի, մի գործողութեան, որից մի վնաս {գալու} չէր նորա անձնական շահին: Բայց թատրոնից դու

Ունի դռներ. պէտք եղածին Մտնելու եւ դուրս {գալու}, Նա չի ուզում անունն լսել Այն երջանիկ

նց ամէնեւին անտեղեակ էին, ապա այսքան չարիք յառաջ {գալու} չէին: Եւ գործարանը իւր ներքին եւ արտաքին բարեկար

բը հայհոյէ, նորա մեղքը չթողուի՛, ո՛չ այս եւ ո՛չ {գալու} աշխարհում ", բայց արհամարհողների պէս, բանի տեղ

երի սկզբումը արդէն կարողութիւն չունէր տանից դուրս {գալու}. տկարութիւնը զօրանում էր առաւել եւ առաւել, մինչ

հարկաւոր էր նորան պաշտօնական կերպով հանդէս դուրս {գալու}. եւ այսպէս, հագնելով վերարկուն դուրս է գալիս դա

ղաքից դուրս գնացած լինելով, մի ծառաստանի մէջ ման {գալու} ժամանակ, յանկարծ, ծառերի քամակից տեսանում եմ այ

եւս խորութիւն չունենայ փորածը, մեռեալը չէ դուրս {գալու}: - Ես գիտեմ, որ մեռեալը չէր դուրս գալու, բ

ւրս գալու: - Ես գիտեմ, որ մեռեալը չէր դուրս {գալու}, բայց փոքր հողի տակ ծածկուելով մարմինը, երբ որ

ենայնիւ դեռեւս մի խակ տղայ է եւ գուցէ երբեք դուրս {գալու} չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, ասում էր ին

Երեւի, օդի լաւութեան պատճառով դուրս էք եկել ման {գալու}, շատ լաւ էք արել: Միմիայն երջանկութիւն, որ կայ

, անձրեւը փոքր է: - Ես եւս դուրս եմ եկած ման {գալու}, - ասաց տիրացուն, եթէ կամիք, գնանք միասին:

ռնում եմ դէպի տուն եւ միտք չունիմ երկար միջոց ման {գալու}: Սկսեցին գնալ: Երկու կողմից եւս պահւում էր

, երկինքը պայծառ էր, դուրս եկայ բակը մի փոքր ման {գալու}: Տեսանեմ որ այդ պարոնը եւս ման է գալիս իւր բակու

ցական կեանքի մի մասնը: Դոյն այդ բանը երբեք դուրս {գալու} չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա լուսաւորութիւնը գ

է, դորա փոխանակ, կոմսը խոստանար Եումի սոցա տուն {գալու} ժամանակ ներկայ լինել: - Ինչպէ՞ս անգութ էք,

րին, խոստացաւ օրիորդ Մարիամին ներկայ լինել Եումի {գալու} ժամանակ: Կոմսը, անձնատուր լինելով տխուր մտածութ

հետէ: Մանուշակը լսելով Շահումեանցից 11 ժամում {գալու} խոստմունքը, նայում էր անդադար նշանակուած ժամի զա

կանոն՝ առանց բացառութեան։ Գիտենք, սարսափանք էր {գալու} քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի ազգերի յետին հոգեկան

րաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից դէպի միւսը շուռ {գալու} ժամանակ դուրս եկան նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝

ց նրանց հնար փնտրելու նմանօրինակ դրութիւնից դուրս {գալու} համար: Այդ նպատակին հասնելու միակ միջոցը համարու

է ստանում. որպէս թէ ասէր, ի գալս իմ, այսինքն՝ {գալու} գործողութիւնը կատարելու վրայ։ Նոր լեզուի մէջ հոլ

արդութիւն է. յայտնի է թէ Ապարանը անպարանից դուրս {գալու} համար հարկաւոր էր, որ այս վերջինը եղած լինէր դպր

խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ բանը երես-երեսի {գալու} ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը պիտի բռնո

դուրս է գալիս երբեմն այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման {գալու}: Բայց որչա՞փ աւելի կը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա

ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս էլ {գալու} լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի

կու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ {գալուանական} լոյսը, որ գրեթէ մեր օրերի գիւտ է եւ այլ այսպիսիք

րին: Ուսիր գոնէ հոսանքը, Ինչ որ գտաւ {Գալուանին}: Թէ ջրերի կամ օդի Ծանրութիւնը

ես՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս արգելառիթ չէ եղել իմ {գալուն}... - Ասա՛, ես լսում եմ քեզ: - Լսելով բ

իւր բունը։ Շատ երկար Հայաստան Քո {գալուն} սպասեց, Ծաղկեցաւ նա ալեօք, Շատ լացեց

եւ մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ սպասում էր թագաւորի {գալուն} ։ Գաբրիէլ տիկինը թագաւորի հետ խօսելու ժամանակ յան

իւն, խրախոյս, Վհատ զաւակաց Միւս անգամ {գալուս} Բեր մեզ մի հսկայ, Որ մեր ցաւերը Տ

ը, բայց դարձեալ՝ ս տառը աւելցնելով. ինչպէս՝ " {գալուս} տեղը տեսայ"։ Բայց ոչ միշտ գործ են ածում այս, ո

մշա՞կն են, որ ամէն մովրով, վարդապետ, մենծ մարդ {գալուս}, տանում են իրանց տանը վեր բերում, իրանց երեխի բ

ձիս որ դհովն ուզէի, դէնը կը քշէի, հիմի մովրովը {գալուս}, թէզով իշխանն ա գնում գլուխ տալի, բարովում, աղ

նգործ եւ թափուր յուսուցչական իրաւանց, այլ յորժամ {գալուստ} նորին սրբութեան բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւան, յայն

, Այն հարո՛ւստն է, որոյ համար Մահ է՝ {գալուստ} մահուան։ Աշխարհքումս նա չի տեսել

ուք դեռ տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազարու, եւ ի {գալուստ} Քրիստոսի յԵրուսաղէմ աւանակաւ: Դաւիթ, կոչեցեա

նեն զարդիս հանդիսացեալ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ {գալուստ} գայլոյն, նա զի եւ ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն զգ

արեկամ Անանիայից: Շնորհավորում եմ նորա բարեհաջող {գալուստը} երկարատեւ ու միաժամանակ դժվարին ու շատ վտանգավոր

ալինայով, որով յայտնում է Կ[արապետ] Մ[արգարեանի] {գալուստը}: Իսկոյն պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 25-ին: 28-ին

Քահանան ճանաչեց պարոն Մկրտչին եւ շնորհաւորեց նորա {գալուստը}: - Միթէ՞ դուք գիտէիք մեր գալը, Տէր հա՛յր, -

ես, որ խելքից չհանի. բայց կատակը մի կողմը. նրա {գալուստն} ինձ շատ ուրախացրեց եւ ինչ որ " mentre un grido "

նչպես ասում են բյուրոկրատները - այն է՝ գրքերի եւ {Գալուստովի} չարաբաստիկ արկածների մասին: Իհարկե նախադասում եմ

հարցասիրության պահանջներին: Ահա ձեզ ծրագիր: {Գալուստովի} արկածը, որ դու այդքան պաթետիկ նկարագրել ես, մի

Մոսկվայ 36. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ... {Գալուց} 1859 թվականին " Հյուսիսափայլ " ծրագիրը, որի գինը

չնայելով, որ միւս կողմից Խատտի-Հիւմայունի դուրս {գալուց} յետոյ Տաճկաստանի լուծը ծանրացած էր նորա քրիստոնեա

նչեւ պօլիտիկական մեծ աւազակը: Ամբողջ վեց ժամ ման {գալուց} յետոյ երեկոյացաւ, բայց ես որոշեցի գիշերել այնտեղ

ում, ու եղէգնից Վարար ջուր է տրւում նրան, Գնալ- {գալուց} ոռոգւում է ` Լաւ հերկուած կոյս արտը այն... Սիր

ւն իր սքանչելի մտահայեաց գիտութիւնքը կարդալով ման {գալուց} յետոյ, վերջապէս Բեռլինի մէջ 1830-1831 [թուերին]

ար ժամանակ սենեկի մէջ, դէպի այս եւ այն կողմը ման {գալուց} յետոյ, մտաւ անկողին, որոշելով իւր մտքում, առաւ

ի հետ նստել վեր կենալուցն էր, մանաւանդ Նախիջեւան {գալուց} յետոյ, Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը... Շահո

սուել էր: Ցեխը կրկնապատկուած էր անձրեւի շարունակ {գալուց}, այդ փողոցի փայտաշեն եւ կեղտոտ տների տեսքը, առա

որա բացակայութեան ժամանակ, հարցանէր նորանից նորա {գալուց} յետոյ, եւ աղախինը սխալմամբ, կամ իւր անձը արդարա

ած դերվիշի այս տեղեկութենների վերայ, հարցանում է {գալուց} պատիժների որպիսութիւնը եւ պատճառը: Դերվիշը պատաս

(дисконт)։ Տիկինն պ. Յովհանջանի չէր աստ ի {գալս}, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա

աւոր բայի զօրութիւն է ստանում. որպէս թէ ասէր, ի {գալս} իմ, այսինքն՝ գալու գործողութիւնը կատարելու վրայ

զքեզ օրհնեսցեն անձինք մեր: Եւ այսօր ի շնորհաբեր {գալստեան} քում բերանք մեր եւ սիրտք լցեալ խնդութեամբ, աղաղա

Աբրահամու ըսուած տեղը արգելեալ կային եւ կսպասէին {գալստեան} Մեսիային, որ արքայութեան փառացը հասցնէ զիրենք "

ակ կամ ոտանաւոր շնորհաւորութիւն կարդալ իւր զաւակի {գալստեանը}, կանգնած էր թուղթը ձեռքին: Վերջապէս յայտնու

խանութեան, յայտնեցի զանձն իմ, որպէս եւ զպատճառ {գալստեանս} ՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի արար ինձ պ. Հագն,

ր Բաղդասարն գտանի հիւանդագին. այս ամենայն եղեւ ի {գալստենէ} փէրիին (օղուռսըզ ոտքը Բեսարաբեայ կոխածին պէս, ք

ույնպես եւ պ. վերակացուն, սպասում ենք միայն ձեր {գալստյան}: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ ժամ սպասեցինք. դա

կում կկարդամ Կարպ Մակարովիչի եւ Դանիել Թորոսովիչի {գալստյան} մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք չեն ճանապարհվել:

քով այստեղի երկու վարդապետքը՝ Ամբրոսիոս ու Խորեն {Գալֆայանք} մեծ նեղության եւ անտանելի պարտքի մեջ են: Ես հ

ամակից հաւաստում են, թէ յարգի Ամբրոսիոս եւ Խորէն {Գալֆայեան} վարդապետքը կամենում են մի նոր օրագիր հրատարակել՝

անհիմն գործի: Արժանապատիւ Ամբրոսիոս եւ Խորէն {Գալֆայեան} վարդապետքը աշխատում են իւրեանց կարողութեան չափ դպ

ան մէջ. Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ գրքոյկին Խորէնի {Գալֆայեան} Թէոդոսիոյ Ս. Պ. -Բուրգ Je veux mo

ագործութիւնքը. մի խօսքով, այդ մարդը մի շարժական {գահ} է սատանայի եւ բոլոր դժոխքի զօրութեան. նորերումս

ր երբեք չես կենում Տաճարներում հասարակ, Երկինքը {գահ} քեզ համար Ու երկիրը ոտքիդ տակ, Հաճեցար դու մատո

ի յորժամ որդիք թագակապ Վաղակաւոր սուր յազդիր {գահ} պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ բրգա

անեաւ մինչ պետութեան լայնէր փոր, Այլ յորժամ {գահ} արքայից ՚ի վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտիւ վ

տապալեալ է հիմն ի վեր, կործանեալ է Արամազդ եւ ի {գահ} նորա ամբարձեալ էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ

եամբ զԱստուծոյ՝ եւ զաստուածայնոց. յերկրորդականն {գահ} ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն պատմիչ, ճառելով զանցս՝

հայրենի], արդէն զընթացսն կատարեալ, ելին անցին ի {գահագլուխ} թագաւորութեան գիտութեանց. իսկ հայոցս՝ [թէեւ յօտ

ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբրեւ փոխանորդ Քրիստոսի եւ {գահակալ} Պետրոսի, պատուելի Չամչեանն ըստ քմաց նկարագրէ որպ

ղովքի մէջ, թագուհին չ'ընդունուի եւ չ'հրատարակուի {գահակալ} եւ յաջորդ հանգուցեալ թագաւորին, այն ժամանակ հարկ

բն, ես անդ վերնոց համանակ։ Զթիւ աւուրց երկնային {Գահակալին} յաշխարհի Ես թուեցի ցերեսուն կէս եւս ընդ այլ

էնքը, սրբագրում է սահմանադրութիւնը, փոխում է եւ {գահակալութեան} յաջորդութիւնը, ինչպէս Հենրիկոս VIII-ի եւ Վիլհելմ

նելութիւնքը չգլօրէն նորանց հպարտութեան վիհը, ուր {գահավէժ} անհետացել են շատ եւրոպական դերասանուհիք: Հ

անաւանդ անցանելու ժամանակ այն ժայռերի մօտից, ուր {գահավէժ} ընկաւ ֆրանսիական ընտանեկան կեանքը: Յոյս ու

ւրթն մղեալ ի հողմոյ տգիտութեան՝ հանդերձէր սուզել {գահավէժ} ի վիճ ` կորստեան համատարածն ովկիանու: Իմաստու

ը գերազանցելով տէր սատանայից, պիտի գնայ դժոխք եւ {գահավիժելով} դժոխքի թագաւորը իւր գահի վերայից, ինքը պիտի թագա

եւ անձրեւ կամ իբրեւ կարկուտ, անհնարին բռնութեամբ {գահավիժում} են իւրեանց հպարտ բարձրութենից, դարձեալ դէպի ծով

ում եմ ապստամբութիւն նշանակուած օրում եւ ժամում, {գահավիժում} եմ իշխանութիւններ, փոփոխում եմ օրէնքներ իմ ճաշակ

, պիտի իմանալ որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ նոցա {գահերէ՞ցը}: - Ճի՜շդ: - Ինչո՞վ ապահովում է կառավա

րախ, լսի՛ր վայերը բուի. Արծաթահերն երկնից {գահէն} երբ ցոլացնէ իւր լոյսը, Դու կը տեսնես նորա լ

ւթեան ցնցիւնը մէկ գիշերուայ մէջ կործանեց Բուրբոնի {գահը}, որ դաշնակիցների քաղաքականութեամբ եւ պաշտպանութե

տօնական դահլիճ, ուր դրած է դժոխքի իշխանի փառաւոր {գահը}, կազմած մարդու ոսկերքից եւ զարդարած, փոխանակ գո

խանը: - Հաւատարմութիւն դէպի Ձեր մռայլութեան {գահը}, որ առաջնորդում է իմ տկար զօրութեանը, եւ պատշաճ

իւրեանց մէջ, սկսանում են հնազանդութեամբ դէպի իմ {գահը}: Ասա ինձ, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր ապստա

րը եւ լրագիրները, նորանից օգուտ չունի իմ հայրենի {գահը}: Բացի սորանից, ինչ հարկաւոր է մեզ դժոխքում քաղա

ց, խառն ի խուռն աղաղակով գալիս էին դէպի սատանայի {գահը}: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկուլլոսը, որ ինչպէս ասա

բերան առնուլ, որի անունը արտաբերելու ժամանակ իմ {գահը} դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան դեւ ես, ի՞նչ տ

ամ ինչ վնասի բան կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ խաւար {գահը}: - Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով, ժողովուրդն

նորա հարազատութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը դէպի ձեր {գահը} հարկադրեցին այդպէս գործ կատարել: Խարդախութեա

յն, տեսանելի էր տէր սատանայի աշտարակաձեւ սեւացած {գահը} եւ դեւերի անհամար բազմութիւն նորա չորս կողմում.

լքով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ նստել էին պապական {գահը}, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անցել էր պապական ա

ին ժողովել այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի դէպի սուրբ {գահը} հպատակութեան նշան։ Նա հաւատացնում է Հունգարացոց

է Յիսուսականների ջերմեռանդութիւնը դէպի Հռովմէական {գահը} էր միմիայն կեղծաւորութիւն եւ խաբեբայութիւն, որի

ապապի մեռած մարմինը բերւում է նոր պապի առաջեւ իւր {գահընկեցութեան} դատակնիքը լսելու համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսա

իւնն է։ Սալոմոնը, չհաւատալով եւ կամակորուելով, {գահընկէց} է լինում, եւ նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի խո

րոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազդը երեւում է իւր {գահի} վերայ լուսափայլ ամպերի քամակից: Ամպերը կամաց կամ

ւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը նստել էին արքայական {գահի} վերայ, երբ բոլոր փողոցները եւ տուները, մինչեւ ա

քը աստղահուռ, Քերովբէքով շուրջպատուած, Կանգնում {գահի} հանդէպ, ուր Փառաբանւո՜ւմ էր Աստուած: Անդ վեցթեւ

հարների, չորացուցած չղջիկներով եւ գորտերով: Այս {գահի} վերայ նստում է սատանան, երբ պաշտօնական հանդէսով

աւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր {գահի} վերայ. բոլոր ներկայ գտանուողքը հպատակօրէն գլուխ

իտի գնայ դժոխք եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւորը իւր {գահի} վերայից, ինքը պիտի թագաւորէ: Սատանան միշտ

ան ահուդողով, որ ոչ ոքին չէր յայտնում, նստած էր {գահի} վերայ: Երկու դեւ մտած երկու թեւերի տակ, բեր

րագոյն Բրամինի նախահայրը, որ կանգնած էր սատանայի {գահի} աջ կողմից, ձեռքին բռնած գալարած մի թերթ թուղթ,

ապետը հրամայել էր նորան ծունկ չոքել տէր սատանայի {գահի} ոտքումը: Ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն կամ աղաղակ

տաւորութիւնը, եւ նորա յաջորդը, երբ նստաւ Հռովմի {գահի} վերայ, տեսաւ, որ արդէն բանը բանից անցել էր։ Պա

վ այդ կրօնը, երբէք կարողանալու չէր տիրապետել այդ {գահին}, որի վերայ նստել էին երբեմն մեծ մարգարէի հաւատար

նուած թանաքով եւ լեղիով, մօտեցաւ խաւարի թագաւորի {գահին}, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ

ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց եւ {գահին} Հռովմայ եւ կարգաց կրօնաւորաց 'ի միտս եկն ընդ հովա

քանչիւր Քրիստոնեայ պարտական է հնազանդ լինել սուրբ {գահին}, ուրեմն եւ՝ Հռովմէական քահանայապետներին, եւ թէ

թէ երբէք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ {գահին} իբր բողոք եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի

գուցէ մեր բազմերախտ եւ առաքելանման թարգմանիչների {գահից} են բռնում: Քչե՞րը կան մեզ մօտ, թող թոյլ տրուի հ

ն լոկ արտասուքի. Դու ո՛րքան յաճախ քո խաւար {գահից} Տեսող ես լինում լուռ զարհուրանքի: Քո

սատանային, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ վեր թռաւ {գահիցը} դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը եւ ճ

սակայն հոգին հանդարտ: Այն գայիսոն, {գահն} ու թագը, որ ստացայ Իմ նախորդից, նոյն թողնո

ն նորա հանդէպ ապերախտ ինձ: Գայիսոնը, {գահն} ու սուրը ա՛ռ դու, որդեակ, Քո նախահարց եղի

լով հուր այն կամար ` Արագ վեր է բարձրանում. Մինչ {գահոյքը} աստղահուռ, Քերովբէքով շուրջպատուած, Կանգնում գա

ոյսը եղաւ ողջ ունայն. Տեսաւ բազմած Նիկողոսի {գահումը} նոր թագաւոր Ու դէպի նա տեսաւ ազգի սրտում վա

" Մանաւանդ առ ընտանիսն հաւատոյ ". Թ. Պաւղ. առ {Գաղատ}. գլ. Զ, համ. 10։ Իններորդ դարում ծաղկած հրաշ

նայն, որ կախեալ կայցէ զփայտէ " (Թուղթ Պաւղ. առ {Գաղատ}., գլ. Գ, համ. 13)։ Մեր ուսումնական եղբարքը

ս Քրիստոսի 'ի մարմնի իմում կրեմ " (Թ. Պաւղ. առ {Գաղատ}., գլ. Զ., համ. 17)։ " Լնում զպակասութիւն

կնելու մասին, դեռ չընկնողներին, զգուշացնում է՝ {Գաղատացիներին} գրելով. " Եղբա՛րք, - ասում է, - եթէ յանկարծ ձեզա

ու պիտի բարկանաս, եթէ չգրեմ, որովհետեւ կատարեալ {գաղափար} ստանալու չէիր այն տպաւորութենների մասին, որ գործ

եզուն՝ կոկ կանոնաւոր եւ ամենայն լուսաւոր միտք եւ {գաղափար} հասկացնելու յարմարաւոր: Ի՛նչ ասեմ, Հայերը մինչե

ր մօտ լինէր սրտիս, որի հետ ունենայի մի հասարակաց {գաղափար}: Շատ պատահեցայ գեղեցիկ եւ պատուական հոգու տէր մա

մէջ, այսպէս ընթացող։ Ինքը՝ հեղինակը եւս ուրիշ {գաղափար} չէ թողել մեզ իւր ընթացքով զանազան հայաբնակ տեղերո

անում, ուր տպւում էր " Արեւմուտքը"։ Ահա մի նոր {գաղափար} Հայերի ասիական թանձր պղտորամտութեան, մինչեւ այս

միայն զարմանալ, թէ ինչպէս այդ այլանդակ եւ տմարդի {գաղափար} յղացողը կամ այդ խրատաբանութեան հետեւողքը ապրում ե

տանգաւոր չէ տպագրութեան միջնորդութեամբ տարածել մի {գաղափար}, մի՞թէ նորա մասին խօսելը է աւելի վտանգաւոր, եւ

չէր: Ծիծաղում է Բէգզադէն եւ ասում է. - Դուք {գաղափար} եւս չունիք վաճառականաթեան վերայ. եթէ ես խանութը

րաբերութեամբ. դորա հակառակ մի բարոյական պարծանքի {գաղափար}, մի ընդհանուր ազգային շինութեան գաղափար նորա մտք

պարծանքի գաղափար, մի ընդհանուր ազգային շինութեան {գաղափար} նորա մտքով եւս չէ անցել: Մեզ մնում է ցանկանալ այ

ցանում է լուսաւորեալ աշխարհի առաջեւ, որ բնաւ իսկ {գաղափար} չունի, թէ ի՛նչ ասել է Հնդկա-եւրոպական լեզուներ,

ամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ իբրեւ մի ամուր {գաղափար}, որ յետ չէ մնում բարոյական Չինաստանից: Ժամ

զի այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞ր {գաղափար} կարէ ընդունել յինքն հայ մանկտին, զժամանակէ ստեղծ

Որոնց անունն չուզեմ տալ. Բայց որ գո՛նէ մի {գաղափար} Դու ունենաս նոցա վրան, (Թէ եւ այս տեղ

դեռ շատ բաներ կան, որոնց մասին Հայերը, ամենեւին {գաղափար} եւս չունենալով, չունին հետեւաբար եւ այն անօթները

, որոնցով հարազատօրէն կարելի էր ամենայն եւրոպական {գաղափար} թափել հայերէնի մէջ։ Այո՛, կարծում ենք, եւ

լը, որ բոլորովին անգործադրելի է: Հա, շատ ընտիր {գաղափար}, բայց որ չես կարող նորան մարմնացնել, չես կարող

փան չէ հաւնում եւ իր մտքի մէջ աւելի համեղ կերակրի {գաղափար} ունի եւ ասում է, թէ գոնէ տեսական յարաբերութեամբ

ցնում է, բայց մենք մեր ընթերցողներին մօտաւորապէս {գաղափար} տալու համար թարգմանեցինք, այնպէս, ինչպէս տեսնու

եւ ո՛չ երկրորդը տալիս են նոր լեզուում կրաւորականի {գաղափար} ։ Շատ մարդիկ, որ ամեն բան չափում են հին լ

Այս ձեւով ահա հնարագործելով մի առանձին քաղաքական {գաղափար}, մի այնպիսի գաղափար, որ ամենայն րոպէ մահացուցիչ

ործելով մի առանձին քաղաքական գաղափար, մի այնպիսի {գաղափար}, որ ամենայն րոպէ մահացուցիչ էր, ես միլիոնաւոր մ

այն բուսական եւ շնչական կեանքով, իմացականի մասին {գաղափար} եւս չունին: Կարդալ, գրել, ընդհանրապէս չգիտեն,

ռն աչքով նայեն այսպիսի բանի վերայ, առանց որեւիցէ {գաղափար} ունենալու ազատական արուեստների մասին: Նոքա ինչո՛

ր լսել մի այնպիսի երաժշտութիւն, որից կարող էր մի {գաղափար} ծնուցանել իւր մէջ Հայոց ազգի երաժշտական ճաշակի կա

բոլորովին անընտրող էր օրիորդ Մարիամը, ըստ որում {գաղափար} եւս չունէր ազգութեան մասին, իւր փոքր ի շատէ կրթո

ստանալու մնացին ազգի հասկացողութեան մէջ որպէս լոկ {գաղափար}, բայց որպէս մի անհերքելի եւ որոշեալ դրոշմ ազգի բ

թ: Բայց այն կօշիկը, որ ցոյց էին տուել ինձ որպէս {գաղափար}, որի նմանը ես պարտական էի հատուցանել կառավարութե

բառերով հաստատում էր նոցա օգուտը, առանց ամենեւին {գաղափար} ունենալու, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պ

կը հասկանան մեզ, մանաւանդ նոքա, որ փոքր ի շատէ {գաղափար} ունին կլայեկի եւ արճըճի արժողութենների վերայ:

հարստութեան, սէրի եւ մարդավարութեան իրագործուած {գաղափար} էր Շահումեանց Գէորգը. նա ամենայն օր մտածում էր ն

ւսաւորութեան աղբիւրը Աւետարանն է: Եթէ մի մարդ մի {գաղափար} կամի ստանալ սիրու, ընկերասիրութեան, մարդասիրութ

հումեանցի հետ ծանօթանալուց յետոյ մի քանի լուսաւոր {գաղափար} ստացել էր, որոնց եզրակացութիւնը թոյլ չէր տալիս հ

սոպռ վաճառականի հետ, որ բացի իւր գործից, ոչինչ {գաղափար} չունէր, ոչինչ բանի տեղեկութիւն չունէր աշխարհի եր

Մխիթարեանց թշնամիների ձեռքով, կամէի մի մասնաւոր {գաղափար} տալ մեր սիրելի ազգին, թէ ի՞նչպէս էր Մխիթարի եւ ն

տածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան {գաղափար} ասուած էր իւրեանց օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներ

անութեամբք այն իրողութենների մասին, որ կարող էին {գաղափար} տալ մեր ազգին, թէ ինչպէս էր պապականութեան ուղղու

նութեան առաջեւ, երկրորդ՝ մի լոկ վաճառականութեան {գաղափար} ՝ спекуляцiя, շահաստացութեան խորհրդով։ Մարդ

հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի, զո՞ր {գաղափար} կարէր տալ ուսանողին, ասասցեն ինքեանք ուսումնական

տար եւ ամենափառաւոր յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ {գաղափար} էր դարձել Եւրոպայի բոլոր ժամանակակից Տէրութենների

Կարգի բոլոր յառաջադիմութիւնքը այս գրքի մէջ իբրեւ {գաղափար} պարունակուած մտքերի պտուղքն են միմիայն։ Լօյո

յառաջաբանի վերջին տողերում։ Այս շատ անգործադրելի {գաղափար} է։ Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր դար

մ, կարծէ թէ մենք մեր վրայ դրական կամ բռնաւորական {գաղափար} ունինք։ Բռնութիւնը ո՛ր դիմակի կամ ինչ շպարի տակ

ստոյգ պատահած իրողութիւն (թէեւ այլապէս) կամ մի {գաղափար}, որի այլաբանութիւնը վերջի սերունդը ընդունում է պ

այդ մոլորութիւնքը, երանի՜ թէ, որպէս մի տեսական {գաղափար}, մնային մարդու գլխում, ո՛չ. նոքա շատ անգամ մար

: Ենթադրում ենք, թէ ընթերցողը փոքր ի շատէ {գաղափար} ունի էլեկտրականութեան վրայ, ապա եթէ այս չենթադրե

ում ենք, ինչպէս ասացինք, մի փոքր գիտութիւն, մի {գաղափար}, էլեկտրականութեան մասին: Երկրագունդի եւ ամ

յառաջաբանի վերջին տողերում: Այս շատ անգործադրելի {գաղափար} է: Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր դար

բնութեան, եգիպտական ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ, {գաղափար} չունէր ազատութեան էական սկզբունքի մասին։ Յայտնի

ա դիմաց։ Ահա այն սոսկալի վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի {գաղափար}, որ մարդկութիւնը արիւնի գնով մշակել էր, չեն նոր

որդիք, որ իւր կաթով լինէր մեծացուցած։ Թո՛ղ այդ {գաղափարական} Հայաստանը յառաջուց մի ծննդարան պատրաստէ գիտնական

, բայց գործադրելի ձեւը աւելի նախընտիր է, քան թէ {գաղափարական} կատարեալը, որ բոլորովին անգործադրելի է: Հա, շա

, նոյնպէս եւ հայրենիքի վերականգնեալ գրութեան վրայ {գաղափարական} հասկացողութիւնքը։ Բայց Հեգելին տրուած չէր տեսնել

քո խօսակցութիւնը ունէր մի իրական խորհուրդ եւ ո՛չ {գաղափարական} միայն: - Պարզ եւ կենդանի բարբառով, - կրկնեց

որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցաւի դարմանը, եթէ ոչ մի {գաղափարական} եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն էր այդ գաղափարական

գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն էր այդ {գաղափարական} եւ աննիւթ աշխարհը՝ այնքան անհրաժեշտ հոգու համար

ւսական դիւանապետականութիւնը միաւորուած գերմանական {գաղափարականութեան} (idealism) հետ, կուսակցութիւն է կազմում անգլիա

մ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ պատճառ սպրդման այլանդակ {գաղափարաց}, աղճատողաց զխոստովանութիւն եւ զկանոնս Հայաստանեա

ստակութեամբ ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս պատմութիւն, {գաղափարեալ} յընտիր օրինակէ, խոստանայ հայրենասիրաց արգոյ Մկրտ

ական կենդանաբանության եւ գործնական բուսաբանության {գաղափարը}, այսինքն՝ կենդանիների եւ բույսերի օդընտելացումն

աղթել են: Ես այդպես ընդարձակորեն զարգացրի այս {գաղափարը}, որովհետեւ ձախակողմյանները կարեւորություն են տալ

ն թողած, որովհետեւ հնար չունէր այն ժամանակ՝ իւր {գաղափարը} իրագործելու: Առտնին կամ ծնողական դաստիարակութիւն

: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց {գաղափարը}, թէ ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին Հայաստան

Մեր համար ազգութիւնը եւ ամբողջ ազգի կատարելութեան {գաղափարը} այնքան ծանր կշիռ ունի, որ դորան պահպանելու եւ օգ

ունին մարդիկ եւ մահ ենթադրել: Ազգը լուսաւորելու {գաղափարը} այն ժամանակ միայն կարող է իրագործուիլ, երբ հիմնա

յանցաւոր են լինում ազգի առաջեւ, եւ այս յանցանքի {գաղափարը} միմիայն կարող է բացատրել այս զարհուրելի բառը՝ ազ

սի դառն բաժակների, մոռացել է աւելի լաւը որոնելու {գաղափարը}: Ներկայումս աշխարհի լուսաւորութիւնը օրէ օր թուլա

կարողանան բնութեան երեւոյթներին յարմարել իւրեանց {գաղափարը}, որ պիտի ծառայէր ժողովրդին որպէս աղբիւր նիւթական

խօսքս, թէ մեր ազգութիւնը զօրացնելու եւ ազգութեան {գաղափարը} հասարակաց դարձնելու համար ամենամեծ եւ զօրաւոր հնա

քում. համաձայն ենք նորա թէ՛ գաղափարին եւ թէ՛ այդ {գաղափարը} իրագործելու կերպարին եւ հնարներին: Պարոն Տիր

ը եւ օրինաւոր կարգով հերքելով նորա բոլոր սխալական {գաղափարը}, պիտի հարկադրուէինք մի նոր գիրք գրել՝ երկու անգ

կութիւնը, որ դարձել է նորա հոգին, նորա պաշտական {գաղափարը}, տեսաւ այս եւ խաչակիր արշաւանք քարոզեց այն իմաստ

մեր նեղսիրտ ընթերցողը ազգութեան վերայ մեր ունեցած {գաղափարը}, եթէ համոզուեցաւ կամ գոհացաւ, մեք մեր շնորհակալ

թափենք աւելի մշակել եւ աւելի կերպարանագործել մեր {գաղափարը}: Այժմ դառնում ենք դէպի այն կէտը, որտեղից խ

համար, ուրեմն եւ ոչ Կրօնական Ժողովի համար, այդ {գաղափարը} թող հանեն միանգամ իւրեանց մտքից, այլ հոգեւորը եւ

վրայ գործ են դնում այս կամ այն ձեւը կամ միեւնոյն {գաղափարը} տալու համար անխտիր զանազան ձեւեր, որ ոչ մի կանոն

հասկացողութեանց լայնանալու չափով եւ կատարելութեան {գաղափարը} շարժում է դէպի առաջ: Յայտնի է, թէ փրկութիւնը դր

ը անբացուելի պիտի փակուին, որ նորա կատարելութեան {գաղափարը} մնայ անշարժ, բայց եւ այն ժամանակ տակաւին չէ կարո

Արարատեան բարբառում, որի կատարեալ եւ գեղեցիկ {գաղափարը}, մօտաւորապէս, տալիս է մեր " Հիւսիսափայլը ", նո

ягучесть желѣза։ Չգիտենք, թէ ինչպէս բացատրենք մեր {գաղափարը}, որ աւելի որոշ կերպով յայտնվի։ Պ. Պռօշեանցի գործի

որա դէպի Աստուած ունեցած առնչութեան հայր որդիական {գաղափարը} ՝ ուսուցանելով այլապէս չկոչել Աստուածը, եթէ ոչ հ

լ Աստուածը, եթէ ոչ հօր անունով եւ սորանով մերժեց {գաղափարը}, որ Հրէական դպիրքը ստեղծագործել էին, թէ անմօտեն

կամակոր տգիտութիւնը։ Դոցա փոխանակ տարրացուց այն {գաղափարը}, թէ Աստուծոյ բանը, շնորհը, ներողութիւնը եւ այլ

գործել էին պապերը իւրեանց տիեզերական իրաւասութեան {գաղափարը} ։ Նոքա հաստատուած ծնանում էին այն մտքի վերայ, թէ

ակ կերպով ներս էին բերել պապական շրջապատի մէջ այն {գաղափարը}, թէ ամբողջ երկրագունդը պարտական է խոստովանել այս

նք էին կամ, այսպէս ասել, ընտրութեան անօթք՝ այս {գաղափարը} ազգերի սրտի եւ հոգու մէջ իրագործելու համար։ Սոցա

երպով չէր կարելի արդարանալ։ Այդ օրից ահա Մխիթարի {գաղափարը} ստրկանում է պապականութեան օգտի հայեացքին, այդ օր

անութիւնը Հայոց ազգի մէջ լուսաւորութիւն տարածելու {գաղափարը} հարկադրուած են վարագուրել պապական իշխանութեան աչք

գուայումը մի անկախ Տէրութիւն, որով իրագործեց իւր {գաղափարը} քաղաքական շինութեան մասին։ Թէպէտ եւ այս գաղափարը

գաղափարը քաղաքական շինութեան մասին։ Թէպէտ եւ այս {գաղափարը} ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բան էր, բայց նոյ

ղմ քարշել երկրպագութեան համար։ Այս օրից ահա նորա {գաղափարը} կազմած է, կարգը (systema) պատրաստ, այս օրից կ

չունէր, առանց որին չէր կարող անգամ եւ մտածել իւր {գաղափարը} կենդանացնելու համար։ Վերջապէս մօտեցաւ Կառավարչին

ղեցաւ մի ազգի մէջ իրագործել Տէրութիւն հիմնարկելու {գաղափարը}. այս ասելով՝ ես խօսում եմ Պարագուայի վերայ։

առաջարկեցին նորան Քրիստոնէական Հասարակապետութեան {գաղափարը}, որից պիտոյ է ծնանէին նահապետական ժամանակների եր

ու ժողովրդապետականները ինքեանք ջնջում էին իւրեանց {գաղափարը} ՝ ամենայն իշխանութենից վեր դասելով Պապի իշխանութի

ասկացւում է, թէ թագաւորական իշխանութեան մեծաշուք {գաղափարը}, որ փառաւորապէս իրագործել էր Լուդովիկոսը, ինչո՞

աղտերը, ինչպէ՛ս ուրեմն պիտի իրագործել մաքրութեան {գաղափարը}: Այն մարդիկը, որ անդատաստան երեխայի պէս, զայրա

չեն հասկանում, թէ այլ է ազգութիւնը կամ ազգութեան {գաղափարը} եւ այլ է յանցանքը եւ անօրէնութիւնը: Ամենայն

գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ ապագայ միութեան {գաղափարը} առանց այդ գաւառական բարբառների օգնութեան աներեւակ

ածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան {գաղափարը} ազգին համար դառնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ,

մուլ եւ անպտուղ, ինչպէս հին լեզուի գործադրութեան {գաղափարը} ։ Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լե

այն գաւառական բարբառի տակ, դրականապէս, մշակելու {գաղափարը} նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզո

յնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի {գաղափարը}, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղա

փարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի {գաղափարը} ։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն իրեն հակասում է նոր

ունի, որովհետեւ ժողովուրդը կա՛մ չունի այդ բարերի {գաղափարը}, կամ՛ օտար բառ է գործ ածում։ Յայտնի է, թէ այդպ

աւառական բառերը, եթէ բուն հայերէն են եւ այդ բառի {գաղափարը} հասկացնելու համար մեր նոր գրական լեզուն բառ չունի

հետ, պիտի պեյզաժ ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր {գաղափարը} Սօսը եւ Վարդիթերը չէ, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէ

իծուի ", այս չէ՞ մինչեւ այսօր ազգի ամենամեծ մասի {գաղափարը}: Ահա միջնադարեան սքանչելի ուղղութեան մէկ արդիւնք

ը եւ աոաջատարութիւնը, որպէս նաեւ ապագայ միութեան {գաղափարը} առանց այդ գաւառական բարբառների օգնութեան աներեւակ

ածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան {գաղափարը} ազգին համար դաոնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ ին

անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լեզուի գործադրութեան {գաղափարը}: Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լե

մ այն գաւառական բարբառի տակ, դրականապէս մշակելու {գաղափարը} նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզո

յնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի {գաղափարը}, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղա

փարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի {գաղափարը}: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէն իրենց սկզբունքով հ

լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօսքերը եւ այս {գաղափարը} ամենայն ընդունելութեան արժանի բաներ են եւ սոցայ ը

տակ: Բնութիւնք երբեք չէ իրագործում կատարելութեան {գաղափարը} մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար եւ նորա գործի մէջ. բն

ւթեան զուգակշռող հիմնական դէմ է այդ կատարելութեան {գաղափարը} այնպիսի մեծ բան է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի,

նուր ազգին դարձել են միօրինակ գործածական եւ որոնց {գաղափարը} մէկ բառով տուող խօսքեր ոչ միայն նոր լեզուի մէջ,

է գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնում է նոյն {գաղափարը} ։ Յայտնի է թէ նոր լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն

բան: Ես այլեւս չեմ երկարացնում, թողնելով այդ {գաղափարի} հետագա զարգացումն իմ սիրելի բարեկամ Անանիային: Հ

զի իւր կատարած փորձերի արդիւնքը, համեմատելով այս {գաղափարի} հետ, կարողանայ դատել եւ վճռել օդի վնասակարութիւն

թանձր պղտորամտութեան, մինչեւ այս աստիճան մտքի եւ {գաղափարի} այլանդակութի՞ւն, չգիտենք՝ ինչ մտածել: Մնում է մ

րում, ուր ժողովրդի չքաւորութիւնը արգելառիթ է այս {գաղափարի} իրագործութեանը.........................

ի հետ մի ընդհանուր ազգային արծաթագլուխ գոյացնելու {գաղափարի} մասին, բայց մի այլ բան մէջ ընկնելով՝ խափանառիթ

որհակալ ենք մեր անծանօթ բարեկամից նորա այս գովելի {գաղափարի} մասին, եւ չենք կարող չուրախանալ ` Հայ մարդու բեր

ւ համար, երբ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը այս կամ այն {գաղափարի} յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին

է վերացականութեան, որովհետեւ մի ոտքը գրած է լոկ {գաղափարի} վրայ, որ չէ ապրում այլեւս որպէս կենդանի, այլ տե

, մեզ թւում է թէ աւելի խոր մտած է իր առջեւը դրած {գաղափարի} մէջ, աւելի համարձակ հաստատութեամբ բռնել է ամէն կ

ինչ է: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր {գաղափարի} գերի փիլիսոփայութեան իջնելու կէտն է այս: Ես անհա

ակ տակաւին չէ կարող հասած լինել նորան, որովհետեւ {գաղափարի} եւ նորա մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ պ

ուր ոգիների միջնորդութեամբ կանչէի իմ գեղեցկութեան {գաղափարի} ուրուականը, որ անտարակոյս պիտի երեւէր ինձ, եօթն

զի ներկում խօսքը, էական է բային խնդիր չդառնայ եւ {գաղափարի} շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կարող են ասել, թէ ին

նկատ ընտրութեամբ։ Եթէ այժմեան գրագէտը մի որոշեալ {գաղափարի} համար բառի կամ ձեւի է կարօտ, աւելի լաւ չէ՞, որ

չէ անցել: Մեզ մնում է ցանկանալ այդ աստուածատուր {գաղափարին}, իսկ թէ չյաջողի մեզ իրագործել, այն ժամանակ՝ մե

քանակութիւնը: Կատարեալ իրաւունք եմ տալիս քո {գաղափարին}, թէ թուի հետ հարկաւոր էին եւ մի քանի վիճակագրակա

մեծ յարգ ունի մեր աչքում. համաձայն ենք նորա թէ՛ {գաղափարին} եւ թէ՛ այդ գաղափարը իրագործելու կերպարին եւ հնարն

աններին, որպէսզի իւրեանց ընթացքը յարմարեցնեն այս {գաղափարին}: Երրորդ, սաստիկ պատուէր տալ բոլոր եկեղեցական

ւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ են դրական ճշմարտութեան {գաղափարին}, արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են

մէջ, բոլորովին համաձայն էին Կարգի խորհուրդին եւ {գաղափարին} ։ Բոլոր բնակիչք ուսան աշխատել. այր մարդիկը աշխատ

ին համովիլ, թէ պատասխանատու են. թող սովորին այս {գաղափարին}, թէ հոգեւորականք են ազգի համար եւ ոչ ազգը հոգեւո

ւթիւնը ինքն իրեն հակասում է նոր լեզուի մշակութեան {գաղափարին}, որ է որքան կարելի է առաւել շատ եւ առաւել մեծ բա

եր գործադրած ձեւ ու ոճը աւելի մօտ է կատարելութեան {գաղափարին}. քա՛ւ լիցի։ Մենք ամեն օր ուսանում ենք նոր լեզու

յլն իրենց գաղափարներով հակասութիւն ունէին կանթեղի {գաղափարին}: Նոյնպէս եւ լուսատու միջատներից առաջացած կամ վեր

, փոքր ի շատէ հեռացել են այդ եղանակները յունական {գաղափարից}, թէեւ կան նոյնպէս մի քանի ձայներ, որ մինչեւ այժ

եւ առաջադիմականների համատեղ գոյությունը: Նա այն {գաղափարն} է անցկացնում, որ Անգլիան եւ նրա ներկայացուցչական

րեց Աբասին, մեզ թւում է, թէ դարձեալ Պաւղոսի այս {գաղափարն} է յեղյեղում, երբ ասում է. " ըստ սննդակից գոլոյ

նա եւ նոյն, առանձին դերանուն չունի, այլ երկուքի {գաղափարն} էլ տալիս է միեւնոյն խօսքով, միեւնոյն դերանունով

արաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ, եթէ դա յիմար {գաղափարներ} չտարածէր ազգի մէջ, հաւատա՛, որ հետեւելով իմ բար

եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա երեխայական {գաղափարներ} են, այլ հնար գտնել իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ապահ

մեր առաջեւ զանազան սուտ սկզբունքներ, սոփեստական {գաղափարներ}, որոնց չենք հաւատում, որ չենք ընդունում եւ որ մ

ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ նա լսում է անծանօթ {գաղափարներ} ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով եւ եւրոպական լօգիկայի

նը եւ ո՛չ հեղինակը, որ արդարեւ ունենալով իւր մէջ {գաղափարներ} ՝ ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգայի

ւնքից ազատուելու համար հերիք չեն մի քանի լուսաւոր {գաղափարներ}, այստեղ հարկաւոր է հիմնաւոր դաստիարակութիւն, որ

ութեան եւ հասկացողութեան համեմատ, ստեղծագործեցին {գաղափարներ} կենդանութեան աղբիւրի մասին՝ Աստուծոյ մասին։ Թէ

րա մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի Եւրոպական անունի {գաղափարներ}. ահա այն մի հատիկ գործը, որով պիտոյ է պարապէին

րդին, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք եւ նոր նոր {գաղափարներ}, որ հին լեզուն կարծես դեռ նոցա ստուերի մին քառոր

ներին եւ ընդհանրապէս բովանդակ ազգին այնպիսի ուղիղ {գաղափարներ} գիտութիւնների վերայ, որպիսի տեսողութենով լուսաւո

մեռած լեզուն սովորելու համար, գործ ածէ հարկաւոր {գաղափարներ} ստանալու մասին։ Չէ պիտոյ նորա հինգ դարու հայախօս

ից եւ թույլ կտամ ինձ մտածել, որ այնտեղ արծարծված {գաղափարները} իրավունք ունեն հարգանքի արժանանալու մարդկության ս

լ կապիտանը, ապիկար զինուորը թողնում է իւր օդեղէն {գաղափարները}, վերադառնում է Սպանիա եւ նստում է Բարսելոնի եւ Ս

եւ մեռեալ լեզուն ուսանելով՝ մնացել են դէպի ուրիշ {գաղափարները} անզգայ։ Մեք, օրինակ, դեռ չենք տեսած, որ հացը

պատուելիու կրօնափոխութիւնքը հետեւանք է քաղաքական {գաղափարների} եւ ո՛չ բուն կրօնական խորհրդով: Ովի՞ն է խաբում սա

րուածքը, խակ մտածութեան արդիւնք լինելով, չունին {գաղափարների} ընդհանուր միութիւն: Յառաջ ասում է, թէ Հայաստանը

, թերեւս շատ անգամ մեր անձին վերայ, փոխանակ մեր {գաղափարների}, ո՛չ երբեք կարողացան, եւ ո՛չ նաեւ մի մազի չափ,

րանկի partager, Ռուսի раздѣлять բայերը վերացական {գաղափարների} վերաբերութեամբ բաժանել էին թարգմանում, օրինակ՝

Լեզու հասկանալը միայն բառ հասկանալով չէ լինում. {գաղափարների} նորութիւնը եւ անծանօթութիւնը մեծ արգելք է ժողովրդ

ուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին բացած լոկ {գաղափարների} ետեւից ման մի գար: Օգոստ. 13: Գրանովսկին ի

տում է թուլացնել անախորժ տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ {գաղափարների} ` թէ՛ իր եւ թէ՛ լսողի վրայ: " Հասկանալ է ",

ին իրական կեանքին բոլորովին անտեղեակ եւ թափառական {գաղափարների} ստրուկ գերմանացին է բերան բանում անգլիական սահման

գամանքը, որոնց թոյլտուութենից կախ էր այդ գեղեցիկ {գաղափարների} իրագործութիւնը: Իմ այս մազերը չեն սպիտակացել ջրա

նոքա ազգի հասկացողութեանը, եւ այդ ֆանտաստիկական {գաղափարների} սերմը խոր դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ, ահ

թիւնը։ Ժողովուրդը, մնալով այս խաւար եւ ստրկական {գաղափարների} մէջ, անտարակոյս դիմելու էր դէպի այս միջնորդ անու

չտեսանել, որ նա ներգործում էր ամենեւին քաղաքական {գաղափարների} հետեւելով, կարելի՞ է համաձայնիլ, թէ նորա կրօնը

ածում պիտի բառ փոխ առնենք հին լեզուից, եւ այնպէս {գաղափարների} համար, որ նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք են եւ բնաւ

լ է նա բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը լինի նորա {գաղափարների} եւ հասկացողութեանց ազնուութիւնը: Ահա մի օրէնք,

Հայաստան, մեր գրագէտքն էլ ջրհեղեղից առաջ մնացած {գաղափարների} քարոզ: Ո՛չ գիրք, ո՛չ կարդացող. դպրոց էլ հարկաւ

նար կամուրջ բանալ Ազգի բանականութեան եւ գիտութեան {գաղափարների} մէջ։ Բայց խոստովանում ենք ցաւելով, որ մեր կողմի

կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէս ներկայ {գաղափարների} եւ պէտքերի յայտարար, որ հնումը չկան։ Եւ ինչո՞վ

երբէք համաձայնելու չէին խաղաղութեամբ տեղի տալ նոր {գաղափարներին}, գիտէինք, որ նորը պատերազմով պիտի կանգնեցնէր իր

իտոյ է նորան օտար թուին դոքա, որովհետեւ Հայը ո՛չ {գաղափարներին} է տեղեակ եւ ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգ

ազատութիւն պարգեւել մտքին, այսպիսի ծառայեցուցիչ {գաղափարներից}: Մանուշակը ծնած օրից լսել էր մեզիմեն աղեկների

ն բարոյապես առնիլ այդ բաները հազար անգամ լուսավոր {գաղափարներով}, քան թե պապական մոլակրոն եւ նախապաշարմունքների մ

դունդի մէջ, արդէն իսկ լցրել է խելապատակը այդպիսի {գաղափարներով} ։ Կրակի վերայ կրակ յաւելացնելը մօտենում է Հօմէօպա

ութիւնը եւ մարմնաւորելով բանը կենդանի, գործնական {գաղափարներով} եւ օրինակներով, ազատում է հասարակութիւնը այդ գաղ

Իւր եռոտանու վերայ փրփրի. Թո՛ղ միջին դարու {գաղափարներով} Ամբոխը խաբել ճգնի աշխատի: Թո՛ղ

ր, ուսումնական ընկերութիւններ, զանազան լուսաւոր {գաղափարներով} հարուստ շարունակ օրագրութիւններ, այն Ազգը, որի

ծակը, վուլկանական կրակը եւ այլն, եւ այլն իրենց {գաղափարներով} հակասութիւն ունէին կանթեղի գաղափարին: Նոյնպէս եւ

ն ժամանակ հոգեւորուեցաւ նոր ի նորոյ իմաստասիրական {գաղափարներով}. սրանում կարելի էր տեսանել վարդապետարան բարոյակա

քը։ Միտքը, բանականութիւնը տեսութենով եւ կենդանի {գաղափարներով} կը լուսաւորուի. այս էր նորա ներքին օգուտը, իսկ

զլուսաւորութիւն, տնկելով զկենդանի եւ զարգասաւոր {գաղափարս}, յաջողեցուցիչս ազգային անձնապահութեան եւ ապագայ

յվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական {գաղափարս} յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին նման բարո

ն զինէն, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական {գաղափարս}, ինքնին հրատարակէ այսօր զփոքրիկ եւ զվտիտ ինչ մատ

հոգեւորսն՝ զքրիստոնէութիւն տեսեալ, զայն ամենայն {գաղափարս} եւ ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի ե

իշխանութիւնը, եւ ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) զօտարոտի {գաղափարս} ՚ի ներս սերմանել, զօրացուցանել թեւակոխեալ զխոշոր

վ] անտի [աշխարհահայեաց] տեսութիւնս եւ [բեղմնաւորի {գաղափարս}, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փորձն ինքնին ախոյեան ելա

ուն հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuանելիս եւ զկենդանի {գաղափարս} ՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, եւ թէ հինն լեզու կայ մնայ

ում, չէ կարող միջնորդ լինել կենդանի ժողովրդի մէջ {գաղափարք} ներս բերելու համար: Անտարակոյս, աւելի հեշտ է հի

իայն պիտի կուրծք մաշէ, աչքի լոյսը թափէ ազգին նոր {գաղափարք} տալու համար, այլեւ պիտի տանի այն սեւ սեւ բամբասա

եւամիտ օրագրերի եւ լրագրերի խելացնոր կարծիքներ եւ {գաղափարք} հասանում են մեր ականջին, բայց դոքա կոտրած զանգակ

ներս մտանէին ազգի զաւակների մէջ զանազան լուսաւոր {գաղափարք}: Ազգային չենք ճանաչում այն դպրոցը, ուր հրամայւո

եանց կարծիքը այս մասին, որպէսզի այսպիսի այլանդակ {գաղափարք} չհամարձակուին միւս անգամ մարմին առնուլ եւ երեւել

ացութիւնք են, փաստերի հետեւանք, նոքա ըստ ինքեան {գաղափարք} չեն, այլ կերպարանած, կենդանի կամ պատմական իրողո

Վշտաբեր ակնարկութիւնք, Հեռի՜, նեղիչ {գաղափարք}. Մի՛ լինիր դահիճ մոլութեան, Որ չլինի

է ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք, դարերով յետ մնացած {գաղափարք} եւ խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել ն

որ մեր դարու հայ մարդը, շատ եւ շատ բաների մասին {գաղափարք} չունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարա

ոցս, իսկ դատողութիւն այրական, իմաստ եւ կարծիք, {գաղափարք} կենդանիք եւ հայեցուածք յազգս ազգս գիտութեանց, որ

, որք առ մեզ բնաւին չիք. եւ թէ տացեն եւս այսպիսի {գաղափարք} զգեստը, ժողովուրդն ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, ի

ը՛մ... Ես քեզ հնարներ կը տայի, որ ինձանից ուսած {գաղափարքդ} տարածէիր ձեր ազգի մէջ մեր լեզուով: - Ձեր լեզ

ինչ միջոց գործ դնել ազատ խոսքը բռնաբարելու եւ մեր {գաղափարքը} ոչնչացնելու նպատակավ: Ինձ արգելված է հայոց լեզվո

, նորա ֆանտաստիկական շռայլութիւնը, նորա պատշաճի {գաղափարքը} երկար ժամանակ ազդեցութիւն են գործել եւրոպական պալ

սանէ մի կոյր նմանողական ձգտողութիւն. ոչ թէ միայն {գաղափարքը} միեւնոյն, այլեւ շատ անգամ խօսակցութեան նիւթը եւս

ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ " Իմ աշխատութեան {գաղափարքը} միայն եզրակացութիւնք են, փաստերի հետեւանք, նոքա

րով եւ օրինակներով, ազատում է հասարակութիւնը այդ {գաղափարքը} երեւակայութեամբ միայն ըմբըռնելու աշխատութենից. թ

րձուածներ: Նա չէ միայն ազնուացնում հասարակութեան {գաղափարքը}, այլ եւ ցոյց է տալիս առաքինութեան վսեմութիւնը,

ստիպւում ենք շատ տեղ բուն անունը կրկնել, որպէսզի {գաղափարքը} չշփոթուին։ Արարատեան բարբառում, որի կատարեալ

իսեցիները եւ դպիրները, դէպի չարը գործ դնելով այս {գաղափարքը}, ահաբեկ էին առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով սոց

րկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու սրտում: Մարդը իր {գաղափարքը} առնում է բնութիւնից: Ինչ չափով ճանաչել եւ ուսել

յնից բարակ մետաֆիզիկական համակարգութեանց բովանդակ {գաղափարքը} կան բնութեան մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այն ամենեւին

վերջապէս մի մարդու ձեռքով վառուած սովորական կրակի {գաղափարքը} նոյնպէս համաձայն չէին կանթեղի աւանդութեան:

եր, որ նորի մէջ չկան, որովհետեւ շատ այդպիսիների {գաղափարքը} պէտքերի հետ միասին կորած են եւ չկան ներկայ Հայի հ

ջանահնար լինին հարստացուցանել զանձինս ուղիղ ուղիղ {գաղափարօք} եւ մաքուր հայեցողութեամբ ի բնաւս եւ իբրեւ առ անձն

այլ, սմին հակառակ], պատարուն եւ ճոխ հոգեսնունդ] {գաղափարօք} եւ հասկանալի ընթերցանելեացն. [բայց ասոքիկ ոչ պահ

ն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ զմիտս ուղիղ {գաղափարօք} եւ ճիշտ հայեցողութեամբք ի բնաւս՝ էր միայն անխորհ

անից մեծագոյն մասի, Տաճկաստանից կամ Պարսկաստանից {գաղթած} հայերի, այլակերպ եւ վերջին աստիճանի պատառոտուն հ

խոհ սխօլաստիկին), որպէս կրիտիկա մի թիֆլիզաբնակ {գաղթական}... պարոնի գործի վերայ, այն խորհրդով, որ մոսկու

իրագործել եւ որին յաջորդեց ուրիշ կերպարանքով նորա {գաղթական} եղբայրը ` Հիւսիսային ամերիկեան դաշնակցութիւնը:

գետի վերայ եւ որի մէջ բանակում էին շատ հռոմայեցի {գաղթականներ}, Հռոմի պապը մի ժամանակ ժողովրդի ձեռնտուութեամբ բ

ին մեծաւորներ Ռուսաց ազգից, որ, չխառնուելով այս {գաղթականների} դատաստանական գործողութենների մէջ, ունէին միայն լ

ատմական աշխարհից, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ ենք {գաղթականութեան} եւ գաղթականութիւն չէ մեր քարոզածը. իսկ այն մասը

ը, որ դուրս է իւր աշխարհից, ասել է թէ գտնւում է {գաղթականութեան} եւ պանդխտութեան մէջ, նորան հրաւիրում ենք վերադառ

թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ ենք գաղթականութեան եւ {գաղթականութիւն} չէ մեր քարոզածը. իսկ այն մասը, որ դուրս է իւր ա

ք ընդունակ էին ազգը պահելու, ինչու՞ չպահեցին այս {գաղթականութիւնը} Եւրոպայի մէջ, ուր աւելի հնար կար լուսաւորութեան

կ ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործակից եղան չուառ {գաղթականութիւնը} կորուստի անդունդը գլորելու: Ո՛վ հայոց ազգը իւ

իս ենթադրել մի ողբալի աղքատութիւն, որից չէ փրկել {գաղթականութիւնը}: Մենք այդ մարդուց ներքին կացութիւնը չգիտենք, այ

նով լցնել նորա պակասը: Անգլիական ազգի այն ահաւոր {գաղթականութիւնքը} ՝ Ամերիկա, Աւստրալիա, Հնդկաստան, զանազան կղզին

մեռած հայերի իրաւունքի անունով: Շատ ազգերի {գաղթականք} ուրիշ մեծ ազգերի մէջ մտնելով անյայտանում են կամաց

գարտաբեր ծովեզրը, ուր գտանւում էին Պօրտուգալացոց {գաղթականքը} ։ Այնտեղի բնակիչքը հեթանոսք էին, Կսաւիէ չէր հասկ

, որոնք կամավոր ընդունել են ռուս հպատակություն եւ {գաղթել} են: Ես այդպես ընդարձակորեն զարգացրի այս գաղափ

այս ներկայ թշուառութեան մէջ, աւելի սաստկանում է {գաղթելու} կարօտութիւնը. եւ պիտի գաղթէ նա, որ չկամի սովամա

ով, որ առաջնորդում էր Ղրիմեցի Հայերին, երբ սոքա {գաղթեցին} Ղրիմից դէպի Դօն գետի ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի,

Անի քաղաքի կործանուելուց յետոյ հայերը Լեհաստան {գաղթեցին} ահագին բազմութեամբ. եթէ նոցանից մի մասը փրկուեցա

տուող): Մօտ իբր վաթսուն տղայ Յովսէփ սրբազանը, {գաղթեցնելով} Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայից եւ Վալախիայից, բերել

աստացութեան եւ պատուամոլութեան համար երկրից երկիր {գաղթեցնելով} մի կէսին պատճառ եղաւ մահի, օդի եւ կեանքի հանգամա

ւելի սաստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը. եւ պիտի {գաղթէ} նա, որ չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնել իւր ընտան

այերը, ազատուելով թաթարների բռնակալութեան լծից, {գաղթում} էին դէպի Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով

Ընդ լերինս Ալպեան սահեալ Անցանեմ ի {Գաղղիա}. Ցրտահար եւ տուայտեալ Անփառագեղ՝ գամ

քը։ Կրկնապատիկ եղաւ ճակատագրի խորհուրդը, որ է տալ {Գաղղիացոց}, ինչ որ կարող էր փրկաւէտ լինել նոցա, եւ պահպանել

, ինչ որ կարող էր փրկաւէտ լինել նոցա, եւ պահպանել {Գաղղիացոց} համար, ինչ որ նա տուած էր նոցա շատ պատուականներից

մեք միշտ տեսանում ենք եւրոպացւոց մէջ, մանաւանդ՝ {գաղղիացւոց}, որոնց բառերի շատը դեռ պահում է իւր մէջ բնական Լ

նոր հայախօսութեան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ {գաղջ}... Լսելով լուիցեն զբարբառ ազգին, որպիսին վարի ի

զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, {գաղտ} 'ի բնաւից եւս եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս

դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) եւ {գաղտ} արբուցեալ Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս

նի"։ Առ այս ասացի ցտիկինն - եթէ Այվազովսքին {գաղտագողի}, զանխուլ զհասարակութենէ արարեալ է զայն եւ չունի

եպհականութիւն ազգի մերոյ եւ այն կանխուլ ի նմանէ, {գաղտագողի}, առանց համաձայնութեան նորա, առանց գէթ յայտնելոյ

արդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: Պատճառ իրողութեանդ {գաղտածածուկ} էր առաւել քան թէ երեւի նկատողացն հարեւանցի աչօք:

ւ քնարը ` Զերթ աղաւնեակն է մնչում... Եւ պարտէզի {գաղտնաթով} ` Թաւուտներում թաքթաքուր Շտապում են երկուսով...

վրայով, Ում ` կիրք վառող լեռն ի վար Զառիվայրի {գաղտնաթով} Թաւուտներն են գգւում յար, Սահում են լուռ շօշափ

վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերում նա ծերունու անտեղի եւ {գաղտնախորհուրդ} միջնորդութիւնը եւ այլն եւ այլն: Այս էլ դարձաւ ան

իայն բարեխառն եւ ջերմ աշխարհների վերաբերութեամբ) {գաղտնախորհուրդ} եւ սիմբոլական բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնք

ում է գործունէութիւն եւ շարժողութիւն եւ ձգելով մի {գաղտնածածուկ} վերացականութեան մէջ, ուր դադարած էր ամենայն կեան

ուց արդէն կորուսել են մարդկեղէն աշխարհում իւրեանց {գաղտնածածուկ} խորհուրդը: Մեր սիրտը լցուած է արիւնով։ Մեք

բար կամ պաշտոնապես, այլ որպես մաքսանենգ ապրանք, {գաղտնի}, որպեսզի ընդդիմադրություն առաջ չբերենք: Որե

ծողությունները, որ նա կատարում է մեզնից հեռու եւ {գաղտնի}: Հավանորեն նույն կերպ կարելի է նաեւ ստերլյադ բազ

նք նոյն այդ հայհոյութեանց մէջ, խեղճ հեղինակներից {գաղտնի}, ներս մտած մեր ձեւերը եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ

ոգու խիստ մօտիկ, խիստ սիրական, բայց օտարի համար {գաղտնի} պատճառից, չէ պիտոյ երեւին ուրիշին, սա իրաւունք

ատաստանը փառաւոր դահլիճի մէջ. այս դահլիճը եւ այս {գաղտնի} դուռը իւր վանդակապատ շէնքովը, տեսանւում է մինչեւ

պարզ երեւում է, որ ունէր նա իւր սրտի խորքում մի {գաղտնի} խորհուրդ՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ միաբանութիւնը

ի սորանցից, կային եւ այլ Յիսուսեանք, որ առանձին {գաղտնի} երդումներով կապուած էին Կարգի հետ, բայց բնակում

ներից ստացածների հետ։ Եթէ մի առաւել հարկաւոր կամ {գաղտնի} բան լինէր, այս ծանօթութիւնքը գրւում էին թուանշան

եան դպրոցների ուսուցիչներին դասատուութեան կերպը, {գաղտնի} կանոնագրութենով, որ յայտնի էր անունովս Ratio stu

րութեան, պատգամաւորներն ընտրւում էին ազգի կողմից {գաղտնի} քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը

Ինքնըստինքեան հասկանալի է, որ նա յանձնաժողովին {գաղտնի} ցուցում տուեց ` զանազան յապաւումներով ու յաւելում

Եղան մարդիկ, որ մեկնեցին Մեզ բնութեան շատ {գաղտնիք}. Եղան խելքեր, որ չափեցին Արեւ, աստղ

ունի այլեւս ոչինչ նվիրական, ծածկած ու վարագուրած {գաղտնիք}, որ պահած լինեին մի քանի առանձին եգիպտոսյան քուր

ւ չարի գիտութիւնը. այն ժամանակներումը այս մի մեծ {գաղտնիք} էր, բայց մեր ժամանակներումը մինչեւ անգամ բոլոր ա

է, որ ժամանակը շատ թանգ արժէ նորան: Ես քեզանից {գաղտնիք} չունիմ, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, բարեկամաբա

է ինչպէ՛ս հասել է նա այդ գիտութեանը, այդ բանը մի {գաղտնիք} է, որ ինձ եւս չէ բացել: - Տարակոյս չկայ, ո

. ծառայ չունէր հաւատարիմ, որին կարողանար այսպիսի {գաղտնիք} հաւատալ, աղախնի հետ չէր կարող ուղարկել, որովհետ

բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ {գաղտնիք} ՝ յոր նուիրեալ [էին սակաւք ոմանք, յորոց] կազմի մ

ադրութեան համար. այլ մարդերի համար մի անմօտենալի {գաղտնիք} էր նոցա Կարգը ու կանոնը։ Կարգը բաղկանում էր

։ (Թէեւ այս բանը եւ շատ ուրիշների համար տակաւին {գաղտնիք} է, բայց գոհութիւն բնութեան, օրէ օր այդ անթափանց

ին է այն, շատ անգամ մեծամեծ զրկողութենների գին։ {Գաղտնիքը}, որով վարւում են առհասարակ վաճառականք, անմօտենա

ւանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի չէ յայտնում իւր {գաղտնիքը}: Երիտասարդ տղայ դառնալով՝ Մանրիկօն սիրահարւ

վ այս հնարագիտութեան համար: Ոչ ոք չէ իմանում այս {գաղտնիքը}, եւ տիկին Բէգզադէն դարմանում է Թուրքի զաւակը որպ

- Ամենակալ Տէրը՝ Նա, որ քննում է մեր բոլորի {գաղտնիքը}, որի աչքը համարում է մեր աղիքի խորհուրդները, գի

առնուլ նոցանից գեղեցիկ եւ կենդանի ձեւով աւանդելու {գաղտնիքը}: Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է նոցա խօսել

մէջ. ինքը ժամանակը քրքրելով դորայ չարագործութեան {գաղտնիքը}, կը խայտառակէ այդպիսի անարգամիտը: Ինչպէս ե

մարդ եւս վարձել էր, որ գործարանումը անցած բոլոր {գաղտնիքը} իւրեան հասուցանէ: Երկրորդ հոգատար Չգիտեմ,

ազանցը այն է, որ նա բոլոր ամուսնաւոր կին մարդերի {գաղտնիքը} գիտէ, գիտէ նաեւ սատանայի կնոջ գաղտնիքը.... ս

ն մարդերի գաղտնիքը գիտէ, գիտէ նաեւ սատանայի կնոջ {գաղտնիքը}.... սատանան թէեւ կասկած ունի նորա վերայ, բայ

ունիմ, ուստի եւ անկասկած կարող եմ հաւատալ քեզ իմ {գաղտնիքը}, որովհետեւ ճակատագիրը այսպէս է բերել, որ դու իմ

ց պ. Մարկոսին, որ սա կարծեց, թէ նորա հաւատալու {գաղտնիքը} մի քաղաքական մեծակշիռ բան է․ վասն որոյ պ. Մարկոս

, եւ այդ էր պատճառը, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ իմ {գաղտնիքը} ․ լսի՛ր ուրեմն: - Մի քանի ժամանակ է, որ երազ

այնքան խորհրդապահ կը լինիս, որ ոչ ոքի չասես այն {գաղտնիքը}, եթէ երդում տալով հաւատայի քեզ: - Երեք հարի

ափելի տարաբաղդութիւն անպատճառ հասանելու էր նոցա, {գաղտնիքը} բանալու համար: Ութերորդ դարու մօտ, ապրել է

որհուրդը է, բանալ մետալների դէպի ոսկի փոխարկելու {գաղտնիքը} եւ գտնել ընդհանուր դեղը - կենսական կաթիլը: Եւ ար

ոտանաւորների մէջ ցոյց էր տուել փիլիսոփայական քարի {գաղտնիքը}, առանց յայտնելու շահաստացութեան ցանկութիւն: Պիտ

ոսը, - ես դեռ շատ յառաջ գիտէի փիլիսոփայական քարի {գաղտնիքը}, որ ուսել էի Կոստանդնուպօլսում, գտանուելով Ռուս

քի գործը, բայց Ալքիմիկոսը չկամենալով յայտնել իւր {գաղտնիքը}, մահադեղ ընդունելով մեռաւ: Բացի այս երեւելի

մի փոքր կարողութիւն: Բայց երբ գտաւ ոսկի շինելու {գաղտնիքը}, Շաքարեանցը սկսեց նայել Մանթուխեանցի վերայ նոյնպ

խ, որ նա գիտէր պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտանեկան {գաղտնիքը}, եւ երկրորդ, որ պարոնի ընտանիքը միշտ կարօտ էր բ

էր ինձ, բայց եւ հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս {գաղտնիքը}: - Իմ խելքս բան չէ հասանում, արդեօք քո խելքը

է, թէ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞թէ հայրս իմանալով այդ {գաղտնիքը}, այն դատապարտութիւնը, որ կապած էր այդ մատանու վ

վ պարտաւորել էր իւր որդին, ոչ ոքի չբանալ մատանու {գաղտնիքը}, թէեւ չնայելով Աղուանեանց Մկրտիչի ցած եւ ստորաքա

նար պարոն Շահումեանցից, իմացած լինելով Մանուշակի {գաղտնիքը}: Տարակոյս չկայ, որ մեծ վշտերի եւ ցաւերի պատճառ

ապահ չորս ուխտերին, որոնց յայտնի էին Կարգի բոլոր {գաղտնիքը}, կամ շինել նորանցից աշխարհական ժողովողներ, որոն

ւ մասին, գիտէին բոլոր դաշնադրութենների սարսափելի {գաղտնիքը} ։ Տարակոյս չ'կայ, որ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից պ

ոչ միայն այն պատճառով, որ իմացուի Յիսուսեանների {գաղտնիքը}, որքան նորանց միմեանցից հեռացնելու համար. ըստ ո

նաց, որոնցից կարելի լինէր հասկանալ ջնջուած Կարգի {գաղտնիքը} ։ Րիկչի, ինչ ժամանակ նորան հարցնում էին, չ'կամե

արզութեամբ բացում է տապանակի եւ վկայութեան խորանի {գաղտնիքը}, - թեթեւ ապացոյց չէ: Հոգով չափ ցանկալի էր,

խոր փիլիոսփայ. պատճառ, նա միայն գիտէ այդ բոլորի {գաղտնիքը} եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեա

լու համար, եւ հետեւեալ տարումը պիտի վճռուէր նորա {գաղտնիքի} գործը, բայց Ալքիմիկոսը չկամենալով յայտնել իւր գա

ուրիշին, սա իրաւունք չունի նկատել այդ նուիրական {գաղտնիքի} ազդեցութեան հետեւանքը, այդ մի սուրբ բան է եւ պիտ

բանդումը քանի անգամ հարցուփորձից յետոյ, բանալով {գաղտնիքի} վարագոյրը, մատնեց իւր խորհրդակիցքը։ Երբ յայտնեց

ամենեւին կամք չունէին հաղորդել ուրիշները իւրեանց {գաղտնիքին}, ասելով, թէ սարսափելի տարաբաղդութիւն անպատճառ հ

ծածուկ կարդանք նորա նամակը եւ տեղեկանանք կուսական {գաղտնիքին}: Ազնուասիրտ եւ մեծահոգի Գ... Սրտիս

չէր կարելի. վերոյիշեալ անձնաւորութիւնների խորին {գաղտնիքն} էր այդ, եւ ազգը չէր համարձակւում անգամ մտածելու

յժմ բնական գիտութիւնը եւ ի՜նչ անհասկանալի քրմական {գաղտնիքներ} քակում է նա, ի՜նչ համարձակ քայլափոխներ է անում,

ի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի լինի նրա {գաղտնիքներին}: Իսկ բնապատմությունն այդ հարցին տալիս է ուղղակի

ր քաղելով, միշտ տեղեակ էր Եւրոպայի անցքերի բոլոր {գաղտնիքներին}, գիտէր զանազան տէրութենների վիճակը եւ ոյժը, նոց

անից երբեք մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր եւ այս {գաղտնիքս}, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը դու պիտոյ է լինիս,

րդեն գոյություն չունի եւ ասպարեզը մնացել է գրական {գաճաճներին}: Նամակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն

, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական լինել. ես {գամ} ու մնամ Նախիջեւան, ասացեք ի՞նչ անեմ ես այդտեղ,

: Կալվածագիրն ինձ մոտ է, եւ ես այն կբերեմ, երբ {գամ}, իսկ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր չէ:

խտ գործաւորի կամ անհող երկրագործի հետ: - Կը {գամ}, - ասում է նա, - եւ զէն ի ձեռին, քեզ հետ քո թշ

ղիա. Ցրտահար եւ տուայտեալ Անփառագեղ՝ {գամ}, գոնեայ, Եւ ծխին յոտն լերին Մեքենայք

՛ն զձուս, Ո՞ տայր ինձ որդիս, Մինչ ես {գամ} ի թուխս՝ Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս ".

ել զամենայն, Զոր ինչ դիպեալ ամոլից: {Գամ} մի յերկրի՝ հարսն քոյր Եւ սրսկապան խորանին

րս բան է: Ну, սաղ օրը գլուխս Պտուտ է {գամ}, что такой, Что он мог сделать? Ну,

լ կեանքը սիրած աղջկան: Ես պիտի դուրս {գամ} դէպի հրապարակ, Առանց քնարի, անզարդ խօսքերո

ղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում ես, թէ {գամ} բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով,

։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհում են "տամ եմ", " {գամ} եմ", բայց այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ, յայտնի

պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես, յետոյ ես ինքս ման կը {գամ} գրքերի մէջ: - Դու զուր տեղը մի՛ որոնիր քո գր

, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն եւ մի ժամին, ես կը {գամ} ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ, մի վճռական խօսք լս

ակաւ, 'ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան մաշեցան։ {Գամ} եւ ես պատգարակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք,

ած։ Նոր լեզուի մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, {գամ}, երբեմն եւ՝ լամ, որ իրենց լծորդութեամբ դուրս ե

ի մէջ - Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի նամակը - {Գամառ} -Քաթիպայի պահանջողութեան պատասխանը: Անցա

ք նոցա: Դարձեալ մի այլ նամակ ստացայ Պ. {Գամառ} -Քաթիպայից (Ս. -Պետերբուրգից), որ մեղադրում է ի

երը ես ուղարկում եմ Պ. Հրատարակողին, ինչպէս Պ. {Գամառ} -Քաթիպայի եւ մի քանի նոր ոտանաւորքը, որ վերոյիշեա

իւր անձը ձգել է այժմ կրիտիկոսների կարգը՝ քննելով {Գամառ} -Քաթիպայի Եզովպոսի առակները: Այս բանում եւս չէ կա

ւով թարգմանուած եւ տպուած Ռօբինզօնի պատմութիւնը՝ {Գամառ} -Քաթիպայի աշխատութենով։ Ս. -Պետերբուրգ, 1857։

օրերիս Ռօբինզօն Կռուզօի հայերէն թարգմանութիւնը, {Գամառ} -Քաթիպայի աշխատութեամբ լոյս հանած եւ շինած ազգային

տութիւնը, կարող ենք տալ այսպիսի կարծիք։ Պ. {Գամառ} -Քաթիպայի աշխատութիւնքը, տետրակներով տպած մինչեւ

մէջ մեք ամենայն քայլափոխում տեսանում ենք, որ Պ. {Գամառ} -Քաթիպան ուշադիր չէ լեզուի մաքրութեանը, այլ, շատ

ափութեան ստիպանքի տակ լինելով, հարկադրում են Պ. {Գամառ} -Քաթիպային զոհել լեզուի մաքրութիւնը եւ յատկութիւնը

տկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովանի բան չէ դա։ Պ. {Գամառ} -Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այնպէս, ինչպէս որ խօսում

Ի՞նչ էր ինքնահակառակութեան պատճառը։ Եթէ Պ. {Գամառ} -Քաթիպայի սրտի վկայութիւնը համաձայն է նորա գործածա

իկներով, բայց երբեմն մի անհասկանալի պատճառով Պ. {Գամառ} -Քաթիպան հետեւում է Տաճկաստանի Հայոց մէջ գործածակա

ու տեսակ բացառականների։ Ինչպէս մեզ թւում է, Պ. {Գամառ} -Քաթիպան, իւր բացառականի է վերջաւորութիւնը, որպէ

այ " անունով Հայերէն թարգմանած գրքի մէջ։ Պ. {Գամառ} -Քաթիպան հետաքրքիր է ասում Ռօբինզօնի վարքը։ Այդ հ

ին գործ է ածում։ Բայց ինչպէս երեւում է, Պ. {Գամառ} -Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ սխալւում են այդ բանի մէջ

աւելի, քան թէ հայաբար. շատ բնական բան։ Պ. {Գամառ} -Քաթիպան ուշ չէ դրել նոյնպէս բառերի յարմարագրութեա

ցէ։ Վերջացնելով մեր խօսքը, յայտնում ենք Պ. {Գամառ} -Քաթիպային մեր սրտի անկեղծ շնորհակալութիւնը։ Կը ց

յունական եռանկիւնի կամար, առանց սորան չէ կարելի {գամել} արեւելեան փոքրիկ դռնակը, եւ երթեւեկ առնել քամակի

երը։ բայց եթէ դուք չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը {գայ} ժամանակ, որ ինքներդ կը խոստովանէք այս ճշմարտութի

րիտասարդք ամբողջ ամիսներ սպասում են, որ Խդրելեզը {գայ}, որպէսզի կարողանան հարսն որոնել իւրեանց համար:

անապարհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմար կը {գայ} գործս, գուցէ գնամ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխրացած ա

վ, - թո՛ղ նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս {գայ} "։ Բայց մեք ինքնին, որպէս մարդ, պարտական ենք օ

, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտով Ռուսերէնը եւս դուրս կը {գայ} ՝ Պ. էմինի աշխատութեամբ թարգմանուած: Այդ թարգմա

գերին, այդ վնաս չունի, միայն դու յառաջ գնա: Կը {գայ} օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն արշալոյսը, երբ քո

կից պատմութեան համար: Կո՛մս, յոյս ունիմ, որ կը {գայ} մի օր, երբ այդ բոլորը կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ

նը մեզի յիշած ատեննիդ վրանիս այնպիսի սարսափ մը կը {գայ}, որ շատ անգամ ամիսներով ալ հիւանդ կ՚ըլլանք... Մ

տալ, պակաս մնացած 25 կոպէկը որտեղի՞ց պիտի դուրս {գայ} "։ - Քո վարձից, - շուտով պատասխանում է Բէգզ

եամբ որոնել: Անտարակոյս, եթէ տասնից հինգը դուրս {գայ}, այն եւս մեծ բան է: 3. Հաւաքել եւ տպել այն

լսի մէջ երեւցաւ 1861 թուականի վերջերում, բայց կը {գայ} օր, երբ այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտուի, եւ

նցուցանէ նա զանազան իջեւաններում: Երեկոյեան պիտի {գայ} վաստակեալ, ուժաթափ, շատ անգամ եւ վնասուած անդամ

են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ, ուստի՛ {գայ} կամ, յո՛ երթայ"։ Չէ՛, այս անբնական մի գործ է

լուց յետոյ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի {գայ} օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ, եւ ասիակ

որ առանց երկրորդական եւ պաշտօնական անունի հանդէս {գայ}, միայն մարդու բնական անունով. մինչեւ այժմ մարդը

ւեցան, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ {գայ} եւ ազգ երթայ ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ "

շտ զօրաւոր, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէկը {գայ} վարդըդ խնդրի, Դու - որպէս մայր գթութեան - Վարդի

Լուծան կուսութիւնք։ Մոգպաշտէն վաղիւ {Գայ} զմատենիւ, Ցոր գրէ զկուսին Անուն ի լու

Ի բուրաստան ծաղկոցիս իջեալ, Ինձ հանդէպ {գայ} տիկին զուարթերես, Բայց թխաթոյր զանձամբ ինչ

Ի բոսոր պայծառ Տաճարին ի մուտս, {Գայ} որպէս փեսայ, Նազի եւ ցնծայ. Իսկ խարա

Զամենայն փակեալ բանայ, Զի որ զկնին նորա {գայ} ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: Եւ ահա կոյ

՜փ, ծի՜փ, Ծիփծիփեմ նմա... Մարին {գայ} եւ գգուի Սէր եռանդն յիս բորբոքի։ "

րէն ելանէ"։ Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, եւ ո՛չ յառաջ {գայ} յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ իմիք մերձեցուցանէ

ը լցուած արիւնով. Բայց ես, երկինք թող վկայ {գայ}, Ես քեզ միայն սիրում եմ. Հոգիս ազատ,

Hy, ես կ՚ասեմ Աղային, Ինչ ժամանակ նա կը {գայ}, Республика ведь у нас Существует վեհ

ախում եմ, в самом деле, Թոփերը ինձ շուռ կը {գայ}, Бомбардировать կ՚անէ, Ведь он далек

ասութիւնքը ծածկում եմ: Թէ մի աղքատ կը {գայ} իմ մօտ, Նորան կը տամ ողորմութիւն. Բա

ւմ է չորս կողմից. Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի {գայ} գլխիս, Բայց դողում եմ բոլոր մարմնով երկիւղ

: Այսօր ինձ ասացին, թէ Կարապետ Մարգարեանցը պիտի {գայ} 12-ին: Այսօր իմացայ, թէ [ճանապարհին] է: Ցնծա՛

ողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ին եղբայրս կը {գայ} կ՚առնու, բայց չեկաւ, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ

ածութիւններով: Երանի թէ 1864-ը, որ մէկ ժամից կը {գայ}, աւելի երջանկութիւնաբեր լինէր: 12 ժամ, 1863.

Օրիօնից բարձր... Գիտենք, դարձեալ պիտի պար {գայ} Հերոդիադան, դարձեալ պիտի աշխատութիւն յանձն առնու

անը կրօնի եւ սրտի վկայութեան վերայ անհաստատութեան {գայ}, կարծում ենք թէ աւելի ծանր լինի իւր պատասխանատւո

եկած լինելով, երկրորդը եւս այս օրերումս դուրս կը {գայ}, մեր ժողովրդական աղքատին, բայց՝ հարազատ եւ բու

շմարտութիւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կը {գայ} դէպի նաեւ անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական

արձեալ, ուստի եթէ բնական փիլիսոփայութիւնից դուրս {գայ}, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ եւ

կորցուածը պէտք է փնտրել, երբ որ այդ բոլորը ձեռք {գայ}, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ ի

կացողութեանը շրջանի մէջ: Տարակոյս չկայ որ կը {գայ} օր, երբ այդ անդրանկական համակարգութիւնը կ՚ընկնի

համակարգութիւնը կ՚ընկնի եւ դորանով հողը դուրս կը {գայ} կապանքի տակից, բայց եւ այն ժամանակ արդեօք բոլորո

տանջէք եւ քաղաքից քաղաք կը հալածէք, որ ձեր վրայ {գայ} երկրի երեսը թափուած ամեն արդար արիւն, արդար Աբէլ

անէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ գիտեմ, թէ հասեալ {գայ} ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ

ն խնայելով գործ կատարենք, այն ժամանակ, գլուխ կը {գայ} 77, 501, 496, 007, 123, 998, 101, 532, ոս

ուրեց տէր սատանայի պոչի ծայրը: - Թո՛ղ հանդէս {գայ} ապստամբութեան եւ խռովութեան արհի նախագահը, - ասա

թէ ճարտասանական ձեւերով, այնուամենայնիւ դուրս կը {գայ} միեւնոյն յիմարութիւնը կամ լրբութիւնը... Ինձ խո

ու մարդերի միջից այնպիսի մի նզովեալ պիտոյ է դուրս {գայ}, որ իւր աշխարհի երեսին արած չարութիւններովը գերա

եամբ, անպակաս լինի մեր ազգից... բայց թէ գլուխ {գայ} ձեր բանը, չասե՞ս, մի նոր խնջոյք այլեւս կը կատար

նի անգամ պատարագ եւ մատաղ են առնում, եւ եթէ տեղը {գայ}, ես Լուսաւորչական եմ, դա Աւետարանական է, ասելո

ուած հաստատ պահէ, որ ազգը սիրելով, կառքերով ման {գայ}, աշխարհի վայելչութեններով թմրի, արբենայ. մեզ Հ

նուշակի հարսանիքը կը կատարենք. բարով փեսաներս կը {գայ} սուրբ Կարապետից. բայց եթէ դուք անպատճառ կամենում

ոյթ մտածել, մեք ամենայն բան կը հոգանք, հայրդ կը {գայ}, նորա հետ կը խօսենք, տեսանենք ի՞նչ կը տայ Աստու

ճի-օղլուն, - վեցերորդ ժամն է, կարելի է որ շուտով {գայ} պարոն Շահումեանցը: - Ես վաղուց արդէն հրամայել

եմ կարող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի, թո՛ղ գնայ {գայ} երթալու տեղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած ի՛նչ կը տ

բան ասել: - Շատ լաւ ես ասել. եթէ միւս անգամ {գայ}, ասա՛ նորան, որ ամառից յառաջ չենք կարող, եւ ար

Թիւթիւնճի-օղլուն, աշնան խառն եղանակներում դուրս {գայ}, թէեւ շատ ցանկանում էր: - Ուրեմն, Մանուշակ

երով խնդրում են նորանից, որ շուտով պատրաստուի եւ {գայ} իւրեանց հետ, մի ծննդկանի երեխան ընդունելու: Խեղ

տալ, որ նա երազում եւս տեսած լինէր, թէ պիտոյ է {գայ} մի օր, երբ նորա միաբանութեան գլխաւորը կամ, աւել

տնի եղեւ։ Յայսմ ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ {գայ}, թէ պարտ է դարման առնել այսմ, կամ անձամբ անձին

ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին {գայ} պատգարակաւ, 'ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան մաշ

՝ թէպէտ մնալ այդպէս ոչ կարէ, ըստ որում առ դուրս {գայ} ժամանակին անվեհեր Հաննիբալ: Հետեւանք այդօրինակ բ

հայկական նշանագրաց առ ի կենագործել զդպրութիւնն՝ {գայ} առ սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ին

այ թշնամւոյ ընդ դէմ զինեցան՝ ասելով. " Ահա ո՞ւր {գայ} միւս թարգմանն"։ Եւ օրհնելոյն ի հեռաստանէ լուեալ

ստուածաբանական գիտութիւնս դպրոցական ոճոյ ի հանդէս {գայ} իւրով կրօնագիտութեամբ եւ ճարտասանութեամբ, զորս տ

լուստ միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ " ահա ուր {գայ} միւս թարգմանն " կամելով ասել թէ առ ի լուսաւորութի

որանցից։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի վերայ մտածելու {գայ}, ես կեսարին համաձայն իմ. ամենայն մահից լաւ է ան

կարելի է առնել անվտանգ, էգուց նոյն բանը գլուխ կը {գայ} սարսափելի արիւնահեղութենով"։ Զինուորները,

. - ես միշտ սիրել եմ նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ նա {գայ} ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ նորա

ին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը չափի հոգիդ դուրս {գայ} " (եր. 66): -"... Ըսենց խորհուրդ արին իրեն

, - ասում է նա, - թող էնքան հաչան, հոգիները դուրս {գայ}. քա՛, խիզա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըս

, լաւն էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը {գայ} էլի ", - ասում է Վարդիթերը Անոյշին: Իսկ ինչ

Համազին երթալ " օխտը ձիու մուննաթ " անելն է, որ {գայ} աղօթէ ու բժշկուին: Ուզարլուկ (իւզերլիք) ծ

ր ըլնիս, Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը գլխովդ պտիտ {գայ}, Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսիս մի բուռ հող

ս: Տատը գլխովդ պտիտ գայ, Ինչ խաթայ ունիս տատին {գայ}, Երեսիս մի բուռ հող գցես, Իմ տէր ու տիրական բալ

քարը կը տայի, էլ չէի խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս {գայ}, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկանան"։ Եկ դու գրէ

Մակարիչը, կարող է նորանից լսել ճշմարիտը: Սիրելի {Գայանե} քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներ

ին եւս հասկացնես, որ ճշմարտությունը հայտնվի: {Գայանե} Նիկոլաեւնայի սիրով ողջույնը ես մոռացած չեմ եւ միշ

ի 15-ին կստանաք չորրորդը՝ կտակներով հանդերձ: {Գայանե} Նիկոլաեւնային սիրով ողջույն, Պետրոս Նիկողայոսյան

կխմեմ եւ կգրեմ այնտեղի որպիսությունքը, որ գուցե {Գայանե} Նիկոլաեւնային եւս օգտակար լինի: Նորա դրությունը

ունը եւ սերը: Խնդրում եմ իմ հարգությունը հայտնել {Գայանե} Նիկոլաեւնային եւ Պետրոս Նիկոլաեւիչին: Ես կգրեմ Լ

վում եմ իմ վշտահար եւ հուսահատ դրության մեջ: {Գայանե} Նիկոլաեւնային շատ սիրով բարեւ. արդյոք ինչպե՞ս է

ականաց շատ եւ շատ բարեւ անես, մանավանդ Վառվառ եւ {Գայանե} քուրերուս, սիրելի Ֆլորա յանկայիս եւ ուրիշ ազգակա

բարյաց փափագող եղբայր Մ. Նալբանդյանց 103. {ԳԱՅԱՆԵ} ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ 11 փետրվ. 1866, Կամիշին Սիր

11 փետրվ. 1866, Կամիշին Սիրելի քույր իմ {Գայանե}, Թե որ անցյալ փոշտի եղբորս Ղազարոսին գրած գիր

բոլոր այլ խնդիրներում: Մեր շատ սիրելի քրոջ՝ {Գայանեի} նամակն անչափ վշտացրեց ինձ այն պատճառով, որ նրա կ

ան՝ Սպանիան եւ Հռոմը երկու շոգենավ ունին պատրաստ {Գայեթայի} մոտակայքում թշվառ թագավորի, թշվառ եւ ոչ ոքին պիտ

հեռի չէ. այսօր չորրորդ օրն է, որ ռմբակոծում են {Գայեթան} ՝ Սպանիան եւ Հռոմը երկու շոգենավ ունին պատրաստ Գա

պագութիւն տալու, նաւ նստաւ Բարսելոնումը եւ հասաւ {Գայէդ}, որ տեղից ոտքով գնաց Հռովմ եւ, լիզելով Ադրիանոս

հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [բաց], յորում երեւի {գայթ} ի գայթ եւ կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժան

տակ գրէ առ իս համարաւ [բաց], յորում երեւի գայթ ի {գայթ} եւ կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր սի

'ի բաց պարտ էին վտարել յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի {գայթ} վարդապետութիւն, եւ չլինէին պատճառ չարեաց, եւ ոչ

ութեամբ պայծառացոյց զազգն իւր 'ի բաց առեալ զնիւթս {գայթ} 'ի գայթ բանից, որ հայի 'ի ջատագովութիւն Հայոց։

պայծառացոյց զազգն իւր 'ի բաց առեալ զնիւթս գայթ 'ի {գայթ} բանից, որ հայի 'ի ջատագովութիւն Հայոց։ Արդ

եամբ օգնեալ է բազմաց ի թարգմանութեան մասին, որոց {գայթ} ի գայթն ընթանալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս լեզուաց

զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն անզօդելի, {գայթագղութիւն} անասելի, բամբասանք սոսկալի, անուն քահանայութեան

ւ զընկերակիցս իւրեանց եւ թէ սուտ կամ մոլար եւ կամ {գայթակղական}, 'ի բաց պարտ էին վտարել յուսմանէ իւրեանց զայնպիս

արձցեն բոլորովին եւ բնաջինջ արասցեն յիւրեանց զայս {գայթակղական} եւ վնասակար փօլիթիքա, եւ զհակառակն կալցեն ճանապա

ը լաւ գիտենք, որ ժողովուրդք ամեն ատեն պատրաստ են {գայթակղելու}, եւ անոր համար իրենց արգելք մը չէ դրուած, բայց

լ է մի քար, որի վերայ մարդը քանի՛ եւ քանի՛ անգամ {գայթակղեցաւ}: Վերջին անգամ գոռաց նա. " Կեցցէ՛ ազատութիւ

յնպէս դիւրին չէ, որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: {Գայթակղեցաւ} նա աս գայթակղութեան քարի վերայ եւ դէպի ձախ, շրջա

իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել եւ {գայթակղեցնել} մի խեղճ մարդ, որի պատահական դրութիւնը նախանձելի

նա չէ հրամայում պահել մեր վերայ այն զգայարանը, որ {գայթակղեցնում} էր մեզ, նա դրականապէս պատուիրում է "կտրել եւ դուր

է սատանայն փորձում է իւր հեզութիւնը եւ կամենում է {գայթակղեցուցանել}, հեռացաւ դէպի մի այր, ուր անցուց քանի մի ժամանա

վեր առեցի ես: - Ձեր վէճ ու կռիւը, որպէս մի {գայթակղեցուցիչ} գործ, պատճառ է լինում անբարոյականութեան, թէեւ յ

մէջ " խարդախամիտ գրուած, մոլորական բան եւ յաւէտ {գայթակղեցուցիչ} պարզամտաց " անուանում է պ. Այվազովսքիի Վարդապետա

ն, այլեւ այդ մարդոց նոր դարձուած աշակերտների հետ {գայթակղեցուցիչ} եւ անհանճար բաներ խօսելու համար, սո՛ւտ մշակներ ա

կանապէս պատուիրում է "կտրել եւ դուրս ձգել այդպիսի {գայթակղեցուցիչ} անդամը"։ Վասնորոյ թող ներուի մեզ այսպէս ասել, որ

, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV Պապին, վարում էին մի {գայթակղեցուցիչ} կեանք՝ շատ անգամ զոհելով պատշաճը... Դեռեւս 17

աջորդում է ումը, շատ ծանր է եւ հասարակ ժողովրդին {գայթակղեցուցիչ}, որոնց շատը, ուում է տեսնելով, չէ կարդում վում

եցեաց։ Ո՞ հիւանդանայ, եւ ո՛չ ես հիւանդանամ, ո՞ {գայթակղի}, եւ ո՛չ ես տապանամ։ Եթէ պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զ

ազգերը, տգետ լինելով, թիւր կը հասկանային եւ կը {գայթակղուէին}, օր ըստ օրէ պատում էին ազգերի միտքը մարդագիր չնչ

առակութիւնը, եւ այդ բանը կը դառնայ նորա համար մի {գայթակղութեան} քար: Ամենայն բանական մարդ, թէեւ պարտական է

վ վնասել ճշմարտութեան հրապարակական քարոզիչներին, {գայթակղութեան} որոգայթներ լարեցին ազգին. ասացին գրով եւ բանիւ,

արեցնել այդ վնասակար աղօթքը, եթէ չկամին առիթ տալ {գայթակղութեան}, եթէ չկամին բորբոքել մի մեծ տարաձայնութիւն: Ազգ

որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: Գայթակղեցաւ նա աս {գայթակղութեան} քարի վերայ եւ դէպի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմո

ւն իմ, յետ համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս {գայթակղութեան}, եւ յետ ի մատենին նշանագրելոյ, զոր զոյգ ընդ այս

համարձակ ջատագովութիւն նոցա զազգէն Հայոց եղեւ քար {գայթակղութեան} նոյն կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան վանաց երեւի յայտ

ն Մեսրոպ Մխիթարայ Սեբաստացւոյ, որ քար հանդիսացաւ {գայթակղութեան}, ձգեալ զկնի զբազմութիւն դիւրագայթ ոմանց Հայոց ի

ւրեան, որովհետեւ չէր կամեցել իւր մէջ պահպանել մի {գայթակղութեան} խմոր: Ստոյգ արժանաւորութեան վկայութիւնը, ե

ուանեց նորանց), եւ, չկարողանալով դիմանալ եղած {գայթակղութեանը}, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վարուեցաւ, եւ ինքը իր

Էջմիածնայ վարդապետի մը խնդրոյ մէջը կը մտնէ, ու " {գայթակղութիւն} " բառը վերջապէս կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ ետեւէ դն

ւ եւ Մխիթարեան համախոհին օրինակաւը ժողովրդեան մէջ {գայթակղութիւն} ձգելու միտք չունինք, միայն թէ այս վերջիններուն հ

քարոզել մարդը, քարոզել ազգութիւնը, միստիկներին {գայթակղութիւն} եւ բռնակալներին սահմանադրութիւն, իսկ հասարակ ժող

րտուիլակ ինչ ընծայեցուցանեն ի կորուստ հոգւոց եւ ի {գայթակղութիւն} որոց չիցէ ամրապնդեալ ՚ի վէմն քրիստոնէութեան։ Խոր

նների տարեգիրքը, ինչ ենք տեսանում: Որտե՛ղ մի {գայթակղութիւն}, որի պատճառը չէր եկեղեցական, որտե՛ղ հարստահարու

ոգով սրբով, իւրեանց անսխալելի ընթացքով կարող էին {գայթակղութիւն} պատճառել ազգերին, որոնց ոտքի վերայ հաստատ պահելո

օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։ Թողում եմ այն մեծ {գայթակղութիւնը} մօտակայ Հայ ժողովրդին, որին մի չար բաղդով անձամբ

է հոգեւորների անարժանութիւնքը քօղարկելով ժողովրդի {գայթակղութիւնը} զօրացնելու համար, նա կազմուած չէ անիրաւութիւնը պ

աւորը եւ մաքրէ եկեղեցին, վերացնել անմեղ ժողովրդի {գայթակղութիւնը} եւ անդորրացնէ խղճերը: Քրիստոս հրամայում է,

թէ կարօտ է նա մեկնութեան, թէ առանց առաջնորդի կը {գայթակղուիմ} եւ կը կորչիմ... Աւա՜ղ, որպէս թէ եգիպտական առեղծ

ձ սէր, իմ սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թէ կը {գայթի} Վէ՞ս բնութիւնը մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար

նեալ է բազմաց ի թարգմանութեան մասին, որոց գայթ ի {գայթն} ընթանալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս լեզուաց եւ չէ ան

. Մարկոսը խնդրում էր ինձանից, որ իւր հետ միասին {գայի} քո մօտ, բայց ես իմանալով քո ժամանակի սակաւութիւն

դուք եւս շնորհ բերէք: - Մեծ ուրախութեամբ կը {գայի}, բայց կարող չեմ, որովհետեւ այդ ժամին հիւր պիտի

րեւի թէ տակաւին շատ առաջ էր գնում, որովհետեւ Ս. {Գայիանեանց} վանքը բաւակա՜ն հեռու է պարսպի մնացորդից, որ գրեթ

ատակին յարմար չէր, Վաղարշապատից դուրս էին՝ մինը {Գայիանեանց}, միւսը Հռիփսիմեանց նահատակուած տեղերում, եւ երր

ո ասածը, թէ հարկաւոր է, որ մի քանի մարդիկ դուրս {գային} ու ճանապարհորդէին ամեն աշխարհ, ուր գտանւում էր Հ

Փարպեցու խօսքերը. " Եւ օրհնեալ զամենեսեան, նախ {գային} 'ի քաղաքն Վաղարշապատ, որ այժմ անուանի Նոր քաղաք

միայն նոցա հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր էր, որ եռ {գային} ․ այս պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ պատր

ստացած 800 ֆունտ ստերլինգի կեսից, որով պիտի հետ {գայինք}, կսկսենք երկուքս ամենայն ամիս ստանալ 20-ական ֆու

ագարակում մի քանի հայ երիտասարդների, որ ման էին {գայիս} մի Ռուսի հետ, որ դժուարութեամբ կանգնում էր ոտքի

ին շնչով, սակայն հոգին հանդարտ: Այն {գայիսոն}, գահն ու թագը, որ ստացայ Իմ նախորդից, նոյ

Նոքա եղան նորա հանդէպ ապերախտ ինձ: {Գայիսոնը}, գահն ու սուրը ա՛ռ դու, որդեակ, Քո նախահ

արդկային արժանաւորութիւնը իր ձեռքը անցուց Անգլիոյ {գայիսոնը}, թագը միայն թողնելով իր թագաւորին: Յայտնի է, թ

րերի քաղաքական փոթորիկներին եւ թագաւորը փոխեց իւր {գայիսոնը} դէպի մի թափառական թշուառի գաւազան: Կառավարութեան

եմատ, եւ այս բոլորը ունիք վայելելու ՄԵՐ Ինքնակալ {գայիսոնի} եւ օրէնքների հովանաւորութեան տակ: Այս բոլոր

խտապարտ էր, բայց այստեղ ծառայելով իմ յաւիտենական {գայիսոնի} տակ եւ օր ըստ օրէ մեծարուելով ինձանից, հաւատայ,

հմանագլխի այս կամ այն տեղ լինելը, օտար ազգեր իւր {գայիսոնի} տակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ են, ոչ բղխում ե

նշանագիրքը եւ նոցա ուսուցիչը պիտոյ է Բիւզանդական {գայիսոնի} ուժով բռնութեամբ ներս մտանէին։ Այն ազգն ենք, որ ճ

ք տեղիք ամուր եւ լերինք Բիւզանդիոնի՛ն հլացան {գայիսոնին} խաբուսիկ, Ես նոյն ժամայն յաւերակս մեծակառոյց վէս

ր յԱրեւելս եւ վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ {գայիր} աստ, մինչ 'ի կատարած աշխարհի տեւէր այն։ Դոքա իր

ք, դարձեալ քո ընդդէմ ` Ոռնան ինչպէս քաղցած {գայլեր}. Քե՞զ ինչ. չե՞ն " արք սեւադէմ"։

ազգի ապականող աղուէսները բռնելու եւ հոտը գիշատող {գայլերը} ջնջելու համար: Ազգը չէ հոգեւորների համար, ու

անելով։ Մեռնելու չափ անմխիթար տրտում եմ, որ {գայլերի} նման վազեցին իմ ունեցած չունեցածի վրայ եւ առանց խ

։ Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների եւ {գայլերի} հետ կռիւ տալիս եւ այն օրերով։ Եւ չնայելով, որ ն

: Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների եւ {գայլերի} հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: Եւ չնայելով, որ

էն ու առջեւէն ընկնողը, որ գետերուն, սարերուն եւ {գայլերուն} բերանը բիւր հազարներով ձգելէն ետեւ, մնացածներն ա

եմ քո փոշին անարատ... " Յետո՞յ, մի ամբողջ {գայլի} շարական: Հարաւ հիւսիսից փոշի բարձրացա

է ձեզ հոգաբարձու իմ վերայ. մի՞թէ Նախախնամութիւնը {գայլին} հոգաբարձո՞ւ կը կարգէ հեզ եւ անմեղ գառնիկների վերա

իս հանդիսացեալ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ {գայլոյն}, նա զի եւ ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մա

: Յամբովկ հասեալ սերովբէն Գործոյն զոր {գայր} կատարել. " Հապա՛, փութա՛ հմտօրէն Ի ն

, համ. 2)։ § 42. " Եւ ահա այր Իսրայէլացի, {գայր} ածէր զեղբայր իւր առ կին իւր Մադիանացի յանդիման Մո

նցեցաւ 'ի նոսա 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի՞ յառաջ {գայր} եւ զի՞նչ փօլիթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, ար

ի բերանոյ թշնամեաց, անընդունելի էր. ուստի զհետ {գայր}, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ էր չափել չափով բ

Խոսրովիկ, չեւ եւս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ {գայր} ի ճանապարհի եւ լուան, (պարեգօտաւորք Հայոց) որպ

Նալպանդովն, իսկ եթէ զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ զհետ {գան} յօդուածք: Յանդիման կացուցեալ ընդ սմին զարձակմ

թե աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, եւ երբ որ {գան} նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, եւ ինքս ա

ւսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ այնմ զհետ {գան} յօդուածք 1 Յամի 1845 ի լինել ծայրագոյն պատրիար

իւրեանց անունները հազիւհազ գրել ուսանելով, պիտի {գան} ու գնան աշխարհից, քանի որ եւրոպական մեծավայել հո

օտ եւ երեկոյ աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ {գան} եւ, դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գ

աճելու եւ զօրանալու: Ժամանակ է, որ Հայերը դուրս {գան} երեխայութենից եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, սովոր

գակործան անմիաբանութեամբ այդ ժառանգութիւնքը դուրս {գան} եւ կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ դիպուածում

րեւծագին քաղցր քնով Քնում է ծոյլը: Կը {գան} վարդապէտք Մին մինի հետքից, Աշխատասէր

թեւ ու ծիծաղաշարժ, Փորերս փոյթ չէ թող շարժ {գան} ։ Հանգստութեան միջոցին, Մարսողու

աստղերից վեր Գրեց անուն բոցավառ, Թող {գան}, երթան բիւր բիւր դարեր, Նորան չի տիրիլ խա

կեն. Անթառամ է քո պսակը, Թո՛ղ ազգեր {գան}, թո՛ղ կորչեն: Գիտեմ, վրադ շատ հաչեց

նշահին] եւ Բերուբէին. յոյս կայ, որ 7-ին վերստին {գան} տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին նամակ ստացայ

րջին պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, պիտի եռ {գան} դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը,

վհատել, տրտմահաղո՛րդ ընկեր. քա՛ջ գիտեմ, որ կը {գան} օրեր, - դոցայ կարմիր ծայրերը բացուել են արդէն, -

արտել էիր այս ընթերցմունքը, հրաւիրուած փերիքդ կը {գան}, եւ տղան կը տեսանէ նորանց հայելու մէջ: Իսկ թէ չ

փոխի՛ր տղան եւ երրորդ անգամ կարդայ, անպատճառ կը {գան}: Ինչ որ ունիս հարցանելու նոցանից, պիտի լինի տղա

նելը գիտեն, բայց այդ գնած բաները ինչո՞վ գլուխ կը {գան}, ամենեւին եւ մտածել չկամին, պատահած ժամանակը աս

ոցանէ ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու {գան} թերեւս, յար եւ նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հ

եւ քիմիաբար (ֆիզիկաբար ո՛չ) միանալով պիտի դուրս {գան} ոչ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որպէ

ուրայի մէջ եւ այնտեղ քիմիաբար միանալով պիտի դուրս {գան} " ոչ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որ

ւիմ. այն փափկասուն տիկինները կը կենդանանա՞ն, որ {գան} իմ պէտքերին ծառայեն։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիր

եւ բարոյապես եւ նյութապես: Տառապում են սովից եւ {գանակոծ} լինելուց: Պ. Ֆեռգուլան դրամ է խնդրել քաղաքական

րցնել կամ գաւազան բարձրացնել հայոց ազգի զաւակները {գանակոծելու} եւ գիշատելու համար (տես Մեղու, թ. 127) այդ հո

ռի մէջ, սեւ հաւեր է մորթում: Սեւ կատու, մարդու {գանգ}, չորացուցած գորտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բ

խացա: Այն ստությունքը եւ խաբեությունքը, որոնցից {գանգատ} ունիք եւ որոնց մասին ասում եք, թե նոր չէին եւ այ

նց: Ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից {գանգատ} ունիք, որովհետեւ մերկացնում էին ծածուկ պահած ազգ

ընդհանուր լուսից իւր բաժին մի քանի ճառագայթ։ Եթէ {գանգատ} ունի Հայաստանը, թո՛ղ բարձրացնէ իւր մեծատունների

էի, թէ " ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից {գանգատ} ունի Պ. Իսահակեանցը, որովհետեւ մերկացնում էին ա

ը պատուանից տեսանում է այս հանդէսը: Տղան գնում է {գանգատ}: Պօլիցմէյստերը կանչում է Բէգզադէն եւ ասում է, թ

թացաւ հասուցանել առ նախարարն տէրութեան զիւր անմիտ {գանգատ}, թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան

։ Շատ մարդիկ ինձի երբեմն խօսքով, {Գանգատ} տուեցին երբեմն գրով. Բայց եւ բոլորի վատաբան

իւն իւրեանց, եւ մի՞թէ չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն {գանգատ} ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ նորա գրուածս ի լեզու

ռնում է մի մեքենայ, որ հառաչում է, հեկեկում է, {գանգատական} բաներ է խօսում եւ այլն եւ այլն, եւ այն այնպիսի կ

ի փլատակների տակից լսելու էիք մի իրաւացի անմռունչ {գանգատանք}, թէ " ի՛նչ օգուտ, որ ունիմ բիւրաւոր գիտնական որ

ի [միայն] ընդ [աւելորդ] բեռամբ [անհասկանալեացն]: {Գանգատանքդ} զհայկական մանկտւոյն յայնժամ եւ եթ [լինէր իրաւացի]

Մեր ընթերցողներին կը մատուցանենք շուտով Լամարթինի {գանգատանքի} թարգմանութիւնը, որով բողոքում է նա... Այսպի

Ձեզ, որ վերադարձյալ Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին {գանգատավոր} է առ նախարարն Ազգային լուսավորության, որպես թե "

ում է այն քաղաքի մէջ, ուր էր նորա վաճառանոցը կամ {գանգատաւոր} գործակատար երիտասարդը: Սա սկսում է իսկոյն հաշիւ

րս գալով Պապական իշխանութեանը, շատացուցին նորանց {գանգատաւորների} թիւը եւ դորանով իսկ պատճառ տուեցին Վերանորոգութեա

ռակ: Լաց ես լինում, հառաչում, {Գանգատդ} անգամ յիմար է, Թէ աշխարհն իւր գործերով

սին զերկուս աղաւաղ նամակագիրս, որովք եւ որպէս թէ {գանգատեալ} զնոյն Մկրտչէն կամ զհասարակութենէ Հայոց Նախիջեւանա

ապատիվ] Այվազովսկին հայտնի թշնամի է մեր օրագրին, {գանգատել} է Լազարյանց մեր վերա, եւ սոքա մի անտեղի նամակով

շատ անգամ վտանգւում է եւ ամբողջ կազմուածքը: Դուք {գանգատել} էք ինձ շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար ժամանակ ո

գիտէ իւր ընթացքը, ուստի եւ չունի ոչինչ ժամանակ, {գանգատելու} իրաւունք. դեռ Հայաստանը չունի գիտնական որդիք, ո

գնական մնալով, կամենում է գնալ Պօլիցմէյստերի մօտ {գանգատելու} (Բէգզադէն բնակւում էր Պօլիցմէյստերի տան դէմուդէմ

իւրաքանչիւր ոք մեզանից, որպէս հայ, տեղիք չունի {գանգատելու} քթի փոքրութեան վերայ), որի ծայրը բուի կտուցի նմ

հոգեւորների տգիտութեան վերայ։ Ազգը իրաւունք չունի {գանգատելու} այդ մասին. պատճառ, գիտուն քահանայք դաշտում չեն բո

. վա՞յն էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին կը {գանգատեմ}, երբ որ քեզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը

ականութիւնը թոյլ չէ տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն {գանգատը}, թէ չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այ

ղմից սուտ ազգասէրք եւ միւսերը, արդարացնելով ազգի {գանգատը}, յաւելացնում են դեռեւս. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մ

է ձեր ազգը, ձեր ժողովուրդը, եթէ տեսանէ, որ ձեր {գանգատը} մի անզօր մարդու վերայ մնում է առանց մի չար հետեւա

գետին՝ Յանձն արա ալիքներին Հասցնել քո {գանգատը} Էջմիածնայ Վեհապետին։ Կոմս Էմաննո

էպի Յիսուսեանները ատելութեան վրէժը։ Ընդհանուր էր {գանգատը} Յիսուսեանների ձեռքից։ Յիսուսեանք տեսանում էին,

դին հասկանալի էր։ Եթէ փորձով երեւի, որ ժողովրդի {գանգատին} արժան է իրաւունք տալ, իհարկէ մեր պատուելի հեղինա

ոմանք, յորոց] կազմի միաբանութիւն ուսումնականաց: {Գանգատին} ապա նոքին իսկ ուսումնականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս

րիկայի մէջ։ Թագաւորը շատ ողորմած կերպով լսեց այս {գանգատին} ։ Յիսուսեանք, խրախուսուելով այս բանից, առաջարկե

նց թուլութեան կամ սաստկութեան վերայ բարձրանում են {գանգատներ} Գրիգորի նամակագրութենների մէջ։ Դեռեւս շատ բա

ս կարծիքից, ստացուեցան ահա ամենայն տէրութեններից {գանգատներ} Յիսուսեանների վերայ։ Պապը քննութեան ժողովք նշանա

թէպէտեւ դոյն այդ ժամանակում լսում ենք Լամբրոնացու {գանգատները} այնպիսի բաների վերայ, որ անմիջապէս յառաջանում էի

եզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը բերես, թէ {գանգատողն} ինքն ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մովրովը քեզ բաց

: " Էս մեր կոտորուած երեխեքն էլ "- երաշտութիւնից {գանգատուելով} ասում են աշտարակցիք իրենց մէջ (եր. 66) - " Նու

կը գրում է այս խօսքերը, մինչդեռ բոլոր Նախիջեւանը {գանգատում} է դպրոցի անպիտանութենից եւ մի օրինաւոր մարդ չէ տա

լ էին միմեանց հետ, որոնցից մինը լաց էր լինում եւ {գանգատում} էր, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը բարձր բար

ւնը զգալի է ամեն մի Քրիստոնեայ մարդու համար, թէեւ {գանգատում} էր ապա հոգեւորների տգիտութեան վերայ։ Ազգը իրաւուն

եմ Պարագուայի վերայ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին {գանգատում} էին Սպանիական նահանգապետների վերայ, թէ նոքա իւրե

ւնը եւս, որոնց ծանրության վրա այնքան իրավացիորեն {գանգատվում} են, պահելով նավը համեմատաբար ավելի բարձր ջրի մակ

երեւի, հիշում եք, որ մեր տեսակցության պահին ես {գանգատվում} էի տենդային կացությունից, որով բռնված ես զարթնեց

, որից անցանելով պիտի գնանք դեպի վեր՝ հյուսիս, {Գանգես} գետի վերայով Կալկաթա: Մեզ քաջ հայտնի է, որ

1542 թուականին գնաց Հնդկաստանի Գօա մայրաքաղաքը՝ {Գանգէս} գետի այս կողմումը, եւ, հետեւելով իւր վարդապետի

մի քառորդ ժամու ճանապարհ էր մնում մինչեւ ոսկեծին {Գանգէսի} գետաբերանը, որ արեւմտեան Հնդկաստանը երկու մասն բ

մոռանալու համար, ես շատ անգամ շրջում էի միայնակ {Գանգէսի} ափերումը: Երբ զայրանում էր սրտիս վիշտը, այնուհե

իր անճոռնի թաթի միեւնույն հարվածով ջախջախեց տիրոջ {գանգը}: Հենց այդպես վարվեցին ձախակողմյանները: Նրանք,

, համարեայ թէ մինչեւ այնքան, ուր ծնօտը կապւում է {գանգի} հետ: Շրթունքը բարակ, չոր, քարշուած ինչպէս թմբո

ծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, երկայն, թափւում էր {գանգուրներով} ուսերի վերայից մինչեւ գօտին: Սպիտակ, թափանցիկ,

, թէ առաւել եւս ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել. եթէ {գանիւք}, ե՛ւս առաւել, եթէ բանտիւ, աւելի քան զնոսա, եթ

րիստոսի ծննդից մի քանի դար առաջ, ապա այս իսկական {գանձ} է ստուգելու հրեական նազարեթյան տեքստը եւ Քրիստոսի

տիրոջ իւր պարտքը եւ աւելորդ շահով ինքը կ'ապրի կամ {գանձ} կը դիզէ: Եւ այս տեսակ վաճառականութեամբ թերեւս,

ւնդը։ Եթէ կորուց թագն ու սուրը, {Գանձ}, գաւազան, Աթոռը, Թո՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ

Ո՛չ ոք չասի, թէ սիրտ ունիմ՝ ` ինձ գրաւած իբրու {գանձ}. Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝ ես հարուստ

եմ կարող փոխել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր եւ յաւիտենական {գանձ} անպէտ եւ անցաւոր ընծաների հետ"։ Եւ տէր Յովհաննի

։ Այս բաներից կարելի է եզրափակել, թէ ի՞նչքան մեծ {գանձ} էր բերում Կարգին այս հարուստ երկիրը, որի բնակիչք

, հրատ. Վանանդեցի Թովմա եպիսկոպոսի։ Կիրակոս {Գանձակեցի}, Մոսկուա, 1858, հրատ. պ. Ո. Յովհաննիսեանց։

: Յովհան Վանական, Վարդան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս {Գանձակեցի}, Վահրամ Եդեսացի՝ քարտուղար Լեւոնի Արքայի Հայոց

նախորդներից փոխ առնելով, կրկնում է։ Կիրակոս {Գանձակեցին}, խօսելով Մեծ թարգմանչաց վրայ, ա՛յսպէս է շարունա

սովորած չէ այդպիսի բաների համար՝ արծաթ ձգել ազգի {գանձանակը}: Այո՛, Պարո՛ն, բան խօսելու ժամանակ չէ պիտոյ մո

կ ժողովուրդը տասներկու մանէթ ամենայն տարի ազգային {գանձանակը} ձգելուց: Տարակոյս չկայ, որ հարուստ մարդը հարիւր

փառ Ազատ Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար դարերի {գանձանակը} իր լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի " Լուսաւորչու " աս

նա աշխատի նուիրաբեր լինել մարդկութիւնը լուսաւորող {գանձանակին}: Այս ամենայն բանը մարդ կարող է առնել, եթէ կա

լ է այս հոգեւոր պարգեւը շատ սիրով, եւ հրամայել է {գանձապետին} մեծ արծաթ վճարել բարերար դերվիշին նորա այս նուէրի

տնտեսութեան համար եւ որ պարտական էին դարձուցանել {գանձատանը} տասն տարուց յետոյ, բայց տների շինութեան համար,

ար հինգ հինգ կոպէկ, բայց չունեւորքը կ'ստանան ՄԵՐ {գանձատնից} ոչ թէ միայն ապրուստ առաջին տարու համար, այլեւ սե

լով նորա արգանտը, հանել եւ ստանալ նորա անսպառելի {գանձատնից} ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստնե

շահի համար առանց որեւիցէ հարկատուութեան դէպի ՄԵՐ {գանձատունը}: Երրորդ. Թագաւորութեան բնակիչները կարգերի վ

ելու համար հարկաւոր է մեծ արծաթագլուխ, թէ քաղաքի {գանձարանը} չունի այնքան արծաթ, որ կարողանար դիմանալ այդ ծախ

յն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի ներս բերէ ազգային {գանձարանը} ուսումնարանի անունով, կորած չէր. նա տալիս է այդ

այն տարի երեք մանէթ արծաթ, մինչեւ որ ընկերութեան {գանձարանը} ոյժ առնու եւ կարողանայ ինքնօրէն գործ կատարել, առ

նձնական թշնամիք. ինչ որ պիտի մտանէ հասարակութեան {գանձարանը}, միթէ օգո՞ւտ ունի նոցա անձնական շահասիրութեանը,

ճառով շատ ճիշտ է տուածը պահանջելու ժամանակ. նորա {գանձարանը} երբեք չէ վնասւում. կը պահանջէ այնքան, որքան տու

կչին բանդ դրուեցաւ, Յիսուսեանների Դիւանատունը եւ {գանձարանը} կնքուեցան։ Նոյն երեկոյին Հունգարացոց եւ Գերմանաց

այկական լեզուն, նրա մոտ կփոխարինվեն հին հայկական {գանձարանի} ազգային բառերով: Հաստատուն կերպով հենվելով

ու ոտք է ստացել եւ մեր նոր մատենագրութան աղքատին {գանձարանի} մէջ երեւում է մտաւորական եւ կենսական շարժողութիւն

նենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ եւ դնելով մի շահաւէտ {գանձարանի} մէջ, կարողանանք մի հոյակապ դպրոց բանալ եւ այդ գո

նակի անցանելուց յետոյ դուք պարտական էք վճարել ՄԵՐ {գանձարանին} տարուց տարի վաճառականքը իւրեանց արծաթագլխից, րու

բարօրութեան համար տարեկան մի բան վճարե՛լ ազգային {գանձարանին} ուսումնարանի անունով: Ոչ ոք այդպէս վատ կարծիք չո

արձակ, միայն այն պայմանով, որ հատուցանէ Արքունի {գանձարանին}, որ Մադրիտումը էր, սահմանած հարկը (ètat mi-sou

եան համար, փայտ եւ այլ հարկաւորութիւնք կը տրուին {գանձարանից} առանց վճարի, իսկ ունեւորքը կարող են նոցա տրուած

տասանորդ առնու առ հարիւրն հինգ. նոյնպէս վճարէ ՚ի {գանձարանն} տէրութեան զգետնահարկ (поземельная повинность) թ

նդադար ոսկի եւ արծաթ են թափում զանազան տէրութեանց {գանձարանների} մէջ, գրեթէ ազդեցութիւն չունին դրամական խնդրի վեր

օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ գումարը պահելով յուր {գանձարանում}, քննե եւ վճռե ժառանգների իրավունքը եւ ըստ այնմ յ

ում է, դարձեալ, որ գաւառները Կրեսոսի առասպելեալ {գանձարանքը} չեն: Զուր տեղը որոնում է նա իւր արծաթը եւ ոսկին

Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն, Իմ պարծանքը, իմ {գանձերը}. Թէ դոցանով չես բաւական, Տե՛ս իմ երկ

վարութեան մէջ, որպէսզի այսուհետեւ գէթ եկեղեցական {գանձերը} չյափշտակուին, չգողացուին եւ եկեղեցական ոսկի եւ ա

արհ եւ անմահանալով այնտեղ թագաւորում էր անսպառելի {գանձերի} վերայ: 1527 թուականը մի մեծ տարեգլուխ է Ալքի

չ ժամանակ նորան հարցնում էին, չ'կամեցաւ ցոյց տալ {գանձերի} տեղը եւ շուտով մեռաւ բանդարկութեան մէջ։ Նա իւր մ

րա մտածութեան գործարանը չի վառուիլ եւ Սուրբ Հոգու {գանձերից} հին ու նոր դուրս չի հանիլ, մանաւանդ, եթէ այդ մա

թէ ագահութիւնը ստիպում էր նորան ձեռքից չհանել այդ {գանձը}, չգիտեմ։ Միայն, երբ վերջապէս օրինաւոր դատաստան

իչքը իւրեանց անձնական շահին պաշտօնեայ, տէրութեան {գանձը} հասարակ ժողովրդի արիւնի եւ քրտինքի հետ միասին լափ

գանձով եւ այլն եւ այլն: - Տէրութեան հողը, {գանձը}, եւ այլն եւ այլն, կառավարութեան սեպհականութի՞ւն

Փայտանում է զգայութիւնքը, Երբ յիշում է իւր {գանձը}, Երբ յիշում է, որ թողնում է Ու ինքը զ

Մինը Հռովմի քահանայապետներից կողոպտեց եկեղեցական {գանձը}, իւր աւարով հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, եւ յետ

։ Շատ թագակիրք, շատ մեծատունք, Անբաւ {գանձի} տէր իշխանք Մութ ստորերկրեայ օթեւանում Ո

Ազգը ի՛նչ վերաբերութիւն ունի տէրութեան հողին կամ {գանձին} հետ: Ազգը ազգ է, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարո

ռայլութիւն. եթէ սրտցաւութեամբ եւ Ձեր մռայլութեան {գանձին} խնայելով գործ կատարենք, այն ժամանակ, գլուխ կը գ

ր էր նորա սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում {գանձիւք} ։ Եւ արք Պարսիկք, որ փախուցեալ էին վասն Քրիստոնէու

դից: - Ի՛նչպէս թէ ինչով, տէրութեան հողով, {գանձով} եւ այլն եւ այլն: - Տէրութեան հողը, գանձը,

իս՝ իրենց մտքի խորհուրդը երկնաւոր եւ չապականուող {գանձով} հարստացնելու համար, որ իրենցից խնդրողներին տալ կ

առն մեծ հրահանգին, շահեալ 'ի նմանէն հանգոյն մեծի {գանձու} ամփոփելոյ հաշուէի զպարարումն զայն։ Յորոյ վերոյ տ

լու վսեմ նպատակով, բայց հետո, վերջապես, դարձավ {գանձվող} դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի լավ վիճակի մեջ

մինչ խոստովանում է, թէ Մասեաց դարեւանդից Մուզան {գանչել} է եւ դադարեցուցել է նորա գոչիւնը, նշանակում է,

ասկած տանելով Մխիթարի պապականութեան վերայ, Հռովմ {գանչել} նորան՝ արդարանալու համար։ Եւ այն Կարնեցին Խաչատ

ակից յետոյ կատարել նորա պահանջածը, այսինքն՝ յետ {գանչել} աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Պսակը քակուեցաւ, եւ

լի բան: Սորա կինը, չիմանալով, որ այրը հիւրեր է {գանչելու}, ջուր է պատրաստել, որ լուանայ իւր ամուսինը, իս

ւցանում: Հազիւ թէ աւարտել էի խօսքս, Պ. Խ. {գանչեց}. - Չարախօսութիւն է, որ առնում ես Կաթողիկոսի

լով բեմից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայսրը {գանչեց} նորան եւ յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատ

ախենալ մի վտանգից: Այս միջոցին ծառան {գանչեց}. " Իմ պարոն, Լսի՛ր խօսքիս, բայց տե՛ս, դ

եծաւ իւր ձին սեւաթոյր: - Քուրի՛կ, - {գանչեց} քաջ պատանին, - Մնա՛ս բարեաւ, սիրական,

ց շինել նոր ձեւով.... - Հարկաւոր չէ՛, - {գանչեց} սատանան, - դու այդ շինութեան ժամանակ մտքումդ ուն

պատշաճ էր: Սատանան վերին աստիճանի բարկացած {գանչեց} գլուխը քերելով. - Փող չկայ այժմ, դժուար ժ

զ, - ասաց սատանան պայծառ երեսով: - Ասմոդե՛յ, - {գանչեց} սատանան (Ասմոդեյը վերակացու էր այն օրը դժոխքի մէ

Միթէ՞ քո աչքումը մարդը եւ ճրագը հաւասար բան են, - {գանչեց} Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես չգիտէի, որ դու անհաւատ ես

րիայի ձեռքով, որ բնակում էր այնտեղ, վասնորոյ եւ {գանչեց}. " Սատանայն առնու այս յիմարին. ինձ վիրաւորեց "

այ Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ զարկ զգաց կողքումը եւ {գանչեց}. " On ma donné un furieux coup de poing ", յետո

ոյ եւ գոռաց. - Ու՞ր է ճարտարապետը. որտեղ է նա, {գանչեցէ՛ք} իմ մօտ այդ աւազակը: Բ Միջահասակ, կնճռադէմ ե

մ է օրագիրներ բերել տալ դժոխքի փառքի համար: - {Գանչեցէք} գրականութեան դիւապետը (աւելի լաւ է ասել ` Այսապե

ղից: - Անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմի՞ց, - {գանչեցի} ես, եւ արիւնը գլխիս զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչ

Հենրիկոսի խնդիրը, այն պայմանով միայն, որ սա յետ {գանչէր} աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Հենրիկոս չորրորդ

Hy, xopoшo, ничего, Ha дуэль էլ կը {գանչէք} Վաղը, միւս օրը пожалуй... Ну, я зна

մաւենին ` Շոգ օրերում լայնատերեւը: Նա {գանչու՞մ} է դարձեալ իւր մօտ Անապատի անցաւորքը:

հայրենի ամրոցը։ Իգնատիոսի վէրքերը բժշկելու համար {գանչուած} բժիշկները ասացին, թէ հարկաւոր է անպատճառ հանել ո

ոյն հրովարտակներով Եւրոպայի ամենայն տեղերից Հռովմ {գանչուեցան} շատ եպիսկոպոսք, որոնց մի քանիքը զրկուեցան կարգից

Նորան ասում են, թէ տարան Մանրիկօն գլխատելու։ Նա {գանչում} է կոմսին դադարեցնել պատիժը, բայց կոմսը յայտնում

էն տալիս է ուրիշներին հետեւեալ պատուէրները: {Գանչում} է իւր գործակատարը, այսինքն՝ տղայի քեռին, եւ աս

Մեր թշնամուց ոտնակոխ, Իւր որդիքը արդ {գանչում} է, Հանել իւր վրէժ, քէն ու ոխ:

ն Օսմանեան պատմութեան մէջ հայոց ազգը հերձուածող է {գանչում}: - Այդ տեղ նա մեղաւոր չէ, առանց նորա կամքին

ում են միջումը, որպէս պոչատ աղուէս: Սոքա բոլորը {գանչում} են, աղաղակում են, կռւում են, սպառնում են, դիւ

թիւնքը, ազդելով նորա զգացողութեան վերայ, յետ են {գանչում} այդ ազատութիւնը եւ փակում են նիւթական կապանքի տակ

հատանէ լուսատունն. Որպէ՞ս ստրուկ թոպեալ ի {գանս} Որպէ՞ս պասքի փրկութեան, Կամ բռնութեան

տությունք առնվին այդ ճանապարհորդության մասին, եւ {գանք} Նախիջեւան, թե դաշնագիրը հաստատելու, թե երեսփոխա

եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից չէ պիտոյ դուրս {գանք} այս անգամ: Ամէն մարդ կարող է վկայել, որ 18

ք, մեր դարու երեւելի մտածողներից մինի հետ: {Գանք} այժմ պարզելու մեր ունեցած հայեացքը ազգութեան վերա

լդ Աստուծոյ կենդանւոյ՝ որպէս Հովիւ բարի ի հօտանս {գառանց}: Ուստի ուրախացեալ հոգւով՝ ասեմք. " Քրիստոս ի մ

ի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը, {գառը}, գինի, արաղ չի՞ պէտքը, դու քու երեխին, որ մի

ընդհանուր է ամբողջ Իտալիային, հասարակ ժողովուրդը {Գառիբալդյան}, միջնակարգը՝ Վ. Էմմանուելյան, իսկ ազնվականք՝

արժանավոր պարծանքով: Կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ {Գառիբայլդի}, անլուռ աղաղակում է հասարակ ժողովուրդը. կեցցե՜

են տարբեր սկզբունքներ րից, վերաբերությամբ դեպ ի {Գառիբայլդի} եւ դեպ ի Վիկտոր Էմմանուելը, բայց " Իտալիան " ամո

թացքը պիտի ոտք կոխեն մինչեւ Վատիկանի դուռը: Բայց {Գառիբայլդին} մի կողմից սպառնալով գնդակոծել եկեղեցիքը, իսկ մյո

ը վկայում էր, թե պատկանում են իտալական Հերոսին՝ {Գառիբայլդիու} բանակին: Այդ վառվռուն երիտասարդների դեմքի վերա գ

անում ա նորա ձիանոնց տարեկան գարին, քուրդը ` նրա {գառն} ու ոչխարը, թուրքը նրա եղն ու պանիրը, դաշտցին `

Այո՛, եւ սա արածում է, Բայց հայ ազգի {գառները}, Սորա հօտը լուսակիզն է. Ի՞նչ էր քուր

մութիւնը գայլին հոգաբարձո՞ւ կը կարգէ հեզ եւ անմեղ {գառնիկների} վերայ կամ բրէտը՝ տակառով մեղրի վերայ... Հեռի՛ ի

կեն. " Օրհնեալ եկեալ յանուն Տեառն, օրհնեալ, որ {գաս} յանուն Տեառն"։ " Օրհնեա՛, Հայր սրբազան, զժողո

ուսահատության մեջ: Այս բոլորի զորությունը Մոսկվա {գաս} ՝ կիմանաս, թեեւ չեմ կարծում, որ բոլորովին անգետ

բարեւ. արդյոք ինչպե՞ս է նորա առողջությունը. եթե {գաս}, նորա մասին եւս բաներ ունիմ խոսելու: Պետր Նի

տակի Հաց եւ գինի Քեզ մատչի: Ո՞չ {գաս} ի հարաւոյ Ո՛չ սուրբդ ի Փառան լեռնէ.

տիկ Մանճ էիր ձեռիս տակին, Դու պէտք է {գաս}, ֆըշշ անես Ամէն օր իմ ականջին. Ведь

՞նչպէս ես կարծում, ես դուրս կը ձգե՞մ նորան, երբ {գաս} ու քարոզես ինձ մէկ կողմից նորա տգեղութիւնը, միւս

ով ճամփով, դարձեալ բնական հնարներով ընդդէմ դուրս {գաս} նորան։ Մինչեւ Ֆրանկլինի շանթարգելը, որ հազար տա

յանձնարարեալ անդամոյ Սինօդին Սարգիս վարդապետի տէր {Գասպարեան}, թուղթն այն ընթերցեալ եղեւ ի լուր բոլոր ժողովակա

, կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատարութեան զոմն Վարդան {Գասպարեան}, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն զստացուածս իւր, ելան

Կալկաթա, կտակակատար կարգելով ինքեան զոմն Վարդան {Գասպարեան}: Աստ է Կալկաթա չիք ուրէք ծանօթութիւն զառնէս

երում էլ չի լինիլ մի տխրութիւն էլ տեսնել, Զի {Գասպարեանը} քո մէջ այժմիկ իւր տեղ ընտրեց բնակել: Դ

եղ դէմքդ փայլեցուր, Որ Արցախից եկաւ քեզ մօտ {Գասպարեանցը} ընտիր հիւր. Քո թաղերում էլ չի լինիլ մի տխրո

եղ դէմքդ փայլեցուր, Որ Արցախից եկաւ քեզ մօտ {Գասպարեանցը} ընտիր հիւր: ՆՈՒԷՐ ԱՄԻՐԵԱՆԻ Ասա՛

ով ու զով. Ցնծա՛յ, Արբատ, փառք բնակչացդ. {Գասպարեանցն} է քու տէրը. Ես լուսինին հրաման կը տամ առատ ծ

չափ սիրելի զեղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հանգուցեալ {Գասպարի} որդի զպարոն Վարդանն, զոր յուսով եւ անհոգս մնամ Է

սում են, որ շատ բաց աղջիկ է... Ահա մեր դրացի {Գասպարի} աղջիկը, թէպէտ շատ սիրուն չէ, բայց ի՞նչ հարկաւոր

Ասելը հեշտ է: -Լաւ ես ասում, քուրիկ, միայն {Գասպարի} աղջկայ աչքերը... -Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ

Քաջերն յանձնեցին Ասել խօսքերս Ասկճի {Գասպարին}. Հայաստան աշխարհ. Նա անյագ սիրեց,

ա, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնարարված էր Մելքոն {Գասպարիչի} միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի արծաթով, եւ ես ճ

պրիլի, 1860 Ս. Պ. Բուրգ ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՄԵԼՔՈՆ {ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ}, Ինձ պ. Հովհաննես Պատկանյանցը հանձնել էր 100

, 1860, Ս. Պ. Բուրգ ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. ՄԵԼՔՈՆ {ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ}, Այս նամակովս խնդրում եմ Ձեզանից առաջին մեքեն

ը, փոխանակ խիռուռգիա հասկանալու, կարծում է, թէ {Գաստռօնօմիա} է. արդարեւ, այդ արուեստի մէջ շատ բան ցոյց են տա

ղջ անասունների հետ, ցաւագար եւ վիրաւոր անասունքը {գաստռօնօմիային} եւս հարկաւոր չեն, մանաւանդ, որ բժշկական պօլիցիա

ար, բայց դարձեալ վէրքեր չէին, որ չորացնում են։ {Գաստռօնօմիան} գործ ունի առողջ անասունների հետ, ցաւագար եւ վիրա

: Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական {գավազանը}: Իմ ամբողջ շարադրածից պարզ է, թե ես ինչ ուղղ

ամակից գնալով, կարծում են թե կարող են մի մոգական {գավազանով} հետ դարձնել հայերի համար հինգերորդ դարը, բայց այ

րեւ ֆոն ծառայել, իսկ ամբողջությամբ վերցրած որեւէ {գավառաբարբառ}, ինչքան էլ լավ լինի, օտար հողի մեջ չի կարող արմ

լեզվում ոչ մի տեղ չի կարելի գտնել նման ձեւ: {Գավառաբարբառներն} ընդհանուր լեզվին կարող են օգնել ինքնուրույնաբար մ

: Քո ուղարկած ոտանավորները գրված են ո՛չ թե որեւէ {գավառական} բարբառով, այս բառի իսկական իմաստով, այլ որեւէ բ

անց դպիրների, բնության երկրպագուների, ինչպես եւ {գավառական} աղճատումների ամենափոքր օգնության: Մեզանից ոչ

յլապես ոչինչ չի ստացվի: Ընդհանուր լեզվի օգտին {գավառական} մի քանի վերջավորությունների եւ մասնիկների փոխադար

րոյական գործոնի աստիճանի, պետք է զոհաբերեն իրենց {գավառային} ինքնասիրությունը: Այլապես ոչինչ չի ստացվի: Ը

ինձ հարկ եղավ ամսույս 15-ից վաղօրոք խնդիր գրել առ {գավառապետն}, որ հրաման հանե կամ ինքը տա մայիսի 1-ից մինչեւ օ

գործիքի աստիճանին, որպեսզի նա քիչ թե շատ բանիմաց {գավառացուն} մատչելի լինի եւ դրանով գիտության համար դյուրանցան

նքը տա մայիսի 1-ից մինչեւ օգոստ. 15 երթալ Սամարի {գավառը}, Սամարից 60 վերստ հեռի, կումիս խմելու թեեւ մինչ

, իսկ ես մայիսի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից Սամարի {գավառը} խըմըզ խմելու երթալու եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մին

հետեւ նա արդյունք եւ սեփականություն է որեւէ տվյալ {գավառի}: Որեւէ բարբառի յուրաքանչյուր փորձը՝ բոլոր մյ

ր լեզվով խոսելու, եւ կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր {գավառի} ժողովրդի բերանում իր քմահաճույքներն ունի (բայց ո

, միշտ կմնա " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Զանազան {գավառների} մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում են նոր լեզուն բարձրաց

յն մի քանի հիշատակարաններ Ջուղայի կամ Պարսկաստանի {գավառների} կամ թե Աստրախանի հայկական խոսակցական լեզվի, որով

հանգուցյալ Ախվերդյանի կարծիքի մասին, թե " Տարոնի {գավառում} ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, պահպանվել են լեզվի լ

քի արտահայտության լավագույն ձեւը եթե գտնենք որեւէ {գավառում}, մենք այդ պետք է մտցնենք լեզվի մեջ, բայց ոչ պար

ից լսել ճշմարիտը: Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել {Գավրիլիչին}, բոլոր նոցա աղջիկներուն: Լսել եմ, երկու աղջիկ

րաբերեալ, նորա ծառաները, Աղեքսանդրացի Արիոսի, {Գատիկեցի} Ապողինարոսի, Անտիոքացի Նեստորի, Կոստանդնուպօլսե

րս անունով եւ խնդրել էի, որ թե այդ պատվական տղան {գար} Նախիջեւան, նորան մեր տունը տանեիք, որովհետեւ օտ

ղեցու վերանորոգությամբ, որ այսուհետեւ պիտի դուրս {գար} պապի իրավասության տակից, հոգեւորականությունը զիջ

լքը գլուխը հավաքեր ու մի բան սովորեր, քան թե քաշ {գար} ինչ-որ Անանյանի նախասենյակում կամ իր հիմար հնարքն

արողանայինք շինել, եթէ տեսական հաշիւը միշտ ուղիղ {գար} կեանքի գործնական կողմերի հետ, այն ժամանակ գուցէ

Էն молодой человек-ն Հիմի ինձ մօտ չի էլ {գար}: Ողջով ведь, նորա վերան Վատ-վատ բանե

ւ դու մեր պէս. Վերացական խօսքերով Մի՛ {գար} միւս անգամ հանդէս: Մեք առօրեայ բաների

րով մտանում էր բերանը, նոյն յատկութեններով դուրս {գար} որովայնից առանց մարսուելու եւ արիւն դառնալու. պա

տունդ քամիին բացած լոկ գաղափարների ետեւից ման մի {գար}: Օգոստ. 13: Գրանովսկին իր քննութեան մէջ Ge

. իւր անմիտ փառասիրութեամբ: Սա, երբ գործարան կը {գար}, ուշադրութեամբ կը նայէր, որ տեսանէ, թէ ծառայող

յ. պիտոյ էր ուրախանալ: - Սեւ ուրախութիւն կը {գար} քո գլխին, եթէ չէի կարդացել... ի՛նչ օր էին ձգե

ն, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - թէ իմ ձեռքիցս {գար} ես կ՚աշխատէի ամենայն օր խօսել քո հետ այսպիսի գեղե

սարակութիւնը յայտնապէս եւ հրապարակով ընդդէմ դուրս {գար} XVI դարու մտքերի անհանգիստ եւ անդադար ձգտողութեան

ուէր, եւ անհասկանալի նոր ժողովրդին հին լեզուն կը {գար} հանդէս, ինչու որ կամենում էին մինչեւ յետին շունչ

անագիրս, իջանէ յԱղուանս, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս {Գարգարացւոյ} լեզուին նշանագիրս, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ,

ռաւելագոյն այր մի Ակիթ անուն որ եկեալ 'ի տեղիդ 'ի {Գարդմանայ} վանաց 'ի նմին աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " (

։ Բայց ուրիշներից աւելի Ակիթ անունով մի մարդ, որ {Գարդմանի} վանքից եկած էր մեր վանքը, այն օրից, երբ սորա հի

յսինքն՝ կրօնաւորների բնակարաններին, որ Ակիթն էլ {Գարդմանի} վանքից գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. Ինքը՝ Փարպեց

գինն է նորան տեսնում, եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ։ {Գարեգինը} խրատում է, համոզում է տուն դառնալ, եւ Սօսը դառն

Ինչեւիցէ. " Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ"։ {Գարեգինը} շատ է գովուած. նորա գործերը գովեստի չափով չեն:

օսելով հակամէտ է զարդարել նորա գլուխը, բայց ինքը {Գարեգինը} իր ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղինակին եւ շատ տ

րեգինն է նորան տեսնում եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ: {Գարեգինը} խրատում է, համոզում է տուն դառնալ եւ Սօսը դառնու

որ հոգոց է քաշում մէջքի վրայ, յետ գնում, գլուխը {Գարեգինի} ձեռքի վրայ դնելով՝ խնդրում է, որ աշխատի երկուսի

ր ", որ շատ ընտիր է, կարճ եւ ազդու, դնում է {Գարեգինի} անտէր ողբը։ Ամբողջ գործի մէջ բոլոր ոտանաւորքը,

ունէին, դեռ նորանից յետոյ էլ ծնել են Փափակը, որ {Գարեգինի} մօտ է սորվում: Եւ զարմանալի է, որ ինչպէս մեզ է

ւմ մօտենալ։ Վերջապէս երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ {Գարեգինն} է նորան տեսնում, եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ։ Գարե

մօտենալ: Վերջապէս, երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ {Գարեգինն} է նորան տեսնում եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ: Գարեգի

ան արժանի տեղեկութիւններից: Շատ բան անց է կենում {Գարեգնենց} տանը, բայց Գարեգնի տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ գի

գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել, յայտնի բան է, որ {Գարեգնի} ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ բարով պիտի ասէր։ Եթ

նչպեն են Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է ասւում, {Գարեգնի} մայրը եւ այլն, եւ այլն, այլ շատ զգալի կերպով կե

զարմանալի է, որ Վարդիթերի մայրը Արշաւրի ձեռքում {Գարեգնի} մատանու շատ թոյլ եւ անխելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ ն

ին, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում է լոկ {Գարեգնի} խօսքից: Առաջ էլ ասացինք, որ հեղինակը անդադ

երից: Շատ բան անց է կենում Գարեգնենց տանը, բայց {Գարեգնի} տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ գիտենք: Երկու-երէք տե

ւթիւնք եղած չլինէին, որոնց կարգն ենք գնում. ա) {Գարեգնի} ձու նկարելը: Մենք ասելիք ունենալու չէինք, եթէ,

աղմոսը, Սօսի ծնրադրութիւնից քարերի փոս ընկնիլը, {Գարեգնի} սրտի զեղմունքը, Իւղաբերի մոմերը եւ այլն եւ այլն

՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի վրայ հետ գնում, գլուխը {Գարեգնի} ձեռքի վրայ դնելով խնդրում է, որ աշխատի երկուսին

որ շատ ընտիր է, կարճ եւ ազդու, դնում է այն {Գարեգնի} անտէր ողբը: Ամբողջ գործի մէջ, որ բոլոր ոտանաւոր

գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, յայտնի բան է, որ {Գարեգնի} ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով պիտի ասէր: Ա

ծած, կամ Սօսի նման ջրվախ էին, որ իր Փարպի գնալը {Գարեգնի} առջեւ արդարացնելու համար սուտ ու մուտ բաներ էր հն

իթերի սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր եղբօր {Գարեգնի} խօսքերից կատարում է, Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուր

է, որ մէկը ասէ նորան, " քո հօրն ողորմի, թէ դա {Գարեգնի} հրամանը կատարելու համար միայն ընդանում ես այդ ման

ու ժամանակ, ճանապարհի վրայ, ընկան իրենց բարեկամ {Գարեգնի} ձեռքը, որ մի փոքր հանգստացնելու համար տարաւ իր տ

" Մեր տէրտէրներին էլ աստուած բարի տայ, - ասում է {Գարեգնի} բերնով անիրաւ Պռոշեանցը (եր. 2), - բողազներին

յ (եր. 125). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, - ասում է նա {Գարեգնին}, - բանը փոխուեց, ճար ունիս տես. Արշաւրի միտքը ը

աստիճան, որ կապոց առնուր նորանից որպէս թըլիսմ եւ {Գարեգնից} ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին: Արդէն ասած ենք

անունով հաստափոր եւ զուարճախօս բժիշկը, որ 12 շիշ {գարեջուր} էր խմում օրը, որ անցեալ տարի տեսանք Մարիենբադում

սահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմում են սառուցով {գարեջուրը} եւ պար են գալիս Mein lieber Augustin երաժշտութեամ

այս սուտ ուղղութիւնը: Ամէն խելքը գլխին մարդ, որ {գարեջրի} շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ

ւր բուսանում է բամբակ, ցորեան, բրինձ, վարսակ, {գարի}, տօրոն, սուսամ, շաքար-եղէգն, ճակնդեղ եւ այլ,

!) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ պահի, խոտ, {գարի} տու՛ր, մովրովի համար ճուտ տար. իշխանների տանն ա

քամակից՝ այդ աղքատներուն օգնելու համար։ Նոյնիսկ {Գարիբալդին} առաջարկեց Իտալիոյ մէջ մի հանգանակութիւն: Այ

նում, աբարանցին էլ տանում ա նորա ձիանոնց տարեկան {գարին}, քուրդը ` նրա գառն ու ոչխարը, թուրքը նրա եղն ու

նքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի վրայ ճոխ, Եւ շուշանը {գարնայնի}. Ո՛չ կենդանեաց խայտուն խումբք Ո՛չ սոխակի երգն ան

Զվարդ յեռեալ ճոխ ի թուփ, Շուշան յիւր ոճ {գարնայնի}: Ո՛չ զկենդանեաց խայտ երամ, Ո՛չ սոխակ

անը անպատճառ ստանալու: Ուրեմն քո գալը զուր կլինի {գարնան}, ես կվերադառնամ օգոստ. 15-ին եւ, եթե մինչեւ այ

հորդութենից ասիական Տաճկաստանի մէջ։ Նա մտածում է {գարնան} բացուելովը Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել եւ Էջմիա

անցան, շատ գարուններ եկան, նոցա հետ միասին՝ եւ {գարնան} ծիծեռնակներ, բայց նոցա տղամարդիկը յետ չդարձան,

խուր ` ինչպէ՜ս Սառչում են լիճ, դաշտ ու անտառ: {Գարնան} շնչից ջրերն ինչպէս Կարկաչում են զիլ ու կայտառ.

րծորք Մերկացեալ զձոյլ սառին, Ընդ շունչ {գարնան} ՝ որպէ՞ս եւ ձորք Գեղեցկանան, դալարին:

Նուէր պարոն Կարապետեանի եւ Բերբերեանի) {Գարնան} վարդը ինձի պէտք չէ, Եթէ անուշ հոտ չունի.

րբ լինի Մեզի համար Եւ նորա հողը: {ԳԱՐՆԱՆ} ՄՈՒՏ Քեզ բարով, զուարթուն Առուգահասակ

րբ Վարդանանց Աւարայրի պատերազմը եղաւ 451 թուականի {գարնան} ։ Չի՛ք Վասակը 450ի աշնանը բռնոտեց, որպէս Հմայեակ

եւ չիք մարդ էր, որ զօրքով եւ զէնքով 482 թուականի {գարնան} յարձակուեցաւ երկու ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատարիմ նա

րեանց քնից, որ մանաւանդ շատանում է եւ զօրանում է {գարնան} ժամանակ, աղախինը պ. Մարկոսի ներս մտաւ սորա սենե

գերեզմանէ:: Եղանակն տեղւոյս է ամառնային կամ {գարնանային}, դեռ չեմք տեսեալ զցուրտ, եւ ոչ անգամ զգեցեալ զմ

մռայլ օրը հավետ այդպես չի մնա, ամպերը կանցնեն, {գարնանային} հովը կփչի եւ արեւը կծագի՝ լուսավորելու եւ ջերմաց

նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, երբ սկսանում էին {գարնանային} եւ աշնանային անձրեւները կամ ձիւնհալը, այնուամենա

ներս ընկած, ժանգոտ ատամներով եւ անտանելի բերանի {գարշահոտութեամբ}, դէմքը կնճռuծ, ունքերը կիտած: Գլուխ տուեց սատա

ինը, յայտնելու էր իւր ներկայութիւնը խոցի սեպհական {գարշահոտութեամբ} եւ նոյն ժամանակ խայտառակելու էր մեր խաբեբայութիւն

յ կարողանան մարդիկ մօտենալ՝ առանց քիթերը բռնելու {գարշահոտութեան} պատճառով. որի վերայ պիտոյ է բուսանին մամուռ եւ ե

ւտով հալեցնում է արճիճը, տարածելով մի անդիմանալի {գարշահոտութիւն}: Երբ հալուած պատրաստ էր արճիճը, բերում է հիւանդ

ելանել յԷջմիածին եւ արկանել զազգային զխնդիրս ընդ {գարշապարօք} Գերաստիճանեալ Հայրապետիդ Հայաստանեայցս առաքելական

եւ կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց արկանեն գէշագէշ ընդ {գարշապարօք} անիմաստութեան, տգիտութեան եւ միանգամայն անբանութ

ինչ կասեմ քեզ. ամբողջ մայիսը համարյա զուր անցավ {գարշելի} ռեւմատիզմի պատճառով, որովհետեւ ոչ մի դեպքում հնա

անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի զզուելի եւ {գարշելի} բան է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն, նորան ուսո

էր եղել (օգնել էր, содействовавшная) ամենեւին {գարշելի} հանրապետականութեան " (15 օգոստ. ): Ստորասական

ից ձգելով կամ բարկանալով այդ բանի վերայ, այնպիսի {գարշելի} կերպարանքով եւ դժգոյն ներկերով ներկում են, որ մե

եւ որ ազգը, տեսանելով իւր վերայի կեղտը, զզուի, {գարշի} եւ խնամ տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու իւր անձը, ո

սուհետեւ ամեն մի բանական մարդու պարտքն է միօրինակ {գարշիլ} եւ զզվել, որպես բռնակալության ուժի պատկերացույցի

ա, կարծիք կա, որ դիմացի ձմեռը այստեղ մնա մինչեւ {գարուն}: Խնդրեմ հարցանես գերապատիվ Մատվեյ Խրիստոֆորի

ՄՈՒՏ Քեզ բարով, զուարթուն Առուգահասակ {գարուն}, Քեզ ողջոյն բիւր՝ անբուն, Տալիս է Հա

անեկին քոյդ թակարդես ի ծուղակ. Դմա թոյլ արա {գարունագեղ} լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն, Քան յորոգայթ ցանցել

ալի է գեղեցիկ ձայների կարօտութիւնը ականջի համար: {Գարունը} բաւական շուտ սկսեց այստեղ: Հիւսիսային արեւելեան

թէ այն մարդը, որի բնակութեան աշխարհում մշտականաչ {գարունը} ուրախութիւն էր ցօղում երկնքից: Պիտի իմանալ,

եսանենք յետոյ, թէ ի՞նչ գործերի ծնող դարձան։ {Գարունը} վերայ հասաւ։ Հարկաւոր եղաւ մտածել դէպի սուրբ տեղ

անգամ ասել եմ, Յիշի՛ր եթէ միտք ունիս: Կեանքիս {գարունն} է անցել, Ինձ ուշացած է քնար. Օտար աշխարհ պանդխտ

յի բոլոր տաղերը Զիս քո սիրոյն, Արիք որ երթամք, {Գարունն} է բացուէր... Երգի կախարդիչ շարունակութիւնը

նախկին շքեղութեան վերայ: Շատ ձմեռներ անցան, շատ {գարուններ} եկան, նոցա հետ միասին՝ եւ գարնան ծիծեռնակներ,

աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, - ասում է նա: - {Գարունքը} ծագում ա աչքերը տնկում են նրա վրեն: Ընչակ մասիլը

է. պատճառ, ով չունի իւր ձեռքում մի իշխանութեան {գաւազան}, նա չունի եւ ազատութիւն, եւ ազատութիւնը չափակից

նապատիւ սրբազան Սարգիս Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական {գաւազան} ընդունելը: Սորանից մի քանի շաբաթ յառաջ մասնա

Եթէ կորուց թագն ու սուրը, Գանձ, {գաւազան}, Աթոռը, Թո՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ Նորա վ

րերի խաւար մնացորդը, ջաղջախ եղէգը, որ շատ անգամ {գաւազան} են կարծում ողորմելի՜ մարդիկ: Սկզբունքների համ

աշտօնի խտրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել կամ {գաւազան} բարձրացնել հայոց ազգի զաւակները գանակոծելու եւ գի

դեռ Ներսէս Արքեպիսկոպոսը, ստանալով կաթողիկոսական {գաւազան}, վերադառնում է Բեսսարաբիայից դէպի Էջմիածին, Աբո

ւցը կախած մի սուր եւ երկու թափանչայ. ձեռքումը մի {գաւազան} եւ ժանգոտ հրացան առանց հրացայտի, ծոցերը լիք մանր

բաժակ արաղ արժէ՛ որ խմեմ. ասում են, թէ․ " Ծերաց {գաւազան} է " երկար աշխատութենից յետոյ: - Հրամեցէ՛ք,

ւորը փոխեց իւր գայիսոնը դէպի մի թափառական թշուառի {գաւազան}: Կառավարութեան հայեացքի նիւթական բնաւորութիւնը խ

կախարդական գաւազանով: - Կախարդական գաւազանո՞վ. {գաւազան} պէտք չէ մարդկութեանը, նա գազան չէ, այլ սէր. սէ

ար վարդապետից (որ եւ արքեպիսկոպոս) վարդապետական {գաւազան} ։ Վաղուց արդէն հասկացել էր Մխիթարը, թէ ո՛րպի

ռնում է Կարգի ձեռին մի մեռեալ գործիք, ծեր մարդու {գաւազան} ՝ " Ut senis baculus ", ինչպէս ասել է ինքը՝ Լօյ

ուի ճշմարտութիւնը, եթէ կայ, բայց հայհոյութիւն, {գաւազան} եւ բռնութիւն երբէք չեն կարող ապացուցանել մի շինով

որ պիտի ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի բարձրանայ մի {գաւազան} էլ այստեղ նորա գլխին հասցնելու՝ " ձայնդ կտրի՛ր,

յաղթողք՝ պատճառք բանաւոր. ողբալի ճշմարտութիւն, {գաւազանաեւ} ապացուցեալ, ըստ որում հակառակորդն, թող զբռնութի

ւ վերջի թերթը. " Աշխատողականաց, Բարեխօսականաց, {Գաւազանասիրաց} " հասայ իմ աշխատասիրութեամբ եւ գաւազանի բարեխօսու

ւմ, մի գոմի մէջ, երեւում էր մի տիրացու՝ ահագին {գաւազանը} ձեռքին՝ իւր աշակերտների ոսկերքը ջարդելու համար,

չափակից է գաւազանին. որքան մեծ եւ անխորտակելի է {գաւազանը}, նոյնքան մեծ է եւ իշխանութիւնը: Դու, լինելով խ

ակներ տեղեկութիւն էին տալիս մեզ, թէ պատրիարքական {գաւազանը} երրորդ անգամ պիտի յանձնուի Ամենապատիւ Յակոբոս սրբ

ան հողի վերայ, առնում է ձեռքը իւր հօր պանդխտական {գաւազանը} եւ գնում է... - Ո՞ւր բարով: - Պօլիս,

էք գտանուել այդ թշուառութեններին, եթէ նեղութեան {գաւազանը} անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք եւս անբաժան չենք գտան

կական բաներով, անողոքելի իրական աշխարհը, երկաթի {գաւազանը} ձեռքում, պահանջում է իւր արդարացի հարկը: Մարդկո

եւ թեթեւացած արտասուք թափելովս, վեր կալայ ձեռիս {գաւազանը} եւ դարձեալ շարունակեցի իմ զբօսանքը: Յանկարծ տեսա

ալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ {գաւազանի}: Զայս ամենայն խոհականութիւն վեհափառութեանդ կարէ

մենայն բան կատարուէր իսկոյն, որպէս մի կախարդական {գաւազանի} զարկուածով: Եւ սաստիկ սրտնեղում են, եթէ մի այդպ

նտուանետտան... Յիշատակը այս անունի մի կախարդական {գաւազանի} զարկուածքի պէս դղրդեց ուղեղս: Աչքիս երեւեցան իսկ

չափ ստրկութեան մէջ, հայերը դատապարտուած են օտարի {գաւազանի} հետ, ենթարկուիլ նաեւ իւր եկեղեցականների հարստահա

որբ զաւակների, հարստահարողների եւ եկեղեցականների {գաւազանի} տակից: Ուրիշ ազգերի նահատակների ուրուականքը հ

ր], զի Հայք 19-րորդ դարու հարմամբ կախարդական իմն {գաւազանի} թռուցեալ փոխադրիցին ի դարն չորրորդ կամ հինգերորդ

ործ էին դնում Յիսուսեանք Սպանիական նահանգապետների {գաւազանի} տակ չարչարուած անբաղդ ազգերին մի ազատ եւ հանգիստ

. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալակին ստանում էի {գաւազանի} հարուածը. սորան չհերիքանալով, տակաւին ստանում է

աւորութեան եւ գիտնականութեան նախագահը, որովհետեւ {գաւազանի} հարուածը անպակաս էր մեզանից: Փառք նախախնամութեան

խնամութեանը, ինչո՞ւ պէտք էր յուսահատուէինք. այն {գաւազանի} երկիւղը չէ՞ր, որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. " Խա

աց, Գաւազանասիրաց " հասայ իմ աշխատասիրութեամբ եւ {գաւազանի} բարեխօսութեամբ իմ վախճանական նպատակին. այսինքն,

Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր ասես երթալ մի {գաւազանի} զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի վեր, սարի գլուխը

կառավարութեանց, քան զիմ արդարութիւն, երկրպագիմ {գաւազանին}, որ զիսն հարկանէ: Ձերոյին աստուածարեալ քահան

նա չունի եւ ազատութիւն, եւ ազատութիւնը չափակից է {գաւազանին}. որքան մեծ եւ անխորտակելի է գաւազանը, նոյնքան մ

մէջ աճած մարդը, բացի իւր վզի լուծից եւ բռնաւորի {գաւազանից} ուրիշ բան տեսած չլինելով, մի մարդու պատահելու ժա

դէսը, այսինքն՝ ժողոված վարդապետները, ձեռքերում {գաւազաններ} պատրաստ ունելով նորան ծեծելու համար, ներգործեց ն

օրէնքը, այդ օրերից բռնած էլ ջուրը չէ հնազանդւում {գաւազանների} կամ Ականատեսների: Եւ այս է պատճառը, որ Երեւանի

անպատճառ, որ թոյլ տան այս դեսպանքը ծեծել իւրեանց {գաւազաններով} թագաւորի անուան վերայ, բոլոր Կարդինալների ներկայ

Ինչո՞վ, ի՞նչ կախարդական գաւազանով: - Կախարդական {գաւազանո՞վ}. գաւազան պէտք չէ մարդկութեանը, նա գազան չէ, այ

նպէս, որ ոչինչ նիւթ մնացած չէր նոցա մէջ: Երկաթի {գաւազանով} խառնելով քուրան, հասկացայ, որ հալած էին մետալնե

ն վատերը եւս լաւ շինել: Ինչո՞վ, ի՞նչ կախարդական {գաւազանով}: - Կախարդական գաւազանո՞վ. գաւազան պէտք չէ մարդկ

չարչարանքի մէջ, մինչդեռ ջարդում էին նորա ոսկերքը {գաւազանով} ։ Բայց շատ չ'քաշեց Յիսուսեանների հանգստութիւն

ւի, ուրեմն սէր եւ մարդասիրութիւն է, եթէ ես, մի {գաւաթ} արաղ խմելու համար մտանեմ գինետուն եւ խօսիմ արաղավ

է խօսում. " Եւ անտի եւս չուեալ (Բուխայ) յՈւտի {գաւառ} ՝ ձերբակալ 'ի Տուս գիւղ առնէ զՍտեփանոս, որում եւ

կան ատենի ձեռք, որովհետեւ ստորագրութեամբ գրած են {գաւառական} ատենին, թէ չեն կարող եւ չպիտի ներգործեն 1861 փետ

մն եւ աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէջ, Լոնդոնի եւ այլ {գաւառական} քաղաքներում բնակիչքը գրեթէ հարիւրին տասն եւ հինգ

վուրդը թողու իւր հողը եւ երթայ մայրաքաղաք կամ այլ {գաւառական} քաղաքներ: Ասել հարկաւոր չէ, քանզի մինչեւ այստեղ

նաբեկ Քայիմէն, իւր սնանկութեան դրօշակը տարածելով {գաւառական} քաղաքներում եւ գեղերում (եթէ ընդունին) եւ այն տ

նհասկանալի կը մնայ: Հայոց ազգը Պоլսի մէջ կամ այլ {գաւառական} քաղաքներում, եթէ դուրս հանենք արհեստաւորքը եւ հա

սօր նաեւ հայի սեփականն է, եւ հայը, չնայելով շատ {գաւառական} տարբեր բարբառներին, այնուամենայնիւ միեւնոյն տրամ

այժմ հանգուցեալ Դաւիթ Թամամշեանը։ Այստեղ մտաւ նա {գաւառական} ճեմարանը, ուր ամենայն ժրաջանութեամբ աշխատելով՝

չ'կարողացաւ այս հարցմունքին պատասխանել։ Բայց մի {գաւառական} Յիսուսեան աբեղայ, որ այնտեղ ներկայ էր, եւ որ մի

ուի ամբողջութեան հետ, եթէ մեք չստրկանանք որեւիցէ {գաւառական} բարբառի։ Գրել ժողովրդական լեզուով՝ առանց ծա

Գրել ժողովրդական լեզուով՝ առանց ծառայանալու {գաւառական} բարբառներին, միեւնոյն ժամանակ ամբողջ պահելով լեզ

՝ նորը, որքան մեզ կարելի է եղել, եւ մի քանի էլ {գաւառական} բարբառներ։ Այսպիսի բառերը աւելի լաւ է մի քանի խօ

անալով վանական դարձած։ Առհասարակ, տեղ-տեղ խրթին {գաւառական} բառեր, որ թէեւ մեզ հասկանալի այլ ընդհանուրին ո՛չ

ծ շնորհակալութեան արժանի։ Մենք կարող ենք որեւիցէ {գաւառական} բարբառ քննել, սորվել, տեսնել նորա արժանաւորութի

մ է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն {գաւառական} բարբառը ծաղրելը եւ նորանով խօսողի վրայ որպէս մի ս

ողջունել մի ամբողջ գործ, որ կատարված էր որեւիցէ {գաւառական} բարբառով, որ տակաւին, տպագրութեան միջնորդութեամ

մշակութիւնը եւ ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ {գաւառական} բարբառների օգնութեան աներեւակայելի է անգամ։ Մենք

զատելով՝ նոր լեզուի մշակութիւնը դնել այս կամ այն {գաւառական} բարբառի լծի տակ։ Տեղական բարբառը ազգի ընդհանուրի

ար գործական արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն {գաւառական} բարբառի տակ, դրականապէս, մշակելու գաղափարը նոյն

նեւին հին լեզուից խպնելու) եւ առանց այս կամ այն {գաւառական} բարբառին ստրկանալու։ Բոլոր գաւառական բարբառների

այս կամ այն գաւառական բարբառին ստրկանալու։ Բոլոր {գաւառական} բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ բազմ

աւանդ լեզվի վերածնութեան ժամանակ, երբ այս ու այն {գաւառական} բարբառներից բառեր ենք առնում։ Այս է դարձեալ պատճ

լեզուից, որ ժողովուրդը չէ գործածում, տեղ-տեղ էլ {գաւառական} բառեր կամ ձեւեր գործ ածում, որ ամբողջ ազգի մէջ ս

խչում հին լեզուի կամ օտար լեզուների բառերից։ {Գաւառական} բառերը, եթէ բուն հայերէն են եւ այդ բառի գաղափարը

ուն բառ չունի կամ երկու երեք բառ է գործ դնում այն {գաւառական} մէկ բառի տեղ, այն ժամանակ նախընտիր է այդ գաւառակ

ւառական մէկ բառի տեղ, այն ժամանակ նախընտիր է այդ {գաւառական} բառը, որ գործ ածվելով կը դառնայ հանրական։ Գրութ

ետքը աւելի լաւ պիտի հասկանան իրար խօսածը։ Կան {գաւառական} բառեր, որ գրեթէ նոյնանշան են, բայց եւ այնպէս բա

նք կամ ցնդի հեգնութիւնք, արհամարհանք այս կամ այն {գաւառական} բառի վրայ, եթէ ոչ կորստաբեր ազդեցութիւն կունենայ

լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր {գաւառական} բարբառներից ճանփաներ չբացուին դէպի գրական լեզուի

ծ շնորհակալութեան արժանի: Մենք կարող ենք որեւիցէ {գաւառական} բարբառ քննել, սորուիլ, տեսնել նորա արժանաւորութ

, որի արդիւնքը, բնականաբար, եղել է այս կամ այն {գաւառական} բարբառը: Եւ որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան ազդ

մ է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն {գաւառական} բարբառը ծաղրելը, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս

ողջունել մի ամբողջ գործ, որ կատարուած էր որեւիցէ {գաւառական} բարբառով. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւն

ը, որպէս նաեւ ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ {գաւառական} բարբառների օգնութեան աներեւակայեւի է անգամ: Մեր

ելով նոր լեզուի մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն {գաւառական} բարբառի լծի տակ: Տեղական կամ գաւառական բարբառը ա

ս կամ այն գաւառական բարբառի լծի տակ: Տեղական կամ {գաւառական} բարբառը ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք չու

ր գործնական արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն {գաւառական} բարբառի տակ, դրականապէս մշակելու գաղափարը նոյնպէ

աբար, առանց ամենեւին հին լեզուից խպնելու, առանց {գաւառական} բարբառների կամ օտար լեզուների ազդեցութեանց ստրկան

ամ օտար լեզուների ազդեցութեանց ստրկանալու: Բոլոր {գաւառական} բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ կազմ

խօսքեր ոչ միայն նոր լեզուի մէջ, միայն մի որեւիցէ {գաւառական} բարբառում, այլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ չկան: Բաց

յն բառերը, որ օտար ազգերից մտած էին, նոյնպէս եւ {գաւառական} մասնիկները կամ կոշտ ու կոպիտ ոճերը, որքան եւ որչ

անումը կամ Ռուսաստանում։ Կան շատ օրինակներ։ Այն {գաւառական} լեզուներն մեզ ամենեւին անպիտան է. պատճառ, որ այ

գին է պատկանում։ Յայտնի էր միայն, որ Գեներալը, {Գաւառականները} եւ Կօլլեգիումների Կառավարիչքը լինում էին միշտ Չոր

խտապահերի գլխաւորին, սոքա՝ Գաւառականներին, իսկ {Գաւառականները} ՝ Գեներալին։ Գեներալի մօտ գտանւում էին միշտ չորս

Այս ահագին միութիւնը կառավարւում էր Գեներալի, {Գաւառականների} եւ Կառավարիչների ձեռքով։ Գեներալը էր գլուխ Կարգի

ոնք ենթադրւում էին Ուխտապահերի գլխաւորին, սոքա՝ {Գաւառականներին}, իսկ Գաւառականները՝ Գեներալին։ Գեներալի մօտ գտ

Կառավարիչների ձեռքով։ Գեներալը էր գլուխ Կարգին, {Գաւառականք} ՝ իշխող գաւառներին (որ երբեմն պարունակում էին իւ

նք Քրիստոնեայ եւ մարդ, Յիսուսեանների մէջ՝ միայն {գաւառականք}, ուխտապահերի վերակացուք, վերատեսուչք, տնտեսք ե

մ էր առաւել անսահման։ Բացի այս ծանօթութեններից, {գաւառականքը} պարտական էին յայտնել ո՛չ թէ միայն այն բաների մասի

դեսպանութիւնը հասաւ Մալակկա։ Այնտեղի զինուորական {գաւառապետը}, անսովոր բան համարելով մի հասարակ վաճառականի դես

հիմնուելով իւր լիակատար իշխանութեան վերայ, բայց {գաւառապետը}, որ եւ լաւ չէր փոխարքայի հետ, չ'կամեցաւ լսել ամ

քը՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ զայս պատգամ չորեցունց {գաւառաց} նախարարացն (Վահանն էր ուղարկել այս պատգամը Արծրո

չեւ անհասկանալի կացուցանել զլեզուն՝ որոց յայլմ է {գաւառէ} էին, զորոյ զփորձ առնումք մեք այսօր իսկ՝ անձամբ

մն ի հնումն Հատուած գնացեալ... ի Տուհաց {գաւառէն}, զՔասաղ գետով, Եկեալ նըստեալ զՇրեշ

ն. Ձեր ներկայ տեղափոխութեան միջոցին դէպի Ազովեան {գաւառը}, փոխադրել Ղրիմից ՄԵՐ ծախքով այն ձեր բոլոր գոյքը

որ Ներսէսը հարկադրուեցաւ փախչել գնալ իւր հայրենի {գաւառը}: Այն ժամանակ ազգը Յովհաննէս Մանասկերտցի վարդապետ

փակուած են Խեցգետնի եւ Այծեղջիւրի մէջ: Արարատեան {գաւառը}, որի ցուրտը առակ է եղած հին աշխարհում, չունի յի

ր նա հաւատացած գրում է այդ բանը, ինչպէս բովանդակ {գաւառը} հաւատում է: Բայց մեր արդարացի մեղադրութիւնը թո՛ղ

ռաւել յարմարաւոր բնակութեան համար տալ ձեզ Ազովեան {գաւառի} մէջ այն, միւս բնակութեններից առանձնացած հողաբաժի

պիտոյ է վայելէին արժանաւորութիւն եւ թոշակ ազովեան {գաւառի} սահմանադրութեան վերայ, եւ գտանել Տեղակալական կառ

ց, եւ այլոց, եւ այլոց: Նոր Ռուսսիական {գաւառի} Նախիջեւանի քաղաքի Հայոց հասարակութիւնը իւր Պատգամ

ը եւ երկու տարի կեցայ, ձմեռները մի քարանձաւում, {գաւառի} բոլոր բնակիչներից, բոլոր կրօնաւորութեան մէջ հռչա

ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց {գաւառի}, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբել զաղան

ն: Պատմէ նա զաղետալի կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց {գաւառի}: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի ե

տ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի {գաւառի} բնակիչ (մեր խօսքը բուն հասարակ ժողովրդի վրայ է)

անրական խորհուրդ ունենալ ազգի համար, այլ կա՛մ մի {գաւառի} կը ստրկանայ, կա՛մ չորցած, ամուլ եւ անպտուղ կը մ

ոպայի մէջ, նորա քաշածները եւ այդ պատճառով Շիրակի {գաւառի} ամայանալը, որպէս նաեւ Անի քաղաքի աւերակ մնալը,

տ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի {գաւառի} բնակիչ (մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի վրայ է)

նէր յառաջին դաստակերտսն իւր յըռոտստակն այրարատեան {գաւառին} 'ի Վաղարշապատ քաղաքի... եւ նկատեալ տեղի տանն Աստ

մեռն 'ի քարայրի առ առն միում հռչակելոյ 'ի բնակչաց {գաւառին} յամենայն կրօնաւորութիւնս, որում անուն էր Մովսէս

, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, թէ, բացի Երեւանի {գաւառից}, ուրիշ տեղերում այդ բառը արտաբերվում է որպէս Նազ

Դանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի {գաւառն} Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ եր

սգիտութեան, հին եւ նոր քաղաքան աշխարհագրութեան: {Գաւառներ} եւ աշխարհներ ստորագրող մարդը, բացի այս գիտութենն

, խեղդել է Գալիցիան, Դալմատիան, Բոհեմիան եւ այլ {գաւառներ} ու ազգեր: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

ա-դը-Հօրտարին, բաժանած էր երեսուն վեց եկեղեցական {գաւառներ} (վիճակ), որոնցից իւրաքանչիւրքը ունէին իւրեանց

ի մէջ ջուր լցնելու"։ Մոռանում է, դարձեալ, որ {գաւառները} Կրեսոսի առասպելեալ գանձարանքը չեն: Զուր տեղը որո

ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ զօրութիւն ունէին այդ {գաւառները}, որ կարողացած լինէին նորանով, իւրեանց մէջ դարձն

քը: Այն, որ պարտքը պիտի կրկնապատկուի, այն, որ {գաւառները} եւս պիտի հասանեն Պօլսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ

ան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի պարտքը տեղափոխելով {գաւառների} մէջ, այսինքն՝ իւր անուանաբեկ Քայիմէն, իւր սնան

օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ թէ՛ Պօլսի եւ թէ՛ {գաւառների} մէջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց ճարել, աղքատութիւ

եսնում ենք Մուշէին որպէս Սիւնեաց եպիսկոպոս, միւս {գաւառների} եպիսկոպոսների կարգում։ Երրորդ՝ Սամուէլ կաթող

աշտպանքը (general procurator), իսկ իւրաքանչիւր {գաւառների} համար նշանակւում էին առանձին այցելուք (visitator

ւմ էին առանձին այցելուք (visitator)։ Բոլոր {գաւառների} դէպուտատները անդամ էին Կարգի խորհրդարանին եւ միշտ

վ։ Գեներալը էր գլուխ Կարգին, Գաւառականք՝ իշխող {գաւառներին} (որ երբեմն պարունակում էին իւրեանց մէջ քանի մի Տ

անով, իւրեանց մէջ դարձնել դրամի շրջանառութիւնը: {Գաւառներից} գալու մետալեայ դրամը չպիտի կարողանայ, մի տարի մի

կի Գեներալին, որ համեմատում էր այս ծանօթութիւնքը {գաւառներից} ստացածների հետ։ Եթէ մի առաւել հարկաւոր կամ գաղտն

յլեւս մնանք նոյն յարաբերութեան մէջ: Զանազան {գաւառներում} դուրս երեւեցան զանազան ընդդիմութիւնք եւ ապստամբու

: Զուր տեղը որոնում է նա իւր արծաթը եւ ոսկին իւր {գաւառներում}. ի՞նչ զօրութիւն ունէին այդ գաւառները, որ կարողա

ած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր դաւեր է լարում {գաւառներում}, խոստանալով հայերին ֆրանսիական կառավարութեան զօր

ցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատարելապէս ետու յԱզով {գաւառոջ} Նոր Նախիջեւանու քաղաքին հայոց բարեկարգութեանցն.

յսքանը գիտենք, որ Աղանը կրօնաւորուելուց եւ Գողթն {գաւառում} Ս. Մեսրոպի կացած վանքում մնալուց յետոյ գնացել է

ւրեմն իր երկիրը եւ գրօղամնայ պարտէզը՝ Անձեւացեաց {գաւառում} ։ Անշուշտ պ. Էմինին յայտնի է, թէ ո՛ւր էին Սիւնի

այրը, ծնեցաւ 1491 թուականին Սպանիայի Գվիպուսկօյա {գաւառում}, Լօյոլա ամրոցի մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտեւ երեւելի

ուղարկում էր Հռովմ՝ Գեներալի ձեռքը։ Իւրաքանչիւր {գաւառում} կային շտեմարաններ, ուր պահւում էին վաճառելի ապրա

նչեւ անգամ այնպիսի տեղերում, ուր միմիայն Երեւանի {գաւառում} ուն վեվ է, իսկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " Նազ

գստարանին ինգլիզաց, եւ զյիշեալ Աննայն թաղեսցեն ի {գաւթի} եկեղեցւոյն, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանին նորա ն

նտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմն որ եկեղեցւոյ {գաւիթ} է, զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւո

կոչի, ուր է իմ դուքանները են, իսկ հիւսիսայինն է {գաւիթն} սուրբ եկեղեցւոյն. այսինքն յարեւելից առ յարեւմուտ

իծ որմն ձգի, յայնկոյս որմոյն ի հիւսիս եկեղեցւոյն {գաւիթն} է, յայսկոյս որմոյն ի հարաւ հանդերձ որմովն իմ տան

եմ կտակակատարացն իմոց, զի թաղեսցեն զիմ մարմինս ի {գաւիթն} եկեղեցւոյն, մերձ գերեզմանի մօրն իմ, կատարելով զ

էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շաբաթ օրը {գաք}, թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի

էգուց ձեր գործերի աւարտելուց յետոյ, 5 ժամուն կը {գաք} ամառանոց ճաշելու, - յաւելացուց տիկինը: - Ին

Որով շնչեցի, որով ապրեցայ, Ինչպէս մի ծաղիկ {գգուած} զեփիւռից։ Այդ մի երազ էր․․․ կամ գէթ առա

լխով իրա կորուստը չի գտնիլ. մանկութիւնը սիրում է {գգուանք}, սիրում է փափկութիւն, սիրում է փաղաքշանք... "

մ են երբեմն կրօնաւոր Պօղոսին, եւ որ մի սարսափելի {գգուանք} պատճառեց մեզ դէպի խայտառակուած չարագործի անձը, հ

նիք այրիացեալ զիւր գլուխ, Յանգայտ իւր ծոց զորդիս {գգուեալ} որովայնի իւր ծնունդք։ Նոր տեսարան՝ նոր ոլիմպոս

կենդանական թագաւորութեան, հոգ տանել, ժողովել եւ {գգուել} զնոսա հայրական սիրով, ընդունել զնոսա իբրեւ զորդի

։ Դուք ասում էք՝ մանկութիւնը պիտոյ է դաստիարակել {գգուելով}, փաղաքշելով, փափկացնելով եւ այլն։ Չգիտէք, որ

: Մութ անկիւնում թէ հեշտագին Մի զոյգ ձեռներ քեզ {գգուեն}, Վայրի այծիդ երկուորեակին Սուր եղջիւրները ցցու

ՈՎ ԿՈՅՍ Եւ յԱրուսեկին Զոր թաւուտք {գգուեն} Յախտարծարծ լերին Ի թաւալոցէն, Հր

Եթէ ի ստուեր ուրեք յանկեան Ձեռք հեշտախոյզք {գգուեսցեն} Զուլուցդ երկուորիս այծեման, Եւ ուլուց

գին: Թ. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԻՄ Որպէ՞ս {գգուէ} բնութիւն զարեւ Յետ անձրեւաց, յետ բքոյն.

ւ դու նմա զքո բարձս... Թէ կորացեալ գլուխ {գգուի}... Ձգեալ ի քէն զնոր կեանս, Տաղաւա

՜փ, Ծիփծիփեմ նմա... Մարին գայ եւ {գգուի} Սէր եռանդն յիս բորբոքի։ " Գողացա՛ն

մեքենայացած, մանում է իւր կեանքի թելը, նորան չէ {գգւում} մի հրապուրիչ յոյս, նա չէ տեսնում իւր ապագայի հոր

ող լեռն ի վար Զառիվայրի գաղտնաթով Թաւուտներն են {գգւում} յար, Սահում են լուռ շօշափող Մատները մեր հրեշտա

ծիպ, շուտ Ինձ մօտ եմ կանչում... Մարին գալիս, {գգւում} է տաք, Իմ մէջ վառում սէր ու կրակ: " Ձուերըս բո

եւ երկայն պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի {գդակը} ինն կանգուն բարձրութեամբ սուր ծայրով, որ շինած է

րի վերայ կարելի էր նստել, հանեց իւր գլխից թղթեայ {գդակը}, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծա

որ շինած է տպագրութեան սրբագրական թերթերից. այս {գդակի} սրածայրումը շինած է մի դրօշակ, որ պտոյտելով փայտ

որի զօրութենից գեղեցկախօս ճարտասանը, որ նստած էր {գդակի} դրօշակի առանցքի վերայ, սկսեց այնպիսի սաստկութեամ

դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես {գդակս} վեր եմ ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն ա

ր: Ութերորդ դարու մօտ, ապրել է Արաբացոց մէջ {Գեբեր} կամ Ջեբեր անունով գիտնականը, որ ծնած է Խորասանու

էջ նահանգապետները։ Պօնդիկերի համար նոր նշանակուած {Գեբերտ} նահանգապետին ճանապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պար

նորա լեզուի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը {գեդէոնեան} բո՞ւրգն էր, որ ցօղի տակ մնալով չթրջուէր, թէ՞ մո

ղ։ Եթե այս բաները եւս անտես առնենք, չէ պիտո {գեթ} մոռանալ այն, որ գնացող պարոնները, որպես քաղաքի

ել ազգի միջից դուրս արձակված դիմագրավ զորության, {գեթ} մեծ տհաճությամբ լսեց եւ լսում է անլռելի " կեցցենե

մ են ինձնից իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր {գեթ} մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: Ինչ եւ իցե այդ

սպասում եմ թույլտվության տեսակցության համար, որը {գեթ} մի քանի րոպե մոռացնել է տալիս տաղտկալի իրականությ

նդանի օրգանիզմի հատկանիշներ: Նրանց համար, ովքեր {գեթ} մակերեսորեն ուսումնասիրել են Աստվածաշունչը, շոշա

ն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ {գեթ} ամենափոքր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի՝ ա

դի վիճակը, այժմ նա միանգամայն մենակ է, առո՞ղջ է {գեթ}: Հենց որ նամակս ստանաս, գնա նրա մոտ եւ, հաղորդ

անց կատարած վավերագիրն ապօրինի է: Եթե դա ունենար {գեթ} մի փոքր ուժ, մեր հասարակությունը շատ վաղուց դատա

ւմ, ասել է թե բնագիր ասորերենը կա Ձեր ձեռքում կա {գեթ} ուրիշի մոտ, բայց վերջապես ոչ անհայտ Ձեզ, որովհե

կամ անհարթ (viam planam aut arduam), եթէ նորա {Գեթսեմանի} պարտէզումը աղօթելու վերայ, պիտի երեւակայել մի պա

ողին ձեռս ի ծնօտի, աչս ի լաց Սիրտ իմ ցաւօք {գելանի}, սակայն ի քէն անմոռաց: Յիս հաստատէայ սիրտ

" Ո՜հ, ցնցէին մկանունք, Եւ խլրտէր եւ {գելոյր} Եւ շողային վառ աչկունք. Մերթ ի գիրկս

նորա քթումը եւ ասաց: - Գնա՛, անպիտան, դէպի {գեհեանը} եւ այստեղ ամենայն վայրկեան երկու անգամ փռնգա 3333

րպէս պահակ, վեր առեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեցին նորան {գեհեանը} եւ այնտեղ գլուխը կոխելով հնոցի մէջ, փառավար կերպ

. կը հրամայեմ շաղախել քեզ հողի հետ եւ աղիւս շինել {Գեհենի} հնոցները նորոգելու համար...: Անիծեալը կրկ

, թէ անդ, Աստուծոյ ձեռնից. Յաւիտեան ի հուր {գեհենին} կը մնայ"։ Այսպէս ասելով գնացինք միաս

այն հողի վերայ: Իւրաքանչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր {գեղ}, պիտի ունենայ իւր յատուկ հողը, որ պիտի սեպհական

ին դեղ ա, Սիրածը սիրածին չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ {գեղ} ա. Էն սարը բարձր սար ա, - տակը զընջըլած քար ա.

տնագործությունների պատմությունը: 4. Բարոյա- {գեղագիտական} եւ գեղեցիկ գրականությանը վերաբերող հոդվածներ. այ

գործողների մօտից, ինչպեն են Անոյշը, Արշամը, որ {Գեղամ} էլ է ասւում, Գարեգնի մայրը եւ այլն, եւ այլն, ա

դրութիւնը, որ Սօսի եղբայրը ` երբեմն անուանւում է {Գեղամ} (եր. 48), իսկ երբեմն Արշամ (եր. 35, 166)

ա՛ւ էր), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս չէ կրում: {Գեղամ} է եղել Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ

ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը թողած, նոցա մօտակայ {Գեղամայ} ծովակը եւ Վարագայ սարը շատ անգամ յիշւում է մեր պա

ղամեանց, որ իւր նախահարց ժառանգութեամբ տիրում էր {Գեղամայ} ծովակին, մինչ դեռ Հայաստանը գտանւում էր Պարսից ի

Քաղաքով Երեւանցի էր նա, որդի ազնուատոհմ Նազարի {Գեղամեանց}, որ իւր նախահարց ժառանգութեամբ տիրում էր Գեղամայ

ռաւ գնաց մեզանից, էր ազնուատոհմ, Գէորգ Նազարեան {Գեղամեանցը} ։ Կարծում ենք, ախորժ կը լինի մեր բարեմիտ Հայերին

աստանը գտանւում էր Պարսից իշխանութեան տակ։ Գէորգ {Գեղամեանցը}, ինչպէս վկայում է նորա ծննդաբանական թուղթը, Կայ

ա բերանից, շատ ընդդիմութիւն է ցոյց տալիս։ Տիկին {Գեղամեանցը}, այսինքն՝ հանգուցելու մայրը, չունէր այնքան արծ

ան Պօլիցիայի մէջ, որպէս պարզագիր. եւ ահա մանուկ {Գեղամեանցը} երեւում է Պօլիցիայի մէջ։ Բայց այս ծառայութիւ

ՄԱՀԱՑՈՒՑԱԿ ԵՒ ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ ԳԷՈՐԳ ՆԱԶԱՐԵԱՆ {ԳԵՂԱՄԵԱՆՑԻ} ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻՒ I. Այո՛, հոգով չափ ցանկալի էր

արանը (գիմնազիա)։ Բայց այս բանի մէջ հանգուցեալ {Գեղամեանցի} հօրեղբայրը, ինչպէս լսած ենք նորա բերանից, շատ ը

ւ հօրեղբօր ընդդիմութիւնը արգելք էին լինում պատանի {Գեղամեանցի} Թիֆլիս ուղարկուելուն։ Նորա հօրեղբայրը ստիպանքով

ը բնաւ չի երեւում, իսկ փոքր եղբայրը ` Արշամը կամ {Գեղամը} մի երկու անգամ պիտակաբար երեւելուց յետոյ, իր պաշ

որդ, Ծառ, տո՛ւնկ դալար եւ աճող, Ծաղիկ քնքուշ, {գեղանի}, Վարդեր թփի վրայ ճոխ, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛չ

Զծառ, զբոյս եւ զտունկ, Ծաղիկ քնքոյշ {գեղանի}, Զվարդ յեռեալ ճոխ ի թուփ, Շուշան յիւ

Թռցրու ինձ շուտ Սակոյլնիկ, Ուր կայ մի կոյս {գեղանի}: Րամ-րամ մարդիկ կ'երթան այնտեղ,

յաւէրժհարսանց Պարզեալ դիւրալոյծ Սնդուն {գեղապանծ} Ունի զտաճարին Զմուտ խորանին Քարո

ր ի վայելուչ բարեզարդութեանց, զբարոյական աւերակս {գեղապանծ} շինուածոց հարցն մերոց սրբոց մեզ ընծայեցուցանէ: "

եղեցիկ արձանի վրայ նայելով՝ կշտանում է մեր հոգու {գեղասիրութեան} քաղցը, բայց ոչ պէտքերի քաղցը, եւ ամեն բանից առա

. ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ Ամեն առտու, թօթափած Քունն աչքերից ` {գեղատես} Երազներով իր արբած Կոյսը իջնում է պարտէզ... Թ

, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղթամարայ սուրբ նշանին, {Գեղարդայ} սուրբ նշանին, Օթեաց սուրբ նշանին եւ այլ միւս սո

քահանայի, յարեաւ 'ի միջոյ ժողովրդեանն, եւ առեալ {գեղարդն} 'ի ձեռն իւր եւ եմուտ զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հն

եթէ ոչ Զամբրո՛ւն, իր Մադիանացի բոզի հետ միասին, {գեղարդով} զարկելո՛ւ, գետնին ցցելո՛ւ եւ Աստուծու բարկութիւն

ը, յարգը եւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ իւր {գեղարդով}, ինչպէս տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ: - Վե

Սուրբ գրքի խորին եւ վերհամբարձ ճշմարտութեններից։ {Գեղարուեստների} մասին պիտոյ է միեւնոյն բանը ասել. պատճառ, որ,

է կամենում ես գեղի մէջ բնակուիլ, ապա ուրեմն միւս {գեղացիների} չափով կը ստանաս քո բնակութեան, առտնին պարտիզի,

եկութիւն չունինք, թէ ինչպէ՛ս էին այն կողմերի մեր {գեղացիների} յարաբերութիւնը հողի հետ: Այս պատճառով սանձում են

ւնը անցնէ քսան մարդու ձեռք, ասել է, թէ բովանդակ {գեղացիք} պիտի վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու եւ գործ

քանի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ուրիշ սրբերի վրայ: {Գեղացիք}, որ առաջ աւելի աւանդապահ էին քան թէ այժմ, ունին

այժմ գրեթէ աւերակ, իսկ երկրորդը քաղաք) գտնուած {գեղացիք} նկատեցին մի օտարոտի երեւոյթ: Վերը յիշուած կայծակ

ով հասկացնում է հեղինակը փոխադարձ օգնութիւնը, որ {գեղացիք} անում են միմեանց: Օրինակ Հեթումն ուզում է այգին

զմած բուրեան մի պսակ ` Պճնում ճակատն սիրածի. Ու {գեղգեղո՜ւմ} է, հնչում Եղբօրորդու քնարը ` Զերթ աղաւնեակն է մ

գիշեր հալածէր, Եւ թռչնակաց հոյլք համակեալ ի {գեղգեղս} ՝ Բիւր դայլայլիկս յօրինէին քաջհամեղu.

ած սարսափելի ժանտախտից, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ {գեղեր} դատարկուած էին։ Իգնատիոսը՝ գունաթափած, չարչարո

ւթեան վերայ խօսելու ժամանակ հարկաւոր է երեւակայել {գեղեր}, քաղաքներ (villas et oppida), յետոյ նկարագրել

, որքա՞ն օգուտ կարող է ստանալ Աշտարակը կամ ուրիշ {գեղեր}: Բայց " Սոս եւ Վարդիթերից " մենք տեսնում են

ուսումնական ազգայիններին, մինչեւ Հայոց մոռացուած {գեղերի} եւ քաղաքների մէջ ներս մտանելը։ Բայց առանց այդ ճա

ւանի բնակիչների թիւը, բացի հինգ հայաբնակ շրջակայ {գեղերից}, հասանում է մինչեւ 12. 000: Կեանքը այդ քաղաքի մ

աբաթին. հարիւրաւոր գերդաստան գնում են քաղաքից եւ {գեղերից}, ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզումը նստու

վիճակը: Եւ միայն Աշտարակը չէ. Աշտարակը երջանիկ {գեղերից} մինն է տակաւին, նորանից անհամեմա՛տ աղքատները եւ

լեզու եւ գիր ուսուցանել ազգի զաւակներին: Այնպիսի {գեղերում}, ուր ժողովրդի չքաւորութիւնը արգելառիթ է այս գաղա

ութեան դրօշակը տարածելով գաւառական քաղաքներում եւ {գեղերում} (եթէ ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ

յդպիսի դիպուածում կարելի է բօժօժը ծախել: Իսկ մեծ {գեղերում}, ինչպէս Աշտարակն է, եթէ շատ շերամ պահողք լինին

ւոր գործի հոգսերը վայրենի եւ անկարգ մարդերի մէջ. {գեղեցի՜կ} նահատակութիւն: Գործարանի հոգատարքը, որ առաջին ա

այն հոդվածների պարունակությանը, պիտո է զարդարվեն {գեղեցիկ} պատկերներով եւ օրինակներով։ Երրորդ՝ օրագիրը պիտ

լ Բերբերյանից թե ինչպես խնամատար էի նորա մաքուր, {գեղեցիկ} եւ անսխալ տպագրությանը: Եղբայր, ես խոսք չուն

դ օրը: Սեղմում եմ բոլոր բարեկամներիս ձեռքը, իսկ {գեղեցիկ} սեռին անկեղծ ողջույն եւ հարգանք: Եթե տանից որեւէ

յլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակը՝ նորը լավ է եւ {գեղեցիկ} է հնից, այլ նրա՛ համար, որ հնացած անցած ձեւերն

խոսք եմ տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տարի հետո մի {գեղեցիկ} առավոտ ընկերության այգում կերեւա գետաձին: Այնուհ

այսպիսի մի խուլ տեղում մինչեւ ո՛ր աստիճան զգալի է {գեղեցիկ} ձայների կարօտութիւնը ականջի համար: Գարունը բաւակ

ոյն չքացնել նորան, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագելու {գեղեցիկ} եւ խաղաղ առաւօտը նորա լուռ ու մունջ գերեզմանի վեր

րի է, որ քանի մի հարուստ մարդիկ, շինելով այնտեղ {գեղեցիկ} ամբարներ եւ այլ շինուածք, այլեւ բաւական մեծ ծախք

ցնում են օրըստօրէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ այդ {գեղեցիկ} սովորութիւնը այնքան երկար մնար, որքան կարելի էր

(шелководство) նոյնպէս բարձիթողի են արած: Ի՛նչ {գեղեցիկ} եւ պտղաբեր դաշտեր կան Նախիջեւանի շրջակայքում, ու

իսոփայական ծանրաչափը (բարօմետրը) գուշակում է մի {գեղեցիկ} առաւօտ: Այս բոլոր բաները վառում են սրտիս մէջ մի

անջին " Պօրտիչիու համր կամ Ֆենելլա " ողբերգութեան {գեղեցիկ} ներածութիւնը, որ Օբեռ երեւելի երաժշտի գործն է,

, քան թէ водевиль: Այդ բանի մէջ ներգործողքը շատ {գեղեցիկ} ներգործեցին, մանաւանդ ինքը՝ հեղինակը, ասես թէ

եթէ ներգործէր չափի ու սահմանի մէջ, մի փոքր աւելի {գեղեցիկ} տպաւորութիւն կը թողուր մեր վերայ: Առհասարակ

ձեռնտու լինին հանգամանքների յարմարութիւնքը: Շատ {գեղեցիկ} կը լինէր, որ մեր ազգակիցքը Մոսկուայի պէս տեղում

կարասիքներով: Սենեկի հիւսիսային պատի մօտ մի {գեղեցիկ} սօֆայի վերայ նստած էր Շամիլը, նորա երկու կողմում

անունի վերայ: Այդ միջոցը դարձաւ իմ համար մի {գեղեցիկ} ուսման ժամանակ, այդտեղ աւելի հիմնաւոր կերպով սկս

ետոյ քնեցայ: Ինձ թուեցաւ, թէ գտանւում եմ մի {գեղեցիկ} դաշտում՝ կանաչ արօտի վերայ, թեք ընկած մի ծառի տ

ելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու եւ բնութեան {գեղեցիկ} տեսարանքը վայելելու։ Ես չէի՞, որ այն ջերմ եղանա

հետ ունենայի մի հասարակաց գաղափար: Շատ պատահեցայ {գեղեցիկ} եւ պատուական հոգու տէր մարդերի, որոնք դարձան ինձ

արմանալի: Վերսայլի պարտէզը զարդարած է հարիւրաւոր {գեղեցիկ} մարմարիոնեայ արձաններով. այնտեղ են բոլոր մարդերի

մ է Սէյնի միւս կողմում՝ քաղաքի ծայրում. բաւական {գեղեցիկ} շինուածք՝ երկու յարկով, որի վերայ կարելի է ժամա

րեք կարգ բաժանուած: Վարժարանը ունի եւ մի բաւական {գեղեցիկ} եւ բաւական ընդարձակ մատուռ: Աշակերտքը այդ դպ

ներում: Ազգային վարժարանը բաղկանում է մի բաւական {գեղեցիկ} տնից, ուր գտանւում են արգոյ կառավարիչների բնակար

ց ամենեւին խնայելու, կորան, կործանուեցան եւ այն {գեղեցիկ} արձանները, որ այսօր կարող էին հասկացնել մեզ Հայո

ընծան, պարգեւել է ճարտարագէտ Պ. Պատկանեանցին մի {գեղեցիկ} բռիլլիանտիայ մատանի, իսկ Թագաւոր Ժառանգը շնորհել

աւառները եւս պիտի հասանեն Պօլսի օրը, այն, որ մի {գեղեցիկ} առաւօտ թէ՛ Պօլսի եւ թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտ

ուսանում են ամեն հասակի մարդիկ: Նա ուսուցանում է {գեղեցիկ} հայախօսութիւն, նա մշակում է լեզուն - աննկատելի կ

Քաղէ փնջիկ Թացեալ ի ցօղ զմատունս: Զի՜ {գեղեցիկ}, Զի ընդ առաջ յայգորել Բերի յուշիկ,

Խաբուած անարգ երեսի։ Մանկութիւնը {գեղեցիկ} էր, Եթէ ես գործ դնէի, Իմ գործերին պա

ր շրթունք, Մարմարոնեայ մարմինն է, Թէ {գեղեցիկ} երկրիս վերայ Կայ ` միմիայն այն նա է:

Իմ գնացած ճանապարհի ծայրումը Ահա բացուեց մի {գեղեցիկ} հրապարակ, Մարմարոնեայ գեղեցկաշէն աւազան,

գետինը փորում էր անդադար. Ո՛հ, թէեւ այնքան {գեղեցիկ} էր իմ աչքին, Բայց երկիւղից սիրտս զարկում է

։ Ելայ ու գնացի մեր գիւղին մօտիկ {Գեղեցիկ} մի դաշտ, դրութեամբ փոքրիկ, Որի սահմանը փակ

հմանը փակել են բլուրք. Տեսարան աչքի ուրախ, {գեղեցիկ} ։ Բնութիւնն իւր ամեն գեղեցիկ ձիրքեր

ի ուրախ, գեղեցիկ։ Բնութիւնն իւր ամեն {գեղեցիկ} ձիրքեր Զեղխօրէն այստեղ անխնայ թափել էր.

նորա հետք երեւելի էր։ Արեւն, երբ որ {գեղեցիկ} դէմքով Հորիզոն ի վեր խաղում է փառքով,

Փարպեցին, այս բոլորը մանրամասն պատմելուց յետոյ {գեղեցիկ} նկարագրում է հայոց եկեղեցականութիւնը, նաեւ հինգե

գրուածք, ազատ հայեցուածքներով, ընտիր ճաշակով, {գեղեցիկ} բարոյականութեամբ, ինչ լեզուից եւ թարգմանուած լին

սիների մէջ, մանաւանդ եթէ աշխատութեան խորհուրդը է {գեղեցիկ} մի պատմութիւն կարդացողների ճաշակը եւ հասկացողութի

հենական անմատչելի լեզու։ Անցան այն ժամանակները, {գեղեցիկ} խօսում է Պարոն Պիսարեւսկին, ) երբ համարում էին

է. դեռ շատ եւ շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով {գեղեցիկ} եւ յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նո

վի գրական կենսական անհրաժեշտությունը, վերջապես, {գեղեցիկ} միտք է հղացել իրագործել իր համոզմունքները ամսագրի

ը, պահպանելով նախնական արմատն ու հիմքը, պարզ ու {գեղեցիկ} հաղորդակցվի ժողովրդի հետ, ժամանակակից կենդանի հա

երի պատմությունը: 4. Բարոյա-գեղագիտական եւ {գեղեցիկ} գրականությանը վերաբերող հոդվածներ. այստեղ գեղեցի

եղեցիկ գրականությանը վերաբերող հոդվածներ. այստեղ {գեղեցիկ} ձեւի մեջ կզետեղվեն ինչպես արձակի, այնպես էլ պոեզ

գտանւում այդպէս մի տեղ ամփոփուած այդքան ընտիր եւ {գեղեցիկ} նիւթեր ընթերցանութեան համար, որքան այդ գրքի մէջ

գէտ գործակատարութեան վաստակը վերջաւորւում է երկու {գեղեցիկ} ճառով, որոնց մինը է Սոկրատէսի վարքը եւ միւսը Քրի

արանքի վաստակը դարձած է այս րոպէիս մի յաւիտենական {գեղեցիկ} արձան, որով պիտոյ է անմահանայ նորա միշտ գեղեցիկ

գեղեցիկ արձան, որով պիտոյ է անմահանայ նորա միշտ {գեղեցիկ} անունը։ Լեզուն, որով գրուած է այդ գիրքը, ա

, որ ամենայն մարդ մի կերպ խօսի, կամ թէ վերին կամ {գեղեցիկ} մտքեր բացատրուին խաժամուժ ամբոխի անկապ ու կցկտուր

ւթիւն յանձն առած ու գլուխ բերած, այնքան յստակ եւ {գեղեցիկ} ոճով խօսելով իւր գրքի մէջ, այնուամենայնիւ, այնք

օր մի յառաջ, եթէ կան, հանդէս ելանէին այդ աւելի {գեղեցիկ} հայախօսքը, մեր ամեններիս մխիթարութեան ու դաստիար

քացութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին՝ {գեղեցիկ} եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողովրդի դաստիարակութեան

գերմանական ուսումնականք չեն ուսել առնուլ նոցանից {գեղեցիկ} եւ կենդանի ձեւով աւանդելու գաղտնիքը: Այս պատճառո

նկճուել էր իր որդու մահի ծանրութեան տակ: Շատ {գեղեցիկ} նկատում է Հայմը Հեգելի թոյլ լարը. նա ասում է. "

ղութիւնը եւ խարդախութիւնը շատ բանի մէջ երեւեցաւ: {Գեղեցիկ} էր պատասխանել հին փիլիսոփաներից մէկը մի անառակ մա

ատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի համար, եւ թէ նա մի {գեղեցիկ} զարդ էր հռոմէական ժողովրդի համար, եւ նախախնամութ

վն է ստանում այն եօթն օրավար հողի արդիւնքը եւ այն {գեղեցիկ} տուները, որ ունի նա Քուէպէքի մէջ, խաբուած քահան

ւղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նորան փոքր չօգնեց եւ իւր {գեղեցիկ} համբաւը, որ ստացել էր մի քանի հին հայեացքով եւ հ

այնքան իմաստութեամբ է ասած: Սորա կեանքը թէ ի՛նչ {գեղեցիկ} խրատներ են մեր համար, թող իմանան ուղեղաւոր գլուխ

իւր պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառներով. բայց իւր {գեղեցիկ} բնաւորութեամբ եւ ցածուն համեստութեամբ կարողանում

), ասում է ինքն Փարպեցին, իր Թղթում, պաւղոսեան {գեղեցիկ} անզգամութեամբ (եր. 42)։ Պատճառ ունինք ենթա

1. " Տեսեալ որդւոցն Աստուծոյ զդստերսն մարդկան զի {գեղեցիկ} էին առին իւրեանց կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին

ոթուին։ Արարատեան բարբառում, որի կատարեալ եւ {գեղեցիկ} գաղափարը, մօտաւորապէս, տալիս է մեր " Հիւսիսափայ

կարիքն ամենամեծ, օգնութիւնը ամենամերձ " անունով {գեղեցիկ} գործը մեր ազգային կենդանի լեզուով։ Աւարտելով այդ

լ առողջութիւնը՝ զոհեց միանգամայն եւ իւր կեանքը։ {Գեղեցիկ} խօսեց Պ. Նազարեանց վարդապետը իւր դամբանական ճառի

է, որ ես քանի ժամանակ յառաջ, Փարիզումը, հանեցի {գեղեցիկ} խռովութիւն: Ժողովուրդը երեք օր շարունակ կռւում է

չ խորհուրդ ունի գործը... - Այդ լաւ է, այդ {գեղեցիկ} է, ահա լաւ բան, - ասաց սատանան. - յետոյ ի՞նչ ե

: - Բայց ի՛նչ դուրս եկաւ դորանից: - Շատ {գեղեցիկ} բան: Այս պայմանով ես այնպէս խառնափնդորեցի յիմար

ացիք միանգամայն կանայք են: Ես կապեցի նոցա մէջ մի {գեղեցիկ} դաշնադրութիւն. նոքա երդում կերան, որ երեւելի ապ

, որ ես երկար ժամանակ խաբեցի նորանց, խոստանալով {գեղեցիկ} գալոց օրեր, հարստութիւն, բարօրութիւն, ազատութի

բար չէր սկսած եւ այլնից: - Վիպասանութիւնը, {գեղեցիկ} գործ է, հիանալի է, Ձեր մռայլութիւն, - ասաց վէզ

ուտ խոստմունքով որսալ, յանդգնութեամբ զարմացնել, {գեղեցիկ} խաբել, բարեհաճեցէ՛ք այս բոլորը իմանալ, մռայլութ

այն պատճառով, որ բերանով խօսելու ժամանակ այնպէս {գեղեցիկ} բացայայտելու չէիր քո միտքը, որքան գրելով միեւնոյ

ծ զաւակները, որ լինին եւ շարունակուին լաւ լաւ եւ {գեղեցիկ} օրագրութիւնք, բայց այս բաները թող ինքեանք լինին

է շատ բաների: Դոցա կարգումն է եւ այն, որ մի շատ {գեղեցիկ} աղջիկ, որի վերայ սիրահարուած է եղած երկար ժամանա

ւնէր, կարճ խօսելով, փիլիսոփայ մարդ էր: Ինչպէ՛ս {գեղեցիկ} մեկնում էր ժողովածուն. ապա եկեղեցի եւ կաթողիկոս

ուրեմն: - Մի քանի ժամանակ է, որ երազում մի {գեղեցիկ} աղջիկ տեսանելով, սիրահարուել էի նորա վերայ, այն

որա վերայ, որպէս թէ այդ հաւի մէջ տեսանում էի այն {գեղեցիկ} օրիորդը, որ խելքս առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ մ

էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց վերաս: Իմ {գեղեցիկ} օրիորդի ուրուականը կանչելը եւ այդ հրէշի ինձ երեւե

եանցը կարծում էր նոյնպէս, թէ այդ օրիորդը պիտոյ է {գեղեցիկ} եւ սուր ձայն ունենայ․ նա եզրափակում էր այսպէս նոր

իսի ուխտատեղեր, որ օրհնենքագիր ստանանք: Ախ ի՛նչ {գեղեցիկ} են այդ օրհնութեան գրերի ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի

ահա, եկեղեցու տարեկան ելից եւ մտից տակը գրւում է {գեղեցիկ} գրչով. " Հոգեւոր կառավարութիւնս վերահասու եղեալ

այն հանգամանքը, որոնց թոյլտուութենից կախ էր այդ {գեղեցիկ} գաղափարների իրագործութիւնը: Իմ այս մազերը չեն սպ

ելու դիտաւորութիւն ունի։ Մահտեսի Թովմասի Մարիամը {գեղեցիկ} աղջիկ է եւ վարժուած, ո՜վ գիտէ... Յանկարծ

ծեց իմ համար Պորտիչիու Համը անունով ողբերգութեան {գեղեցիկ} ներածութիւնը: Ես չգիտէի, որ ունի նա " Տէ՛ր կեցո

րը եւս զրկուեցան այդ քաղցր երգի վայելքից, որ շատ {գեղեցիկ} երգում էք: - Խնդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան

մասին: Առանց կեղծաւորութեան ասում եմ, դուք շատ {գեղեցիկ} երգում էք, եւ ոչ միայն ձեր, այլ եւ ձեր բարեկամն

համեմատաբար: Այո՛, կատարելութեան ցանկութիւնը մի {գեղեցիկ} առաքինութիւն է եւ եթէ դուք այդ աչքով նայում էք խն

եցայ պատին, եւ ահա լսում եմ, որ շաղփաղփում է մի {գեղեցիկ} օրիորդի մասին, որ չգիտեմ թէ ուր տեսել էր, եւ այ

ւոր պատճառն է այս բոլոր բաների: Նորա կինը, թէեւ {գեղեցիկ} հռչակուած, սակայն իմ ընտանիքի համար դարձաւ մի ան

, որ լինէր մօտ երեսուն տարեկանի: Ինքը խարտեաշ, {գեղեցիկ}, կապոյտ աչքերով, մազերը կարգով սանրած եւ իւղած

ցած, ասաց նորան: - Ես անչափ շնորհակալ եմ այդ {գեղեցիկ} խուսակցութեանդ վերայ. ճշմարի՛տ, ես շատ խելօք մա

գար ես կ՚աշխատէի ամենայն օր խօսել քո հետ այսպիսի {գեղեցիկ} բաների վերայ, բայց ի՞նչ առնես, աշխարհի սուտ եւ

օրինակ առնուր նոցանից. նորա հագուստները մաքուր, {գեղեցիկ}, նոր եւ արժանաւոր պաստառներից: Թիւթիւնճի-օղլուի

ր Մանուշակի գեղեցկութիւնը. նորա գլուխը ծածկած էր {գեղեցիկ} թաւիշեայ ֆէսով, որի շրջանակը կարած էր չերքեզի ոս

ժապաւէնով, եւ որի վերայ ձախ կողմումը տատանում էր {գեղեցիկ} ոսկեթել փունջը ամէն մի ասեղ կոխելու եւ հանելու ժա

ի կապային, այլ կարած նոր եւրոպական ձեւով, իրանը {գեղեցիկ} քաշած, այնպէս, որ մէջքի տրամագիծը հազիւ թէ լինո

, որի տակից առանձին ոսկի շղթայով կախած փոքրիկ եւ {գեղեցիկ} ոսկի խաչը բարձրանում էր եւ ցածանում էր նորա շնչառ

նա պսակւում էր Մանուշակի հետ, տեսանելով, որ նա {գեղեցիկ} է, բայց առանց ամենեւին մի հոգեկան ձգտողութեան,

բայց ձայն, աղաղակ, ամենեւին: Տեսանում է մի {գեղեցիկ} կին, պառկած փափուկ փետրալից անկողնի վերայ, ծննդ

ռներ, որոնց վերայ երեւում էին նստած երեք այնպիսի {գեղեցիկ}, մատաղահաս, տասնեւուեց կամ տասնեւեօթն տարեկան ա

մատանին... - Ի՞նչ պատճառով մատանին ոչ. շատ {գեղեցիկ} շինուած է, քարը թանկագին... - Գիտեմ, - ընդ

կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում են, թէ Մխիթարը մի {գեղեցիկ} կերպարանքով մարդ էր՝ հեզ ու խաղաղ հոգով։ Բայց ա

որ էր ստէպ կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ չէ։ Մխիթարի {գեղեցիկ} յատկութեններից մինն էր նորա համբերութիւնը, այլեւ

էր եւ դեռեւս չէր լուսացել բանական լուսաւորութեան {գեղեցիկ} առաւօտը, որ տակաւին չգիտէին ազատութեան ճաշակը,

թոռից մի անգամ գնուեցաւ լի քսակով, երկրորդումը՝ {գեղեցիկ} հարսնացուի փաղաքշական խօսքերով։ Մինը Հռովմի քահա

յ, հոգ տարան բարւոքել ներկայն, որ սա ապագայումը {գեղեցիկ} եւ երջանիկ օրերի մայր դառնայ։ Ազգերը, որ մինչեւ

նաւոր մարդերի համար։ Թող ինքը՝ Մխիթարը, չլինէր {գեղեցիկ} հայկաբան, թող գրէր նա աւերուած ու խանգարուած ոճո

նի զմուտ ի նուիրականդ այդ տաճար, որոյ փականք ըստ {գեղեցիկ} ասելոյ գերապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի կորուսեալ է

եան կամ ի ճոխութեան լեզուին, այլ ի բանաստեղծական {գեղեցիկ} մտացն, որք առ մեզ բնաւին չիք. եւ թէ տացեն եւս ա

Կարգի։ Իգնատիոսը պատանեկութեան հասակում շատ {գեղեցիկ} էր եւ անչափ կնամոլ։ Բայց այս միակերպ կեանքը, թէ

փառաւոր կերպով պաշտպանեց Համալսարանի իրաւունքը։ {Գեղեցիկ} ճարտարութենով ապացուցեց Յիսուսեանների վնասակարութ

մենայն տեսակ զրպարտ թշնամանք։ Այս անցքը {գեղեցիկ} նկարագրած է ամենայն մանրամասնութենով, Գերապատիւ Ս

թեան իսկական պատճառը, որովհետեւ ես իմ մանկութեան {գեղեցիկ} ժամանակին աշակերտեցայ ոմն Ստեփաննոս անուն մէկ քահ

յ թէ լի էր օդային հանճարեղ պարառութեամբ, ինչպէ՞ս {գեղեցիկ} մեկնում էր այն սաղմոսի ծածկամիտ, առանց այբ եօթն

նալի անել նորան ժողովրդեան։ Նախ որ ոյ-ը ու-ից ոչ {գեղեցիկ} է եւ ոչ վսեմ. ու վերջաւորութիւն սեռական աներեւոյ

համօրէն ազգի գործածած, նոր լեզուի մէջ միշտ աւելի {գեղեցիկ} եւ աւելի պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ նոր լեզո

է լսվում ժողովրդի մէջ, երկրորդ՝ պ. Պռօշեանցը, {գեղեցիկ} եւ վսեմ ձեւերի հետեւելով, (?) բուն իրը փախուցե

իւն եւ քաղաքակրթութիւն բառերը բերան առնում: {Գեղեցիկ} է խօսում հոյակապ Լիբիզը իր նամակների մէջ, " երեւ

ն: Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ, նոյնպէս {գեղեցիկ}, բայց մենք ուզում ենք միայն Նանիկը մէջ բերել (ե

քէրին նայելով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները աւելի {գեղեցիկ}, աւելի հոյակապ եւ աւելի յարմար են բնակութեան, ք

կութիւնը իրաւունք չէ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական {գեղեցիկ} կայ եւ ո՛չ դրական գեղեցկութիւն. ամեն բան կախւում

եմ դարերով առաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ {գեղեցիկ} էին թւում մեզ, այսօր մարդ չկայ, որ հագնի, եւ ե

ս չկայ, շորը նոյնն է, ինչ որ տասը տարի առաջ շատ {գեղեցիկ} էր երեւում եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղա

եծ պաշտօնը, միեւնոյն բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ {գեղեցիկ}, ներկում են նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, յ

եռաբար, ուրեմն նոր լեզուն տգեղ չէ։ Սորա հակառակ {գեղեցիկ} համարուածը չէ թողնում ժամանակը, իսկ հին լեզուն վ

վաղուց թողել է նա, ուրեմն նորա համար հին լեզուն {գեղեցիկ} չէ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ նայել ա

առանց ուրիշ խորհրդի, միմիայն գեղեցութեան համար։ {Գեղեցիկ} պատկերի, գեղեցիկ արձանի վրայ նայելով՝ կշտանում

ի, միմիայն գեղեցութեան համար։ Գեղեցիկ պատկերի, {գեղեցիկ} արձանի վրայ նայելով՝ կշտանում է մեր հոգու գեղասի

էս կամ այսպէս հագուիլ, իրենք իսկ կը թողուն իրենց {գեղեցիկ} համարուած հանդերձը եւ կը ստիպին փաթաթուիլ արջի մո

նլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը {գեղեցիկ} էր, բայց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թ

մինչեւ անգամ Միքել Անջելօյի ձեռագործքը, ի՜նչպէս {գեղեցիկ} են, ի՜նչպէս կատարեալ, ո՛րքան ներդաշնակութիւն կա

Պարո՛ն, մեզ կնիկ է հարկաւոր ներկայումս, իսկ մեր {գեղեցիկ} նախամարքը ապրեցան եւ մեռան երկու հազար տարի առաջ

ռը արձանները, որ մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ այո՛, {գեղեցիկ} են, բայց ինչ օգուտ, որ ընկերական կեանքում չեն կ

նքը երբէք աւելի չէ նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի {գեղեցիկ} չէ, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քա

մ մենք ասում ենք, որ հին լեզուն նորից նախընտիր, {գեղեցիկ} եւ մշակուած համարուիլը, շատ պինդ կապուած լինելով

անելու, այն պատճառով, որ նորա մեռած մայրը աւելի {գեղեցիկ} էր, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով նո

պիտանի անդամ։ Բայց իր մօրը նման չէ, կամ այնպէս {գեղեցիկ} չէ։ Այս խնդիր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօ

, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը չնմանելով աւելի {գեղեցիկ} լինել իր տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը պնդանայ

նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի, կարող է նա եւ {գեղեցիկ} չլինելով, իր ընդունակութեամբ եւ լուսաւորութեամբ

լոգիական պահանջներին համապատասխան: Եթե չկա ավելի {գեղեցիկը}, մարդ արարածը չի հրաժարվի նույնիսկ ամենաայլանդակ

մ ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսքը այն չէ, թէ առաջինն է {գեղեցիկը}, թէ երկրորդը, այլ այն, թէ ո՞րը սոցանից հանրակա

ամեն օր փոփոխութեան է ենթարկւում։ Անցեալ տարուայ {գեղեցիկը} այսօր է տգեղ լինում, իսկ այսօրուայ գեղեցիկը՝ առ

ուայ գեղեցիկը այսօր է տգեղ լինում, իսկ այսօրուայ {գեղեցիկը} ՝ առաջիկայ տարում։ Սորա պարզ եւ շօշափելի օրինակը

ը, որոնց մէջ գտանւում էր այն ժամանակուայ երեւելի {գեղեցիկներից} Բերրիեան դքսուհին, խլում էին Օրլէան Դուքսի բոլոր

երբէք կարող էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, զորոց {գեղեցիկս} ի յառաջաբանութեան ճարտասանութեան իւրոյ Միքայել եպ

ծերը, մեկնում է այդ ժամանակի ճարտարագիտութեան եւ {գեղեցկագիտութեան} հոգին եւ այլն: Բայց արգոյ հեղինակը, ամենեւի

երեսին: Այսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի պատանի {գեղեցկադէմ} եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց ին

Ուսանող Ամիրեանին: Նորան կոյսը {գեղեցկադէմ}, Նորան ժպտաց միմիայն. Նորա համար նա

յսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի պատանի գեղեցկադէմ եւ {գեղեցկազգեստ} մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի բ

եսին մի ապտակ, մի այնպիսի ապտակ, որի զօրութենից {գեղեցկախօս} ճարտասանը, որ նստած էր գդակի դրօշակի առանցքի վեր

րնոնին (Maillard de Tournon), որ շատ խելացի եւ {գեղեցկախօս} մարդ էր (Բօսսիւետի բարեկամ), Անտիոքի Եպիսկոպոս

ել զոր ինչ շրթունք իմ չզօրին ըստ ամենայն արժանեաց {գեղեցկախօսել}... - Դարձեալ յիմարութիւն. յիմարութիւն յի

իոսը հիւանդ էր տենդով, այսուամենայնիւ մի այնպիսի {գեղեցկախօսութեամբ} ջատագովում էր Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների

ւմը կարողացաւ նա մի քանի ընկեր ճարել։ Նա այնպիսի {գեղեցկախօսութենով} նկարագրեց նոցա կամաւոր աղքատութեան ուխտը, որ իսկ

մռայլութիւն ձեր մոռացեալ է զգեղեցկախօսութիւն իմ, {գեղեցկախօսութիւն} զոստիկանի գրականութեան, որոյ ամենախոնարհ յայտնու

գոյութիւնը եւ որպէս ատենախօսը: Այդ ատենաբանների {գեղեցկախօսութիւնը} " անձնագովութեամբ լիքը դատարկաբանութիւն է " - միա

յ Կաթողիկէին, որ 'ի Վաղարշապատ քաղաքի, շինէ զնա {գեղեցկայարմար} եւ չքնաղատես կոփածոյ քարամբք " (Յովհ. կաթ., Պ

լայն շուրթի վրայ ման գալու: Բայց որչա՞փ աւելի կը {գեղեցկանայ} այդ լիճը, որչա՞փ աւելի զուարճալի կը լինի նորա շր

ին, Ընդ շունչ գարնան՝ որպէ՞ս եւ ձորք {Գեղեցկանան}, դալարին: Որպէ՞ս ըղձայ այր շինական Բ

ծ խաչի վերայ: Այցելուն աչքը ձգեց լայնարձակ, {գեղեցկանիստ} բակի վերայ. ոչի՛նչ, եւ ո՛չ ոք... Այնտեղ ապրո

: Ինչպէս եւ եղած լինէր այս, միայն քաղաքը բաւական {գեղեցկաշէն} է, տուները՝ եւրոպական ճարտարապետութեամբ, մանաւ

ա բացուեց մի գեղեցիկ հրապարակ, Մարմարոնեայ {գեղեցկաշէն} աւազան, Ուր գործում էր ջուրը այնքան աղաղակ

շատ անծուծ եւ տգեղ բաներ էին. այս տգեղութիւնը, {գեղեցկացաւ} եւ միանգամայն նոր կերպ ստացաւ, ինչ ժամանակ յոյնե

աւելի այլանդակում են մանուկի կերպարանքը, քան թէ {գեղեցկացնում}. պատճառ, բնութեան անբռնաբարելի իրաւունքի վրայ չ

ակած: Հրաւիրուած քուրերը, ամէն մինը հրեշտակի {գեղեցկութեամբ}, հագնուած էին միակերպ, եւ մին-մին գալով ողջունե

ողոցի, որ գրեա՛ թէ առաջինն է ի Կալկաթա, ո՛չ ըստ {գեղեցկութեան}, այլ վասն վաճառական գործողութեանց: Քարեղեն

. - թոռները հարց արին. " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի {Գեղեցկութեան} իմ գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն եւ հինգի միւ

քի: Յաւերժական հարսերի Շրթունքներից նրբանուրբ {Գեղեցկութեան} պանծալի Ապրշումէ քօղը սուրբ Շղարշում է լաւ ձգու

Ո՞ր բլուրների կամ ո՞ր հովտի Դու զարդ եղար {գեղեցկութեան}: Յորդանանու իստակ ջրի մօտ Արեւ

ց արին: " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի {Գեղեցկութեան} իմ գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն ե

տահում է նոցա խօսել յունական արուեստի յաւիտենական {գեղեցկութեան} մասին այնպիսի լեզուով (այսինքն ձեւով), որ կարո

էր, որ անմաքուր ոգիների միջնորդութեամբ կանչէի իմ {գեղեցկութեան} գաղափարի ուրուականը, որ անտարակոյս պիտի երեւէր ի

փողի եւ չափուողի յարաբերութիւնքը չնշանակուին։ {Գեղեցկութեան} մօտաւոր սահմանը, բնութեան մօտ լինելը կամ բնութեա

ասին մենք խօսեցանք, այսինքն՝ յարաբերաբար դրական {գեղեցկութեան} տեղ առնուածը, այլ է մի ուրիշ գեղեցկութիւնից, որ

էս էր տասը տարի առաջ, ապա ուրեմն այն ժամանակուայ {գեղեցկութեան} եւ ներկայ տգեղութեան պատճառները պիտի փնտռենք մեր

ն կախարդել մեր աչքը։ Յայտնի է թէ, հին լեզուի {գեղեցկութեան} իրաւունքը՝ գեղեցկութեան եւ այն կատեգօրիայով չէ կ

Յայտնի է թէ, հին լեզուի գեղեցկութեան իրաւունքը՝ {գեղեցկութեան} եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթել նոր լեզուի իր

պէտքերը չհոգացուին։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը էլ {գեղեցկութեան} չի նայիլ, միայն թէ մի բան գտնէ, որի մէջ պատսպար

արիներով Հռովմ են նստում՝ սիրահարուելով անտիկեան {գեղեցկութեան} կամ ճարտարութեան։ Այս դրութիւնից պարզ տեսնում

պարզ տեսնում ենք, թէ ինչ աստիճանի տղայական է լոկ {գեղեցկութեան} խնդիրը, լեզուի խնդրի մէջ, որ ծառայում է մարդու

ն ծառայել։ Միմիայն նայելով նոցա սառը եւ անկենդան {գեղեցկութեան} վրայ կամ զարմանալով քանդակագործի հանճարեղ ճարտարա

գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, վերացական {գեղեցկութեան} սիրահարուելով, իրական աշխարհի պէտքերը, այո՛, ե

եռած մայրը աւելի գեղեցիկ էր, նոյն այն հին լեզուի {գեղեցկութեան} պատճառով նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւո

եւ այդ պատճառով աչքերս վերստին կախարդուեցան նորա {գեղեցկութենից}... - Այսօր առաւօտ ուղարկեցի քեզ այն տոմսակ

մէջտեղում նստածը փայլում էր մի առանձին, սքանչելի {գեղեցկութենով}, որի նմանը դեռեւս չէ ստեղծել մարդկային ճարտարութ

քը եւ սոցանից երեւցած կեանքի պատկերը այն աստիճանի {գեղեցկութիւն} ունին, որ մենք չենք կարող մեր խօսքերով բացատրել

արհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ դրական {գեղեցկութիւն}. ամեն բան կախւում է այն կէտից, ինչ կէտից նայում

ի ձեւի ցոլացումը։ Սորանից պարզ երեւում է, որ {գեղեցկութիւն} խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, եթէ գործ է դրւում հին

ւ մունջ բնակարանի մէջ մանաւանդ զգալի էր Մանուշակի {գեղեցկութիւնը}. նորա գլուխը ծածկած էր գեղեցիկ թաւիշեայ ֆէսով,

ջիկը, թէպէտ շատ սիրուն չէ, բայց ի՞նչ հարկաւոր է {գեղեցկութիւնը}, հացով ուտելու չես, գոնէ արծաթը շատ է, երկու հ

ր մաշւում է սէրի ախտով։ Հին լեզուի ջատագովեալ {գեղեցկութիւնը}, նորա աւելի մշակուած լինելը, նոյնպէս իրաւունք չ

, թէ Նապալէոն առաջինը եղած չէ աշխարհի երեսին։ {Գեղեցկութիւնը} իրաւունք չէ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ

մն ստացաւ դարձեալ չափի պաշտօնը. ուրեմն եւ լեզուի {գեղեցկութիւնը} պիտի չափուի բնութեան չափով։ Բայց մարդկային խօսքը

եզուի իրաւունքը ջատագովելու համար։ Անշուշտ, այն {գեղեցկութիւնը}, որին մասին մենք խօսեցանք, այսինքն՝ յարաբերաբա

ադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը նախընտիր է, քան թէ {գեղեցկութիւնը}, որովհետեւ կեանք չկայ, եթէ պէտքերը չհոգացուին։

ւստի ամենայն իրաւունքով հարցնում ենք, հին լեզուի {գեղեցկութիւնը}, թերեւս թոյլ տալով այս, հերիք պատճառ է, որ նոր

ղէ՛ք դորանց, տգեղ են, չունին այն ազնիւ եւ վերին {գեղեցկութիւնը}, ինչպէս էին ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը ե

միւս կողմից " Հայոց աշխարհի փափկասուն տիկինների " {գեղեցկութիւնը} ։ Ասենք թէ խելագարուեցայ եւ դուրս ձգեցի, դորանով

ները դրինք՝ ոչ թէ խոստովանելով հին լեզուի դրական {գեղեցկութիւնը}, կամ նորի դրական տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն թ

դրական գեղեցկութեան տեղ առնուածը, այլ է մի ուրիշ {գեղեցկութիւնից}, որ ամենեւին բան չունի բնութեան հետ, այլ կախւու

լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ, բաղդատական {գեղեցկութիւնք} կամ կատարելութիւնք հանդէս հանելու, ինչ իրաւունք

բանությամբ, թե Վատիկանի արձանները շքեղությամբ եւ {գեղեցկությամբ} շատ ու շատ գերազանցում են նրան: Ճիշտ չէ՞, որ ապ

՝ լռելյայն, բայց փաստացի բացառումը չէ՞ ոչ միայն {գեղեցկության}, այլեւ պիտանիության, այն բանի, որ մի ժամանակ պ

ության արդյունքը դյուրամարս լինի. այստեղ ձեւը եւ {գեղեցկությունը} երկրորդական են: Ոչ մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն

իմաստով) Միքել Անջելոյի մեռած ու սառն արձանների {գեղեցկությունից} ու շքեղությունից, երբ նրան պակասում է իրական եւ

նոջ՝ Մարիա Մեդիչիսի ընդառաջ, որ այն ժամանակուայ {գեղեցկուհիներից} առաջինն էր, խելացի եւ խորագէտ կին, որի ճակատը գ

ճաշակը փնտռում էր, առանց ուրիշ խորհրդի, միմիայն {գեղեցութեան} համար։ Գեղեցիկ պատկերի, գեղեցիկ արձանի վրայ նայ

տ ընդունակութիւնը եւ ձգականութիւնը ունենայ, մենք {գեղեցութեան} ճարտարապետից կամ սիրողից կը խնդրենք, որ իր չափը

կան ստոյգ վկայութիւնք. թէեւ Վաղարշապատից մնացած {գեղը} հեռացել է այժմ նորանից։ Էջմիածինը հիմնուած է Ս.

ս պատմում է հանգուցեալը, Աբովեանը մինչեւ Փարաքար {գեղը}, որ գտանւում է Երեւանի եւ Էջմիածնի մէջ, ունեցել

ի կէս փայը, ոտ ու գլուխն էլ տան տիրոջն ա: Բոլոր {գեղը} տասնութ տուն ա. ամէն մի տան տասը տասնըհինգ տընու

լա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն էլ փողով ա, {գեղըցուն} էլ ունի ո՛չ. մերն ա որ մէջտեղը փչանում ա: Մարդս

լորդ արծաթ ունիս, քեզ մի բարի խորհուրդ տամ։ Մեր {գեղի} մէջ չկայ աղջիկների ուսումնարան։ Դու այդ քո աւելո

: - Ինչպէ՞ս: - Լսի՛ր, եթէ կամենում ես {գեղի} մէջ բնակուիլ, ապա ուրեմն միւս գեղացիների չափով կ

պիտի ընթանայ երկրագործութիւնը: Պիտի իմանաս, որ {գեղի} եւ քաղաքի իւրաքանչիւր անդամը, հաւասար չափով իրաւ

ւր յատուկ հողը, որ պիտի սեպհական մնայ քաղաքի կամ {գեղի} հասարակութեան: Քաղաքի կամ գեղի բնակիչքը հաւասար

ն մնայ քաղաքի կամ գեղի հասարակութեան: Քաղաքի կամ {գեղի} բնակիչքը հաւասար իրաւունքով ազատ են իւրեանց բաժին

ս այն հողի վերայ իրաւունք ունենալուց: Ապա եթէ մի {գեղի} մէջ 100 տարու միջոցում, հողերը աղքատից հարուստին

միջոցում, հողերը աղքատից հարուստին վաճառուելով, {գեղի} հասարակութեան սեպհական նշանակուած հողի քանակութիւ

մազերն արձակ Վազեց աղջիկ սգաւոր Դէպի {գեղի} գերեզմանքը, Ծունկ չոքեց մի շիրմի մօտ:

կոս նստող Մուշէն Երեւանի մօտ Կոտայի նահանգից էր, {գեղի} անունը զանազան ձեւով են դնում ժամանակագիրք՝ ոման

ուի որպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որպէս ամբողջ մի {գեղի} նկարագիր. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի խորհուրդն էլ ա

ներկայումս կայ Աշտարակում, ինչ վիճակում որ է այդ {գեղի} կեանքը, այդ բոլորը մեզ հասկացնելու համար իր բոլո

ողջանալու համար աշխատելը աւելի լաւ: Աշտարակ {գեղի} հասարակաց տեսչութեան եւ հասարակաց տնտեսութեան մաս

Դառը բողոք լսւում է Վայկունի բերնից. " մեր {գեղի} ամէն բանն էլ լա՛ւ ա, ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տան

տալու, էրկու էնքան են առել. սաքի ասում են, որ {գեղի} միջին տարեկան մասրաֆ ա էլել, փչացել ա, պտի լրաց

ը, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ էլ իրան {գեղի} գտնուածից տանում ա նրան"։ - Սօ՛ս ջան, - պա

րջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն էլ {գեղիցը} գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու բերում.

կու մարդ իմ բարեկամներից իմ դիհը քաշի, տասը մարդ {գեղիցը} քու դիհը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձա

ովրովին կը գանգատեմ, երբ որ քեզ կ՚ուզի նա, հետդ {գեղիցը} մի թուղթ կը բերես, թէ գանգատողն ինքն ա մեղաւոր (

մ, սպանություններից եւ խմբական աքսորներից հետո, {գեղձախտի} բժիշկ Լուի Ֆիլիպը Դռանը խորհուրդ տվեց, որ նա միա

ւ համար: Եւ այս երկու դիպուածում, այսինքն՝ թէ՛ {գեղում} եւ թէ՛ քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շին

բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւում են այն {գեղում} կամ այն քաղաքում: Եւ եթէ դու, լինելով քաղաքացի

է ` մի փոքր քաղաքային ամոք կերպարանքով: Դիցուք, {գեղում} ստանում էր նա օրական հինգ ղուրուշ, իսկ քաղաքում

է եւ ծախքը: Եթէ մարդը, հինգ ստանալով, աղքատ էր {գեղում}, աղքատ կը լինի Պօլսի մէջ կամ այլ քաղաքներում, ՝

ն ընկերական պայմանները, որոնց մէջ էին նոքա իրենց {գեղում}. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ ասացինք, այդ աղքատութ

չ բանի համա՞ր. դա ինչ է, որ մարդ փառաւորէ: Մեր {գեղումը} մի դրացի կին կար. նա շատ անգամ վայր էր քարշում կ

ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - ասում է Սօսը, - էդ ո՞ր {գեղումը} չի մասրաֆ ըլնիլ. մի մովրով (կառավարութեան աստիճ

պատմում մեզ արգոյ հեղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնու {գեղումն} ա վեր եկած, իրանց բարեկամի կամ ճանանչի տներումը

անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր նորին ի նմին Կողբ {գեղջէ} Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի թարգ

, կամ գէթ աշխատել է փարատել, իւր սրտի ցաւը խոշոր {գեղջուկ} հայհոյութեամբ: Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, այդ

ը դատաստանի մատնելը եւ մտածում է թէ այդ անտեղի եւ {գեղջուկ} բացագանչութեամբ պիտի կարողանայ բռնաբարել ազատութի

ապուած էր. ես նորա հետ երեք ամիս կեանք վարեցի մի {գեղջուկ} սենեկում. իմ անտանելի ցաւերի մէջ նա էր միայն իմ

շնչից ջրերն ինչպէս Կարկաչում են զիլ ու կայտառ. {Գեղջուկն} ինչպէ՜ս տենչում է իր Ցորենարտի առատ հունձին, Ե

ւթեան համար։ Այս միջոցին տպագրել տուեց նա Թովմաս {Գեմբացի} անունով գիրքը, յետոյ՝ " Գիրք մտածութեանց ", Յո

ագործութեամբ, յերկուց աստի մարմնացեալ է յունական {գենդաւրոս} ոչ հին եւ ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելոյ նորա զմա

արն կովկասեան բանակի եւ փոխարքայն Կովկասու առ տէր {գեներալ} -ֆեյլդմարշալ, իշխան Ալեքսանդր Իվանովիչ Բարեատինսկ

փութացայ առ փաստաբանն իմ եւ խնդրեցի բողոքել առաջի {գեներալ} Պրօկուրօրին, որպես զի սա ստիպեսցէ ըստ օրինաց զօր

բողոք իմ ըստ զօրութեան տակին եւ պարգեւագրոյն: {Գեներալ} Պրօկուրօրն առ այս բողոք պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգի

եհութեամբ։ Հիմնուելով այս բանի վերայ՝ Ֆրանսիացի {Գեներալ} Պրօկուրօր Դէ-Մօնկլարը իւր շարադրութեան մէջ " Comp

ախ մնալով Կարգի հաճութենից։ Գտանւում էին նոյնպէս {Գեներալ} -Քարտուղար եւ գլխաւոր խորհրդական (monitor)։ Սոք

Տէրութենների մօտ գտանւում էին Կարգի իրաւունքների {Գեներալ} -Պաշտպանքը (general procurator), իսկ իւրաքանչիւ

։ Գեներալի մահից յետոյ իսկոյն նորա տեղը բռնում էր {Գեներալ} յաջորդը, որ վաղուց արդէն նշանակել էր ինքը Գեներա

, որ վաղուց արդէն նշանակել էր ինքը Գեներալը։ Այս {Գեներալ} յաջորդը պարտական էր սահմանեալ ժամանակի մէջ հրաւիր

ան մոլորութեան մէջ. այս յանցանքով դատապարտուեցաւ {Գեներալ} Գօնզալեչը, երբ զինուորուել էր ընդդէմ այն վարդապե

րթերի եւ այլ բաների։ Վեց տարին մի անգամ գալիս էր {Գեներալ} Պրօկուրօրը, հաշւում էր եկամուտքը եւ գոյացած դրամ

նում էին պահապանների պահպանութեան տակ։ Կարգի {Գեներալ} Րիկչին բանդ դրուեցաւ, Յիսուսեանների Դիւանատունը

ետեւեալ ուխտերը՝ " Կոյր հնազանդութիւն դէպի կարգի {Գեներալը} եւ Պապը"։ Վերջին ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համարեց

այս բանի վերայ չէ՛ր լինում խիստ ուշադրութիւն, եւ {Գեներալը} քանքարաւոր մարդիկ ընդունում էր Կարգի անդամ՝ հաշի

նդամները տէր չէին իւրեանց մարդկային ազատ կամքին։ {Գեներալը} կարո՛ղ էր նուիրել (օրհնել) նորանց ուխտապահ չորս

ն եւ կրաւորական ձայն։ Սոցանից ընտրւում էին Կարգի {Գեներալը} եւ այլ բարձր աստիճանաւորները։ Սոքա միմիայն, ինչ

նէր եւ Պապին մեծ օգուտ չէր կարող բերել. պատճառ, {Գեներալը} ամենայն ժամանակ կարող էր յետ կանչել քարոզիչները,

ո՞վ ո՞ր Կարգին է պատկանում։ Յայտնի էր միայն, որ {Գեներալը}, Գաւառականները եւ Կօլլեգիումների Կառավարիչքը լին

նազանւում էր այլ աբեղայական Կարգերից նորանով, որ {Գեներալը} կարո՛ղ էր արձակել Կարգից այն անդամները, որ կամ մ

եր. իւրաքանչիւր առանձին պատահմունքների համար կամ {Գեներալը}, կամ կառավարիչը դնում էին իւրեանց վճիռը։ Խօ

եներալի, Գաւառականների եւ Կառավարիչների ձեռքով։ {Գեներալը} էր գլուխ Կարգին, Գաւառականք՝ իշխող գաւառներին (

թենից յետոյ։ Բացի այս չորս օգնականներից, ինքը՝ {Գեներալը}, ընտրում էր այլեւս չորս մարդ՝ անկախ մնալով Կարգ

եներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն նշանակել էր ինքը {Գեներալը} ։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական էր սահմանեալ ժաման

նակուած դիպուածներում Յիսուսեանք կարո՛ղ էին զրկել {Գեներալը} իւրեան արժանաւորութենից։ Այս դիպուածները հետեւեա

րկաւոր է իմանալ, որ վերոյիշեալ յանցանքների համար {Գեներալը} զրկւում էր իւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցան

տակ, ուրեմն երբէք չէր պատահում, որ դատապարտուէր {Գեներալը} հրապարակով։ Բոլոր Յիսուսեանք սարսափելի երդու

էր, այս ծանօթութիւնքը գրւում էին թուանշաններով։ {Գեներալը}, այս յայտարարութեններից ծանօթութիւններ քաղելով,

սում էին Յիսուսեանք, որ Փեքինումն էին, իսկ նոցա {Գեներալը}, որ Հռովմում նստած էր, միեւնոյն ժամանակում ընկն

որանից յետոյ հասարակութեան անդամքը ձեռնամուխ եղան {Գեներալի} ընտրութեանը։ Ամենայն մարդ ցանկանում էր, որ Իգնա

իճանակարգի մէջ պիտոյ է մնային. պատճառ, այդ բանը {Գեներալի} կամքիցն էր կախւում, որի կամքը էր եւ հասարակաց կա

ոհութիւն, աղքատութիւն եւ կոյր հնազանդութիւն դէպի {Գեներալի} կամքը։ Ժողովողների եւ չորս ուխտերի ուխտապահե

պահելու։ Այս ահագին միութիւնը կառավարւում էր {Գեներալի}, Գաւառականների եւ Կառավարիչների ձեռքով։ Գեներալ

Գաւառականներին, իսկ Գաւառականները՝ Գեներալին։ {Գեներալի} մօտ գտանւում էին միշտ չորս օգնական, որ Կարգի խոր

օգնական, որ Կարգի խորհրդածութենով նշանակուած էին {Գեներալի} ընտրութենից յետոյ։ Բացի այս չորս օգնականներից,

հրդարանին եւ միշտ հաւաքւում էին Հռովմի մէջ։ Բացի {Գեներալի} ընտրութեան ժամանակից, շատ սակաւ էին պատահում այս

այսպիսի ժողովքներ եւ այն երեւելի գործերի մասին։ {Գեներալի} մահից յետոյ իսկոյն նորա տեղը բռնում էր Գեներալ յա

լ ժամանակի մէջ հրաւիրել խորհրդարանի անդամները նոր {Գեներալի} ընտրութեան համար։ Ընտրողները, ինչպէս Պապ ընտրել

եւ ջրից, մինչեւ որ ընտրութիւնը կ'աւարտուէր։ {Գեներալի} իշխանութիւնը անսահման եւ մշտնջենական էր, քանի կե

անքը։ Բայց նոցա խօսքը ոչինչ ազդեցութիւն չունէր. {Գեներալի} կամքիցն էր կախուած ընդունել կամ չ'ընդունել այն։

երի դատողութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ գտանւում էին {Գեներալի} ազդեցութեան տակ, ուրեմն երբէք չէր պատահում, որ

անպատճառ պիտոյ է եւ հեռի լինէին միմեանցից, որով {Գեներալի} իշխանութիւնը լինում էր առաւել անսահման։ Բացի այս

ւ գոյացած դրամը մուրհակներով ուղարկում էր Հռովմ՝ {Գեներալի} ձեռքը։ Իւրաքանչիւր գաւառում կային շտեմարաններ,

ր, կալուածներ ստանալ կամ կորուսանել նորանց առանց {Գեներալի} հրամանին, ուրեմն ո՛չ թէ ամբողջ Կարգը, այլ վերեւ

ջ ունեցած դեսպանի ձեռքով խօսակցութիւն բացեց Կարգի {Գեներալի} հետ, այսինքն՝ Լաուրենտ Րիկչիի հետ Յիսուսեան Կար

ին մի այլեւս ուխտ, այսինքն՝ հնազանդ լինել Կարգի {Գեներալին} ։ Շուտով այս բաներից յետոյ Լօյոլա սկսեց իւր սովոր

ամանքների պահանջողութեանը, վասն որոյ հրամայեց նա {Գեներալին} ընտրել Յիսուսեանների միջից երկու շատ լաւ եւ ուսու

ինքեանք անդամները կարո՛ղ էին հրաժարական խնդիր տալ {Գեներալին}, որ ազատ իրաւունք ունէր արձակելու։ Այն Յիսուսեա

րին, սոքա՝ Գաւառականներին, իսկ Գաւառականները՝ {Գեներալին} ։ Գեներալի մօտ գտանւում էին միշտ չորս օգնական, ո

ւս իւրեանց կողմից յայտնում էին այս բաները ուղղակի {Գեներալին}, որ համեմատում էր այս ծանօթութիւնքը գաւառներից ս

օրէնութիւնը, ինչպէս վերեւումը ասացի, կախւում էր {Գեներալից}, որ, յարմարուելով Կարգի հարկաւորութեններին, տն

ը եւ հաւաքեց նիւթեր, որ կարգի դրուեցան յետոյ այլ {Գեներալների} ձեռքով, մանաւանդ՝ Յակոբ Լայենէզի ձեռքով, որ իւ

եցաւ նոցա աղաչանքին եւ յանձն առաւ Յիսուսեան Կարգի {Գեներալութեան} իշխանութիւնը եւ պատիւը։ Լօյոլա պատարագը մատո

շոգենաւուն զբեռինսն եւ ստանալոց անդէն, նաւեցի ի {Գենուա}: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւն իմ վտանգելով վտ

թափեալ զբեռինսն վերստին ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի {Գենուա}, ուր հասի յետ իբր երկուց աւուրց մեծ նեղութեամբ:

սսինայից ելայ Նէապոլիս մտայ 1861 Նէապոլսից ելայ {Գենուա} մտայ Նոյն օրը ելայ Գենուայից եւ Թուրինի եւ Սաւոյ

յ 1861 Նէապոլսից ելայ Գենուա մտայ Նոյն օրը ելայ {Գենուայից} եւ Թուրինի եւ Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից

Ձեր կամքն է, եղբայր, այնքան մեղադրեցեք, այնքան {գեշ} ասեք, ինչքան կամենաք, վերը աստված կա, նա կտեսն

՞վ ես անարժան եմ եղել նոցա որդիությանը - օտար տեղ {գեշ} անունս լսե՞լ են, թե նոցա անունը կոտրել եմ կամ բա

վել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած չեք նե, {գեշը} բնավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս

գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր գրիլ եմ օֆիցեր հայ {Գեորգ} Հովհաննիսյան Շահխաթունյանցի հետ հորս անունով եւ խ

կվայի ցենզուրնի կոմիտետին հայ Գուբերնսկի սեկրետար {Գեորգ} Կարապետյան Սուրենյանցը. սա ավարտել է յուր ուսում

հանձնարարությունքդ, որպես իմ ներկայությամբ. տեր {Գեորգի} շլյափը ողբալով կեցած է Դյուլյուի մոտ, բերող չլին

Ողորմած տէր, Ես թէպէտ քանիցս անգամ գրել էի տէր {Գեորգին}, որ ձեզի միամիտ անի վասն ձեր որդեկին եւ կարելի է

ւս, որքան կարելի է, բաժանվի: Խնդրեմ ասացեք տեր {Գեորգին}, որ այս մասին աշխատի ամենայն ջանքով: Լսեցի Ձ

25 մանեթ, որ մի մեծ բան չէ մի մարդու համար: Տեր {Գեորգին} եւս ասացեք, որ նա եւս աշխատի. ես հույս ունիմ,

Ն ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ. ՏԵՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՔԱՀԱՆԱ {ԳԵՈՔՉԵՅԱՆ}, Ձեզ հայտնի է պատմություններից, որ ամենայն ա

բարեկամ, խոհեմ եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ {Գեռռեւինը}: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդը նորա յար

ւմ. Թռչո՜ւմ էին հեշտանքի Հառաչանքները... ինչպէս {գետ} ` Կրծքից քրտինքն էր հոսում... " Ադամն էլ չէր մնո

աբեղենին մերոյ, կապտեալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի {գետ} կամաց. զնոյն իսկ զողբ անդուլ հեծեն այսօր արձագան

կերս սրբոյն մարտ եդեալ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի {գետ} ամային, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում

ացեալք... Զոսկերսն ի գերեզմանէն հանել տային եւ {գետ} արկանել, զհրեշտականման այրն զտէր նոյն՝ անհանգիս

սն Մովսէս եւ մարտ թերեւս ընդ ոսկերս եդեալ արկաք ի {գետ}, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի վանացն արտաք

յլ հոլովմունքի տակ եղած անունները, զորօրինակ, " {գետ}, եկեղեցի, Տրդատ, Եսայի ", իւրեանց բացառականքը

րդ ժամու ճանապարհ էր մնում մինչեւ ոսկեծին Գանգէսի {գետաբերանը}, որ արեւմտեան Հնդկաստանը երկու մասն բաժանելով վա

հետո մի գեղեցիկ առավոտ ընկերության այգում կերեւա {գետաձին}: Այնուհետեւ կարելի է բերել տալ մանր կենդանիների

ածքը չեն սկսանում իսկոյն գետի ափից, դորա հակառակ {գետեզրից} կէս վերստ ճանապարհ պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի

ի մակոյկներում եւ գնում են՝ հետեւելով խորհրդական {գետերի} ընթացքին անծանօթ ազգերին Աւետարան քարոզելու։ Բայ

անմեղ զաւակներուն ետեւէն ու առջեւէն ընկնողը, որ {գետերուն}, սարերուն եւ գայլերուն բերանը բիւր հազարներով ձգ

նդահար։ ՉԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ (Պուշկինից) {Գետը} վազում է կատաղած Ու խըռոված յորձանքով.

ղեց, Ծարաւին իւր ծարաւն անցուց, հովտի մէջ {գետը} վազեց, Նոյն ամպումը փայլակ ու բոց ջրերի մէջ

իւսիս, Ուրալից մինչեւ Դանուբ, մինչ այն մեծ {գետը} Շարելով դէպի առաջ գալիս է զօրքը: Ծռծ

ւնու հետ. նորա ոսկերքը փորեց հանեց գերեզմանից ու {գետը} թափեց: Ղազար Փարպեցուն ոտքը բոբիկ քշեցին վանք

ստակելու վրայ դրեց։ Ոսկորները հանել էին տալիս եւ {գետը} թափել, այն հրեշտակին նման մարդուն՝ տիրո՛ջը, ան

ւս հանգիստ չթողեցին գերեզմանի մէջ, այլ հանեցին ու {գետը} թափեցին։ Չեմ ասում, որ ոտաբոբիկ վանքից քշեցին Ղազ

անցանելով պիտի գնանք դեպի վեր՝ հյուսիս, Գանգես {գետի} վերայով Կալկաթա: Մեզ քաջ հայտնի է, որ վերոգ

Յունիսի 24-ից սկսած՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը {գետի} նման թափւում էր երկնքից՝ առանց մի րոպէ դադարելու

առաջեւ՝ մեծ արծաթ վատնելով: Քրտինքս թափուել էր {գետի} նման, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն ինչ ջուր

իմեցի Հայերին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դօն {գետի} ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, եւ նոքա, քաղաք շինել

ութեան համար տեղացի բնակիչներին, քառորդ մասը Դօն {գետի}, այն բաժնից, ինչքան որ այն գետի սահմանից ընկնու

քառորդ մասը Դօն գետի, այն բաժնից, ինչքան որ այն {գետի} սահմանից ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր

ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ {գետի} բերանից: Բայց եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ

ինէին ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը գտանւում է Դօն {գետի} աջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր սարի վերայ,

ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկսանում իսկոյն {գետի} ափից, դորա հակառակ գետեզրից կէս վերստ ճանապարհ պ

աքի սկիզբը: Պատմում են, թէ կամեցած էին սկզբումը {գետի} ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս թէ փորձ

որձ արած էին մի քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելու {գետի} մօտ, բայց աւազակներից երկիւղը ստիպել էր նորանց հ

շադիր լինելու այն օգուտներին, որ յառաջանալու էին {գետի} մօտաւորութենից: Ինչպէս եւ եղած լինէր այս, միայն

ր, վաղը յոյս ունին հանգստանալ բնութեան գոգումը: {Գետի} ափը, մինչեւ նոր ժամանակներս, չունէր մի յարմարաւ

ւթենների առաջեւներումը լցնելով, բաւական խոր մտան {գետի} մէջ, եւ այս լցուած հող ու քարը, ջրի երեսից երկա

ի վաճառական Հայրապետեան եղբարց: Ցաւելի է նոյնպէս {գետի} սակաւաջուր լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ

եւ մաքուր, որ հոսում է մի ապառաժից, ոչ շատ հեռի {գետի} ափից՝ քաղաքի հարաւային արեւելեան կողմից: Քա

կան օգտակար բան դարձաւ վերջին ժամանակներում, երբ {գետի} ափում ամբարներ ու նաւահանգիստ շինուեցան, որովհետ

թարների բռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դօն {գետի} ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում էին մի փ

ց անում ուղի ապահով. Մարդն է առած սղոց ու մուրճ {Գետի} վրայ գցում կամուրջ: Եւ խաղեր ասող հրեշտակը մի՞թ

Լող է տալիս նա մակոյկով՝ Ուռկան ձգած {գետի} տակ. Զինուո՛ր, գետի մէջ խեղդուելու Քե

կով՝ Ուռկան ձգած գետի տակ. Զինուո՛ր, {գետի} մէջ խեղդուելու Քեզ էլ սպառնում է վտանգ.

րկառեցինք, եւ իրեար ողջունելուց յետոյ, նստեցինք {գետի} ափումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը նա բա

Քուէպէք քաղաքում, որ շինած էր սուրբ Լաւրենտիոսի {գետի} վերայ եւ որի մէջ բանակում էին շատ հռոմայեցի գաղթա

ահով բնակւում էր հիւսիսային աւազների վերայ մի մեծ {գետի} եզերքում. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան էր. ին

երջացաւ այն խռովութիւնը, որ հանեցիր հիւսիսումը, {գետի} եզերքներում աւազուտ երկրի վերայ: - Ոչնչով,

Մրրիկը փչում էր ամենայն կատաղութենով, անձրեւը {գետի} նման թափւում էր երկնքից, ոչինչ տեղից չէր լսւում

ն, իւր տխուր եւ զարհուրելի կերպարանքով. անձրեւը {գետի} նման թափւում էր երկնքից, բայց Խանլը-դերէի մէջ ոչ

դերձը եւ այնպէս մօրից մերկ, մինչեւ պարանոցը մտաւ {գետի} մէջ, որի մօտից պիտոյ է անցանէր երիտասարդ ընկերը

ուականին գնաց Հնդկաստանի Գօա մայրաքաղաքը՝ Գանգէս {գետի} այս կողմումը, եւ, հետեւելով իւր վարդապետի օրինա

ինչեւ Մալաբար, Մօլուկկեան կղզիներից մինչեւ Ինդոս {գետի} եզերքը Յիսուսեանք տարածում էին սուտ ու խաբեբայ կա

, պարզուելու չեն երբէք՝ իմանալով, թէ ո՛վ որքան {գետին} կամ կալուածք ընծայել է այս կամ այն վանքին եւ թէ վ

եւ վասն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ {գետին} եմ տուեալ եկեղեցւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ

յնպէս ամենայն ստացուած եւ իմ անուամբ գտեալ տներ, {գետին} եւ կամ այլ շինուածք որքան եւ ներկայ ունիմ, որպէս

նձ: Եթէ սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ {գետին}, Եւ նաւավարն բարեբաստիկ Պատրաստ լինի ձեռքն ղեկ

դվզմամբ ` Մէջքի վրայ տեղն ու տեղ Կոյսին զարկում է {գետին} Հուժկու ուժով նժոյգի Եւ ձգտում է հարուածել Իր եղջ

.. Քերի ակնն եւ թռչին Բեկորք մանունք ի {գետին}, Ճարտարին բաբախէ սիրտ, Բեկորք փայլին

Հնչեց ահա քնար քաղցրախօս, Շարժեց երկինք ու {գետին}, Արարատից դէպ Արագած Բիւր արձագանգ խաղ

չեւ Վարդգէսի աւանը։ Նուիրական այն հին {գետին} ՝ Յանձն արա ալիքներին Հասցնել քո գանգատ

օսր երեսին փայլեց։ Իբրեւ մարգարիտ թափուեցան {գետին}, Դարձեալ առաջին բարկութեամբ ասեց։

անը որսի վերայ, հաւաստի լինելով, որ շուտով պիտի {գետին} ընկնի որսը որսորդի օգտի համար: Պ. Յովնաթանեանցի

թուած, կարմրեցաւ մինչեւ ականջները եւ աչքերը դէպի {գետին} կորացուցած, մի փոքր լուռ կանգնելուց յետոյ, վազե

երիտասարդ ընկերը։ Երբ սիրահար երիտասարդը մօտեցաւ {գետին}, Իգնատիոսը դուրս բարձրացաւ ջրից՝ գոռալով դէպի ն

ր տների վերայ ձողեր, որոնցից վայր է գնում մինչեւ {գետինը} մի երկաթի լար, դոքա ինչացո՞ւ են"։ Վաճառակա

սես թէ պատերազմ ունէին ուղեղիս մէջ: Ես կոխում էի {գետինը} ՝ այն ծառերի տակ, ուր պալատական տիկինները ժողովո

) Ցուրտը փչեց. ձմեռ սաստիկ. Ձիւնը ծածկեց {գետինը}, Ամենայն մարդ մտաւ իւր տուն, Պատսպարուիլ ցրտիցը

ծանր մուրճ բռնած էր պինդ իւր ձեռքում, Որով {գետինը} փորում էր անդադար. Ո՛հ, թէեւ այնքան գեղեցի

էր համարեա, եւ շամանդաղը սկսում էր փոքր առ փոքր {գետինը} առնուլ: Դատարկ փողոցի մէջ լսւում էր մի բարձրաձայ

զմանին նորա նման այլոց. եւ զվերն յիշեալ իմ տուած {գետինն} օրինօք դատաստանի տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի

էին ցատկում, այն ժամանակ իրենք՝ այդ աբեղայքը, {գետինն} անցան. էլ այնուհետեւ սկսեցին ոխակալութիւն յղանալ

նաց այնտեղ մի մեհենում, որ ոչ շատ հեռի մի կատաղի {գետից}, գտանւում է մի ձորի մէջ: Մի փոքր իւր անունը ազգ

որ, մի բարակ բատիստեայ շապիկով, դուրս էր գալիս {գետից}: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել էր բոլորովին

, ոտքի՛ քաջաբար Կպչում է լաւ ճմլուած Դրախտաբնակին {գետնահար} Եւ քայլո՜ւմ է վեհընթաց: Մեղկութի՞ւն է որեւէ Կամ

րութեան մէջ՝ ամենայն ինչ սառն եւ մեռեալ, ինչպէս {գետնայարկի} մէջ շարուած են լինում կարգով յաւիտեանս յաւիտենից

մօրը ուղարկեց խօսելու այցելուի հետ, ինքը մնալով {գետնատնումը} մօրը տեղ: Այս պատճառով անծանօթը դեռ չէր ուղղուած

ները: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աւարտելով իւր գործը {գետնատնումը} եւ հրամայելով աղախնուն դնել թէյի մեքենան, վեր ել

ին Թիւթիւնճի-օղլուն աղախնի հետ միասին իջած էր տան {գետնատունը}, տնտեսական գործով ապուխտ եւ երշիկ պատրաստելու հա

օճելու նման էր: Թիւթիւնճի-օղլուի տիկինը իջանելով {գետնատունը}, որովհետեւ դեռ ճրագ չէին վառած այնտեղ, չկարողաց

երում Որ Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։ {Գետնափո՜ր} այն բեմի տակ՝ Սողալով պէտք է մտնել, Կ

մի փոս խոր, Փորի՛ր, մուրճ իմ, մի գրկաչափ {գետնափոր} "։ Մօտենում եմ նորան դարձեալ խնդրելո

սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ {գետնափորի} մէջ... Ամեն մի զուարճալի տեսարան, ամեն մի կ

բաների վերայ, համարեա՛ թէ խարխափել ենք մի խաւար {գետնափորի} մէջ, իսկ երբ երեւան հանուին վերոգրեալ տեղեկութիւ

կի մէջ, եթէ վեր առնուի մի հորթ եւ ողջ ողջ թաղուի {գետնի} մէջ, այնուհետեւ անձրեւը կը կտրուի քառասուն օր "

արեւի երեսից, այժմ դեղնած ու թառամած թափուել են {գետնի} վերայ՝ ծառերի տակին, եւ շինականների անգործ, ոտ

մինների: Քարեայ ածուխը, որ բաւական խոր էր ընկած {գետնի} կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար ենթարկուած է աւելի բա

ւրեանց փառահեղ բնակարաններից եւ պարզ երկնքի տակ՝ {գետնի} վերայ տարածուելով, չարչարակից գտանուեցան առաքինի

գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ {գետնի} տանն իմոյ, եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեա

քանչելի ճանապարհորդութիւնից յետոյ, երկար ժամանակ {գետնի} երեսին ապրելով, այստեղ էլ վախճանեցաւ (Տե՛ս Չորր

յդ չնչին փայտից: Մեզանից իւրաքանչիւրը պարտական է {գետնի} հետ չհաւասարել իւր մարդկութիւնը, չանարգել Աստուծ

սկ միւս ձեռքում կաւիճ, մի բոլորշի գիծ էր քարշում {գետնի} վերայ: Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտել են ախոռի մէ

ցան Ալքիմիկոսի այս գործողութեան վերայ, ըստ որում {գետնի} երեսին ընկած էր մի քանի ոտնաչափ ձիւն: Բայց Ալբեր

իլներ դուրս թռան նորա լցուած աչքերից եւ թաղուեցան {գետնի} փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց նա, նայելով իւր արտասո

ածխային թթուուտ, որ օդից ծանր լինելով, նստում է {գետնի} երեսին եւ իջանում է ինչքան կարելի է խոր տեղեր, կ

երից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ {գետնի} տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ

րից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ {գետնի} տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ

երից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ {գետնի} տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ

ը գլորուէր, իւրեանց կանգնելը սիւնի նման կը լինէր {գետնի} երեսին թաւալ գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն էր, ո

եալ ճակաճանութեան մասին դատաստանից խիթալով վեղարը {գետնին} զարկող, կրօնավարական կարգը ուրացող եւ մինչեւ իւր

էր գործարանի մէջ: Սա կարողանում էր մի հարուածով {գետնին} զարկել տասներկուամեայ քաջազունքը: Թէպէտ եւ չէր ա

Մադիանացի բոզի հետ միասին, գեղարդով զարկելո՛ւ, {գետնին} ցցելո՛ւ եւ Աստուծու բարկութիւնը իջեցնելուն համար

լ, գործել եւ վաճառել այն, ինչ որ դուրս է բերում {գետնից} նորա մեծագոյն մասը: Ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ

ր հիների օրերում չկային, նո՞ր ստեղծուեցան, եթէ՞ {գետնից} բուսան: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք նորա

քը բան չեն հասկանում, ապա, թէ մարդ ես, վեր ա՛ռ {գետնիցը} մի քար եւ տես թէ քեզանից ոչ շատ հեռի նստած ճնճղու

այ եւ մին կարտ գետին եմ տուեալ եկեղեցւոյն յիմ տան {գետնիցն}, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն

եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ յափն {գետոյն} տուն, դուքան, քուդամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի վ

մ զպատասխանին գրեսջիք: Ի Նախիջեւան առ Տօնաւիս {գետով}: Գրէ Միքայէլ Ղազարեան " դպիրն սրբոյ Լուսաւորչ

ծ գնացեալ... ի Տուհաց գաւառէն, զՔասաղ {գետով}, Եկեալ նըստեալ զՇրեշ բըլրով զԱրտիմէդ

զՇրեշ բըլրով զԱրտիմէդ քաղաքաւ, զՔասաղ {գետով}: կռել կոփել զդուռն Երուանդայ արքայի"։

տառապեցայ. 'ի ճանապարհս բազում անգամ։ Վիշտս 'ի {գետոց}, վիշտս յաւազակաց, վիշտս յազգէ, վիշտս 'ի հեթանո

ենից, վեր առաւ գլխարկը եւ վերարկուն եւ, անձրեւի {գետօրէն} թափուելուն ուշադիր չլինելով, գնաց: Յիշատակա

Թառանչք հեշտինք, եւ հոսէր Քիրտն ընդ կուրծս {գետօրէն} "... - Իսկ Ադա՞մ. - " Ինչ ո՛չ կասէր.

յնը հարկ ժամանակում: Այսքան Ձեզ հայտնի լինի, որ {գեր[ապատիվ]} Այվազովսկին հայտնի թշնամի է մեր օրագրին, գանգատ

ուարթունք, Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողեն {գերաբուն}. Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր գլուխ,

ելեաց: Ասպարէզ մեծ կայ յանդիման Ձեր, ասպարէզ {գերագոյն} առաքինութեան՝ ձեռն տալ ազգի ընկճելով, որ ընդ հո

նին Ռուսսիոյ, յետ գրագրութեան իւրոյ, ընդ ներքին {Գերագոյն} Տեսչութեան Անգլիոյ, պաշտօնական թղթով, յայտնեալ

նգլիոյ, պաշտօնական թղթով, յայտնեալ է նմա, եթէ {Գերագոյն} Տեսչութիւնն Անգլիոյ, համաձայն միջնորդութեան Ռուս

ութեան, գործն փոխադրի ի Լոնդոն ի վերազնութիւն ի {գերագոյն} ատենի պետութեանն Անգլիոյ: Ահա ներկայ վիճակ Բ

ին ընդ պ. Հագի (ընդհանրական կառավարիչ): Վճռաւ {գերագոյն} ատենի տեղւոյս, ինձ անկ էր (որպես երեսփոխանի ազգ

. Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին մինչեւ նորա մահը {Գերագոյն} ողորմութեամբ յանձնում ենք ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից

ւականի տրուածքը եւ պարգեւաթղթի մէջ նշանակուածքը, {Գերագոյն} ողորմութեամբ բոլոր Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան

, ՄԵՐ Նախնիների ձեռքով հաստատելու համար եւ, ՄԵՐ {Գերագոյն} ողորմութեամբ ընդունելով այդ խնդիրը եւ ցոյց տալու

այց ասում են, թէ առաջնորդը չունի այն ազատութիւնը {գերագոյն} իշխանութենից, որից օգուտ են քաղում ուրիշները՝ թ

, եթէ չէ գործում իբրեւ ստրուկ, հնազանդուելով մի {գերագոյն} հեղինակութեան հրամանի, մարդը սպանող է եւ անբարոյ

անը ` տեսութիւն թոյլ տալու համար: Մարտի 5-ին ըստ {գերագոյն} հրամանի ` սկզբնաւորութիւն տեսութեան: Եղբայրս եւ

յանցաւորը: Բնական օրէնքը, վսեմակա՜ն օրէնք- {գերագոյն} բոլոր մարդկային օրէնքներից, վաղուց արդէն հասկացո

ենդանի նահատակը, երբեւիցէ կարող էր իւր անձնականը {գերադաս} համարել եկեղեցական օգուտից: Այդ երանելի եւ ս

սիրութեան իւրեանց համարեալ եւ քարոզեալ են զանձինս {գերադաս} քան զամենայն եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան միայն պ

, պատահական, կամ գնած պատիւների մէջ. եւ դուք, {գերադաս} համարելով ձեզ, քան թէ ձեր եղբայրը, տեղի՞ք ունէի

Թիւթիւնճի֊օղլու տիկինը, իւր բոլոր ճարերի մէջ, {գերադաս} էր համարում թեթեւը, այս պատճառով սկսեց նա թեթեւի

րծերից՝ ինձ հետ տեսակցելու համար. ասենք, գործը {գերադասելի} է տեսակցությունից: Ի սրտե շնորհակալ եմ սիրելի

տքի մասունք են եւ Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութենից {գերադասելիք}. որովհետեւ Քրիստոսի տնօրէնութիւնքը չե՛ն կարող ըն

տի՞ համարուին իւրեանց օգուտը, անձնական իրաւունքը {գերադասողք}: Համօրէն Հայոց ազգի անունով բողոքում ենք Պ. Խու

ը ցույց տալ իբրեւ ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ, բայց {գերադասում} եմ ճշմարտությունը։ Ֆոշեն, խախուտ այլ հանդիմանու

ք հիվանդի մահը որեւէ կարծրացումից կամ բորբոքումից {գերադասում} են ընդունված գծից շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատ

Այդ լավ դաս է այն մարդկանց, որոնք արահետները {գերադասում} են լայն պողոտայից: Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Ե

ւթիւնը հոգու, որ նստած էր մի կազմուածքի մէջ: Ես {գերադասում} եմ չքութիւնը, քան թէ լինելութիւնը, եթէ մարդը պի

որպիսիք ուրիշ բարբառներում չկան, կամ եթե մի ձեւը {գերադասվում} է մյուսից: Ընդհանուր պակասության եւ ընդհանուր կա

տատէ ի վարժապետական պաշտօնի, երկրորդն՝ գրութեան {գերազանց} Պութկովայ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս՝ ի նոյն միտ

նել վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց ինչ ազգային բազմօք {գերազանց}, քան զայլոցն, յորս բռնաբարի ազգային ոգին յօտարո

ուրաքանչյուր, առանձին վերցրած դեմքը նկարված լինի {գերազանց} կերպով. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր

նուամենայնիւ հեղինակի գրածը աւելի բարձր է, աւելի {գերազանց} է, քան թէ այն լեզուն, որ ժողովուրդը խօսում էր հ

ջինի եւ ոչ երկրորդի պաշտօն լցուցանել: Սա նոցանից {գերազանց} է երեք բանով, որպէս քեզ կը պատմեմ կարգով: Առաջ

քա երդում կերան, որ երեւելի ապստամբական քանքարով {գերազանց} կը լինին, քան իւրեանց նախնի հին հռովմայեցիքը: Ե

գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի միւս բոլոր արարածներից {գերազանց} է: - Գիտեմ, - պատասխանեցի ես: - Ուրեմն

- Ես չեմ հասկանում քո ասածը: - Մա՞րդն է {գերազանց}, թէ փայտը, - հարց արեց նա: - Այդ ի՞նչ տարա

ինչո՛վ է զանազանւում անասուններից, եւ ի՛նչ բանով {գերազանց} է, քան թէ անասունքը, միթէ՞ նորանով, որ խելօքնե

ւք, որպէս թէ որչափ սակաւ իցեն հասկացողք, այնքան {գերազանց} համարիցի բանն. ո՞վ պատմեաց դոցա, թէ [զասացեալն

համեմատելով իւրոցն կարգակցաց առ հոգեւորս Հայոց, {գերազանց} էր յաստուածաբանական եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կ

մ եզրակացութիւն, թէ եւ Պապը որպէս յաջորդ Պետրոսի {գերազանց} է այլ եպիսկոպոսներից, որոնք միւս առաքեալների յաջ

, որոնք միւս առաքեալների յաջորդներն էին, ուրեմն {գերազանց} է եւ ներկայ ամբողջ ժողովքից. ըստ որում, ասում է

ձ զարմացնում է. ասենք մյուս ամսագրերը ձախողվեցին {գերազանցապես} գրպանի թոքախտի պատճառով, բայց չէ՞ որ Գ. Այվազով

բուռն հողից գոյացայ, եթէ չաշխատէի հաւասարուիլ եւ {գերազանցել} այդ չնչին փայտից: Մեզանից իւրաքանչիւրը պարտական

գայ, որ իւր աշխարհի երեսին արած չարութիւններովը {գերազանցելով} տէր սատանայից, պիտի գնայ դժոխք եւ գահավիժելով դժ

իտական շնորհակալությունը, բայց քո առաքինությունը {գերազանցեց} քան թե իմ երախտագիտությունը՝ հեռի փախչելով ամենա

իտեն առանց սատանայի գործակցութեանը. բայց բոլորից {գերազանցը} այն է, որ նա բոլոր ամուսնաւոր կին մարդերի գաղտնի

գոյություն ունեին նաեւ եկամտի ուրիշ հարյուրավոր, {գերազանցորեն} կամայական աղբյուրներ. ո՛չ մեկից, ո՛չ էլ մյուսից

թիւն զստացմանէ այնորիկ գրութեան ուղղակի նորին վեհ {գերազանցութեան} աղայ Խաչատրոյ Յովակիմեան Լազարեանց։ Այլ Նորին Բա

ւնն բարեհաճեցաւ հրամայել ոչ տալ տեղեկութիւն Նորին {գերազանցութեան} զստացմանէ այնորիկ նամակի ի պատճառս գրեալ լինելոյն

եցի: 1854 17. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ {ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ} ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱ ԽԱՉԱՏՈԷՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ Ողորմածագոյն

բազնութեան յանուն վեհազնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձեր {գերազանցութեան} եւս եւ յանուն նորին գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի

վհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւս եւ յանուն նորին {գերազանցութեան} Իւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, ե

րապատիւ Եփրել վարդապետէ՝ միջնորդել առաջի Ձերոյին {գերազանցութեան} յաղագս իմոյ վկայագրաց: ՝ Չիք տեղի կասկածանաց

ս գոլ միշտ երախտագէտ առ ազգասէր գերդաստան Ձերոյին {գերազանցութեան}: Մնալով ակնկալեալ տնօրինութեան Ձերոյին գերազանցո

անցութեան: Մնալով ակնկալեալ տնօրինութեան Ձերոյին {գերազանցութեան}, ողորմած տէր, Մնամ պատրաստական խոնարհ ծա

ն յերեկի աւուր, որ էր 8 ամսոյս, ընկալաւ ի նոցին {գերազանցութեանց} զնամակ, որով ծանուցանեն անմահ բարերարքն ազգիս,

ահ բարերարք՝ ի մարմնացուցանել զայն առաջի Ձերոյին {գերազանցութեանց} այլապէս. կենդանի է յոյս իմ, թէ եկեսցէ ժամանակ,

Ապաւինեալ ի շնորհս ազգասիրական հոգւոյ Ձերոյին {գերազանցութեանց}, համարձակիմ ակս ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք զխնդր

նուիրական նշան տեարց Լազարեանց ազգի: Ձերոյին {գերազանցութեանց} ողորմածագոյն տեարց ամենախոնարհ ծառայ Միք

Սրբազան Քահանայապետութեան գրեալ որպէս թէ ի նորին {գերազանցութենէ} աղայ Խաչատրոյ Լազարեանց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց

յսր: Այժմիկ զայս միայն մնայ ինձ խնդրել ի Ձերոյին {գերազանցութենէ}, զի Դուք, ողորմած տէր, իբրեւ պաշտպան ցուցեալ ի

ւթեսն նովին կնքով անկորուստ, կարծելով թէ Ձերոյին {գերազանցութիւն} գտանիք ի քաղաքիս: Զնոյն զայն նամակ նովին ամբողջո

՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ թէ գիտացեալ է Ձեր {գերազանցութիւն}: Յոյս իմ հաստատ է ի Ձեզ, թե Դուք, ողորմած տէր

19. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ {ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ} ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄ

Աղաղակեմ այսօր, աղաղակեցից եւ յապայն, թէ Ձեր {գերազանցութիւն} ոգեւորեալ ազգասիրական զգացողութեամբ՝ գտայք ասպնջ

թիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն խիթան յապաւել կարծեցեալ {գերազանցութիւն}, սուտ եւ ճղճիմ գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ քր

յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ եւ ճղճիմ {գերազանցութիւն}: Այլ մեք, ըստ քրիստոնէական արդար խղճմտանաց, տա

եւ այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու զանազանութիւնը եւ {գերազանցութիւնը} անասուններից այն է, որ անասունը խմում է այն ժամա

մարդը, ցոյց տալով իւր մեծութիւնը եւ անասուններից {գերազանցութիւնը}, խմում է ոգիաւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 եւ երբեմ

մ է Պապական իշխանութիւնը, ապացուցանում է Պետրոսի {գերազանցութիւնը} միւս առաքեալներից, որից դուրս է բերում եզրակացու

ան զհայրական, եւ զերախտապարտութիւն իմ առ Ձերոյին {գերազանցութիւնս}: Աղաղակեմ այսօր, աղաղակեցից եւ յապայն, թէ

երկրորդն՝ գրութեան գերազանց Պութկովայ առ Ձերոյին {գերազանցութիւնս} ՝ ի նոյն միտս դարձեալ: Բայց իշխանութիւն տեղւոյս

4 г. ՄՈՍԿՎԱՅԻ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ՝ ՆՈՐԻՆ {ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅԱՆ} ՊԱՐՈՆ ՌԵԿՏՈՐԻՆ ` Լազարյան Ճեմարանի հայոց լեզվի

իտե մինչեւ անգամ Համլետը: A propos, այսօր նորին {գերազանցության}, Սեմյոն Գրիգորեւիչի, անվանակոչության օրն է. Հե

ծուն, որի համար ես անձնապես նեղություն տվի նորին {գերազանցության} պ. պարետին, որ նա քեզ հաղորդի այդ մասին: Վեպեր

թղթի, մնամ հավետ քո եղբայր Միշել Նորին {գերազանցության} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային եւ Հովհաննես եղ

եղից, երեկ չէ մյուս օրը: Շնորհակալություն նորին {գերազանցության} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին նա - ինձ ուղարկեց Բոկը՝ "

ությունը չի մերժի իմ ամենախոնարհ խնդիրը: Ձերդ {գերազանցության}, ողորմած տեր, ամենախոնարհ ծառա Միքայել Նա

ն լսել բժշկական ֆակուլտետի առաջին կուրսում, Ձերդ {գերազանցությանը} խնդրում եմ այս առթիվ ինձ տոմս տալ: Ընդ որում, պ

ած ժամանակը շատ հեռու չէ: Շնորհակալություն նորին {գերազանցությանը} գրքերի եւ ողջույնի համար. խնդրեմ հաղորդես նրան ի

ր Իմ խոնարհ խնդրագրով համարձակվում եմ ձերդ {գերազանցությանը} նեղություն պատճառել, խնդրելով թույլ տալ ինձ Մոսկ

ատության մինիստրություն: Ուստի, դիմելով Ձերդ {գերազանցությանը}, ամենախոնարհաբար խնդրում եմ չմերժել Ձեր աջակցութ

ությունից պարզ էր, որ այն գրված էր 15-ին՝ նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահի անվանակոչության հետեւյալ օրը

կերների զգացմունքների նկատմամբ: Ողջունեցեք նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ շնորհակալություն հաղորդե

հյուրեր " եւ այլն: Կրկին շնորհակալություն նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկու սեռի բոլոր բարեկամ

ք վաղն ինչպես կլինի: Ողջույնս հաղորդիր նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային, Հովհաննես եղբ

եմ: Խնդրում եմ անկեղծ հարգանքս հաղորդեք նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկսեռ բոլոր բարեկամների

բթի, եթե ինքդ մոտ օրերս ստանաս: Ողջունի՛ր նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին։ Եղբորս՝ Հովհաննեսին, գր

երիս. Հուսով եմ, մյուս երկուշաբթի կտեսնեմ նորին {գերազանցություն} Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, որն անցյալ անգամ չկարողաց

ին: Դա ամենահարմար ժամանակն է, մանավանդ, նորին {գերազանցություն} պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ ժամը 11-ն ինձ իմաց են տ

Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս եւ նորին {գերազանցություն} Սիմյոն Գրիգորեւիչ Սուլթան-Շահին: Քո Միշել

ля 1864 года. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԲԵՐԴԻ՝ ՆՈՐԻՆ {ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ} ՊԱՐՈՆ ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ Ալեքսեեւսկի ռավելինի բանտարկ

, дом Меняева, на квартире Хафафова ՆՈՐԻՆ {ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈՒՆ} Ն. Վ. ՄԵԶԵՆՑՈՎԻՆ 1862 թ. հուլիսի 14-ին

Թույլ եմ տալիս ինձ խոնարհաբար հուսալու, որ ձերդ {գերազանցությունը} չի մերժի իմ ամենախոնարհ խնդիրը: Ձերդ գերազանց

արձանները շքեղությամբ եւ գեղեցկությամբ շատ ու շատ {գերազանցում} են նրան: Ճիշտ չէ՞, որ ապուշի անուն ու տիտղոս կվ

րկեշտութեամբ, ամե՛ն ճգնութեանց մէջ, մինը միւսից {գերազանցում} են եւ մա՛նաւանդ՝ կերակրի, խմիչքի եւ ցանկականի հ

ի անկիւններում, կարծիք էր տարածել ամբոխի մէջ իւր {գերածայրեալ} լուսաւորութեան մասին: Հնարը, որով Պ. Չերքեզեան

ւորել զիս յանչափս: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս {գերամաքուր} աղօթից ձերոց, մնամ կատարեալ յարգանօք եւ խորին վե

ընդ այսմ իսկական գիրն դիրեկտօրին զոր գրեաց նորին {գերամբարձ} քահանայապետութեան, յաղագս ընդունելոյ զորդեակն ձե

ւսի Քրիստոսի: 13. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ {ԳԵՐԱՄԲԱՐՁ} ՍՐԲԱԶԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈ

ապաքէն, սրբազնագոյն տէր տարածանել առաջի Ձերոյին {գերամբարձ} սրբազնութեան զոմանս ի հանգամանաց գործոյն, որոյ վ

ւ հանգամանք անձին իմոյ ամենեւին յայտնի են Ձերոյին {գերամբարձ} սրբազնութեան, որոց գլխաւորն է աղքատութիւն իմ, ո

ռավարութեան տեղւոյդ զկնքափակ ծրար մի յանուն Նորին {Գերամբարձ} Սրբազան Քահանայապետութեան գրեալ որպէս թէ ի նորին

նուն ձեր։ Ի հետևումն այս եղանակ հրամանի նորին {Գերամբարձ} Սրբազան քահանայապետութեան՝ դիւանատունս պատիւ ուն

ի այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ Նա մի վերին եւ {գերամեծար} առաքինութիւն է, նորա ճանապարհը նեղ է եւ փշոտ, ն

լճի մէջ նոյն աղաղակը գործելով, որ պատճառում է մի {գերան}, ջրի մէջ ընկնելու ժամանակ: - Բերում են, բե

եւ վատթա՛ր գործերով լցուած մարդոց պէս, որ իրենց {գերանին} չնայելով, ուրիշների աչքին մօտենալով՝ նայում են

յս լցուած հող ու քարը, ջրի երեսից երկաթակապ հաստ {գերաններով} եւ փայտերով պատելով, յառաջացուցին զանազան նաւահա

այ նորա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ ի վեր {գերաշխարհիկ} իմն էակի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր զկր

ու միտք չունինք, միայն թէ այս վերջիններուն համար {Գերապայծառ} Հասունին խրատ կը տանք (ան ալ իրեն կրօնակցաց օգտ

Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝ ես հարուստ եմ {գերապանծ}: Քաղցր ու դառը խառնուած է այն ջրումը

րաբերութեամբ աղքատ լեզուն ու խօսել հին հռովմէական {գերապանծ} լեզուով, կամ Ֆլորենդացուն ստիպել, որ Դանթէի " Ա

ռը այստեղ մնա մինչեւ գարուն: Խնդրեմ հարցանես {գերապատիվ} Մատվեյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանից, արդյոք իմ ստրախ

նվարի 1856 Մոսկվա 24. ՍԻՄԵՈՆ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ {ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ} ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ

ինչ ի մահ: Ցանկանալով Ձեզ ամեն ողջություն, մնամ {գերապատիվ} բարեկամիդ եւ ազգասեր եղբորդ խ. ծ. Միքայել Նա

ԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 3 Փետրվարի, 1862 ամի, Լոնդոն {ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ} ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ, Ձեր սրտառուչ նամակը, որի

լ օրագրի մերում հրատարակելոյ ՚ի Մոսկուայ ընդ ձեռն {գերապատիւ} եւ մեծիմաստ վարդապետին Նազարեանց: Այվազովսքին փո

ժողովրդի մէջ՝ մի քանի աննպատակ եւ անտեղի գրքեր՝ {գերապատիւ} Մխիթարեանց շնորհքով լոյս հանած, յետոյ՝ հրահանգ

մարում միայն այսքան ասել, որ, եթէ մեր Մխիթարեան {գերապատիւ} Հարք չեն կամեցել այս բանը հայերէն թարգմանել եւ տպ

նքրիստոնեայ եւ բարբարոս վարք ու բարքը։ Մխիթարեան {գերապատիւ} Հարք, ինքեանք եւս կրօնակից եւ ջատագով լինելով Յի

դուրս եկել Հայերի մէջ։ Այս բանը ինձ պատճառ տուեց {գերապատիւ} Եւժէեն Սիւ հեղինակի վիպասանութեան սկզբումը դնել Յ

ստոնեայ գործերը։ Զարմանալին այս է, որ Մխիթարեան {գերապատիւ} Հարք, ինքեանք միշտ նստելով կանգնելով մի քանի անո

ր հետ միասին եւ մեր ընթերցող ազգը։ Մեր խօսքը {գերապատիւ} Նազարեանցի " Հանդէս Նոր հայախօսութեան " անունով ա

բարբառի արշալոյսը։ Այժմ ծանօթացնենք մեր ազգը {գերապատիւ} Նազարեանցի նոր հայախօսութեան հանդէսի հետ, որի առ

ում ենք՝ ասելով, թող բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն {գերապատիւ} Նազարեանցի գիրքը, եւ իսկոյն համաձայնելով հաստատե

նուլ իւր ձեռքը մի գիրք եւ հոգեպէս զուարճանալ, եւ {գերապատիւ} հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած լինելով իւր նպա

Առ հասարակ մեծ շնորհակալութեան արժանի բան է, որ {գերապատիւ} հեղինակը իւր բազմապարունակ գրքի մէջ այդքան հանդէս

երախտագիտական շնորհակալութիւնը թող հաճի ընդունել {գերապատիւ} հեղինակը, որին հոգով չափ ցանկանում ենք կարողութի

ուէին ննջեցելու վերայ տան եւ եկեղեցական կարգերը, {գերապատիւ} Ստեփանոս Եսայեան Նազարեանց հանդէս դուրս եկաւ բազմ

նճի-օղլուն շտապեց բանալ եւ կարդաց այսպէս. {Գերապատիւ} Թիւթիւնճի-օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը

եւ ազատութիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ {գերապատիւ} լինի միւս ազգերից, որոնք, մնալով դեռեւս ստրկակա

ն անաչառ մարդ մեր ընթերցողներից, համաձայնելու չէ {գերապատիւ} Գաբրիէլ Վարդապետ Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց պա

նը սահմանելու համար. թող մեր ասածը կատարելագործէ {Գերապատիւ} Գաբրիէլ վարդապետ Այվազեանը՝ խօսելով Ուրուագծի (

թեան, եւ այն՝ ականաւոր անդամ։ Տեղիք չունին {գերապատիւ} Գաբրիէլ վարդապետի խօսքերը երկբայութեան տակ ընկնել

ւսին հետեւելով՝ հաճոյանալ Հռովմի պապին։ Ահա {գերապատիւ} Չամչեանը եւ նորա գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ

գութիւն առանց պատասխանի տալոյ: Քաջայոյս եմք, թէ {գերապատիւ} Ստեփանոս վարդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսցի

րականդ այդ տաճար, որոյ փականք ըստ գեղեցիկ ասելոյ {գերապատիւ} Ստեփաննոս վարդապետի կորուսեալ է անգիւտ ի յորձանս

ակրոյ Հայազգի երեխաների համար ", զոր հրատարակեաց {գերապատիւ} Նազարեանց: Եթե աշխարհիկ լեզու Հայոց, յարդարեալ

ն: Առ Հայս Ռուսաստանի միակ գերդաստան է եւ այն {գերապատիւ} Լազարեանց, որ զօգուտն ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է գ

պատճառ եւ տալ նոցա ի վերածնութիւն զերկասիրութիւնս {գերապատիւ} Ստեփաննոս վարդապետի Նազարեանց " Առաջին հոգեղէն կե

ցքը գեղեցիկ նկարագրած է ամենայն մանրամասնութենով, {Գերապատիւ} Ստեփաննոս Նազարեանց վարդապետի "Հանդէս նոր հայախօս

ողբալի տգիտութենովը համարձակւում են բերան առնուլ {գերապատիւ} Ստեփանոս վարդապետի գրուածքը, թէ նորա լեզուն ոչին

րելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համար խառն եղել է {գերապատիւ} Նազարեանցի խօսուածքը գրոց լեզուի հետ, պատճառը շա

իւրեանց մաքուր հայախօսութենովը։ Այնպէս որ, եթէ {գերապատիւ} Նազարեանցի գրածը կարող էր լինել 10000 մարդի անհաս

ր կամ հազար մարդ։ Ազգը երբէք չի կարող ուրանալ {գերապատիւ} Նազարեանցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը սէր

միածին եւ արկանել զազգային զխնդիրս ընդ գարշապարօք {Գերաստիճանեալ} Հայրապետիդ Հայաստանեայցս առաքելական եկեղեցւոյ:

քար խոստացող բոյսեր: Յոյս ունինք թատրոնական {գերատեսչութեան} կողմից, որ նա մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնէ Ա. թ

լ զայս գումար եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն {գերարժան} պատրաստ է կատարել զհրաման Ձեր: Միայն զայս մի

Լուանում է իստակ ջրում ` մի լուացք: {Գերբնական} է այդ աղջկայ տեսիլը, Ոչինչ չկայ դորա վերայ

էս պիտոյ է սոքա միմեանց հասկանան։ Չ'գիտեմ՝ ի՞նչ {գերբնական} զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն եւ չորս դարու խտրո

թիւն, բնական փիլիսոփայութիւն, բարոյականութիւն: {Գերբնական} մասը մարդուն մէջ է դարձեալ, ուստի եթէ բնական փիլ

պիսի մի պարոն, աւելի շուտով կը յօժարի դիմել դէպի {գերբնական} ուժերի ազդեցութիւնքը, " որով հարայ նովին եւ բժշկ

Ազգային կարծիքը ասում էր, թէ Ալբերտոսը ունի մի {գերբնական} գործակից, որ օգնում էր նորան աշխատութեան մէջ, ա

նորա կարծիքը գուշակողների մասին, կամ նոցա գործած {գերբնական} գործերի մասին, - շարունակեց պ. Մարկոսը: -

ական կերպով կատարուելու իրողութիւնը մեկնուէր նոցա {գերբնական} կերպով, կամ դրուէր ֆանտաստիկական շրջանի մէջ: Նա

ունենալով պահանջում է, որ ճշմարտութիւն խօսողը մի {գերբնական} զօրութիւն ցոյց տայ իւրեանից, որպէսզի տեսանելով ն

ամբոխը ամենայն միամտութեամբ պատրաստ է ընդունել մի {գերբնական} բանի տեղ: Ին՛չ կ'ասեն այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայ

հնարաստեղծեալ հանգամանքներ, նկարագրում է երբեմն {գերբնական} անցքեր ու տեսարաններ եւ այլն, բայց այս է խնդիրը․

րուած, ապա, կարո՛ղ էին կատարուիլ, թէ ո՛չ: Այն {գերբնական} տեսարանքը, որ ո՛չ եղած են, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լ

բանալ: - Ձեր խօսակցութիւնը, որի մէջ յիշեցիք {գերբնական} ու ֆանտաստիկական բաներ, մի բան միտքս ձգեց: Ես մ

է, որ նախիջեւանցոց սովորութենով կարծած լինէր մի {գերբնական} բան... Մի ոգի... Մեզիմեն աղէկ... ։ Բայ

ատել չէր կարելի, թէ հերքում էր դրականապէս թեթեւի {գերբնական} զօրութիւնը: Այս անորոշ վիճակի մէջ, մանաւանդ բան

պիտոյ է գտանէ իւր համար մի աննիւթական աղբիւր, մի {գերբնական} եւ յաւիտենական կեանքի կենտրոն. սա է Արարիչը, ստ

տեղեկութիւն տալ նորա մասին, որպէսզի ընթերցողք մի {գերբնական} բան չհամարեն սորան եւ չասեն, որ եթէ սուրբի միջնո

յդ բոլորի գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ {գերբնական} գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդ

Մեղադրելի չէ ժողովուրդը, եթէ վազում է դէպի {գերբնականը}, մինչդեռ Արագածի վրայ երեւացած լոյսը իրողութիւն

՝ պարտավորեսջիք զիս գոլ միշտ երախտագէտ առ ազգասէր {գերդաստան} Ձերոյին գերազանցութեան: Մնալով ակնկալեալ տնօրինո

է Վարդավառի կիւրակէն եւ երկուշաբաթին. հարիւրաւոր {գերդաստան} գնում են քաղաքից եւ գեղերից, ոմանք վանքի պարսպի

ամենայն կիւրակէ, պատահում են այդտեղ տասն, քսան {գերդաստան}, որ գնում են ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ թէյ

ակը: Այո՛, մնում է նա, բայց տունը մարեցաւ: Մի {գերդաստան} ընկաւ հասարակաց խումբից: Արդեօք որքա՞ն գերդ

մասերի տէրերը առանձին առանձին պիտի կազմեն քո նման {գերդաստան}: Իւր կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը պիտի բա

ուց եւ ընտանիքի տէր դարձած էր: Ունէր բաւական մեծ {գերդաստան}, կին, որդիք, դստերք, որոնց բացի նիւթական հարս

որին, թէ նորա տէրութեան մէջ գտանուած իւրաքանչիւր {գերդաստան} պարտական է հարկ տալ ամենայն տարի երկու սու, եւ հ

ցն, որք զայս արարին: Առ Հայս Ռուսաստանի միակ {գերդաստան} է եւ այն գերապատիւ Լազարեանց, որ զօգուտն ազգի ծա

ծուց ողջություն եւ հաջողություն Ձեր եւ Ձեր ամբողջ {գերդաստանի} համար: Այս շնորհավորական մաղթանքից հետո արժան

րդիք ենք, մեր հայրը Հայկն է, եւ մեք բոլորս՝ մի {գերդաստանի} անդամ։ Ամօ՞թ չէ այդպիսի գերդաստանի որեւիցէ անդամ

ք բոլորս՝ մի գերդաստանի անդամ։ Ամօ՞թ չէ այդպիսի {գերդաստանի} որեւիցէ անդամին, պաշտելով իւր սեպհական անձնասիրո

չորացնել նորանից ծլելու բոյսը: Զաւակների մայրը է {գերդաստանի} մայր, իսկ գերդաստանների մայրերը ազգի մայրն են:

Քահանան ունի իւր ծուխի ցուցակը, նա գիտէ, թէ ո՛ր {գերդաստանի} մէջ քանի զաւակ կայ, եւ եթէ ծնողք չկամենան իւր ժա

ձեր համար: Սիրական եղբարք, դուք մեր անբախտացած {գերդաստանի} արիւնակից անդամք, մի՛ յուսահատուիք բոլորովին, դ

իջոցին ոչինչ արժանի ուշադրութեան բան չպատահեց այս {գերդաստանի} մէջ, բացի ամենօրեայ միօրինակութիւնից, վերջապէս

ական սիրով, ընդունել զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ իսկ {գերդաստանի}, որում եւ ինքեանք պատկանէին, ճանաչել զնոսա եւ հ

չտալու համար, մի՞թէ պարծանք չէր քեզ եւ քո բոլոր {գերդաստանին} այդ ուսումնարանը, որ միշտ եւ հանապազ կրելու էր ք

որ կարելի եղածի չափ մանրամասն չպատմէ Մամիկոնեանց {գերդաստանին} վերաբերեալ մի նշանաւոր անցք, ի՜նչպէս կարելի է, որ

եւ զօրացնել թագաւորական իրաւունքը։ Հին ազնուական {գերդաստանները} հարկադրուած էին խոնարհել խիստ նախարարի կամքի առաջ

յն մարդ իւր համար առանձին, մինչեւ անգամ միեւնոյն {գերդաստանների} անդամք, աշխատում են առանձին կերպով վարել իւրեանց

ւ բոյսը: Զաւակների մայրը է գերդաստանի մայր, իսկ {գերդաստանների} մայրերը ազգի մայրն են: Բայց ի՛նչպէս են մեր ազգի

ւ ոյժը, որ կարողանան պահել եւ դիմանալ միլիոնաւոր {գերդաստանների} ծանրութեան: Եւ մինչ, բնականաբար կտրւում են, եւ

գիտութիւն, յոյս եւ հաւատ։ Նորա արդիւնքն էր, որ {գերդաստանների} մէջ թագաւորեց խնամք, դարմանատարութիւն եւ խաղաղու

ծ բարեկամությանը: Ողջ եղեք եւ ուրախ Ձեր բոլոր {գերդաստանով}: Ի 21 մարտի, 1856, Մոսկվա 25. ԳՐԻԳՈՐ Ս

էս հասայ իմ հայրենիքը նորա ձեռնտուութեամբ: Բոլոր {գերդաստանս} տեսանելով ինձ, մի անպատմելի սուգ եւ ողբ բարձրացր

Հայոց. բայց ի վերայ այսր ամենայնի իրաւունս ունի {գերդաստանս} այս ասելոյ ազգին, ահա մեք եւ վաստակք մեր: Այլ մ

ան նիւթը եւս: Այստեղ եւս երեւում են երկու անբաղդ {գերդաստանք}, երկու աղքատ ու անմեղ սիրահարք եւ վախճանը գործի

ւթենից դուրս ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ բիւրաւոր {գերդաստանք}, դառն աղքատութեան հետ պատերազմելով, կարող են սո

ստան ընկաւ հասարակաց խումբից: Արդեօք որքա՞ն {գերդաստանք} ընկնում են այսպէս: Սոցա վիճակից աւելի քաղցր

մի եւ կէս կանգուն կայ փորածի խորութիւնը, այդպիսի {գերեզմա՞ն} կը լինի, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը: - Ի՛

հույս ունեմ, որ մեր բարեկամությունը պիտի մինչեւ {գերեզման} գնա, եւ ես իմ այս գրչովը պետք է արձան հավիտենակա

եւ այն օրից, երբ գրիչ վեր եմ առել ձեռքս, մինչեւ {գերեզման} ես պիտի պատերազմեմ ստության եւ խավարի հետ եւ, որ

ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վերա: Աստված տար, որ ես {գերեզման} չմտած տեսանելի մեր ազգի դրության բարվոքվիլը եւ հո

ս եպիսկոպոսը մեռավ 50-ական թվականներին եւ նրա հետ {գերեզման} իջավ [ներկ] պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե ա

ակիցների լուսաւորութեան մասին անհոգութենից, պիտի {գերեզման} իջուցանեն ինձ: Թո՛ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը

ինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, էգուց գնայի ես {գերեզման}, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը եւ խաղաղ

աւազակ, բնաւ սարսափելի չէ. քանզի այն անհատի հետ {գերեզման} կ'իջնէ: Բռնութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի ժո

ւնը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդիպին երկու {գերեզման} եւ մի ամայի բնակարան, եթէ եւ այն չէ անցել օտարի

ան. Երկինքը շատ թափեց անձրեւ, լուաց հազար {գերեզման}. Թէ որ կ՚ուզես արեգակը կեանք է, կեանքը `

Ասաց գազանն անբաղդիս, - " Երթա՛նք, երթա՛նք {գերեզման}, Այս է յոյսը աշխարհիս"։ ԼՍԱՐԱՆ

ն: Երրորդ օրը շատ սգաւորք Փորեցին մի {գերեզման}, Ուր թաղուեցաւ իւր հօր մօտին Մարմինը

նում է այսպէս. " Ես քո համար պատրաստում եմ {գերեզման} "։ Ճայթեց սիրտս... եւ երկիւղից եւ ցաւից,

ՕՇԱԿԱՆ Օշակա՜ն... Վեհ Հայերի {գերեզման}, Աւերակ տաճարիդ մէջ՝ Մեսրոբի վայր հան

րպէս անդամ ամբողջի, Օշական Վեհ Հայերի {գերեզման} Քո ժայռից ես ցած իջայ Ուստի հերոսն մեր

պաշտպան Ազգը նրան զլացաւ Կառուցանել մի {գերեզման} ։ Օշական Վեհ Հայերի գերեզման Բողո

ւցանել մի գերեզման։ Օշական Վեհ Հայերի {գերեզման} Բողոքիր մինչեւ երկինք Ընդդէմ այս տմարդո

րդապետի ձեռքով եւ մօր արգանդից տեղափոխւում է դէպի {գերեզման}: Եւ այս տեսակ անասելի եւ անլսելի ոճիրների համ

նք երկու տողով: Բայց մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ {գերեզման} չտանելու խոստումը առնում ենք հրապարակով: Ընթերցո

ր ազգը անհետացել է երկրիս երեսից, ես մինչեւ նորա {գերեզման} մտանելը թափել եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա վերայ:

ւհետեւ դեղ դնել եւ բժշկել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել {գերեզման} եւ թաղել"։ Եւ նա, պատասխան տալով, ասաց պատգամ

ն մէջ իւր կեանքը եւ հարստութիւնը կնքած մի անբաղդի {գերեզման}... Այսպիսի մի մարդ, ո՜հ, ցաւելի ճշմարտու

իւնը խաղում է այս խաղը ժամանակի հետ: Ամէն մի նոր {գերեզման} նոր քար է, որ ստանում է բնութիւնը եւ դնում է եւ

ոյ բարին, - պատասխանեց խօսակիցը: - Դարձեա՞լ {գերեզման}... - Օրհնած, այս տարի դեռ տասներորդն է,

սն տարին մի անգամ չէ պատահում: Մնում է մեռեալը. {գերեզման} փորելուց ստանում եմ երկու մանէթ, լուանալու համար

- Ճշմարի՛տն ասեմ, ցաւելու չեմ, եթէ ամենայն օր {գերեզման} փորեմ այնպիսի մարդերի համար, որպիսու համար փորու

խօսքերին. նա իւր կեանքում չէր փորել այդպիսի խոր {գերեզման}: Ը․ Կոմս էմմանուէլը, տխրութեամբ լցուած, բա

աց կեղտ անուն ընկալեալ հանդերձ իմ աւասիկ մաշիլ 'ի {գերեզման}. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց

րակի եւ ահա տեղափոխին իբրու ի մի գերեզմանէ ի միւս {գերեզման}: Իմ է այդպիսի իրողութեանց եւ մերոյս Հայկական ման

տիկոսական կարծիքների, որ այս բաներից շինեն նորան {գերեզման}, որի մէջ կենդանի կենդանի կը թաղուի. այնպիսի գեր

ման, որի մէջ կենդանի կենդանի կը թաղուի. այնպիսի {գերեզման}, դէպի որը հարիւր մղոնից պիտոյ է թռչին, հասանեն

ն ագռաւները եւ անգղները՝ նորա մարմնի հոտը առած, {գերեզման}, որին չէ պիտոյ կարողանան մարդիկ մօտենալ՝ առանց

ինչ շպարի տակ եւս ծածկվի, այնուամենայնիւ մինչեւ {գերեզման} մեզ միշտ ատելի կը մնայ։ Մեզ կարող են ասել, թ

յն փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ երկնքի վերայ: {Գերեզմանակա՜ն} լռութիւն... Բնակիչներից ամայացած պալատը սարի վեր

ն լոյսը, որ յայտնի է անունովս՝ Ճախնային գազ կամ {Գերեզմանական} մոլահուր, որ շատ անգամ երեւում է եւ նոր թաղած մե

չի Հարազատ պարգեւ հայազգի ոգին։ {Գերեզմանական} լռութիւն խորին Պատել էր նստած մարդերի սրտին

ինչ թափանցեալ յակաստան հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես {գերեզմանական} ազգոյ իմն արագութեամբ լնանիւր յուղեղ իմ. երեւակա

ն-քիմիկական փորձերին, հաւասարւում է ճախնային կամ {գերեզմանական} ասուած մոլորական կրակների լուսին։ Ասածներիս ապաց

ուրիշ կրակներ եւ լուսեր, որպէս ճախնային գազը կամ {գերեզմանական} շրջմոլիկ կրակը, գնդաձեւ կամ կծկաձեւ կայծակը, վ

ան հարկաւոր պիտոյքը, այլեւ փառաւոր ճաշ պատրաստեց {գերեզմանատնում} 70 յուղարկաւորի համար։ Պարծա՛նք քեզ, Հայաստա

ատար գտանուեցաւ այս մեր պատմած բոլոր բաների մէջ։ {Գերեզմանատնում} սեղանի վերայ, մինչ Պ. Սանասարեանցի առատութենից

աւարտուած, յուղարկաւորքս բաւական ժամանակ մնացինք {գերեզմանատնում}, որպէս թէ մի բան քարշում էր եւ պահում էր մեզ այն

ն, Պայծառափայլ Դուռնից հրաման խնդրելով, առանձին {գերեզմանատուն} նշանակեց Աւետարանական Հայերի համար, որ չէ ենթարկ

րսպաւոր եկեղեցի, որի բակը էր միեւնոյն ժամանակ եւ {գերեզմանատուն}: Կանաչապատ էր բոլորովին այդ եկեղեցու բակը,

ւ խորհրդին եւ ցանկութեանը համեմատ։ Հայոց {գերեզմանատունը} գտանւում է Վագայնկով արուարձանի մէջ։ Տպա

ատելութիւն ձգելէն ետեւ, ազգութիւննիս մահուան եւ {գերեզմանաց} դռները հասուցիք: Դո՛ւք էք, որ մինչեւ ցայսօր չկշ

գերեզմանին իմոյ մի՛ տացեն ինչ, քանզի սակս տեղւոյ {գերեզմանացն} իմոյ եւ վասն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին

դմիշտ անհետանան, ինչպես եւ նույն այդ պարոնները՝ {գերեզմանափորի} բահի տակ, այնպես, որպեսզի հետագա սերունդը մինչե

ենք, որ Հայաստանի լուսնակը իւր շողը կը կաթէ նորա {գերեզմանաքարի} վերայ, եթէ իւր այսուհետեւ երգելիքը երգէ աւելի հա

շարժառիթք են, որ նստիս ու լաս, մինչեւ որ թաղման {գերեզմանդ} լցուի աչքիդ արտասուքով։ Իհարկէ, ազգային օրագրեր

րութեան նորա ժամանեալ կորզեաց զողորմելի անձն իմ ի {գերեզմանէ}:: Եղանակն տեղւոյս է ամառնային կամ գարնանայի

ոյս տեսեալ զհրապարակի եւ ահա տեղափոխին իբրու ի մի {գերեզմանէ} ի միւս գերեզման: Իմ է այդպիսի իրողութեանց եւ մեր

ուտ ձեռօք ընդ ոսկերս սրբոյն մարտ եդեալ՝ հանէին ի {գերեզմանէն} եւ ի գետ ամային, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթ

է՝ ձեզէն իսկ գիտէք տեղեկացեալք... Զոսկերսն ի {գերեզմանէն} հանել տային եւ գետ արկանել, զհրեշտականման այրն զ

աթապատել, քառասնիցը անպակաս առնել, ննջեցեալների {գերեզմանը} օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը պահել․ եթէ

նպիսի մարդերի համար, որպիսու համար փորում եմ այս {գերեզմանը}: - Ուրեմն կան մարդիկ, որոնց մեռանելը այնքան

աշուն: - Այն մարդը, որի համար փորում ես այդ {գերեզմանը}, նոյնպէս պատկանում է այս վերջին տեսակի մարդերին

նքը եւս հրամայում է երեք կանգուն խորութեամբ փորել {գերեզմանը}, այս պահանջում են առողջապահական կանոնք: Բայ

կեանքի վերջը կրել իւր պարանոցին, մի պատիժ է, որ {գերեզմանը} միայն կարող էր վերացնել: Տեսնելով քո սիրտը, շօշ

ս թէ եկել է Մէքքէից, ուր գնացած է եղած Մէհէմմէդի {գերեզմանը} համբուրելու. այս դերվիշը տեսանելով Գիրէյ-խանի պա

օր Կարգի։ Լօյոլան, տեսնելով Քրիստոսի դատարկ {գերեզմանը}, իսկոյն հասկացաւ, որ միմիայն խելքի զօրութենով կ

գելու գեղեցիկ եւ խաղաղ առաւօտը նորա լուռ ու մունջ {գերեզմանի} վերայ: Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել էի ահ

իտոյ է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը եւ աղօթէր քո {գերեզմանի} վերայ, իսկ եթէ դու խնամ տանէիր եւ դաստիարակէիր ո

նոցանից երախտագիտական արտասուքով պատուելու էին քո {գերեզմանի} հանգիստը: Դու ասում ես, թէ " հոգաբարձու չէիր ու

ն գազը, որ բաժանուելով մեռած մարմնից, նստում էր {գերեզմանի} հողաբլուրի վերայ: Այն մարդուն կամ այն ժողովր

- Հայկական թէատրոն Մոսկուայի մէջ - Սուրբ Մեսրոպի {գերեզմանի} այցելուի նամակը - Գամառ-Քաթիպայի պահանջողութեան պ

ն հանգամանաց շատ նիւթեր... "։ Սուրբ Մեսրոպի {գերեզմանի} այցելուի նամակը ձգելով Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարո

անցուցանելով օրերս, ամենայն օր մի քայլ մօտենալով {գերեզմանի} բերանին, աչքս՝ դուռը, նստած եմ, թէ ո՛վ արդեօք

իարէն, սակաւ երբեմն՝ Հայերէն: Թող շարժուին {գերեզմանի} մէջ մեր Արամ նահապետի ոսկերքը... Իրաւունք ու

անունը խնկւում է հայկական եկեղեցու մէջ, եւ որոնց {գերեզմանի} հողը համբուրելի են մեզ: Ի՛նչպես չհարցանենք Պ

՛ մոռնաք, որ ձեր ապագան պիտի դատաստան կատարէ ձեր {գերեզմանի} վերայ, ինչպէս դուք դատում էք այսօր ձեր նախահարց

ծանր խաչը, մինչեւ որ մի նիւթեղէն խաչ տնկուի նորա {գերեզմանի} վերայ: - Իսկ նորա ընտանիքը՞: - Այժմ կ

ի թաղեսցեն զիմ մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մերձ {գերեզմանի} մօրն իմ, կատարելով զամենայն հոգեւորական պաշտօնս

, անբաժանելի Աստուածութեամբ. իսկ մարմինն եդաւ ի {գերեզմանի}, սապէս, անբաժանելի Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ եւ

ք տեսնիլ Հայլին իւրեան ֆոկուսով: ՕՏԱՐԻ {ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ} ՎՐԱՅ. Չեմ կարող այժմ խաղաղ նայել մեր թ

ս բանը անհնար էր... Միայն բուն է ընդհատում {գերեզմանի} լռութիւն, Չի ուղարկում նորան լոյս երկնից ա

ցուկ կրքի ծնունդ, ո՛չ, ո՛չ: Այժմ եւ մինչեւ մեր {գերեզմանի} ափը վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի

տ եմ ծնուել, նորա հետ եւս պէտք է թաղվիմ միեւնոյն {գերեզմանի} մէջ: Իմ կրած նեղութիւնները տարապայման են: Մարդկ

նի վրայ: Դոյն այդ առաքինական հոգին նորա անպաճոյճ {գերեզմանի} վրայ, որ դեռեւս չէ շքեղազարդած մարդահաճութեան յի

ուրաց գործերը եւ նահատակութիւնքը, կանգնեցնէ նորա {գերեզմանի} վերը իւր երախտագիտութեան արձանը, եւ դրա վերայ քա

ոյ պիտոյ է հողին տայինք մեր հանգուցելու հողը։ {Գերեզմանի} վերայ ասացին դամբանական ճառեր Մոսկուայի Կայսերակա

ու եւ ոչինչ բարբառ, բացի մի մեռած բարբառից, որի {գերեզմանի} վերայով հազարաւոր անգամ ահա կատարել է արեգակը իւր

երջին ճառագայթքը, եւ ժամակոչը երկու ձեռքը դնելով {գերեզմանի} ափերին, դուրս եկաւ նորա միջից: - Հերիք է այ

չ որ այժմ ճնշում են հոգիս, պիտի ճնշեն եւ ոսկերքս {գերեզմանի} մէջ․․․․․․․․․․․․․․․ Մեք չունինք ազգային երգեր

էին մխիթարել նորա ոսկերքը եւ այն անշուք եւ աննշան {գերեզմանի} մէջ, եւ թէ ինքն երջանիկ էր լինելու այս դիպուածու

ահ հալածելուց յետոյ, ոսկերքը եւս հանգիստ չթողեցին {գերեզմանի} մէջ, այլ հանեցին ու գետը թափեցին։ Չեմ ասում, որ ո

տ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ է եւ դնի ի խորս {գերեզմանի}, ըստ որում չունի կեանք եւ կիրառութիւն կընկերական

, այսինքն կապեալ եւ կալանաւորէալ յիւրում դարաւոր {գերեզմանի}, զի դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայ

տնեց իւր դիտաւորութիւնը, թէ կամենում էր Քրիստոսի {գերեզմանի} մօտ կատարել իւր ապաշխարութիւնը։ Աբեղայն գովեց այ

երին սովորական հարկը, թոյլտուութիւն ստանայ Փրկչի {գերեզմանի} մօտ աղօթելու։ Իգնատիոսը հազիւ թէ հասել էր իւր նպ

ստարանների վերայ։ Մանրէզի անապատականը, Քրիստոսի {գերեզմանի} ոգեւորուած ուխտաւորը ուսանում է երեխաների հետ միա

ատի մէջ, ամենեքեան կը մտածեն, թէ Ձեր Մեծութիւնը {գերեզմանի} դուռնի մօտ, զղջում էիք, որ այնպէս վարուեցաք նոր

ծախսով։ Ժողովուրդը ամենայն օր գումարւում էր նորա {գերեզմանի} վերայ, որպէս թէ նորանով գործուած զանազան հրաշքնե

ոց տէր, այնքան այգիների տէր, ծերացած եւ մի ոտքը {գերեզմանի} մէջ, այնուամենայնիւ (երես 86) կապում է ուրիշի

իշկը ինձ պարզապես ասաց, եւ ես օրե օր մոտենում եմ {գերեզմանին}: Հավատացեք, այնպես վատած եմ այժմ, որ ինքս ինձ

մ Օշականից՝ գրած Դեկտեմբ. 27-ից " Սուրբ Մեսրոպի {գերեզմանին} այցելու " ստորագրութեամբ, դնում եմ այստեղ մի քան

տոնէականաց օրինաւոր եւ միջակ ծախիւք. սակս տեղւոյ {գերեզմանին} իմոյ մի՛ տացեն ինչ, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանաց

թաղեսցեն ի գաւթի եկեղեցւոյն, տալով զգին տեղւոյն {գերեզմանին} նորա նման այլոց. եւ զվերն յիշեալ իմ տուած գետինն

ով մօտենում են նորա խնկելի ոսկրներին եւ, հանելով {գերեզմանից}, թափում են ջրի մէջ: Այստեղ աւելորդ չէ խնդրել ձե

ց յառաջ ասիական Տաճկաստանի մէջ մի Հայոց եպիսկոպոս {գերեզմանից} փորել ու հանել է մի Հայ քրիստոնէի ննջեցեալ մարմին

պատկառելի ծերունու հետ. նորա ոսկերքը փորեց հանեց {գերեզմանից} ու գետը թափեց: Ղազար Փարպեցուն ոտքը բոբիկ քշե

ահազիզեանը։ Մեք բոլոր յուղարկաւորքս բաժանուեցանք {գերեզմանից}, այն ժամանակ, երբ քահանայն դրեց խաչի կնիքը նորա

ւնը, այլեւ բոլոր ազգը եւ քո հօր ոսկերքը կը հանես {գերեզմանից} եւ կը վաճառես: Եթէ մեր ազգի մէջ կան եւ այսպի

ցել էր, գնաց Մակաօ քաղաքը։ Այնտեղ փորեց, հանեց {գերեզմանից} խեղճ ողորմելի Տուրնօնի մարմինը եւ բերեց իւր հետ Ե

մբողջ եւրոպայի համաձայն ասում ենք, թէ շատ հեշտ է {գերեզմանից} մեռեալները հանել կենդանացնել, քան այդ ժանգոտած լ

մարդ, թէեւ շատ էլ ագահ եղած լինէր իր կեանքում, {գերեզմանից} դուրս չէ եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբա

է։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս էլ գալու լինի {գերեզմանից}, ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ

րովհետեւ մեռածը ապստամբում է բնութեան ընդդէմ՝ իր {գերեզմանից} դուրս գալով։ Հին լեզուն անդա՜րձ գնաց, որովհե

գակը կարող են ընդհատել միշտ թագաւորող լռութիւնը: {Գերեզմանները}, որը կարգով, եւ որը անկարգ, շարուած էին կանաչ

այժմեան հայը այսպէս խօսել. ո՛վ հաւան չէ, գնա՛յ {գերեզմանները} փնտրէ 4. 000 տարի առաջ մեռածներին եւ այդ մեռելներ

ր, որ շատ անգամ երեւում է եւ նոր թաղած մեռելների {գերեզմանների} վերայ, եթէ խաղաղ էր եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւո

ը յատակից... Երբ կոմս էմմանուէլը ման գալով {գերեզմանների} մէջ եւ կարդալով տխուր եւ սխալներով լի տապանագիրքը

նչեւ անգամ մեռած Յանսէնեանների մարմինքը հանուեցան {գերեզմաններից} եւ ձգուեցան խորխորատների մէջ։ Այս խիստ ու կոշտ վ

նը բռնուի ձկնորսների ուռկանով եւ թաղուի մի անշուք {գերեզմանում}. քան թէ ընկնեմ այսպիսի անվերջանալի ցաւերի մէջ,

րն արձակ Վազեց աղջիկ սգաւոր Դէպի գեղի {գերեզմանքը}, Ծունկ չոքեց մի շիրմի մօտ: " Հայրի՛կ

կանաչ, թավիշապատ յատակի վերայ: Ասես թէ մարդերի {գերեզմանքը} ծառայում են բնութեան ձեռքում Շախմատի քարերի տեղ:

բայից, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հարկանել, գերի {գերել} եւ այլն, թող պարարեսցին քիմք դոցա եւ նմանապիսեաց

ոքր կշիռ տալ իմ անձին, թէ կարող է մի փոքր մեղմել {գերի} վարողների կոշտ ընթացքը իմ հետ, բայց մի՛ ասա, այ

ւած աշխարհի երեսին գտանւում է խղճալի վիճակի մէջ, {գերի} եւ ստրուկ խաւար նախապաշարմունքների եւ ամենեւին ան

ւթեան անդամքը ապահովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի {գերի} եւ ստրուկ չլինին ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի

Մի՞թէ ես էլ որ լինէի Մի ալեւոր ծերունի {Գերի} դառած կը հալուէի Խաբուած անարգ երեսի։

Բռնակալի դա աստղ էր, Որ աշխարհը իւրեան {գերի} Ծնած օրից կարծել էր։ Շատ հալածանք, շ

Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղափարի {գերի} փիլիսոփայութեան իջնելու կէտն է այս: Ես անհամ կեր

, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը եւ {գերի} վարեց նորա բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես, երբ Կա

այց ելանելով եւրոպական համալսարանների մեծ մասին, {գերի} ընկել էր Թաթարների ձեռք եւ արձակուելով դէպի Ռուսս

կում էր երեսը կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկրտիչը {գերի} էր իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը գիտէր նորա բոլոր առեւտ

նքրիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մարդկութեան վերայ, {գերի} եւ ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած

ձայն բայից, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հարկանել, {գերի} գերել եւ այլն, թող պարարեսցին քիմք դոցա եւ նմանա

ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս {գերի} կը վարեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների ամրո

լ էր պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ լեզգիների ձեռքով {գերի} տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ աթոռը, երեւի որ պ. Իս

ազատեց Շամիլի գերութենից եւ փոխանակ պ. Շահբէգի, {գերի} տարուեցաւ ինքը Շամիլը դէպի Ռուսսիայ: Պատուե

, հրէս, Գրիգորը, Կը տայ ինձ ու կ՚ըսպանի: {Գերի} ա մեր հայ ազգը, Ղոչաղների թալ ազգը, Էս անիրաւ թ

թերեւս թոյլ տալով այս, հերիք պատճառ է, որ նորան {գերի} լինելով, նորա վրայ սիրահարուելով, անմշակ թողուն

իւն: Ներկայ եւ կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի {գերին} չէ, իսկ ով որ ուզում է կամայաբար իր կենդանութիւն

վրէժը կը հատուցանեն: Այս եւս պատմում են, որ երբ {գերիներին} քաղաքական բանտն էին տանում, նոքա պատահում են մի

Քամայ նոյածնի, Խայտառակեաց զիւր զհայր {Գերծեալ} զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր զդաժան գէթ հոգի

նում են՝ առանց խնայելու հասակի եւ սեռի, Ռուսիոյ {գերմանաթաթար} կառավարութիւնը, իբրեւ մի վամպիր, ծծում է Լեհաստ

լեզուի ոգուն հաւատարիմ մնալով, " Հիւսիսափայլը " {գերմանախօս} էր դառնում!! Հին եւ նոր լեզուի ընդդէմ մեր սքանչել

րը, երբ մենք գործ չէինք դնում, " Հիւսիսափայլը " {գերմանախօս} էր դառնում։ Երբ Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ

այժմեան սերունդը գործ է ածում, " Հիւսիսափայլը " {գերմանախօս} էր դառնում!! Երբ Ֆրանկի partager, Ռուսի раздѣлят

թեան, ցաւին " եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " {գերմանախօս} էր դառնում!! Երբ Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщ

լ այս ինչ բանի եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " {գերմանախօս} էր դառնում!! Երբ Ֆրանկի curieu, Ռուսի любопытный

ում էինք արժանի հարցասիրութեան, " Հիւսիսափայլը " {գերմանախօս} էր դառնում!!! " Հիւսիսափայլը " հարիւրներով ունի ա

ւմ!!! " Հիւսիսափայլը " հարիւրներով ունի այս տեսակ {գերմանախօսութիւնք}, խոստովանում ենք. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ յա

Հայոց ազգի շնորհքը չէ. մեզանից իւրաքանչիւր ոք, {Գերմանական}, Ֆրանսիական եւ Ռուսսիական Համալսարաններումը դեգե

ւթիւնը արդարացնելու համար " Հիւսիսափայլի " լեզուն {գերմանական} բաղդասութեան եւ գերմանիկ տրամաբանութեան ստրկացած

ած կեանքի առաջացուցած արդիւնք, որպէս յիշատակարան {գերմանական} ոգու կերպարանագործութեան պատմութեան մէջ, եւ ոչ ա

սը Հեգելին եւ այլն, եւ այլն: Խե՜ղճ. այդ բոլորը {գերմանական} փիլիսոփայութիւնք են. եւ քու ազգի կեանքից բխած չլ

սինքն չկարդացուելու եւ անտես լինելու) ճակատագիրը {գերմանական} գրքերի: Չնայելով, որ անդադար ուսումնասիրում են

մ են հին օրինակները (այսինքն հին հեղինակները), {գերմանական} ուսումնականք չեն ուսել առնուլ նոցանից գեղեցիկ եւ

մա՜հ թագաւորասպաններին, մա՜հ ապստամբներին: {Գերմանական} ազգը մեծ ազգ չէ եւ նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան

լը դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ ըստ էութեան, բայց {գերմանական} հասկացողութեամբ լայն եւ հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ

ջ: Անգլիական տէրութիւնը գտնւում է - եթէ հաւատանք {գերմանական} փիլիսոփայի խօսքերին - այնպիսի դրութեան մէջ, որ ն

մը մեծապէս սխալւում է, եւ դորա պատճառն է դարձեալ {գերմանական} փիլիսոփայութիւնը: Նորա, որպէս առաջադիմութիւն ըն

ծ դնել, օգուտը ինչ է: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ {գերմանական} չոր գաղափարի գերի փիլիսոփայութեան իջնելու կէտն է

մասին: Պրուսական դիւանապետականութիւնը միաւորուած {գերմանական} գաղափարականութեան (idealism) հետ, կուսակցութիւ

անց պախարակելու չափով դրուատներ եւ տաղեր է երգում {գերմանական} եւ պրուսական տէրութեանց, եւ այս ` 1830-31-ին: Թ

այն խնամատարութեամբ կրթել եւ վարժել իւր աշակերտքը {գերմանական} լեզուի մէջ՝ քարոզելով նոցա, թէ այդ լեզուն մանաւ

ւթիւնը՝ մեծապէս աշխատելով եւ աշխատեցնելով նորանց {գերմանական} լեզուի վերայ։ Անցանում է համարեա թէ մի տարի ժ

ազգի վերայ. դեռեւս ուսման ժամանակին թարգմանել էր {գերմանական} լեզուից Հօֆմանի " Մաքս, կամ կարիքն ամենամեծ, օգ

նալը ամենեւին հնարաւոր է, - պատասխանեց բժշկապետը {գերմանական} սառնութեամբ: - Դուք վաճառական չէք եւ ոչինչ

րանական [ընկերութեան միաբանից) Դիտրիխ եւ Զարեմբա {գերմանական} քահանայից, որոց կամեցեալ հասկանալի կացուցանել Հա

ծ միապետութիւնքը, այսինքն՝ Ֆրանսիան, Սպանիան, {Գերմանական} Կայսերութիւնը (Աւստրիական Տան ժառանգական երկիրնե

ւածներում միշտ ոտնահար են եղել եւ պիտի միշտ լինին {գերմանականութեան}: Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ վիճակի մէջ իրողա

ն մարդու անունով, երբ նա անուանւում է Անգլիացի, {Գերմանացի} եւ այլն, եւ այլն, եւ, ընդհանուր մարդկութեան շա

կերպարանափոխ է լինում: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ բնաւ {գերմանացի} ես, դու որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթից յետոյ,

ակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞ն այսպիսիք յիշուած են {գերմանացի} Ցիմմերմանի ֆիզիկայի մէջ, մենք չենք ուզում ամենը

ակիցների ուշադրութիւնը մեսմերականութեան վրայ, որ {գերմանացի} նատուր-ֆիլոսոֆների մէջ, մինչեւ այսօր էլ տեղիք ու

ան տարր " սահմանադրութեան մէջ, սորանից վախենամ է {գերմանացին}, ինչպէս ագռաւը խրտուիլակից, առանց քննելու թէ այ

ոլորովին անտեղեակ եւ թափառական գաղափարների ստրուկ {գերմանացին} է բերան բանում անգլիական սահմանադրութեանց վրայ,

[որ ունի ականջս լսելոյ, թէ՝ զինչ ասէ հանճարեղ [ {գերմանացին]} Շլեյդըն. գիտութիւնն պարտի սեպհական լինել բովանդ

մ, բայց նոցա ընդդէմ կային բաներ, որ ուսումնական {գերմանացին} զանց է արել մէջ բերել եւ մի քանի բանի էլ զուր հան

ամբ, մինչդեռ ուրիշները եւ մանաւանդ խեղճ ողորմելի {գերմանացիք} ցեխում խրուած, նախանձու տրաքում են եւ տակաւին հա

ւում եմ այս գրուածքը բովանդակ Գերմանիայում, բայց {գերմանացիք} կարդում են նորանց նոյն յուսահատեցուցիչ սառնութեամ

աջացնում ժողովրդի մէջ: Արդէն զզուեցուցին ինձ այս {գերմանացիք}. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը, եւ նոցա ամէնի

ւթեանը, վասնորոյ եւ թողնում էր իւրեան յաջորդին։ {Գերմանացիք}, Ֆրանսիացիք եւ մինչեւ անգամ Սպանիացիք զուր էին պ

- Ինչպէ՞ս թէ անյաջող անցան: - Ինչ շինեմ ես {գերմանացոց} հետ, մինչ չէ կարելի նորանց շարժէլ ու դղրդել..

անձարանը կնքուեցան։ Նոյն երեկոյին Հունգարացոց եւ {Գերմանացոց} Կօլլեգիումների մէջ երեւեցաւ հրկիզութիւն։ Թէեւ Պա

այն թթուուտին, որի տեսութիւնը միայն պրծացնում է {գերմանացու} շապիկը: Նա չէ կարող տանել կամ տեսնել երբեւիցէ կա

եւ երկու Յիսուսեանները, գնացին այս քաղաքը, բայց {Գերմանացւոց} եւ Ֆրանսիացւոց եպիսկոպոսները մնացին Տրիդենտի մէջ

րերի անունները թարգմանելով հայերեն եւ նույնիսկ իր {գերմաներեն} " Donner Wetter "-ը, իսկ նորեկը, բնականորեն, ո

տարակեմ բովանդակ աշխարհի մէջ Հայերէն, Ռուսերէն, {Գերմաներէն}, Ֆրանսիարէն եւ Լատիներէն՝ հրաւիրելով այդ ազգերի

րին Հայերէն, Յունարէն, Լատիներէն, Ֆրանսիարէն, {Գերմաներէն} եւ Ռուսերէն, ընդհանուր պատմութիւն, ընդհանուր աշ

քարոզում, թէեւ այդ տեսակ պարոններից 99ը հարիւրից {գերմաներէն} էլ չգիտէին. բայց ինչ անես, առածը ասում է. " Լե

Մեր Ազգայիններից, որ ծանօթ էին Ֆրանսիարէն, {Գերմաներէն} եւ Ռուսերէն լեզուներին, արդէն կարդացած կը լինին

ւսանելով յիշեալ Աբովեանի մօտ հայերէն, ռուսերէն, {գերմաներէն} եւ թուաբանութիւն, եւ մեծ յոյսեր տալով իւր ապագայ

աճեցէք տեսանել, ահա այժմ եւս իմ մօտ կան տասն հատ {գերմաներէն} ապստամբական ճառեր, որ ասուեցան Համբախումը եւ ամբ

րոգութեան երեսից։ Ֆաբեր Լեժէ եւ Բօբադիլիա գնացին {Գերմանիա} ։ Լեժէ Րեգենսբուրգի մէջ այնպիսի ջերմութեամբ խօսեց

??.. )։ Այս աներկիւղ մարդը ճանապարհորդեց բոլոր {Գերմանիայ}, Իտալիայ եւ Սպանիայ, գնաց ամենայն պապական թագաւ

է անգլիական զօրքի հետ միասին որպէս քաջ երկրաչափ: {Գերմանիայի} հանքային ջրերի բժշկական եւ բնագիտական ժողովը արքո

օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեղխ դէմքից, Բեռլինի եւ {Գերմանիայի} մտածող եւ փիլիսոփայական պատկերից, մինչ նոցա հետ

Բենեդիկտեան կարգի Բասիլիոս Վալենտին աբեղայից, որ {Գերմանիայի} էրֆուրդ քաղաքում ծնած էր 1394-ին, չերեւեցաւ մի օ

եցան նոր աթոռների վերայ։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ {Գերմանիայի} մէջ պապական դեսպանքը ունէին պապի իշխանութիւն, որ

րիգոր եօթներորդի պահանջողութեամբ Հենրիկոս չորրորդ {Գերմանիայի} կայսրը, ցուրտ ձմեռան մէջ երեք օր գլխաբաց եւ ոտաբ

, այսինքն՝ քարոզել Աւետարանը անհաւատներին։ Բայց {Գերմանիայի} նորանոր անցքերը, որոնցից ահ կար, թէ կործանելու

անորոգութիւնը անհաւատալի արագութենով տարածւում էր {Գերմանիայի} մէջ։ Զուր տեղը Լեւոն X Պապը աշխատում էր փակել նո

սած իւր գլխաւոր գործը։ Վերջապէս Ֆրանսիայի եւ {Գերմանիայի} Եպիսկոպոսները, ճարերը կտրուած, առաջարկեցին ժողո

, Ֆրանսիային, Անգլիային, Տաճկաստանին, մասնաւոր {Գերմանիային}, Հնդկաստանին, Կղզիներին եւ բոլոր Ամերիկային:

րծական ճշմարտութեան եւ գործադրութեան մէջ, ինչպէս {Գերմանիայում}, այլ միայն ցոյց են տալիս նորան ֆրանսիական վերացա

յում էին նորա վերայ, հանեց տակառից Տեցելի ձեռքով {Գերմանիայում} վաճառուած Լեւոն X-ի ինդուլգենցիաներից մինը, նայե

ibune օրագրի. ես ցրւում եմ այս գրուածքը բովանդակ {Գերմանիայում}, բայց գերմանացիք կարդում են նորանց նոյն յուսահատ

տէ։ Օրէ օր տարածւում էին Լուտերի Վարդապետութիւնը {Գերմանիայում}, Ցուինգլիինը Շուէյցարիայում, իսկ Կալուինականութ

իւսերը: Մի փոքր յառաջ պարծենում էիր, թէ միմիայն {Գերմանիայումը} հանել ես հինգ կամ վեց տեղում: - Անյաջող անցա

իր առջեւի խնդիրը: Հեգելը իր քաղաքական ասպարէզը " {Գերմանիան} տէրութիւն չէ այլեւս " երեմիականով, աւարտեց իր ըն

ան ուրացողութիւնը էին նորա ոգին: Ի՛նչ տեղ էր {Գերմանիան}, երբ մարդկային արժանաւորութիւնը իր ձեռքը անցուց

թագը միայն թողնելով իր թագաւորին: Յայտնի է, թէ {Գերմանիան} մարդ դարձաւ Ֆրանսիս XVIII դարու փիլիսոփայութեամբ

Հիւսիսափայլի " լեզուն գերմանական բաղդասութեան եւ {գերմանիկ} տրամաբանութեան ստրկացած էին քարոզում, թէեւ այդ տ

ի հետ վարուելու կատարեալ տգիտութիւնը վերագրում են {գերմանիկ} ցեղի աւելի հիմնաւորութեան (Gründlichkeit) Ս

Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ վիճակի մէջ իրողապէս, {գերմանիկ} ոգին իր ելքը աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ իդէալների մ

յտառակ։ Չգիտեմ ինչո՞ւ. բայց գիտեմ որ {Գերմանիոյ} թագուհին Հիւր էր եկել պապի մօտը մի օր, երբ

ծում են թէ Հեգելը իր փիլիսոփայութեամբ կամենում էր {Գերմանիոյ} Մաքիաւելին լինել եւ իրաւ, որ ինչպէս նորա վարդապե

կ Habeas corpus ակտը, թողում եմ մնացածը, ամբողջ {Գերմանիոյ} հաւասար գին ունի: Եւ երբ անգլիական սահմանադրութի

թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, {Գերմանիոյ} եւ բոլոր ցամաքահողի, իրաւամբ համարուած լուսատու

ակուել են: Շատերը սորա միջնորդութեամբ Ֆրանսիոյ, {Գերմանիոյ} հռչակաւոր ուսումնարաններում մեծաքայլ յառաջ են գնո

ամենայն բարեյաջող յոյսերից, մտածեցի գործ դնել իմ {գերմարդկային} զօրութիւնը... ես յառաջ եւս կարող էի այդ բանը ա

, թէ ամբողջ երկրագունդը պարտական է խոստովանել այս {գերմարդկային} իրաւասութիւնը նորա։ Նոքա, հոգեւոր իրաւասութեան

չականներից, մնում է անկերպարան խաւարի բաբելոնեան {գերութեան} մէջ, իւր ծնողքի յաւիտենական դատապարտութեան համար

շխատել հլու հպատակ, պահել ազգը խաւարի բաբելոնեան {գերութեան} մէջ: Շահասիրութիւնը: Սուտ ազգասէրքը եւ միւս

մ հոգին, թէեւ երազում չէի զգում, որ գտանւում եմ {գերութեան} մէջ, այլ այդ թշուառ վիճակի դառն տպաւորութիւնը մի

տ Կարծում էի ինձ աշխարհի իշխան: {Գերութեան} շղթան ինձ զգալի չէր, Եւ ոչ բռնութեան անգութ

ազատութեան: Այնուհետեւ մարդիկ ընկան բարոյական {գերութեան} մէջ, այն է, մտքի եւ բանականութեան գերութեան մէջ

կան գերութեան մէջ, այն է, մտքի եւ բանականութեան {գերութեան} մէջ, ուր մարդը համարձակութիւն չունի ինքնուրոյնաբ

չունի։ Բայց այս էլ ճշմարիտ է, որ պ. Պռօշեանցի {գերութեան} ոգին բուն հայկական է եւ կատարելապէս ազատ այն եկամ

էինք, քանի որ երեսի վերայ մնացած ազգը փրկելու եւ {գերութենից} ազատելու հետ էինք զբաղած: Բայց, - ինքնաբաւական

դեռ մարդկութիւնը, նոր դեռեւս ազատուելով սատանայի {գերութենից} եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր ամենայն զոհաբերութիւն

ժողովուրդը կռապաշտութենից, ազատեց նորան եգիպտական {գերութենից} եւ քարոզելով ճշմարիտ Աստուածը՝ տնկեց այդ ժողովրդի

.. այնուհետեւ անշուշտ ազատուելու էին այդ խաւարի {գերութենից} "։ Այս հաւաստի: Հաշուատեսութեան խնդիրները

խախնամութիւնը, պ. Շահբէգին իսկոյն ազատեց Շամիլի {գերութենից} եւ փոխանակ պ. Շահբէգի, գերի տարուեցաւ ինքը Շամի

կարող են մեզ յիշեցնել միջին դարերը, կործանում, {գերութիւն}, կոտորած, արիւն, կրակ, սով, խաւար եւ մահ: Ս

ինի: 1859 թ. Մարտ Թ. Հիւսիս - Շահբէգի {գերութիւնը} - Շամիլի խօսակցութիւնքը - Շահբէգի երազը - Արեւմու

սար է ասելու, վաղը հաց չունի: Անգլիոյ տնտեսական {գերութիւնը}, մանաւանդ, բաղդատելով նորա՝ այլ ճիւղերում ունե

եր. 56)։ Մենք չենք ընդունում Հմայեկի կնոջ Ձուիկի {գերութիւնը}. այս մասին Վարդանի վկայութիւնը բնաւ արժէք չունի մ

ր անցք, ի՜նչպէս կարելի է, որ Փարպեցին լռէր Ձուիկի {գերութիւնը} ։ Մենք չենք կարող այս թոյլ տալ, երբ նա չէ ծածկում

ւմ մեզանից Ներսէհ եւ Հրահատ Կամսարականների կանանց {գերութիւնը}, Մեծ Վահանի պատերազմերի ժամանակ Պերոզի օրով։ Չենք

ս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան {գերութիւնից} ", միեւնոյն ժամանակին տետրակը գրկելով, հարցանու

այ. Տուէք երկուսիս արժանի պատիժ Ինձ եւ {Գերսասին}, բնութեամբ սատանայ"։ Յետոյ դադարեց

իշ զբաղմունք չունեմ: Նամակիս հետ վերադարձնում եմ {Գերվինուսը} եւ հանրագիտական բառարանը: Մակոլեյը վերջացնելու վ

աղաքակրթության պատմության " հետ միասին: Ոչ միայն {Գերվինուսը}, այլեւ Շլոսսերը ես արդեն ուղարկել եմ քեզ հանձնել

սսերի երկրորդ հատորի, Մակոլեյի երկրորդ հատորի եւ {Գերվինուսի} առաջին պրակի հետ միասին ստացա այսօր, ճաշից հետո

ծանոթ չեն Անգլիային: Հույս ունեմ, որ կուղարկեք {Գերվինուսի} շարունակությունը նույնպես: Ի դեպ, ում միջոցով,

իր մշտական հումորով ինձ մեծ հաճույք է պատճառում: {Գերվինուսն} առայժմ լուրջ գրող է, չգիտեմ ինչ կլինի հետագայում

ց զեկեղեցիս, յաւարի առ զանօթս սպասահարկութեանց, {գերփեաց} զբնակիչս եւ զամենայն մատեանս եղեալս յաշխարհին Հայ

Պարացելսոսը հրաւիրուեցաւ ունել այդ ամբիոնը: Այս {գերօրինակ} մարդը ծնած է 1493 թուականին Ցիւրիխ քաղաքի մօտ: Ն

ը, Պրուդօնը, Ֆուրիէն եւ Ֆօհթը, այլեւ Շիլլերը, {Գեօթէն}, Ֆիհտէն, Քանթը եւ Հեգելը, ճնշուած մարդկութեան

թաթար, արաբացի, պարսիկ, ռուս Սարգիս Բուխարացու {գեօռի} պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնարին է, որ մի

թար, պարսիկ, արաբացի, ռուս, Սարգիս Բուխարացու {գեօռի} պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնար է, որ մի ա

դ ժամանակը հարկադրել է:: 21. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ {ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆԻՆ} ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ. ՏԵՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՔԱՀԱՆԱ Գ

եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն էլ գեղիցը {գզիրը} մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու բերում. ո՞վ գ

նում եմ էկաւ, գլուխս առնում եմ կորչում, թէ հիմի {գզիրը} կը քցի ճիպոտի տակը (!) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր

վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն, {գէ՛թ} Վատիկանին, բանս ՚ի մէջ արկին զիրաւասութիւն պապին

մնայ, կամ հողը չցրուի։ Յայտնի է, թէ Հայոց ազգը {Գէդէօնեան} բրդի կամ Մովսիսեան մորենու սքանչելի որակութիւնքը

լ զայնս՝ ոչ բաւականանայ, զի այնոքիկ ապացոյցք են {գէթ} իմում վարժապետութեան, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմ

անկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, {գէթ} վասն գործոյն ինձ յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի կատար

ոյ, յանուն ընդհանրական նահանգապետին Հնդկաստանի, {գէթ} զհամար նորա եւ զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսա

լսի, զոր կարծեմ թէ եւ ստացեալ իցէն նոքա, մասամբ {գէթ}, ընդ ձեռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի, յաւուրս յառաջնոր

անաւոր ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել զդատն: {Գէթ} այսպիսի եղանակաւ ազգն զերծանի ի ծախուց բնակութեան

է, գաղտագողի, առանց համաձայնութեան նորա, առանց {գէթ} յայտնելոյ նմա ինչ եւ կատարելապէս հակառակ կամաց կտ

րծելով, ելանք ինքզինքնիս (եթէ ոչ անուշութեամբ, {գէթ} իրաւամբ) բանաւոր կերպիւ պաշտպանեցինք եւ բացէիբաց

մի նոր շնորհը կը լինի մեր վերայ, եթէ այսուհետեւ {գէթ} աշխարհի լուսաւորութիւնը, մի փոքր ազդեցութիւն գոր

րաւոր մղոններով միմեանցից հեռի, մօտեցնէր միմեանց {գէթ} սրտով եւ հոգով։ Մի՞թէ իմ եւ Ձեր Հայութիւնը գրաւա

լ է մեզ։ Լուանանք մի փոքր մեր աչքերը եւ դադարենք {գէթ} այսուհետեւ կուրութեան գազանին զոհ գնալուց: Ա

թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: Թո՛ղ, {գէթ} խօսքով օգուտ քաղեմ այդ արտօնութենից: Խօսակի

յետոյ Թիւրքը, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ {գէթ} պիտի երեւի, որ իւր ողորմելի ստրուկներից աւելի ապ

, համեմատութեամբ շինական կեանքին, եթէ ոչ աւելի, {գէթ} հարիւրին քառասուն առաւել է եւ ծախքը: Եթէ մարդը,

ղկիլ ու բարգաւաճիլ: Այս անուանուած բերքերից {գէթ} երկուքը կամ երեքը բաւական են հարստացնել մի բազմու

կուտայ Եւ անդէն իսկ դառնայ: Maчу, {գէթ} զերկուս Ունիմ ես զձուս, Իցե՞ն քեզ հեր

ջէ, Դրախտ զնովաւ սոխակին Ի դայլայլիկս {գէթ} հնչէ, Թեւապարեալ սերովբէն ՚նդ աստեղց

իր կարկառի, Եւ բարեխօսք ի շրթանց Զայս {գէթ} լսեն, թէ " տացի՛"։ Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛

Հապա, կա՛լ եւ ընթերցի՛ր: Այլ զի ի սէր {գէթ} վերին Ադամ զնա սիրեսցէ, Եւ վայրակնեալ

ոյն: Ազգասէր հոգեւորք, յորոց ի ձեռին մնաց {գէթ} ուրուական իմն իշխանութեան, կարէն ձեռնտու լինել մ

ակի ցայս վայր խօսեցայ, ՚ի մասնաւորի պարզաբանել, {գէթ} ՚ի վկայութիւն աղէտիցն, որոց տանեմք եւ համբերեմք

իչ բնաւորութիւն անձնաւութեան Հոգւոյն, որ է բղխել {գէթ} ի Հօրէ: 3) Երես 5. Այվազովսքին, առ հարցո

ատանք։ Երանի՜ թէ նոցա համար Այս {գէթ} լինէր մշտական. Չէ՛, կը փըթի եւ այդ պատանք

Երեւել դարձեալ կապոյտ երկնքում: Թո՛ղ {գէթ} իմանար այդ չարագործը, Որ կայ մի վկայ եւ խա

ի, Թէ դու չէիր հրաժարուելու այս բանից {Գէթ}, ասում եմ, հրապուրուելով պարծանքից:

ղած էր: Սորա կէսը, կէսի կէսը, {Գէթ} երեւէր մեր ազգում. Բայց մեր կանայք... ո՜ւ

ր սրտի ցաւը, տեսանելով որ պարոնը փարատել է, կամ {գէթ} աշխատել է փարատել, իւր սրտի ցաւը խոշոր գեղջուկ հ

ի վերայ, ուր մի ուրիշի ազատութիւնը բռնաբարել կամ {գէթ} սահմանաւորել կենթադրուէր: Հիւսիսափայլի խնդրած

տնտեսական կառավարութեան մէջ, որպէսզի այսուհետեւ {գէթ} եկեղեցական գանձերը չյափշտակուին, չգողացուին եւ ե

բլբլացնում էին այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ {գէթ} ինչեւիցէ մի բան ասելու համար, որ իրենք էլ հասկաց

նագիրը այսպէս է տպած. " Մի՛ արդարեւ պատմեսցի այս {գէթ} ըստ բանի ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի դրունս Ասկաղովնի

եւ մի լուիցէ 'ի դրունս Ասկաղովնի " (եր. 49)։ {Գէթ} բառի տակ պ. Էմինը այսպէս է ծանօթաբանում. " Յերկ

նօթաբանում. " Յերկոսին յօրինակսն գրեալ տեսանի 'ի {գէթ} "։ Ինչպէս ընթերցողը տեսնում է, մենք օգուտ ենք ք

պատճառը այս է, թէ ո՛րքան պ. Էմինը իրաւունք ունի {գէթ} շաղկապի վրայից նախդիրը հալածելու, որպէս գրչի սխա

լ, նո՛յնքան իրաւունք ունի ամեն մարդ յատուկ անուն {Գէթ} ի հալածեալ նախդիրը պաշտպանելու, որպէս բո՛ւն Փարպ

'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ նորա... Մի՛ պատմէք 'ի {Գէթ}, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս յելս Ասկաղովնի. զի մի՛

Գերծեալ զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր զդաժան {գէթ} հոգի Ետ յողջակէզ դժոխոց, Այլ եւ բազմաց

գգուած զեփիւռից։ Այդ մի երազ էր․․․ կամ {գէթ} առաչօք, Որ կրակ ձգեց սրտիս մէջ անմար․ Թշ

եմ հոգով եւ հոգու բոլոր զօրութեամբ: Մի մոռանաք, {գէթ} այսուհետեւ, զգուշութեամբ բերան առնուլ իմ անունը

րում էր իւր կարը: Տան լռութիւնը ընդհատւում էր {գէթ} ճպուռի ձայնովը, որ մի անկիւնում կատարում էր իւր

կանս դպրութեան մերձենալի ամենայն հայոց, որ գիտէր {գէթ} ընթեռնուլ, այլ այսպիսի կարծիք պէտս ունին մեծամեծ

մ եւ եթ [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց {գէթ} կրէր յինքեան զուuանելիս եւ զկենդանի գաղափարս՝ որ

ան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն զայնքան {գէթ} արութիւն առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս, ե

ւթեան աւանդեցին ազգին, եթէ ո՛չ ըստ այսմ կանոնի, {գէթ} այլապես, որչափ զօրեցինն, սակայն գոլով նոցա մատե

անիշխանութենէ, յութերորդ դարու՝ հանէ ի հրապարակ {գէթ} զերկուս հոյակապ անձինս, թարգմանիչս յունական դպրո

ն վատթար քան զՎենետկեցիս, որք փոքր քան շատ գիտեն {գէթ} վարագուրել զամօթալի գործ իւրեանց: Այսուհետեւ տես

19-երորդ ի հին լեզուն. այլ այս ամենայն լցուցանեն {գէթ} զցանկութիւն եւ պատասխանի տան ուսումնական հարցասիր

ւթիւն, սուտ եւ ազգասիրութիւն, որոյ անուն ընդ օդ {գէթ} հնչի հանապազօր: Առ ի զընթացս գլխաւորել բանիս

այի, որք առանց յաջ եւ յահեակ նայելոյ գոլն գործեն {գէթ} թարգմանել զԳերմանական բառ: առանց զուգակշիռ ունել

ց... ի մի ժողովել, երես 93-94: Մեզ թուի այդմ {գէթ} երեւակայութիւն լինել, կամ թէ այլ ինչ՝ գոնէ յայտ

տուեալ վարժիչք հայկական դպրութեան որոց շնորհեալ է {գէթ} գիտութիւն լոկ հայկականին, կարող էին ի համարի գոլ

լ ոճ խօսից. առ ի ապացուցանել զայս կարծիք պիտոյ է {գէթ} հրաւիրել յիւրաքանչիւր անջատ վիճակացդ այդոցիկ զմի

իճանաւ իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ խորհի {գէթ} զհնար առ ի կեցութիւն այնպիսի, յորում չպակասէր ոչ

արցանել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ {գէթ} զսրբազան պատմութիւն եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միո

իւն, այլ եւ եթէ ուսումնականք եւ ուսանողը ինքեանք {գէթ} կազմէին զայս ընկերութիւն ի լուսաւորութիւն ազգի,

ւ Լազարեանց, որ զօգուտն ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է {գէթ} իւրովք ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, թէեւ ի նմ

ն՝ " Ողբացէ՛ք, եկեղեցիք " եւ այլն, յորս, լսին {գէթ} վայ, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց ե

այն ըստ օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր {գէթ} նոր լեզու ազգային, լեզու ռուսաց, մասնաւոր թուաբ

ժողովրդի վկայութիւնը պահանջելը: Թո՛ղ այս խնդիրը {գէթ} լուծանէ մեր Կրօնական ժողովը, եթէ չէ լուծանում Պօ

ն լինել մի քանի անձանց: Բայց նրանք չէին կորցնում {գէթ} քաղաքական ժողովի անդամ լինելու յոյսը, իսկ միւս կ

ատիւը, որեւէ կերպով, եթէ ոչ բոլորովին փրկելու, {գէթ} մի մասնով պաշտպանելու համար ստիպւում ենք կատարելո

ր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ դնել նորան, {գէթ} ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր եղբօրը, առանց ամենե

նէութիւնը քաղաքացու իրաւունք չունէր Հայաստանում, {գէթ} անտիկեան դարերի վերջի եւ միջին, դարերի սկզբին պա

էական խորհրդի բռնաբարում է ներկայի իրաւունքը կամ {գէթ} աշխատում է բռնաբարել, մենք հրատարակում ենք մաքու

րս թափելով նորանց՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է {գէթ} այն ցաւը եւ թշուառութիւնը, որ նա զգում է, բայց

յլազգեաց հինգ նախարարութեանց երկուքն են. Գողիաթը {Գէթացի} էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մե

Երկր. Թագ., գլ. Ա, համ. 17 եւ 20)։ Այս {Գէթը} եւ Ասկաղովնը այլազգեաց հինգ նախարարութեանց երկուք

-կարասը բաղնիք"։ Իրա՛ւ որ, " թող չպատմուի այս {Գէթի} մէջ եւ չլսուի՛ Ասկաղովնի դռներում ". կարդացողը

հում եմ կտորը այն ծառի, որին կապել էին Քրիստոսին {Գէթսեմանի} պարտիզում մատնութեան գիշերին: Ես դեւերից երկիւղ

նայն տեղ եւ շատ անգամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ նոյնպէս {Գէյլօն}, Պօլապատան, Մելանիուր եւ Մալակկա կղզիները՝ քար

ց, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ այնտեղ, իսկ ինքը գնաց {Գէյլօն} ։ Վերջապէս հասաւ նա մինչեւ Կամօրին հրուանդանը, ո

րդութենէ ընդ ծով, իսպառ թողեալ զշոգենաւն, ելի ի {Գէնուա} ի ցամաք, ուստի ընդ երկաթուղին գնացի մինչեւ ՚ի ստ

նգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, ելի ի {Գէնուա} ի ցամաք եւ անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտ

ղում փակած՝ երբ ընկերին թաղեցինք։ Խաւար ու {գէշ} հողի տակ նա միայնակ պառկած է, Ոչ ոք նորան ա

դիս իւրեանց եւ կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց արկանեն {գէշագէշ} ընդ գարշապարօք անիմաստութեան, տգիտութեան եւ միան

Միքայէլ դպիր Ղազարեան Ուստայեանց Տիրացու {Գէորգ} Պետրոսեանն ողջոյն նուիրէ եւ ամենայն ընտանիք ձեր ո

ռավարութեան հայոց ի Նոր Նախիջեւան: Զվարձս պ. {Գէորգ} Աւետի եւ պ. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւ

ին, տեսանում են իւրեանց քաղաքի բազմութիւնը Սուրբ {Գէորգ} եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով անուանում են

ել եւ չյայտնել Կոստանդնուպօլսի Ամենապատիւ սրբազան {Գէորգ} Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական աթոռից իջանելը եւ նորա

բեան Վկայեմ որ ձեռնագրեաց. ձեռնագրեալ {Գէորգ} Մանուկեան Վերոյին պէս ձեռնադրեալ՝ Յարութիւ

գն անուանէին " (եր. 71)։ Եւ յետոյ, Սեւորդեաց {Գէորգ} նահապետի անունը տալով, բացատրում է. " որ սակս Ս

ուն ճշմարտութիւնը։ Յիրաւ է, որ այս ականաւոր անձը, {Գէորգ} կաթողիկոսի օրով, մինչդեռ Սեւանայ վանքում էր լինու

ելու՝ հրատարակել էր այս մասին մի գրուածք։ Երանելի {Գէորգ} կաթողիկոսը, տեսնելով այս, նզովքով դատապարտեց թէ՛

բօր թագաւորութեան մասին թշնամացած լինելով երջանիկ {Գէորգ} կաթողիկոսի հետ եւ դաւաճանութիւն հնարելով նորա ընդ

ՄԱՀԱՑՈՒՑԱԿ ԵՒ ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ {ԳԷՈՐԳ} ՆԱԶԱՐԵԱՆ ԳԵՂԱՄԵԱՆՑԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻՒ I. Այո՛, հ

իտասարդը, որ թռաւ գնաց մեզանից, էր ազնուատոհմ, {Գէորգ} Նազարեան Գեղամեանցը։ Կարծում ենք, ախորժ կը լինի

եռ Հայաստանը գտանւում էր Պարսից իշխանութեան տակ։ {Գէորգ} Գեղամեանցը, ինչպէս վկայում է նորա ծննդաբանական թ

եան վերայ դէպի իմ հրաւէրը: Ողջ եղիք: Խ. Ծ. {Գէորգ} Շահումեանց: Մանուշակը շատ ուրախացաւ, բայ

ս. պատճառ, Սուրբ Կարապետից եկողները ուղիղ Սուրբ {Գէորգ} կ՚երթան, ինչպէս նաեւ գնալու ժամանակ Սուրբ Թորոս

ափայէլ Փափազեանք 225 հատ մնաց, Փարիզ, 27 մարտի {Գէորգեւսկ} ` տէր Սարգիս Տէր-Պօղոսեան Աստուածատուր Սիմէոնեան

ն: Տիրեց րոպէական լռութիւն: Շահումեանց պարոն {Գէորգը} այն տեսակ մարդերից չէր, որ միմիայն ծիծաղի մարդու

մարդավարութեան իրագործուած գաղափար էր Շահումեանց {Գէորգը}. նա ամենայն օր մտածում էր նորա վերայ եւ շատ անգա

էմի վանականները: Այդպիսի կասկածանքի տակ են արդէն {Գէորգը} (Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, որը Բրուսսայումն է

էր անկողին: Ճշմարիտ է, յոյս ունէր Շահումեանց {Գէորգի} - իւր սիրականի վերայ, որ քանի անգամ գրել էր նորա

կընքեց նորան եւ հրեց հասցէն այսպէս. Պարոն {Գէորգի} Բալդազարեան Շահումեանց. Նախիջեւանի մէջ:

ւռը: - Այն թաղի մէջ հարցրո՛ւ պարոն Շահումեանց {Գէորգի} տունը, բայց նամակը ցոյց մի՛ տուր ոչ ոքի. պատճառ

ւրեան ուրախ եւ անշփոթ: Այս միջոցին Շահումեանց {Գէորգի} ծառան ներս մտաւ ` մի նամակ ձեռքին: - Դո՞ւք էք

պատճառով, որ այս նամակը ճշմարտում էր Շահումեանց {Գէորգի} միւս նամակը, որ Մանուշակը ստացել էր առաւօտը նորա

: Առաւօտեան տասն ժամին երկու ձիաւոր մտան Սուրբ {Գէորգի} եկեղեցու բակը. նոցա փոշոտուած հանդերձներից, երկ

: - Ովի՞ երեխայն է մկրտելին: - Շահումեանց {Գէորգի}: - Միթէ՞ նա ամուսնացաւ: - Դեռ անցեալ տար

աղքատ ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ {Գէորգի} դոլոն եկած աղքատին հոյ չի՞ կարող հետ դարձնիլ..

արդանին եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհաննէս եւ {Գէորգին} նաեւ մայր Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամին այսու բա

նմա եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նմանէ եղբայր {Գէորգն}, եւ կամ քոյր Մարիամն: Եօթներորդ, կտակումն

րեւին. Մայր է մտնում, առանց նորա խաւար ու {գէջ} գիշեր է. Ինչո՞ւ համար չեմ մտածում, որ այս

։ Երկուսի էլ չոր կմախքը Խաւար ու {գէջ} հողի մէջ Պիտի փըթեն մի օրինակ, Պիտի ու

ղութ): Գլխի մազը շատ խնամքով երեք բաժանած եւ մի {գէս} հիւսած ընկած էր թիկնամիջումը ողնաշարի վերայ. մէջ

վերայից բաժանած եւ ականջի վերայով ետ տարած ու մի {գէս} հիւսած, ինչպէս մօր գէսը, մի նկարչական ստուեր էր

ջի վերայով ետ տարած ու մի գէս հիւսած, ինչպէս մօր {գէսը}, մի նկարչական ստուեր էր ձգում նորա թարմ վարգա-շո

ացնում է այն լուսակամարը, որ կապել էին նորա վրայ {Գէօթեն}, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ափի չափ տէրութիւնք

մ դատաւորն տեղերում նստած Ջերմ-ջերմ փորում է {գըլուխը} փըտած։ " Աղջի՛, - գոռում է նա իւր աղ

րտասուք էր դարձել: Կամաց-կամաց վերեւից ցած {գընալով} ` Հըպատակաց սիրտն ըսկըսաւ հեղեղել:

, Դարբնեց հրացայտ Երկաթի շանթեր. {Գընտակ} ու վառօդ, Նիզակ, հրացան, Ահեղ թնդանօ

ն անուանուած վարժարանը գտանւում է քաղաքից դուրս՝ {Գըռընել} ասացեալ արուարձանի Վիօլէ փողոցում: Վարձով բռնած

մակբայ, ինչպէս նաեւ գրաբար եւ աշխարհաբար խօսքեր՝ {գըրաբառ} խօսել, աշխարհաբար գրել. բայց բուն մակբայը կամ մակ

ափանցիկ: - Իմ նազելի, գոնէ՛ դու ինձ {գթա} ՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ դու ո՛վ.

վերայ եւ կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց դարձեալ {գթալով}, ներել էր մարդասիրաբար, բաւական համարելով արտաք

տ, մո՛ւնջ դեւի պէս պապանձուած։ Եւ եթէ Մարդասէրը {գթալով}, ժողովրդոց փրկութեան համար, խրատի խօսք կամենայ

ուած է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ ազգը, աղաչի՛ր {գթած} Աստուածը նորա համար, եւ այդ քո բարեմտութեան փոխա

դ նանրահաւատութեանը, հրապարակով քարոզեց Աստուածը {գթած}, ներող, անյիշաչար, նախախնամող եւ միշտ պատրաստ

արդերից վախելով։ Դահեկանները լիքը բռնով Սամարացի {գթածիցը} առնելով այդ արծաթը՝ հիւանդները նայելու գինը, սա

որին այս րոպէիս յիշեցնում եմ այն ամենայն մայրական {գթասրտութիւնը} ՝ ի Տէր հանգուցեալ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ

նե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն արժանի են ամեն տեսակ {գթասրտության} եւ կենցաղի ամենայն բարելավման: Թեեւ այդ ժողովրդի

իմ ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ Ամենաբարձրեալը {գթացաւ} իմ վերայ: Մի երեկոյ երկար մտածութեններից յետ

Ձեր մռայլութիւն. մեղաւոր եմ. պատժեցէք, բայց եւ {գթացէ՛ք}... - Ին՞չ բան է, ի՛նչ կայ: - Ձեզ յայ

չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք {գթեալ} ի սխալանս եւ ի յանցանս ընդդէմ հայկական լեզուախօսո

քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք ինչ {գթեցաք}: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, եւ

չպէ՞ս կարողացել է Ազուչենան օտարի զաւակը մայրական {գթով} եւ խնամքով սնուցանել իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ..

նքերի հանդէպ կային ձկնորսութեան տեղեր, ամենողորմ {գթութեամբ} պարգեւում ենք մշտնջենաւոր ժամանակով բոլոր հասարակ

ակիչները կարգերի վերայ բաժանելուց յետոյ ամենողորմ {գթութեամբ} ազատում ենք ամենեքեանքդ բոլոր Տէրութենական հարկեր

մարդերից: Տէ՛ր Աստուած, մի՞թէ վերջապէս ծագել է {գթութեան} օրը: Վերջին խօսքերը ասելու ժամանակ դարձեալ վ

ես: Թէ մէկը գայ վարդըդ խնդրի, Դու - որպէս մայր {գթութեան} - Վարդի հետ քո, անչա՜փ բարի ` Զոյգ նռներըդ տաս

եալ ումեք վարդիցդ ի հայց, Դու՝ որպէս մայր {գթութեան}, Տաս եւ զոյգս փթթեալ նրանց, Եւ մուծ

նիստումը, երբ խօսակցութիւն էր լինում Աստուածային {գթութեան} մարդու վերայ ներգործութեան մասին, նա հերքում էր

ն, Կ՚ապրի նոյնպէս այնուհետեւ Աղերսելով {գթութիւն} ։ Այսպէս մահը հանդիպում է Աղքատ,

եւ սկսան յարուցանել բանս " (Մարգ. Եզեկ., գլ. {ԳԺ} )։ Պ. Էմինը մի կողմից կարծում է, թէ Թղթում

ամակորութիւն, սրբէ իւր վերայից անմիաբանութեան եւ {գժտութեան} արատը, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով գնում

, ուստի պիտի բորբոքուի նոցա մէջ անմիաբանութեան եւ {գժտութեան} բոցը... Այդտեղ ունիմ ես իմ խորհուրդը... Ամուսին

ընդարձակ Աստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի աբբայի եղեւ {գժտութիւն} եւ հակառակութիւն 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց ե

ա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս. 'ի ժամանակի սորա առաւել {գժտութիւն}, հակառակութիւն եւ վիճաբանութիւն 'ի մէջ Մխիթարեան

յունների մեջ չէր՝ հավանորեն վերջինիս իր քրոջ հետ {գժտված} լինելու պատճառով, եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակ

մ եմ քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե չես ուզում ` {գժտվել} ինձ հետ: Վերջին նամակում դու ինձ գրում էիր իմ

, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ, Հետքից պայծառ {գի՛ծ} թողեց, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը, Միւս

ուրիշների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած բանը Սուրբ {գի՞րք} է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ չհաւատար դորան, Աստո

120): Թուրքը ունի սորա նման մի բան. " Օ գիդիլ {գիգտի} " կամ, " Օ գիդիշ գիդէօր " (օ կիտիշ կիտթի, օ կի

ա նման մի բան. " Օ գիդիլ գիգտի " կամ, " Օ գիդիշ {գիդէօր} " (օ կիտիշ կիտթի, օ կիտիշ կիդէօր): Թուրք

(եր. 120): Թուրքը ունի սորա նման մի բան. " Օ {գիդիլ} գիգտի " կամ, " Օ գիդիշ գիդէօր " (օ կիտիշ կիտթի

նի սորա նման մի բան. " Օ գիդիլ գիգտի " կամ, " Օ {գիդիշ} գիդէօր " (օ կիտիշ կիտթի, օ կիտիշ կիդէօր):

պած Մոսկուայի մէջ 1857 թիւ։ Ինչ ժամանակ {Գիզ} Դուքսը, Յիսուսեանների ձեռքով գրգռուելով Հենրիկոս

ս IIի օրովը անցան պատմական ասպարէզի մէջ հռչակաւոր {Գիզերը}, որ պաշտպան էին Յիսուսեան Կարգին։ Սոցա միջնորդո

ութիւնը, բայց շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի վերայ։ {Գիզերը} եւ Յիսուսեանք էին Ֆրանսիայի իսկական տիրողքը։ Հեն

նվաղեր այն բանից հետո, երբ ես արդեն կարդացել եմ {Գիզոյի} նույնանման պատմությունը Փարիզում եւ բելգիական ակա

իքներ, Նորա նաւի առագաստը՝ շատ են ուռցրել {գիժ} հողմեր: Բայց անվտանգ, հաստատ յուսով շատ ա

կ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ, Հետքից պայծառ {գիծ} թողեց. Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը, Միւս

իկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղ թռաւ, Հետքից պայծառ {գիծ} թողեց, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը, Միւս

" Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մի աստղ թռաւ Եւ {գիծ} անգամ չըթողեց, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը,

գիր մագաղաթ, իսկ միւս ձեռքում կաւիճ, մի բոլորշի {գիծ} էր քարշում գետնի վերայ: Նորա ծառայքը, շատ անգամ

նորա վերայ եւ շատ անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ {գիծ} քարշելով նորա թաւիշեայ երեսի վրայից, գլորւում էի

նակ հոյակապ նկարագրութիւնց մէջ չկայ եւ ոչ մի կեղծ {գիծ}: Սարերը, դաշտերը, այգիքը, տարու եղանակները,

ցութեամբ: Միշտ պարապում է խեղ եւ խելառ բաներով, {գիծեր} է քարշում ախոռի մէջ, սեւ հաւեր է մորթում: Սեւ կ

եալ կանոնները. ա) թղթի վերայ զանազան մեծութեամբ {գիծեր} խազել համեմատ մտքի մեծութեանը, բ) կիսափակ պատու

ն 40 աստիճան եւ հյուսիսային լայնության 15 աստիճան {գիծերով}, պիտի հառաջ խաղանք դեպի արեւելք մինչեւ 105 աստիճ

ջ Եգիպտոսում վերականգնված էր այն աքսիոմը, որ կոր {գիծը} երկար է ուղիղից: Համենայն դեպս, այդ պարոններ

, պատճառ, խարոյկի լուսովը երեւում էր փայլուն թաց {գիծը}, որ այս խեժային եւ մածուցիկ հիւթը թողնում է իւր

անը, կտրեց մի պատառ հաց եւ բերեց, բայց անձրեւից {գիճացած} եւ ուռած պատուհանը չբացուեց ամենեւին, Մանուշակի

հանգուցեալը մտանել Թիֆլիզի արքունական ճեմարանը ( {գիմնազիա} )։ Բայց այս բանի մէջ հանգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղ

րողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ես. շատ անգամ արիւնի {գին} է այն, շատ անգամ մեծամեծ զրկողութենների գին։ Գա

իւնի գին է այն, շատ անգամ մեծամեծ զրկողութենների {գին} ։ Գաղտնիքը, որով վարւում են առհասարակ վաճառականք

, առանց մտածելու, որ գալոց օրի համար չունէր հացի {գին} անգամ: Բայց մի ուրախութիւն, որի որպիսութեան եւ

արելի չէ օդ քննել եւ այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ {գին} եւ արժէք չունին գիտութեան մէջ, որ պահանջում է փո

ն եւ այլն, առանց վաճառել, առանց գրաւել եւ առանց {գին} դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս իմով եւ բառ

եսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ յիշեալ տան {գին} եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ դպրատանցն եւս

ածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ եափանի ոսկե դրամի {գին} 106871/2 փարդաւն ուղարկել Կալկաթայ Տեր Ստեփաննոս

ատան. Այժմ զրկուած ամէն բանից, Չունի անգամ հացի {գին}. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղ

տը, թողում եմ մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար {գին} ունի: Եւ երբ անգլիական սահմանադրութիւնքը միջին դ

էին անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, սուրբ գրուանի {գին}, եղբօրորդու հետ միասին։ Այդ երեքն էլ հոգեպէս եւ

աւորութիւնքը եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք, թէ ինչ {գին} է արժել մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կրօնի երկ

ւթիւն ստրկական կրօնի երկաթի լծի տակից, սարսափելի {գին} ՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ պիտոյ է տեսանենք, թէ ի՛

մաթիու վերայ ունեցած բարձրագոյն իշխանութեան համար {գին} կամ տարեկան վարձ։ Այդ միջոցին Հռովմի մէջ գտանւու

ասնակից լինել մարդկութեան ամեն մի անդամը, արիւնի {գին} արժէ Եւրոպային։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ զօրութե

է միայն այն արծաթը, որ պահուցել էր յառաջուց որպէս {գին} իւր պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ արծաթի գումար։ Այս

ական մուզէօնների եւ անտիկասէրների համար շատ բարձր {գին} ունին, բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբր

ղզեբուղի ձեռքո՛վ դեւեր է հանում դա՛"։ Երբեմն, {գինեմո՛լ} եւ ուտող խմող էին անուանում՝ Նորա աշակերտների աս

ահագին սկուտղ, որի վերայ շատ յարմար էր շինել մի {գինետուն} եւ մի մատենադարան: Այս սկուտղի վերայ դրած էին եր

ւն է, եթէ ես, մի գաւաթ արաղ խմելու համար մտանեմ {գինետուն} եւ խօսիմ արաղավաճառի հետ... Ուրեմն այդ Աստուծո

նայն տեղ, սկսած տերութենական շինվածքներից մինչեւ {գինետունքը}, մինչեւ վարսավիրանների խանութները, ծածանում է Ս

լուց 1859 թվականին " Հյուսիսափայլ " ծրագիրը, որի {գինը} ճանապարհի ծախքով հանդերձ է ինն մանեթ եւ կես: է Ո

ները մի մանեթից մինչեւ կես մանեթով յուրաքանչյուրի {գինը}, այդ ձեզանից է կախվում, եթե կարելի է ծախել մինո

տեւաբար գումարի որքանությունը: Ստորագրության {գինը} կանխիկ չստացած, իրավունք չունիք տոմսակ կտրել եւ

ց արին. " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկութեան իմ {գինը}, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն եւ հինգի միւս կողմը

մ իւր համար մի գործակալ, եւ այդ պատճառով ապրանքի {գինը} Նախիջեւանի մէջ բարձրանում է եւ ցածրանում է ` նայե

րինաւոր վարժապետների այցելութեան եւ ուսուցչութեան {գինը}, եւ այս է մանաւանդ պատճառը, որ շատ հասարակ մարդ

ւր համարը բաղկանում է մի քառածալ թերթից, տարեկան {գինը} Փարիզում է հինգ մանէթ, Մոսկուայի մէջ՝ վեց մանէթ

ը, գոնէ երեւութին նայելով, յօժարի վճարել որոշած {գինը}: Բայց մեք այդ բաների վերայ խօսելու միտք չուն

կ, ամ ըստ ամէ վճարեն իւրեանց պարոններին այն հողի {գինը}, մինչեւ վճարը աւարտուի: Բայց երբ 1861, փե

գում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է դոյլ ջրի {գինը}: - Ճշմարիտ է այդ բոլորը, բայց ի՞նչ է պատճա

ը եւս միացել են եւ կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի {գինը}: - Ների՛ր, պարո՛ն, հաստգլուխ ես եղած, որ

ւ երեք անգամ կարող են բարձրացնել իւրեանց ոսկիների {գինը}: Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ սորա պատճառը չէ գրել

: Վաճառականութիւն առնել մի աշխարհում, ուր դրամի {գինը} մի օրուայ մէջ այնքան անգամ փոխւում է, որ ո՛չ առն

ել եւ պարտքը վճարել: Ուստի իջեցնում է նա ապրանքի {գինը} հարիւրին մի քանի տասանորդ: Միւս վաճառականը ի՛նչպ

նասով եւս վաճառել այս անգամ. յետոյ կը բարձրացնեմ {գինը}, եւ կը լրանայ պակասորդը"։ Կը լրանայ... Միւս կ

" Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկութեան իմ {գինը}, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն եւ հինգի

ութագրության ժամանակ՝ պատկերներով։ Տարեկան {գինը} Մոսկվայի բնակիչների համար՝ ութ ռուբլի արծաթով,

ի գթածիցը առնելով այդ արծաթը՝ հիւանդները նայելու {գինը}, սապատների մէջ է ժողովում, իսկ հիւանդներին պանդ

. իսկ Փարպեցու Թղթի յայտնուած օրից այդ կարծիքների {գինը} կոտրեցաւ։ Եւ այսուհետեւ ոչ միայն արժէք չունին,

բուրգ քաղաքի մէջ տպելու պայմանների հետ։ Այս գրքի {գինը} նշանակել է թարգմանիչը 65 կոպէկ արծաթ։ Ժողովր

պարտավոր ենք տածել ու խնամել նոր բողբոջները, որ {գինի} սերմիցը հառաջացած՝ խոստանում էին մեզ պահել նորա

խարի) ինչո՞ւ դրանք գինու վերածվեցին: Ես քեզանից {գինի} չեմ ` խնդրել եւ զարմանում եմ, որ դու այդպիսի անն

ը գալիս են նորան մխիթարելու: Մի երկու բաժակ {գինի}... մի քահանայ, մի " Հոգւոց ", եւ պանդուխտի սիր

բութեան, Տէ՛ր, քեզ համար, ուր արթուն ` Հաց ու {գինի} են ձօնում Ի յիշատակ քո որդուն: Դու չե՞ս գալիս հ

ընդ հարաւ, Որդւոյդ առ յիշատակի Հաց եւ {գինի} Քեզ մատչի: Ո՞չ գաս ի հարաւոյ Ո՛

ց զանարիւն պատարագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց եւ ի {գինի} նշանակելով զյաւիտենական իւր զենումն ի սեղան խաչին

անգնած էին շատ կառքեր. Միշտ հացկերոյթ, ընթրիք, {գինի}, Նուագարան ու տաղեր. Ամենայն ոք ցանկանում էր Լի

, պատաս[խանեցի] նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ին (12 շիշ {գինի} ): 15 -ին յայտնեցին, թէ գինին ինձի չէ, այլ բոլ

6-ին փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին, որ ինձ {գինի} Ելիսեեւից գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8-ին տ

արմանալի չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի {գինի} էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի

վաճառուած են, չգիտեմ, թէ ի՞նչ կերպով կարողանամ {գինի} ճարել Ձեր մռայլութեան համար: Սատանան թէպէտ

ատ մարդերի, թէ դատարկապորտ չէիք, ճռաքաղ առնելով {գինի} պատրաստել բաւակա՜ն մեծ բան է։ Ո՞վ է աշխատութեան

Միմիայն արաղ առել եմ մի վեդրօ, իսկ հասարակ խմելի {գինի} հարիւր քսան շիշ, Շամպայն, շատ լաւերը, Կլիկ եւ

ռանց արբենալու, այն ժամանակ ինչպէս բարձր խօսելով {գինի} պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից, սորա ժլատութիւնը

ասում եմ, տանում է իւր մէջ մինչեւ քառասուն վեդրօ {գինի}. ես տեսանելով այս, կարո՞ղ եմ մինչեւ այն աստիճան

ստոս ինքը Կանա-Գալիլիայումը, հարսանիքի մէջ ջուրը {գինի} փոխեց, դու ինչե՞ր ես խօսում: Եթէ մեր Հայերի

րրոյ աղխոյն, զոր պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քամել {գինի} անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին ինքեանք վասն զաւակաց

ական գործերով, խմում էր քանի մի բաժակ Շամպայնեան {գինի}, որ արծարծէ իւր անզօրացած կարողութիւնը։ Վերջապէ

ՊԵՐՃ ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ (Մատենախօսութիւն)... {Գինի} խմելու ժամանակ ամեն տեղ գործ են ածում եւ շատ անգա

ը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը, {գինի}, արաղ չի՞ պէտքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ ե

մ. մեր աղէն ա, որ տեսութիւն գնանք, բա մի կարաս {գինի}, մի հինգ լիտր արաղ չպիտի տանի՞նք. հաւողի ժամանա

ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ, դու էլ մի կարաս {գինի} կը խոստանաս, կը բարձես ձիուդ ու կը տանիս:

պայն գնելու համար, որովհետեւ շատ է սիրում նա այդ {գինին}: " Տե՛ս, թէ ո՞րտեղ է հասել աշխարհիս բանը.

ք տուող այգուդ գինու Խառնարանը դու տանես Եւ տաս {գինին} քո խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Զ. ՄՈԳԱՊԱ

Քրիստոս, որպէս զգործարան ինչ, որով լոկ հացն ու {գինին} փոթարկելոց էին ՚ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, որպ

յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ {գինին} ՚ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն ե

ւ կառնուն, Փող շատ ըլլայ՝ ուտենք հագնենք՝ {գինին} խմենք ու պառկենք. Եւ աս կերպով մեր օրերնիս

, իմ Բաքոս, Բաժակումս փըրփըրում է Առատ {գինին} երկնահոս։ Թէ հոգի է՝ այն իմ փորն է.

Փառաւոր կերպով կերաւ, ճաշակեց Ու սիրուն {գինին} վերայից խմեց։ Երբ այս աւարտած՝ տընից

թայ 15-ին (12 շիշ գինի): 15 -ին յայտնեցին, թէ {գինին} ինձի չէ, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16-ին տեսութիւ

էր, այդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ նիւթը խմորել է {գինին} եւ այնպիսի թունդ քացախ է դարձել, որ բերան է այրո

հաւասարուիլ տակառին, այլեւ անցանել նորանից... {գինին} երկնքի արքայութեան ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղի

, պատրաստում էր, ահա այն ծառերի տակ, խորովածը, {գինին} եւ արաղը: Անտարակոյս, յառաջ գնում էին այդ բարու

իշ. Մադեռա, Խերէս, Ռէյն-վէյն, մի խօսքով թունդ {գինիներ} տասն եւ ութն շիշ: Կատարումն օրինաց եւ մարգարէիցը

յժմ հոկտեմբերը վերջանում է համարեայ, ամենայն տեղ {գինիները} վաճառուած են, չգիտեմ, թէ ի՞նչ կերպով կարողանամ

ացած չես: Ֆեոդոր Միխայլիչն, ինչպես հայտնել եմ, {գինիներն} ծախել է, բայց մարդը տահա վերուցած չէ ապրանքը եւ

յառաջանալուց յետոյ կարող էք ամենայն տեսակ խաղողի {գինիք} վաճառել փոքրիկ չափերով ձեր բնակութիւն հաստատած տե

անում էր, մանաւանդ մտածելով, եթէ բոլոր արաղը եւ {գինիքը} խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ եւ ինքը մնան զգաստ

աքաղը " իբրեւ օրագիր տպել ամիսը 4 թերթ, նշանակած {գինն} է 4-50 կոպեկ, որովհետեւ Իզմիրյանը կամ, մի քանի

ն պատմությունից. թերեւս դա լավ մենագրություն է: {Գինն} է մեկ ռուբլի արծաթով: 77. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ

ի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս Լամաթ. սոցա {գինն} Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել, վասնորոյ յետ մահու

ամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ {գինն} չէ ի մէջ ստացուածիս եւ հարկանայ յետ մահուանէս վեր

օն օրերում մարդ չսպանել բնաւին. Բայց գլխիդ {գինն} ըստացել եմ յառաջուց, Լսի՛ր, ուրեմն, այս ի

քեզ ջրհեղեղը, ինչով ջնջեց Աստուած մարդկութիւնը, {գինո՞վ}, թէ ջրով... Քրիստոս ինքը Կանա-Գալիլիայումը,

լածանքով վախճանեցուցին եւ այժմ էլ դեռ անյագութեան {գինով} հարբած մեռածին հետ կռւում են։ Անարատ եւ ամենն

վախճանեցուցին, որք եւ այժմ դեռ եւս անյագութեամբ {գինով} ընդ մեռելոյն կագին"։ Մի՞թե հնար է ընդ ապերախտու

ր, Այս րոպեին ստացա 13-ի թվակիր նամակդ 12 շիշ {գինու} հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի ասվում։ Դու ի

ու ինձ խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դրանք {գինու} վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել եւ զարմ

ութիւնը, թէ Հայոց մեծատունը կերակրի, հանդերձի, {գինու}, փառաւոր ապրելու, սնոտի եւ անցաւոր փառք ճարելու

սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն {գինու} եւ պանրի արժանաւորութիւնը: Ժամանակ է, որ մի փոք

` Զոյգ նռներըդ տաս նրան. Եւ կեանք տուող այգուդ {գինու} Խառնարանը դու տանես Եւ տաս գինին քո խմելու ` Յա

այ նորա վերան, Փորս վեր-վեր ցանկացաւ. {Գինու} մառան կոկորդիցս Յանկարծ խօսքս դուրս թըռաւ.

խոր արդէն ինն դար. Տե՛ս մի չինարի շուաքում {գինու} փրփուրը, Քնուկ վրացու նկարէն վարդիկի վերայ

մամբ թէ թշնամութեամբ այդ պաքսիմատները ձգել են այն {գինու} ծովակի մէջ, որ Ձեր ամբողջ տարեկան պաշարն էր, այ

րայ, որը քնած եւ որը... իսկ ինքը տղամարդի պէս {գինու} թասը ձեռքին կանգնած նոցա մօտ, ծաղր առնելով նոցա

էր իւրեան միջին դարերի ասպետների նման մի բան, որ {գինու} բաժակը ձեռքում մօտենալով կռուողներին մխիթարում էր

մայլանքը շարունակուեցաւ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ բայց {գինու} վերջին բաժակը խմելով, իսկոյն անհետացաւ ամառը, ե

ր թարգմանելով " բարի ճանապարհ ", կարծում են, թէ {գինուն} են մաղթում այդ բարի ճամբան դէպի փորը։ Բայց մենք

Եւ մուծեալ լեռնակողման Առաջնորդես այգւոյդ {գինւոյն} Ի կենսաբաշխ խառնելիս՝ Չա՜փ քեզ ի գոգ

միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուիրման հացին եւ {գինւոյն} աղաչել զմարդասիրութիւն նորա: Գոյափոխութիւն հացին

որա: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, եւ {գինւոյն} ՚ի ճշմարիտ արիւն, հետեւականք են, հիմնեալ յանսու

ին՝ Քրիստոսի մարմի՞նը միայն կայ, եւ ընդ տեսակաւ {գինւոյն} ՝ Քրիստոսի արիւնը միայն կայ " - պատասխանէ Այվազով

որհուրդ կրկնակի նուիրանաց նիւթոց, այն է հացին եւ {գինւոյն}: Մարմին հոգով եւ Աստուածութեամբ լինի ո՛չ մարմին

ընդունի եւ վարդապետէ, թէ գոյափոխութիւն հացին եւ {գինւոյն} ո՛չ լինի ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, այլ իւրաքա

ընդունի զճշմարիտ մարմին Քրիստոսի, եւ ընդ տեսակաւ {գինւոյն} ՝ զճշմարիտ արեւն Քրիստոսի։ Եւ մարմինն, մարմին է

ց հանգամանաց: Լուսաւորութիւն լուսաւորեալ ազգաց՝ {գինք} են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք արեան. ի

լ ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ {գինք} արեան. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակասամտութեամ

առի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբաց դուրս են գալիս {գիշակեր} գազանները, որս ճարելու: Սա կամենալով գործարանից

ան բարձրացնել հայոց ազգի զաւակները գանակոծելու եւ {գիշատելու} համար (տես Մեղու, թ. 127) այդ հոգեւորականութի

այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի բանսարկուն իր {գիշատիչ} աչքերն ագահորեն հառել է նրա վրա: 4) Ինչի՞ է հավ

արիւնը ծծելէն... Ձեզ ասեմ, ո՛վ համախոհք եւ {գիշատիչքդ} Հայկեան սեռին, անմեղաց արեան շոգին Աստուծոյ կենդ

ար, այլ ազգի ապականող աղուէսները բռնելու եւ հոտը {գիշատող} գայլերը ջնջելու համար: Ազգը չէ հոգեւորների հա

էր... հեռի ինձանից, Խոլական ցնորք, հոգի {գիշատող}. Թողէ՛ք ինձ հանգիստ մաշել իմ կեանքը Եւ խ

րկայն ու կորացած եղունգներին, որ առաւել նման էին {գիշատող} թռչունների մագիլների: Մի մեծ սեւ կատու, անդա

երը եւ բազիլիսկները, պիտոյ է վայեն բուերը եւ այլ {գիշատող} թռչունները։ Պասկիէ, անառակ, Փարէզեան խաբեբ

վ է փորող օրիորդը եւ դու ո՛վ. Ինչո՛ւ այդպէս {գիշատում} էք իմ սիրտը, Շուտ պատասխան տուր նազելի խղճ

Խճտխանի քոքն մէկ անգամն ծեծէ, ջուրն հանէ, մէկ {գիշեր} աստխին թիր լուսանայ նէ, լատով քամէ, ջուր խմէ:

անթիվ զբաղմունքներս էր, որ գիտե աստված՝ տիվ եւ {գիշեր} սրբազանի մոտ, հետո " Ժիտի " տպագրությունը. ամեն

երկայնամիտ եղեք, մի՛ կարծեք, թե մեք քնած էինք. {գիշեր} ցերեկ աշխատում ենք ամեն բանի մասին: Օդդենը չկամի

ն թե այլ քաղաքներ: Սիրական եղբայր, գիտես մեր {գիշեր} ցերեկ աշխատությունը եւ ջանքը, ուրեմն դուք եւս ձե

ասին տնօրինություն կլինի, միամիտ եղեք: ՝ Ես {գիշեր} ցերեկ քուն չունիմ այդ բոլոր գործերի մասին, քեզ ա

ի մեջ: Ձեզ հայտնի կլինի, թե ինչ անձնազոհությամբ {գիշեր} ցերեկ կուրծք կոտրելով եւ աչք խավարեցնելով աշխատու

զոհում ենք մեր հանգստությունը եւ կյանքը՝ տիվ եւ {գիշեր} մաշվելով այդ բանի վերա, նույնպես եւ Դուք, որպես

քն է ազգը կուրացնելով վայելել նորա բարիքը: Ես {գիշեր} ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի վերա եւ մեր ողբալի ազ

պարտք առնեմ ապրեմ, " Հյուսիսափայլի " վերա տիվ եւ {գիշեր} աշխատեմ, բայց " Հյուսիսափայլից " մի կոպեկ չստանա

դիկ, եւ իրավունք ունին, որովհետեւ ինքյանք օր ու {գիշեր} պարապած են յուրյանց թշվառ աբեղաների գործերով, կր

ն ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ {գիշեր} կոծելոյ ընդ ալիս: Ելեալ ի ցամաք, ի Մեսսինա ք

ն ի Սիկիլիա կղզին, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ {գիշեր} կոծելոյ ընդ ալիս։ Ելեալ ի Մեսսինայէ, գոգցես

մ աչքերով պարծենալ բոլորովին չեմ կարող: Ութ ամիս {գիշեր} -ցերեկ կարդում եմ, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի:

իսի հսկայական հաջողությունը: Ինձ թվում է, որ նա {գիշեր} ու ցերեկ կենդանաբանական այգում կանցկացներ: Նո

օրինակ լինի իւր զաւակի առաջեւ, թո՛ղ ոչ թէ միայն {գիշեր} ցերեկ առաքինութիւն քարոզէ իւր զաւակներին, այդ շա

մտածելու, թէ ինքը՝ այդ ողորմելի տիրացուն, բացի {գիշեր} ցերեկ խոնարհեցո՛- ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց, այլ

, - խօսքս կտրեցին Լեզգիները: Երկու օր երկու {գիշեր} ճանապարհ կատարելով՝ վերջապէս մի ուրբաթ առաւօտ,

անառութիւն է կատարում իմ երակների մէջ, որովհետեւ {գիշեր} ցերեկ նորանով զբաղուած է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛

երջացած գրեթէ բազմութեան մի մասը գնաց. քանզի կէս {գիշեր} էր: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ էին մեծապէս վնասել նոր

" Մարդուս կեանքը սին երազ է, մահը խաւար {գիշեր} է, Թէ գործ ունիս արժանաւոր ` լուսնի շողից պ

ն. Մայր է մտնում, առանց նորա խաւար ու գէջ {գիշեր} է. Ինչո՞ւ համար չեմ մտածում, որ այսօր իմ

ասածը չըգիտէր, Աղքատները նորա դռնից {Գիշեր} ցերեկ հալածուած. Մի մարդ չըկար նորան ծանօթ

։ ԵՐԱԶ Սարսափելի երազ տեսայ այս {գիշեր}, Որպէս թէ մի պարտիզի մէջ կանգնած եմ.

աւ դարձեալ երեկոյեան: 23-ին շարունակւում է. վատ {գիշեր} անցուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24-ին լաւ եմ, գիշ

նդունեցի] առաջին բաղանիսը: 15 լոյս 16 զարհուրելի {գիշեր} անցուցի. 5 ժամը (առաւօտեան) զարկել էր, որ քնե

ք էր որ աւելի երկար ապրէր[12], Օգոստոս 16, կէս {գիշեր}: Ոչ Հեգելի աշակերտ ենք եւ ոչ Շելլինգի, բայց

որ անբախտ Հռոմի եղած չեղած յոյսն էր, որի կեանքը {գիշեր} ցերեկ նուիրած էր արթուն հսկողութեան իւր ժողովրդի

րոջ մասին. նորան անչափ անհանգիստ աշխատութեանց եւ {գիշեր} ցերեկ Հայոց աշխարհի լուսաւորութեանը վաստակելու վր

նար, որ մի տեղ խռովութիւն կար, ու ջանում էր ապա {գիշեր} ցերեկ, որ այդ խռովութիւնը բորբոքուի, վէճը, կռի

ասածի պէս բոլորովին մարմին դառնալով, պարարում են {գիշեր} ցերեկ իւրեանց փորը եւ այնուամենայնիւ համարւում են

այ, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛չ գիշերս {գիշեր}: Եթէ միայն մնում էի տանս եւ ընկնում էի մտածութեա

ն մեքենաբար: Մանուշակին շատ ահարկու երեւեցաւ այս {գիշեր}... Նորա սիրտը թրթռում էր, ոտքերը ծալւում էին

մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, դնում են ամբողջ {գիշեր} հիւանդի գլխի տակ. միւս օրը երեկոյեան ժամանակ, ա

ն զգայարանքների: Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի {գիշեր} գալիս են եւ բախում են Մանուշակ դայեկի դուռը. դա

եղերը գիշերով: * * * Ուրբաթամուտ: Մութ {գիշեր}: Մրրիկը փչում էր ամենայն կատաղութենով, անձրե

ատապարտուած իբրեւ ոգիաբանի, զարհուրելի տեղ, այս {գիշեր} առաւել զարհուրելի էր... Երեք հատ եօթանասուն

օսութիւնը աղաւաղուեցաւ եւ մի անմխիթար, աղջամուղջ {գիշեր} տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի վերայ իւր խա

ան ձայնը՝ Աւետարանի միջնորդութեամբ, որոնց համար {գիշեր} էր եւ դեռեւս չէր լուսացել բանական լուսաւորութեան

զանազան Հայ հեղինակների գրչի տակից։ Մխիթարեանք, {գիշեր} ու ցերեկ աշխատելով, շինեցին ու տպեցին Հայոց լեզո

զայն բան ունէին առ մերս հայկական, զոր բան տիւ առ {գիշեր}. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով թէ դպրութիւն ա

ց այս դիտաւորութիւնը։ Իգնատիոսը, քանի օր, քանի {գիշեր} ծունկի վերայ մնալով Աստուածածնի պատկերի առջեւ, կ

նութեան մէջ, որ յայտնի է անունովս Բարթոլոմէոսեան {գիշեր} կամ Փարիզի արիւնաշաղախ հարսանիք)։ Նոքա արդէն բ

սարդ Յակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ {գիշեր} աղօթքի հետ եղաւ եւ միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։

րծիքով՝ դէպի առաջ։ Յայտնի է, թէ այն մարդը, որ {գիշեր} ցերեկ աշխատում է մի բան աւելի առաջ տանել, դորանո

ս շատ քնեցի ", չեն նշանակում ես տեղ, ես օր, ես {գիշեր}, այլ, այս տեղը, ուր որ այժմ կանգնած ենք, անապ

։ Ապա եթէ այս չլինի, հեղինակ, աշխատելով տիւ եւ {գիշեր} եւ վաստակելով, չունի կարողութիւն իւր աղքատ քսակի

ւթիւնը, ուր ազնիւ օրիորդը, Ագապին, զոհ է գնում {գիշերադէ՜մ} մարդոց դժոխային կրօնամոլութեան եւ դաւաճանութեան,

՝ տակառով մեղրի վերայ... Հեռի՛ ինձանից, դուք՝ {գիշերադէմ} մարդիկ"։ Բայց ականջ դնող չեղաւ իմ բողոքին։ Նոց

այստեղ չենք ծառայում մեր ախտերին, ինչպէս մի քանի {գիշերադէմ} մարդիկ հայհոյեցին մեզ, այլ սպասաւորում ենք ազգի

ոցի մէջ՝ իւր վաճառանոցի առաջեւ, օր ու ցերեկով, {գիշերազգեստը} հագած, ման է գալիս մի Հրէայի հետ՝ աշխատելով խաբ

որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութեան եկել էր իմ մօտ {գիշերազգեստով} (խալաթով): Բարեկամական կերպով իրեար ողջուն

ելոյ կոյաջուր բաղանիք ", այդպիսի տգէտ եւ կամակոր {գիշերածին} զաւակների եւ այնպիսի լրագիր: Այսօր երեկոյին

" ճառագայթների տակ նկատում ենք փարատուած։ Անցան {գիշերային} մրրիկները, եւ փիլիսոփայական ծանրաչափը (բարօմետր

առին եւ բուսականին, որի յոյսը դրուած է միմիայն, {գիշերային} եւ առաւօտեան, բարձրից գալու ցօղի վերայ: Ցօղը դե

ներից: Շիջանում էին այնուհետեւ երկնքի պարզ երեսի {գիշերային} բիւրաւոր անձեր կանթեղները: Արեգակը հսկայաձեւ ելա

հորիզոնի մշտնջենաւոր կամարի վերայ, վերածնում էր {գիշերային} աղջամուղջ մթութենից մի արփիաճաճանչ առաւօտ: Մեր շ

իւր նախկին աշխոյժը. հեշտախտ կեանքը քամեց նորան։ {Գիշերային} թատրոնական խաղարկութիւնքը պալատի մէջ, որին մասնա

ւրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի գլուխը, {գիշերային} առանձնութեան մէջ Նարեկ քաղելու, այն ժամանակ հրամ

երս են գալիս նոքա կարգով, եւ նոցայ հետ փողոցների {գիշերաշրջիկ} սրիկաները եւ սկսում են ճակատ Յարդարել: Շատ են զա

իտոյ է ինձ այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու եւ ո՛չ քո {գիշերասէր} դարանամուտ ընկերքը չեն կարող փակել իմ բերանը, որ

նկատում եմ աշխարհի Մեքենական գործողութիւն. {Գիշերավարն} կը փայլի, Արծաթահերն չի երեւում, թուխպ ամ

ազմեց մի իրաւունքից զրկուած հզօր պառաւի հետ, որի {գիշերատեսիլ} զինուորքը շատ էին, քան թէ լուսաւորութեան որդիքը

ժամ ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, բայց ես որոշեցի {գիշերել} այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ գիշերի խոր եւ խորհ

ն ճանապարհորդ բոլոր վաճառական շոգենաւերը: Այնտեղ {գիշերեցինք} եւ արեւածագին ճանապարհ ընկանք միեւնոյն յաջողութեա

մեծակառոյց վէս բրգանց Տխրագուշակ ընդ հաւուց {գիշերէի} յողբ ու ՚ի լաց։ Զիս Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ պետ

անց ոյժը, ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ էր {գիշերը}, զովարար քամին մխիթարում էր արեւից տանջուած ծառե

, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ {գիշերը} անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մ

առագայթը, մտաւ յանկարծ ամպի տակ: Խոր {գիշերը} լռութիւնով ` ծածկեց կէսը աշխարհի, Էլ չի եր

... Պարում են տօնի շքեղ զգեստով. Ապա ո՞վ է {գիշերը}, որ երբեմն սրտադող Վազում է դէպ այն շիրիմ,

էր Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում էր Նորան ամբողջ {գիշերը}... Ախտաբորբոք երիտասարդք Իւրեանց անձը երջանիկ Կը

, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ {գիշերը} անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մ

շեր անցուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24-ին լաւ եմ, {գիշերը} լաւ անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր նամակ ստացա

. բոլոր մարմինս ուռած է ` ոտքիցս մինչեւ գլուխ եւ {գիշերը} ջերմ ունէի, այսինքն ցրտութիւն, բայց լուսադէմին

Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից: 16-ին լոյս 17 {գիշերը} բաւական տանելի էր, առաւօտեան 4 ժամին քնեցայ մինչ

ւթիւնս խիստ թոյլ է ազդում այս րոպէիս: 17 լոյս 18 {գիշերը} լաւ անցուցի, առաւօտեան 2-ին քնեցայ մինչեւ 9, բո

: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18-ին լոյս 19 {գիշերը} իսպառ հանգիստ էի, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց գ

ը իսպառ հանգիստ էի, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց {գիշերը} վրաս բացուել էր, ցրտից զարթեցայ, եւ այս էր պատճ

ծ թէեւ, բայց փոստ ձգած 28-ին: 28-29 լաւ անցուցի {գիշերը}: 29-30 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս: 30 նամակ ս

ում են ելանել մի տեղ ժամանակ անցուցանելու համար, {գիշերը} թռչում են յանկարծ մահիճներից: Մի խօսքով, թագաւո

գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը ամբողջ {գիշերը}. լուսնի արծաթափայլ ճառագայթները խաղում էին տանս

այդ մարդը չէ կարող ուրիշները եւս հաղորդել նորան: {Գիշերը}, երազում տեսայ իմ յաւերժահարսը, որ, մի բարակ բ

ս քանի ժամ, Օրօրաց ճօճաց տարաբախդ նաւը. {Գիշերը} կոխեց... կայծակը թնդաց... Կուլ տուեց բո

իսի մտածութիւնք երազի նիւթ եւս չէին, մինչ ամբողջ {գիշերը} թաւալւում էր իւր անկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած ժ

եւ բանը մի կերպ վերջացնել խաղաղութեամբ: Այդ {գիշերը} անցուց նա մի ջերմախտական վիճակի մէջ, երբեմն մի բ

լ Խանը գիշերով, մինչ նա քնած էր անկողնի մէջ: {Գիշերը} կոխում է, ապարանքի մէջ հանգչում են ճրագները, պա

ւ կնքելով նորան Խանի կնիքով, անյայտանում են նոյն {գիշերը} Բաղչէ-Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում են նաւ, եւ

ոդիտական ցաւերով վիրաւորուած մարդերի մօտ, ուր եւ {գիշերը} քնում էր, խմում էր այն ջուրը, որով հիւանդը լուա

ականներից։ Ես յիշում եմ Բարթոլոմէոսեան {գիշերը} ։ Sully. Economies royales. T. II, pag.

ր յուսահատուէինք. այն գաւազանի երկիւղը չէ՞ր, որ {գիշերը} քնից վեր կը թռչէի. " Խաչ, օգնես ինձ " ասելով շո

ապատ է, այս օրը, որ անցնում է, ուշացել է, այս {գիշերը}, որ անցաւ, եւ այլն։ Շատ անգամ, ինչպէս նաեւ Աշ

ին, ոճին կամ տրամաբանութեան։ Եթէ ցերեկը ամպը եւ {գիշերը} կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները Սինայի գլխից ե

թիւնք պատմում էին նորա կողմնակիցքը, որպէս թէ խոր {գիշերի} մէջ, նորա մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Աստղիկ էր ծա

երբեմն, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, {գիշերի} զաւակներ եւ ստութեան սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածո

ւարճանում է իւր յաղթութեամբ: Այդ խաւարատեսիլ {գիշերի} զաւակները, կամելով վնասել ճշմարտութեան հրապարակա

ես որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ {գիշերի} խոր եւ խորհրդական լռութեան մէջ: Կէսգիշերն ան

Լեշչինսկին դուրս էր գալիս մեծ Տրիանոնից անտառի եւ {գիշերի} առանձնութեան մէջ՝ ողբալու իւր թշուառութիւնը, գի

նար լինէր քեզ այդ րոպէին, Խաւարուիլ իսկոյն {գիշերի} մթնում, Լցուիլ արիւնով, եւ այդ նշանով

ուսնի պայծառ լոյսը խաւարի Հետքերը անհետ առնէ {գիշերի}, Եւ մի հոյակապ կրակի նման Այս դաշտի վր

էջ: Հայրենիքի օդը, սարերը եւ անտառները, խոր {գիշերի} լռութեան մէջ, - դարերով շշնջեցին այդ նահատակների

ածկեցին արեւը մեր աչքից: Մեք ընկղմուեցանք մի խոր {գիշերի} մէջ: Կայծակի ահաւոր փայլատակութեամբ հազիւ տեսանո

ժողովուրդն ընթացուցանելով ի տգիտութեանն աղջամուղջ {գիշերի}: Զարդիս խօսիմ ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշ

սն որոյ մտքումս դրեցի մի խաղ խաղալ դորա հետ: Խոր {գիշերի} մէջ, մինչ ամենայն մարդ քնեց ու չորս կողմը հանդար

եցաւ նա այն ծառերի տակ, Մինչ, լիալուսին խոր {գիշերի} մէջ, Երգում էր ուրախ, անհոգ, միայնակ։

ել էր անձրեւից եւ խոնաւ մառախուղից: Մանուշակը {գիշերի} մէջ տեսանելով այս սպիտակ բանը, անտարակոյս պէտք է

ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան ժողովականաց, մինչ ՚ի {գիշերին} յորում ձգիւր լարն, ոչ ումեք յայտնի եղեւ ինչ եւ ո

րի առանձնութեան մէջ՝ ողբալու իւր թշուառութիւնը, {գիշերին}, ծառերին եւ հովերին բանալու իւր սիրտը: Պիտի տես

Մինչ դեռ լուսինն արծաթափայլ Լոյս էր տալիս {գիշերին}, Խորհրդաւոր մինչ տիրել էր Անվրդով խոր

Մի մարդ չըկար, որ նկատէր, Որ հետեւեալ {գիշերին} Պակասեցաւ երկնքիցը Մի պայծառ աստղ խնդա

ել բաղդից մի հարուած, Որ գոհ իւր օրից հասած {գիշերին}, Աղօթք է առնում վերեւ առ Աստուած. Այ

է եւ հրամայում է գործարանի դուռները փակել այն կէս {գիշերին} նոցայ դէմ: Սոքա աշխատում են ներս թափուիլ, նոքա

, ինքը, իւր ոտքով, միայն մի շապիկով եկել է կէս {գիշերին} պ. Շաքարեանցի ախոռը եւ ծունկ չոքած նորա առաջեւ,

ապել էին Քրիստոսին Գէթսեմանի պարտիզում մատնութեան {գիշերին}: Ես դեւերից երկիւղ չունիմ... "։ - Գուցէ

տում էր փողոցի լռութիւնը: VI Միւս առաւօտը այն {գիշերին}, որի մասին խօսեցանք, Մանուշակը առողջ վեր չկացաւ

ի Մարիան, գնում է կանանոցը հանգստանալու: Կէս {գիշերին} մեր ցեղապետը խոհարարի հետ զրահաւորուած դաշնակներո

ռի տակ կոյսն է նստած հառաչում, Մինչ ցերեկը մութ {գիշերն} է հալածում. Թռչունները իրենց զուարթ համերգով Ո

է անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թէ {գիշերն} խաւար է, իսկ տիւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի ապացու

կան գոյն է ստացել դարձեալ, որովհետեւ աւագ ուրբաթ {գիշերն} է միայն կատարւում: Բայց, ինչպէս եւ է, այնուամե

Հիշո՞ւմ ես անցյալը, երբ ջերմ ընկերական շրջանում {գիշերներ} էինք լուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-պաթոլո

կս չէր անցել Տասն եւ հինգի միւս կողմը, Չէի քնում {գիշերներ}... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ ման

անցուցել էի ահա երեք օր եւ երեք կիսով չափ անքուն {գիշերներ}, եւ այդ միջոցին, երբ սկսում եմ իմ պատմութիւնը,

ն եւ աստղեր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու զով {գիշերներ} Եւ ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւնկ դալար եւ աճող

լ Տասն եւ հինգի միւս կողմը, Չէի քնում {գիշերներ}... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ե

, ով լռում է, իրավունքով ցածր է, քան թէ նա, ով {գիշերները} չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի ժողովներին, եւ նա

, քեզ մի դրօշ, Որ իմ ձեռքով գործեցի, {Գիշերները} ես քուն չեղայ, Արտասուքով լուացի:

ամարելով ժանտախտով, հալածում էին ամենայն տեղից։ {Գիշերները} անցուցանում էր պարզ երկնքի տակ. նորա օտարութիւնը

ենետիկ։ Այնտեղ եւս ապրում էր մուրացկանութենով եւ {գիշերները} հանգչում էր սուրբ Մարկոսի հրապարակումը։ Նորա ծան

րը ապացուցուած է արտասուքի հազարաւոր կաթիլներով: {Գիշերներով}, ամբողջ գիշերներով, քունը փախել է աչքիցս, եւ ա

ասուքի հազարաւոր կաթիլներով: Գիշերներով, ամբողջ {գիշերներով}, քունը փախել է աչքիցս, եւ այն կիսաքուն թմրութեա

. Սարերի մէջ ահա յոգնած Քնեց զինուորը {գիշերով}, Թեկն տուեց նա պողպատէ Իւր նիզակին պսպ

օրագիրները միւս օրը հրատարակեցին, թէ հոլլանդացիք {գիշերով} մօտենալով Բրուսսելին, յանկարծ 200 թնդանօթից կրակ

սպասել այս գործի կատարեալ յառաջադիմութեանը, մինչ {գիշերով} յանկարծ, Ձեր մռայլութիւն, բարեհաճեցիք շատ բարձր

ք բան է, որ Նախիջեւանի նման քաղաքի մէջ, ուր եթէ {գիշերով} մի տան վերայ մի չղջիկ նստի, բոլոր քաղաքը կ՚իմանա

եսից եւս փախչելու լինի, չէ գնում դէպի այս տեղերը {գիշերով}: * * * Ուրբաթամուտ: Մութ գիշեր: Մր

տարում Խանի կերակուր պատրաստողի հետ, սպանել Խանը {գիշերով}, մինչ նա քնած էր անկողնի մէջ: Գիշերը կոխում

, եթէ այո ամէնը ճշմարտուին, անպատճառ դուրս գնալ {գիշերով} տանից եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա աս

արծաթը տուեց մի Չինացի վաճառականի, որ յօժարեցաւ {գիշերով} եւ շատ ծածուկ հանել նորան Կանտօն քաղաքը։ Բայց Կս

շատ պարզ եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք, {գիշերով}, արաղ են քաշում իրենց այգում: Դառը բողոք լ

ած է լուռ մնալ իր հարստահարողների ընդդէմ եւ միայն {գիշերով}, ծածուկ, խորհրդական առանձնութեան մէջ բողոքել,

Արեւու ելքը քեզ փաղաքշեց, Լիւան լերանց {գիշերուայ} հողմը Քեզի այդպէս բողբոջեց: Սալ

քեց: Ֆրանսիական վուլկանական բնութեան ցնցիւնը մէկ {գիշերուայ} մէջ կործանեց Բուրբոնի գահը, որ դաշնակիցների քաղա

խուղ պատել էր բոլորովին թաց քաղաքը, այս պատճառով {գիշերուայ} մթութիւնը թանձրացել էր այնպէս, որ տասն ոտնաչափ տ

չում էր, թէեւ նոյն ինքը թուել էր քեզ ահարկու կէս {գիշերուայ} լռութեան եւ խաւարի մէջ: Հանդարտի՛ր, հոգիս, այժ

ա՛ռ նորան եւ միացուր քո ազնիւ սրտի հետ, թո՛ղ այս {գիշերուայ} խորհրդական լռութիւնը վկայ լինի իմ անխարդախ կուսակ

տքից չէր հանում այն խորհրդական տեսաւորութիւնը կէս {գիշերուայ} լռութեան մէջ, որ մեծ ազդեցութիւն ունէր նորա ապագ

մ դուրս երեւեցան նորա դժոխային կիրքը, ինչպէս խոր {գիշերումը} խիտ անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբաց դուրս ե

որա վերայ, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛չ {գիշերս} գիշեր: Եթէ միայն մնում էի տանս եւ ընկնում էի մտա

ս անապատ է եւ օրս տարաժամեալ ", նոր լեզուի մէջ " {գիշերս} շատ քնեցի ", չեն նշանակում ես տեղ, ես օր, ես գ

իս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Արտաշատու եւ բագնայ {Գիսանեայ} եւ Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր

.. - չի՛ ասւում այդ: Այն, ինչ պիտի կատարուէր ` {Գիտակ} եղաւ սերովբէն. " Արդ շտապիր նաւարկել, Ո՛վ տէր Ա

որեալ վտակաց անագանեալ Բիւզանդեան դպրութեան որում {գիտակ} էին թարգմանիչք, եւ այս իսկ է զի հայախօսութիւն հե

լ "-ի համար զբաղվել թարգմանություններով եւ գրական- {գիտական} հոդվածներ կազմելով: Դրա դրդապատճառը խմբագրութ

հայերեն լեզվով գրած իր բազմաթիվ աշխատությունների {գիտական} առաջաբաններում ամբողջ հիմնավորվածությամբ ապացուցե

երի խորին խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ {գիտական} լուսաւորութեան բազմադարեան աշխատութիւնը, արդէն ի

նք, որ ըստ-ը պիտի ստիպուենք ներս առնուլ, բայց՝ {գիտական} առարկաների մէջ եւ այն աւելի կարճութեան եւ ճշտութե

րութիւնից: Ճշմարիտ է, երբ դպրութիւնը միայն {գիտական} առարկաների վրայ խօսի, այնտեղ այն աստիճանի կարօտ

ուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտնի է, թէ ամէն {գիտական} առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի, ազգի ամենօրո

էտքերի եւ հասկացողութեանց որպէս յայտարար, ինչպէս {գիտական} առարկաներում ստիպուած ենք եւրոպական բառեր առնուլ

ել, եթե միայն մարդ կամք ունի, եթե նա չի դադարել {գիտակից} " ես " լինելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ ե

ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով եւ {գիտակից} ազատութեամբ: Կարկատած աբեղայական խօսքեր, հաւ

միւս օրագիրքը, հեղինակքը կամ թարգմանիչքը նոյնպէս {գիտակից} հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ եւ ոչ լ

բռնութենէ տէրութեան եւ պատրիարգին, որ յառաջագոյն {գիտակն} էր այն ամենայն վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, չ

ի է հեղինակութիւն նախնեաց, թող (զյոյժ սակաւաթիւ {գիտակս} [ոմանս] նոյն լեզուի, եւ ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " զ

, այն ժամանակ կտեսանել ամենայն բան եւ կարող կլինի {գիտակցաբար} հասկանալ թե ո՛վ էր յուր բարեկամը եւ ո՛վ էր թշնամի

րպով կարո՛ղ է խօսել իւր պակասութենների վերայ, որ {գիտակցաբար} ճանաչում էր իւր արժանաւորութիւնը: Առանց որեւիցէ

կութիւնը, որով միայն մարդը, որպէս բանական էակ, {գիտակցաբար} ճանաչած է լինում իւր արժանաւորութիւնը այլ արարածն

իւնքը, հոգեբանական ախտերը, ցանկականի եւ սիրու, {գիտակցաբար} մինչեւ անձնազոհութեան աստիճան բարձրանալը, շատ խե

ղութիւնը, այլ աղբերանում է փաստերը եւ պատճառները {գիտակցութեամբ} քննելուց: Այո՛, մարդն է մեր կատարելութիւնը

ցիքն, մինչեւ զկայ առնուլ ՚ի գնալ լճանապարհ, այլ {գիտակցութեամբ}, եթէ արժան է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն զ

ւար տգիտութեան մէջ, այնուամենայնիւ, եթէ մի մասը {գիտակցութեամբ}, միւս եւ աւելի մեծ մասը, ֆանատիկոսութեամբ հեռի

զգացողութիւնը վարձատրում էր անպայմանութեան հպարտ {գիտակցութեամբ}: Համակարգութեան այս յատկութեանց հետ միաւորուեցաւ

ամենայն զոհ, որ վարձատրւում էր մաքուր խղճմտանքի {գիտակցութեամբ}, արդէն ամենալաւ աղբիւրն էր մխիթարութեան: Ո՛հ,

կամի, որ ամենայն բան քննուի, ուսանուի եւ հոգու {գիտակցութեամբ} հիմնաւորապէս ընդունուի, նորան ընդունելի չէ անասո

մանաւանդ այն օրից, երբ լուսաւոր կերպով եւ հոգու {գիտակցութեամբ} հասկացան Քրիստոնէութեան փրկարար խորհուրդը, շատ ք

անից նորա. ուսումնական եւ ուսանողն ողբան զանձինս {գիտակցութեամբ} հոգւոյ, տեսանել տեսանեն զկորուստ ազգին ընդ հարու

այլ ուր կամք են հասարակաց, կամք հաստատեալ ի վէմ {գիտակցութեան} եւ ուր ղեկավար է ոգի անախտ եւ մաքուր, երկինք հաս

աւերական եւ ուշադրութեան արժանի, որ հետեւանք էին {գիտակցութեան} եւ ուղղախոհութեան: Իմ համար միեւնոյն է մի յիմար

կախուած մի բան, այլ, երբ որպէս հետեւանք հասուն {գիտակցութեան}, հանդէս է գալիս այրական հաստատամտութեամբ, պահան

ին հպատակելու է"։ Քրիստոնէութիւն հիմնի ՚ի վերայ {գիտակցութեան} սրտի եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի սնոտի եւ յամուլ ծիսակա

արիսականութեան, եւ հաւատ, որ չէ հիմնեալ ի վերայ {գիտակցութեան}, զոր ո՛չ ընդունի հոգին, մաքուր խղճմտանօք, այլ

այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափը, {գիտակցութեան} արդիւնք լինելով, կարող է ուղղագործուել, եթէ անյ

ութիւնը, թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ բովանդակութեան կողմից {գիտակցութեան} արդիւնք լինելով, երբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ,

ուած գրկախառնութիւնը բոլորովին մեքենաբար եւ առանց {գիտակցութեան}: Այս միջոցին, աղախինը ներս մտաւ մի նամակ ձեռ

նում է մի մեքենայ, մի աւտօմատ, որ առանց ամենայն {գիտակցութեան}, զգացողութեան եւ անձնաճանաչութեան ներգործում են

գեսցէ զուսումն եւ զգիտութիւն: Առանց ամենայնի {գիտակցութեան} զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժա

ն Հելլենական ըստ ժամանակին], թերեւս եւ ո՛չ առանց {գիտակցութեան}, զի առ ասիականս որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է

ազգին, զոր ի գործ դնեն. եթէ դնեն առանց ամենեւին {գիտակցութեան}, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս

ունս եկեղեցւոյն զշարական եւ զսաղմոս առանց ամենայն {գիտակցութեան} եւ ընտրութեան, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ

բազում այն է անդուլ կրօնամոլութեամբ, եւ ջատագով {գիտակցութեանցդ} հանդիսացեալ արհամարհէ զայլ ամենայն ուսումնականութ

փոխանակ, իսկ այն խոստմունքը, որ չէին յառաջանում {գիտակցութենից}, եւ Սուրբ Գիրքը՝ աստուածային բանը, ողջամտութեա

ւթիւնը ստանում էր, բացարձակէր սրտի վերայ։ Այս, {գիտակցութենով} եւ հասկացութենով կը լինի. եթէ մեք լսէինք մի անհա

ը դեռեւս կերպարանագործուած չէր, որ դեռեւս չունէր {գիտակցութիւն}, եթէ մի այդպիսի մանուկ առնուինք եւ տայինք առաքին

քեր լսել ձեզանից: Ես ունիմ բանականութիւն, ունիմ {գիտակցութիւն} եւ ճանաչում եմ սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը

ակ ժողովուրդի վերանորոգութիւնը հնարաւոր է միայն՝ {գիտակցութիւն} տնկելով նորա մէջ: Իսկ գիտակցութիւնը բղխում է լու

արկաւոր է ընդհանուր լուսաւորութիւն, որպէսզի ազգը {գիտակցութիւն} ստանայ. այս կամ այն մասնաւոր գիտութիւնք չունին ա

եքենայ է այն ժամանակ, երբ հաշիւ չկայ, այսինքն՝ {գիտակցութիւն} չկայ: Յոյսը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից

այն վարդապետութեան առջեւ: Անձնաճանաչութիւն, {գիտակցութիւն}, հաշուատու քննութիւն մարդկային թէ՛ անցած եւ թէ՛

ով հասկանալ որեւիցէ ճշմարտութիւն, այլեւ հաւատ եւ {գիտակցութիւն} չունենալով պահանջում է, որ ճշմարտութիւն խօսողը մ

ենայն կամք, հասկացողութիւն, ստուգագործութիւն եւ {գիտակցութիւն} փոխանակւում էր անշարժութեամբ, տգիտութեամբ, կոյր

ւոր է միայն՝ գիտակցութիւն տնկելով նորա մէջ: Իսկ {գիտակցութիւնը} բղխում է լուսաւորութենից: Լուսաւորութիւն. ա

թեան տունկը, ինքնուրոյն գործականութեան աղբիւրը է {գիտակցութիւնը}, իսկ գիտակցութիւնը դուրս է բղխում լուսաւորութենի

րոյն գործականութեան աղբիւրը է գիտակցութիւնը, իսկ {գիտակցութիւնը} դուրս է բղխում լուսաւորութենից: Եթէ օրագիրքը մի

է իւր վերայ եղած հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ {գիտակցութիւնը} եւ համերաշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի վերայ,

կ, Րոպէ չմնաց ազատ կամ ունայն: {Գիտակցութիւնը} յաջորդեց սորան. Ազգի վիճակը ծանրացաւ սրտիս

նպիսի ձայնով ներգործել նորա լսողութեան վերայ, որ {գիտակցութիւնը}, ըմբռնելով այս ձայնի խորհուրդը եւ տպաւորութիւնը

ութեամբ երեւում են այդ գոյները, եւ որովհետեւ այս {գիտակցութիւնը} չէ կարող թոյլ տալ, որ նա դատապարտէ այդ գոյները,

ն տարբեր կողմերում, մեզ բերին վերոհիշյալ փրկարար {գիտակցությանը}, եւ ինչ որ առավել շոյում է մեր ինքնասիրությունը

լ եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս {գիտակցությունը} ես դասում եմ ամեն սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանու

նչպես կխոսեին իրենց ժամանակ, որովհետեւ նա լիովին {գիտակցում} է իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես

ասէ. քաւեալ եմ ես յարենէ արդարոյդ այդորիկ. դուք {գիտասջիք} " (Մատթ. գլ. ԻԷ, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս եւ Մարկ

§ 67. " Մի բազում վարդապետս լինել եղբա՛րք իմ, {գիտասջիք}, զի մեծ դատաստան ընդունելոց եմք " (Թ. Կաթ. Յա

արդարութեան, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն խորտակեալ։ {Գիտասջիք}, զի ազգն համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւորք միայն,

ը, - այս ի՛նչ բաներ են... եւ զխորհուրդս քո ո՛ {գիտաց}... որպէս զի մեծ են գործք քո, տէր... -

դ իմ, եւ թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ թէ {գիտացեալ} է Ձեր գերազանցութիւն: Յոյս իմ հաստատ է ի Ձեզ, թ

ն արտոնությամբ, արժանացել է 12-երորդ աստիճանին, {գիտե} ինչպես հայոց, նույնպես եւ այլ արեւելյան լեզուներ

նքը կատարել, պատճառը անթիվ զբաղմունքներս էր, որ {գիտե} աստված՝ տիվ եւ գիշեր սրբազանի մոտ, հետո " Ժիտի

րա տպագրությանը, այդ աշխատությունը պիտի մնար ո՞վ {գիտե} որքան տարի եւ իմ այնքան տարվա ջանքս եւ տառապանքս

ել եւ այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխը, որ ոչ այս {գիտե} եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը որ ճանաչում էին յուրյան

ովը, դեռեւս չկարդացած. պ. Հայրապետյանցը այնպես {գիտե}, որ մի օրինակ մնենի մեք քո հետ տվել ենք Սիվերսին

դոցա մասին երկու խոսքով ինձ գրե, այնուհետեւ տերս {գիտե}: Փոշտի ժամանակն անցնում է, առայժմս այսքան,

ւսիայից, ոչ օտար աշխարհ ճանապարհ է կատարել եւ ոչ {գիտե}, թե ի՛նչ ասել է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մենք հատուկ

կ թե բանը պիտի ընկնի դատաստանի, այն ժամանակ, ով {գիտե}, պատահի, որ տարիներով հարկ լինի մնալ, եւ մեք օ

րա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը լավ {գիտե}: Բայց նա, հավանորեն, ըստ իր սովորության, գնու

ռարանի նմուշը ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ {գիտե} եւ ինքը խմբագրությունն ու դրա համար - թեեւ այլ պա

ն եւ տարրերի զանազան զուգորդումների հետ... Այդ {գիտե} մինչեւ անգամ Համլետը: A propos, այսօր նորին գեր

ւնքի համար. ավելին չեմ ասում, որովհետեւ ինքն էլ {գիտե}, որ ես գնահատում եմ նրա անբասիր եւ անդավաճան բար

դեպքում: Միթե՞ նա մատնացույց կանի Վերսալը: Ո՞վ {գիտե}, մյուսներին նա հազիվ թե մատնանշի, որովհետեւ Վեր

չ ավելի: Սիրելի եղբայր, հարցրու Անանիային, {գիտե} արդյոք, որ ես Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում,

են ժուռնալներում, թերեւս այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը {գիտե}: Ինձ համար շատ հետաքրքրական է այդ մասին որքան կա

ծ դրան ես ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող, բայց ո՞վ {գիտե} ղրանց ինտիմ գործերը. թերեւս Անանիան պատասխանե այ

մ. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան {գիտե}, թե որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով արիստոկրատի,

ով, կարծես խուսափելով ուղիղ պատասխանից: Սատանան {գիտե} ինչու՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ եմ հասկանում մու

ի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց աստված {գիտե}, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղություն

լ, եւ ամենազվարճալին այն է, որ հրատարակիչն ինքը {գիտե} այդ եւ գնորդներին նախազգուշացնում է, թե իբր այդ

տարի է արդեն, ինչ մենք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ {գիտե}, գուցե այդ գործի ժամն արդեն հասել է: Այժմ մենք

չ կըլլա եղեր։ Ինձանից շատ նամակ մի՛ պահանջեցեք. {գիտե} աստված, որ չունիմ ուժ եւ զորություն: Այս տողերը

միս խմելու թեեւ մինչեւ մայիսի 1-ը հասնելիս աստված {գիտե}. այս ոչ թե լոկ իմ՝ խոսքն է, այլ այստեղի եղածնե

կերակուր եփող աղախին) ունիմ անունով. շչի, կաշա {գիտե}, որ ես չեմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ

արդարեւ մի ցավակից սիրտ դեպի յուր ընկերը, որ այո {գիտե} ներողապես եւ սիրողապես միտ դնել ազգերի կարոտությա

ալի ներհակութիւն ունին այն հասակին, որ նա ունի: {Գիտե՛նք}, որ կան աշխարհներ, ուր տասը տարեկան աղջիկը արդէ

է ի՞նչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Ուրեմն {գիտե՛ս}: - Անտարակո՛յս: - Ապա ասա՛, ի՞նչ ասել

ասաց Շահումեանցը, - որ իմ սէրը անչափ է քո վերայ. {գիտե՛ս}, որ եթէ իմ հոգին աշխարհի երեսին ունի մի թանկագին

պիսի սիրտ խոցոտող հարցմունք առնելու ժամանակ, դու {գիտե՛ս}, որ իմ սիրտը դուրս է թռչում դէպի քեզ. գիտե՛ս,

ու գիտե՛ս, որ իմ սիրտը դուրս է թռչում դէպի քեզ. {գիտե՛ս}, որ իմ հոգին ապրում է քո հոգու կեանքովը, եւ այս

նքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց թէ {գիտե՞ն} ստուգապէս, դորան դրական ապացոյց չկայ, մանաւանդ

յցելութիւնը եւս նիւթ դառնայ քո Յիշատակարանիդ։ Ես {գիտե՞ս} ինչպէս մարդ եմ... Ես ուրիշների նման չեմ... Երեք

քների բերանով անուանւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ {Գիտե՞ս} դու, թէ ինչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... -

ւ եւս չես հասկացել, - պատասխանում է Բէգզադէն, - {գիտե՞ս}, թէ ինչ խորհրդով առնում եմ ես այդ բաները: -

ործել, որովհետեւ դա լաւ հետեւանք չէր ունենալու: {Գիտե՞ս} դու, թէ ի՛նչ փառքի ասպարէզներ բացուելու էին քեզ

ցութեան մասին, այսպէս խօսեց. - Պարոն, դու {գիտե՞ս}, որ մարդը աշխարհի միւս բոլոր արարածներից գերազան

սներկու. առաքելական թիւ է, խորհրդաւոր է: Միայն {գիտե՞ս}, ես այդ մարդերից մի քանիսին չեմ ճանաչում, իսկ ա

նել, - յառաջ տարաւ իւր խօսքը պ. Մարկոսը: - {Գիտե՞ս}, որ նա հարբելու էր եւ դու զգաստ մնալու, որ կարո

ղին աւելի քաղցր է իւր զաւակը, քան թէ մի օտարին: {Գիտե՞ս}, թէ ինչքան քրտինք եմ թափել ես, մինչեւ հասել եմ

վերայիցդ: - Այս նամակը տար Աստուածածնի թաղը, {գիտե՞ս}: - Գիտեմ, - պատասխանեց պառաւը, - ամենայն չորե

նչպէս ասացի, պարոն Շահումեանցին. իւրեան ձեռքը, {գիտե՞ս}... չիցէ՛ թէ ծառայի կամ մի այլ նորա տանը եղող մ

այ Մկրտիչը եկել էր մեր մօտ, - վեր առեց կինը, - եւ {գիտե՞ս} ինչ պատճառով: - Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թէ պատճա

Մանուշակը մի փոքր հանդարտած էր երեւում: - Դու {գիտե՞ս}, Մանուշակ, - ասաց Շահումեանցը, - որ իմ սէրը անչա

ց, եթէ չէր լսած հօր խօսակցութիւնը մօր հետ: - {Գիտե՞ս}, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն իւր կնոջը, - ինչ պատճառո

րարութիւնն է բոլորը, ինչ որ կայ (եր. 125). " {Գիտե՞ս}, ինչ կայ, - ասում է նա Գարեգնին, - բանը փոխուեց

մունս, զի զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի նորա, միայն {գիտեալ} զօգուտ ազգին։ Եւ եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս յե

թերթ պիտո է երեք անգամ սրբագրել: Եղբայր, ես {գիտեի} քո մեծահոգությունը, վասն որոյ եւ այնպես արել էի

, մի մարդ 8000 մանեթը երես քաշել է. ես ձմեռվանե {գիտեի} այնպես լինելուն: Լեպետեւային տարին Պետեր. պ

անալուդ անցյալ եկածիդ " Ռուսսկի Վեստնիկ " գրվածեդ {գիտեի}: Հետեւյալ փոշտերով կուղարկեմ մի քանի օրինակ ե

ն ինձ. նրանց բովանդակությունը առաջուց համարյա ես {գիտեի}, որովհետեւ ինձ հայտնի է, թե ինչ էր կատարվում մե

նուկ աղային գրեցինք պատկերը չօծվելու համար, մենք {գիտեինք} նոցա սիրտերն ցավելուն, ամմա ինչ անինք, որ օրենք

բարեբարոյից: Բարեւհաճեսցի հոգեւոր կառավարութիւնդ {գիտել} ի քահանայէն Պոպովեանց թէ նա որ յերկբայս գտանի արդ

յութեան բոլոր կոչնականաց, որոց զանուն դժուարանամ {գիտել}, բայց կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան գնացե

թէ բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ {գիտել} թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են եւ քննեալ

իցէ թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ {գիտել}, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ առարկայ երկբայու

ս Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ {գիտել} զայս: Տանէր սերովբէն թերութեան Առնն ա

, տուեալ յիշխանութիւն առաջնորդաց: Ցանկալի էր մեզ {գիտել}, ի՞ւ արդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատապարտելի սկ

մ կամ կանոնների կարգադրութիւնը հազի՛ւ կարանում են {գիտել}, բայց, նախանձ ձգող դեւի գրգռելով, միմենաց մօտ

ցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա այդ բանը եւ {գիտել} եւս չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ չեն ու

ակաւ, որով եւ յայլ կերպարան շրջեցան իրք։ Սակայն {գիտել} արժանի է, թէ յայս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս

ակասէր ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ {գիտել} չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ

ւն. ամենայն որ եւ է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան {գիտելեաց}, յարգելի էր եւ եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, ո

ն հատուած ծրագրիդ կերակրի միշտ ի Շտեմարանէ պիտանէ {գիտելեաց} " Զմիւռնիոյ, երբեմն հրատարակելոյ, զոր իւրաքանչի

մէջ։ Նա, սրտի յօժարութեամբ ուսումնասիրելով իւր {գիտելի} առարկայքը, միշտ յայտնի էր համալսարանի մէջ որպէս

անը նոյնպէս կը ստանաս տղայի միջնորդութեամբ: Բայց {գիտելի} է, որ երբ երեւին փերիքը, առանց ուրիշ բան հարցան

ց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է {գիտելի}. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. (

պատմութեանցն տեղեկութենէ, հնա՞ր էր քաղել այնպիսի {գիտելիս}, որովք բարձր ի գլուխ պանծան եւրոպացւոցն մատենագր

են կարգք եւ օրէնք, այլ միայն քաղել անտի զկարեւոր {գիտելիս} առ ի վկայութիւն ասացելոցն ի մէնջ, ուստի զհամառօտ

չունէր զոչինչ յարաբերութիւն առ այն զդաւանաբանական {գիտելիս}, բազում այն է անդուլ կրօնամոլութեամբ, եւ ջատագո

ացի մանուկներին եւ ազգին պատմել մտառութեան արժանի {գիտելիքը}, որ պատկանում էին արդէն ուսումնական հանդէսին, ա

եւերը"։ Ես հարգում եմ հանգուցյալ հայրենակցիս {գիտելիքներն} ու տաղանդը, այնուամենայնիվ, գնում եմ այլ ուղղու

նաւս՝ էր միայն անխորհուրդ մեքենապաշտ ձգտողութիւն {գիտելոյ} զլեզուն, առանց մշակելոյ զանշէն մնացեալ բանականու

լեզուները եւ այժմ վարժապետ է նույն ճեմարանի մեջ: {Գիտելով}, որ տերությունը հանձնառու չի լինի հայ ցենզորի հա

կերպով ցաւում ենք եւ Խորէն վարդապետի վերայ՝ քաջ {գիտելով} նոցա դրութիւնը եւ հայեացքի, շատ անգամ գուցէ ակամ

ւելու կարելութիւն, եւ այլ խնդիր է մտնել՝ հաստատ {գիտելով}, որ պիտի խեղդուի"։ Հայոց ազգը, քանի որ չ

օրերի եւ այժմուս մէջ: Այս րոպէիս այդ մարդիկը քաջ {գիտելով}, որ արժանաւորութեամբ չեն կարող շահիլ ազգի համակր

թուեցաւ հոգատարներին, բայց սոցայ անարժանութիւնը {գիտելով} վերակացուն, իւր վերայ պարտք համարեց գործ կատարել

ք ուշադիր չէին նորա սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ {գիտելով}, թէ ի՞նչ բան դրդում էր նորան այդպիսի բաների վերա

ուկի նման մունջ են: Այս դասակարգը պարկեշտ է, եւ {գիտելով} իւր աղքատութիւնը, որովհետեւ խօսելու կամ բանի մէջ

, զոր բան տիւ առ գիշեր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ {գիտելով} թէ դպրութիւն ազգի միշտ ծառայացելոյ եւ ստրկացելոյ

ամսուս 14-ին, եւ ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց {գիտելու}, թէ ուր էիր այժմ, միմիայն յուսալով Վիսբադենի Բռ

այս ուռուցքեն եւ կոճն կցավի: Ատոնց համար է, ես {գիտեմ}, որ ան նարա համար բան չէ, սրբազանը նարա գալու ե

նութեամբ. ո՛չ այլ զոք ես զԲարսեղ քահանայն միայն {գիտեմ} գոլ հեղինակ այդօրինակ անպատեհ գրագրութեանց, որով

ւթյունը չհանդիպի դժվարության եւ թույլ տա: Լավ {գիտեմ}, որ թե այդտեղ մի հոգաբարձու մարդ չունենանք այս բ

շատ բարեկամներ ունենալով, որոնց առաջեւ, հավաստի {գիտեմ}, որ հարգելի էր Ձեր միջնորդությունը, կարող էիք օ

ապացույց նորա բարոյականության հիվանդությանը: {Գիտեմ}, որ մեր օրագիր տպելը քանի մի հնամոլ մարդերի ընդդ

յունը, որ համարյա թե ամեն րոպես հաշված է: Ես {գիտեմ} քո իմ վերա ունեցած սերդ եւ բարեկամությունդ եւ հու

չէ առաջանում, պիտո է ջերմությամբ կպչել գործին: {Գիտեմ}, որ այս բաները Դուք ինքներդ եւս լավ գիտեք, բայց

9, Մոսկվա ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, {Գիտեմ} բարկացած ես իմ այսքան անկամ լռությանս պատճառով,

винность) թե ո՛րչափ ինչ իցէ հարկդ այդ ցարդ ոչինչ {գիտեմ}: Ուստի ամ ըստ ամէ, ՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան եկա

րեանց: Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի, {գիտեմ} ինչ. զամենայն զոր միանգամ լուայ յայտնեցի ձեզ մեկ

ամակ ստանալու իրավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես {գիտեմ}, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ: Երբ ավել

ուտկովսկու " Весталки "-ն, ես դրանց մասին մի քիչ {գիտեմ} հռոմեական պատմությունից. թերեւս դա լավ մենագրութ

րոցների համար, որտեղ լսվում է հայերեն խոսքը: Ես {գիտեմ}, որ Թուրքիայի միլիոնավոր հայերը ծարավի են դրան:

ցելությունը հայր վարդապետին եւ գալու ինձ մոտ (ես {գիտեմ}, նա իրոք պատրաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնա

, կարծելով, թե հնարավոր չէ սխալն ուղղել: Ես լավ {գիտեմ}, որ հենց միայն այդ հուսահատությունը կործանում է

եջ կա մի հոդված՝ " Անասնապահություն"։ Որքան ես {գիտեմ}, մենք անասնապահություն չունենք եւ, համենայն դեպ

ԳԻՆԵԻՆ 1865 մարտի 22, Ս. Պետերբուրգից {Գիտեմ}, նամակս շատ ձգվեցավ, եւ Ձեզ էլ երկար տաղտկությո

ոզլամիշ եղածդ ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ լաս: {Գիտեմ} որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցի

ին. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն {գիտեմ}, բայց նարա ասելովը բան չի ըլլալ, թե որ օրենքը կ

ն եւ այն գործական վաճառականութեան, ես առաւել լաւ {գիտեմ}, քան թէ " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը: Ես " Հիւս

վաճառականութեան մասին, թէեւ չեմ կարդացել, բայց {գիտեմ}, որ յիմար բան պիտոյ է լինի. պատճառ, չեմ կարծու

այնքան արծաթ, որ կարողանար դիմանալ այդ ծախքին: {Գիտեմ} եւ ընդունում եմ, այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէ

, լուսի շատ ճառագայթներ հաւաքելով, բան տեսանել: {Գիտեմ}, ծանր բան է զաւակի եւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը

ս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ է. ինչ պիտոյ է առնել, {գիտեմ}, վատ սովորութիւն է, բայց միանգամ ենթարկուել եմ

ռաւի նման երազներով է լցրել իւր նամակը: Բայց {գիտեմ}, որ դու պիտի բարկանաս, եթէ չգրեմ, որովհետեւ կա

՞նչ տեղից գիտէք այդ բաները: - Ես ամենայն բան {գիտեմ}: - Այդ գրողներից մինը եւս ես եմ, որ կանգնած

էգզադէն, - արել է կամ չէ արել, այլ այսքան միայն {գիտեմ}, որ արծաթս կորած է: Այս բանի մէջ Բէգզադէի խ

էրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, թէպէտ եւ հաւաստի {գիտեմ}, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք

անգ մեղեդի աղու "... Նա դարձեալ, թէ - Ո՛չ {գիտեմ} զքեզ: " Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ վսեմ"։

Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի {գիտեմ} բազմամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ Գլուխ յոխ

չեմ մտածում, որ այսօր իմ վերջըն է. Ուստի՞ {գիտեմ}, որ առաւօտ ինձ համար այլ կը լինի, Ինչո՞ւ

առնել խայտառակ։ Չգիտեմ ինչո՞ւ. բայց {գիտեմ} որ Գերմանիոյ թագուհին Հիւր էր եկել պապի մօտը

սուրս առնուր ինձ ըսպանէր. Բայց դու հոգիդ, {գիտեմ}, չես կորուսանում Եւ խոստացած, խօսքիցդ յետ

է կարելի՞ է... " Այդ մեծ մեղք է, ես {գիտեմ}, Բայց, եղբայր, հերետիկոս ես արդէն.

ձեռք կ՚ընկնես, Այն ժամանակ ի՛նչ կը լինիս, {գիտեմ} ես"։ ԵՐԱԶ Սարսափելի երազ տեսայ

, Թո՛ղ ազգեր գան, թո՛ղ կորչեն: {Գիտեմ}, վրադ շատ հաչեցին Տգիտութեան շուները.

Ուրեմն ի՞նչպէս պիտոյ է սոքա միմեանց հասկանան։ Չ' {գիտեմ} ՝ ի՞նչ գերբնական զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն ե

ր մինչեւ այժմ չ'կային Հայերի մէջ։ Ես շատ լաւ {գիտեմ}, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւններ, բ

ես փիլիսոփայ չեմ: Առ այժմ, ես այսչափ միայն {գիտեմ}, որ կորցուածը պէտք է փնտրել, երբ որ այդ բոլորը

՞ արժան էր մեզ վհատել, տրտմահաղո՛րդ ընկեր. քա՛ջ {գիտեմ}, որ կը գան օրեր, - դոցայ կարմիր ծայրերը բացուել

Սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ {գիտեմ}, թէ հասեալ գայ ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթութեամբ

. - Կա՛ց, - բացագանչեց սատանան, - ես անգիր {գիտեմ} այդ յառաջաբանութիւնը. այն բոլոր յայտարարութիւնքը

զ շատ ձեռնտու էր... - Սիրական Աստարօտ, ես {գիտեմ}, որ եթէ դու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնե

գլուխը պտոյտ է գալիս գործի շատութենից: - Ես {գիտեմ} քո հարազատութիւնը եւ գործունէութիւնը, - ասաց սատ

աշխարհի միւս բոլոր արարածներից գերազանց է: - {Գիտեմ}, - պատասխանեցի ես: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադր

ակալ եմ, շնորհակալ եմ, - ասաց Շաքարեանցը, - ես {գիտեմ} քո բարեկամութիւնը, եւ այդ էր պատճառը, որ յօժարե

աղելով իմ վերայ... Այստեղ կորուսի ես ինձ... {գիտեմ} միայն, որ ներս վազեցի... բայց թէ ի՛նչ էր պատա

մարութիւն: Ես, որ խօսում եմ այս բաները, փորձով {գիտեմ}: Մի անգամ բնական գիտութենից մի բան հարցրեցի, թէ

ւնենայ փորածը, մեռեալը չէ դուրս գալու: - Ես {գիտեմ}, որ մեռեալը չէր դուրս գալու, բայց փոքր հողի տակ

ապահովութեամբ կ'անցանէ ձեռքից: Ամենայն անգամ ես {գիտեմ}, թէ ի՛նչ եմ կրում. Դեպարտամենտի դուռերը մաշուեց

այդպէս լինի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես այսքան {գիտեմ}, թէ այն մարդիկը, որ պատահած էին մահին, այնուհե

ագործն էր: - Միթէ՞ ճրագը մարդն է ստեղծել, ես {գիտեմ}, որ նա կազմել է իւղից եւ պատրոյգից, որ Աստուած

- Այո, ձեւը, - պատասխանեց Շահումեանցը: - Ես {գիտեմ}, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ աշխարհի երեսին յաւ

, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ եւս չեմ ճանաչում, միայն {գիտեմ}, որ բարի աղջիկ պիտոյ է լինիս. Աստուծոյ օրհնութի

- Այս նամակը տար Աստուածածնի թաղը, գիտե՞ս: - {Գիտեմ}, - պատասխանեց պառաւը, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես

կանի մօտ աշակերտ, փոքր ի շատէ եթէ եւ անունս գրել {գիտեմ}, այդ ինքս իմ աշխատութենովս սովորել եմ. իսկ դու

անում, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես միայն {գիտեմ} վերջապէս, որ մարդը պատկեր է Աստուծոյ: - Եւ ա

ան պատճառով, կարդում ես ինձ այդ քարոզը: Ես ինքս {գիտեմ}, որ ամուսնութիւնը քաղցր չէ, եթէ չէ հաստատուած ա

շատ գեղեցիկ շինուած է, քարը թանկագին... - {Գիտեմ}, - ընդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, - բայց դու չգիտես

, այդ մատանու պատմութիւնը յայտնի չէ քեզ, բայց ես {գիտեմ}. հայրս ասել էր ինձ, բայց եւ հրամայել, որ ոչ ոք

երայ: - Ամենեւին ոչ, հայրի՛կ, ես... - {Գիտեմ} զաւա՛կս, քո հնազանդութիւնը: Աստծոյ օրհնութիւնը

ացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր {գիտեմ} ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ զձայն խ

, 1853, երես 63-65)։ Այո՛, սիրելի՛ ընթերցողք, {գիտեմ}, դառն է ձեզ կարդալ այսպիսի բաներ մեր գրչի տակից,

որան չ'առնել այս գործը, Հենրիկոսը պատասխանեց. " {Գիտեմ}, որ Յիսուսեանները յետ կանչելով, ես իմ կեանքս վտ

ակ հարկաւոր կը լինի հանել այս սուրը պատեանից։ Ես {գիտեմ}, ձեզանից մի քանիսը ժամանակ կը խնդրեն մտածելու,

ւթիւնքը այլայլեցին Պապի հոգու խաղաղութիւնը. " Ես {գիտեմ}, - ասում էր նա, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելու կոնդ

դէպի Ռուսսիայ: Պատուելի առողջամիտ ազգակից, {գիտեմ}, որ կը ցանկանայիր իմանալ որեւիցէ մէկ նորութիւն,

ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ {գիտեմ} ես, բայց թէ գիտե՞ն ստուգապէս, դորան դրական ապաց

յ... Խաչն իմն ա, քեարամաթը (զօրութիւնը) եւս {գիտեմ} "։ Սորանից մի վայրկեան առաջ էլ, դարձեալ նոյն տե

ց յետոյ էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, միայն լաւ {գիտեմ}, որ մի քանի տող էլ կար: Նախիջեւանի մէջ բնաւ աւա

մէջ բնաւ աւանդութիւն չկայ այս Նուրինի մասին. լաւ {գիտեմ}, որ տղայութեանս ժամանակ շատ եմ զզուեցուցել պառաւ

նոր բաներ չեն, մենք այդ ամէնը գիտենք"։ Ես լաւ {գիտեմ}, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մտնում, բաց է ամէ

Ասենք թէ ես պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, {գիտեմ}, բայց երբ որ իմ կեանքը նորա կեանքի հետ անքակտելի

ժողով գումարեալ սրբագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ {գիտեմք} եւ վկայեմք իսկ զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կա

ցի մեզ մոլորիլ յայդպիսի օդակառոյց կարծիս. զի քաջ {գիտեմք} եւ չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին պ

Էմինայ հանդերձ սխալականօք, զորմէ ինքնին, որպէս {գիտեմք}, վկայեսցէ նորոգ տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, ա

ւորել ի վերայ գիտութեանց, որովք լցեալ է Եւրոպա: {Գիտեմք} քաջ թէ ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդանութիւն

, ժողովուրդն ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք {գիտեմք} արդէն, թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նո

ելոյ զկաթոլիկս ի լուսաւորչեան դաւանութիւն), որք {գիտեն} մանաւանդ զի էին սովորութիւն է նոցա, ընդ ենթարկիլ

ե՛ւ քաղաքի առաջեւ: Ներկայումս ոչ առաջարկողքը {գիտեն} բանի զորությունը եւ ո՛չ այդ առաջարկության ընդունե

եւ հետեւաբար, իմ եւ քո առողջության մասին մերոնք {գիտեն}, դա անհրաժեշտ է նրանց հանգստության համար: Խն

ւթիւնք: Շատերը Նախիջեւանցի Հայերից անունով միայն {գիտեն} այդ հրովարտակը, ուստի կարծում եմ, որ կը ցանկանա

տ ազգասէրքը եւ միւսերը: Խաւարի զաւակները լաւ {գիտեն} իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ պատճառով միմիայն իւրեա

նկերքը, որոնց անունները քանի անգամ կրկնեցի, լաւ {գիտեն}, որ ազգը աւելի շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրա

ւն տան ինձ մի այսպիսի մարդկային օրէնքի մասին, թէ {գիտեն}: Աննշան եւ միանգամայն անխորհուրդ բաներ շատ մ

րերնիս։ Ներկայ դարուս ուսումնականք ի՛նչ մեծ {գիտեն}, ի՛նչ իշխան. Ազատ Աստուած մեզ ստեղծեց, կա

եկած։ Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջուայ վարք ու բարքս {գիտեն} տէր Ներսէ՛հ եւ Հրահա՛տ Կամսարականները, իսկ Սիւն

չ իմ պէտքերի համար ում եւ իցէ տուած, եւ այս բանը {գիտեն} իմ հետ այնտեղ բնակվողքը։ Բայց ուրիշներից աւելի Ա

Այս էլ չկարողացան, որ իմանային, թէ որոնք որ լաւ {գիտեն}, Դաւթի սաղմոսը պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ

, որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն ". եւ թէ " {գիտեն} զայս բնակեալքն ընդ իս"։ Վաղարշապատի Ս. Կաթո

կելոյն իմոյ զվարս՝ Տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական {գիտեն} "։ Այս խօսքերը յիշեցնում են մեզ Պաւղոսի Ագգրիպաս

կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական {գիտեն} զՍիւնեացն յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին " (եր

կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական {գիտեն}. զՍիւնեացն՝ յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին ",

էի, այդ միջոցին վարած կեանքիս որպիսութիւնը նոքա {գիտեն}, կարո՛ղ էք նոցանից տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատերազմն

յց մեր ժամանակներումը մինչեւ անգամ բոլոր աղախինքը {գիտեն} առանց սատանայի գործակցութեանը. բայց բոլորից գերա

նշանաւոր է դա. կան աշխարհի երեսին ծերունիք, որ {գիտեն} թէ ինչպէս պատրաստ էր դա զոհել ամենայն ինչ մի պարգ

Դեպարտամենտի դուռերը մաշուեցան: - Է՛հ, ձեզ {գիտեն}... - Գիտեն, գիտեն, բայց առաջին ժամանակնե

երը մաշուեցան: - Է՛հ, ձեզ գիտեն... - {Գիտեն}, գիտեն, բայց առաջին ժամանակները չեն այժմ, ասես

ւեցան: - Է՛հ, ձեզ գիտեն... - Գիտեն, {գիտեն}, բայց առաջին ժամանակները չեն այժմ, ասես թէ իմ ա

աւների բերանումը, որոնք աշխարհի երեսին երկու բան {գիտեն}, աղեկատ մանել եւ ուրիշի աղջիկների հասակի ճիշտ մե

տան կառավարութիւնը մեր գլխին է, նոքա միայն գնելը {գիտեն}, բայց այդ գնած բաները ինչո՞վ գլուխ կը գան, ամեն

մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ իրաւունս {գիտեն} եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, զոր

ցութեան վատթար քան զՎենետկեցիս, որք փոքր քան շատ {գիտեն} գէթ վարագուրել զամօթալի գործ իւրեանց: Այսուհետեւ

նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց {գիտեն} իմ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայ

, տասը մարդ գեղիցը քու դիհը կը պահեն, ընդուր որ {գիտեն}, թէ դու ինձանից լաւ ես. քեզնից խէր կը հանեն, հ

թնակէտը։ Նորա համար չկայ բարոյական խնդիր։ (Եթէ {գիտեն} սորանից աւելի թշուառ վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք

ն: - Այդ ե՞րբ է լինելու: - Ինձ չէ տուած {գիտենալ} ժամը եւ ժամանակը, ինձ տուած է միայն գուշակել...

որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են {գիտենալ}, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտե՞ն ստուգապէս, դորան

պառաւի անցքը, բայց Շահումեանցը չգիտէր Մանուշակի {գիտենալը} եւ այս յամրախօսութիւնը այնպէս շուտով կատարուեց,

վուրդը չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց եւ այնպէս {գիտենալը} աւելի օգտակար համարելով, գրում ենք մի քանի տող,

իւ տգէտ էր եւ ոչինչ չգիտէր. միմիայն մի չոր լեզու {գիտենալը} փոր չի կշտացնի, եթէ նորա հետ կապակից չէին այն յա

նակ մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայժմ ես հանգիստ եմ, {գիտենալով}, որ մայրս կհոգա հորս մասին: Ես դեռ շատ բան ո

աձգութեանը եւ դոյն այդ ճշմարտութեան սպասաւորը քաջ {գիտենալով} իւր սուրբ պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը եւ դէպի

այս պատճառով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը պիտի լաւ {գիտենայ} իր առարկան եւ գիտութեան ներկայ վիճակը, որպէսզի հ

, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս, նոյնպէս եւ ես {գիտենայի} ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ էիք դուք: Եթէ

մեն քայլափոխ հակառակ վկայութիւնք եմ տեսնում։ Եթէ {գիտենային}, եթէ գրելու ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ

, նորա արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը. եթէ այս {գիտենայիր}, ապա դու ինքդ կ՚ասէիր, թէ արժանաւոր մարդը միայն

կարող ենք բնության շոշափելի օրինակներովը մեկնել: {Գիտենք} որ թե մի բուսական առանց բնության ներգործության,

ւնինք շատ լեզուներ, որոնց մի քանիսի միայն անունը {գիտենք} եւ մի քանիսիցը քանի մի բառեր: Այս բաները ուս

պարհը: Իսկ ինչ որ կվերաբերվի մեզ, մեք այսքան {գիտենք}, որ 55 աստիճան երկայնությունից պիտի հետ գնանք դե

եծ բան չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս {գիտենք}, բայց իմ խոսքը գործնական ուսումնասիրության մասին

ք մուզաների բնակարան ճանաչում ենք Պարնասը, այլեւ {գիտենք} մեր ազգային աւանդութիւնը, որ Մասեաց ոտքումը կայ

իրաւ կամ սուտ ըլլալուն վրայ չէ, այլ այնչափը լաւ {գիտենք}, որ ժողովուրդք ամեն ատեն պատրաստ են գայթակղելու

ինչպէ՞ս կրնայինք ընդունել, եթէ ոչ կատակաւ: {Գիտենք}, որ յանուն Բաբկէնի վերի գրած յիշատակութիւննիս,

, եւ ահա Արեւմուտքը երեւում է Հայերի աչքին: Մեք {գիտենք} մի ազատախօս հեղինակի վիճակը անկիրթ ազգի մէջ. այդ

ջացած ծնունդներ, քարին ենք զարկում: Շատ լաւ {գիտենք}, որ մեք այս ճանապարհով ատելի ենք կացուցանում մեր

որ գործերը, որոնց անունը միայն մեզ հասած լինելով {գիտենք}: 3. Կը հաւաքէր զանազան տեղերից ազգային պատմ

ը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք նորան, եթէ շատ անգամ {գիտենք} նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում ենք նորա

նակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ կերպով, որ յայտնուի: {Գիտենք}, կան մարդիկ, եւ մեր իսկ սիրելի բարեկամների մէջ

կան առնչութեան մէջ ազատութիւն չկայ: Մեք համոզում {գիտենք}, որ հնազանդութեան պէս կոյր չէ, որ հրամանի պէս չ

ն անգամ դուրս թռան ազատութեան կայծերը: Այո՛, {գիտենք} յարգել ոչ միայն Օուէնը, Պրուդօնը, Ֆուրիէն եւ Ֆօ

Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օրիօնից բարձր... {Գիտենք}, դարձեալ պիտի պար գայ Հերոդիադան, դարձեալ պիտի

ւթիւն ո՛չ թէ միայն ճանաչել այս խարդախութիւնը, որ {գիտենք}, թէ ինչ աղբիւրից է... այլ եւ քննել եւ քննելուց

յի յայտնագործութեան նախերգանքը եւ վերջաբանը։ {Գիտենք}, Եւրոպայի կրիտիկոսքը սովորութիւն ունին մի գործի

ինելու համար պէտք էր, որ նա Յունարէն իմանար, եւ {գիտենք}, որ նա այդ լեզուն ուսաւ Յունաստան։ Յայտնի է

յուսումն սրբազան տառից " Աղանի մօտ։ Մենք այսքանը {գիտենք}, որ Փարպեցին " անդստին 'ի մանկական տիոց սկիզբն ա

դէր " (Թղթի յառաջաբ., եր. 36)։ Մենք այսքանը {գիտենք}, որ Փարպեցին տղայութեան ժամանակ բնակակից էր եղել

նին քաջ գիտէ " (Թուղթ, եր. 40)։ Մենք այսքանը {գիտենք}, որ Փարպեցին ստոյգ եւ սուրբ հաւատը ուսել է Աղանի

ղոյս իմոյ " (Թուղթ, եր. 65)։ Մենք այսքանը {գիտենք}, որ Աղանը կրօնաւորուելուց եւ Գողթն գաւառում Ս.

անտարակոյս 457 թուականից յետոյ։ Մենք այսքանը {գիտենք}, որ Հայոց Մեծ լուսաւորիչ Ս. Սահակը կնքեց իր մահ

ուստ մարդերի զաւակ եղած ենթադրելու։ Մենք այսքանը {գիտենք}, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, պատմութեան մէջ, որպէս

ո՛վ էր այդ մարդը, կամ ո՛ւր՝ տեղը։ Մենք այսքանը {գիտենք}, որ Փարպեցու պատմութեան մէջ յիշուած Սեւուկ Անձեւ

ին չէին գնալ մի այդպիսի Յուդայի պարտէզը։ Այսքանը {գիտենք}, որ պ. Էմինը ո՛չ մի կերպով չէ կարող ապացուցանել

պահանջել։ Մենք շատ հին լեզուով գրողներ {գիտենք}, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն գործ են ածում իրենց

ւ միեւնոյն նիւթի վերաբերեալ յօդուածներ։ {Գիտենք}, որ մերկապարանոց կացուցանելով այս իրողութիւնքը, պ

ւս մեր հոգին հանդարտ է եւ խղճմտանքը՝ հանգիստ։ Մեք {գիտենք}, որ ապագայքը, որ կարող էին սառն աչքով նայել անցած

զմեզ եւ թափուր ի փառաց հեղինակի կացուցանել: Մեք {գիտենք} միայն գրել վիպասանական եւ ճարտասանական ոճով եւ այ

կը սպասե՞ն, որ դու զարկէիր նորանց: Եւ ինչ տեղից {գիտենք}, որ այդ անասունքը չեն խօսում միմեանց հետ իւրեանց

ծն է, սէր, այս է մարդուս արժանաւորութիւնը, մէք {գիտենք}, որ Աստուած սէր է, եւ ով որ սիրու միջում է բնակ

րհի մէջ չկայ օրէնք եւ կանոն՝ առանց բացառութեան։ {Գիտենք}, սարսափանք էր գալու քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի

նում են պապի յանդգնամիտ անմեղանչականութեանը։ {Գիտենք}, որ մի քանի նախապաշարուած մարդիկ գոռալու էին. "

ռաջացած անհնազանդութենից ծնողների կամքին։ Փորձով {գիտենք}, որ այդ գիրքը շատ սիրելի կը լինի մեր ազգի մտացի

եզականումը ունին է, այդ ընդհանուր կանոն չէ։ Մեք {գիտենք}, որ այլ հոլովմունքի տակ եղած անունները, զորօրին

հին ժամանակների բանաստեղծութիւնը մենք թէեւ ոչինչ {գիտենք} դրական, բայց եւ այնպէս ընդհանուր պատմութեան եւ ը

յլուն գալոցք: Մենք մի ուրիշ աշխատութիւն էլ {գիտենք}, հայ հեղինակի, հայոց կեանքից բխած, մի շատ կենդ

ի ակամայ սխալանք, եթէ միայն մենք չենք սխալւում: {Գիտենք}, հեղինակը կամ շատ ուրիշներ էլ, իբրեւ իրողութեան

նց տանը, բայց Գարեգնի տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ {գիտենք}: Երկու-երէք տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան երեւում է

ի խօսքը եւս մոռնալու, կատարում է պատուերը: Մենք {գիտենք}, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք ն

ցների, քաղաքների եւ տաճարների աւերակներին: {Գիտենք} զուր չեն անցնում դարերը, այսինքն նոքա իրենց ազդե

րանացի պատմութիւնից մեզ հասած, է բոլորը, ինչ որ {գիտենք} այդ մասին: Էջմիածնի պատկերները, որ հայոց ազգի մ

մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ չեն, մենք այդ ամէնը {գիտենք} "։ Ես լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մ

իւնքն էլ. այսպիսիներ որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ {գիտենք} (իրենք ասում են թէ գրագէտ են), որ ժողովրդի աչք

ապէս, շատ օգտակար բանն էլ կը մնայ անօգուտ: {Գիտենք}, որ ասիացին դեռ երկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ ե

յայտնի է, եւ այդ պարոնները իրանք եւս գիտէին, որ {գիտենք}. բայց որովհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս չէին բերած,

անի խօսքով երկու տող գրել։ Այո՛, մենք շատ խոտեր {գիտենք}, որ այսպիսի ջրհեղեղներից փթեցան, շատ հողեր գիտե

տենք, որ այսպիսի ջրհեղեղներից փթեցան, շատ հողեր {գիտենք}, որ ցիր ու ցան եղան, որոնց անունն անգամ մոռցուա

որ ես ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ {գիտես} նը, կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, բայց ուրիշ ա

իրելովը քան թե այլ քաղաքներ: Սիրական եղբայր, {գիտես} մեր գիշեր ցերեկ աշխատությունը եւ ջանքը, ուրեմն դ

գալ Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե դուն լավ {գիտես} իմ տկարության որպիսությունը եւ հույս ունիմ, որ ա

երաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավորություն թողեց այն: Եթե {գիտես} ՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց հաճախ

նեցեք երկու սեռի բոլոր բարեկամներին: Բոլորին դու {գիտես} ու դրա համար ամեն անգամ անունների բառարան կազմելո

եւներ երկու սեռի բարեկամներիս, նրանց բոլորին դու {գիտես}: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անանիային եւ

ունը չի ընձեռնել ինձ բարոյական միջոցներ: Դու լավ {գիտես}, որ ինձ, իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛չ նյու

ժմ ես վերստին անցնում եմ մեր սորգոյին: Դու արդեն {գիտես}, որ փորձն անցավ առանց հետեւանքի. բայց не все ко

ո մասին. յառաջ կարծում էի, որ դու փոքրիշատէ բան {գիտես}, այժմ ներիր համարձակութեանս, տեսանում եմ, որ շ

մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ սուրբ...: - Ինչի՞ց {գիտես} դու նորա սրբութիւնը: - Եթէ սուրբ չլինէր, ի՞

կայ մի դորա նման բան: - Ի՛նչպէս: - Դու {գիտես} Պ. Բէգզադէի ազգաբանութիւնը: - Ո՛րտեղից պիտի

ն կարողութիւնը, - շարունակում է Բէգզադէն: - Լաւ {գիտես}, որ նա կարողանալու չէ կառք պահել իւր կնոջ համար

ակակատար եւ եղբայրակից պարոն Վարդանիդ, որպէս իսկ {գիտես} եւ քոյդ ասացածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ եափան

ւ, որ մարդ չես հողանիւթ, Ինչպէ՞ս բընոյթը մարդու {Գիտես} այդպէս, օ՛, հմուտ, Այդ որտեղի՞ց ուսար դու: Զա

շմարտասիրութեամբ համախոհ էին առաջին վերակացուին, {գիտես} թէ ի՛նչ մեքենաներ լարեց նոցայ դէմ, եւս առաւել պա

եւ ես զնայ առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է"։ {Գիտես}, ի՞նչ սուրբ զգացմունք էին խաղում նոցայ հոգիների

րած կեանքի որպիսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, ի՛նքդ լաւ {գիտես} )։ Իմ ուսուցիչների հրամանով գնացի Յունաստան

ա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ {գիտես}, քան թէ այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող խմող եւ պի

երից) անցան: - Պարո՛ն Մարկոս, հոգի՛ս, դու {գիտես}, որ ես քեզ հոգուս պէս սիրում եմ եւ քեզանից երբեք

իտութեան վերայ, գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան {գիտես}, յետոյ ես ինքս ման կը գամ գրքերի մէջ: - Դու

. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` ինչպէս {գիտես}: Տիկին Յովնաթանեանցի ցաւը չէր, որ մի երկու

որ բանի տեղ չես դնում իմ հարցմունքը, ասել է, թէ {գիտես} մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես եւս իմա

մ թէ շատ շատ մի բաժակ ղահուէով, որի արժողութիւնը {գիտես}: Ես ինքս, շատ ժամանակ, լսելով մի քանի մարդերի

թեան. Ուխտիս ես չեմ հակառակ"։ Եւ սերովբէն, որ {գիտեր} Մարդու սրտի շինուածքը, Եւ ամեն ինչ տեսնում էր Նր

րոնց ե՛ւ գրել տուողը, ե՛ւ գրողը, ե՛ւ փորողը չեն {գիտեցած} հայերէն, անցաւ դէպի եկեղեցու սեղանի քամակը, այս

վ, կարծեց անշուշտ, թէ խաբեց նորան. բայց նա իւր {գիտեցածը} գործ կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան մի փոքր կը դիպչ

ամանակ անցանելուց յետոյ, սա կրկին շարունակեց իւր {գիտեցածը}, մինչեւ բարեմիտ մարդիկ իւր դէմ զինուորելով, արձ

եւ չհասկացած բառի նշանակութիւնը սորվել՝ կա՛մ մի {գիտեցողի}, կա՛մ բառարանի միջնորդութեամբ։ Գո՛նէ այսպէս է մ

իտք ունինք Քիշնեւ երթալու, հոն կուգա, արդխ դուք {գիտեք}: Աս գրածներում համար չըլլա թե խասեվեթ անիք, թե

եմ, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ ասելուն եւս {գիտեք} եւ հասկանում եք: Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվով եւ ս

րծին: Գիտեմ, որ այս բաները Դուք ինքներդ եւս լավ {գիտեք}, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում եմ անկեղծորեն

սակայն եթե Նախիջեւ[.... ] հույս չկա, որ դուք {գիտեք} ձեր բանը [..... ] Առ ժամս այսքան, ավելի

ին եւս զզվանք եւ ձանձրություն պատճառեմ, դուք լավ {գիտեք}, որ միմիայն վերջին աստիճանի նեղությունը կարող է

ամօթ քեզ, որ այդպիսի գործերով ես պարապում. ո՛վ {գիտէ}, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք անբաղդացած են քո բարբար

նիմ բիւրաւոր գիտնական որդիք եւ այլն"։ Հայաստանը {գիտէ} իւր ընթացքը, ուստի եւ չունի ոչինչ ժամանակ, գանգ

րովհետեւ ոչինչ հնար չկայ դուրս գնալու: - Ո՛վ {գիտէ} ՝ դարձեալ ինչ բանով ես պարապած. դու զուր տեղը եր

ինչեւ անգամ նորա մտքից չանցած բաների մէջ, ուստի՞ {գիտէ}, որ նա չէր նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի վիճակը

փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չէ իմ սրտին, ո՛, {գիտէ} ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ

պէս է կարդացել, որ տեսել է այնպիսի բան եւ ուստի՞ {գիտէ}, որ Պ. Կոմս Էմմանուէլը բնակւում է Մոսկուայում,

եւ, բայց հարկաւոր չէ այդ բաները գրել այստեղ. ով {գիտէ}, մի՛գուցէ Յիշատակարանիդ ընթերցողքը ասեն, թէ մեք

քը, որի աչքը համարում է մեր աղիքի խորհուրդները, {գիտէ}, որ ես լաւութիւն եւ բարի՛ եմ ցանկացել ամեն մի մա

ս լաւութիւն եւ բարի՛ եմ ցանկացել ամեն մի մարդու, {գիտէ}, որ այդ իմ սուրբ եւ մաքուր ցանկութիւնը պատճառ է

, մանաւանդ՝ այն մեհենների միջի վառուածը: Արդեօք {գիտէ} ՞ արգոյ հեղինակը (ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ), թէ ծ

, կամ թէ կային ուրիշ գազանման մարմիններ: Արդեօք {գիտէ} ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւելի լին

րդալ չգիտէր: Քահանան ունի իւր ծուխի ցուցակը, նա {գիտէ}, թէ ո՛ր գերդաստանի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ եթէ ծ

ստին բաժանուելու: Չգիտենք, թէ ի՛նչ աղբիւրից {գիտէ} Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս թէ հոգեւորականութիւնը ծար

եր սրտի խոստովանութիւնը: Եւ եթէ պատահի մեզ, ո՛վ {գիտէ}, ճանապարհորդութեամբ կամ այլ զանազան՝ մեզանից չկ

ի օրինակը տեսանելի է Անգլիոյ մէջ: Ամէն մարդ {գիտէ}, որ գրատպութիւնը ազատ է այնտեղ, եւ կառավարութեա

ցէ կառավարչական ոյժով կամ արգելքով, ո՛չ, նա լաւ {գիտէ}, որ սոքա անհնարին բաներ են Անգլիոյ մէջ, նա հալա

օրուայ մէջ այնքան անգամ փոխւում է, որ ո՛չ առնողը {գիտէ} նորա րոպէական արժէքը, եւ ո՛չ տուողը, վաճառականո

ի փոխարէն, իսկ ինքը պիտի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ {գիտէ}, թէ ինչ կերպ կամ ինչ դրամով: Սորա հակառակ, հու

ս են եւ գնում են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ {գիտէ}, ուստի՛ գայ կամ, յո՛ երթայ"։ Չէ՛, այս անբնակ

եր քարոզութիւնը անուանէն նիւթականութիւն, կամ ո՛վ {գիտէ}, դեռեւս ինչ ութիւն: Մեք չենք կարող նոցանից

հասարակութեան ջիղերի վերայ: Հասարակութիւնը {գիտէ} այս, քանզի զգում է, քանզի մարդ է: Եւ թատրոնի մ

րդ է հողեղէն, Զմարդոյն զիա՞րդ բնութիւն {Գիտէ} այդպէս սերովբէն, Եւ ուստի՞ այս գիտութիւն:

խոնարհ Անգրէն լինի փոյթ ուղւոյ: Ոչինչ {գիտէ} մերս Ադամ, Զի ի քուն կայ տակաւին, Թո

վի կատղած բիւր ալիքը նորա համար ոչինչ է: Նա {գիտէ}, որ սովորաբար փոթորիկի քամակից ` Դուրս է գ

ւում է մեզ արեւի պատիւը: Չէ մարդ, թէ միշտ {գիտէ} հանգիստ ` բաղդը իւր մօտ հիւր ունի, Վա՜յ եթէ

Թէեւ անունն ` Շատ ժամանակ Խաբել էլ {գիտէ}: Այնտեղ այգուն շտապում է. Աշխա

, անմերժելի: Բայց այս երազ էր... ո՛վ {գիտէ}, գուցէ այս երեկոյիս, Դարձեալ կը թափուի մի

մ ձեր առաջ, որ այսքան տարի Պահել չկարացայ, {գիտէ} տէր Աստուածն... Բայց նախ խոստացիր,

է հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա {գիտէ} պատուել եւ թշնամու արժանաւորութիւնը։ Ի՞նչ հ

իտի յարմարուի կեանքի որպիսութեանը։ Ամեն մարդ {գիտէ}, որ Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում գործա

եսականութիւնը: Մարդը յղացել է յանցանքը, նա թէեւ {գիտէ}, որ հատուցում կայ, բայց նոյնպէս զգուշութիւնք է

(общинное начало), որ կայ Ռուսիոյ մէջ բայց ո՛վ {գիտէ} թէ երբ կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօ

կացրել, եւ անց է կացնում: Բոլոր ժողովուրդը {գիտէ} նորա կեանքը, գործերը եւ ուրիշ յանգամանքը, որ եթ

նդ վստա՛հ լինելով ամենիմաստ մարզպանի վրայ, թէ նա {գիտէ} չլսել խաբեբայական խօսքերի եւ իրաւունքը ճանաչել,

իսկ Սիւնեաց երկրում ունեցած կեանքիս որպիսութիւնը {գիտէ} վերը յիշուած Սիւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ դու

յց։ Աստուած եւ հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի {գիտէ} ՛ որ է օրհնեալ յաւիտեանս, զի ո՛չ սըտեմ։ 'Ի Դամաս

Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ {գիտէ} " (եր. 40). եւ մի փոքր սորանից յետոյ. " Արդ

կեալ զիմ 'ի տղայութեանն՝ զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ {գիտէ} " (Թուղթ, եր. 40)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ

իս որպիսութիւնն էլ այս յիշուած Սիւնեաց եպիսկոպոսը {գիտէ} ։ Երկրորդ, ինչպէս առաջ էլ ասացինք (§ 20),

էր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես արաւ, ինքը {գիտէ} իմ վարքս ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում ե

բան վերին աստիճանի: Սա շատ հին բաներ է պատմում. {գիտէ} մինչեւ անգամ Նոյից յառաջ անցած բաները եւ ծանօթ է

ն է, որ նա բոլոր ամուսնաւոր կին մարդերի գաղտնիքը {գիտէ}, գիտէ նաեւ սատանայի կնոջ գաղտնիքը.... սատանա

ր նա բոլոր ամուսնաւոր կին մարդերի գաղտնիքը գիտէ, {գիտէ} նաեւ սատանայի կնոջ գաղտնիքը.... սատանան թէեւ

լների հետ: - Մռայլագոյն տէր, նա առաւել ճիշտ {գիտէ}, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ, նա իւր ամբողջ կ

ր, եթէ քո գրեանքը ինձ ժառանգութիւն չմնային, ո՛վ {գիտէ}, ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, գուցէ ես եւս Շաքա

լ, երեւի թէ դրացուս կողմից, որովհետեւ նա նկարել {գիտէ}... այո՛, նորա բանն է, անիծածը երէկ երեկոյեան

րութիւն, - հարց արեց պ. Մարկոսը: - Սատանան {գիտէ} նորա խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր նստած կան

Մարկոսը: - Սատանան գիտէ նորա խորհուրդը․ ո՛վ {գիտէ}, թէ ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, նա ասում է

Թովմասի Մարիամը գեղեցիկ աղջիկ է եւ վարժուած, ո՜վ {գիտէ}... Յանկարծ, այս միջոցին, կոմս էմմանուէլի

եւ այսպէս քո ասելով մահը մի մարդու նման, կամ ով {գիտէ}, սատանայի նման մի բան է, որ կարողանում է այդպիս

ւմ է, հաւատարիմ գրաւականներ էին նոր գոգումը. եւ {գիտէ} նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. ե

հետ պարապած էր նա. եւ թէ այդպէս եւս չլինէր, ո՞վ {գիտէ}, կարելի է, որ մայրը, որոնելով աղախինը նորա բաց

մակը ցոյց մի՛ տուր ոչ ոքի. պատճառ, ամենայն տղայ {գիտէ} պարոն Շահումեանցի առատութիւնը, այս պատճառով կը ց

րմելիքը լաց էին լինում իւրեանց անբախտ գլուխը, ով {գիտէ}, ինչ մարդու հետ էին ամուսնանում, չտեսած, չխօսա

նայն ինչ կ՚անցանէր խաղաղութեամբ, բայց այժմ, ո՛վ {գիտէ}, գուցէ... - Ինչ գուցէ, ի՞նչ է. ես կամեցա

սն բովանդակ. զի կենդանի բարբառ ուսուցչին այլապէս {գիտէ} ներգործել ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուա

Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեանց " որ զհայերէն միայն {գիտէ} ՝ ոչինչ գիտէ"։ Տեսցեն պատուելի իմաստունքն Հա

ոպոս Սալլանթեանց " որ զհայերէն միայն գիտէ՝ ոչինչ {գիտէ} "։ Տեսցեն պատուելի իմաստունքն Հայոց զԵւրոպիոյ

ն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն {գիտէ} եւ զայլս՝ ծնունդս լատինականին: Իսկ միւսն, ո՞վ

աշտօնը։ Բայց Լօյոլան ոչինչ ուսումն չունի, հազիւ {գիտէ} գրել եւ ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի ժամանակից

հրապարակներում։ Նա ո՛չինչ չ'գիտէր. ուսել էր ո՛վ {գիտէ} ինչ Աստուածաբանութիւն, բայց խօսում էր այնպիսի հա

տուգալացիքը՝ համոզելով, թէ ոչ ոք նորանցից լաւ չ' {գիտէ} թնդանօթի գործածութիւնը, որով միմիայն կարելի էր ա

լ դուք պիտոյ է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը. նա {գիտէ}, որ ես բարի ցանկանում էի Հռովմէական եկեղեցուն եւ

որոնց ազատութիւնը գնուած է Քրիստոսի արիւնով. եթէ {գիտէ} դատապարտել, թող ուրեմն դատապարտէ յանցաւորը եւ մա

ումի տակ խիստ քիչ բացառութեամբ։ Պ. Պռօշեանցը {գիտէ} այս, որովհետեւ Արարատեան աշխարհի ծնունդ է եւ իր

ահարուիլը, որին ոչ տեսել է, ոչ ճանաչում է եւ ոչ {գիտէ}: Մենք չգիտենք, թէ ինչ մտածենք այս երեւոյթների վ

իմբոլական բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ {գիտէ} խճողել զանազան նշանական ձեւերով եւ պայմաններով, -

ոզը հռչակւում է խոր փիլիոսփայ. պատճառ, նա միայն {գիտէ} այդ բոլորի գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր ե

ի որ ջուրն ինքն ա ծակել " եւ այլն: Խեղճ հարեւանը {գիտէ}, որ Հեթումը սուտ է խօսում. աղաչում է նորան, "

ւի բողոքականութեան եւ անհաւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ {գիտէ}, թէ ինչպէ՞ս անուշ է գալիս այս բացագանչութիւնը պ

էին, բայց եթէ մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ {գիտէ} ոչինչ գոյացնել հոյակապ ամբարտակներ, մինչ իրողապէ

է եղել, վա՞տ է եղել, խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ {գիտէ}, որ այդ սոսկալի տարաբաղդութիւնք էին, զարհուրելի

ւ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա {գիտէ}, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում ե

շտութիւնը - եղանակը, բայց դուք եւս, ինչպէս ես, {գիտէ՛ք}, որ նորա եղանակը հայկական չէ: Անտարակոյս, նա ց

անում է ուրիշներից յարգանք պահանջելու իրաւունքը: {Գիտէ՞ք} այս, օրիորդ Մարիամ, - ասաց կոմսը ծիծաղելով:

մութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ: Զսոյն զայս Խոսրով {գիտէաք} մեք մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձակայ, ընդ որում գնա

համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ զամենայն, որ ինչ յայնժամ {գիտէի}, այժմիկ առանց կրկնելոյ զոմանս ՚ի տեղեկութեանց բո

րերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում. Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ սպիտակ ձեռք փափ

ծ մայր. - թոռները հարց արին. " Ո՛հ զաւակներս, {գիտէի} Գեղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն

կողմը, Չէի քնում գիշերներ... Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

մ առաւել, Ուրիշի հետ քնքշութեամբ: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

եղեցու միջումը Օրէնքով պսակուելով: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

էր... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ... Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

մեղքերըս Հազիւ կասեմ պարզ, մեկին: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

հեր, Միշտ ըստանում էր կուռքը: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

ին եթէ, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափ

Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում. Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ սպ

թոռները հարց արին: " Ո՛հ զաւակներս, {գիտէի} Գեղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հասակս չէր

Չէի քնում գիշերներ... Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպ

եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպ

Ուրիշի հետ քնքշութեամբ: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպի

Օրէնքով պսակուելով: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպ

աւ. թէեւ էր ներկայ.... Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպ

զիւ կ՚ասեմ պարզ, մէկին: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ ս

Միշտ ըստանում էր կուռքը: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպ

եզ, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել լաւ {գիտէի}. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ ս

ծս այն արի, որ թափեցի վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ {գիտէի} "։ Այս շատ խոր ճշմարտութիւն է եւ գրեթէ յաւիտենակ

Բայց ես թէ՛եւ այդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ {գիտէի}, սա՛կայն, լոկ համբաւի վրայ հիմնելով, դատե՛լ կա

Բայց, - ասում է Պարացելսոսը, - ես դեռ շատ յառաջ {գիտէի} փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, որ ուսել էի Կոստանդ

նգամ բնական գիտութենից մի բան հարցրեցի, թէեւ քաջ {գիտէի}, որ չգիտէր նա այդ բանը եւ գիտել եւս չէր կարող,

ու ծառաներից, քեզ ցոյց կը տան նամակի տէրը: - {Գիտէի}, - ասաց պառաւը, - որ դու չէիր, պարոն, բայց մի՛

րաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն ազգին, քաւ լիցի. {գիտէի՞ն} եւ հասկանալ կամ էին արդեօք, զի՞նչ է լուսաւորութի

ւն չունէր օտար կամ դրացի ազգերի: Հայերը խիստ լաւ {գիտէին}, որ իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը վնասակար չէր

էին Հայաստանին, կամ տիրապետել էին նորան: Հայերը {գիտէին}, որ այդ օտար դրացու կամ հարստահարողի փոյթը այն չ

վ մի ինքնուրոյն, ազատ եւ անկախ եկեղեցու։ Հայերը {գիտէին}, որ այդ օտար պետութիւնքը, ձեռք տալով նորա կրօնի

մոլորականութիւնը եւ մեր աշխատութեան ունայնութիւնը {գիտէին} !!! Կանոնաւոր կերպով վէճ բանալ այդպիսիների հետ անհ

ցի Rosarium եւ Pater noster աղօթելուց, այլ բան չ' {գիտէին} ։ Բայց մի՞թէ չ'կան մեր Ազգի մէջ նաեւ լուսաւոր մար

եղած են որպէս վնասակար բաների մերժողութիւնք: Եւ {գիտէին} նոքա, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը նոցայ ժառանգնե

կ: Անպատմելի էր պաշտօնակալների սուգը, որովհետեւ {գիտէին}, թէ կարդինալը ի՛նչ մարդ կամէր նորա փոխանակ վերակ

եսը, ոտքից մինչեւ գլուխ ծածկուած լինելով քօղով, {գիտէին} միայն, թէ այն մարդուն է, որ քահանան մի փոքր յառ

ծէին եւ ներգործեն ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն {գիտէին} զզիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ է

հրովարտակի մէջ, Յիսուսեանները հալածելու մասին, {գիտէին} բոլոր դաշնադրութենների սարսափելի գաղտնիքը։ Տարակ

է առաջուայ ժամանակներումը նորա նախորդ թագաւորները {գիտէին} ՝ ինչպէս պատժել այսպիսի մարդերի ամբարտաւանութիւնը

մ։ Նոքա նորընծայ չէին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա {գիտէին}, թէ ի՛նչ է նշանակում թագաւորութեան մէջ զինուորակ

գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ {գիտէին} կարդալ հայերէն։ Հոգով եւ սրտով ցանկանում ենք

առը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ պարոնները իրանք եւս {գիտէին}, որ գիտենք. բայց որովհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս չ

. Վա՜յ ձեր թշուառութեանը... Այդպէս ըլլալը շատոնց {գիտէինք}, այսուամենայնիւ, այս օրուան օրս կը դնէ, կը վեր

իւնքը: Իջանելով Հայ դպրութեան ասպարէզը՝ մեք {գիտէինք}, որ դարաւոր տգիտութիւնը պատերազմ պիտի յայտնէ գիտ

յայտնի էր նորա հրատարակած համբաւների ստութիւնը, {գիտէինք}, որ " Հիւսիսափայլը " դադարելու չէր ներգործելուց

որ " Հիւսիսափայլը " դադարելու չէր ներգործելուց, {գիտէինք}, որ մեք ինչպէս յառաջ, այժմ եւս գործակից էինք այ

տարուած, որոնց փափագով ցանկանում էր նա: Մեք {գիտէինք}, որ մի այդպիսի ողբալի վիճակում գրել է Սկայորդին

շատ յառաջ, քան թէ գրիչ առինք ու հրապարակ իջանք, {գիտէինք}, որ խաւար շրջապատի մէջ բանտարկուածների համար շատ

աւեցուցիչ է ազատ լոյսը, թերեւս աչքերի նկատմամբ, {գիտէինք}, որ հին խելքերը երբէք համաձայնելու չէին խաղաղութ

լու չէին խաղաղութեամբ տեղի տալ նոր գաղափարներին, {գիտէինք}, որ նորը պատերազմով պիտի կանգնեցնէր իր դրօշակը հ

նք։ Շուշտակ բառը մինչեւ այժմ ուրիշ նշանակութեամբ {գիտէինք}, այսինքն՝ աբեղայ, որ առաջ ամուսնաւոր քահանայ է

ին եւ շնորհաւորեց նորա գալուստը: - Միթէ՞ դուք {գիտէիք} մեր գալը, Տէր հա՛յր, - ասաց Մկրտիչը քահանային,

ն: Բայց ո՛չ կարեմ ասել, թէ նորին վեհափառութիւնն {գիտէր} զլինել նորին Սիմոնեանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի

ից անցքերին: Ո՛ր Հայը, որ փոքրիշատէ կարդալ գրել {գիտէր}, չէ տեսանելու Պ. Խուդաբաշեւի սխալանքը պատմութեա

խ չէր եւ նա երբեք չէ մտածել այդ մասին, որովհետեւ {գիտէր}, թէ որոնց որ պարտք ունի, կախւում է նոցանից, թէ

Գտցի ուխտիս դիմակաց"։ Այլ սերովբէն, որ {գիտէր} Մարդոյն սրտի զկազմած, Եւ ոչ բնաւ վրիպէ

ողովով։ Քարտուղարը խելօք մարդ էր, նա {գիտէր} որ Պիոսը, Թէ կին գտնէ, պիտի անշուշտ պաչէ ն

Պատահեց մի վարձով բռնած աւազակ, Որին {գիտէր} անգլիացին շատ վաղուց: Բայց, ո՛չ որպ

ահանայապետն եւս, որ քաջ ճանաչելով մարդկութիւնը, {գիտէր} այսպիսիներին ցոյց տալ սէր եւ խնամք, հաւատաց նորա

մեցաւ. եւ թէ ինչ պատճառով, ահա՛: Կարդինալը քաջ {գիտէր}, որ այս մարդը շատ հնարիմաց եւ չարարուեստ հոգի է

թեան, պ. Չամուռճեանի այս գրուածքի վերայ, այլեւ {գիտէր}, որ լռելու չե՛նք, բարեմտութենից շարժուած եկել է

(նոյն, գլ. նոյն, հ. 2)։ § 37. " Քանզի {գիտէր} թէ առ նախանձու մատնեցին զնա... առեալ ջուր լուաց

արանի մէջ որպէս գովելի եւ ժրաջան աշակերտ։ Նա լաւ {գիտէր}, թէ ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է իւր կոչումը՝, բժ

զուարճալի առածները. պատմում էինք միմեանց ո՛վ ինչ {գիտէր} նորա վարքից, մի խօսքով՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւ

երեւելի լեզուագէտի պաշտօն ունէր: Այս դեւը անգիր {գիտէր} բոլոր շարադրութիւնների անունները, կարող էր մանրա

ն իւր անձին էր վերաբերւում եւ ոչ կառավարութեանը, {գիտէր} եւս մեծահոգութիւն ցոյց տալ: - Ֆրանսիայի մէջ

այց ի՛նչ հաշիւ, ի՛նչ քննութիւն: Հանգուցեալը լաւ {գիտէր} իւր բանը: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, պատրաստում է

ին այս բաները կոմս էմմանուէլի վերայ. նա, որ քաջ {գիտէր} այս բոլորը, վերստին լսում է մի ժամակոչի բերանից

նչ ասես բաների մասին խոսէ: - Բայց նա ուստի՛ {գիտէր}, որ ձեր տանը կայ ֆրանսիագէտ, - հարց արեց կոմս է

տու չէր պատերազմ յայտնել բժշկապետին, նախ, որ նա {գիտէր} պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտանեկան գաղտնիքը, եւ ե

ետաքրքրութիւնս ստիպեց հարցնել նորանից, թէ ինչի՞ց {գիտէր}, որ ես չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց, - պատ

ց էր եղած մի հարստականի: Թիւթիւնճի-օղլուն լաւ {գիտէր}, որ մարդու արժանաւորութիւնը ժանգոտ ոսկու ու արծա

ու չլինէր իւր մօր դեղերով: Մանուշակը թէեւ լաւ {գիտէր} իւր մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական բաներ լինելը,

: Թշուառ Մկրտիչը գերի էր իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը {գիտէր} նորա բոլոր առեւտրական հաշիւները անգամ եւ շատ էր պ

հայկականս դպրութեան մերձենալի ամենայն հայոց, որ {գիտէր} գէթ ընթեռնուլ, այլ այսպիսի կարծիք պէտս ունին մեծ

րոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել նա ժամանակ, զոր {գիտէր} արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժ

րոզել փողոցներում եւ հրապարակներում։ Նա ո՛չինչ չ' {գիտէր}. ուսել էր ո՛վ գիտէ ինչ Աստուածաբանութիւն, բայց

Փարիզ հասանելու ժամանակ նա համարեա՛ թէ այնքան բան {գիտէր}, որքան Բարսելոնում։ Նորա քարոզները, որ Սալաման

տ զարմանալի էր։ Ահա՛ նորա մի օրինակը։ Իգնատիոսը {գիտէր}, որ իւր ընկերներից մինը ամենայն օր գնում է իւր ս

ամոզում նորանց իւր ոգեւորեալ սրբութենովը. նա լաւ {գիտէր}, որ այդպիսի մարդերից չէ կարելի Կարգ հիմնել, վաս

եան փեճեկի մի թաղանթը։ Նա իւր մանկութեան ժամանակ {գիտէր} ոգեւորութիւն, բայց, կազմելով մի անսահման իշխանո

Վերջին ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համարեց. պատճառ, {գիտէր}, թէ Պապը շատ փոքր է սիրում այլ Կարգերը, որոնք Պ

տ տեղեակ էր Եւրոպայի անցքերի բոլոր գաղտնիքներին, {գիտէր} զանազան տէրութենների վիճակը եւ ոյժը, նոցա մտքի ո

րի կամքի առաջեւը, որ եւ խորամանկութենով եւ ուժով {գիտէր} ոչնչացնել բոլոր խոչընդակութիւնքը։ Րիշիլիէի բռնաւ

Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ լաւ մարդը. նա լաւ {գիտէր} ՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ էին թողնում

ւնը շատ անգամ թերի է լինում, թէեւ թարգմանիչը քաջ {գիտէր} լեզուն: Գիտութիւնը երբեք չէ կանգնում մի կէտի վրա

թեան իւրեանց առ քաղաքական խորհրդարանն, զորմէ քաջ {գիտէք}, յայն միտս, զի նորին սրբազնակատար քահանայապետու

դիկ, այլ՝ ուսումնականքը: - Դուք ի՞նչ տեղից {գիտէք} այդ բաները: - Ես ամենայն բան գիտեմ: - Ա

զգային օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը իմանում էք եւ {գիտէք}, խօսք չկայ, որ մի թշուառ բան է այս։ Բայց մեք ա

, այդ, դուք ինքներդ շա՛տ լաւ տեղեկացած լինելով, {գիտէք}... տիրոջ մասին. նորան անչափ անհանգիստ աշխատութե

ծաբանի եւ փիլիսոփայի, իմաստուն գրուածքը, ուրեմն {գիտէք} դուք, - եւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան եւս տգէտ լի

եմն օրիորդ Մարիամն է ածողը: - Ինչպէ՞ս. դուք {գիտէք} եւ անունը, - հարց արեց տիրացուն, - դուք ճանաչու՞

ը խճճւում է վերահաս ախտաւոր յայտնութեններով: Քաջ {գիտէք} դուք, որ նա եղած չէ իմ բժշկական հոգաբարձութեան տ

այ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ է՝ ձեզէն իսկ {գիտէք} տեղեկացեալք... Զոսկերսն ի գերեզմանէն հանել տայ

ատալիք, բայց Լուդովիկոսը պատասխանում էր. " Դուք {գիտէք}, որ ես այս բանի մասին բացայայտ տեղեկութիւն չունի

անպատվության առարկա դառնալ: ՝ Ամբողջ քաղաքը {գիտի}, որ ես եկա Նախիջեւան հուլիսի 10-ի երեկոյան եւ ձե

որհուրդ արին իրենց միջին, համա, աստուած իր բանը {գիտի}... " (եր. 204): Այս խօսքերը վիպասանու

ը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու բերում. ո՞վ {գիտի} թէ ընչանք կրում ա, որ մովրովը գնալուց յետոյ տասն

ւրիշ պան միտք չիմ անիլ, միմիայն կմտածեմ, թե ո՞վ {գիտնա} Սերոբն Պալչոքին թաղման օրը ինչպես կսկծվեցավ, վա՜

ւնեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ թող աստված {գիտնա}: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնող

րհի թշուառութիւնը։ Նոյնպէս ասում էին. " Առաջ {գիտնաբար} էր խօսում Ղազարը, իսկ այժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի

պահանջում մեզանից եւ այն բոլորը Դաւթի սաղմոսի պէս {գիտնալ} էին հրամայում։ Իսկ այժմ լիրբ եւ նախանձոտ մարդերի

ք, այդ աղքատութեան պատճառը չենք կարող հաստատապէս {գիտնալ}: Հաւանական է միայն, որ անկրթութիւնը եւ իմացական

հին պատկանելով, շօշափելի էին նաեւ լոկ գիր կարդալ {գիտնալով} մեր գրածը կարդացողին։ Այս պատճառով ասում ենք՝ ե

այ, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին ակամայ եւ առանց {գիտնալու} ։ " Հիւսիսափայլի " լեզուի թերութիւնքը, այդ լեզու

ւմ են այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թէեւ առանց {գիտնալու} եւ զգալու: Կորցուած ազատութիւնը երեւում է նորանց

անակի, քան այժմս է: Եթե տեսնեք շատ հարգելի հրեա {գիտնական} Հայր Ֆիրկովիչին, հայտնեցեք նրան իմ անկեղծ հարգան

րեանց գրածների վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր եւ {գիտնական} հակառակորդի պատահելով: - Ես յիմարութիւնների

էս դու ասում ես, " հանդիպելով մի այդպիսի հզօր եւ {գիտնական} հակառակորդի"։ Ձեր աչքումը, ճշմարիտ, գուցէ մի

րութիւն, եւ գուցէ կարող էիք դուք այդպիսի մի մարդ {գիտնական} անուանել, իսկ իմ կարծիքը " Մեղուի " հրատարակողի

րագիր լինելը Կաթողիկոսի մօտ ոչինչ ապացոյց չէ նորա {գիտնական}, ուսումնական եւ եւրոպացի մարդ լինելուն. ինչ կոն

չ գանգատանք, թէ " ի՛նչ օգուտ, որ ունիմ բիւրաւոր {գիտնական} որդիք եւ այլն"։ Հայաստանը գիտէ իւր ընթացքը, ու

մանակ, գանգատելու իրաւունք. դեռ Հայաստանը չունի {գիտնական} որդիք, որ իւր կաթով լինէր մեծացուցած։ Թո՛ղ այդ

ղափարական Հայաստանը յառաջուց մի ծննդարան պատրաստէ {գիտնական} որդիք ծնուցանելու համար, թո՛ղ կաթ պատրաստէ նորան

լու համար, ապա թէ իրաւունք կը ստանայ ասել, թէ " {գիտնական} որդիք ունիմ"։ Հայաստանի որդոց գիտութիւնը, եթէ

ռից: Այս բանի մանրամասն քննութիւնը, յանձնուելով {գիտնական} բնագէտների, ստուգուեցաւ, որ այդ տեղերում ծովի տ

ժշկականութեան վարդապետ Եգոր Իւանովիչ Տկաչեւ, մեր {գիտնական} բարեկամը, պատմած է, թէ ամենայն Մայիս ամսում վար

պատճառաբանութեամբ բամբասւում է այդ քաղաքի մէջ մեր {գիտնական} բարեկամ, խոհեմ եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ

ոց զօրքը, Պարսից պատերազմից յետ դառնալով, երգեց {գիտնական} Թէոդորոս Եսայեան Խատամեանցի " Խնդա՛ այսօր, Հայաս

անծանօթութիւնը մեծ արգելք է ժողովրդին հասկանալ մի {գիտնական} կամ կանոնաւոր կերպով գրած բան. սորա ապացոյցը տես

ատեսում է հրատարակել գալիք տարվա հունվարից: {Գիտնական} խմբագիրը՝ առաջին հայը Ռուսաստանում, որը նոր Եվր

ողութեամբ մարդերից իբրեւ մի ճարտասան, բանիմաց եւ {գիտնական} անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես ասելով, Պիւրհռոսին ` Ա

անունով լրագիրը, որ դուրս է տալիս Թիֆլիզում մեր {գիտնական}, լուսաւոր, եւրոպացի եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէ

րոզը, որ կարդաց Շաքարեանցի գլխին: Շաքարեանցը մի {գիտնական} մարդու տեղ դրած լինելով Մանթուխեանցին, իսկոյն հն

ց շահեցաւ զսիրտ ազգին: Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի {գիտնական} Պալդազարեանէ, յուսամք թէ յարատեւեսցի անդուլ յառա

մինչեւ այժմ ի մասնաւոր սահմանի լրագրութեանց: {Գիտնական} հայրենակից մեր պարոն Մեսրոպ Դաւթեան Թաղիադեանց,

դանի լեզուի մէջ չէ գործածվում։ Համաձայն ենք, որ {գիտնական} առարկաների մէջ, ուզենք չուզենք, պիտի ստիպվինք ը

թէ որ լի՛ք է ոսկի արծաթ փողերով, Փիլիսոփայ {գիտնականէն} դու միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով ամ

անից սկսած, շատ անգամ գովելով մեզ այդ անզուգական {գիտնականը}, յորդորում էր մեզ մօտենալ դորան։ Բայց մեք, վաղ

օտ, ապրել է Արաբացոց մէջ Գեբեր կամ Ջեբեր անունով {գիտնականը}, որ ծնած է Խորասանում. այդ մարդը հեղինակ է Ալքի

գիտություն էր համարվում, որովհետեւ փիլիսոփաները {գիտնականի} համար մատերիայով զբաղվելը համարում էին ստոր եւ ան

ց, տպեալ ի Մոսկվա յամի 1853, աշխատութեամբ արգոյ {գիտնականի} Մկրտչի Էմին, վերագրաւս " Մեղադրութիւն ստախօս աբե

ասարակության ո՛ր դասին էլ որ նա պատկանելիս լինի. {գիտնականին} թե թերուuին, առեւտրականին թե արհեստավորին, կյան

, երկաթի ձուեր են ածում. մինչեւ այժմ խելօքները, {գիտնականները}, կարդացողները, քահանայ ասես, վարդապետ ասես, ե

ւթեանը, որով պիտի դիմէինք դէպի լուսաւորութեան եւ {գիտնականութեան} նախագահը, որովհետեւ գաւազանի հարուածը անպակաս էր

թրջենք նորա շիրմի հող: Երանի՜ էր, թէ {գիտնայինք} նորա վերջին կտակը: Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի

նոնքներուն, վաղն կըլլաս փրօդեստան. Ո՛չ պաս {գիտնաս} եւ ո՛չ ուտիք, ո՛չ հաւատքով՝ աղօթել, Ո՛չ մ

մ ջարդուվեցաւ, բայց այս վերջին անգամինը եթէ Տէրդ {գիտնար} եւ ինձանից համար պահանջած լինէր, որ ամեն բան ման

ց ծառայի, այլ ի պատուոյ ասպարէզ հրաւիրելով զայրն {գիտնաւոր} եւ քան զբազումս արժանի: Այլ հերիքասցին առ այժմս

րական)։ § 51. Բնագրում ասած է. " Քանզի ընդ {գիտնոյ} Օրինաց են խօսքս " (եր. 46)։ Պաւղոսիցն է փոխ ա

սքին յառաքելն զպատճէն թղթոյս առ Սինօդն գրեալ է թէ {գիտութեամբ} հասարակութեան եւ համակամ ցանկութեան ազգին վերջացա

եսպանին Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել զգործն եւ ապա {գիտութեամբ} եւ վճռադատութեամբ տէրութեանն Անգլիոյ իջանել ի Կալ

կառավարութիւնը տնօրինուէր հասարակութեան կամքով եւ {գիտութեամբ}, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞թէ մի իմաստուն եւ ազ

ա խոստովանելու չէ: Ուր թողունք, որ մի ազգութիւն {գիտութեամբ} սպանում է միւս ազգութիւնը իւր սեպհական շահի համար

հաւաստի վկայութիւնիս: Այսոքիկ ամեն այն հարցմունք {գիտութեամբ} առաջարկեալ լինին յԱյվազովսքւոյ առ ի ցուցանել զգեր

եպիսկոպոսը, սոքա ամէնը միասին, ոմանք կամքով եւ {գիտութեամբ}, իսկ ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործակից եղան չ

կարողանայ դատաւոր լինել։ Շատ բան, որ մի հեղինակ {գիտութեամբ}, թէ անգիտութեամբ դէպի չարն է գործ դրել, որ շատ

նորան: Մանրամասնութեանց ` խոր յարգութեան արժանի {գիտութեամբ}, Հեգելը ցոյց է տալիս անգլիական կառավարչութեան ստ

որ նորա բերնից էին դուրս գալիս). եւ, բանական {գիտութեամբ}, հայրապետների եւ եպիսկոպոսների մէջ արուսեակ աստղ

արդը քարոզելու ելնէ խոնարհութեամբ եւ ոչ հպարտական {գիտութեամբ}, լսողների աղօթքով եւ ոչ իր անձի գիտութեամբ պարծե

տական գիտութեամբ, լսողների աղօթքով եւ ոչ իր անձի {գիտութեամբ} պարծենալով։ Եթէ Աստուծու ընտիր անօթը՝ Պաւղոսը,

զովացնել նորա հոգեկան ծարաւը, այս պատճառով, մօր {գիտութեամբ} եւ Աբովեանի օգնականութեամբ, իւր հօրեղբօրից թաքու

ը, բարոյապէս հաւաստի էր, թէ այնքան բազմակողմանի {գիտութեամբ} կարող էր հանդէս դուրս գալ այդ տաժանելի քննութեան

փայլում էր մի այլ նշանաւոր մարդ, ոչինչ պակաս իւր {գիտութեամբ} քան թէ Բեքոնը: Սա էր Ալբերտոս Բօլստետեանը, կամ

էեւ շատ կային աննշան մարդիկ, որ պարապում էին այդ {գիտութեամբ}: Այս մարդերից մինը, յատկապէս Յովհան դը Մեօն (J

ցոց մէջ. նա ասում է, թէ այդ փիլիսոփայքը իւրեանց {գիտութեամբ}, այժմեան ժամանակումս կարող են միայն աշակերտ լինե

ից, եւ եթէ կամէր մի բան ուսանիլ, պարապէր բնական {գիտութեամբ}, այդ մանաւանդ հարկաւոր է, որովհետեւ ժողովրդի կե

- Երեւի մի բարեհոգի մարդ բերած լինելով նամակը, {գիտութեամբ} յանձնել է այդ աղքատին, որ պատահմամբ գնացել էր նո

ա, բայց կարմրեց սաստիկ, երբ մտածեց, թէ արդարեւ {գիտութեամբ} քաղցր էր շինել Շահումեանցի թէյը: Բայց Շահումեանց

նման ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում, եւ թէ բազում {գիտութեամբ} եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն իւր 'ի բաց

։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեանք, որ շատ ցած են իւրեանց {գիտութեամբ} եւ ուսումնականութեամբ Յիսուսեաններից, այլեւ սոքա

ատ դառն է տեսանել Հայոց ազգից մի ընկերութիւն, որ {գիտութեամբ} եւ անգիտութեամբ վնասում էր ազգին այս կամ այն կողմ

թեան մեկնութեամբ քերականութեան, եւ աստղաբաշխական {գիտութեամբ}, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ

ին, որոնք ոչ միայն պարծենում են իրենց հին լեզուի {գիտութեամբ}, որպէս միակ արժանաւորութեամբ, այլ քսան երեսուն

ճառով չենք կարող մեր կարծիքը չյայտնել: Մենք {գիտութեամբ} առնում ենք " Սոս եւ Վարդիթերից " մի այնպիսի ոճ,

, այլ Այվազովսքին առանց պաշտոնական ձեւոյ, առանց {գիտութեան} համօրէն ազգին ինքնին կոչեալ է առ ինքն զասացեալ ան

ն մէջ մոլորուած եւ ապականուած լինէին, եւ ազգային {գիտութեան} եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակաց այր շինած լինէի

՝ Պ. Իսահակեանց, թէ Հայոց ազգը ո՞ր տեղում ունի {գիտութեան} եւ յառաջադիմութեան տուն, որի մասին ասում էք, թէ

երորդ ամսատետրակում. 1) Ցոյց տալ Հայոց ազգի {գիտութեան} եւ յառաջադիմութեան տունը... ցոյց տալ երկու Հայ,

ւնը: Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի {գիտութեան} եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի եմ ստանում,

է " այն ժամանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան, եթէ {գիտութեան} եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակների այր շինած լին

այր շինած լինէր"։ Նշանակում է, թէ ազգի մէջ կայ {գիտութեան} եւ յառաջադիմութեան տուն, եւ ազգը, աւազակների այ

ասում ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձութեամբ ոչ եթէ {գիտութեան} կաթն, այլեւ ո՛չ մի բաժակ լոկ ջուր խմած չլինելով

ինելով, ազգային բարոյական զգացմանը եւ մտաւորական {գիտութեան} յառաջ գնալուն գործակից չեղաւ: Մեր ազգը այսպէս է

այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ գին եւ արժէք չունին {գիտութեան} մէջ, որ պահանջում է փորձական ստուգագործութիւն:

սումնական քննութեամբ, կը հրատարակէր համօրէն ազգի {գիտութեան} համար: 6. Բոլոր կամ կարելի եղածի չափ նիւթեր

լով սորանց տգէտ եւ առաթուր կոխելիք իւր բարձրագոյն {գիտութեան} ոտքի տակ: Այս բանին մեծապէս օգնել էր նաեւ այ

շտ գտանուել է վարագուրի քամակում եւ իւր հսկայական {գիտութեան} ապացոյցքը գրաւորական կերպով բերած դրած չէ հանդիսի

, մի քանի տարի ժամանակով, դարձեալ կ՚ապահովէ իւր {գիտութեան} համբաւը, որ սկսել էր արդէն գունաթափուիլ: -

յթ լինելով ազգի օգտի մասին, պատճառ էր դառնում ու {գիտութեան} իշխանութիւնը ազգի հոգու վերա յարատեւել տալու:

բաւական, եթէ համարձակուենք մտնել հայերէն լեզուի {գիտութեան} նախադուռը, որ կարծես երկնքից հրամայում էր սովորե

, եթէ զանձինս ի նախադրունս անդ համարձակեցուսցուք {գիտութեան} լեզուիս, զոր երկնից արդեօք հրաման տայր ուսանել Ք

աստուածաբանութեան է պաշտօն ժխտել, թողլով բնական {գիտութեան} զիւր յառաջ տանել զվարդապետութիւն, յերկրաբանական

նչ յառոյգ տիս մինչ զօրեսցէ հաստատուն, Զգայլ {գիտութեան} ձգել կաթին սերտ փութացի կամակար. Թո՛ղ եւ լո

ն սերտ փութացի կամակար. Թո՛ղ եւ լուսով պերճ {գիտութեան} հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն, Զի յաշխարհի մի

րէ անախտ պահել զքեզ յասպարէզ կենցաղոյս. Այլ {գիտութեան} անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն Խաւար բանդէդ

Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն ի լոյս փութա {գիտութեան}, Յաջող ի քայլ զճեմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամա

ն Ընտիր տեղը, Ուր արմատ կարձակէ {Գիտութեան} ծառը: Լսարանում Ռուսաստանի Խոր-խ

մ ենք, որ մեր անունը, թերեւս առանց մեր կամքի եւ {գիտութեան}, մի այդպիսի վիշտ է պատճառել պարոնին. միւս կողմի

ց գործունէութիւնը այս կամ այն յատուկ ասպարէզի կամ {գիտութեան}, այլ գնում են կամ ուզում են գնալ միջին ճանփով,

նալի է։ Շատերն էլ, որ իրենց բուն մայրենի լեզուի {գիտութեան} մէջ անհնարին խեղճ էին եւ հայ լեզուի ոգուն եւ տրամ

կան-բնական ազդեցութեամբ գրուած կամ մայրենի լեզուի {գիտութեան} մէջ անհաստատ լինելով՝ անկարգ, անկանոն աղճատաբան

եթէ ունեցել էինք պատշաճաւոր ուսումնարաններ, եթէ {գիտութեան} սանդուղքի համար ունեցել էինք մի ամուր քարից պատու

եւ զգուշալի պաշտօնակատարութիւն է՝ ճշմարտութիւնը {գիտութեան} մէջ յառաջ տանելու համար։ Խօսելով ընդհանրապէս

ոզէ, գուցէ այնտեղ քո արհեստակիցքը հիանան քու խոր {գիտութեան} վրայ. բնական աշխարհի մէջ, բնութեան որդոց մէջ դո

ը աշխատութեան տալու ընդունում են նորան որպէս ծայր {գիտութեան}, դառնում են այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թէե

ներկայի մէջ, տեսնել եւ քննել թէ ինչպէս մարդկային {գիտութեան} շրջանր աւելի տարածութիւն է ստանում աստիճան առ աստ

արածողական էր: Նա ուրիշ սահմանագլուխ չգիտէր բացի {գիտութեան} սահմանագլխից, նա կարող էր իրագործել իր հասարակաց

երկուսի համակարգութիւնքն էլ մեծ օգուտ ցոյց տուին {գիտութեան} ընդհանուր ձեւերը յայտնագործելով, որոնց միջնորդու

ին: Հռոմի մանուկներից շատերը սորա ձեռնտուութեամբ {գիտութեան} փառաւոր ասպարիզումը պսակուել են: Շատերը սորա միջ

, մի նոր եւ պայծառ լոյս ծաւալելով աստուածաբանական {գիտութեան} վերայ: Թող պապանձուին չար լեզուները, որ եր

տի, դեռ երեխայական հասակից սկիզբն անելով բանական {գիտութեան} պարապելու, Յունաց աշխարհը գնաց, եւ այնտեղ լաւ ե

եւ Աստուծու պատուէրներին տեղեակ մարդիկը, Ղազարի {գիտութեան} մասին լսելով, գովեցին։ Եկեղեցիները, նահատակներ

անձը այս թղթի ձեռքով։ Եւ յաղթօղ երեւելու համար, {գիտութեան} զէնքը առնելով իր ձեռքը, ուղարկեց այս թուղթը բարե

ւն պատճառը դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա {գիտութեան} աղբիւրից եւ արդարութիւն պտղաբերեն Աստուծու։ Հ

ուելու պատճառը բնա՛ւ մենք չենք. բայց ինչ որ նորա {գիտութեան} մասին էք խօսում, ստո՛յգ է, առաջ շատ համեղ եւ զօ

լ Փարպեցու Պատմութեան՝ առանց վախենալու եւրոպական {գիտութեան} դատաստանից։ Հայոց մէջ եղել են հեղինակներ, որ

" անդստին 'ի մանկական տիոց սկիզբն արարեալ բանական {գիտութեան} ՝ Յունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր " (Թղթի յառաջաբ

, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, պատմութեան մէջ, որպէս {գիտութեան} մէջ, անպատշաճ են թեթեւ եզրակացութիւնք. այսչափ։

ի կամակար մտօք եթէ յանցանիցեմք յետ ընդունելութեան {գիտութեան} ճշմարտութեանն՝ այնուհետեւ ոչ եւս պիտոյ է վասն մե

, համ. 13)։ " Զի շրթունք քահանային զգուշասցին {գիտութեան}... զի հրեշտակ Տեառն ամենակալի է " (Մարգ. Մաղաք

յութեան արդիւնքը կամենում են դնել մեր առջեւ որպէս {գիտութեան} խօսքը։ Գիտութեան խօսքերը չեն դոքա, եւ գիտութիւն

ամենում են դնել մեր առջեւ որպէս գիտութեան խօսքը։ {Գիտութեան} խօսքերը չեն դոքա, եւ գիտութիւնը նոյնպէս հրաժարւո

քա, եւ գիտութիւնը նոյնպէս հրաժարւում է այսօր այդ {գիտութեան} կարծեցեալ քուրմերից, ինչպէս երբեմն Եհովան՝ Իսրա

չեղան նորա յառաջադիմութեանը իւր առանձին բժշկական {գիտութեան} մէջ։ Նա, սրտի յօժարութեամբ ուսումնասիրելով իւր

ակոյս չկայ, որ շատ թէ փոքր տեղեկութիւն ունիս այդ {գիտութեան} վերայ, գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես,

ամարուին ամենահին Ալքիմիկոսք, նոցա մէջ միայն այդ {գիտութեան} խորհուրդը էր Ոսկի շինել ուսուցանել: Սկիզբը

էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ դարում, խօսում են այդ {գիտութեան} վերայ, որպէս արդէն բոլորովին յայտնի առարկայի վեր

: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում էին, թէ իւրեանց {գիտութեան} հետքը երեւում են եգիպտական քուրմերի սրբազան մատեա

կարդալով չէ կարելի չզարմանալ հեղինակի բազմահայեաց {գիտութեան} վերայ, յայտնի բան է հաշուի տակ ձգելով նորա դարու

եւս Բեքոնի նման աշխատում էր այն ամենայն ուսման եւ {գիտութեան} մէջ, որ վերաբերում էին մարդուն, magnus in magia

պիտոյ է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչէի այս սուրբ {գիտութեան} ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել էին իմ

իւր հոգին, իւր բանականութիւնը, իւր ընկերը, իւր {գիտութեան} եւ հասկացողութեան չափը։ Նա ընդդէմ է ամենայն մեռե

ս դարու ուսուցանել եւ դաստիարակել ի դաւանաբանական {գիտութեան}, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց ի լեզու հասկանալի եւ գործ

ան եւ հանգուցիչ տառապեալ որբոց ընդ հարկաւ տաճարին {գիտութեան}: Մի՞թէ չիցէ արժան տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց յոր

հարկաւոր է անշուշտ, յորում պարտի լինել միջնորդն {գիտութեան} կամ այլովք բառիւք ասել լեզուն գործական՝ նորն, հ

բարի յաջող ժամանակ, որի մէջ եւրոպական զաւակներին {գիտութեան} եւ լուսաւորութեան մայր եւ դայակ էիր հանդիսանում.

եան սկզբումը փոխանակ ազգային լեզուով զարգանալու, {գիտութեան} առարկայք մատակարարւում էին դոյն այդ քահանայի աշխա

գին էին վերաբերւում դարձեալ: Ընդհանուր մարդկային {գիտութեան} վերաբերեալ գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են բերո

մոլորութիւնը. եւ չկայ ոչի՛նչ բան այնպէս վնասակար {գիտութեան} առաջադիմութեանը, ոչի՛նչ բան, այնպէս, հասկացողո

ն լոյսը, որ սուրբ Հելմոսի կրակի անունով յայտնի է {գիտութեան} մէջ: Յուլիոս Կեսարի, Տիտոս Լիւիոսի, Պլուտ

անոր յայտնագործութիւնք եւ նորանոր պարզաբանութիւնք {գիտութեան} մութը եւ շատ անգամ անհասկանալի տեղերի: Թարգմանիչ

նակ, պարտակա՛ն է նորա բոլոր գրութիւնքը համեմատել {գիտութեան} այն վիճակի հետ, ինչ վիճակում որ գտնւում է սա նոր

գրքերի թարգմանիչը պիտի լաւ գիտենայ իր առարկան եւ {գիտութեան} ներկայ վիճակը, որպէսզի հնացած եւ արդէն, մերժուա

ած մի դրութիւն չդնէ ուսանել կամեցողի աոջեւը որպէս {գիտութեան} ներկայ խօսքը: Մեզ թւում է, թէ մեծ ծառայութ

տող, այնքան ճշմարտութիւն: Թո՜ղ, մի՛շտ օրհնուի {գիտութեան} նահատակների անմահ եւ նախանձելի յիշատակը: Մի

որ կարողանար կամուրջ բանալ Ազգի բանականութեան եւ {գիտութեան} գաղափարների մէջ։ Բայց խոստովանում ենք ցաւելով,

ինք, որ դարաւոր տգիտութիւնը պատերազմ պիտի յայտնէ {գիտութեանը}, որին լինելով մի լոկ սպասաւոր՝ օրհնեցինք եւ ընդ

ացուի չարահոգութեանը, որ ի հարկէ առանց կարդինալի {գիտութեանը} չէր: Քննենք ինչպէս սորա գործարան մտանելու պատճառ

եան վերջին թերթերից մի քանիսը, որ առանց հեղինակի {գիտութեանը} յաւելացուցել էին տէր սատանայի հրամանով. այս բոլո

պ. Մանթուխեանցը, իսկ թէ ինչպէ՛ս հասել է նա այդ {գիտութեանը}, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ ինձ եւս չէ բացել:

գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական {գիտութեանը} բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզեր

խօսում, ֆիզիօլօգիայի վրայ, կամ ուրիշ այս ու այն {գիտութեանց} վրայ, որ մեր ազգին անհասկանալի է։ Երրորդ յ

ը։ Բայց ե՛ս, իմ կարողութեան չափով, Յունական {գիտութեանց} պարապելով, իմ տկա՛ր մտքի զօրելու համեմատ, կարդա

նաց եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտս պատմաբանական {գիտութեանց}, եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօս

ն կատարեալ, ելին անցին ի գահագլուխ թագաւորութեան {գիտութեանց}. իսկ հայոցս՝ [թէեւ յօտարութեան վայրի] նոր ուրեմ

դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ յանհնարինս ճիւղաւորեալ {գիտութեանց}, առանց ի վերայ կուտակելոյ զլերինս դժուար ուսանել

ըստ ժամանակին տեսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանական {գիտութեանց}. սա թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական ճառս ընդդէ

անկանց դատարկ եւ ամայի եւ անանունդ մնալ ի հոյակապ {գիտութեանց} մերումս դարում: Այլ եւ մանուկն Հայոց կարօտի հասկ

րծիք, գաղափարք կենդանիք եւ հայեցուածք յազգս ազգս {գիտութեանց}, որովք լուսափայլին միտք եւ սնանի հոգին, տարագիր

ալ եւ սնանիլ հոգւով եւ ընդ նմին թագաւորել ի վերայ {գիտութեանց}, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ թէ ի դէմս ածի

ն հոգւով գուն գործեալ ճգնէին հաղորդել զժողովուրդն {գիտութեանց}, տալով զայնս ի լեզու հասկանալի նոցա, յայնժամ այ

րք ըստ կարծեաց նոցա կարեն փոխանակել զամ ենայն ազգ {գիտութեանց}, որովք բարձր ի գլուխ պանծան Եւրոպացի մանկտիք:

փրկարար լուսաւորութեան, չեւ զսեպհական ամբարձեալ {գիտութեանց} ամբարտակս առանց օտարին ձեռն կարկառելոյ առ որս զար

անալի կը լինի, եթէ արժանապէս թարգմանուի: Բնական {գիտութեանց} բոլոր ճիւղերը կապուած են ֆիզիկայի հետ. այնպէս,

զուր հանդէս տուել: Ահա այս տեսակ բաներ ամէն {գիտութեանց} վերաբերեալ առաջնորդական գրքերի մէջ կարող են պատահ

են բնական գիտութիւնքը: Այս պատճառով խօսելով այդ {գիտութեանց} վրայ, չէ կարելի եզրակացութիւնք հանել բիբլիական ա

արակաց լինէր հասկանալի՝ բովանդակելով իր մէջ արդի {գիտութեանց} վերջին խօսքը։ Խօսել հազար ու մին մուրացած խառնու

առ եւ տուրի մասին՝ առանց համարձակուելու մօտենալ {գիտութեանց}, թող ներեն մեզ, եթէ դորան լեզու չխոստովանենք։

չքաւորութիւն հին մատենագրութեանն, որովք հային ի {գիտութեանցն} հանդէս, գիտութեանցն ասեմ, որով լուսափայլին միտք

ենագրութեանն, որովք հային ի գիտութեանցն հանդէս, {գիտութեանցն} ասեմ, որով լուսափայլին միտք, կենդանանայ եւ սնան

նոյ, որպէս եւ զքերականութիւն սորա եւ զհռետորական {գիտութեանցն} կանոնս առ գրեն ի դարձ փոխարինին պատուական ծերունւ

երբէք կարեմք զուգընթաց լինել արշաւանաց Եւրոպիոյ ի {գիտութեանցն} ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմա

ետեւ կուլ տալ խե՜ղճ Հայաստանի որդիքը: Այս բաների {գիտութենից} հետեւում է մեր պատմութեան մէջ այն իրողութիւնը, ո

նէր իր դրօշակը հնութեան աւերակների վերայ: Այս {գիտութենից} հետեւեցաւ այն, որ այդ յարձակմունքը, թերեւս շատ

եղեկանալով, որ հանգուցեալը, բացի յուր վարքից ու {գիտութենից}, ոչինչ նիւթական պաշար չէր ճարել, իւր սեպհական ա

ւմ եմ այս բաները, փորձով գիտեմ: Մի անգամ բնական {գիտութենից} մի բան հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա ա

պ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, բնական եւ բժշկական {գիտութենների} մէջ, յայտնի է անունովս անտագոնիսմոս (Antagonism

ւածքների աշտարակազարդ պարիսպների մէջ, մինչեւ այդ {գիտութենների} սպասաւորքը էին զանազան պապական կարգերի աբեղայք։

կի տարեկան շրջանառութիւնքը ազդեցութիւն ունէին այդ {գիտութենների} վերայ՝ յարաբերութեամբ դէպի նոցա յառաջադիմութիւնը

անսիագէտք, Իտալագէտք եւ այլն։ Իսկ առհասարակ այլ {գիտութենների} հանդէսը շատ սահմանափակ լինելով այդ դպրոցում՝ ոչի

մանրամասն քննութիւնների հանդէսը է աստուածաբանական {գիտութենների} մէջ. իսկ մեք առ այժմս Աստուածաբանութիւն գրելու մի

, այնպիսի խորին իմաստութենով եւ ներկայ քաղաքական {գիտութենների} հմտութենով գրուած էին, որ չէր կարելի ամենեւին կա

Գաւառներ եւ աշխարհներ ստորագրող մարդը, բացի այս {գիտութեններից}, պիտի քաջ ուսած լինի բոլոր բնական գիտութիւնքը,

այս երեւելի մարդերից ուրիշ շատերը պարապած են այս {գիտութենով}, բայց ցոյց տալու համար թէ ուշադրութեան արժանի էր

էր Հօլլանդիայի Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր լինելով իւր {գիտութենովը}, բարեպաշտութենովը եւ խիստ բարոյականութենովը՝ չ'

կացեալ, կարեւոր դատիմ յայտնել Ձեզ ի պարտուպատշաճ {գիտութիւն} բովանդակ ազգին, որոյ իմս երեսփոխան, թէ Այվազովս

ն նորան: Հնախօսութիւնը մի առանձին եւ հոյակապ {գիտութիւն} է, եւ հնախօս լինել կարող է միայն այն մարդը, որ

որդին այդ դպրոցը: Աշակերտքը, որոնց ընծայւում է {գիտութիւն} Հայերէնի եւ Ռուսերէնի, ոչինչ չգիտեն, հազիւհազ կ

քերել հանել ձեր վերայից: Ամենայն ուսումն եւ {գիտութիւն} ՝ դպրոցներում աւանդուած, ուշացած են եւ դժուարաւ

ութիւն, ո՛չ ճանապարհ, ո՛չ հաղորդակցութիւն, ո՛չ {գիտութիւն} եւ ո՛չ արուեստ: Տէրութեան կառավարիչքը իւրեանց ան

ն Գիտէ այդպէս սերովբէն, Եւ ուստի՞ այս {գիտութիւն}: Խոստովանիմ, ոչ սակաւ Զարմանք ունին զ

խնդիր, Բե՛ր, ասել նաեւ կնճիռն, Այլ {գիտութիւն} լուսակիր Բարձ վաղ ուրեմն զկրճիմն: Եւ

իայն ուրախացնելու: Ձեզանից յետոյ եկաւ {գիտութիւն}, Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի վերայ, Ա

Եւ այդ օրից պատմութիւնը Դառնում է ճիշտ {գիտութիւն}. Ո՞վ է դորա հեղինակը - Բո՜քլ, անմահ

արգմանելով՝ գրւում էին հետաքրքիր բան, հետաքրքիր {գիտութիւն} եւ այլն, եւ երբ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լե

. ո՛չ ամենայն ընթերցող մարդ ազգի մէջ ունի այնքան {գիտութիւն}, հասկացողութիւն, որ կարողանայ դատաւոր լինել։ Շ

էվզէկութիւն: Այս բոլորը եթէ իբրեւ մի առանձին {գիտութիւն}, համակարգութիւն, աւանդւում են մի մարդու գրքի մէ

ց պատմութիւնն էլ շատերի աչքում մի առասպել, եւ ոչ {գիտութիւն} եւրոպական հասկացողութեամբ. ուստի ի՛նչ որ մարդու

րու, - վեր առեց շուտով պ. Մարկոսը: - Դա մի {գիտութիւն} է, որ ուսուցանում է հասարակ մետալները, զօր օրին

թուղթը հաւատացնելու համար ինձ, թէ կայ մի այդպիսի {գիտութիւն} եւ թէ շատ խելացի մարդիկ եղած են դորա սպասաւորք:

ւ համար կոտրել ես մէջքիդ օղը. բայց եթէ ունէիր մի {գիտութիւն}, որ հրամայում էր պղնձին կամ երկաթին ոսկի փոխուիլ

ը ուռչին իւրեանց մէջ, թէ ոսկու մայր էին: Կեցցէ՛ {գիտութիւն}, կեցցէ աշխատութիւն: Ասացի, այս վերջացած բա՛ն է

։ Գլխին դրել է, թէ աշխարհի երեսին կար մի առանձին {գիտութիւն} - թալիսմանական, վհկութիւն, եւ թէ ամենայն բան կա

սպէս ասել, որ Հայոց ազգի համար ուսումնականութիւն, {գիտութիւն} եւ լուսաւորութիւն ասած բանը, եղած է միշտ այնպիսի

համարիցի բանն. ո՞վ պատմեաց դոցա, թէ [զասացեալն {գիտութիւն}, որ պատկանի հասարակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր պ

ի եւ այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել {գիտութիւն}. ամենայն որ եւ է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գի

ից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա յուսումն " եւ ի {գիտութիւն} Հելլէն դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ սրբ

ի մի գրեանս վերաբերեալս ի կրօնականն հանդէս, որոյ {գիտութիւն} Հայ լեզուի գուցէ մեծ եւ անփանաքելի, բայց միշտ հա

ալ վարժիչք հայկական դպրութեան որոց շնորհեալ է գէթ {գիտութիւն} լոկ հայկականին, կարող էին ի համարի գոլ լուսաւորե

ակոր տգիտութեամբ, չունի նա զհնար նուիրել զանձն ի {գիտութիւն} իւրոյ լեզուի, զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ա

մի մէջ, սերմանում են աշակերտների սրտումը այնպիսի {գիտութիւն}, որ օգտակար էր Կարգին, բայց անհամաձայն թագաւորո

որ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից պահանջւում էին խորին {գիտութիւն}, խելք, բանականութիւն եւ մանաւանդ բոլոր մասնաւոր

նոյնպէս ամենայն միտք ու բանականութիւն, ջնջում է {գիտութիւն} եւ արուեստ, ինչպէս Հոգեւոր վարժութեան մէջ, մանա

մէջ։ Այս պատճառով հեռացնում էին նորանցից ամենայն {գիտութիւն}, որ դէպի չարը կարելի էր գործ դնել։ Մասնաւոր սեպ

Ուստի, ենթադրում ենք, ինչպէս ասացինք, մի փոքր {գիտութիւն}, մի գաղափար, էլեկտրականութեան մասին: Երկր

լ, թէ " գիտնական որդիք ունիմ"։ Հայաստանի որդոց {գիտութիւնը}, եթէ կան այդպիսի մարդիկ ուրեւիցէ, այդ Հայոց ազգ

լինելով, թէ մինչեւ ո՛րտեղ տարածւում էր հեղինակի {գիտութիւնը} ոչ միայն մարդկային ընդհանուր, այլեւ հայկական լեզ

ած եւ կամ կորած յիշատակարանքը: Այո՛, հնախօս {գիտութիւնը} աւելի ծաղկած է այսօր եւ աւելի շատ գործեր է կատարո

Չերքեզեանցը հրատարակել էր՝ ցոյց տալու համար իւր {գիտութիւնը} հայկական լեզուի մէջ: Մի քանի բազմադէմ կամ, աւել

իտ հռչակել եւ այն՝ օտար լեզուով, մինչ եւրոպական {գիտութիւնը} ընդունել է նորան եւ, օրինաւոր քննութիւն առնելով

եւ օտարների առաջեւ սեւացնում է Ներսէս Շնորհալին, {գիտութիւնը} չէ կարող ընդունել: Այդ դեռ ապացոյց չէ, եթէ ոչ մ

Ո՛ւր թողունք այն բերքերը, որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ {գիտութիւնը} կարող են յառաջ բերել Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս

օրագրութիւններ, այն Ազգը, որի համար ուսումը եւ {գիտութիւնը} մի երկրորդական, երրորդական բան էր, որ իւր հոգու

րդ պիտի եղած լինի, որովհետեւ սա չկարողանալով իւր {գիտութիւնը} կշռել, խաբուել է իւր բարեկամ կարդինալի գովասանքի

մինչ նա իւր հրաշալի քարոզների մէջ բոլոր մարդեղէն {գիտութիւնը} բաժանում էր երեք տեսակ, օդական, շնչական եւ դիւա

։ Եւրոպան, իբրեւ արծաթ կրակով է փորձում այսօր {գիտութիւնը} եւ ինչ որ չէ դիմանում այդ հրափորձութեան իբրեւ փոշ

ութեան իբրեւ փոշի ցընդեցնում է օդի մէջ՝ մաքրելով {գիտութիւնը} եկամուտ եւ կամամտածական կարծիքներից։ Վա՛յ մեզ

գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան խօսքերը չեն դոքա, եւ {գիտութիւնը} նոյնպէս հրաժարւում է այսօր այդ գիտութեան կարծեցեա

, - պատասխանեց վէզիրը. իրաւ որ իսկական դժոխային {գիտութիւնը} այլ ոճով չէ կարելի բացայայտել, եթէ ոչ վիպասանակա

էր, որ խաբեց Եւային, տալով նորան բարու եւ չարի {գիտութիւնը}. այն ժամանակներումը այս մի մեծ գաղտնիք էր, բայց

չէ. դա մի ջոկ բան է... - Ին՛չ տեղից է այդ {գիտութիւնը}, եւ ինչպէ՛ս ուսել է պ. Մանթուխեանցը: - Թէ

ել է պ. Մանթուխեանցը: - Թէ ի՛նչ տեղից է այդ {գիտութիւնը}, երկար կը լինի պատմել, մանաւանդ ես եւս հաստատ չ

ցուցած էր Ալքիմիայի պատուի համար. ոմանք, թէ այդ {գիտութիւնը} վեր է քան թէ մարդկային խելքը, եւ թէ աստուածակոյս

կան են հանքերը, որ ցոյց են տալիս հեղինակի հասուն {գիտութիւնը} քարերի, մետալների եւ աղերի որպիսութեններին: Ալբ

իտութիւնն էր երիտասարդ Պարացէլսոսի. նա ուսաւ այդ {գիտութիւնը} նախ Տրիթեմիոս Մանհէյմեան աբեղայի մօտ, յետոյ Սիգի

աւորութեամբ, որ չհասկացող մարդիկ ծաղր չառնեն մեր {գիտութիւնը}: Մեղապարտ ծառայ Քրիստոսի՝ Մանթուխեանց"։

ան արժանաւորութիւնքը, բարք ու վարքը, ուսումը եւ {գիտութիւնը} քննելու եւ հաստատապէս նկարագրելու համար առաջին ան

սպետութենների մէջ, ինչ աստիճանում կարող էր լինել {գիտութիւնը} եւ լուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկային ազգին պապ

առնեն նորան դպրոցական շարժողութիւններով եւ խեղդեն {գիտութիւնը} իւրեանց գրերի փոշիներով։ Արդարեւ, ուր որ հա

ւնը ցոյց է տալիս, թէ ի՞նչ նշանակութիւն ունէր այս {գիտութիւնը} Յիսուսեան դպրոցների մէջ. նորա բոլոր ուսման շրջան

տրութեանը եւս։ Հայերը, իւրեանց բոլոր ուսումը եւ {գիտութիւնը} ստանալով օտար լեզուով, մտածում են եւ խօսում են օ

թեան նիւթ չէր եղած. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր {գիտութիւնը}, նորա մշակութիւնը եւ ապագայ միութեան գաղափարը առ

մանր կենդանից լիքն են: Այսօր, եթէ տակաւին {գիտութիւնը} ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, գոնէ լսւում է մի խուլ աղա

ւարն արտաքին"։ Թէ ու՛ր է հասած այժմ բնական {գիտութիւնը} եւ ի՜նչ անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ քակում է ն

երի է լինում, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտէր լեզուն: {Գիտութիւնը} երբեք չէ կանգնում մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է

իլոսոֆների մէջ, մինչեւ այսօր էլ տեղիք ունի եւ որ {գիտութիւնը} բնա՛ւ չէ կարող ընդունել: Որպէս թէ արբեցութիւնից

գաւառական բարբառով. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր {գիտութիւնը}, նորա մշակութիւնը եւ աոաջատարութիւնը, որպէս նաե

իւնը գուցէ թէ լցնէ լուսաւորութիւնը մի մասով, եթէ {գիտութիւնը} ոտք կոխէ Հայաստան: Բայց ինչ որ ներկայումս կ

, որովհետեւ ճերմակ թթենին համարւում է նախընտիր. {գիտութիւնը} ասում է, թէ նորանով կերակրուած միջատները աւելի բ

երամաբուծութեան մէջ այդպիսի բան չկայ եւ որովհետեւ {գիտութիւնը} մերժուած է այժմ այն կանխամուտ կարծիքը, թէ ծուխը

տոյգ է, որ այդ բաների համար խօսող ասող էլ չկայ, {գիտութիւնը} ոտք չէ կոխել Հայաստան, մեր գրագէտքն էլ ջրհեղեղից

. այդ նորան հաց ու ջուր չի տայ։ Նորա հարկաւոր է {գիտութիւնը}, որ կարող է ստանալ նոր լեզուի միջնորդութենով, ո

այս հարցն էր, Նոյնիսկ կնճռոտ յոյժ, աւա՜ղ, Բայց {գիտութիւնն} լուսաբեր Կնճիռը այդ լուծեց վա՛ղ: Նրանց, որ չեն

որան Ֆիզիկա եւ Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան սիրական {գիտութիւնն} էր երիտասարդ Պարացէլսոսի. նա ուսաւ այդ գիտութիւն

յ, թէ՝ զինչ ասէ հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. {գիտութիւնն} պարտի սեպհական լինել բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛

երպ ստացաւ, ինչ ժամանակ յոյները փոխառին կրօնական {գիտութիւններ} Եգիպտոսից եւ Փիւնիկեայից։ Մինչեւ Տրոյացւոց պատեր

այոց մանուկը սովորի իւր մայրենի լեզուովը ազատական {գիտութիւնները}, թող նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է դնում հ

իկ, թէ միմիայն քուրմի հանդերձով կարելի է մօտենալ {գիտութիւնների} աշտանակին։ Անցան այն ժամանակները, կրկնում եմ,

դհանրապէս բովանդակ ազգին այնպիսի ուղիղ գաղափարներ {գիտութիւնների} վերայ, որպիսի տեսողութենով լուսաւոր էին եւրոպայի

յլ եւ լուսափայլ կերպարանափոխութեամբ ծաղկելոց էր ի {գիտութիւնս}, որ ինչ զԱստուծոյ՝ եւ զՆորին ստորոգելեաց: Ա

սարիա, յուլացեալն էին: Վեցեքին սոքա, մարզեալ ի {գիտութիւնս} յունականին դպրութեան, դարձ ի Բիւզանդիոնէ արարին

քական կառավարութիւն, ի պատմական եւ փիլիսոփոսական {գիտութիւնս}. սոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ աս

դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզուաց եւ յաստուածաբանական {գիտութիւնս} դպրոցական ոճոյ ի հանդէս գայ իւրով կրօնագիտութեամբ

այոց, գերազանց էր յաստուածաբանական եւ ի պատմական {գիտութիւնս} եւ կարող էր զայն ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացո

թարգմանութեան մասին, որոց գայթ ի գայթն ընթանալ ի {գիտութիւնս} Հայ եւ Ռուս լեզուաց եւ չէ անօգուտ գործդ մանաւանդ

այն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ զբնական {գիտութիւնս}, որք աւանդեն մեզ ի կայսերական համալսարանին Մոսկվ

ի ազգը գիտակցութիւն ստանայ. այս կամ այն մասնաւոր {գիտութիւնք} չունին այն խորհուրդը, ինչպէս մտածում են ոմանք:

ալ եւ կանոնաւոր տնտեսական, գիւղական եւ վաճառական {գիտութիւնք}, որպէսզի հաստատ հիմքերի վերայ կանգնի նորա թէ՛ եր

անօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդրում ենք փորձ փորձել {գիտութիւնք} աւանդել, մարդու վայելուչ կերպով խօսք բանալ եւ ոճ

ւցանում է մարդու զանազան լեզուք, զանազան արտաքին {գիտութիւնք}, բայց եթէ առողջ բանականութեամբ քննենք, այդ բոլո

պատճառով, որ Մխիթարեանք չնուիրեցին իւրեանց անձը {գիտութիւնք} տարածելու մեր ազգի մէջ. պատճառ, այն լոյսը, որ

: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծածկին ի մէնջ եւ {գիտութիւնք} ծաղկեալք ի Հայաստան, ի կատարած առաջինն դարու՝ ա

անգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամենայն {գիտութիւնք} ցարդ յայտնագործեալք յաշխարհի պարունակէին ի նոսա:

նորախօս մատենից, յորս աւանդեալ լիցին այն ամենայն {գիտութիւնք}, որք հասարակաց են այժմուս յԵւրոպայ, ուրեմն պիտո

այ, որ դպրոցների եւ համալսարանների մէջ աւանդուած {գիտութիւնքը} եւ ուսմունքը շատ մեծ խորհուրդ ունին մի աշակերտի կ

գիտութեններից, պիտի քաջ ուսած լինի բոլոր բնական {գիտութիւնքը}, բնական եւ մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: Նա իւ

անձը, երբ ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած էին {գիտութիւնքը} եւ արուեստքը: Այսպիսի դատաստանով մանաւանդ կ՚երեւ

ութեամբ. ը) Դպրոցի մէջ աւանդուելու ուսմունքը եւ {գիտութիւնքը} յառաջ վարել եւրոպական երկրորդ դասակարգի վարժարանն

անում է գրեթէ ինքնըստինքեան, քանզի երկրագործական {գիտութիւնքը} դեռ ոտք չեն կոխել այն կողմերում: Եւ փո՞քր գ

կամ նորա պատրաստած համակարգութիւնքը ընդունելու: {Գիտութիւնքը} առաջ են գնում եւ նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով լ

, քիմիայի մէջ մի տարր է աւելանում եւ ահա բովանդակ {գիտութիւնքը} միայղոյն վազում են առաջ: Այս վիճակում լինելով բա

առաջ ուղեղի համար քար էլ է ասող չէ եղած, պատրաստ {գիտութիւնքը} ժառանգել եւ նոցայ լուսով անցածը, որ գործուած է խ

, այլեւ անբարոյականութիւն: Մեր խօսքը այն է, թէ {գիտութիւնքը}, մարդու կեանքը, ժամանակը, այսինքն հասկացողութե

ւ կայսրութիւնից կայսրութիւն իր սքանչելի մտահայեաց {գիտութիւնքը} կարդալով ման գալուց յետոյ, վերջապէս Բեռլինի մէջ

րպէս նոցանը ` մեր համար: Այդ փիլիսոփայութիւնը եւ {գիտութիւնքը} խաբեբայութիւնք են: Գոնէ, իմ կարծիքով, վերին աս

ուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխարհի ամենայն տեսակ {գիտութիւնքը} փակուած էին վանական եւ կալուածատիրական շինուածքնե

ն զանազան պապական կարգերի աբեղայք։ Արդեօ՞ք, այդ {գիտութիւնքը}, ինչպէս այժմ, ցոյց էին տալիս իւրեանց մէջ, որպէ

ը՝ իւր սոփեստութենով եւ բոլոր մեծվայելչութեամբ։ {Գիտութիւնքը} ՝ կապուած կաշկանդուած, որպէս մի չորացուցած մեռեա

Իզիդորոսի եւ Մարկիանոսի անճոռնի գրքերով։ Այս {գիտութիւնքը} այժմեան ժամանակումս ունին մի արդարացի արժանաւորու

յառաջացել էին։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել էին այս {գիտութիւնքը} Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց դար ամենայն մատե

ական բազմակողմանի եւ տիեզերական կրթութեամբ. դոցա {գիտութիւնքը} այս եւ այն ուսման ճիւղին մէջ են՝ Էնցիկլոպէդիկակա

ն հրապարակով ուսուցանելով մանուկներին այն ամենայն {գիտութիւնքը}, որ Պապը պարզապէս նշանակել էր իւր կոնդակներից մի

ոչ թէ միայն Աստուածաբանութիւն, այլ եւ բոլոր այլ {գիտութիւնքը} ։ Զուր էր բողոքում Համալսարանը այս բանի ընդդէմ։

է սա հարուստ էր այդպիսիներով, այնուամենայնիւ այդ {գիտութիւնքը} մի որեւիցէ ազգի սեփականութիւնը չեն, այլ բովանդակ

նդորել բնութիւնը եւ մտքերը. չենք ուզում կործանել {գիտութիւնքը}, այլ ուզում ենք լուսաւորել նորանց եւ ստոյգ հիմք

չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, - ինչպէս են բնական {գիտութիւնքը}: Այս պատճառով խօսելով այդ գիտութեանց վրայ, չէ կ

ներ էլ կը պատճառեմ քեզ"։ Դպրոց պէ՞տք է, բնական {գիտութիւնքը} անհրաժե՞շտ են, վերացական գիտութիւնքը, միայն, չ

է, բնական գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ են, վերացական {գիտութիւնքը}, միայն, չե՞ն կարող երջանկացնել մարդկային ազգը,

Ես նրան (Անանիային) խորհուրդ կտայի զբաղվել այս {գիտությամբ}. նա հեշտ կգտնի ղեկավար: Ես սաղմնաբանությունից ո

մ, բայց առաջին հնարավոր դեպքում պիտի զբաղվեմ այդ {գիտությամբ}, նա կարեւոր է թե՛ բնական եւ թե՛ բժշկական գիտությ

որ է տնտեսական տեսակետից: Պետք է, վերջապես, {գիտությամբ} պարապել. թե չէ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սոսկ

ղանամ հունվարից իսկույն գործ սկսանել: Եթե արժանի {գիտության} բան պատահի, կգրեմ Ձեզ անշուշտ: Ձեզ միշտ բար

րան հաջողություն ո՛չ միայն քննությունների, այլեւ {գիտության} ասպարեզում: Ի դեպ՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. ասա,

զանազան փրկարար միջոցներ - դա իսկական բարեկամի ու {գիտության} բնագավառի ընկերոջ պարտականությունն է: Ես շատ հավ

, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դրական {գիտության} հետեւողներ ենք եւ մեր ամբողջ ուժը կենտրոնացնում ե

Դրանք (այդ գրքերը) շատ բան չեն տալիս ինձ, բայց {գիտության} մեջ չպետք է արհամարհել եւ շատ քիչը, մանավանդ, ո

թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի լինի եւ դրանով {գիտության} համար դյուրանցանելի ուղի բանալ, առանց որի ամեն մ

րձյալ կրկնում եմ, կարող են հետաքրքիր լինել միայն {գիտության} համար, հետաքրքրությունը բավարարելու համար, թերե

ուժերը նպատակին հասնելու համար: Այն խեժը, որ {գիտության} մեջ հայտնի է " Dorema armeniaca " անունով, կարել

ետո էլ ինչո՞վ ես կարող եմ շահագրգռել նրանց հանուն {գիտության}, երբ նրանք հաղորդակից չեն այդ գիտությանը: Էլ ին

նձը, երկրորդ՝ բողոք եղբորս արածի դեմ, առանց իմ {գիտության}: Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի նա չկարծի,

զգացմունքի բնական օրգան, որպես լուսավորության ու {գիտության} սանդուղքով առաջ շարժվելու արմատական պայմաններից մ

միջնորդ, պետք է ամենայն հոգատարությամբ մշակել եւ {գիտության} ու ուսման շտեմարան դարձնել, որպեսզի երիտասարդ սե

ամրանալ, այսինքն՝ հոգեկան կերտվածքի աճման համար {գիտության} մայրական կրծքի աղբյուրներից քաղել բոլոր կենսական

թյանն ընդդեմ պ. Նազարյանցը բարձրաձայն հռչակում է {գիտության} մասսայականացման անհրաժեշտությունը հայերի մեջ, ին

կենտրոնացնում ենք միայն ուսումնասիրելու այն, ինչ {գիտությանը} հաստատապես հայտնի է, այլ ոչ թե ենթադրաբար կամ տա

ց հանուն գիտության, երբ նրանք հաղորդակից չեն այդ {գիտությանը}: Էլ ինչո՞վ ես կարող եմ նրանց խնդրել եւ հրավիրել

տություն, բայց չնայած դրան, նա դեռ հարկավոր է: {Գիտությո՞ւն} է արդյոք նա, - ինչպես պնդում են շատերը, - թե ոչ

վ մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմիայի մեջ ավարտեմ իմ {գիտություն} ուսանելու ընթացքը. հավատացած կացի՛ր, որ այդ բան

ամենայն դեպս, ժխտում է քաղաքատնտեսությունը որպես {գիտություն}, բայց չնայած դրան, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո

ով քիչ էին զբաղվում, իսկ անտիկ աշխարհում նա ստոր {գիտություն} էր համարվում, որովհետեւ փիլիսոփաները գիտնականի հ

ցնում է սաղմնաբանությունը. դա, եղբայր, հրաշալի {գիտություն} է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է նա, բայց թե ինչպիսի

քիմիան շատ բաներում դեռ կաղում է, թեեւ նա դրական {գիտություն} է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ է, շատ բաների նկատմ

քում դրված է գործնական նպատակ, որը զարմանալիորեն {գիտությունը} մոտեցնում է հասարակությանը եւ ընդհակառակը: Գործն

որովին այլ հարց է. ըստ էության, բանն այն է, որ {գիտությունը} նպաստի մարդու կենցաղը՝ իր տունն ու բունը բարելավ

մեր լուսավորյալ վեհանձն ժամանակումը, բարձրահայաց {գիտությունը} ցած իջանելով յուր վեհանիստ աթոռից, պարզ եւ հասկա

ընկերության բոլոր դասակարգերի հետ: Մեր օրերումը {գիտությունը} չունի այլեւս ոչինչ նվիրական, ծածկած ու վարագուրա

ինեին մի քանի առանձին եգիպտոսյան քուրմերի համար: {Գիտությունը} չէ այսօր մի քանի նեղսիրտ, ագահ եւ քանքարաթաքույց

լու համարձակություն չկար մյուսներին: Ո՛չ, այսօր {գիտությունը} աննախանձաբար եւ անկասկած բացում է յուր զովացուցիչ

ետից մեծ նշանակություն ունի։ Առաջ, ինչպես բոլոր {գիտությունները}, բնապատմությունն էլ չոր ֆորմուլ էր՝ առանց կենսա

ւմ ո՛չ թե միայն բժշկության, այլեւ հանրամարդկային {գիտությունների} մնացած բոլոր ճյուղերի մեջ: Ես շատ ուրախ եմ, որ

են մի քիչ հրաժարվել մետաֆիզիկայից՝ հօգուտ դրական {գիտությունների}, թեկուզ հօգուտ ֆիզիկայի: Եթե Շլոսսերը չկա (

ությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բնական եւ թե՛ բժշկական {գիտությունների} համար: Ափսո՛ս, որ քիմիան շատ բաներում դեռ կա

, հանքաբանությամբ եւ քիմիայով: Հիշյալ այս բոլոր {գիտություններն} անհրաժեշտ են, իսկ հայերեն ինքս հանձն կառնեմ նրան

գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին: Նա ի՞նչ էր {գիտում}, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լաւ խորհ

՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ {գիտուն}, Բայց ես նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն,

եղած լինէր պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, {գիտուն} եւ լուսաւոր վաճառականք, բանագէտ երկրագործք, հմո

Պ. Իսահակեանցը գրում է. " Պարո՛ն, խելացի եւ {գիտուն} մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց չի դատապարտել, նոր

ը ասում է, թէ մի քանի իմ նման, գուցէ եւս առաւել {գիտուն} անձինք կարողացել էին իմ մարդկօրէն սխալանքը լուսաբ

զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք {գիտուն} լինել ասացելոցս, զի մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ

հազարաւոր ձագ է հանել։ Դու ե՞րբ տեսար խելօք {գիտուն} ՝ որ հորերուս ատեթով, Աստուած պաշտէր, ժամը

անձին, Որ ոսկէկիր ըղձաս լինել քան գրագէտ եւ {գիտուն}. Որ անկասկած զկուրութեան զմթութիւն անփարատ

" Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ {գիտուն}, Բայց ես նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հ

էր հազարաւոր տարիների փոշիներով: - Նա աւանիկ {գիտուն} ասացեալքն հայոց, եւ յարդի ժամանակս երկիր առնուն

այի պարտականութիւնը իւր ազգի առջեւ: - Դու մի {գիտուն} մարդ ես, մի գուցէ սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութի

այ զարկուելը, որ մեծ խորհուրդ եւ արժէք ունին մեր {գիտուն} անուանուած պարոնների աչքում, ոչինչ են վերաբերութ

Ազգը իրաւունք չունի գանգատելու այդ մասին. պատճառ, {գիտուն} քահանայք դաշտում չեն բուսանում, գիտուն հոգեւորներ

ն. պատճառ, գիտուն քահանայք դաշտում չեն բուսանում, {գիտուն} հոգեւորներ ունելուց յառաջ, պիտոյ է պատրաստել ուսո

, այլ արթնութեան մէջ Մագիստրոսներ եւ Վարդապետներ, {գիտուն} եւ խելացի եպիսկոպոսներ, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ

եմք զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ {գիտուն} յոյն եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւր

զգին առ հասարակ, այլ հայագիտաց), զի ամենայն որ {գիտուն} է դպրութեան Հայոց, ջան դիցէ լուսափայլ կացուցանել

46)։ Պաւղոսիցն է փոխ առնում այս ձեւը. " Զի ընդ {գիտունս} օրինաց խօսիմ " (Թ. Պաւղ. առ Հռովմ., գլ. Է,

է. " թէ շատ վարդապետներ մի՛ լինիք, ե՛ղբայրներ, {գիտցած} եղիք, որ մեծ դատաստան պիտի ընդունինք"։ Դարձեա

ով մեր օրերնիս՝ ուրախութեամբ անցընենք. Մեր {գիտցածը} մեզի կօգտէ, թէ հաւատքի զօրութիւնը, Եկեղեցի

ենայի ամա, ան ժամանակը պեքիմ տահա չի ըլալ, զերե {գիտցածս} խդրելեզներուն կբերեն Նախիջեւան: Ուրիշ գրելու

որպէս արժանաւորի, թէ անարժանի, այն՝ տուողը լաւ {գիտցաւ}, ապա արդա՛րեւ քե՛զ միայն արժանի էի։ Որովհետե

թեան, միշտ չափի ու կշռի տակ առաջ տանելով սորան, {գիտցել} են, այո՛, չափել ու կշռել ուրիշների գրչով առաջաց

ւտով վերջանա, բայց թե որքան կթեթեւանա բանը, այդ {գիտցողը} աստված է. եթե այստեղ լինեիր, մի երկու բան եւս կ

: Սրբազանն այս փոշտի Պապային եւ Մկրտիչ վարդապետին {գիր} գրից, որ թաթիմորիին Կարապետին խրկեն: Խնդրեմ, ե

ալու ըլլանք նե, ես ձեզի կիմացունում, որ ինչ տեղ {գիր} գրիք, տահա հոս կմնանք պեքիմ ինչ վանքի մարդը գա ն

արեանց ըստ որում չէ մեզ պիտոյ, դուք պահեցէք զայն {գիր} միշտ առ Ձեզ իբրեւ զամրագիր կամ դոկումենտ: Դրո

որ դուք կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր Խազարոս աղաչէն {գիր} առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք

Երեկ մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ {գիր} գրիք նոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ չունիմ գրելու

րորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու {գիր} միշտ գրած եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր

, ժամանակները ձեզ հայտնի է, որ շատ անգամ 25 օրից {գիր} կառնում Նախիջեւանից կամ երբեմն ամիսներով չեմ առնո

ան սերը մոռացած չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի {գիր} չենք գրած, այդ ժամանակը հարկադրել է::

ած լինիք, թեպետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի {գիր} չունիմ: Բավական հոգսի մեջ էի, լսած լինելով այդտ

երեքս էլ աստուծով: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի {գիր} գրիլ եմ օֆիցեր հայ Գեորգ Հովհաննիսյան Շահխաթունյա

եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս {գիր} պիտի գրեի, բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլինի:

թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե {գիր} գրեք, ահա հասցես. Его благородию студенту Им

հակալ եմ, բայց նա խոստացավ Նախիջեւան հասածովը մի {գիր} գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ Ավտուշն ողջ ենք

անում: Անցյալները Խոնղուռին հետ Գրիգոր եղբորս մի {գիր} գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, պատասխան չունիմ մին

տեմ Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես նորան {գիր} պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գիրս չի հասնիլ, ճան

լ է ժամանակի իրավունքը, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի {գիր} չի առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այն չէ, որ չի կամ

ցանկությունդ: Շուտով կստանաս ինձանից մի այլ {գիր}, այսինքն երկու շաբաթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ

նը, որոշել չարը եւ բարին: Խնդրեմ մյուս անգամ {գիր} գրելու ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ եղավ մեր վարժապ

երջապես աստված ողորմեցավ եւ լավացա մին փոքր: Ահա {գիր} չգրածիս պատճառը: Երբ որ դու գնացիր այստեղից

ինե ըստ պատկանելումն. էգուց փոշտան մին ստրախավոյ {գիր} կուտամ, բայց նա ուշ կստանաս, բայց այս գիրս ստաց

միտ եղիր: Շատ ուրախացա, որ գոնե այս պատճառով {գիր} ստացա, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ գիր չունեի եւ միամի

նե այս պատճառով գիր ստացա, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ {գիր} չունեի եւ միամիտ չէի: Խնդրեմ մեր բոլոր ազգակա

զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն եւ {գիր} տեառն փոխարքային առ մինիստրն արտաքին գործոց ուղղի

ի ի նամակատունն, տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ կամ {գիր} ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքանի մի նամականիս բար

միշտ երկուք վկայիւք եւ զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի {գիր} եւ կնքեալ ստորագրութեամբ իմով, պահանջեցի յառաջ վ

հանջան Էլիազ, առ որ գտանի գումարն: Առ յիշեալ {գիր} իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի գրե

իւր: Այլ մեք զայս ամենայն յիւրում ժամանակի ի {գիր} անցուցեալ, աւանդեսցուք ապագայիցն մերոց, դրոշմեա

ղբորս ձեռքովը եւ ամեն բանը կիմանաս նորանից. ինձի {գիր} ալ գրել պետք չէր, բայց այս քանի տողը դարձյալ գրե

գիրս է պատասխան չունիմ տեյի. ես քեզիմեն մեկ հատ {գիր} առիլ էի, պատասխանը հատուկ քո անունովդ գրիլ եմ հո

ող մարդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք թուղթ նայող են ( {գիր} բացող, чернокнижникъ), ոմանք՝ կարդալով բժշկող

ամենայն հանգամանօք եւ ուշադրութեամբ անցուցանել ի {գիր} զամենայն դեռ կանգուն շինուածս նախնեաց եւ զաւերակս

աստատել պարզ դպրոցներ, որոնց պաշտօնը էր լեզու եւ {գիր} ուսուցանել ազգի զաւակներին: Այնպիսի գեղերում, ո

ջ, աչքերս ընդունակ են այժմ առաւել լալու, քան թէ {գիր} գրելու։ Վերջացնում եմ նամակս եւ ցանկութիւն չունի

ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով յառաջ: Նոր {գիր} ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի վերայ գ

անի արդարոց. Վճիտ ի սէր՝ Զոր ցանգ եւ {Գիր} պատուիրէ, Հրեշտակն մեր Սիրէ զկոյսն ի

սկ թէ որպէ՞ս կամ զիա՞րդ, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ {Գիր}. Թէ չիցէ քո լուեալ ցարդ՝ Հապա, կա՛լ

ողոքեսցէ իսկ, եւ մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի {գիր} անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց եղաք եւ լինելոց ե

մը տարի առաջ այս բաներս չկային բնաւ"։ Ամեն այն {գիր}, որ ուսուցանէ զհաւատոյս, պարտի դրականապէս պատաս

Մեսրոբի վայր հանգտեան, Որ ազգին {գիր} պարգեւեց՝ Կեանք տուեց Հայոց լեզուին Ազ

ք տուեց Հայոց լեզուին Ազգը նորան զլացաւ {Գիր} պարգեւել անշուք շիրմին։ Խարխարեալ տաճ

Բայց գիրը կար շատ առաջ, Մեսրովբ ազգերին {գիր} տուեց, Չարժէ՞ սա մի խաշնարած:

ւմ եմ բերնով, Կեցցէ՛ սուրբ Մեսրոպ, որ մեզ {գիր} տուեց. Հողեր եմ վարում հեռուից ` խօսքով.

էր հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք {գիր}: Ինչ է նէ, Աստուած ընդունելի անէ: 13-ին նամակ

խաղալու ժամանակ։ § 27. Բնագիրը. " Եւ վկայէ {Գիր} 'ի Կաթուղիկէսն " (եր. 42) մենք, 'ի Կաթուղիկէս

ել, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքերը չեն բաղկացած {գիր} եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ բարբ

աղկացած գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ {գիր} եւ բարբառ, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տե

եր եւ համայն ձերայնոց... եւ այսպիսի օրհնութեան {գիր} շատ անգամ կարելի է կէս մանէթով ստանալ: Ի՛նչ է մա

այրս ասում էր, որ կնիկ մարդերու համար առաւել լաւ {գիր} կարդալ չիմանալը, քան թէ իմանալը, պատճառ, նորան

եց եօթն ամիս եւ համբերել. եւ ինչպէս կարծում եմ, {գիր} չգրածի պատճառն այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց,

ր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն {գիր} յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր,

անեալ արասցէ զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին եւ զայլ {գիր} դէպուղիղ 'ի Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին եւ ունին

եւ ինքն գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս {գիր} շարունակէ յեօթներորդ դարու Յովհաննէս Մամիկոնեան,

անը Մադրիտի մէջ Ֆիլլիպպ IIի հրամանովը շարադրեց մի {գիր} ՝ "de Rege et Regis Institutione" վերնագրով, թագաւ

րական աշխարհին պատկանելով, շօշափելի էին նաեւ լոկ {գիր} կարդալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այս պատճառ

Եւ ուլուց եղջիւրք ցցուեն Ի կուսական քո {գիրգ} ագուռ, Թէ փոխարէն ունիցիս Տէգ սիրամու

մ եւ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն կխրկիմ: Դուն խնդրեմ, {գիրդ} մի՛ պակասեր եւ թաթիեորիի բանին դուն ալ օր չանցուց

ԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած {գիրդ} ընկալայ, եւ ինչ որ գրել էիր, կարդալով իմացա: Ա

ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29-ին գրած {գիրդ} ստացա, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես ստեպ գրագր

եմ, եւ այս օրերս շատ ցուրտեր կա տեղը: Խնդրեմ {գիրդ} անպակաս արա՛ եւ մի մոռանար ինձ՝ քո հարազատ բարեկ

ուր մանեթ գումարը, Նազարյանցի ձեռքով ստրախ[ավոյ] {գիրդ} եւս առի, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես մեծահոգո

ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպեիս ստացա քո մարտի 13-ի գրած {գիրդ} եւ կարդալով իմացա ձեր որպիսությունը, այս գիրիս հ

մ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի նայի տեյի: Քո գրած {գիրդ} որդուդ Գաբրիելին գիրին մեջը, առի եւ ձեր ողջությո

տեմ. միայն այս քան կարող եմ ասել, որ այն տարում {Գիրեյ} -խանը միաւորուած փոքր-ռուսիացոց եւ լեհացոց հետ, պ

շատ բարեւ արա, Գաբրիելին նույնպես. նարա ալ ջոկ {գիրեր} գրելու սիրտ չունիմ, հիմա մեծերուն գրեցինք ու ման

ԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ, Ձեր գրած {գիրերն} եւ Կայանուշինն ստացա ի 5 հունվարի եւ կարդալով հաս

ս ալ հուսով եմ, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտի գրած {գիրերս} կստանաք, որոնց մեջն կհայտնվի իմ որպիսությունս:

ը թաթարի իշխանութեան ժամանակին մեծ անուն է ստացել {Գիրէյ} -խանից, նա իւր խելքովը շատ հարստութեան տէր է դարձ

էդի գերեզմանը համբուրելու. այս դերվիշը տեսանելով {Գիրէյ} -խանի պատերազմական պատրաստութիւնը, մի օր գնում է

նտանյացը սիրո բարեւ, Կայանուշին գրած մի քանի տող {գիրը} կարդացի, շնորհակալ եմ, որ չի մոռանում: Անցյալն

ներից, որպէս ազգի անարգողներից եւ չընդունել նոցա {գիրը} կամ բանը"։ Բայց ազգի մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ, գտա

նիւ, ճշմարտութեան քարոզիչքը հերիքացան եւ իւրեանց {գիրը} կամ բանը չուղարկեցին այնպիսի մարդերի, որ ամենեւի

ԻՆ Մովսէս թէեւ օրէնք տուեց, Բայց {գիրը} կար շատ առաջ, Մեսրովբ ազգերին գիր տուեց,

ծ է] մայիսի 4-ին: Այսօր տուի եղբօրս Սերոբ եղբօրս {գիրը}, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից: 28-ին նամակ ստացայ

աջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 29-ին: Մօրս {գիրը}: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] եղբարց

գրեցի եղբօրս, որովհետեւ իրմէն նամակ չունէի: Այս {գիրը} տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1

ինքը փակել. տարակոյս չկայ ուրեմն, որ նորա ձեռքի {գիրը} կարող է փակել դժոխքի մի ծակը. մանաւանդ այդքան խա

ցի աստուածասիրութեանդ ", կը շարունակէ օրհնութեան {գիրը}, " զի զօր առաքէալ էիք ձեռամբ (այսինչ անձին) զմ

քեզ պարոն Շահումեանցը: - Ոչ ոքի չեմ ցոյց տալ {գիրը}, - ասաց պառաւը, - ես միայն տունը կը հարցնեմ, միա

շատ չար են ժամանակիս տղայքը: - Ուրեմն առ այս {գիրը} եւ հասցրո՛ւ, ինչպէս ասացի, պարոն Շահումեանցին.

ր բոլորովին ջնջէին իւրեանց հակառակորդքը։ Յանսէնի {գիրը}, ինքն ըստ ինքեան այնքան անմեղ, կարողացաւ լինել

հրամայեց դահճի ձեռքով այրել Օգոստինոսի մասին գրած {գիրը} եւ սկսեց պաշտպան լինել Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի

ւր թշնամիքը հալածելու համար գործ էր դնում Յանսէնի {գիրը} իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է բարեյաջող

հալածելու համար, մի նոր հնար. դուրս եկաւ Քենելի {գիրը} (Quesnel), որ գրուած էր Ֆրանսիարէն եւ անուանւո

eflexions morales sur le Nouvea Testament"։ Այս {գիրը} պարունակում է իւր մէջ հարիւր մի կանոն՝ մեծ մասնո

ներում կարելի է թագաւորական կեանքը դաւաճանել։ Այս {գիրը} 1610 թուականին մեծ հանդիսով այրուեցաւ Փարիզի մէջ։

գալի, ամէն բանը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, էն {գիրը} մնում ա. արա՛ ինչ կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտեսնեն

տասխան չգրեմ: Ես ուղարկել էի քեզ 2 ռեցեպտ, այժմ {գիրիդ} զորութենովն կիմանամ, որ այն ալ ստացած չես, որ մ

որ օտարներից լսեի. այդ կանե միայն այն մարդը, որ {գիրին} չի հավատալ, բայց ես հավատում եմ ձեր գրին, այն մ

թող չի նայի տեյի: Քո գրած գիրդ որդուդ Գաբրիելին {գիրին} մեջը, առի եւ ձեր ողջությունը իմանալով ուրախ եղա

պրինցովկա ուղարկել էի, ստացա՞ր թե ոչ: Խնդրեմ {գիրիս} պատասխանը առաջին փոշտով գրիս, սպասում եմ: Աս

մոռանար ինձ՝ քո հարազատ բարեկամդ: Ստրախավոյ {գիրիս} մեջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլկան չառածը, սպասում

նորություն չկա, ողջ եղիր. սպասում եմ ստրախավոյ {գիրիս} պատասխանին: Ձեր հարազատ բարեկամ եղբայր Մ.

ած գիրդ եւ կարդալով իմացա ձեր որպիսությունը, այս {գիրիս} հետ միասին գրեցի Քառբո Մակարիչ Հայրապետյանցին, հ

անե, Թե որ անցյալ փոշտի եղբորս Ղազարոսին գրած {գիրիս} մեջ խոստացած չլինեի, թե դիմացի փոշտով քեզի ալ կգ

ալ պիտի գա, միասին կգանք երեքս էլ աստուծով: Այս {գիրիցս} քանի մի օր առաջ մի գիր գրիլ եմ օֆիցեր հայ Գեորգ Հ

ս, Եւ զմայլեալ ի բոյր վարդին Յանոյշ ի {գիրկ} աղխիցիս, Հնչեսցին քո հէգ պանդխտին Մրմ

իտեան քնեցիր. Ա՛ռ ինձ քո մօտ, քո ծոց, քո {գիրկ}, Ինչու՛ անտէր թողեցիր: Իմ աստղկին աս

Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր իմ հարազատ, {Գիրկդ} բաց որդուդ քո չուառական.. Համբուրում եմ քո

ն եւ, դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի {գիրկը} եւ արժանի լինին փրկութեան: Այս աղօթքը գրուած է վ

ց նորանց եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ {գիրկը}, յարաբերութիւնքը փոխւում են. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ

մը, մինչ Ղրիմը ընկնելով Ռուսսիական թագաւորութեան {գիրկը}, մեր սիրելի Հայերը, ազատուելով թաթարների բռնակա

վազել է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուած, {գիրկը} ՞ եւ որ, աւելին ասեմ, լուսաւորչական հայերի առաջն

ն եւ ո՛չ վիշտ, ուր մի հիւրընկալ ծերունի տանուտէր {գիրկը} բաց հանդիպում էր իւր նոր գնացող զաւակներին, նորա

յիշաչար, նախախնամող եւ միշտ պատրաստ ընդունել իւր {գիրկը} մարդկութեան որեւիցէ անդամը, որպէս հայր իւր որդին

, թէ տասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով իր սիրականի {գիրկը} եւ համբուրուելով նորանից զգում է, թէ " օխտը թիզ

բ պատասխան չի լինում, կարծես հարցդ հավիտենության {գիրկն} է սուզվել: Դե, ժամ է ինձ հանգստանալու, ավել

գելոյր Եւ շողային վառ աչկունք. Մերթ ի {գիրկս} կուսական Ճնշէր, պրկէր, մերթ թողոյր Մե

ուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի ի {գիրկս} իւր քանի մի անձինս, որք շատ կամ սակաւ ծանեան զլո

2]։ Տասներորդն դար հասանէ, բարձեալ բերելով ի {գիրկս} ՝ զԳրիգոր, է այր՝ յաւէտ երկնային քաղաքացի քան Ն

առօտ գրութեամբ միամիտ անել, որ սրբազան Հայրն ձեր {գիրն} ստանալով, կրկին գրեց աղայենց եւ անդառնալի միջնոր

մս լիաբերան շնորհակալիս, առաքեմ ընդ այսմ իսկական {գիրն} դիրեկտօրին զոր գրեաց նորին գերամբարձ քահանայապետո

ն, մինչեւ բազմաց ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է գրած {գիրն} " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ

ա, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական յօդուած ինչ ի {գիրն} կոչեցեա " Մուզայք Արարատեան"։ Ճշմարիտ է՝ այրս

տաք, խրկիք շուտով եւ իրեն ձեռագիրներն ստրախավոյ {գիրով} մեզի հասցէնուք: Ծանիր, Խազարոս եղբայր, գրած

գրելու, պատճառ, ինչ որ ունեի ասելու՝ ստրախավոյ {գիրով} գրիլիմ ամսույս 8-ին: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ

ց մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ ես աչքի չէի ընկնում իմ {գիրությամբ} եւ անպետք կլինեի ճարպակալման համար: Խնդրում ե

տանեաց եւ ազգականաց բարեւ եւ ամէն հարցանողաց: Ես {գիրս} անպակաս կը գրեմ, ինչպէս բան է, որ դուք կենէ միա

բոլորին եւ քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, եւ այս {գիրս} լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա եւս

րական ողջույն մատուցանելով, հայտնում եմ, որ այս {գիրս} գրած ժամանակս աստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առող

սին բնակվել ենք Պետերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս {գիրս} ստանալուդ նա երեւացած կլինի՞, թե ոչ, այսուամենա

թե ոչ. ես նորան գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե {գիրս} չի հասնիլ, ճանապարհ ընկած կլինի՝ նա Մոսկվա է տե

խավոյ գիր կուտամ, բայց նա ուշ կստանաս, բայց այս {գիրս} ստացածովդ իսկույն տնօրինություն գործես փող հասուց

մ երկար բարակ նամակ գրել, ուստի եւ վերջացնում եմ {գիրս}, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին առ ի սրտե ամեն բար

ւնը իմանալով ուրախ եղա: Կգրես, թե աս քանիում {գիրս} է պատասխան չունիմ տեյի. ես քեզիմեն մեկ հատ գիր ա

ի 28-ին, անկից ետեւ մեմ ալ աս էր առածս, քանիում {գիրս} է տեյին խոռոզլամիշ եղածդ ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող

պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ նոր լսեցինք: Այս {գիրս} առնելէդ ետքը, անպատճառ ճիճայիս երթաս եւ գիրս կար

Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճառ ճիճայիս երթաս եւ {գիրս} կարդաս ու ինձիմեն ալ արապաներով բարեւ անիս: Մամա

սոփայք հեթանոսաց խոստովանեցան. եւ ի քրիստոնէական {գիրս}, ածականդ " մեռած " առաջինն է՝ զի տուեալ լինի հո

Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ թուականին: Ձեռս երթայ, {գիրս} մնայ, տկար մարմինս ի հող դառնայ: Յիշեցէք միով հ

ա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի {գիրս} իւրեանց զեղանակաւոր ասացուածս կուսակցութեան Հայոց

։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր {գիրս} (անուանեալ նոյնպէս Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան

տպագրեալ գրեանք նոցա լի են մոլորութեամբք։ " Յո՞ր {գիրս} արդեօք ". - Աւասիկ- ասեն- գիրքն խորհուրդ Աստուածպ

ծեցուցանեն ասելով, - այսչափ ամք են, զի Աբբայեանք {գիրս} նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ գոր

, որոյ օրինակն այս է։ Առ սրբազան Հայրդ երկու {գիրս} գրեցի, առ սրբազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ

զպատմութիւն Արծրունի տոհմին, տրոհեալ զայն ի հինգ {գիրս}, տպագրեցաւ այս է Կոստանդնուպօլիս յամի 18[52]։

ծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի գտանին կամ ենայն Ճաշու {գիրս} Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա եւ ազդուութիւն ի

ազդին, սկսեց իւր յայտարարութիւնը այսպէս. - {Գիրսաս} է այդ Բրամինապետի անունը, ճանաչում եմ մօրը, բայ

գծագիրն ինձի ցոյց տուեց, Այս պարզ նշաններ. {Գիրսաս} էր անուն։ Փառահեղ դէմքը ծեր մարդոյ,

րկ դիմակով սատանայ խարդախ։ Ասեց. ո՛վ {Գիրսաս}, ծառայ հաւատար, Չկամիմ թողուլ խորհուրդս ան

բարերար... Այդ բարերար անուանուածը աշակերտ տուեց {Գիրսասը} մի Բրամինի մօտ։ Երկար ժամանակ մնաց այնտեղ մի մեհ

ալ էք. խնդրեմ ի քէն յայտնել ինձ, կարելի՞ է զայն {գիրք} առաքել առ Սենատդ առ ի յառնուլ զհրամանս տպագրութեա

հայոց ազգի մեջ եւ պիտի մի օրինավոր ընթերցանության {գիրք} դառնա՝ միեւնույն ժամանակ պապականների աղբաթը խառն

: Ձեզ հայտնել էի մասնավորապես, որ շարադրել էի մի {գիրք} " Մինին խոսք, մյուսին հարսն " անունով, որի խորհ

այն է, որ պ. պ. թարգմանիչները թարգմանում են մի {գիրք}, որ ըստ մեծի մասին վերաբերում է Անգլիայի նախընթա

եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սայաթ-Նովան կարգին {գիրք} է, տպագրված Մոսկվայում 1853 կամ 1854 թվին, ուր

ձ, մանավանդ, եղբայր, տառապում եմ ձանձրույթից, {գիրք} չունեմ համարյա այն օրվանից, երբ դու հեռացար այստ

անից շատերի տանը գտանւում է Էֆիմերդէ, բայց Սուրբ {գիրք} ՝ շատ սակաւ։ Աչքերդ ձգեցէք, չասեմ այլ քրիստոնեա

որոնց համար հարկաւոր լինէր ձեւ ու ոճ որոնել: Մի {գիրք} վեր առնուլ եւ մտածութեամբ կարդալ եւ աշխատել օրըստ

րդապետի ձեռքով, որ անուն էր ստացել Քիթաբէութան ( {գիրք} կուլ տուող): Մօտ իբր վաթսուն տղայ Յովսէփ սրբազա

ի, լաւ գիտեն, որ ազգը աւելի շուտով կը ստանայ մի {գիրք}, մի լրագիր, որ գովում էր նորան. փոյթ չէ, որ ա

ն, եթէ նոր ռամկական (jargon!) լեզուով պիտոյ էր {գիրք} շարադրել կամ օրագիր տպել: Եւ ո՛վքեր են կռուողքը

սիարէն տպելով՝ ձեռք է զարկել հրատարակելու մի այլ {գիրք}: Բայց այս գիրքը մինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած գր

ատոնց վրայ ծաղրէն ուրիշ ի՞նչ կրնայինք աւելցնել: {Գիրք} մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէայ ազգ չթողուր, ամենուն

ր ազգաց հետ ամենեւին չխօսին. այսպիսի համախոհական {գիրք} մը կատակէն ուրիշ ինչի՞ արժան էր: Մխիթարեան հ

Մեր ներկայութեամբ դուրս եկաւ այդ տպարանից մի {գիրք} ՝ " Փելիքս եւ Պաւլինէ "՝ Պ. Թորոսեանի ձեռքով իտ

Այս միջոցներումս ձեռքս ընկաւ մի ռուսաց լեզուով {գիրք} ՝ այսպիսի մակագրով՝ " Обозреніе Арменіи " А. Ху

լոր սխալական գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի նոր {գիրք} գրել՝ երկու անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից (պա

երով, այլեւ ցանցառ տողերով, կազմել է մի հաստլիկ {գիրք}, որպէսզի տեսանողը, գոնէ երեւութին նայելով, յօժ

ը, որպէս ստոյգ պատմութիւն ընդունելով մի յունական {գիրք} ՝ նորա ռուս թարգմանութենից, որ ունէր ինքը, եւ ո

ն մշտնջենաւոր նոյնոյ տպարանացն այսու դաշամբ, ինչ {գիրք} որ հարկաւոր լինիցի, զնոյնն նոյն դրամով տպեսցեն ա

ռուպլի միոյ տեղւոյ տպարանի, որ ննջեցելոց անուան {գիրք} տպվի՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի

քերթո՞ղ. " Եւ Սաւո՞ւղ ի մարգարէս ", որպէս ասեն {Գիրք}: Քա՛ւ, եւ մի՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք, այլ

յ մանկտւոյն այնու գրով, յարակցելով, թե ո՛ր եւ է {գիրք} կամ մատեան, որ ունի աւանդել աշակերտաց որպէս զմատ

կարդալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր, Գլխիդ հազար {գիրք} ժւղովել՝ բանդ գործդ ձգել անտէր։ Ի՞նչ հարկա

բանը կը լըմըննայ աշխարհիս, Բայց ուսումով, {գիրք} կարդալով չի կըշտանալ փորերնիս։ Ներկայ դարու

հոգին Միօրինակ կրկնում է, Նորան սուրբ {գիրք} ու հաւատ Յոյս մեծ անուն տալիս է: Բայց

ք ջուրից: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, խաղող, {գիրք} եւ թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին:

բերի 30-ին: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 25-ից, {գիրք} եւ ung[uentum] loliolis: Այսօր ինձ յայտնեցին, թ

տակը։ Մեր ընդդիմախօսքը, օրագիր հրատարակելով կամ {գիրք} թարգմանելով, երբէք ուշադիր չեն եղած լեզուի մշակո

հայ մարդ առնուր իւր ձեռքը հին լեզուով շարադրած մի {գիրք} (իհարկէ՝ հայերէն) եւ սկսէր չոր չոր կարդալ այնք

րակ մեր մատենագրութեան մէջ ի՞նչ գրքեր կան. Սուրբ {գիրք}, որ դժբաղդաբար հասկանում եւս չէ ժողովուրդը, թար

ի հեղինակի սիրտ տուել է շարադրել կամ թարգմանել մի {գիրք}, նա կատարում է իւր սրտի ցանկութիւնը։ Բայց՝ ի՞ն

պէս պիտոյ է տեսանէ նոր մատենագրութեան պատկանած մի {գիրք} եւայլն"։ Այս րոպէիս մեր սիրտը լցուած է հոգե

ը այս էր, թէ այս ինչ պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի {գիրք}, որ 1840 քանի թուականներին տպուել է Մոսկուայում

արգացած մանուկների համար, է մի ընտիր, պատուական {գիրք} ընթերցանութեան։ Նորա միջի յօդուածքը, բազմօրինակ

անուկը Ռուսաստանի մէջ կարող է առնուլ իւր ձեռքը մի {գիրք} եւ հոգեպէս զուարճանալ, եւ գերապատիւ հեղինակը, շ

աբուած չե՛նք, որ ազգը սիրով կ'ընդունէ այսպիսի մի {գիրք}, որ ընծայել է հեղինակը իւր ազգի զաւակների դաստիա

երը եւ ուրիշ յանգամանքը, որ եթէ գրուին, մի հատ {գիրք} կը բաղկացնեն: Սա թէպէտ այս պաշտօնի մէջ թոյլ է,

վրայ այս էլ աւելցնելով՝ ասում էին. " Այդ մարդը {գիրք} չէ կարդում, բայց ընթերցուածը այնպէս անսխալ ասում

1851, հրատ. պ. Թ. Մ. Միհրդատեանց։ Սուրբ {Գիրք} (Աստուածաշունչ), Վենետ. 1805, 4 հատոր, հրատ

րախտը վանքի անունը եղածը մեզ իմացնում է (Խոր., {Գիրք} Գ., գլ. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախտն էլ մի

տուեց նա Թովմաս Գեմբացի անունով գիրքը, յետոյ՝ " {Գիրք} մտածութեանց ", Յովհաննու յայտնութեան մեկնութիւնը

նդերձ ընկերօք իւրով։ Եւ ահա առաւել քան զամենեսին {գիրք} սոցա եւ արձակ համարձակ ջատագովութիւն նոցա զազգէն

ակի առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " Սեղան խնկոց " կոչեցեալ {գիրք} Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի տիպ արձանացեալ, յորում

ծաղկելու է, որքան Հայ մարդը կարող էր մի հայերէն {գիրք} առնուլ իւր ձեռքը։ Մխիթարեան միաբանութիւնը՝

լ արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ {գիրք} զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես

սիկ- ասեն- գիրքն խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս {գիրք} յեօթանասուն ամաց հետէ տպագրեալ է, զայսքան ամս ըն

ով տանել. - պու նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ {գիրք} սոցա զի հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր

է ցիս Մանուկ աղայն, - վարդապետութիւն ձեր յօրինեաց {գիրք} ընդդէմ Հայոց, իսկ այն Վահան գիրք է ջատագովութիւն

ւն ձեր յօրինեաց գիրք ընդդէմ Հայոց, իսկ այն Վահան {գիրք} է ջատագովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս լինիցի այս. (պո

։ Ետու պատասխանի " իմացիր եւ զայդ զոր ասես, այս {գիրք} հայի 'ի ջատագովութիւն ճշմարտութեան եկեղեցւոյն Հայ

եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի. իսկ այն {գիրք} հայի 'ի վանումն մոլորեցուցչաց Հայոց եւ այլն"։ Ա

երգարանաց բանաւորաց ", Խորեն., Պատմ. Հայ., {գիրք} Ա, գլ. 3: Ծանիջի՜ք զճշմարտութիւն, եւ ճ

հարեալ յորդւոյս ". Խորեն., Պատմութիւն Հայոց, [ {գիրք} Գ], գլուխ 68: Զի՞նչ պէտք որոնելոյ զյարգող ուսմա

սիղոբայից հելլենցւոց " (Խորեն., Պատմ. Հայոց, {գիրք} Գ, գլուխ 53): Ընդ այս ցնծացեալ սրբոյն Մեսրոպայ

յ՝ բանք Աստուածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ {գիրք}, եւ այլ բազումք: Յիններորդ դարու Հայաստան աշ

ել է, ապա հարկ էր ինձ մի Աստուածաշնչի մեծութենով {գիրք} գրել, որի վերայ տարիներ պիտոյ էր գործ դնել։ Այդ

սանութիւններ, բայց այնտեղ չ'կար ոչինչ աշխարհական {գիրք}. նորան տուեցին Պապական վանքերի աւանդութիւնքը։ Ա

չպէս էր այն ժամանակ Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի {գիրք} գրել. երեւի թէ նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ,

որ արդէն քանի անգամ յիշել ենք։ Այս ի՞նչ հրաշալի {գիրք} է, որին չեն կարող ընդդիմանալ ո՛չ մանկութիւնը, ո

րում է " Բնաբանութիւն " (Physiologia) ուսանելու {գիրք} կամ, լաւ ասել, ոգեւորութեան եւ սրբութեան մի խոր

ընկան ուխտաւորների հագուստներով, ձեռքերում Սուրբ {գիրք} բռնած, իբրեւ ուղղափառութեան նշան՝ գլխների վերայ

մարդ, որ այն ժամանակը Համալսարանի Սենտիկ էր, մի {գիրք} շարադրեց, որով ապացուցանում էր Յիսուսեանների քաղ

տում էին մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գրել էր մի {գիրք}, ինչպէս յիշեցի, այս անունով՝ " Augustinus, se

վաղուց ահա՛, գուցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի {գիրք} Պ. Բժշկեանի թարգմանութեամբ, որ տարբերւում էր այ

, էլ դժուար է այնուհետեւ հաւատալ, թէ այդ լեզուով {գիրք} կամ օրագիր հրատարակելը կարող է ժողովրդի խօսած լեզ

ինչ որ չկայ, այն ամենեւին սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի {գիրք} է, որ պիտոյ է կարդալ եւ ուղիղ հասկանալ. սխալ ըմ

նգամ անհասկանալի տեղերի: Թարգմանիչը, մի այդպիսի {գիրք} թարգմանելու ժամանակ, պարտակա՛ն է նորա բոլոր գրու

փոքր ի շատէ ծանօթ ենք, առնում ենք որպէս անխարդախ {գիրք}, եւ համեմատելով ուրիշների վիճակագրութեանը հետ աս

էլ ջրհեղեղից առաջ մնացած գաղափարների քարոզ: Ո՛չ {գիրք}, ո՛չ կարդացող. դպրոց էլ հարկաւոր չէ: Թո՛ղ կործ

ակներ, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, դու {գիրքդ} ամուր բռնէ ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական կատեգ

Մանուիլիչից կստանաս պռասլետը եւ զապոնկաները, իսկ {գիրքերը} փոշտով կստանաս: Ես դեռ կատարյալ առողջ չեմ, ե

անակ նորա բոլոր ինչքը յափշտակեցին, նաեւ յունարէն {գիրքերը}, թէեւ մարդ չկար վանքում յունարէն կարդացող: Խ

քեզ իմ սրտի շնորհակալությունը, պատճառ, եթե այդ {գիրքը} պետք է երեւի հայոց ազգի մեջ եւ պիտի մի օրինավոր ը

ությամբ գնամ այստեղի երկաթուղու իջեւանը եւ ստանամ {գիրքը}: Այսպես է իմ հասցեն. B С. П. буpгe, нa

այելում դափնիների վրա: Buone notta! Լիխուտինի {գիրքը}, չնայած իր թերություններին ու շատ բաների թեթեւակ

վոր դեպքի]: Ի դեպ, ինչպես կարելի է կռահել, այդ {գիրքը} բավական հին է. նա վերաբերում է քառասնական թվական

ուն չեն տալիս. ես հավատացած եմ, թեեւ դեռ ամբողջ {գիրքը} չեմ կարդացել, որ այն ժամանակներից շատ բան է փոխվ

այց դա կլիներ մեղադրանք ex post facto, որովհետեւ {գիրքը} կազմելու ժամանակ այդ դեռ տեղի չէր ունեցել: Իհ

րի մասին հոդվածը: Ես դեռ զբաղված եմ Ֆոշեով: Նրա {գիրքը} վերջնականապես ետ է մնում, բայց նրան կարելի է ընդ

սումնասիրել է ներկա Անգլիան, նա, կարդալով Ֆոշեի {գիրքը}, չի կարող չզարմանալ ապշեցուցիչ եւ ակներեւ առաջադ

Միշել Հ. Գ. Ֆոշեի {գիրքը} ժամանակակից Անգլիան ուսումնասիրելու համար միանգամ

վերնագիրը՝ " Օчерки Англии " որոշակի է, մինչդեռ {գիրքը} Անգլիայի ներկա վիճակին չի համապատասխանում: Այդ գ

կի մասին: Այժմ, սրտապնդվելով, կկարդամ ե՛ւ բուն {գիրքը}: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ ես գրքերը ո՛չ թե

իային խորհուրդ եմ տալիս կարդալ Ֆոշեն: Չնայած այդ {գիրքը} ժամանակակից Անգլիան չի ներկայացնում, այնուամենայ

նցել այն օրից, երբ այդ լեզվով լույս տեսավ առաջին {գիրքը}, եւ մենք միշտ մամուլում արտահայտել ենք մեր սխալն

թյան գա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը: Բոքլի {գիրքը} բոլորովին տարբեր հրատարակություն է. նախկինն, այ

նախազգուշացնում է, թե իբր այդ պատճառով կարելի է {գիրքը} ետ դարձնել, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված չեն լինի

ությունն անգլերեն կիմանար, քան հունարեն եւ, եթե {գիրքը} թարգմանվում է ռուսերեն, նշանակում է, հաշվի է առ

իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի վաղուց ի վեր խնդրածս {գիրքը}. անե՞ծք կա այդ գրքի վրա, թե ինչ է, որ ոչ մի կե

Արծր. հիշում է պարզապես, այսինքն " Արեւելեաց " {գիրքը}, բայց վերջը մեջ բերած Ձեր բանքը դղրդեցին մեր հավ

ւթիւնը, արդեօք ա՞յն, որ, ճիշդ ընդունելով Սուրբ {գիրքը}, չէինք ընդունում Էֆիմերդէն կամ ուրիշ այդպիսի յիմ

միտ է շատ... մարդերի հետ չարաչար գործ դնել սուրբ {գիրքը}, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան իմ զաւակի կնքահայ

պիտի լաւ իմանայ եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ {Գիրքը}. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ նա խօսում է եւ խոստ

նքը, որ չէին յառաջանում գիտակցութենից, եւ Սուրբ {Գիրքը} ՝ աստուածային բանը, ողջամտութեամբ հասկանալուց,

չես, իհարկէ, եթէ ասեմ, թէ այդ բաւական հաստափոր {գիրքը} շտեմարան է զանազան սխալների: Այնտեղ որքան կա

ումն հրամանի " եւ այլն: Ժամանակ չունէի բոլոր {գիրքը} կարդալու. մօտ իբր 60 երես կարդացի շարունակ, մնա

ւելի երեւոյթ: Ես ժամանակ չունէի կարդալ բոլոր {գիրքը}. ահա այստեղ նշանակած երեսներս միայն կարդացի՝ մն

ձեռք է զարկել հրատարակելու մի այլ գիրք: Բայց այս {գիրքը} մինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած գրքերին չէ նմանում

ինչ ընծայով չէ կարելի կաշառել: " Ընծայ " անունով {գիրքը} թող որ երկու յառաջաբան եւ մի վերջաբան ունի, սակա

տուեց կարդալու " Ընդունելութիւն Ընծայի " անունով {գիրքը}, որի իւրաքանչիւր տողերից դուրս է նայում մի ճոխ կ

ուրիշ ի՞նչ պատասխան կրնայինք տալ: Դուք, որ այդ {գիրքը} կարդացիք եւ հեղինակին ըսածին համեմատ, անշուշտ,

շատ չանցաւ, ձեռքս ընկաւ Էդմոն Շերթիէ Ֆրանսիացու {գիրքը}, ուր Հայոց թիւը բարձրանում է մինչեւ 3. 900. 000

դարուց, այսինքն՝ Լուսաւորչից, որի Յաճախապատում {գիրքը} սկիզբն դնում է քրիստոնէական Հայոց մատենագրութեան

. Չերքեզեանցի հայհոյութիւնքը. - Պ. Խուդաբաշեանի {գիրքը}. - Պ. Բաբկէնեանցի նամակը. - Սկայորդու տարածած

. Երբ առաջին անգամ դուրս երեւեցաւ Պ. Խուդաբաշեւի {գիրքը}, մեք հարկադրուեցանք կարդալ նորան ակամայ, ակամայ

ընթերցողներին, թէ ո՛րպիսի բան էր Պ. Խուդաբաշեւի {գիրքը}: Մեր կողմից (բացի ծանօթութեններից) ուրիշ բ

ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ չկայ ասել, որ բոլոր {գիրքը} կարդալը հաւասար էր կից ընդունելու: Թողունք ա

այլ սխալները, որովք շատ փարթամ է Պ. Խուդաբաշեւի {գիրքը}. պատճառ, ուղղել այդ բոլորը, մէջ բերելով նորա ա

ական գրաւոր յիշատակարան, մեք միմիայն Ընդհանրական {գիրքը} ունինք, իսկ նորանից աւելի՝ ոչինչ. այս պատճառով

որիանոսի՝ Շնորհալու հետ խօսակցութիւնը բովանդակող {գիրքը}, որ Պ. Խուդաբաշեւը ընդունում է որպէս պատգամ սրբ

ս եւ ցանկութիւն չունիմ միւս անգամ ձեռք առնուլ այդ {գիրքը}: Ես այս օրից մոռանում եմ յաւիտեան որպէս գիրքը,

յդ գիրքը: Ես այս օրից մոռանում եմ յաւիտեան որպէս {գիրքը}, նոյնպէս եւ նորա հեղինակը: Փոքրիշատէ տեղեկո

վերայ, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցաւ հրատարակել իւր {գիրքը} ` " On liberty"։ Ստիւարտ Միլը այս գրքի մէջ բնակ

չանցնէր: Ամաղեկացոց համար միայն վկայում է Սուրբ {գիրքը}, թէ Եհովան կոտորել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի Ամաղ

ք եւ ժանդարմը՝ դաստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ {գիրքը}, աքսորը՝ բարոյականութիւնը վերին աստիճանի կազդու

Սաւուղն է՞լ մարգարէների հաշւումն է ", - ասում է {Գիրքը}: Քա՜ւ եւ մի լիցի. ասում ենք եւ վերջացնում, այ

կին. Իսկ թէ ինչո՞ւ կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել {Գիրքը} քեզ, Թէ չես լսել մինչ հիմա, Ապա վեր առ եւ կարդա

անց ընծայէր։ 11) Երես 68. Հարց. - " Սուրբ {գիրքը} ի՞նչ կերպով կարդալու է"։ Պատասխանի. " Պատկառան

ցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ եւ Բոկլի {գիրքը}, ուր գրում են, թէ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին

՛: 10-ին ստացայ Քոլբի վիճակագրութիւնը եւ Լուիսի {գիրքը}, նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: Այս նամա

: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի {գիրքը}: Նամակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի ն

ւ Յովհ[աննէսի] հետ, բերել էին պակսիմատ եւ Ռանքէի {գիրքը} ՝ կազմած: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 23-ին:

ց ինձ շերամադարմանութիւնը եւ սորգոյի մասին գրուած {գիրքը}: Նոյնպէս բերեց եւ խաղող: 25-ին նամակ ստացայ եղ

օրիցս եւ յոյն Աստուածաշունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան {գիրքը} դարձուցի: 19-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ

ուրանում, որ էֆիմէրտէ եւս պակաս չէ, այն հրաշալի {գիրքը}, որ մեր ժողովուրդը սիրում է, որի մէջ գրուած են

եան] Այվազի Օրացոյց 1860 ամի Այվազի Խուդաբաշեանի {գիրքը} Թիֆլիզից ստացուած անստորագիր նամակները Յովնաթանեա

գը այն տպաւորութեանը, որ գործել էր մեր վերայ այն {գիրքը}. մի խօսքով՝ հրապարակաւ յայտնել մեր կարծիքը այդ

ղ բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարեանցի {գիրքը}, եւ իսկոյն համաձայնելով հաստատելու են մեր փոքր ի

տ գեղեցիկ անունը։ Լեզուն, որով գրուած է այդ {գիրքը}, առաւել ճոխ է, առաւել հարուստ եւ առաւել մօտ կեն

սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ իմ {գիրքը} գրեթէ բոլորովին թաց էր եղել արտասուքիս առատահոս հ

ակ է ասում եւ կամ ճշմարիտ վարդապետ. ինչպէս Սուրբ {Գիրքը} սովո՛ր է վարդապետներին հրեշտակ անուանել, որպէս

եթէ որեւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցաւ։ Սուրբ {գիրքը}, բացի որպէս վկայութիւն բերելուց, Փարպեցին անում

ամեն անգամ կրկնել, թէ մեր գործ դրած այս կամ այն {գիրքը} տպուած է այս կամ այն տեղում եւ կամ այսինչ թուական

նա, շատ անգամ կարդացած լինելով Վարդան վարդապետի {գիրքը}, չէ կամեցել կրկնել նորա ասածները։ Սոքան են ա

եւ առաւօտու լոյսը բացուել է դորա վերայ՝ նոյնպէս {գիրքը} ձեռքին, պարապելով իւր ուսմանը, քունը հատանելով

ալ այնտեղ 1111 տարի, որքան ժամանակ մնալու էր այս {գիրքը} սատանայի ձեռքում: Սատանան ոչինչ չհասկանալով

ս միջոցին տպագրել տուեց նա Թովմաս Գեմբացի անունով {գիրքը}, յետոյ՝ " Գիրք մտածութեանց ", Յովհաննու յայտնո

ձրիաբար բաժանուին։ Նա խլեց դպիրների ձեռքից սուրբ {գիրքը}, այն խաբեբայ կարդացողներից եւ մեկնիչներից, որ ի

րաւունք չունի ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ Սուրբ {գիրքը} եւ հարկադրուած է ոչ թէ սրտի վկայութեամբ, այլ մեք

Չամչեանը եւ նորա գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ {գիրքը} Հայոց եկեղեցու իրաւունքը, ծէսերը եւ դաւանաբանութ

Կոլլեգիացիք Կոստանդնուպօլսի մէջ գողացան այդ {գիրքը} Չամչեանի բնակարանից մի մայրպետի ձեռքով, մինչ Չամչ

ան վանքերի աւանդութիւնքը։ Աշխոյժ Իգնատիոսը, այս {գիրքը} կարդալով, զգաց իւր մէջ մի այլ ընդունակութիւն, մ

չ'կարողացաւ ընդդիմանալ այն տպաւորութեանը, որ այս {գիրքը} ազդում էր։ Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի փառաւոր մանկ

ողանար այսպիսի գիրք գրել. երեւի թէ նա գրել է այս {գիրքը} Փարիզի մէջ, երբ նորա երեւակայութիւնը եւ հոգին ստ

գամ հպարտ անհաւատութիւնը։ Արդէն ասացինք, որ այս {գիրքը} Լօյոլայի առաջին տարիներումը գրուած բան չէ. երեւի

իբրեւ հերետիկոս, բայց այս օգուտ չ'բերեց։ Րիշիէի {գիրքը} մեծ տպաւորութիւն գործեց ժողովրդի վերայ։ Այս ժամա

ուի, թէ ինչո՞ւ համար ըստ երեւութին այնքան աննշան {գիրքը} ՝ " Օգոստինոս " անունով, որ գրեց Կուռնէլիոս Յանս

ան նման բան է Յանսէնեանների վարդապետութեանը։ Այս {գիրքը} Ֆրանսիայի եւ Եւրոպայի մէջ ընդունուեցաւ մեծ սիրով

XIին, թէ Ֆրանսիայի թագաւորը ամենեւին ատում է այս {գիրքը} եւ շատ շնորհակալ կը լինէր Պապից, եթե դատապարտէր

նորհակալ կը լինէր Պապից, եթե դատապարտէր Պապը այս {գիրքը} ։ Կլեմենտ XIը, կարդալով այս գրքի Լատիներէն թարգմ

շինած ազգային ժառանգութիւնը։ Ընթերցասիրելով այդ {գիրքը} ՝ զուարճացանք հոգեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ յայ

դութենից ծնողների կամքին։ Փորձով գիտենք, որ այդ {գիրքը} շատ սիրելի կը լինի մեր ազգի մտացի մանուկներին, ո

րած եւ մեր փոքր ի շատէ տաճկագիտութիւնը տկար է այդ {գիրքը} թարգմանելու համար (այնտեղ շատ արաբական կամ պարսի

կամ թէ ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը, մեզ յայտնի չէ. {գիրքը} տպած է անանուն: Երանի՜ թէ մէկ օր հայերէն կարդայի

քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում էր բանալ բնութեան {գիրքը}: Ուզելով հասկանալ այն կրակը, կամ լոյսը, ո

թեանց: Նորա ռուս թարգմանիչը բաւական մշակել է այդ {գիրքը}, բայց էլ մի քանի տեղ կան, որ պէտք ունէին աւելի

որ նախանձաւորութեամբ, բայց նուաստացնում են Սուրբ {գիրքը}, հնար շինելով նորան իրենց անձնական շահասիրութեան

ս հանել, խորհուրդ տալով ամեն հայի, որ առնու այդ {գիրքը} եւ ինքը կարդայ, որովհետեւ անհնար է նորա բովանդակ

րը հավանորեն եւ կազմել է: Այսպես թե այնպես, այդ {գիրքն} իր տեսակի մեջ հետիններից չէ. թերեւս հեղինակը կու

յունը ցույց տա նրան այդ. նման դեպքում, իհարկե, {գիրքն} ավելի կմոտենա ճշմարտության: Ֆ. Մ. Ռուդնեւի

մ ձեռքը, եւ որ ամենից շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի {գիրքն} էր, որի ներածությունը ես արդեն կարդացի, եւ մի փ

. եւ ես հեռու եմ այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ {գիրքն} այժմ, եւ իմ այժմյան վիճակում. բայց այս մի քանի

ը Անգլիայի ներկա վիճակին չի համապատասխանում: Այդ {գիրքն} այժմ ավելին չէ, քան Անգլիայի վիճակագրության եւ ք

ի երկրորդ հատորը, որի համար դու տոմս ունես: Եթե {գիրքն} ստանաք, ապա տուր կազմելու ճիշտ այնպես, ինչպես կ

շինովի անունի տակ: Գրքի բովանդակութիւնը, ինչո՛ւ {գիրքն} եմ ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, գրքի ճակա

դարոց բի՜ւր երանի: Վճիտ սիրով անբասիր - Ինչպէս {Գիրքն} է պատուիրում ` Մեր սիրավառ հրեշտակն իր Կոյսին սր

րութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւասիկ- ասեն- {գիրքն} խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս գիրք յեօթանասուն

Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ- ասեն- եւ {գիրքն}, որ 'ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն գիրքն է,

եւ գիրքն, որ 'ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն {գիրքն} է, զոր 'ի ժողովն երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նո

ս: Յարձակ շարադրութիւնս նորա զառաջին տեղի ունի " {Գիրքն} կոչեցեալ Ընդհանրական ", տպեալ ի Սանկտպետերբուրգ

ատուիրանաւ - զտասներորդն կիսէ ի լրութիւն թուոցն, {Գիրքս} այս ընծայի յուսումն մանկտւոյն ի կրօնական մասին,

ու ղանդի նման, Իմ նանն ինձ ո՞նց ա պահել, - ծալած {գիւլբանդի} նման, Կանգնել եմ ախա բախա, - շաւաղուս տուտը կախ

լումը " (եր. 74). Խնձոր ունիմ կծած ա, ջան, {գիւլում}, ջան, ջան, Չորէք կողմն էրծաթած ա, ջան, ծաղիկ

ծաղիկ, ջան, ջան, Ախպերս ուզեց չի տուի, ջան, {գիւլում}, ջան, ջան, Ասի եարի ղրկած ա, ջան, ծաղիկ, ջա

ի հետ: Օրինակի համար գնում ենք այստեղ նորա " Ջան {գիւլումը} " (եր. 74). Խնձոր ունիմ կծած ա, ջան, գիւլո

լիս, 1852, հրատ. Թանգարանին վերծանութեան յՕրթա- {գիւղ} ։ Խորենացի քերթողահայր, Պատմ. Հայոց, Ամստեր

չուեալ (Բուխայ) յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ 'ի Տուս {գիւղ} առնէ զՍտեփանոս, որում եւ Կոն անուանէին զնա. որ

։ Սոյնպէս եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն յՕրթա- {գիւղ} եւ 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցո

, ֆիզիկա, քիմիա, ընդհանուր բնական պատմութիւն, {գիւղական} տնտեսութիւն, մեքենականութիւն, կրօնագիտութիւն,

. Անգլիայի պէս հզօր եւ լուսաւոր տէրութեան մէջ {գիւղական} քահանան զրկւում է իւր ծուխից, եթէ յանկարծ մի տղա

ան հետքից հարկաւոր է տալ եւ կանոնաւոր տնտեսական, {գիւղական} եւ վաճառական գիտութիւնք, որպէսզի հաստատ հիմքերի

եծագոյն մասը պարապի երկրագործութեամբ եւ առհասարակ {գիւղական} տնտեսութեամբ, այն ժամանակ այդ ազգի ընդհանրութիւն

ք: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ են երկրագործութեան, {գիւղական} տնտեսութեան եւ այլ ամենայն տեսակ ձեռագործական արո

ւթիւն հող տալ ստրուկներին, այսինքն՝ իւրաքանչիւր {գիւղական} հասարակութեան եւ ընկերութեան, համեմատ նոցա թուին

դպէս անտէր։ Լսելով պատմում է քեզ {Գիւղական} խեղճ քահանայն Թէ այնտեղ ամփոփուած է Մեր

, ուսանող, հին հայագէտ, վաճառական, քաղաքացի եւ {գիւղական}, լսել ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանե

ւստ մարդը հարիւր արծաթ եւս կը համաձայնի ձգել, եւ {գիւղացիք} անգամ կարող են մասնակից լինել դորան: Մի՞թէ քաղաք

գիս Հայոց. կանխաբանութիւն տեառն մերոյ աստ ի սմին {գիւղաքաղաքիս} կատարի, քանզի արք ոմանք անաստուածք բերին ի Ղրիմո

, նուիրելով Սուլթանին, ստանում է Բասրայի մօտ շատ {գիւղեր}, երկիրներ եւ ստրուկներ, այնպէս, որ շուտով դառն

կօշիկները հագած, մաշել են Հայաստանի քաղաքների եւ {գիւղերի} շէմքերը՝ սորան վատաբանելու, նորան պարսաւելու,

որ բռնել են ազգային լեզուի տեղը: Հայաստանի բոլոր {գիւղերում} եւ քաղաքներում հաստատել պարզ դպրոցներ, որոնց պաշ

աքննութեան (իշխանութեան) տակ: Իսկ քաղաքումը եւ {գիւղերումը} պաշտպանութեան համար կարգուելու են առանձին մեծաւոր

աշակերտք: Ովին են խաբում. թո՛ղ գնան իւրեանց {գիւղերումը} պարծենան շինականների առաջեւ, բայց մի օրինաւոր ըն

լու: Այս առատութիւնը անձրեւի պատճառ էր տուել մեր {գիւղի} շինականներին՝ հրատարակել նանրահաւատութենից յառաջ

ից: Պիտի իմանալ, որ իմ կեանքը մի հիւսիսային {գիւղի} մէջ շատ միօրինակ է եւ միայն մխիթարութիւն մնացել է

ի յունուար ամսոյ 23-ին պատահելով Սատանի հայ Շումէ {գիւղի} մէջ, տեսայ մի զարմանալի անասնանոց, թէպէտ վաղուց

ողջ երեք օր վերջին։ Ելայ ու գնացի մեր {գիւղին} մօտիկ Գեղեցիկ մի դաշտ, դրութեամբ փոքրիկ,

ղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու նշանակում էր մի {գիւղում} վարժապետ եւ հաւաքում էր նորա մօտ մի քանի աշակերտք

չլինելը, բայց թէ, առանց մեր ձեռնարկութեան, մի {գիւղում}, մի գոմի մէջ, երեւում էր մի տիրացու՝ ահագին գա

բնակութիւն, եւ ահա գտանւում եմ ես մի հիւսիսային {գիւղում} ՝ ութ ամիս ձմեռը փակուած միայնակ եւ անմխիթար ողոր

ի, որ բնակում էր հին Կապուայ քաղաքի մօտ գտանուած {գիւղում}: Անապատականը ընդունում է սորան իւր մօտ, կրթում

, երբ բնակւում էինք ամառը միասին կոմս Շերեմետեվի {գիւղում} ։ Բայց մեք, տեսանելով նորա առողջութեան թուլութիւ

առ ոտս բժշկին, եւ տէր Յարութիւն գտանի ի շրջակայ {գիւղօրայս} քանզի տէր Յուսկա դրութիւնն կարօտ է աստուածային օգ

ազգէն Հայոց որ ՚ի Նոր Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ {գիւղօրայս} նորա ի մասին գործոյն զեկեղեցական հաշուոց եւ դ

եսցի ՚ի կորուստ, մինչդեռ ազգն մեր ի քանի տեղիս ի {գիւղօրայս} մեր չունի զեկեղեցիս, եւ մինչ զմնացուածն ի դրամոց

ակ ազգին հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ {գիւղօրայս} նորա: Յայտնեցից եւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին

" կռունկ ուստի կուգասը " եւ Քեօռօղլուի " Այվազըն {գիւմիշ} բչաղը"։ Քեարամի եւ Աշըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է

յց Համալսարանը այն ժամանակուայ հռչակաւոր իրաւաբան {Գիւմուլէնի} խորհրդով բողոքեց այս բանի ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պար

, որ եղեւ ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս աբբա {Գիւվեր} Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է

անիւ եւ թէ գրով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի {գիւտ} իրաւանց ազգին մերոյ, որ ի Նախիջեւան: Յանձն ա

նօթութիւնս եւ զամենայն ՚ի վար արկանել զհնար առ ի {գիւտ} այնոցիկ հրիտանաց, յայս սակս, դիմեալ առ արժանապ

ւել իցէ քան զծախս, զոր անհրաժեշտ պիտի առնել առ ի {գիւտ} կորուսելոցն: Այլ զայսմանէ գրեցից զկնի, եւ ընդ դ

զազգն ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսանել, առ ՚ի {գիւտ} բարեկենդանութեան կամ ի զովացումն փառասիրական դժոխ

առ վայրկեան եւ ապա որպէս զխելակորոյս դեմ են առ ի {գիւտ} հնարից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ եթէ զքարի փշրե

ղաղակով։ Եւ յօժարութեամբ գուցէ միտքդ բերես, {Գիւտ} կաթողիկոսի եղբօրորդու երանելի Յովհաննի, Սեւուկի

մենայն իմաստս, որ ինչ ժամանակի բանականութեանն էր {գիւտ} ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ գնալ յԱթէնս առ աշակերտ

Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը, որ գրեթէ մեր օրերի {գիւտ} է եւ այլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակներ եւ լուսեր,

իցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն երանելւոյն Յովհաննու {Գիւտայ} կաթողիկոսի եղբօրորդւոյն, քեզ Տեառն 'ի Սեւկոյ դրա

նքեն Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց զկնի {Գիւտայ}, եւ Խոսրով: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս

որ իր աստեղարաբշխական եւ բնագիտական յաւիտենակա՜ն {գիւտերի} պատճառով, այլեւ Կոպերնիկի տիեզերական համակարգութ

Այն մատանու խաղը, որ յիշեցինք, շատ անաջող {գիւտերից} մինն է, շատ անտեղի անցք եւ բոլորովին խելքի հակառ

էին բերանից հանելու, թող թէ պղծելով Գուտտենբերգի {գիւտը} հասարակութեան հրատարակելու: Չգիտեմ, արդեօք ստան

ձայն նշանակող տառերը, հնարաւորում էր տպագրութեան {գիւտը}, որով պիտոյ է ազատուէր մարդկային միտք ու բանական

նէ գրականութիւն, Դուք թագաւորէք ի վերայ բովանդակ {գիւտից} մարդկային հանճարոյ: Գրականութիւնն ողջոյն ի ժամու

քօ՛ք ունել զկեանսն յաւիտենականս"։ Աւետ. Յովհ. {գլ}. Ե, համար 39։ § 4. Բնագրում այսպէս է այդ վ

անարգէ, իբրեւ զբերան իմ եղիցես"։ Մարգ. Երեմ. {գլ}. համար 19։ Մեր Աստուածաշնչի վկայութիւնը, որ բե

ցն, որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա ", Աւետ. Ղուկ. {գլ}. Դ. համար 22։ § 6. Պ. Էմինը, որ, " Ղազա

ից Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն նորա Նոր"։ Յայտն. {գլ}. Գ. համ. 12։ Թէ մեր բազմերախտ եւ առաքելանման

առ ամենայն մարդիկ յամենայն ժամ " (Գործք Առաք., {գլ}. ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ թւում է՝ Թղթի յառաջաբա

իտանք եմք, զոր պարտեա՛քն առնել արարաք " (Ղուկ. {գլ}. ԺԷ, համ. 10)։ § 11. " Զի այնպիսիքն սո՛ւ

ոց իւրեանց " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր. {գլ}. ԺԱ, համ. 13-15)։ § 12. " Քանզի ոչ եմք ի

Քրիստոս խօսիմք " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. {գլ}. Բ, համ. 17)։ " Յոր ինչ ոք համարձակիցի,

'ի ձեռաց նորա"։ Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. {գլ}. ԺԱ, համ. 21-33։ Բացի սոցանից, եւ ուրիշ տ

անդ առ ընտանիսն հաւատոյ ". Թ. Պաւղ. առ Գաղատ. {գլ}. Զ, համ. 10։ Իններորդ դարում ծաղկած հրաշալի Մ

. " Եւ համարիմ կղկղանս " (Թ. Պաւղ. առ Փիլիպ, {գլ}. Գ, համ. 8)։ § 15. Բնագիրը. " Առն եղեալ

ամ ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. երկր. {գլ}. ԺԱ, համ. 1 եւ 16)։ § 17. Բնագիրը. " Զկ

մ յԵրուսաղէմ, տեղեակ են " եւ այլն. Գործք Առաք. {գլ}. ԻԶ, համ, 4։ § 18. Այստեղ բնագրում այսպէս

ւ բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " (Իմաստութիւն, {գլ}. Բ, համ. 24), ուստի մենք համարձակուեցանք գրչ

ր իմոյ զի սպանից զՅակովբ զեղբայր իմ ". Ծնունդք, {գլ}. ԻԷ, համ. 41։ Նօտր գրով տպուած խօսքերը հրէակա

զՅովսէփ Իսմայելացւոցն քսան դահեկանի ". Ծնունդք, {գլ}. ԼԷ, համ. 28։ § 30. " Եւ բամբասեցին Մարիա

ւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ էր " (Թիւք, {գլ}. ԺԲ, համ. 1-10)։ § 31. Տե՛ս Առաջին Թագաւ

եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա զդեւս " (Աւետ. Մարկ. {գլ}. Գ. հ. 22)։ " Իսկ փարիսեցիքն ասէին, թէ իշխա

թէ իշխանաւ դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Մատթ., {գլ}. Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք հանէ դա զդեւս, եթէ

, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւաց " (նոյն, {գլ}. ԺԲ., համ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւ

աւ իշխանաւն դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Ղուկ., {գլ}. ԺԱ., համ. 15)։ § 33. " Ընդէ՞ր ընդ մաքս

ս եւ ընդ մեղաւորս ուտէ վարդապետն ձեր " (Մատթ., {գլ}. Թ., համ. 11)։ " Զի՞ է զի ընդ մեղաւորս եւ ը

ւորս եւ ընդ մաքսաւորս ուտէք եւ ըմպէք " (Մարկ., {գլ}. Բ., համ. 16)։ " Ընդէ՞ր ընդ մաքսաւորս եւ ըն

աւորս եւ ընդ մեղաւորս ուտէք եւ ըմպէք " (Ղուկ., {գլ}. Ե., համ. 10)։ " Ընդէ՞ր սա զմեղաւորս ընդուն

սա զմեղաւորս ընդունի եւ ուտէ ընդ նոսա " (նոյն, {գլ}. ԺԵ, համ. 2)։ § 34. " Յայնժամ մատեան առ

ահեմք յաճախ եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (Մատթ., {գլ}. Թ., համ. 14)։ " Ահա այր կերող եւ արբեցող,

ող, բարեկամ մաքսաւորաց եւ մեղաւորաց " (Մատթ., {գլ}. ԺԱ, համ. 19. Ղուկ., գլ. Է, հ. 34)։ "

աւորաց " (Մատթ., գլ. ԺԱ, համ. 19. Ղուկ., {գլ}. Է, հ. 34)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու եւ

եցիքն պահեն եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (Մարկ., {գլ}. Բ., հ. 18)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու պ

արիսեցւոցն, եւ քոյքդ ուտեն եւ ըմպեն " (Ղուկ., {գլ}. Ե, համ. 33)։ § 35. " Ո՞չ բարւոք ասեմք,

Սամարացի ես դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " (Յովհ., {գլ}. Ը., համ. 48)։ Տե՛ս նոյնպէս Յովհ. գլ. Է,

հ., գլ. Ը., համ. 48)։ Տե՛ս նոյնպէս Յովհ. {գլ}. Է, հ. 20, Ը. 52. Ժ. 20. Մարկ. Գ. 30։

եւ այնպէս չէր նման վկայութիւնն նոցա " (Մարկ., {գլ}. ԺԴ. հ, 55-58)։ " Խռովէ զժողովուրդս, ուսուց

տան, սկսեալ 'ի Գալիլեէ մինչեւ ցայսր " (Ղուկ., {գլ}. ԻԳ., համ. 5)։ " Գտաք զսա զի թիւրէր զազգս մ

եւ ասէր զանձնէ թէ Քրիստոսն իցէ թագաւոր " (նոյն, {գլ}. նոյն, հ. 2)։ § 37. " Քանզի գիտէր թէ առ

արենէ արդարոյդ այդորիկ. դուք գիտասջիք " (Մատթ. {գլ}. ԻԷ, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս եւ Մարկ., գլ. ԺԵ.

Մատթ. գլ. ԻԷ, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս եւ Մարկ., {գլ}. ԺԵ., հ. 10, Ղուկ. ԻԳ., համ. 4, 14, 15

ւք, եւ ըստ ձերոց օրինացն դատեցարուք " (Յովհ., {գլ}. ԺԸ., համ. 31)։ § 38. Բնագրում ասած է.

յ է ամենայն, որ կախիցի զփայտէ " (Երկր. Օրէնք, {գլ}. ԻԱ, համ. 23)։ Իսկ խաչուիլը համարւում էր փայ

զոր դուքն սպանէք կախեալ զփայտէ " (Գործք Առաք., {գլ}. Ե, համ. 30)։ " ԸզՅիսուս որ 'ի Նազարեթէ՛ զոր

եւ զօրութեամբ... սպանին կախեալ զփայտէ " (նոյն, {գլ}. Ժ., համ. 38-39)։ Այս պատճառով Պաւղոսը ասու

կախեալ կայցէ զփայտէ " (Թուղթ Պաւղ. առ Գաղատ., {գլ}. Գ, համ. 13)։ Մեր ուսումնական եղբարքը չնեղան

ն իմ պահեցին, ապա եւ զձերն պահեսցեն " (Յովհ., {գլ}. ԺԵ., հ. 20)։ § 40. " Եթէ զտանուտէրն Բէ

ին. ո՛րչափ եւս առաւել զընտանիս նորա " (Մատթ., {գլ}. Ժ. համ. 15)։ § 41. " Տեսեալ որդւոցն Աստ

ց կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին " (Ծնունդք., {գլ}. Զ, համ. 2)։ § 42. " Եւ ահա այր Իսրայէլա

անուն կնոջն Մադիանացւոյ հարելոյ Քազբի " (Թիւք, {գլ}. ԻԵ, հ. 6-8, եւ 10-15)։ " Ապա եկաց 'ի մէջ Փ

րուածոցն յայնցանէ քսա՛ն եւ չորք հազարք " (Թիւք, {գլ}. ԻԵ, համ. 1-3, 5 եւ 9)։ " Եւ մի՛ պոռնկիցուք

չորք հազարք " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ. {գլ}. Ժ, համ. 8)։ " Պղծեցան նոքա 'ի Բէլփեգովր...

շատ պիղծ բան։ Կամեցողը թող կարդայ, Երկր. Թագ. {գլ}. ԺԴ, համ. 1-22, 27-29 եւ 32։ § 45. " Եւ

ւրէք գտանէր, զի փոխեաց զնա Աստուած " (Ծնունդք, {գլ}. Ե, համ. 24)։ § 46. " Եւ օրհնեաց Աստուած

արուք եւ լցէք զերկիր եւ տիրեցէք դմա " (Ծնունդք, {գլ}. Թ, համ. 1)։ § 47. " Եւ ահա կառք հրեղէնք

վերացաւ Եղիա շարժմամբ յերկինս " (Չորրորդ Թագ., {գլ}. Բ, համ. 11)։ Այստեղ յայտնում ենք ընթերցողին

ելով, այստեղ էլ վախճանեցաւ (Տե՛ս Չորր. թագ., {գլ}. ԺԳ, համ. 20)։ § 48. Ամենայն որ հայի 'ի

, անդէն շնացաւ ընդ նմա 'ի սրտի իւրում (Մատթ., {գլ}. Ե, համ. 28)։ § 49. Պաւղոսը ինքն է վկայո

ընդ ձեզ խօսի " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր., {գլ}. ԺԳ. համ. 3)։ § 50. " Այսուհետեւ աշխատ ո

'ի մարմնի իմում կրեմ " (Թ. Պաւղ. առ Գաղատ., {գլ}. Զ., համ. 17)։ " Լնում զպակասութիւն նեղութե

եանցն 'ի մարմնի իմում " (Թ. Պաւղ. առ Կողոս., {գլ}. Ա, համ. 24)։ Ամենայն Հայոց եկեղեցին մեր բազ

գիտունս օրինաց խօսիմ " (Թ. Պաւղ. առ Հռովմ., {գլ}. Է, համ. 1)։ § 52. Բնագրում ասած էր. "

պոռնկութիւն " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., առաջ., {գլ}. Ե, հ. 1)։ Որ միեւնո՛յն է, գրե՛թէ բառ առ բա

սցի մի՛ 'ի միջի ձերում " (Թ. Պաւղ. առ Եփես., {գլ}. Ե, համ. 3)։ § 54. " Ամենայն պոռնիկ, կա

ւն յարքայութեանն Քրիստոսին եւ Աստուծոյ " (նոյն. {գլ}., նոյն. հ., նոյն)։ § 55. Բնագրում անու

մեղք, որ մահու չափ են " (Թուղթ Յովհ. Առաք., {գլ}. Ե, համ. 16-17)։ § 56. " Վասն այդորիկ աս

յսմ աշխարհի, եւ մի 'ի հանդերձելումն " (Մատթ., {գլ}. ԹԲ, համ. 31-32)։ " Ամէն ասեմ ձեզ, զի ամենա

, այլ պարտապան լիցի յաւիտենիցն մեղաց " (Մարկ., {գլ}. Գ., համ. 28 եւ 29)։ " Եւ ամենայն որ ասէ բա

զՀոգին Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի նմա " (Ղուկ., {գլ}. ԺԲ., համ. 10)։ Պաւղոսը Հոգւոյն Սրբոյ հայհո

ուտիցէ զհակառակորդսն " (Թուղթ Պաւղ. առ Եբր., {գլ}. Ժ, համ. 26-27)։ Անթողլի է համարում այս մեղք

կում։ Կարդացողը կարո՛ղ է տեսնել այդ առակը Մատթ. {գլ}. ԻԵ, համ. 1-12։ § 58. Սաղմոսիցն է փոխ առն

մի ցնծասցեն դստերք անթլփատիցն " (Երկր. Թագ., {գլ}. Ա, համ. 17 եւ 20)։ Այս Գէթը եւ Ասկաղովնը

ւ զցորեանն ժողովեցէք 'ի շտեմարանս իմ " (Մատթ., {գլ}. ԺԳ, համ. 29-30)։ § 63. " Եւ հնձողքն հրե

։ § 63. " Եւ հնձողքն հրեշտակք են " (Մատ., {գլ}. Ժ, հ. 39)։ " Եւ առաքեաց Տէր Աստուած հարցն ն

րա եւ անգոսնէին զբանս նոցա " (Երկր. Մնացորդ., {գլ}. ԼԶ, համ. 15-16)։ " Եւ առաքեաց Աստուած հարցն

եւ արհամարհեցին զհրեշտակս նորա " (Առաջ. Եզր., {գլ}. Ա, հ. 50-51)։ " Եւ ասէ Անգէոս հրեշտակն Տեառ

'ի հրեշտակս Տեառն ցժողովուրդն " (Մարգ. Անգ., {գլ}. Ա, համ. 13)։ " Զի շրթունք քահանային զգուշաս

զի հրեշտակ Տեառն ամենակալի է " (Մարգ. Մաղաք., {գլ}. Բ. համ. 7)։ § 64. " Ես ասացի թէ աստուած

Մովսէս ահա ետու զքեզ աստուած Փարաւոնի " (Ելք., {գլ}. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է. ես ա

գրեալ է. ես ասացի թէ աստուածք իցէք " (Յովհ., {գլ}. Ժ, համ. 34)։ § 65. Բնագիրը այսպէս է ասո

աստան ընդունելոց եմք " (Թ. Կաթ. Յակ. Առաք., {գլ}. Գ, համ 1)։ § 68. Բնագրում ասած է. " չլս

դատապարտէաք " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ., {գլ}. ԺԱ., համ. 31)։ (Դատապարտէաք խօսքը պիտի կր

այնորիկ ելանէր դատաստանն թիւր " (Մարգ. Ամբակ. {գլ}. Ա, համ. 3-5)։ Հարազատ թարգմանութիւն է յունա

եցայ եւ սկսան յարուցանել բանս " (Մարգ. Եզեկ., {գլ}. ԳԺ)։ Պ. Էմինը մի կողմից կարծում է, թէ Թղ

անունը եղածը մեզ իմացնում է (Խոր., Գիրք Գ., {գլ}. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախտն էլ մի վանքի անո

եղածն էլ յունական լեզուիցն է մտել, ինչպէս Եբր. {գլ}. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " Եւ բանից գլուխ խօ

)։ Բայց սակայն յունական Télos բառը, որ Ժողովողի {գլ}. ԺԲ, համ. 13 թարգմանուած է " վախճան բանիս " -

ուած է " վախճան բանիս " - telos logou, եւ Յովհ. {գլ}. ԺԳ, համ. 1 " իսպառ սիրեաց զնոսա " - eis telos

sen autus Տիմոթէոսին գրուած Պաւղոսի Առաջ. թղթում {գլ}. Ա, համ, 5, թարգմանուած է գլուխ. " Քանզի գլո

է. "Եւ Համան գնաց 'ի տուն իւր գլխարկեալ" (Եսթեր, {գլ}. Զ., հմ. 12), որ չէ ցոյց տալիս որոշակի կամ գլուխը

ջ։ Ստոյգ է Փաւստոս Բիւզանդացին (դպր. Գ., {գլ}. ԺԴ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ վանքի, վրայ խ

923 երեսից մինչեւ 932 երեսը։ Յովհ. ԺԷ {գլ}., 17 համար։) Պարկեշտութիւնը թոյլ չէ տալ

եան եւ երգարանաց բանաւորաց" (Խորեն., Պատմ. Հայոց, {Գլ}. 3)։ Ճշմարի՛տ է։ Հայերը սովոր էին միշտ կարդալ

բանաւորաց ", Խորեն., Պատմ. Հայ., գիրք Ա, {գլ}. 3: Ծանիջի՜ք զճշմարտութիւն, եւ ճշմարտու

են իսրայէլացիք " (թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, {Գլ}. Թ, համար 3): Թո՛ղ չկարծուի, թէ մենք տգ

մ է լսուելու համար։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՒԱԾ {Գլ}. VI Նոր լեզուի մշակութիւնը չէ կարելի առաջ տան

ովորութիւն, ինչպէս տեսնում ենք Հռովմի կրկէսում - {գլադիատորներին} (ըմբիշ), որ առաջ միայն ստրուկների գործ լինելով

պա ինձ համար մի օրինակ ճարիր, հավանաբար, այստեղ {Գլազունովի} մոտ կա, Սադովայա փողոցում: Ի դեպ, ես շարունակ

կոչեցան յանուն սրբոյն Յակոբայ. այսպէս եւ Զենոբ {Գլակ} ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զպատմութիւն

անդացին (դպր. Գ., գլ. ԺԴ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ {Գլակայ} վանքի, վրայ խօսելով կոչում է նորան եւս "Մայր եկեղ

իմ տկարության պատճառով, խորհրդով Վանավինսկուն եւ {Գլեբովին}, գնում եմ սահմանից դուրս, այս բանը հարկավոր էր

ան, Թեւ ի թեւ հէգ կուսութիւնք Սուրան {գլին} տագնապաւ, Եւ լուր լինի դատակնիք՝ " Ա

րորդ Գերմանիայի կայսրը, ցուրտ ձմեռան մէջ երեք օր {գլխաբաց} եւ ոտաբոբիկ կանգնած եկեղեցու դռնումը, պիտոյ է ապ

Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է։ Ցրտում, {գլխաբաց}, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ ա

Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտում, {գլխաբաց}, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ ա

եցաւ նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին նորան {գլխաբաց} եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի եւ պժգալի երդմնա

, միւսին դաւ դնենք, սորա տունը քանդենք, միւսին {գլխակոր} վայր ձգենք... - Աստուած ազատէ այդպիսի դիւակա

մար ճշմարտութիւնը շատ անգամ ճանապարհ է բացել դէպի {գլխապարտութեան} սիւնը (էշաֆօդ), շատ անգամ հանել է նորան փայտակ

վերին աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղանը եւ {գլխապարտութեան} խայտառակ սիւնը ` " Դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կէան

այդ մկրատը գործածող կնոջ ամբողջ արդուզարդի, նրա {գլխասարքի} մասին: Ինչո՞ւ եք ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը ն

ավորություն եւ կրթություն, եւ որովհետեւ այդ բանի {գլխավոր} նյութը առած է նախիջեւանցոց կյանքից, վասն որո եւ

Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում, նահանգապետի եւ {գլխավոր} ոստիկանապետի թույլտվությամբ, թողել եմ իմ սեփական

լեզուն չդասավանդվի դպրոցներում, մինչեւ այդ լեզվի {գլխավոր} ճյուղերը չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ ժամանակ

արրալուծման եղանակի մասին, որ եւ կազմում է փորձի {գլխավոր} նպատակը, այն է, իմանալ՝ ա) թե յուրաքանչյուր ս

ստացման մասին քուսպից, որ մեզ չի վերաբերում. իմ {գլխավոր} նպատակն է՝ շաքար ցանել մեկ քառակուսի սաժենի վրա

ցողութիւն մեր ի պատմութիւնն գրականութեան: Ահա {գլխավորաբար} ի սկզբանէ անտի, որ ինչ ցայսօր հեղինակք մեր եւ նո

յուր գոյությամբը եւ հառաջ գնալովը իմ քաղաքացոց եւ {գլխավորապես} Ձեզ: Այդ բաների վերա հետեւյալ համարներից մինի մե

, որ դու լավ բացատրես, թե ինչպես պետք է ցանել, {գլխավորը} ՝ պետք է խոր փորել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյուր

ումնասիրել, թե ո՛վքեր են հայ բողոքականները եւ որ {գլխավորն} է, թե ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ պարոնայք միսիոներ

րակ եկեղեցին լուսաւորչական մինչ հերքեն զկարծեցեալ {գլխավորութիւն} պապին Հռովմայ եւ զանտեղի իշխանութիւն նորա ի վերայ

մէջտեղում մի ահագին սեւ կատու թաթերով բռնելով մի {գլխատած} հաւի մարմին, ուտում էր մռմռալով: Դորա մօտ դրած

մեծ շրջանագծի մէջ մի սեւ կատու, որ լափում էր մի {գլխատած} սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք պտուկ․ բայց ա

նտ է դրւում մօր հետ միասին: Կոմսը վճռում է որդին {գլխատել}, իսկ մայրը այրել կրակի մէջ: Լէոնորան, իման

ն մայր ու որդի բանտարկուածքը, հրամայում է դահճին {գլխատել} Մանրիկօն: Ազուչենան, ջլախտական ամբոխմունքից

լինելով, քնած է այդ միջոցին. Մանրիկօն տանում են {գլխատելու}... Զարթնում է Ազուչենան եւ, չտեսանելով իւր որդի

ղաղակում է... Նորան ասում են, թէ տարան Մանրիկօն {գլխատելու} ։ Նա գանչում է կոմսին դադարեցնել պատիժը, բայց կո

ենական մեռելութիւն: Աքսորուեցան, կախուեցան, {գլխատուեցան} եւ այրուեցան, բայց նոցայ հոգին կենդանի մնաց, իւ

րէզ է դուրս գալիս այն չարչարող բռնութեան ընդդէմ, {գլխատում} է, աքսորում է, ի վերջոյ, չքացնում է բռնութեան

ըստ որում յառաջ փակեղ է կրել, իսկ այժմ՝ բոլորշի {գլխարկ}, կամ երբեմն լայն վարտիկ է հագել եւ այժմ՝ նեղ.

, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ է դնել դեղին {գլխարկ} ՝ աքաղաղի փետուրներով եւ բոժոժներով, օձ, սողուն

ք, պատատեալ երեսօք, եւ այլն։ Հայկազնեան բառարանը " {գլխարկեալ} " հասկանում է ոչ "գլուխը ծածկած", այլ՝ "գլուխը կախ

թիւնը Աստուածաշնչից է. "Եւ Համան գնաց 'ի տուն իւր {գլխարկեալ} " (Եսթեր, գլ. Զ., հմ. 12), որ չէ ցոյց տալիս որոշակ

ւոր ենք համարում ծանօթաբանել, որ բնագրում ասած է, {Գլխարկեալք}, պատատեալ երեսօք, եւ այլն։ Հայկազնեան բառարանը "գ

երից աղբիւրի նման։ Նա հանեց բոլորովին ջուր կտրած {գլխարկը} եւ ամենայն քաղաքավարութեամբ սկսեց թօթափել նորան ա

էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա թաց {գլխարկը} աթոռի վերայ, հանեց վերարկուն, որից ամենայն առատ

ն, սաստիկ յուսահատուած իմ սառնութենից, վեր առաւ {գլխարկը} եւ վերարկուն եւ, անձրեւի գետօրէն թափուելուն ուշա

ոքա կարողանան այդպիսի ծանր գնով գնել կարդինալական {գլխարկը}: Մեծ յոյս ունինք վեհափառ Մատթէոս նորընտիր ծա

ասելով լցնում է քիթը թաբակով եւ, գլխին քարշելով {գլխարկը}, հեռանում է խօսողներից, որ մի այլ անօրէնութիւն

Իւր սարի բնակիչներին տխրութեամբ նայեց, {Գլխարկը} քաշելով գլխին յաւիտեան լռեց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (Ն

: Երբ աւարտել էր թէյ խմելը, վեր առաւ վերարկուն, {գլխարկը} եւ ջոխին, եւ դուրս գնաց իւր տանից: Կարդացող

ը այսպէս չէր պարոն Շահումեանցի հետ: Նա իսկոյն {գլխարկը} վեր առեց եւ գնաց, խոստանալով ուղղակի տուն դառնալ

եւ համարեայ թէ իւր սովորական անհոգութենովը հանեց {գլխարկը}, իսկոյն վերարկուն վազեց Մանուշակը որ առնու, հայ

երայ մնալով Աստուածածնի պատկերի առջեւ, կախեց իւր {գլխարկը} եւ սուրը սեղանի վերայ, եւ ուխտաւորի հանդերձով ճա

րարի եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու գլխին Կարդինալական {գլխարկը}, որ միեւնոյն ժամանակում անուանուեցաւ Լիոնի Արքեպ

ար լինելուց յետոյ աշխատում էր ստանալ Կարդինալական {գլխարկը}, վասն որոյ ամենայն կերպ ջանում էր օգնել Պապին եւ

մարդի վերայ, որ կանգնած էր թագաւորի մօտ՝ առանց {գլխարկը} հանելու։ Զինուորքը յափշտակեցին այս մարդը եւ գտան

խն է։ § 26. Արկանելի բառը, մեր լեզուի մէջ, {գլխարկից} սկսած մինչեւ օթոցը (փռուածք, խալիչայ) ամեն բան

ղեց զարդը, թխով պատեց իւր անձը, Ոսկենըկար {գլխարկներին} սեւ քօղ իջաւ ծածկոյթը: Լսեց ազնիւ, թնդաց ս

դված անգամ մեր քաղաքի մասին չեմ կարողանում գրել, {գլխացավս}, անիծված լյարդի մեծանալուց առաջացած կողքիս ցավը

ա տարաւ ինձ Շամիլի բնակութիւնը: Ի՛նչ աւելորդ {գլխացաւ} պատճառեմ՝ նկարագրելով նորա քաղաքը կամ տունը, այ

ալուածք, որոնց արդիւնքով կառավարւում էր նա առանց {գլխացաւութեան}: Պ. Շաքարեանցը, իւր բոլոր կեանքը 18 տարեկա

էթը չբերես, քեզ անցաթուղթ չկայ"։ Ինչ երկար {գլխացաւութիւն} առնենք ընթերցողներին։ Գործակատարը գնում է, մուշ

դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար բարակ {գլխացաւութիւն}: Բանն էլ այն է, որ ուրիշ խօսքերով եւ եթէ մա

, փիլիսոփայութիւն է, որ առնում են եւ այդ կերպով {գլխացաւութիւն} պատճառելով ներկայ գտնուած մարդերին, արդէն հերիք

ատ, ես առհասարակ սովորութիւն չունիմ իմ խրատնելով {գլխացաւութիւն} պատճառել օրիորդներին, - հաւելացոյց կոմսը ծիծաղել

ն Անգլիոյ, որպես զի հաճեսցի տէրութիւնն այն ազդել {գլխաւոր} կառավարութեան իւրում ի Հնդկաստան, երեսփոխան ճանա

ործեն ՚ի Սինօդին, եւ լօգիկաբար չէ մարթ խօսիլ ընդ {գլխաւոր} անդամոցն, յորոց ի ձեռին գտանի եւ երասանակ Սինօդի

կտեմբ. համարաւ 504, առ նորին պայծառափայլութիւնն {գլխաւոր} հրամանատարն կովկասեան բանակի եւ փոխարքայն Կովկասո

նդիման լինիլ նախագահին այսր կառավարութեան, այն է {գլխաւոր} ռեգիստրատորին եւ ադմինիստրատորին, որոյ ազգանունն

րէնսգէտն այն որպէս եւ այլք նմանքն նմա, պատկանին {գլխաւոր} դատարանի տեղւոյս Կորտ անուանելոյ եւ, ըստ օրինաց

27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր պատասխանի {գլխաւոր} Ադմինիստրաթորին - Հագ, ՚ի մասին կայիցն Բաբաջանեա

գ, ՚ի մասին կայիցն Բաբաջանեանի: 4. Գրութիւն {գլխաւոր} Ադմինիստրադորին Հագ ՚ի 14/26 է ամսոյն յունիսի համ

ան թէ պատկանում էր նորան. ահա իմ վաճառականութեան {գլխաւոր} սիւնը, գլխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւում են

էր նորան. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւոր սիւնը, {գլխաւոր} հաստարանը, որի վերայ շարժւում են իմ բոլոր խանութ

կանոնքը, եթէ արմատանան Հայոց ազգի մէջ, կարող են {գլխաւոր} պատճառ դառնալ ազգի հարստութեանը: - Սիրելի՛,

բանդեանցի հետ, որ, ինչպէս տեսանում եմ, պիտոյ է {գլխաւոր} աշխատակից լինի Պ. Հրատարակողին, գրում եմ ձեզ այ

ն բարբարոսութիւն ճանաչւում է մեզանում: Ծնողի {գլխաւոր} խորհուրդը եւ նպատակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատ

կ էր ստոյգ դաստիարակութենից եւ կրթութենից։ Ծնողի {գլխաւոր} ջանքը եւ փոյթը պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու լինե

ղաքի կենտրոնը, ուր գտանւում է Աւագ եկեղեցին, եւ {գլխաւոր} հրապարակը, այլեւ միւս եկեղեցիների համարեա թէ միա

, միջին թուով շատ վեր է եւ ճոխ իւր հարստութեամբ: {Գլխաւոր} պատճառը քաղաքի հետ մնալուն է ժողովրդի անդաստիարակ

որ ես " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը չեմ եւ ոչ նորա {գլխաւոր} աշխատակիցը. ես պատասխանատու եմ այն բաների մասին

ր անկախութիւնը, եւ այն բանի մէջ է նորա առաջին եւ {գլխաւոր} սխալը: Չէ կարելի առանց ծիծաղելու կարդալ, մի

ալով հետեւեալ տողերը (տե՛ս երես 443). " Մինն ի {գլխաւոր} շռայլութեանց է անունակոչական տօնախմբութիւնն, զոր

կանգնած էի մի այնպիսի տեղում, ուստի երեւում էին {գլխաւոր} պալատը եւ մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: Եւ եթէ այն րոպէ

ել յաւելուածի եւ ամբողջ շինուածքի ապահովութեանը: {Գլխաւոր} շինութեան մէջ բովանդակւում են մատենադարանը եւ մի

վերակացու կամ դաստիարակ կրօնաւորների բնակարանքը: {Գլխաւոր} շինութեան աջ ու ձախ կողմից շինած են նոյնպէս բնակո

ն ունի, սակայն շատ աղքատ է իւր բովանդակութեամբ: {Գլխաւոր} խորհուրդը " Ընծայի " յորդորել Հայերը դէպի միաբանո

նցածը, իւր ներկան եւ հոգալ ապագայի մասին: Այս է {գլխաւոր} պատճառը, որ ամենայն թշուառ վիճակ տանելի է եղել մ

ացած, նոր գրուած պատմութիւնը Հայոց կը տպէր երկու {գլխաւոր} Հայերէն բարբառներով՝ Ռուսսիայի եւ Թիւրքիայի:

ծովեզերեայ դրութեամբ: Հերիք է, որ մի երկու {գլխաւոր} եւ յարմարաւոր տեղերում սկսանի երկրագործութիւնը,

խաւոր մեղաց, թուէ զեօթն մահացուս, յարելով, եթէ {գլխաւոր} կոչեցան սոքա, աղբիւր գոլով այլոց բազմապատիկ մեղա

վ այլոց բազմապատիկ մեղանաց: Բայց յետոյ հարցանէ " {գլխաւոր} մեղքերուն ամենն ալ մահուչափ կամ մահացո՞ւ են"։ Ա

հացու են եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուանս {գլխաւոր} մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, նախանձ եւ այլն եւ

ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մնում դէպի գործի {գլխաւոր} արժանաւորութիւնը, որ, ճշմարտապէս ասելով, շատ ա

ի, օրէնքի կատարումը չափուած չէ ժամանակով, ուստի {գլխաւոր} ներգործող անձին որակութիւնքը կարող են ազդել այդ կ

առով աշխատում է համեմատութիւն գնել քրիստոնէութեան {գլխաւոր} հիմքերի եւ սիրու եւ կեանքի հասկացողութեան մէջ - հ

երբ սէրը կը լինի կրօնի կենտրոնը, բարոյականութեան {գլխաւոր} նշանաբանը: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, նորա ամբող

հոգատարքը, ո՛չ գործավարը, ո՛չ խորհրդականը, ո՛չ {գլխաւոր} պաշտօնատարները եւ ո՛չ վերակացուի օգնականները լուս

, կարողանաք այնտեղ երկար կեանք ունենալ: Երրորդ, {գլխաւոր} սխալն այն է, որ չկամ են ալով առաջին փորձովը խրատ

էր, ուրիշ էլ շատ բաներ ասելով, տուած պատասխանիդ {գլխաւոր} բանը այս արիր, թէ " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին

ական մարդ, ականաւոր տոհմից, ուղարկեցի այդ Հայոց {գլխաւոր} քահանային, այդ հոգիների հիւանդատեսին՝ ասելով.

ր վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք գրով դրել է {գլխաւոր} քահանաների վրայ, այդ, դուք ինքներդ շա՛տ լաւ տեղ

է, թէ Աղանը թէեւ եղել է Փարպեցու դաստիարակութեան {գլխաւոր} ուղղիչը, այնուամենայնիւ Փարպեցին ունեցել է նորա

արարեալ " (եր. 51), որ նշանակում է պատասխանի {գլխաւոր} բանը, պատասխանի բովանդակութիւնը։ Այս ձեւը շատ գ

րինակ՝ " գլուխ բանը առողջութիւնն է ", փոխանակ " {գլխաւոր} բանի ", լոկ պատահական նմանութիւն է, կարծում ենք

իւնքը ստիպում են մեզ երկար բարակ խօսել։ Նախ՝ {գլխաւոր} քահանայութեան խօսքը, որպէս նաեւ քահանայապետ բառը

ը բացառոցաբար տրւում են կաթողիկոսների, որովհետեւ {գլխաւոր} քահայութեան (որ նո՛յն է եւ գլխաւոր քահանայ եւ քա

ի, որովհետեւ գլխաւոր քահայութեան (որ նո՛յն է եւ {գլխաւոր} քահանայ եւ քահանաների գլխաւոր. ըստ որում մեր լեզ

եան (որ նո՛յն է եւ գլխաւոր քահանայ եւ քահանաների {գլխաւոր}. ըստ որում մեր լեզուի մէջ վերացեալ անունները շատ

սխալւում։ Մենք ընդդէմ չենք եւ չենք մերժում, թէ {գլխաւոր} քահանայութեան կամ քահանայապետ խօսքերը չէ կարելի ե

ենք եւ չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց լեզուի մէջ {գլխաւոր} քահանայութեան, կամ գլխաւոր քահանայ, կամ որ նոյն

, թէ Հայոց լեզուի մէջ գլխաւոր քահանայութեան, կամ {գլխաւոր} քահանայ, կամ որ նոյն է՝ քահանայապետ բառերը, մի

ում։ Երկրորդ, դնենք, թէ կարելի է այս տեղում {գլխաւոր} քահանայութեան խօսքը կաթողիկոս հասկանալ, բայց եւ

նթարկւում էր այս Կօմիտետի իշխանութեանը։ Կօմիտետի {գլխաւոր} գործակատար, պետական Քարտուղար քաջափայլ Պարոն Վլա

, անձանձիր աշխատութեամբ եւ եղբայրական ջերմ սիրով {գլխաւոր} գործակատար գտանուեցաւ այս մեր պատմած բոլոր բաների

ւթիւնից, սատանայի պալատի մէջ կարգուած է տնտես եւ {գլխաւոր} խոհարար. նա կառավարում է խոհարանը, ապսպարում է

համար, առաջինը, որ տաք է, երկրորդը ` խաւար եւ {գլխաւոր} ՝ խաւար լինելը, որովհետեւ դա մեր բոլորի ծնողն էր

անը, գրականութեան մեծ դեւը եւ ամուսնական գործերի {գլխաւոր} կառավարիչը: Բացի սորանից այսօր տարեգլուխ է մի քա

ամբութիւններից յետոյ ես քաշուեցայ դէպի Փարիզ - իմ {գլխաւոր} բնակութիւնը, եւ սրտիս նեղութենից գրեցի ուսումնակ

կումը այս բանը շատ ընդունելի է եւ շնորհակալութեան {գլխաւոր} ցոյց դէպի այն մարդը, որ հրաւիրում էր նստել: Բու

վիպասանութիւն է, Ձեր մռայլութիւն: Վիպասանութեան {գլխաւոր} կանոն է, որ ամենայն բան լինի զարմանալի եւ ընդհակ

րագիրների շնորհքով, որ հնարեցի ես եւ որոնց վերայ {գլխաւոր} ոստիկան եմ Ձեր մռայլութեան պաշտօնական հրովարտակով

վերադարձել էր սատանայի մօտ, յայտնեց թէ հնդկական {գլխաւոր} եւ ծայրագոյն Բրամինը. որ շատ տարիներով ահա ծառայ

ագոյն Բրամինը, մինչեւ ես լսեմ ամուսնական գործերի {գլխաւոր} կառավարչի յայտարարութիւնը: Է Ես չկամիմ նկարա

նը: Է Ես չկամիմ նկարագրել ամուսնական գործերի {գլխաւոր} կառավարիչ դեւի արտաքին կերպարանքը. պատճառ, իմ գ

, որ Ֆիֆիքոքոյ դեւը (այսպէս է ամուսնական գործերի {գլխաւոր} կառավարչի անունը), շատ լաւ դեւ է, շատ խորամանկ

դե՛յ, որպէս վարձ երկրի վերայի ամուսնական գործերի {գլխաւոր} կառավարչի աշխատութեանը, հրամայիր ոսկեզօծել սորա

ց եկաւոր, Մերոյս ցեղի շառաւիղ Է Բրամին {գլխաւոր}. Յաւուրց անտի մանկութեան Առ դրան կացեա

ղօթքի պէս իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր {գլխաւոր} պարտականութիւնն է եկեղեցիք շինել, եղած եկեղեցինե

, երկու յարկով բաւական ընդարձակ տուն, եւ այս տան {գլխաւոր} արժանաւորութիւնը էր այն, որ միեւնոյն ժամանակ պատ

ս որ, եթէ ես չլինէի, պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, {գլխաւոր} պատճառն է այս բոլոր բաների: Նորա կինը, թէեւ գեղ

պարոնը, - կոչի՛ր շուտով Գրիգորը: - Գրիգորը {գլխաւոր} գործակատար էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա ձեռքում

հոգի ունի, ինչպէս ասացիր, բանականութիւն ունի եւ {գլխաւոր} սոցայ մէջ, սոցայ դատաւոր եւ առաջնորդ, խիղճ ունի

ի-օղլուին յանձնուեցաւ Մանուշակի առողջութեան մասին {գլխաւոր} հոգաբարձութիւնը: Թիւթիւնճի֊օղլու տիկինը, իւր

յառաջ: Մի փոքր ժամանակ պտուկին նայելուց յետոյ, {գլխաւոր} պառաւը ասաց մի զզուելի ձայնով, - " առաջին գնդակը

պտուկին: Մի քանի վայրկեան անցանելուց յետոյ, {գլխաւոր} պառաւը ասաց, - " երկրորդ գնդակը հալուեցաւ"։ Այս

անթարթ աչքերով նայում էին երեքը միասին պտուկին. {գլխաւոր} պառաւի դէմքը առաւել զարհուրելի էր նորա գլխի անդադ

տը: Երբ ամենեքեանքը, վայելած ու լիացած էին, {գլխաւոր} օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից եւ չցրեց իւր բա

իաբանութիւն հաստատել, որ դնէր իւր առաջեւ, որպէս {գլխաւոր} կէտ նպատակի, տարածել ազգի մէջ բոլոր հարկաւոր եւ

անից Մաթոս աղայի Ալլահվերտեան, որ յայնմ ժամանակի {գլխաւոր} ծանօթն էր տէրութեան եւ խորհրդոց նորա, այսու ճանա

ել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս թէ նոքին իսկ չէին {գլխաւոր} ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար խօ

եւ զեկուցանել առ որ պարտն էր, այլ ամենայն ինչ 'ի {գլխաւոր} նոցին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճանի բանիս յայ

այն եւ չէ ընդունում ոչինչ պատճառաբանութիւն։ Նորա {գլխաւոր} էական մասունքը բաղկանում են ամուլ եւ անպտուղ ծիսա

ղ ծիսակատարութիւնների, զոհերի, որ Հրէական կրօնի {գլխաւոր} հաստարանքն էին։ Նա տարածեց մարդկային ազգի մէջ,

ցուն միեւնոյն չափով իրաւունք եւ ազատութիւն։ Նոցա {գլխաւոր} հաստարանը ճշմարտութիւն լինելով, ապահովում է մարդ

ու պէս մարդուն, որ հայրն էր մեր մատենագրութեան եւ {գլխաւոր} թարգմանիչ Սուրբ գրքին, մինչեւ ի մահ հալածելուց յե

ելու ժամանակ, որ ունի իւր մէջ երկու մուտք, հինգ {գլխաւոր} տեղիք եւ մի խօսակցութիւն (dua praeludia, puncta

այս ժողովքի մէջ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք։ Նոցա {գլխաւոր} միտքը այն էր, որ փոխեն ժողովքի ուղղութիւնը, պար

երջանալի էր լինում, եւ ժողովքը դեռ չէր սկսած իւր {գլխաւոր} գործը։ Վերջապէս Ֆրանսիայի եւ Գերմանիայի Եպիս

։ Ահա՛ այս կերպով ժողովը չ'կարողացաւ հասանել իւր {գլխաւոր} նպատակին, որ էր Պապական Աթոռի եւ Տէրութեան վերան

ւ եւ նոցա խղճմտանքին տիրելու համար աշխատութենների {գլխաւոր} հիմքը։ Բայց Լօյոլա միանգամայն այլապէս էր մտածում

վճիռը՝ այս եւս յաւելացնելով, թէ որովհետեւ Կարգի {գլխաւոր} նպատակը այն է, որ քարոզէ անհաւատներին Քրիստոսի Ա

եան, չ'տպուէին այդ բոլոր կարգադրութիւնքը, Կարգի {գլխաւոր} անդամների գործադրութեան համար. այլ մարդերի համար

ը ու կանոնը։ Կարգը բաղկանում էր այս հետեւեալ {գլխաւոր} աստիճանակարգերից, այսինքն՝ I) Ունկնդիրներից կա

երկու, երեք կամ աւելի եւս տարիներ փորձուած էին։ {Գլխաւոր} անդամք իշխում էին նոցա վերայ, եւ նոքա պարտական է

օլլեգիաները եւ նորընծայական տները առաջինների նման {գլխաւոր} պաշտօն չունէին Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ էին սեպհականել

թենից։ Գտանւում էին նոյնպէս Գեներալ-Քարտուղար եւ {գլխաւոր} խորհրդական (monitor)։ Սոքա ողջը լինում էին ինք

անք իւրեանց կամեցածի պէս սրբագրել էին. մէջի եղած {գլխաւոր} բաները դուրս էր հանած, իսկ աշակերտներին պարապեցն

Առաջին յօդուածի մէջ ես արդէն ասացի, թէ Կարգի {գլխաւոր} խորհուրդը այն էր, որ ընդդէմ Վերանորոգութեններին

մասին, յանձնեց նորան Գօայի նոր շինած սերմնարանի {գլխաւոր} տեսչութիւնը, որ դարձաւ յետոյ Յիսուսեան ամենահարո

ներ, կարողացաւ համոզել եւ հաւատացնել Կայսրը, թէ {գլխաւոր} Բօնզերից մինն է տետրակի հեղինակը, որ մանաւանդ թշ

եր դնում էին եւ հիները փոխում։ Յիսուսեանների {գլխաւոր} խորհուրդը այն էր, որ ուսուցանեն Պարագուայեցիների

վեցը եւ մանաւանդ՝ Դուքս Մայէնը, որ այն միջոցին {գլխաւոր} գործակատար էր, Կարտինալ Բուրբօնը թագաւոր հրատարա

Բայց Յիսուսեանք պատասխանեցին, թէ Հ. Լաւալլետը, {գլխաւոր} իշխան լինելով, այն Յիսուսեան ընկերութեանը, որ Մ

անակին Թիֆլիզ քաղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին եւ {գլխաւոր} աղբիւրն էր համարւում, որպէս եւ այժմ չէ վերջացած

ելեան պատերազմից յետոյ ծայրայեղութեան հասան: Սրա {գլխաւոր} սկզբնապատճառը եղան ազգային-կրօնական վարչութեան մի

ր նորա լեզուի մէջ անխտիր երեւում են տարերքը երկու {գլխաւոր} ժողովրդական բարբառների, այսինքն՝ Հայաստանի եւ Տ

ւցած հակառակութիւնը բացատրվի։ Նոր լեզուի հնից {գլխաւոր} եւ հիմնական տարբերութիւնը էապէս հիմնված է բանի կա

վի մտքի ամբողջ նկարը, բայց եթէ կոպտութեամբ միայն {գլխաւոր} եւ խոշոր գոյների քամակից գնալով՝ կէս գոյները կամ

ւնին, բայց երբեմն աւելի զօրութեան կամենալով դնել {գլխաւոր} (համարուած) ներգործողների մէջ եւ անդադար նոցա մ

, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ վիճակի մէջ է դնում իր {գլխաւոր} ներգործողներին, ինչպէս են, Սօսի թագաւոր-օձ (Շա

Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է, թէ {գլխաւոր} ներգործողների վերաբերութեամբ, մի առնուած միջոցու

ամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ նոր զօրութիւն չառնու իր {գլխաւոր} հերոսի համար, նախ որ այդ հերոսը տկարանում է, վր

ս կամ այն մոմենտի համար թանձրացնում է այս կամ այն {գլխաւոր} բնաւորութիւնը, յայտնի է թէ պարտք կայ նորա վերա `

րչութեան հետ, պիտի պեյզաժ ասենք նորան: Հեղինակի {գլխաւոր} գաղափարը Սօսը եւ Վարդիթերը չէ, այլ ընդհանուրի կե

րա օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով նորա իւրաքանչիւր {գլխաւոր} մոմենտների քամակից մինչեւ այն կէտը, ուր անհատի կ

զ, եթէ դորան լեզու չխոստովանենք։ Այսօր երկու {գլխաւոր} բարբառներ մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լ

լիա, Հնդկաստան, զանազան կղզիներ, բնականապէս եւ {գլխաւորաբար} յառաջանում են դարձեալ Բրիտանիոյ մէջ հասարակ ժողով

շան։ Լօյոլայի զանազանութիւնը այլ անապատականներից {գլխաւորաբար} այն է, որ նա կարողացել է սառնասրտութենով եւ լօգի

ա պաշտօնը: Գործի կատաստրոֆը, եթէ ուղիղն ասենք, {գլխաւորաբար} հիմնուած է Արշաւրի դրժողութեան վրայ: (Արշաւիրը

ն կամ ծնողական դաստիարակութիւնը ստանում է երեխայն {գլխաւորապէս} իւր մօր ձեռքով, ուրեմն նախ եւ յառաջ հարկաւոր է մ

բաժանւում է միւսից իւր լեզուով, եւ լեզուն է, որ {գլխաւորապէս} պահպանում է ազգութիւնը: Նախիջեւանի կեանքը ոգ

արող է երեւել ազգային վաճառականութիւնը, երբ նա, {գլխաւորապէս}, Հայի առաջ բերած նիւթը եւ արդիւնքը վաճառէ, այն

ելու համար 1858-1861 թուականների հրատարակուածից) {գլխաւորապէս} պատերազմում է նոր լեզուի այն ոճերի եւ ձեւերի հետ

ր, որովհետեւ նոցայ յանձնողքը այս գործերս, գրեթէ {գլխաւորապէս} աւագ մարդերից էին: Նա ի՞նչ էր գիտում, թէ սոքա ա

որպէս նաեւ բովանդակ եղելութեանց մէջ, Ս. Ղեւոնդի {գլխաւորապէս} պաշտօն վարելը, որի անունով եւ բոլոր նահատակքը Ղե

ութեամբ ներս բերել հիւանդի կազմուաձքի մէջ, այլ, {գլխաւորապէս} հոգին: Որեւիցէ անախորժութիւն խանգարելով հոգու եւ

բանականութիւն ունի եւ նորա արժանաւորութիւնը այս է {գլխաւորապէս}, այլեւ պատկեր է Աստուծոյ: - Փոքր ինչ նման պա

գի եւ կամ ընկերութեան սկզբունքի մայրը ճանաչւում է {գլխաւորապէս} կրօնը եւ երկրորդաբար քաղաքականութիւնը։ Այն պատճա

ը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է, բայց եւ նա ինքը {գլխաւորապէս} աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։ Ի՛նչ է կրօնը եւ

տեւ Արարատեան աշխարհի ծնունդ է եւ իր գրուածքի մէջ {գլխաւորապէս} հետեւում է բուն Արարատեան առաջին հոլովման, եթէ ա

է մեր ստացեալ, կա՛մ 'ի պատճառս անհոգութեան նախնի {գլխաւորաց} քաղաքիս, կա՛մ ըստ անհասանելի կանխասահմանութեան վ

ն նշանակում։ Նոյնիսկ Խորենացու նզովքը " 'ի վերայ {գլխաւորաց} քահանայութեանն " չէ կարելի բացառոցաբար կաթողիկոսն

, այսպես եւ նզովիցն, զոր թողեալ էր գրով ի վերայ {գլխաւորաց} քահանութեանն, չերկուանամք նոյնպէս սոցա առ գրել զ

՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ էր զահաւոր նզովս ի վերայ {գլխաւորաց} քահանայութեանն, յայն սակս պարեգօտաւորք սեղանակապ

ժամ վախճանին զի՞նչպիսի ահաւոր նզովս գրով ի վերայ {գլխաւորաց} քահանայութեանդ ասացեալ է՝ ձեզէն իսկ գիտէք տեղեկա

պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես, իսկ յապահովութիւն {գլխաւորացն} քահանայութեան ի մասնաւորի, այո՛, շատանայ լոկով

ցանել ի վերայ ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ նոցին {գլխաւորացն} յետ մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ, յորոց հալած

նութիւնս առակացն Սողոմոնի, եւ Նոր Կտակարանի, եւ {գլխաւորեալ} զգործն՝ բէրէ նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ սու

անուն ընդ օդ գէթ հնչի հանապազօր: Առ ի զընթացս {գլխաւորել} բանիս ասասցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս,

եր է համարում եւ նորա կարծիքները սխալական, որոնց {գլխաւորը} Հայոց լեզուի մասին. Նազարեանցը ասել է, թէ հայոց

եւ կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում են, իսկ {գլխաւորը} բանական կեանքը, որով միայն պիտի զանազանուէր նա բ

գործուել էին իմ վերայ: Այս պատճառով իմ երազներից {գլխաւորը} ստորագրում եմ այստեղ, բայց այն պայմանով, որ դու

ան անհամաձայնութեան նշանաւոր խնդիրները, եւ ողջից {գլխաւորը}, որ բովանդակում էր իւր մէջ Քրիստոսի երկու բնութե

մն եւ դորա յայտարար ձեւերը, որոնց մինը եւ առաւել {գլխաւորը} լեզուն է, որ պիտի յարմարուի կեանքի որպիսութեանը

ով, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն պարունակում, բայց {գլխաւորը} եւ ուշադրութեան արժանին այն է, որ տպել է տալիս օ

ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, եւ {գլխաւորը} ինձ եւս պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ

էր, թէ պիտոյ է գայ մի օր, երբ նորա միաբանութեան {գլխաւորը} կամ, աւելի ուղիղ, իւր յաջորդը թղթերով ու երդում

գի բարոյականութիւն երկու աղբիւր ունի. առաջինը եւ {գլխաւորը} ՝ կրօնը, երկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ Թէեւ կարել

եւ տարերքը էին բռնակալութիւն եւ ստրկութիւն, որի {գլխաւորը}, Աստուծոյ ամենակալի երեսփոխան քարոզելով իւր անձը

թեանց, որով փառաւորուած քաջարանց նախարարքը իրենց {գլխաւորի} եւ Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին իր

անելի չէ այն ձեւը, այսինքն՝ " գլուխ " փոխանակ " {գլխաւորի} " կամ " բովանդակութեան"։ 1862 ի Վենետիկ տպած Վա

աստիճանաւորներ, որոնք ենթադրւում էին Ուխտապահերի {գլխաւորին}, սոքա՝ Գաւառականներին, իսկ Գաւառականները՝ Գեն

ն յայտնի են Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան, որոց {գլխաւորն} է աղքատութիւն իմ, որ ո՛չ ներէ ինձ չուել աստի ի Ք

ց առաքինի գործերի մէջ: Այս առաքինի հայերից {գլխաւորն} է յիշատակի արժանաւոր Մասեհ Բաբաջանեան կամ հասարակ

եւ ահա պատգամքն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ {գլխաւորն} է, զորով չկարեմք բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատե

ձեռնասուն աշակերտս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ, որոց {գլխաւորն} եւ իբրեւ իւր երկրորդ եղեւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատ

աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ {գլխաւորն} է աւելի բնականութեամբ միանան, հաւաքուին եւ կենտր

առաջին օրը Կանոնադրութեան ներկայ հակառակորդներից {գլխաւորները} նպատակայարմար էին համարում " Սահմանադրութիւն " ան

ւ ազգասէր քաղաքագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաքի {գլխաւորների} եւ ամբողջ հասարակութեան հետ, սահմանէ այս կարգերը

ատակում են Հռովմի պապին, այստեղ ճանաչում են նորա {գլխաւորութիւնը}, այնտեղ Հայոց ազգի մեծ մասը ընդունում է Քաղկեդոն

արդապետք եւ ուսուցիչք Սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ, եւ {գլխաւորք} յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Ս

բեղենէն վերապատուեալ: Յետ մահու Եզնկայ Կողբացւոյ {գլխաւորք} քահանայութեանն՝ երանելոյս տուեալ զեպիսկոպոսութիւ

րք։ Սակայն գիտել արժանի է, թէ յայս ամենայն գործ {գլխաւորքն} 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճե

ատները Տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին։ Բօնզերը {գլխաւորքն} էին այս զանազան կրօնապաշտութենների, որ ըստ մեծի

կարողացել էի ոտքս շարժել տեղից եւ ահա բազմության {գլխի} վերա շողացին երկու սուր: Շրջակա բազմությունը՝ հ

ը ե՛ւ ամոթ է, ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ, որ նա {գլխի} չի ընկել Նախիջեւան ուղարկելու Կոխինխինյան հավի մի

որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է եղել եւ {գլխի} ընկա այն ժամանակ, երբ նամակս վաղուց արդեն ուղարկ

արածութիւնը, որ, կործանուելով մի այդպիսի մարդու {գլխի} վերայ, չքացնէր նորան: Ցաւելի մտածութիւն. արդեօ

ամ իւր կեանքումը պատմում էր Մանրիկօյին իւր եւ մօր {գլխի} անցքը: Մանրիկօն գնում է դէպի վանքը եւ տեսանում է

եծամեծքը, որ գուցէ մի փոքր լաւ կարծիք ունէին ձեր {գլխի} վերայ, պիտի այժմ հասկանան ձեր անխելութիւնը՝ նայ

չում է դէպի տապանը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մինի {գլխի} վերայ աստղ եւ ձեռքում՝ քնար, ցոյց է տալիս բանաս

ր, ցոյց է տալիս բանաստեղծութեան ոգին, իսկ միւսի {գլխի} վերայ հրեղէն լեզու եւ աջոյ ձեռքում բռնած մի ջահ,

է, իսկ դուք կենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը ձեր {գլխի} վերայ է բացւում: Ձեր սակաւաթիւ լինելը, համեմատե

օտ լքեալ հէգին ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ ոք {գլխի} տեղ չունենայ, Դու բարձերըդ տաս նրան... Ու թէ շ

լ եւ տպեալ եմք արդեն։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի {գլխի}, տեսանէ, եթէ փաստաբանութիւն Այվազովսքւոյ անագան

շտ պատկեր: ՚Ւ հիւսած մազերն թուխ-թուխ {գլխի}, Կոկոն աչքը կը փայլի, Արդեօք ու՞նք

եմ. Արծաթաջրած Մազերի թելեր Իմ {գլխի} վերայ Որոշ փայլում են: Անցած իմ օրեր

խաղացութեան եւ ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցայ {գլխի} վերայ են փողփողում մասնաւորապէս: Մեր դրօշը յա

ները, որոնց գործերից որպէս թէ քաղել է ամբողջ այդ {գլխի} բովանդակութիւնը։ Եւ սոքա են այդ անունները. Խորե

ի դիւրամարս եւ այնպէս անվնաս սատանայի ստամոքսի եւ {գլխի} համար, որպէս դատարկ եւ իստակ թղթերը, որոնց վերա

. Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ պտուտելով նորան իւր {գլխի} վերայ, ձգեց սարսափելի զօրութեամբ: Ապստամբու

ներով եւ երկայն պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, {գլխի} գդակը ինն կանգուն բարձրութեամբ սուր ծայրով, որ շ

նքը, ինչ որ ես կարդում եմ, այն ժամանակ, մազերը {գլխի} վերայ ցցուելու էին: Ես երանելի մարդ եմ, - մտածո

դնել իւր արհեստը, եւ, կանգնելով պ. Շաքարեանցի {գլխի} տակ, սկսեց մրմնջել մի աղօթք, եւ երեք անգամ կրկն

, որի անունի հետ կապակից է այն հրաշալի " պղնձեայ {գլխի} " յիշատակը, - Ֆրանսիսկեան կարգի աբեղայ, Րօճեր Բ

ատապարտեցին նորան որպէս կախարդ, երեւի թէ պղնձեայ {գլխի} համար, որ խօսում էր եւ համարում էր ոչինչ պակաս,

, թթու երեսով նայեց նորա վերայ եւ երկու ձեռքերով {գլխի} ետնակողմից յառաջ շփելով իւր կիսով չափ սպիտակ մազե

չորս կողմը զարդարած մանր յակինթներով (եաղութ): {Գլխի} մազը շատ խնամքով երեք բաժանած եւ մի գէս հիւսած ըն

րկար ժամանակ կորացած նստելուց արիւնը թանձրացել էր {գլխի} մէջ: Նա բանալով դուռը, հարցրեց Մանուշակից, " հ

Շահումեանց"։ Շահումեանցը առանց խօսքի, միայն {գլխի} շարժելովը շնորհակալ լինելով Թիւթիւնճի-օղլուցը, ա

իւր միջի բաներովը, դնում են ամբողջ գիշեր հիւանդի {գլխի} տակ. միւս օրը երեկոյեան ժամանակ, այսինքն ճաշից

առով. մի կին, բռնում է մաղը իւր սարքովը հիւանդի {գլխի} վերայ, իսկ մի այլ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջրով

րակի մէջ: Պառաւները մինը միւսից այլանդակ: {Գլխի} խառնիխուռն մազերը ասես թէ պատերազմ էին կանգնել մի

. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւել զարհուրելի էր նորա {գլխի} անդադար ցնցուելուց: Նա մի քանի վայրկեան նայելով

ի մէջ. նորա մազերը կարծես թէ պատերազմի բարձրացան {գլխի} վերայ, մկնակները լարուեցան եւ երեսի ցնցողական շա

ովորեցնէին ազգերը նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցու {գլխի} վերայ. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա իշխա

ԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ Այս {գլխի} մէջ պիտոյ է քննենք Մխիթարեանց լոկ մատենագրական գո

ի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ նահապետի նուիրականը։ Այս {գլխի} մէջ պիտոյ է տեսանենք շարժողութիւն Հայկական մատենա

նագրական գործունէութեան վերայ, խոստացել էինք այս {գլխի} մէջ գնահատել այդ գործունէութիւնը՝ քննելով յառաջո

ւր ես գնում, չե՞ս տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո {գլխի} վերայ։ Գնա՛ լցուցանել քո պիղծ ցանկութիւնը, իսկ

հոգեւորք, եթէ կան, թո՛ղ այս օրից չոգան իւրեանց {գլխի} ճարը. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը եւ բարքը,

վիճակախօսքն են դուրս գալիս, որ գուշակում է նոցայ {գլխի} գալիքը: Ի հարկէ կարելի է ասել, որ պատահմունք է

ի հերոսքը: Շատ անգամ պատահում է, որ եկեղեցիների {գլխի} խաչերը լուսաւորւում են այսպիսի էլեկտրական լուսով

ջշարժութիւնը: Մանաւանդ սրտաշարժ է անմահ Գալիլեյի {գլխի} անցքը, որ իր աստեղարաբշխական եւ բնագիտական յաւիտ

ելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վելի (վայելի) {գլխի} թագը: Կաքաւը կաննել ա քարին, - կտուցը լիքը արին

ա այն մարդը, որի փորի մէջ մտել է... - Խելքդ {գլխի՞դ} է, թէ ոչ. ի՛նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - Իհարկէ,

խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ {գլխի՞դ} է, թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկ

այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու լինի {գլխիդ}. երեւի իմ բարեկամները նույնպես չեն ընդունի նրան

նձ Բէգզադէ են ասում... Լաւ նայիր, հա՛... - {Գլխիդ} դիպչի քո Բէգզադէութիւնը։ Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վ

ես արաղով շինած դէքոքտի չափը, արիւնը թանձրացել է {գլխիդ} մէջ, իսկ ջլերդ, հասուցանելով դրսի որոտմունքը,

է պէտք գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր, {Գլխիդ} հազար գիրք ժւղովել՝ բանդ գործդ ձգել անտէր։

Տօն օրերում մարդ չսպանել բնաւին. Բայց {գլխիդ} գինն ըստացել եմ յառաջուց, Լսի՛ր, ուրեմն,

ի, Տե՛ս, ինչ մեծ մեծ է բրդում, Հողս {գլխիդ}, ձեր ո՞ր գործի Համար այդպէս էք խօսում:

ած վկայագիրքը, Նախիջեւանի անունով, նույն քաղաքի {գլխին} եւ հասարակության, նույնպես եւ առձեռն պատրաստ գու

ան քաղաքը: Այս Հռովմը փորձանք դարձավ մարդկության {գլխին}: Ստրկության եւ բռնակալության փոխադարձ սկզբունքնե

փորձության որեւէ բաժակ, որ չթափեին այդ ժողովրդի {գլխին}: Մեղադրել նրանց արատների համար, որոնց մեջ, այս

ի: Չի կարելի դատավճիռ կարդալ մի որեւիցե ժողովրդի {գլխին}, ի նկատի ունենալով նրա ներկա վիճակը եւ խորամուխ

նիս մէջ, հօրեղբայրս ներս մտաւ: Իմ հօրեղբայրը իմ {գլխին} ցենզօրի նման մի բան է, շատ խիստ բարոյականութեան

ութեններից է այն, որ օրիորդքը ծածկում են իւրեանց {գլխին} բարխատեայ կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէն ժապա

միւսերը: Խաւարի զաւակները լաւ գիտեն իւրեանց {գլխին} գալիքը։ Այդ պատճառով միմիայն իւրեանց անձը պահպան

այլել սիրտը։ Երկինքը ասես թէ լաց է լինում մարդու {գլխին}: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, բայց չկայ այն ա

մի քանի կաթիլ բաժին հասած լինի եւ Պ. Իսահակեանցի {գլխին}: Ինչ որ վերաբերում է Պ. Իսահակեանցի Պեդագօգ

ղ է: - Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ իմ {գլխին}, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշ

ն են քանդել, - ասելով լցնում է քիթը թաբակով եւ, {գլխին} քարշելով գլխարկը, հեռանում է խօսողներից, որ մի

ր պարոնը ժողովում է մեր երանելի եւ սուրբ նախահարց {գլխին}, որպիսիք էին Սուրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս Խորենա

, երկաթի տրամաբանութեամբ, հարուածը իջեցուց նորա {գլխին}: - Սեպհականութիւնը գողութի՛ւն է, - ասաց նա

ւ տարի է, որ " Երեմիայի ողբ " են կարդում իւրեանց {գլխին}, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը է նորա

՝ լինում է թոյլ ու տկար. " Դու ըսպասիր նորա {գլխին} ` նա ուշ դնէ քո ոտքին ", Սովրեցնում է մեզ

ակիչներին տխրութեամբ նայեց, Գլխարկը քաշելով {գլխին} յաւիտեան լռեց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (Նուէր պարոն Կար

ին Դու դատաւոր մի՛ նստիր Խրատներով մեր {գլխին}: Վշտաբեր ակնարկութիւնք, Հեռի՜

մեն ` Իմ պէս կարծեցի. Է՛հ, քարը ձեր {գլխին} Որդիք կորստեան: ՄԱՆԿՈՒԹԵԱՆ ՕՐԵ

է"։ " Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ իմ {գլխին} Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշնա

՞նչ երեւաց՝ Մի շինուածք կիսակործան Որի {գլխին} կորացած Երկաթեայ խաչ Քրիստոսեան։

Բնութեան դարձաւ ոգին հնազանդ, Հողս միստիկի {գլխին}: Եւ այդ օրից պատմութիւնը Դառնու

հացկատակներին, Մինչ ստրուկ մարդիկ նստան մեր {գլխին} Եւ մեզ կարծում են հող իրենց ոտքի, Ու մ

ց արեամբ այս չոքած ընկեր. Վա՛յ իմ տարաբաղդ {գլխին} յաւիտեան. Չկան ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսե

Ազատութիւ՜ն, գոչեցի, թո՛ղ որոտայ իմ {գլխին}, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող դաւ դնէ թշ

, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւնը: Ամէն խելքը {գլխին} մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը

ոռոց գոչիւնը, ասէիր թէ կամենում էին կործանել մեր {գլխին} երկնքի մշտնջենաւոր սիւները: Կատաղի ալիքները, որ

ի շատ յաւելուածներով բարկութիւն են հաւաքում իրենց {գլխին} դատաստանի օրում եւ չե՛ն լսում Պաւղոսի բողոքը. "

րի փրկութեան համար մա՛րդ եղաւ, շատ անարգութեան, {գլխին} զարկելու եւ երեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակ

վիրաւորիս պիտի կարդանք, որովհետեւ միայն Փարպեցու {գլխին} էր եկել փոթորիկը, եւ նա էր վիրաւորը։ Բացի սո

տաքացրած կարմիր շամփուրը պսակ շինելով եւ ուրացօղի {գլխին} դնելով, տեղն ի տեղը շան սատակ արաւ (381 թ-ին)։

նչդեռ սատանան կարդում էր գրականութեան դեւի դատարկ {գլխին} այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը,

ոյ էր ուրախանալ: - Սեւ ուրախութիւն կը գար քո {գլխին}, եթէ չէի կարդացել... ի՛նչ օր էին ձգել քեզ քո

, որ սատանայ լինելու համար, միմիայն կոտոշ չունէր {գլխին}: Ես նայում եմ դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանք

ովեալը - լեզուն շինել է օձի լեզու, մի աման արիւն {գլխին} դրած ման է գալիս, սորա կամ նորա վերայ թափելու հա

պէս էր Մանթուխեանցի քարոզը, որ կարդաց Շաքարեանցի {գլխին}: Շաքարեանցը մի գիտնական մարդու տեղ դրած լինելով

եց Մահտեսին, - մի վերին աստիճանի ողորմելի մարդ։ {Գլխին} դրել է, թէ աշխարհի երեսին կար մի առանձին գիտութի

նոցայ ի՞նչ փոյթ է, բոլոր տան կառավարութիւնը մեր {գլխին} է, նոքա միայն գնելը գիտեն, բայց այդ գնած բաները

արտելով իւր գործը, երեք անգամ պտուտում է հիւանդի {գլխին} կապոցը, եւ դնում է ձգել ճարը նշանակուած տեղում

ազահնարքը, այդ շռայլութեան հեղինակքը: Բոլորի {գլխին} դրած էին սպիտակ եւ անուշահոտ շուշանի պսակներ ` կո

մնում է մեզ յառաջ խաղալ մեր ընթացքում, հետեւեալ {գլխին} պահելով խօսել բուն Մխիթարեանց լուսաւորութեան վերա

նէութեան արժանաւորութիւնը, որ պահել ենք հետեւեալ {գլխին}, որ եւ յառաջուց քննելով եւ իմաստասիրելով այս գոր

տ բարոյականութիւն։ Նորա քարոզները փոքր մնաց, որ {գլխին} փորձանք դառնային. կոշտ ու վատթարաբարոյ նաւաստիքը

լուանում են նորա գլուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի {գլխին} պիտոյ է դնել դեղին գլխարկ՝ աքաղաղի փետուրներով ե

ետոյ Պապը դրեց նախարարի եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու {գլխին} Կարդինալական գլխարկը, որ միեւնոյն ժամանակում անո

ժողովրդեան վկայութիւնը, դնում է ձեռքը նուիրելու {գլխին}: Եւ ինչպէ՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գործակից

Սօսի թագաւոր-օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քարափի {գլխին} աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է, թէ գլխաւոր ներգործող

պաշտօն չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը նոցայ {գլխին} է գալիս: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կեանքը հասարակ

միայն իր էրկայ սադրելով, այն խաղը կը խաղար եղբօր {գլխին}: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալով էրկայ դաւ

ք, վերեւը, երկու խօսքով մեղադրեցինք Սօսի քարափի {գլխին} աղօթելը եւ այն հերիք ենք համարում, որ վերստին չյ

ճակները հանելով առաջուց չտեսնէր Սօսի եւ Վարդիթերի {գլխին} պատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս դեռ բոլորը չէ, "

ր գօտիկ կապել ա Եղ բերէր պորտը քսենք, Զար բերէք {գլխին} ածենք Մեր Նուրինի փայը տուէք, Ուտենք խմենք քէֆ ա

ինակը, - մի աման ջուր բերում են լցնում էդ Նուրինի {գլխին}, ու երեխեքանցը բրինձ, կամ եղ, կամ ձու տալի, ո

Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատկերների վրայ Մասիսի {գլխին} միշտ նկարուած է լինում մի անհեթեթ շինուածք. առան

դորան չէր լինիլ, - այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի {գլխին} նկարուած է լինում օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: Երբ

ամ երեւցած լինիլ եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս Արագածի {գլխին} այնպէս եւ ուրիշ տեղերում: Մեր բոլոր հետաքննութիւ

երի լուռ ու անխօս գնալու մասին (Փարպի) կամ նոցա {գլխին} ձիու սանձ փաթաթելու վերաբերութեամբ (արդեօք էշի ս

սէ-դուրս խօսողներին: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ {գլխին}, - ասում է նա, - թող էնքան հաչան, հոգիները դուրս

կութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խելքը {գլխին} մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի նորա ժառանգին

ռակ կարծիքները շօշափելի փաստերով մերժելու։ Խելքը {գլխին} մարդը տեսնում է պարզ, որ հին լեզուի իրաւունքը եր

արծում ե՞ս, թէ տեղ կը հասնի եւ հինգ միլիոն ազգիդ {գլխին} հին լեզուի տրամաբանութիւնը կը հանգչի, ինչպէս " վ

ուն խօսել, որ իր չարչարողը չտեսնէ նորա խօսածը ու {գլխին} չզարկէ, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը այնպէս արա

ն է, որ պիտի բարձրանայ մի գաւազան էլ այստեղ նորա {գլխին} հասցնելու՝ " ձայնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամ

ինչ, բայց երեկվանից փայծախս ինչ-որ բան է սարքում {գլխիս}, տեսնեմ ինչ կլինի, եթե չխաղաղվի, կարելի է օգնո

ս կարծեցի, թէ ահա լարեցի Արամազդի շանթը դէպուղիղ {գլխիս} վերայ: - Հը՛մ... - արեց Շամիլը, - ձեր կրօն

ռնակալ մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի ես, եւ արիւնը {գլխիս} զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, ե՛կ խնդրեն

սքերը, յետոյ որպէս թէ մի եռացուցեալ ջուր թափեցին {գլխիս} վերայ: Թշերս այրւում էին ամօթից, որպէս կրակից:

Քար ձգեցին անարգութեան: Մոխիր ցանած {գլխիս} վերայ ` Ես քաղաքից փախայ աղքատ. Անապա

չորս կողմից. Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի գայ {գլխիս}, Բայց դողում եմ բոլոր մարմնով երկիւղից:

ս եւ կոկորդս ցաւում են: 17-ին ջերմս, մէջքիս եւ {գլխիս} ցաւերը գնացին, կոկորդիս ցաւը թուլացաւ, յոյս ուն

՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խելքս {գլխիս} է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ խելագարո

- Երեք հարիւր տասն եւ ութն հայրապետների նզովքը {գլխիս} լինի, եթէ մի մարդու եւս յայտնեմ այդ բանը, - ասա

ած, մտածելուց գլուխներս ճաքեցաւ, փոքր մնաց, որ {գլխիս} ուղեղը հոտի, թող մի փոքր հանգստանանք, ուրախանան

սակ խօսակցութիւն քեզ չի վայելում, Մանուշակ. վայ {գլխիս}, ո՞վ էր տեսել, որ աղջիկը մօր հետ իւր հարսանիքի

ում էր եկեղեցում, բայց ոչ սովորական կերպով, այլ {գլխիվայր} ։ Մոմի վերայ մի տեղում գրում էր ասեղով եւ շատ անն

իւն կայ օդի ելեքտրականութեան եւ մի մոմի մէջ, թող {գլխիվայր} եւս վառէիր։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այդպիսի բան

Ալեքսանդրիայից, տեսել էր Հայաստանի ամենայն բանը {գլխիվայր}, եւ, ապացուցանելու համար, թէ Խորենացու այդ ողբ

անունի սկզբնատառը, դարաւոր ժամանակներից սկսած, {գլխիվայր} է գրում ազգը, եւ այդ հերոստրատեան պարծանքը ուխտա

նախապաշարմունքներ, փտած սկզբունքներ եւ առհասարակ {գլխիվայր} հասկացողութիւնք պաշտելի են նոցա, խորամանկութեամբ

որութեամբ հանեց թղթակրից իւր գրածը, բռնեց թուղթը {գլխիվայր}, փռնդաց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ վերջից դէպի վեր

նորից ուրիշ տեղ... վերանորոգելու եւ բոլոր մեր {գլխից} եւ ձեր գլխից, այլեւ ազգի եւ եկեղեցու գլխից անցած

տեղ... վերանորոգելու եւ բոլոր մեր գլխից եւ ձեր {գլխից}, այլեւ ազգի եւ եկեղեցու գլխից անցածները ճշմարտու

ր մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ ազգի եւ եկեղեցու {գլխից} անցածները ճշմարտությամբ հրատարակելու համար: Հույ

ոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լինի պարոն Իսահակեանցի {գլխից}. հեռի՜ մեզանից, քա՛ւ լիցի, անաթեմա՛: Պ.

երի, ստորագրել քեզ այն տխուր անցքը, որ անցաւ իմ {գլխից}: Այսպէս, ահա, սկսանում եմ իմ պատմութիւնը, առա

մերժեց այդ հայհոյութիւքը, այլեւ հալածեց հեղինակի {գլխից} այն կախարդական լուսակամարի երեւոյթը, որի մէջ մի

առի վերայ նստած Նա բաժակն է ինձ տալիս, {Գլխից} բռնած մինչի ոտըս Երակներս դողում է։

Շա՜տ տարիներ, շա՜տ օրեր Անցան դժբաղդի {գլխից}. Շատ նեղութիւն, չարչարանք, Կրեց նա

յց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ - Յոյս, յոյս, {գլխից} մինչեւ ցած ` Վերջումը մահ է գրած:

եր ազգը Բամբասում էք անխղճմտանք, Ազգի {գլխից} ձերպէսներով Եկաւ անցաւ այնքան փորձանք...

ացած մեծ նռներ, Թաւիշապատ. խելք է թռցնում {գլխից}: Կերպարանքը կանոնաւոր ու սիրուն,

սխանատու հասարակաց օրէնքի առաջեւ: Մարդկութեան {գլխից} անցածը ուսուցել է մեզ, որ ամենայն իւր մէջ միայն

մէջ այնքան դէպքեր պատճառելով անվնաս անցել էր նորա {գլխից}: - Վերանորոգեցէք, - ասում են Ռոսսելի բարեկամ

ստիկ ձգուած կոնդակը մտաւ անցաւ ճարտարապետի դատարկ {գլխից} ամենեւին այնպէս, ինչպէս թռչում եւ անցանում է համ

բովանդակ ուսման ընթացքը մի քանի ուսանողների պարապ {գլխից}, հետքը մինչեւ անգամ չթողնելով, եւ ընկաւ ճարտարա

ելով աթոռ, որի վերայ կարելի էր նստել, հանեց իւր {գլխից} թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նո

փւում էր նորա ճակատից, եւ ամենեւին չիմանալով իւր {գլխից} անցածը, համարեց, թէ նոր է գալիս պ. Մարկոսը: Ա

վ այս խաւար մտածութեան ամպերը ցրուել իւր բարեկամի {գլխից}, ասաց. " Ես, մտանելով ախոռը, զննեցի քո արարող

յր: Եւ այս քանի տարու մէջ ի՛նչ բաներ անցկացան իմ {գլխից}. եւ այդ բոլոր անախորժութենների, վատահամբաւութեն

առների էր ման եկել իւրեան (Մանուշակը) մի կերպով {գլխից} ցանելու. պատճառ, Մանուշակը մտածում էր, թէ յայտ

միրգերը եւ դրօշակները եւ քսում է հիւանդի վերայ, {գլխից} բռնած մինչեւ ոտքը. այստեղ հիւանդին ասում են, որ

է այսպէս. - Ես էգուց պիտի հրամայեմ թշնամիների {գլխից} աշտարակ շինել, քեզ այն շնորհը կ՚առնեմ, որ քո գլ

ոճերի քամակից գնաք, միշտ անպակաս պիտի լինին ձեր {գլխից} այս տեսակ փորձանքներ. ձեռք վեր առէք դոցանից եւ ա

այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինքը իր թշուառ {գլխից} տեսութիւնք եւ համակարգութիւնք է հնարում ընդդէմ բն

ւնքը, այլեւ պատմական դէպքերը, որ անցան մեր ազգի {գլխից} ։ Ուրանալով այս դէպքերը պիտի անշուշտ հաւասարէինք

ցի սորանից, այն բանը, ինչ որ անցել է մեր լեզուի {գլխից}, ո՞ր ազգի լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բո

ինչ որ անցել է մեր լեզուի գլխից, ո՞ր ազգի լեզուի {գլխից} չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ նոցանով խճողել ո

գիշերը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները Սինայի {գլխից} եւ Մովսէսի պատուէրները այնքան ազդեցութիւն չունէին

ւածներ, սարսափելի փոթորիկներ, որ անցան մեր ազգի {գլխից}, բայց որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ

դ ա"։ Բագրատ աղայի գլուխը խնամի Յարութիւնի {գլխիցը} շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ

եսանում էի այն գեղեցիկ օրիորդը, որ խելքս առել էր {գլխիցս}: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը ամբողջ գիշերը

ւմ Սուրբ գիրք բռնած, իբրեւ ուղղափառութեան նշան՝ {գլխների} վերայ վարդի պսակներով եւ ի պատիւ Աստուածամօր եւ ա

ալիս նորադարձերին խոստովանելուց յառաջ մոխիր ցանել {գլխների} վերայ, որ ստացած էր կովի թրիքից, աղջիկներին ներ

տը եւ սուրբ ձեւանալով նստում են մի անկիւնում եւ, {գլխներին} հաւաքելով մի քանի թերահաւատ մարդիկ, ծակ մարգարէո

Ապաշխարողքը ապաշխարութեան օրերում մոխիր էին ածում {գլխներին}, որ ստանում էին կովի այրած ապականութենից։ Ինչ ժ

շատակարանիս մէջ, Բէգզադէն է: Բէգզադէն չդարձաւ, {գլխներիս} փորձանք դարձաւ, կարող էք ասել՝ ի՞նչ պիտոյ է առն

իւրեանց մեղքերը, պատմել ինչ որ բոլոր կեանքերումը {գլխներից} անցել էին։ Այսպէս ահա՛ արդէն նուիրեալ Յիսուսեանն

ուապետի, յօրէ՝ յորմէ հետէ եբարձ Տէր զՏէրն մեր ի {գլխոյ} մերմէ, փոքրիկ հօտս այս պարարի յուսով տեսութեան ե

աւերացուցեալ ստորագրութեամբ Նախիջեւանայ քաղաքական {գլխոյ}, ամենահպատակութեամբ խնդրեմ ի սմին խնդրոյ արձակեա

եանց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սրբազան {Գլխոյ} իւրոյ՝ յայտնելով նմա զպահանջողութենէ Հոգևոր Կառա

ն Էջմիածին Նորին յարգութեան պ. քաղաքական {գլխոյ} Նոր Նախիջեւան քաղաքի 52. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ Հ

րիտակաց Նորին յարգութեան պ. քաղաքական {գլխոյ} Նոր Նախիջեւան քաղաքի 54. ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՍՎԱՃԵ

21/24 Հունվարի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ, ՊԱՐ

12/24 Հունվարի, 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ՊԱՐՈՆ

կան 8/20 փետր. 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ Պ. ԿԱՐ

րվ. 6 մարտի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶ

, 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։ ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶ

լիսի 1861, Կալկաթա 8 Օգոստոսի ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾԱՐՈՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ {ԳԼԽՈՅ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱ

ԾՆԻ ԵՎ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական {գլխոյ} Նոր Նախիջեւան քաղաքի 'ի Կարապետէ Հայրապետեանց՝

ահովեալ Հոկտեմբեր 10 100 Նախիջեւանայ քաղաքական {գլխոյ}, ի մասին հնդկ[ական] հրի[տակաց], ապահովեալ 101

26 114 Եզեանցին, Ամատունու հետ 28 115 Քաղաքական {գլխոյ} Ն. Նախիջ[եւանայ], կաթ[ողիկոսի] թղթ[ով] 116 Հայ

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: Թէ ոյր չիցէ {գլխոյն} տեղի, Եւ դու նմա զքո բարձս... Թէ

եալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ {գլխով} ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի խելապատակս գուցէ գործ

ջ գրիչը, եւ ահաբեկ լինելուցը բոլորովին դողդոջուն {գլխով} ու ձեռքով մի բան գրում էր ծունկի վերայ մի տետրակի

որ խելքիդ տէր ըլնիս, Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը {գլխովդ} պտիտ գայ, Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսիս մի

ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ գրէք. եւ ես {գլխովին} տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան յոգիս եղէ ապաստան ե

որ սերտ բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն, եցոյց զինքն {գլխովին} հայացեալ եւ մերժեալ զաղանդ կաթոլիկաց, ապացոյց այ

անի ստորագրութեամբ: Այս արգոյ անձը մեզ անծանօթ է {գլխովին}, եւ գուցէ թէ ստորագրութիւնը եւս լինի մի շինովի ա

ի. Իսկ ի տեսիլ հեշտալեացն Բանդագուշեալ {գլխովին} ՝ " Ոչինչ գտայց ուխտազանց, Ասէ, առ ի

, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զանց արարեալ {գլխովին} զերկրորդ պատուիրանաւ - զտասներորդն կիսէ ի լրութիւ

ր մօտ հիւր եկած կին մարդուն պատմում է ինչ որ Սօսի {գլխովն} անց էր կացել, աւելացնելով, թէ, " Էլ չենք տալի

անհոգութիւն նախկին քաղաքագլխոց ժողովեսցէ ի գլուխ {գլխոցն} զլրիւ չափ արհամարհանս ապագայից: Առ այժմ զայսչ

եալ վերապատուելին պատմում է այս բանը իր գրքի 57-դ {գլխում}, որի լուսանցում կարդում ենք հետեւեալ հեղինակների

ւնքը, կեանք տեսանել համարելով միմիայն սահմանների {գլխում}, չէ մտածել երբեք իւր ուժը եւ զօրութիւնը ամփոփել

նց մէջ, այդ մասին խօսել ենք այս յօդուածի երկրորդ {գլխում} ՝ քննելով Մխիթարեանց բարոյականութիւնը։ Այստե

նի՜ թէ, որպէս մի տեսական գաղափար, մնային մարդու {գլխում}, ո՛չ. նոքա շատ անգամ մարմին են առնում Շիւայի,

Որ յանցանքի կարգում չէ: Թէ չեն նստել {գլխումդ} Ցոլացմունքը շողերին: Ուսիր գոնէ հոսան

հիւանդի կազմուածքից, ընթերցողը կ՚իմանայ յետագայ {գլխումը}: Այժմ մենք դառնանք դէպի մեր պատմութիւնը: Տի

ուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի, ինչպէս նախընթաց {գլխումը} ասել ենք։ Ուրեմն Մխիթարեանց բարոյականութեան տարե

ւն։ Թէ ի՛նչ է պապականութիւնը, ասել ենք նախընթաց {գլխումը} ։ Մարդկութեան տառապանքը, այն ամենադառն փորձե

ւթիւնը հետեւանք է կրօնի։ Ասացինք այս ճառի առաջին {գլխումը}, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես

ԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺԱՌԻԹԸ Նախընթաց {գլխումը}, խօսելով Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան

արդիկ։ Երեւի թէ պատճառ ունէր կասկածելու։ Հետեւեալ {գլխումը} կը տեսանենք այս պատճառը։ Կոլլեգիացիք

իլ։ Այսպիսի խելացնոր դատաստան այն հնամոլ մարդերի {գլխումը} մենք չենք գովել, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի

ստում եմ տանս իմ գործերովս պարապած, այդ ասողների {գլխուն} վերան այնքան մազ չկա, ինչքան ես սորվելու, գրելո

ստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ: Ասենք, թէ {գլո՛ւխը} քարը տուեց ու շինեց, յետոյ այդ բառարանը պիտի տպէ

ւր գնաց. Մոզին էլ չտուե՞ց մի կից, - {Գլո՜ւնձ} ի կպրէ կարաս: ՀԵՆՐԻԿՈՍ ԹՈՎՄԱՍ ԲՈՔԼԻ

ակից եղան չուառ գաղթականութիւնը կորուստի անդունդը {գլորելու}: Ո՛վ հայոց ազգը իւր շահաստացութեան եւ պատուամ

Ասաց, ժպտաց. կատաղաբար երկու քոյր {Գլորեցին} ինձ փոսի մէջ. ես ընկայ... Շնչարգելուած նե

, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, {գլորէ} քեզ գետին, Եւ նաւավարն բարեբաստիկ Պատրաստ լինի

Կանոնաւոր միշտ իւր գործը. Ամենիս վայր կը {գլորէ} ։ Այսպէս հարուստն վերջին անգամ Անօրինակ

այդ վերջին փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է {գլորէր} ինձ յուսահատութեան ծովը: Բայց Աստուած ողորմեցաւ

եթէ առցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ - քա՛ւ լիցի մեզ {գլորիլ} յայսանակ վիհ մոլորութեան եւ չարափառութեան:

թեան առջեւ ամբողջ հայ աշխարհը, որի վրայից արդէ՛ն {գլորուել} են շատ դարեր: Բայց խոստովանում ենք, որ Ակա

աների հետ, որոնց համար պատմում են, թէ շատ անգամ {գլորուելով} Մասիսի ձիւնապատ գագաթից եւ լանջից, սառուցի տեղ ծ

եզուով գործ կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ցած կը {գլորուէր}, իւրեանց կանգնելը սիւնի նման կը լինէր գետնի երես

առաջին Արիւնը չէ՞ սրբազան: Կոյս զոյգերը թեւիթեւ {Գլորւում} են տագնապով, Դատավճիռը պարզ է ` " Անմեղութիւն,

աթիլներ գիծ քարշելով նորա թաւիշեայ երեսի վրայից, {գլորւում} էին նորա կարի վերայ. նա երեւակայում էր ամուսնութ

վեհափառութեան հասեալ են առ Նախիջեւանայ քաղաքական {գլուխ} ազնուական աղայ Յարութիւն Խալիպովն սակս քննութեան

լոր հոգեւոր դասուն ընդ ձեռն Նախիճեւանայ քաղաքական {գլուխ} ղուբերնսկի սեկրետար Խալիպովին ուսանել ի նոյն Մկրտ

իմանութիւնէ նորին վեհափառութեան ի Ղարասու-բազար ի {գլուխ} հ. Մինասայ Բժշկեան, քանիցս դիպեալ էր ինձ զգուշա

մասնակից եղողների թիվը շատանա, որպեսզի այս գործը {գլուխ} գալով, վենետիկեցոց աղբաթը խառնվի. այլեւ, որովհ

ացողքս պիտո է ներողամիտ լինինք: Օրագրի այսքան {գլուխ} գալու վրա եւս ուրախ ենք, որ գոնե կարողանանք մենք

860 թ. Ս. Պ. Բուրգ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ {ԳԼՈՒԽ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ,

եւ ո՛ր ճանապարհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ {գլուխ} գալու գործ է այդ բաների բացարձակապես տիրապետելը կ

եւ ոչ կարդալ զարժանին անքալելի դատապարտութիւն, ի {գլուխ} նախնեաց մերոց, անհոգութեամբ հողացելոց: Թո՛ղ զմե

յն. անհոգութիւն նախկին քաղաքագլխոց ժողովեսցէ ի {գլուխ} գլխոցն զլրիւ չափ արհամարհանս ապագայից: Առ այժ

ւն: Աղաչելով զօրհնութիւն վեհափառ հայրապետիդ ի {գլուխ} իմ, մնամ միշտ, որպէս էի եւ եմ Ձերոյին սրբազնակ

ինք մեզ բոլորովին անծանոթ մի մարդու, որը հենց մի {գլուխ} քիմիական ֆորմուլներով էր խոսում: Անանիան երեւի հ

, ըստ երեւույթին, նա այլեւս ավետարանով զբաղվելու {գլուխ} չուներ, քանի որ մինչեւ Կոստանդնուպոլիս հասնելը ն

Ինչպես տեսնում եմ, եթե միայն երբեւիցե հաջողի ինձ {գլուխ} բերել որոշած ծրագիրը, այս ամբողջ աշխատությունը 3

անդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան համարէին {գլուխ} դնել, այն ժամանակ " Մեղուի " եւ նորա հրատարակողի

ր խելքիդ տակը, հասկացայ եւ ժամանակ չունիմ քո հետ {գլուխ} դնելու, գլուխս ցաւում է: Դու խնդրում ես, որ ես

դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը եւ, {գլուխ} տալով Արամազդին, սկսեց իւր յայտարարութիւնը այսպէ

իւնհալը, այնուամենայնիւ, դեռեւս ո՛չ մինը քաղաքի {գլուխ} ընտրուած պարոններից հոգ չէ տարել քաղաքը սալայատակ

լ բաները երկար տարիների մէջ ամենայն դանդաղութեամբ {գլուխ} բերել, իսկ այլ մարդերից պահանջել, որ ամենայն բա

է եւ 1870 թուականի համար, որովհետեւ ընդ ամենն 12 {գլուխ} է այդ ծակ մարգարէութիւնը: - Թերահաւատութիւն

տը հազիւ լուսացած, եւ ահա Նոր տարի շնորհաւորողքը {գլուխ} կոտրելով չափում են փողոցները... Ես, տկար կազմու

մերն ենք եւ ոչ իրենց տրամաբանութեանցը մտիկ ընելու {գլուխ} ունինք: Մեզի պէտք եղածն ու ազգային իրաւունքնիս ա

կութենների ընդդէմ գրում ես ինձ, թէ անհնար է այժմ {գլուխ} բերել իմ խնդրած բանը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան

իսկ բոլորը միասին ունին եւ ճանաչում են մի հոգեւոր {գլուխ}, որի օրինաւոր հրամանները միշտ ընդունելի եղած են

Եւ դու նմա զքո բարձս... Թէ կորացեալ {գլուխ} գգուի... Ձգեալ ի քէն զնոր կեանս,

զկնքեալ դրախտ Թողացո՛ բանալ, Բարձր ի {գլուխ} սիգալ, Յանմատոյցն յայլոց Մտեալ հաւալ

. քանի հոգեւորականութիւն, յԵւրոպ անգամ չկարաց ՚ի {գլուխ} հանել զայն: Նա՛ զի ուղղութիւն եւ հայեացք փիլիսոփ

ոյն Խորնոյ: Զարդիս ամենայն ոք, որ ունէր ի {գլուխ} իւր երկկանգնեան ինչ սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ վարդապ

դին յողբ ընկլուզայ անմռունչ Նախամարդոյն մինչ {գլուխ} կրէր պսակ ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ նա յանցանաց յին

ն սուր աչքոյք Զաստուած տեսին պիրկ ի փայտ, ի {գլուխ} պսակ բազմաքուք։ Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ երկիր

Անի գիտեմ բազմամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ {Գլուխ} յոխորտ ամբառնայր ամբարտակօք մերձ ընդ մերձ։ Տեսի

գերաբուն. Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր {գլուխ}, Յանգայտ իւր ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի իւր ծնո

ւորաց ՚ի կայան, Թագ կապեսցեն նոքին փառաց ՚ի քոյդ {գլուխ} դաբնիդեայ, Պսակեսցեն զանուն քաջաց հայկածընին զաւ

ւարք, որմունք եւ խստապինդ մեծ գրունք Ի քոյդ {գլուխ} աւերակօք կարկառեսցին յաւիտեան, Եւ քո կրիւք

աղութեամբ. բոլոր մարմինս ուռած է ` ոտքիցս մինչեւ {գլուխ} եւ գիշերը ջերմ ունէի, այսինքն ցրտութիւն, բայց լ

ւ պատժելու: Մեր փոյթը չէ, եթէ, ոտքից մինչեւ {գլուխ} միստիկականութեամբ խմորուած, Պ. Չամուռճեանը նայո

ր արդեօք Հիւսիսափայլը հայոց եկեղեցու ոտքից մինչեւ {գլուխ} ռեֆօրմը պահանջելու: Այո՛, մի տեսակ մարդիկ,

կը տարիներով չարչարւում է մինչեւ իւր աշխատութիւնը {գլուխ} կը բերէ, բայց այդ աշխատութիւնը Ազգին մի բանի տեղ

ռաջեւ, որ մեծամեծ աշխատութիւնք, այո՛, քրտինքով {գլուխ} բերած, Ազգին ամենեւին օգուտ չեն բերել, ինչպէս ե

Թող որ նա, այնքան մեծ աշխատութիւն յանձն առած ու {գլուխ} բերած, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճով խօսելով իւր

նխարդախ վերակացուին իւր ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը ի {գլուխ} տանել, եւ ինքը նորան գործակից լինելով, հսկէր գո

ռնլու, բայց նա իւր սրամտութեամբ ճանապարհ գտաւ եւ {գլուխ} բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այս բանը. բայց

լեցնէ սոցայ ճակատի վերայ եւ նոցայ գործերը բարձր ի {գլուխ} կպանծան պատմագրութեան մէջ: Երբ այս լուրը առաւօտո

շառս. վասն այնորիկ ցրուեցան օրէնք եւ իրաւունք 'ի {գլուխ} ոչ ելանեն. զի ամբարիշտն յաղթահարէ զարդարն. վասն

ում է այս անունը։ § 72. Բնագրում ասած էր. " {Գլուխ} պատգամի պատասխանւոյն արարեալ " (եր. 51), որ ն

Եբր. գլ. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " Եւ բանից {գլուխ} խօսիցս ", որ բառ առ բառ է յունականի հետ. " Kefà

սի Առաջ. թղթում գլ. Ա, համ, 5, թարգմանուած է {գլուխ}. " Քանզի գլուխ պատուիրանին ", - To dé telos par

գլ. Ա, համ, 5, թարգմանուած է գլուխ. " Քանզի {գլուխ} պատուիրանին ", - To dé telos paraggelias։ Նոր լ

զուի մէջ տեղ տեղ գործածուած այս ձեւը, օրինակ՝ " {գլուխ} բանը առողջութիւնն է ", փոխանակ " գլխաւոր բանի "

մէջ ընդհանրապէս տանելի չէ այն ձեւը, այսինքն՝ " {գլուխ} " փոխանակ " գլխաւորի " կամ " բովանդակութեան"։ 1

, յառաջաբանութեան մէջ (հին լեզուով) կարդացինք " {գլուխ} գործոց " որպէս բառական թարգմանութիւն Ֆրանսիական C

կրկին ասելով լոկ քահանայ էր), թէեւ կարգուած " {գլուխ} ամենայն Հայոց քահանայութեան " (եր. 136)։ Նո՛յ

սկացնելու համար, ասես թէ հերիք չէ համարում լոկ " {գլուխ} քահանայութեան " խօսքը եւ Ս. Ղեւոնդի բերնով Ս. Յ

եւ Ս. Ղեւոնդի բերնով Ս. Յովսէփին անուանում է " {Գլուխ} ամենայն Հայոց քահանայութեան"։ Վերեւում, երբ աս

աջ երթանք։ "Ասւում է լսուելու համար" եւ " {Գլուխ} վեցերորդ" յօդուածները խմբագրութիւնս միացրել է մի

ղթում, դարձեալ որպէս բովանդակութիւն գործ է ածում " {գլուխ} " խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն էր"

րմնի նիւթական զօրութեան նուազութիւնը արգելք լինէր {գլուխ} բերելու այն դիտաւորութիւնը, որ յղացել էր նորա ան

ր գահի վերայ. բոլոր ներկայ գտանուողքը հպատակօրէն {գլուխ} տալով աղաղակեցին միաձայն, - ապրի՛ տէր սատանան.

, որ հագած էր մի հին ֆրակ երկայն, եւ խոնարհադէմ {գլուխ} տուեց սատանային. սա նորա ուսումնական գրապետն էր

: - Հին շինուածք է, - պատասխանեց անիծեալը, {գլուխ} տալով եւ անամօթաբար ժպտելով, - հին շինուածքները

եան գանձին խնայելով գործ կատարենք, այն ժամանակ, {գլուխ} կը գայ 77, 501, 496, 007, 123, 998, 101, 5

ետի քամակում յատակի վերայ: Ճարտարապետը ժպտեցաւ, {գլուխ} տուեց եւ վեր առաւ քաւութեան մագաղաթը առաստաղի ծակ

տով չէր կատարելու յիշուած տարեգլուխը: Վէզիրը {գլուխ} տուեց խոնարհութեամբ եւ համբուրեց տէր սատանայի պոչ

թեան, որի անունը Աստարօտ: Յառաջ եկաւ Աստարօտը. {գլուխ} տուեց սատանային եւ, առաւել յարգութիւն ցոյց տալո

իով, մօտեցաւ խաւարի թագաւորի գահին, կանգնեցաւ, {գլուխ} տուեց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ եկաւ: Յետոյ դար

ց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ եկաւ: Յետոյ դարձեալ {գլուխ} տալով ասաց. - Համարձակւում եմ, եթէ կը ներէ

արդալ: Բուբանդուսը դարձաւ դէպի նա քամակով եւ {գլուխ} տուեց մինչեւ ի գօտին: Երկրի տակումը այս բանը շատ

ծ է, հիանալի է, Ձեր մռայլութիւն, - ասաց վէզիրը {գլուխ} տալով: - Այսուհետեւ, բոլոր գործերի մասին,

ճշմարի՛տ է ձեր ասածը, - պատասխանեց Բէհեղզեբուղը {գլուխ} տալով: - Լսուա՞ծ բան է, կարդալ ու մտածել,

եամբ արժանաւոր դեւ չունիմ... գնա՛: Վէզիրը {գլուխ} տուեց եւ դուրս գնաց հանդիսից, որ հրովարտակ պատրա

գարշահոտութեամբ, դէմքը կնճռuծ, ունքերը կիտած: {Գլուխ} տուեց սատանային եւ կամենում էր մի բան ասել, բայց

դուրս եկաւ Բէհեղզեբուղը յայտարարութիւնը ձեռքին, {գլուխ} տուեց տէր սատանային, համբուրեց պատկառանքով նորա

արած մի թերթ թուղթ, յառաջ դուրս եկաւ հրապարակ եւ {գլուխ} տալով տէր սատանային, սկսեց իւր ճառը այսպէս.

ն, այնպիսի կարդացող եւ աստուածաբան մարդու: Ի՛նչ {գլուխ} ունէր, ի՛նչ ուսում ունէր, կարճ խօսելով, փիլիսո

ասան, - իսկոյն կցորդեց պ. Մարկոսը: Սարգիսը {գլուխ} տուեց եւ դուրս գնաց: Պ. Շաքարեանցը շարունակ

ութիւն հա ուսումնականութիւն, անտանելի է, մարդու {գլուխ} կը ճաքեցնէ. միւս կողմից ի՛նչ մի մեծ վնաս է, եթէ

տողութեամբ, անպակաս լինի մեր ազգից... բայց թէ {գլուխ} գայ ձեր բանը, չասե՞ս, մի նոր խնջոյք այլեւս կը կ

, դա Աւետարանական է, ասելով, պատրաստ են միմեանց {գլուխ} ջարդել: Բայց չնայելով այս բաների վերայ, Մարկոսը

Շաքարեանց, երանի - հազար երանի: Թո՛ղ ուրիշները {գլուխ} կոտրեն ուսում ստանալու, մեք քո հետ հոգիներիս պատ

րական կամ բարոյական հարինք: - Թէպէտեւ ես շատ {գլուխ} չունիմ ուսումնական բաների, - ասաց Մահտեսի Թովմաս

ղութիւն, ինչ հայեացք աչքից։ Մինչ ոտքից {գլուխ} սպիտակ հագած Դիմում էր տխուր դէպի պատժարան,

ա միայն գնելը գիտեն, բայց այդ գնած բաները ինչո՞վ {գլուխ} կը գան, ամենեւին եւ մտածել չկամին, պատահած ժամա

տեղ եւս չէին տեսանում փեսայի երեսը, ոտքից մինչեւ {գլուխ} ծածկուած լինելով քօղով, գիտէին միայն, թէ այն մա

ւնի, մայր չունի, ոչինչ չունի, այլ միայն մի չոր {գլուխ}, ծառայքը կանգնած պատրաստ սպասում են նորա մի նշան

չ երկարեց. արդէն իններորդ ժամն է. ներեցէ՛ք, որ {գլուխ} ցաւեցուցի... - Ի՞նչ էք հրամայում, - կտրեց խ

ուասիրութեանը, առաջարկեց, որ ինքը՝ Խաչատուրը, {գլուխ} լինի այդ միաբանութեանը, իսկ ինքը՝ Մխիթարը, լոկ

վի միում ասաց Հ. Ղուկաս Ինճիճեան, " ես ունիմ 'ի {գլուխ} տանել զմիաբանութիւն ընդ Հայոց ", եւ ջանաց ամենայ

իստոնեայ բնակիչքը, պապերը մի կերպով իւրեանց անձը {գլուխ} եկեղեցու ցոյց տալու մտքով, միւս կողմից՝ ազգերի

թ ստանալով, յօժարում է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը {գլուխ} եկեղեցու ճանաչել։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է վա

ը, եւ միլիոնակոր անդամք մարդկութեան, որ չկամէին {գլուխ} խոնարհեցնել պապական անբնական հրամաններին, խոնարհ

, ձեռն սրբութեանդ կարէ բարեկարգել, իբրեւ այն որ {գլուխ} եկեղեցւոյն Քրիստոսի. ապա թէ ոչ, կատարածն հայի '

եան] ի լայնատարր ասպարիզիս [վիճակեցաւ ընդունել] ի {գլուխ} [զդաբնեայն] պսակ՝ [եթ է ոչ այնմ], որ [կորովի] մ

դւոյս ". Խորեն., Պատմութիւն Հայոց, [գիրք Գ], {գլուխ} 68: Զի՞նչ պէտք որոնելոյ զյարգող ուսման Ծերունւոյ

, հնա՞ր էր քաղել այնպիսի գիտելիս, որովք բարձր ի {գլուխ} պանծան եւրոպացւոցն մատենագրութիւնք ի մերումս դարո

ափետեալն ի յանցանս կործանութեան լեզուի հանդիսացաւ {գլուխ} անկեան հոյակապ իտալախօսութեան: Եթէ հնասէրք հայոց

հելլենցւոց " (Խորեն., Պատմ. Հայոց, գիրք Գ, {գլուխ} 53): Ընդ այս ցնծացեալ սրբոյն Մեսրոպայ, որպէս ա

խարհի վերակենցաղեալ նորոգ հոգեւոր ծննդեամբ տանի ի {գլուխ} հինգերորդ դարու զերկոսին զսոսա իբրու պսակ ոսկեփու

ոխանակել զամ ենայն ազգ գիտութեանց, որովք բարձր ի {գլուխ} պանծան Եւրոպացի մանկտիք: Դէպ եղեւ մեզ երբեմն

գործերի քննութիւնը. այս կերպով ընդհանուր ժողովը {գլուխ} չ'եկաւ։ Ի վերայ այսր ամենայնի. այն վէրքը,

ւառականների եւ Կառավարիչների ձեռքով։ Գեներալը էր {գլուխ} Կարգին, Գաւառականք՝ իշխող գաւառներին (որ երբեմ

Յիսուսեանք զօրք դուրս բերեցին, որոնց ինքեանք էին {գլուխ} կացած, բայց յաղթուեցան թշնամու շատութենից։ Կայս

ռների վերայ։ Կառավարիչը պատասխանեց, թէ այդ բանը {գլուխ} բերելու համար յառաջուց հարկաւոր է իմանալ, թէ Յիս

տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը իւրեան Սուրբ Լիգայի {գլուխ} քարոզել՝ յուսալով, թէ կարո՛ղ է այս ճանապարհով ի

որ այսօր կարելի է առնել անվտանգ, էգուց նոյն բանը {գլուխ} կը գայ սարսափելի արիւնահեղութենով"։ Զինուոր

նութիւնը, աշխատում էր առաջին յաջող դիպուածումը, {գլուխ} բերել իւր մտքի դրածը այս Կարգի մասին, որ եւ շուտ

րից բաշորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝ բաղկացած բաշ- {գլուխ} եւ էօրթմէք-ծածկել, հովանացնել բայից։ Բայց չալ-օ

ն է... Եթէ, ինչպէս մի անգամ ասացինք, աջողի մեզ {գլուխ} բերել այդ կտիտ գործը։ Այս բոլոր խօսքի զօրութի

քշէի, հիմի մովրովը գալուս, թէզով իշխանն ա գնում {գլուխ} տալի, բարովում, աղավար խօսում, հետը նստում վեր

, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ դու {գլուխդ} ազատել ես ընդհանուր դատողություններով, կարծես խո

ժել ու ջնջել էին: Վե՞րջը: Վերջը, խելքդ {գլուխդ} հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին բացած լոկ գաղա

ե Ներսեսն վերարկուով կքալեր, Մուխալն սերդուկով, {գլուխը} քարը տվել է շուն շան որդին, երեսն պատովն, իշտե

ւն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն ինքը յուր խելքը {գլուխը} բերած պիտի մտածե յուր անցածը, ներկան եւ ապագան,

եռք ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով ջարդել խավար վիշապի {գլուխը}: Դեռեւս նոր կաթողիկոսի հաստատությունը չկա. ձայն

ջապատած հանգամանքը, պիտի խորտակեմ դավաճան վիշապի {գլուխը}: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թե իմ եւ թե կոմս Է

լավ չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտակար կլիներ խելքը {գլուխը} հավաքեր ու մի բան սովորեր, քան թե քաշ գար ինչ-որ

արած քո դիմումի մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո {գլուխը}: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. իսկ ես չէ

աւը, մի փոքր հարբած, Իւր թոռների առաջեւ, Թառամ {գլուխը} շարժելով Մեղքերն յայտնեց բացերեւ: " Կեանքիս անց

որովհետեւ ոչինչ արգել չէ ճշմարտութեանը խորտակելու {գլուխը} խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր խղճալի ազգի

կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց {գլուխը} ", ես ամենեւին չեմ հասկանում, թէ ինչ կամի ասել

կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց {գլուխը} ", նշանակում է՝ Հայաստանի Մուզաները չեն, որ ող

ւթեանը, ողբում ենք անդադար օբսկուրանտների թշուառ {գլուխը}, եւ շատ կարելի է, որ մեր արտասուքից մի քանի կաթ

- Խե՛ղճ մարդ, - ասաց Շամիլը՝ կարեկցութեամբ {գլուխը} շարժելով, - վկայ է Մարգարէի մօրուքը, որ մոլորու

խօսքերը բռնակալին՝ մտածելով, եթէ կը վնասէ ինձ, {գլուխը} քարը, թո՛ղ վնասէ. ո՞չ ապաքէն միանգամ պիտի մեռան

րել իւր սատանայի պոչով գրուած մատեանները, երբեմն {գլուխը} քորելով եւ երբեմն մի պտղունց թաբակ քիթը լցնելով,

արդ: - Անգլիան՝ այն ազատ երկիրը, որի եւ պսակեալ {գլուխը} չէ կարող ժխտել վերջին սոսկականին, նորա անձնաւոր

ունենայ, Դու բարձերըդ տաս նրան... Ու թէ շոյուի {գլուխը} կոր... Քեզնից նոր կեանք ստանայ, Աբրահամեան քո

այնպիսիքը՝ ցամաք հողի երեսին Քնել հանգիստ {գլուխը} դրած սիրուն կուuի ծունկերին: Նոցայ համար ան

ր հարբած, Իւր թոռների առաջեւ, Թառամ {գլուխը} շարժելով Մեղքերն յայտնեց բացերեւ:

որ մարդ մոլորւում է եւ չէ իմանում, թէ ինչ լայ իր {գլուխը} ։ Մեզ թւում է, թէ այն մարդը, որ հանդէս է գալիս

։ Հայկազնեան բառարանը "գլխարկեալ" հասկանում է ոչ " {գլուխը} ծածկած", այլ՝ "գլուխը կախած". եւ այդ բառարանի բեր

"գլխարկեալ" հասկանում է ոչ "գլուխը ծածկած", այլ՝ " {գլուխը} կախած". եւ այդ բառարանի բերած վկայութիւնքը արդարե

իս։ Բայց սակայն այն վկայութիւնքը, որ տիրապէս " {գլուխը} կախած" են հասկանում, բնաւ արգելք չեն եւ "գլուխը ծ

"գլուխը կախած" են հասկանում, բնաւ արգելք չեն եւ " {գլուխը} ծածկած" հասկանալու, որովհետեւ ամենահին վկայութիւն

եր, գլ. Զ., հմ. 12), որ չէ ցոյց տալիս որոշակի կամ {գլուխը} ծածկած կամ կախած։ Միտքը այն է, թէ Համանը գնաց տրտ

, թէ ինչ բառ է գործ դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը " {գլուխը} ծածկած" է ասում։ Մեր թարգմանութիւնը ոչ թէ հրէ

առը, թէեւ ընդդէմ չենք, որ կարելի է նաեւ թոյլ տալ " {գլուխը} կախած" հասկանալ։) Այս իրենց բառն է,

էր: Սատանան վերին աստիճանի բարկացած գանչեց {գլուխը} քերելով. - Փող չկայ այժմ, դժուար ժամանակ

յս պայմանով ես այնպէս խառնափնդորեցի յիմար մարդերի {գլուխը}, որ նոքա մինչեւ այժմ ման են գալիս արբեցածի կամ կ

չէ նեղացնում եւ չէ ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի {գլուխը}: - Իմ ծայրագոյն վէզիրը շատ ուղիղ է դատում,

րդա՛ ինձ ճարտասանական ոճով, առանց ծանրացնելու իմ {գլուխը} եւ խրտնեցնելու իմ երեւակայութիւնը: Բուբանդու

անին եւ եկածի պէս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ {գլուխը} պտոյտ է գալիս գործի շատութենից: - Ես գիտեմ

ռեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեցին նորան գեհեանը եւ այնտեղ {գլուխը} կոխելով հնոցի մէջ, փառավար կերպով ոսկեզօծեցին նո

դեռեւս թափում էր նորա չորացած շրթունքի վերայից. {գլուխը} գտանւում էր ակամայ եւ տենդային ցնցողութեան մէջ,

վ դանակ: Բնական բաներից ցաւում էր պ. Շաքարեանցի {գլուխը}, նա սիրում է ոգիների եւ փերիների հետ խօսակից լին

ր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այդ բանը բերել է իմ {գլուխը}: Փոյթ չէ, դրացի, ես մի օր քո դրան առաջեւ եւս կ

ը, այս խօսքերը ասելով, սկսեց երեխայի պէս լալ եւ {գլուխը} ծեծել ձեռներով: Նա մտածում էր, որ եթէ կիսակատար

սիրութիւնը, ինչպէս սովոր է, թող ինչ կամի առնէ, {գլուխը} քարը... Կորչի գնայ... մեզ հարկաւոր չէ.

ւմ էին առուգանալ, թարմանալ եւ բարձրացնել իւրեանց {գլուխը}, ազատուելով արեւի ուղղահայեաց այրող ճառագայթների

ասաց մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը վեր բարձրացրեց {գլուխը} եւ ձեռքի թաշկինակով սրբեց աչքերը շտապով, բայց,

որ մի փորացաւ ունի, մի նոր խելագարութուն մտել է {գլուխը}, ըստ որում, երբեմն ամիսներով, ամենայն ինչ հանդ

ը, սկսած շապիկից մինչեւ վերարկուն. ծածկիր տղայի {գլուխը} մի կարմիր թաշկինակով, իսկ ինքդ սկսիր կարդալ: Եւ

ս ծածկուել, պիտոյ էր յառաջ գալ, եւ կերպարանքը, {գլուխը} կախած ստրուկի պէս, մօտեցաւ սեղանին: Դա մի ծառայ

, ուրեմն երեք ժամն էր ճաշից յետոյ: Այս միջոցին, {գլուխը} կախած, անձրեւից թրջուած եւ բնութեան թթու դէմքից

թաթարի տարազին, որ 1779-ին բերել էն Ղրիմից: {Գլուխը} կապած մի բարակ բամբակեայ ծաղկանկար թաշկինակով, ո

մանաւանդ զգալի էր Մանուշակի գեղեցկութիւնը. նորա {գլուխը} ծածկած էր գեղեցիկ թաւիշեայ ֆէսով, որի շրջանակը կ

այլ խեղճ ողորմելիքը լաց էին լինում իւրեանց անբախտ {գլուխը}, ով գիտէ, ինչ մարդու հետ էին ամուսնանում, չտես

անուշակը թրթռում էր նորա գրկի մէջ, նորա թուլացած {գլուխը} հանգչած էր Շահումեանցի ուսի վրայ, իսկ եղանակի թա

տեղ մաղի մէջ գտանուած սանրով, սանրում են հիւանդի {գլուխը} եւ մկրատովը կտրում են մազերից, որ ձգում են մաղի

ից աշտարակ շինել, քեզ այն շնորհը կ՚առնեմ, որ քո {գլուխը} կը դնեմ աշտարակի ծայրումը, այնպէս, որ քո գլուխը

գլուխը կը դնեմ աշտարակի ծայրումը, այնպէս, որ քո {գլուխը} կը կազմէ նորա սրածայրը: Մեր ցեղապետը սարսափա

պիսի անհոգ լինելը, գուցէ եւ այն պատճառից էր, որ {գլուխը} փոքր-ինչ բարակ չլինելով շատ բան չէր հասկանում, ե

ելով աշխարհի վերայ մի տեղ, ուր կարո՛ղ է դնել իւր {գլուխը}, ուր կարո՛ղ էր որեւիցէ ճանապարհով վաստակել իւր օ

ական անբնական հրամաններին, խոնարհեցուցին իւրեանց {գլուխը} պապականութեան անգութ կացնի տակ։ Շատերի մոխիրը ցր

ողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի ճառիս երրորդ {գլուխը}, ուր պիտոյ է քննուի նոցա գործունէութիւնը Հայկակա

Կոստանդնուպօլսի Աւետիք պատրիարքի հալածանքի երեսից {գլուխը} ազատելու համար։ Եւ ահա Մխիթարը կազմեց իւր մի

ան կամ վանական ժողովն է յաւելացուցել։ Կնքենք այս {գլուխը} ՝ եզրափակելով, թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործու

ն, էշ, անարժան այն ջրին, որով լուանում են նորա {գլուխը}, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ է դնել դեղին

ն յանձնում է Ֆրանսիային Պէրերի դատաստանին, որոնց {գլուխը} ինքն է։ Ինչ որ վերաբերում է հերետիկոսութեան, թա

աւորութեան մէջ էին, միայն զարմանալին այն էր, որ {գլուխը} ներկել էին. այդտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդա

նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ։ Ասենք թէ {գլուխը} քարը տուեց, շինեց, յետոյ պիտի այդ բառարանը տպէ

ահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի վրայ, յետ գնում, {գլուխը} Գարեգինի ձեռքի վրայ դնելով՝ խնդրում է, որ աշխատ

րբ արժանաւորութեան բլուրները բարձրացնում են իրենց {գլուխը}: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութեանց կարգ ենք դնո

ձու նկարելը: Մենք ասելիք ունենալու չէինք, եթէ, {գլուխը} քարը, լոկ մի խօսք կամ մի նշան գրէր նա ձուի վրայ

եղինակը իր կողմից խօսելով հակամէտ է զարդարել նորա {գլուխը}, բայց ինքը Գարեգինը իր ներգործութեամբ դաւաճանում

հը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի վրայ հետ գնում, {գլուխը} Գարեգնի ձեռքի վրայ դնելով խնդրում է, որ աշխատի ե

աւազանի զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի վեր, սարի {գլուխը} բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակ

" երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի {գլուխը}, գիշերային առանձնութեան մէջ Նարեկ քաղելու, այն

էլ խօսքին հաստատ մնայ. " համայ, իմ աղլուխը քու {գլուխը}, ես տղայ դու աղջիկ, թէ որ ինձանից հետ կաննես "

" ասածս սարին, քարին դիպչի, քամին տանի... քո {գլուխը} որ կայ, սար ա, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ

էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի {գլուխը} խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը

անք դարձեալ մեր աւերակների խաւար անկիւններում մեր {գլուխը} լալու։ Շատերը կը ծիծաղեն պարզամտութեանս վրայ

իշներին դժուարանց ` Թոյլ տուր ինձի բանալ դու Եւ {գլուխըս} վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ վրայ, կոյս

իւն զէնքի... մթնեցաւ օրը, Ղազազ, սարբազի {գլուխն} երեւեցաւ, Մեր ազգասէրը մտաւ ծակուռը:

Ճշմարիտ, եւ ես ինքս զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից {գլուխն} է եկել այս բանը, նորա նման հարուստ, ուսումնական

ատի գրուածը ջնջուիլ չի. հարիւր տարէն մեռած մարդի {գլուխն} էլ հողի տակիցը դուրս ա գալի, ամէն բանը խարաբ էլա

թին էլ, դմակի կէս փայը, մատաղի կէս փայը, ոտ ու {գլուխն} էլ տան տիրոջն ա: Բոլոր գեղը տասնութ տուն ա. ամէ

իճ եւ երկու կտրուած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ {գլուխներ}: Ես ճանաչեցի Լուդովիկոս Տասնեւվեցերորդը եւ Մարիա

ոյակապ համակարգութիւն է, թէեւ կործանուածների պէս {գլուխներ}, պրակներ ու կատեգորիաներ չունի: Բարւոքել մարդկա

չկայ մի ուրիշ ազնիւ ընդունարան: - Ինչ այդպէս {գլուխներդ} կախած գնում էք, պարոն, - ասաց մի ձայն: Կոմ

բազմությունը՝ հեռացնելով միմյանցից այդ ջերմացած {գլուխները}, հնար տվեց մեզ հասկանալու թե սուր մերկացնողքը եր

սովորութեամբ ամենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելով, {գլուխները} իւղել եւ անձը պահպանել, բարեաւ վայելէ իւր սովորո

յն Լուդովիկոս XVI-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի արիւնոտ {գլուխները}, այդ դարձել էր նորա համար անշարժ զաղափար (idée

ղեցիկ խրատներ են մեր համար, թող իմանան ուղեղաւոր {գլուխները}. որովհետեւ սորա բոլոր չարագործութիւնները լիովին

տուր ձայներ հանելով, թռչկոտում են։ Բայց դոքա՛, {գլուխները} ծածկա՛ծ) եւ երեսները փաթաթա՛ծ, նստում են ինչպէ

ն Թագաւորութեանց ժը, ժթ, ի, իբ, իգ, իդ եւ իզ {գլուխները} ։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին

: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի նորանց, շրջեցի {գլուխները}, խառնափնդորեցի մտքերը, որ նոքա քանի ամիս շարուն

ութիւնը: Յետոյ երեւակայում էր, որ իւր ընկերքը, {գլուխները} տաքանալուց, տուր ու ծեծ սկսել էին միմեանց հետ,

ակն ու սուրը այրել ու կտրել են այն լեզուքը եւ այն {գլուխները}, որոնց անմիջական քարոզութեամբ խլրտուել էր մի ճշմ

ւվեցերորդը եւ Մարիա Անտուանետտան... Նոցա կտրուած {գլուխների} յար եւ նման մոմեղէնքը տեսած էի Լոնդոնում մադամ Տի

դհանուր բնաւորութիւնը սահմանելու համար։ Հետեւեալ {գլուխների} մէջ հանդիպելու ենք նոցա բարոյականութեան մասնաւոր

ը բնակւում էր այս քաղաքի մէջ, ուր անցան նախընթաց {գլուխներում} պատմած անցքերը: Նորա անձնական տկարութիւնքը հարկա

ամանակ է, քեզ տեսած չէի, բայց ասես թէ խելք կա՞ր {գլուխներս}, որ միմեանց պատահէինք, քանի որ երեսի վերայ մնաց

ուրիշ մտածելիք ունինք: - Օրհնած, մտածելուց {գլուխներս} ճաքեցաւ, փոքր մնաց, որ գլխիս ուղեղը հոտի, թող

ագոյրը տարին տասներկու ամիս քաշուած, մտիկ ընելով {գլուխնիս} դդում դարձաւ... Քաջութիւնը Մխիթարեան համախոհացը

ար չունեի շարունակել. ի՞նչ անեի, ո՛ր քարին տայի {գլուխս}, մտածիր ինքդ ու հետո դատապարտե: Այս բոլոր բաներ

ւթյուն տամ, գոնե մեկ տեղ կգտանեն, եւ կկարողանամ {գլուխս} ապրեցնելով իմ գործը շարունակել եւ այս հուսով դուր

ժմ ինձ մնում է խոսել երկու բանի մասին, որպեսզի " {գլուխս} ազատեմ " (отписаться), ինչպես ասում են բյուրոկ

հասկացայ եւ ժամանակ չունիմ քո հետ գլուխ դնելու, {գլուխս} ցաւում է: Դու խնդրում ես, որ ես Էֆիմերդէ բանամ

գնեցայ նորա առաջեւ. երկու ծերունիքը ոտքից մինչեւ {գլուխս} չափեցին իւրեանց աչքերով: - Ո՞վ ես դու, - հա

Խելքից մտքից դուրս բան է: Ну, սաղ օրը {գլուխս} Պտուտ է գամ, что такой, Что он мог с

րջանալու էր բանդով, Կամ կախաղան պիսի ուտէր {գլուխս}. Բայց ի՛նչ կ՚առնունք մեք անցածը յիշելով,

սօր առողջութիւնս լաւ էր, քան թէ երէկ: Երեկոյեան {գլուխս} էր ցաւում եւ թուլութիւն ունէի: 2-ին նամակ ստացա

քան թէ առաջ, բայց տակաւին շատ տկար եմ. լերդս եւ {գլուխս} ցաւում են: Նամակ չստանալուս համար աղբաթս էլ խառն

այ, ջերմ ունէի: 16-ին շարունակւում է: Մէջքս, {գլուխս} եւ կոկորդս ցաւում են: 17-ին ջերմս, մէջքիս եւ գ

ւած է] 10-ին: 5-ին սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից {գլուխս} սաստիկ ցաւում է: 7-ին նամակ գրեցի եղբօրս, նոյն

ին նմանող մի մարդ, որ ողբալով ասէր. " Երանի՜ թէ {գլուխս} ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր " եւ նստէի

է երաշխաւոր լինել, գուցէ ես եւս Շաքարեանցի նման {գլուխս} տայի դիւական պարապմունքի: Այստեղ պ. Մարկոսը

մի գուցէ սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, իմ {գլուխս} դուրս չէ գալիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հա

րի հաշիւումը. զարմանալի մարդ. ինչպիսի՞ հանճարեղ {գլուխս} ունէր, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ ասեմ, համարեայ

ստում վեր կենում. համա ես, որ տեսնում եմ էկաւ, {գլուխս} առնում եմ կորչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տ

ան տակաւին սորանից ցած լինէր մի հասարակաց լեզու, {գլուխս} քարը կը տայի, էլ չէի խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս

որպէս բովանդակութիւն գործ է ածում "գլուխ" խօսքը. " {Գլուխք} պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն էր" եւ այլն (տե՛ս Յ

ի ծառ ողջունեցին իմ գալը. Ծաղիկները քնքուշ {գլուխքը} խոնարհած ` Ողջոյն տուին, զմայլեցաւ իմ սիրտ

արդյոք եւ ի՞նչ եղանակով օդընտելացնել Փոքր Ասիայի {գխտորաբեր} պիծակ (opeхотворка) միջատը. նրա լավագույնը գտն

լավագույնը գտնվում է Զմյուռնիայի մոտ եւ լավագույն {գխտորը} (чернильный орешок) Զմյուռնիայից է: Սպասում եմ

. Պարզաբար տեսայ տեսիլ մռայլուն. Դիմաց {գծագիրն} ինձի ցոյց տուեց, Այս պարզ նշաններ. Գիրսաս

ով, բահը ձեռքին փորում էր... Նորա խոշոր դէմքի {գծագրութեան} հանդարտութենից երեւում էր, որ շատ սառնութեամբ կա

արցմունքի պատասխանը լինում է Աբովեանի դէմքի տխուր {գծագրութիւնը} եւ արտասուքը, որ փայլում են նորա աչքերում։ Այն

էր այս ուսումը, հերիք համարւում է այս հարեւանցի {գծագրութիւնը}: Այժմ անցանենք համառօտապէս դնել այստեղ Ալքիմիայի

թիւն ունին ներկանիւթի (pigmentum) վերայ: Երեսի {գծագրութիւնը} բաւական անկանոն, խոր ներս ընկած աչքերը, իւրեանց

ւ մէջ չէ երեւում ազգի կեանքը, նորա եւ ամենասուրբ {գծագրութիւնքը} ։ Այդպիսի մի մատենագրութիւն, թո՛ղ ներեն մեզ այսպ

մէջ երեւէր նորա կեանքը, նորա երեսի եւ ամենանուրբ {գծագրութիւնքը}, ի՞նչ յանցանք է ձայն տալ մեր հեղինակներին, թէ պ

ւ բանակին: Այդ վառվռուն երիտասարդների դեմքի վերա {գծագրված} էր ուրախություն եւ խղճի հանգստություն. նոցա ճակա

եւէ գործիքով [անց են կացնում] իրար հատող զուգահեռ {գծեր}, որոնք գտնվում են միմյանցից 12 վերշոկ հեռավորութ

ի փոշիներով, կազմում էին զանազան ուղղութենով սեւ {գծեր}: Նորա ալեխառն մազերը համարեա թէ դեղնած էին բ

ւմ է ծանծաղուտներից: Մեր նկարագրած այդ բոլոր կոր {գծերը}, որ կետ-նպատակը տանող ամենակարճ ուղիղ ճանապարհից

ած քարը, այլ, քննելով նորա վերայի եւ աննշմարելի {գծերը}, մեկնում է այդ ժամանակի ճարտարագիտութեան եւ գեղե

որության վրա, ահա այս ձեւով(աղյուսակ), եւ այդ {գծերի} յուրաքանչյուր հատման կետում ցանում են մեկական սեր

ջլերի անբացատրելի միջնորդութեամբ երեւում են երեսի {գծերի} վերայ: Եւ երեսը, որ ոչինչ էր ցոյց տալիս, վկայո

էտ քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր {գծերից} դուրս է երեւում բուն հայութեան տիպը: Նորանից ոչ

Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարոն, այստեղ ընդհանուր {գծերով} բնութագրել պրոֆեսոր Նազարյանցի՝ նոր հայկական ամս

ած ամբոխմունքի եւ անկարգութեան ամենասաստիկ կտրուկ {գծերով} նկարագրութիւնը, նա մինչեւ անգամ խօսակցութիւնքը (

տելով, յառաջացուցին զանազան նաւահանգիստք, որ մի {գծի} վերայ լինելով, այլեւ միմեանց մօտ, կազմում են այ

կ տումարի ծանծաղներից, ուղղեց նորա ընթացքը նո՛յն {գծի} վրայ, ուր կանգնեցրել էր նորան մեր բազմերախտ Հայր

ռայքը, շատ անգամ գտել են ախոռի մէջ, այդ բոլորշի {գծի} կենտրոնում մի մորթած սեւ հաւ, առանց ամենայն պիսա

Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, զի որպէս ի ձեան վերջք {գծին} կուտեալ ունէր քարն: Եւ ո՛չ միայն երեւութացաւ, ա

ծրացումից կամ բորբոքումից գերադասում են ընդունված {գծից} շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատկանում են բացարձակ

ւններից: 2. Հոդվածներ ընդհանուր պատմության {գծով}, ուր ամենայն մանրամասնությամբ կշարադրվի ռուսական

իր անձանց մասին: 3. Հոդվածներ բնագիտության {գծով}, հնարավորին չափ մանրամասնորեն ու հանրամատչելի.

ս հոգեւորականաց այնր քաղաքի եւ դասաւորեաց ի կարգի {գղերաց} սուրբ Լուսաւորչի աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ յամ

յէլ ջահընկալ Ղազարեան Նալբանդեանց, համաթուեալ առ {գղերս} Նախիջեւանայ սուրբ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այ

աղախն Յորսայս անդէն առ ետեղբ, Եւ ընդ {գճեալ} շեշտ ընդ ակնն Նկրտի կոփել եղջերբ: Քաջ

Յետ որոյ ապա քակեալ սորա (Կոմիտասայ) զփայտակերտ {գմբէթ} Սրբոյ Կաթողիկէին, որ 'ի Վաղարշապատ քաղաքի, շինէ

յարանը, նոյնպէս եւ Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղեցու {գմբէթը}, որ առաջ փայտից էր շինուած)։ Թողնելով ուրիշն

Կոմիտաս կաթողիկոսի սրբատաշ քարերով շինած փառաւոր {գմբէթը}, մեր այսօրուայ Ս. Էջմիածնի գմբէթը լինելը, ամեն

շինած փառաւոր գմբէթը, մեր այսօրուայ Ս. Էջմիածնի {գմբէթը} լինելը, ամեն հարցնողի կարող է պատմել Էջմիածնի նա

նասուել էր կրակից, մենք հասկանում ենք Ս. Էջմիածնի {գմբէթը}, որ ինչպէս երեւում է, էրվելուց յետոյ, վերստին փայ

երցնելով, փոխանակը շինել է այն հոյակապ քարակառոյց {գմբէթը} ։ Այն պարոնները, որոնք ամեն ստութեան երկր

նեմ եւ " երեւակայության զավակներից " մեծագույնը, {Գյոթեն}, մի անգամ եւս անիրավացի կլինի իր անզգույշ, բացա

ան բուսաբանությունն առաջիկայում մեծ ապագա ունեն: {Գյուղատնտեսությունը} եւ քաղաքատնտեսությունն առանց նրանց մեռյալ են, կա

ագայում այս բաժնում կտրվեն կյանքի համար անհրաժեշտ {գյուտերի}, ինչպես նաեւ արվեստի ու բնության ասպարեզում կատա

ղ մէջ բերված խօսքերը։ Խորենացու հնչեցուցածը նուա՞ {գն} է, թէ բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է (ինչ աս

նեմ, որ մեր բարեկամությունը պիտի մինչեւ գերեզման {գնա}, եւ ես իմ այս գրչովը պետք է արձան հավիտենական հի

մենակ է, առո՞ղջ է գեթ: Հենց որ նամակս ստանաս, {գնա} նրա մոտ եւ, հաղորդելով իմ բարեւը, տեղեկացիր նրա

քումդ, որ չարութիւնք յառաջացնես նորանով, ուրեմն {գնա}, այդ երեք հազար մանէթը մածունի տուր, երեսդ քսիր

ասիացի ազգերին, այդ վնաս չունի, միայն դու յառաջ {գնա}: Կը գայ օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն արշալոյսը

էական պարգեւը չելնէ նէ, կատակնիս ետ կ՚առնենք... {Գնա} ՛, Մխիթարեա՛ն համախոհ, գնա՛, ներքին համոզման 29

ակնիս ետ կ՚առնենք... Գնա՛, Մխիթարեա՛ն համախոհ, {գնա} ՛, ներքին համոզման 29-երորդ երեսի վերջին հինգ տող

ւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ, եւ... {գնա} ՛, տխրադէմ ցնցել դատարկ քսակները, որոնց մէջ լցու

Խնդրել ներումն նորից ` Երդման համար դժուարին: " {Գնա} ՛, կորի՛ր, սերովբէ, Խօսքերդ անցնում են չափից,

ստ, Յետոյ խաղաղ քուն լինինք... Հեռի՛ {գնա} մեզանից: Մի՛ գոռար, մի՛ որոտար,

ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս, {Գնա} ՛ փրկել մեր հայրենիք, Պատերազմի վառ հանդէս

իւր ազգի Ազատութեան կը զոհուի: {Գնա} ՛, եղբայր, Աստուած քեզ յոյս, Ազգի սէրը քա

Աստուած քեզ յոյս, Ազգի սէրը քաջալեր, {Գնա} ՛, թէեւ չեմ կարող գալ, Բայց իմ հոգին քեզ ը

գալ, Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր։ {Գնա} ՛ մեռիր դու քաջի պէս, Թող չտեսնէ թշնամին

Չկամիմ թողուլ խորհուրդս անկատար, Ելիր ու {գնա} կրկին քո տեղին, Ուստի քո տիրոջ հրամանովն եկ

միայն հեռանում եմ, հոգով միշտ մօտ եմ քեզ: {Գնա} ՛, ասացի ես նորան, տարաբախտութեան ընկեր, գնա՛ բ

Գնա՛, ասացի ես նորան, տարաբախտութեան ընկեր, {գնա} ՛ բարեաւ, բայց չմոռանաս այն սուրբ դաշը, որ կնքեց

ց վշտին եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛յն, սիրական, {գնա} ՛ խաղաղութեամբ դէպի խաղաղութիւնը։ Աստուծոյ հրեշտա

րացրեց օդի մէջ, փչեց նորա քթումը եւ ասաց: - {Գնա} ՛, անպիտան, դէպի գեհեանը եւ այստեղ ամենայն վայրկ

ակ նորա խօսքին պատասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ {գնա} դու այժմ, եւ ես խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամակով

դիւական ապաբաղդութեամբ արժանաւոր դեւ չունիմ... {գնա} ՛: Վէզիրը գլուխ տուեց եւ դուրս գնաց հանդիսից

թեամբ եւ զգուշութեամբ գրականութեան դիւապետը: {Գնա} ՛ դժոխք յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան

է նորա նախահայր Քամը, արժանի՛ զաւակ արժանի հօր. {գնա} ՛, որդեակ, գնա՛ հանգստացիր այն չարչարանքների փոխ

Քամը, արժանի՛ զաւակ արժանի հօր. գնա՛, որդեակ, {գնա} ՛ հանգստացիր այն չարչարանքների փոխանակ, որ չարչար

ը սկսեն առաւօտեան ժամը. հանգստանալու ժամանակ է. {գնա} եւ դու հանգստացիր: Մնացածը ուրիշ անգամ:

իստերլէր) առնեն զոր հաճին եւ խօսին 'ի հաճիլ. ( {գնա} ՛ մեռի՛ր, եկու սիրեմ), հատանեն զգլուխս անպարտ ե

չե՞ս տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո գլխի վերայ։ {Գնա} ՛ լցուցանել քո պիղծ ցանկութիւնը, իսկ ես կը մնամ ա

ք ունի այժմեան հայը այսպէս խօսել. ո՛վ հաւան չէ, {գնա՛յ} գերեզմանները փնտրէ 4. 000 տարի առաջ մեռածներին եւ

սէ, եւ դոցա օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի եւ {գնա՛յ} նոցա քամակից: Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը

ր լինէր: 12 ժամ, 1863. ընծայի ընդունելութիւն: {Գնա՜ց} ու էլ գալիք չունի: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի Յ

իմոյ հոգեւորական պարտաւորութեան, հրամայեաց չուել {գնալ} յէջմիածին, համաձայն հրամանաց նորին սրբութեան եւ

քա ինձ չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ {գնալ} -գալ չունիմ: Ողջ եղեք եւ աստված քեզ կատարյալ առող

որ հանձն կառնու ընկերով հանդերձ, այդքան գումարով {գնալ} եւ գալ, նա այդ յուր ընթացքով հայտնի ցույց է տալի

ված պայմաններով (3000) կարող էին հանձն առնուլ, {գնալ} եւ գործ կատարել, ամենայն մաքրությամբ հոգու ցանկա

ոս արքեպիսկոպոսն, որում ասէր թէ պիտոյ է հրամայել {գնալ} ի Նախիջեւան, քանզի քաջագէտ է գործոյս այսորիկ, ա

գիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի ինչ. եւ ՚ի {գնալ} իմ առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին

ն Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն {գնալ} առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի: Իբ

կամ հարկ եղած դեպքում հնարավոր չէ դրանով ճանապարհ {գնալ}: Անիվների օղակները թուլացել են, պետք է ամրացնել

րեաւ մնա ասելով, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր {գնալ}: Ես զարմացայ դորա անզգամութեան վերայ, որովհետեւ

ետեւ Ներսիսեան դպրոցի շնորհքով շատ հեռի չէք կարող {գնալ}: Բայց այս մի խորհուրդ է իստակ սրտից, ինչպէս կամ

էի նկատողութեամբք. ինձ պիտոյ էր մի շաբաթով Անափա {գնալ}: A propos. մտքո՞ւմդ է այն Լինդման անունով հաստա

մար: Պ. Իսահակեանցը թոյլ է տալիս ինձ Անգլիա {գնալ}, հարուստ ընկերութենների անդամ դառնալ, թռչնավաճա

ալ իւր հետ: Բայց օրիորդը ընտրում է կուսանաց վանք {գնալ} ։ Այս բանը Մանրիկօյին յայտնում է մի նամակով նորա

յ նստած լցնում էի քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր չէ {գնալ}, քո վերջին հատուածը չգրեցի՞, մինչեւ գնում էի շո

դատողութեան առաջեւ: Եթէ մեր խորհուրդը լինէր {գնալ} օգտի եւ շահաստացութեան քամակից, եթէ մեր ցանկութի

, տղան, բոլորովին անօգնական մնալով, կամենում է {գնալ} Պօլիցմէյստերի մօտ գանգատելու (Բէգզադէն բնակւում

տճառով, որ բնակարանս հեռի է եւ չկամէի միւս անգամ {գնալ} այնտեղ այդքան արծաթի քամակից: Տղան հանում է

ազգի մէջ, մինչեւ որ Ներսէսը հարկադրուեցաւ փախչել {գնալ} իւր հայրենի գաւառը: Այն ժամանակ ազգը Յովհաննէս Մ

, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր զաւակները եւ {գնալ} Պօլիս կամ այլ քաղաք ` աղքատութենից ազատուելու համ

եւ հինգ տարեկան, հարկադրւում է թողուլ դպրոցը եւ {գնալ} ծառայութեան, որ մի քանի ժամանակից յետոյ օգնութիւ

րեանց նիւթեղէն ոտքերը, որ այնուհետեւ կարողանային {գնալ} բարոյականի եւ իմացականի քամակից, ըստ որում հոգին

խնդրում, ու եղէգնից Վարար ջուր է տրւում նրան, {Գնալ} -գալուց ոռոգւում է ` Լաւ հերկուած կոյս արտը այն.

րուն մարմին մեղաց"։ Ուսումն կրօնական պարտի զհետ {գնալ} վկայութեանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ գոյր

ւթեամբ, որպէս փարիսեցիքն, մինչեւ զկայ առնուլ ՚ի {գնալ} լճանապարհ, այլ գիտակցութեամբ, եթէ արժան է, առ

Խնայիր թշուառ մեր անտէր ազգին. Մի՛ տար զոհ {գնալ} թշնամիների, Նա այլ չէ լսում Դելֆեան հարցու

թէ տանից նամակ չկայ եւ թէ ինքը ուզում է տեսութեան {գնալ}: 14-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի

ետեւիլ իւր դահիճների թելադրութեան. նա ստիպուած է {գնալ} այն ճանապարհը, որ օգտակար է միմիայն այդ կացութեն

պարէզի կամ գիտութեան, այլ գնում են կամ ուզում են {գնալ} միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր ազգի

ատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել նորա լեզուն, {գնալ} ժամանակի հետ, փարատել կոյր եւ մարդատեաց ֆանատիկո

XIX դարը, մոռանալ շրջապատող հանգամանքները եւ յետ {գնալ}, հեռանալ մինչեւ V դարը, ես իմ կողմից կարելի է մ

մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուրդը չէ կարող նոյնպէս {գնալ} V դարը՝ մեր պատուելի XIX դարու հեղինակութիւնքը կ

Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերայ երկար {գնալ}: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքումը չէր երեւում բոլոր

ն քնում). նորա երեսից ո՛չ մի մարդ կարող չէ հիւր {գնալ} կարդինալի մօտ, թէեւ նորա շատ մերձաւոր բարեկամներ

չպատահի, եւ միտքը դրեց այն տեղից Յունաց կողմերը {գնալ} ։ Հասաւ Ամիթ քաղաքը եւ այնտեղ մի քանի ժամանակ մնա

ականաբար ենթադրել, որ Վահանը եւ Մանդակունին չէին {գնալ} մի այդպիսի Յուդայի պարտէզը։ Այսքանը գիտենք, որ

ր աշակերտների անորոշ վիճակը. հաւանում է Էջմիածին {գնալ} Երեւանից՝ կաթողիկոսի վճռական խօսքը լսելու համար

ր նորան ճեմարանը, այլ ցանկանալով աւելի եւս յառաջ {գնալ} իւր ասպարէզի մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել իւր հա

ւրդը էր, նմանող լինելով իւր դաստիարակին, Դորպատ {գնալ} եւ այնտեղ կատարել իւր ուսման ընթացքը, բայց զանազ

դ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս ժամանակով օտար աշխարհ {գնալ}, հանքային ջրերով իմ վէրքերը բժշկելու... -

իկը ձեռքին. բոլոր Բոլոնիայ վազեցինք: Հռովմի մօտ {գնալ} չէի կարող: Ձեզ յայտնի է, որ դեռ հինգերորդ դարու

կամիք սպանեցէք ինձ, այնուամենայնիւ յանձնառու չեմ {գնալ}. ես ձրի չեմ գտել իմ կեանքը, որ յիմարաբար վտանգի

այնպէս, որ քեզ հանգստացնելուց յետոյ, ստիպուեցայ {գնալ} եւ հարցասիրել քո խելագարութեան պատճառը: Ախոռը նե

գործական բժշկութեամբ: Մի անգամ հրաւիրեցին նորան {գնալ} մի վտանգաւոր ցաւով հիւանդ աբեղայի մօտ: Պարացելսո

ւ միտք չունիմ երկար միջոց ման գալու: Սկսեցին {գնալ}: Երկու կողմից եւս պահւում էր մի կամակոր լռութիւն

կան օրէնքներով, պարտական էր հնազանդուիլ նորան եւ {գնալ} նորա քամակից: Միթէ՞ այս անբնական գործողութեան հե

, մտաւ անկողին, որոշելով իւր մտքում, առաւօտուն {գնալ} կոմսի մօտ եւ բանը մի կերպ վերջացնել խաղաղութեամբ

եղբայրս չվախճանէր, բայց այս տարի անպատճառ պէտք է {գնալ}, ուխտ դնել եւ չկատարելը յաջողութեան մեծ վնաս է,

նի. ինձ այսպէս յարմար է, պսակուիլ եւ յետոյ ուխտ {գնալ}: - Ի՞նչ ասել է. ի հարկէ հաշիւը մեծ բան է, ե

դը, որ քիչ շատ վաճառական անունը վերան էր եւ Ղրիմ {գնալ} -գալ ունէր: Այս հիման վերայ Մանուշակը եզրակացնում

ատասխանեց պառաւը, եւ նշան տուեց, որ կամենում էր {գնալ}, ես եւս չկամեցայ այլեւս բռնել նորան, թողեցի, ո

ս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում էր արդէն {գնալ} անկողին. այս պատճառով եւ Մանուշակը միւս ճրագը առ

թում է երեխան, աւարտում է իւր գործը եւ կամենալով {գնալ}, ահա մի պառաւ, ինչպէս Մանուշակ դայեկը համարել է

հասարակ մարդ, վերջինս մի պատիւ կը համարի իւրեան {գնալ} նորա տուն եւ լսել նորա ասելիքը, թէեւ Թիւթիւնճի-օ

Տիրեց լռութիւն: Պատուարի ժամացոյցի ամէն մի {գնալ} գալը, ամէն մի զարկը շատ երկար էր թւում. իւրաքան

ւմ էր, եթէ այո ամէնը ճշմարտուին, անպատճառ դուրս {գնալ} գիշերով տանից եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ

տար աշխարհում։ Հայկական դպրութեանը պիտոյ էր հիւր {գնալ} Իտալիա եւ օտարի հացով սնանել, որովհետեւ ինքը՝ ա

ը տուած էին նորան Մօրէայից, պատճառ տուեցին նորան {գնալ} այնտեղ, որովհետեւ գրում էին նորան աշակերտքը, թէ

, որպէս կիսակատար պապական եւ հարկադրուեցաւ Հռովմ {գնալ} ՝ արդարանալու իւր եւ միաբանութեան ջերմեռանդն պապա

ն՝ գրելոյն: Զաւակն հայկական ո՛չ կարելով այլ եւս {գնալ} զճանապարհ մոլախոտեալ ի դարուց ժամանակաց, եւ շուա

բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ {գնալ} յԱթէնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ վասն հողմոյն ընդ

հակառակւում էին Աստուածային հոգուն, որոշեց Փարիզ {գնալ}, ուր գտանւում էր Եւրոպայի մէջ հռչակուած Համալսար

յենէզը եւ Սալմերոնը յայտնեցին, թէ ինքեանք կամէին {գնալ} Սպանիա, որ կարգի դնեն այնտեղ հասարակութեան գործե

ռակուելով իմաստուններից եւ ժողովրդից՝ միտքը դրեց {գնալ} Չինաստան եւ այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ թէ յաջ

քը. նա միայն ճանապարհ է ցոյց տալիս, որով պիտոյ էր {գնալ} (Constitutions des Jésuites Appendice sur les Exe

օշակը: Չէ կարելի միեւնոյն ժամանակ երկու ճանապարհ {գնալ}, միմեանց հակառակ ուղղութեամբ ` իսկ երկուսի մէջը

քից օր ու արեւ չունին. ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ {գնալ} չի լինի: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից զրկում է խ

մ էին հնումը, տունդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ ոք չի {գնալ}, որ բնակուի նորա մէջ, որովհետեւ այժմեան ժամանակ

ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու բան ունեի, քավ լիցի, այլ {գնալեդ} հետո բավական ժամանակ 54 կբաներ, մանավանդ այն սեւ

ծ չեմ, որ քիչ մը կռատուսի ուժով բան տեսանեի: Քո {գնալեդ} հետո կռատուսը մինչեւը 0-ն իջել է, փոխանակ որ ձմե

ւմ է 18, 000 վերստից մինչեւ 20 000 վերստ, ուրեմն {գնալը} եւ գալը 36, 000 վերստից մինչեւ 40 000 վերստ: Այս

ասանում է եսականությունը եւ անձնական շահի քամակից {գնալը}, որ հայրենիքի փրկությունը, ազատությունը, միութ

գնում են եկեղեցի, իսկ այլ ժամանակ Աստուծոյ տուն {գնալը} համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ ամօթ եւ կամ գոնէ ընդ

յանապատի, որպէս մի քամի, որի ուստի գալը եւ ուր {գնալը} չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազգասէրք եւ

հեռի, Կալկաթայ: Այս ճանապարհորդութիւնը ` {գնալը}, այնտեղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ գոնէ՛ վեց

նի խաւարումը՝ իւրեանց գուշակութեններով, արագիլի {գնալը} եւայլ եւայլն։ Տխուր մատենագրութիւն! Եւ ի՞նչպէս կ

Եւ այս լեզու օր ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով յառաջ {գնալը} բացայայտ է արդէն, եթէ համեմատենք միմեանց հետ նոյ

ց, երբ սորա հիմքը ձգել էին, եւ մինչեւ իմ վանքից {գնալը} նա այնտեղ էր, իսկ այժմ լսեցի, թէ Անդլոյ մօտ է գ

Բրամինը: Բուն տէր սատանայի հանդիսաւոր յառաջ {գնալը} կատարուեցաւ հետեւեալ կարգով: Ողջից յառաջ գն

տեսել, մարդու մեռանելու ժամանակ նորա հոգու դուրս {գնալը} մարմնի միջից: Երկրորդ, միթէ՞ անասունքը բան չեն

առաւօտ եւս այնտեղ էր, ես տեսայ նոցա տանից դուրս {գնալը}: - Շատ կարելի է, - պատասխանեց մայրը, -գու

ր ի վերոյ մարդերի մէջ: Չասացի դարձեալ ձեր այնտեղ {գնալը} դատապարտելու մտքով, պատճառ, հասարակութեան մէջ ե

որան եւ ասում է, թէ մտանելուց յետոյ դատարկ դուրս {գնալը} մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ ստորագրել էր իւրեանց մ

Խաչատուրի հետ։ Տեսանք նորա փախստականի պէս դուրս {գնալը} Տաճկաստանից դէպի Մօրէա՝ իւր մանուկ ընկերութեամբ

սասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ թուր կապելը, թէ որսի {գնալը}, թէ մենամարտութիւնը, այս բոլորը իրենց սիմբոլակա

ղութիւնը: Եւ մեզ թւում է, թէ թուր կապելը, որսի {գնալը} եւ մենամարտութիւնը անին իրենց մէջ այս պայմանների

շան խածած, կամ Սօսի նման ջրվախ էին, որ իր Փարպի {գնալը} Գարեգնի առջեւ արդարացնելու համար սուտ ու մուտ բան

արզէր դէպ 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քան ստամոքսը {գնալը} բոլոր ատամները եւս կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հն

ւթեան լեզուի, ունա՜յն երազ է հասարակաց ազգի առաջ {գնալը} ։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի եւ նազիկ խն

որոյ հեռաւորութիւն գտանի մերձ 2300 վերստից, որոյ {գնալն} եւ վերադառնալն բաղկացուցանէ զ4600 վերսս, առ որ ա

չէ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեան դուրս {գնալն}, նորա թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի

ելի է թուրքից առնուած համարել, ինչպէս. " հլա էն {գնալն} ա, ինչ գնացել ա ", - օշականցի կնոջ համար է ասում

առաքելով ընդ այնմ եւ զճանապարտական անցաթուղթ վասն {գնալոյ} յԷջմիածին, ծանուցեալ զհրամանգրութեան Լուսաւորչեա

զտուեալն յազգէն Հայոց բնակելոց ի քաղաքիդ, յաղագս {գնալոյ} ՚ի Կալկաթա, ի խնդիր ազգային հրիտանացն մակագրելով

էլի Նալբանդեանց եւ պ. Յարութիւնի Աջեմեանց, վասն {գնալոյ} ի Հնդկաստան, ի խնդիր ազգային հրիտակացն, հաստատե

մ ստատին եւ ի տանցն եւ այլն, եւ եմ վասն միամտեալ {գնալոյ} առ տէր։ ԶՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կառավա

ոյն, անկելոյն ի ձեռս աւազակաց, անառակ որդւոյն, {գնալոյ} ազնուականին առնուլ իւր թագաւորութիւն եւ դառնալ,

վի, պատճառ, որ դոքա հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից {գնալով}, կարծում են թե կարող են մի մոգական գավազանով հետ

իս շնչառության օրգանի ցնցումների ջղաձգման բնույթը {գնալով} հանդարտվում է: Այժմ միայն ընդունում եմ Aq. laur

պէս չէ՞: - Այնքան վատ, որքան քո տանից դուրս {գնալով} երեւիլը փողոցի մէջ: - Արի քո հետ խօսիր, ի՞

մէջ ճշմարտութիւն, բայց դու, զուգահեռաբար յառաջ {գնալով} ազգի կեանքի հետ, ամենայն առողջամտութեամբ հարկադր

որ ունեցածը: Գործակատարը ստանում է եւ, դէպուղիղ {գնալով} իւր բնակարանը, ուր պատրաստ սպասում էր նորան սուր

աճռականութիւնը: Բայց արի տես, որ, մեծի քամակից {գնալով}, կարող ենք եւ փոքրը կորուստնել: Ո՛վ է մեզանից ճ

եան օրում, մի եպիսկոպոս չհաղորդուեցաւ եւ, դուրս {գնալով} բեմից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայսրը գան

թ եւս զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վերայ {գնալով} եւ մոռնալով ազատութեան թագաւոր նստելը, կամեցաւ մ

րծարանը սոցայ հոգաբարձութեան տակ իւր կարգով յառաջ {գնալով} ցոյց տար պտուղ եւ արգասիք: Ինչպէս երեւում է, նո

, նորերումս տիրել է Կանտոնին եւ յոյս ունի, յառաջ {գնալով} այդ աշխարհակալական հանդիսումը, ծաղկեցնել իւր օփէ

: Այս պատճառով վեր կացաւ տեղից եւ կամեցաւ, յառաջ {գնալով}, ողջունել իւր բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը յառաջե

ետ անցեալները կռուել էի մի մսրահաւի համար: - {Գնալով} անկողին մտածեցի հոգ տանել եւ մեր կատարելի խնջոյքի

տանան իսկ: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ տեղից եւ {գնալով} միւս սենեակը, բացեց պահարանը եւ սկսեց որոնել: Ն

ով: Այսպիսի սխալ եւ անբնական ճանապարհներով յառաջ {գնալով} քաղաքականութիւնը, չէր կարող ապրել որպէս մի բարոյ

ւտ բերէին: Եւ այսպէս պ. Յովնաթանեանցը յառաջ {գնալով}, արդէն վաղուց եւ ընտանիքի տէր դարձած էր: Ունէր

ւ թշնամու սրի տակ։ Միւս մասը, յօժարակամ տարագիր {գնալով} իւր աշխարհից, ցան ու ցիր է լինում դէպի երկրի չոր

ոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ խոշոր գոյների քամակից {գնալով} ՝ կէս գոյները կամ կէս ստուերները աչքից փախցնենք,

խածած էին եւ ջրվախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի {գնալով} բժշկւում էին, ապա ուրեմն նոցայ բժշկութեան բնական

ը եւ օրագիրը պարտական է յուր գոյությամբը եւ հառաջ {գնալովը} իմ քաղաքացոց եւ գլխավորապես Ձեզ: Այդ բաների վերա

հավատա աստված, որ մոխիր կտրել եմ, դուռեն դուրս {գնալու} ժամանակ չունիմ. համալսարանի գործերը, " Թափառակա

մի մարդուց առնուլ եւ տալ նորան, պատճառ, շուտով {գնալու} է, միգուցե քո ուղարկելու փողը դեռեւս ուշանա, ահ

բայց երեւակայիր քեզ, եթե այս վիճակում Պետերբուրգ {գնալու}, այնտեղ համալսարանի 50 մանեթը տալու եւս արծաթ չլ

§ 1. 3000 մանեթ արծաթը, որ երկու մարդու {գնալու} եւ գալու որպես ճանապարհի ծախք առաջարկում է քաղաքը

ի 3000 մանեթ կամ փոքր ավելի կամ փոքր պակաս՝ ծախք {գնալու} եւ գալու համար, այդ մի մարդու էր վերաբերում եւ ո

ց տալ այն պարոնին աշխարհագրական տախտակի վերա նորա {գնալու} տեղը կամ ճանապարհը: Իսկ ինչ որ կվերաբերվի մեզ

ով, հետեւյալ պայմաններով: § 1. Մեր երկուքի {գնալու} եւ գալու ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ ստերլին

աներկբայելի օգտի մասին: Ապացույցների համար հեռու {գնալու} կարիք չկա. մեր քաղաքի նախկին խղճուկ կառավարությո

չար ոգու նման, հենց պատրաստ է այդ օրը նրանց մոտ {գնալու}: Ես դեռ հիշում եմ նրա արդ ու զարդը հին ժամանակնե

տեմ, նա իրոք պատրաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մոտ {գնալու}, որպեսզի թափ տա): Ես առանց այն էլ ձանձրանում ե

աթը։ Այս պատճառով, եթէ մի այդպիսի տղամարդ դուրս {գնալու} լինի իմ ծառայութենից, թող լինի նա տասն տարի ծառա

փակուել եմ տանս, որովհետեւ ոչինչ հնար չկայ դուրս {գնալու}: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ բանով ես պարապած.

մտածել, որ եթէ Նախիջեւանը հոգաբարձու չլինի յառաջ {գնալու} համար, ուրեմն, անտարակոյս, պիտի յետ գնայ, եւ

երայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւս {գնալու} լինիմ, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամանագիր ստանա

հափառ Հայրապետը Ապրիլի մէջ գալու է մեր կողմերը եւ {գնալու} Էջմիածին: Ո՛ղջ եղիր ամենայն յաջողութեամբ, ա

ամաշխարհական հանդիսարանը, բայց այդ դիպուածներում {գնալու} խորհուրդս եղած է մի բան ուսանել: Շեկսպիրը՝

զադէն: Տղան հաւատացած է, թէ շուտով ինքը եւս {գնալու} էր դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր պարոնը:

եծ բազմութիւնը գտանւում է Տաճկաստան: Մինչ Սամսոն {գնալու} համար անցանում էի Սինօպից, պատահեցայ մի Տաճկաց պ

ր նորա անձնական շահին: Բայց թատրոնից դուրս {գնալու} ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէ

իէլին եւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան {գնալու} թղթերը թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրի

եւ մի ընկերներիս հետ շոգենաւ նստեցի Բօրդօ քաղաքից {գնալու} դէպի արեւմտեան Հնդկաստան: Ամէն դժուարութեան յաղթ

ասին այս եւ այն տեղեկութիւնքը հարցանելուց յետոյ, {գնալու} ժամանակ խնդրեց ինձանից, թէ երբ կարող էր գալ մեր

եց պ. Յովնաթանեանցը. - Նախ որ ես դեռ որոշած չէի {գնալու} օրը, երկրորդ, գործերս դեռ չեմ աւարտել, երրորդ

մէջ հարսանիք առնէինք. պատճառ, ես յիսնակից յետոյ {գնալու} եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատիկ. զատկից յ

ն տէրութենական գործով մի այլ թագաւորութիւն դեսպան {գնալու}, հրաժարուելու չէին այդ ծանր պաշտօնից, այդպիսինե

արատեւ... Բայց այժմ, ներեցէք ինձ, ժամանակն է {գնալու}: - Ես չեմ համարձակւում ձեզ արգելք լինել. ինչ

սնութիւն, երջանկացուցել էի մի օրիորդ, որ զոհ էր {գնալու} իւր քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական սովորութեանը:

նա անհանգիստ էր այս բանի մասին, մանաւանդ որ Ղրիմ {գնալու} օրերը մօտենում էին: Վերջապէս նա մտածում էր, թէ

տակար կարող էր լինել նորան իւր առուտուրի մէջ Ղրիմ {գնալու} միջոցին: Նորա ցաւը հարսանիքի ուշանալը չէր, այլ

եկողները ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚երթան, ինչպէս նաեւ {գնալու} ժամանակ Սուրբ Թորոս: Նորանցից մինը միջահասակ

աց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկեան նաւ, որ {գնալու} էր Մօրէա, մտաւ նորա մէջ եւ անցաւ շուտով դէպի Մօր

ին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը Երիքովից Երուսաղէմ {գնալու} ժամանակ։ Դա մի արտաքին փայլ է. այդ դուրսից միայ

Վարդիթերի մօր անխելք յողդյողդութեանց վրայ: Փարպի {գնալու} ժամանակ, Համասփիւռը հրապարակով յայտնում է իր տհա

բանում է իր բանը: Հիւանդների լուռ ու անխօս {գնալու} մասին (Փարպի) կամ նոցա գլխին ձիու սանձ փաթաթելո

թումը, - ճիճուները սոված կոտորուեցին, որդի. շաղ {գնալու} (բօժօժ դառնալու) վախտն ա, բալքի ուտեն ռադ ըլէի

դորանով այս ազգապարծանք գործին պատճառ եղեք հառաջ {գնալուն}: Հերի՛ք է, սրբենք մեր վերայից այն ամոթը, թե

րի սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլիա {գնալուն}: Հաւատալով նորա բարեսրտութեան վերայ՝ կարծում եմ

բարոյական զգացմանը եւ մտաւորական գիտութեան յառաջ {գնալուն} գործակից չեղաւ: Մեր ազգը այսպէս է. տալ չգիտէ,

նձ, անունը չգիտեմ, որին դու ճանաչում ես: Իմ {գնալուս} համբավը, որ Նախիջեւան տարածվի գնալուցս հետո, խն

նացել եմ զագրանից, որ խեղճ մայրս հոգս չառնե: Եվ {գնալուս} մասին առայժմս ոչ ոքին բան չասես, ոչ ոքին ամենեւի

ւստ եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի տեղեկացա: Քո {գնալուց} հետո, մինչդեռ Մոսկվա էին դեռեւս պ. Ալեքսանովն ե

մի նշանաւոր հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ նորա {գնալուց} յետոյ իսկոյն հարստանում է Յիշատակարանս։ Նոյնպէս

տեղ, ուր գտանուելու էր իւր պարոնը: Բէգզադէի {գնալուց} մի երկու օր յետոյ գալիս է տղայի մօտ սորա քեռին (

եւ դադարենք գէթ այսուհետեւ կուրութեան գազանին զոհ {գնալուց}: Աղետալի անցքեր, որ պատահում են ամենայն օր

ողանայ իւր առաջուայ ուխտիցը, այսինքն՝ Երուսալեմ {գնալուց} յետ կենալ։ Այս դիպուածը շուտով պատահեցաւ։ Փորթո

բերում. ո՞վ գիտի թէ ընչանք կրում ա, որ մովրովը {գնալուց} յետոյ տասն օր ուտում են չի հատնում. մի տունն ա ն

ես: Իմ գնալուս համբավը, որ Նախիջեւան տարածվի {գնալուցս} հետո, խնդրեմ մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ եւ առ

կտակակատարքը այն գումարներով եւս անշարժ կայքեր են {գնած} կտակի զորությամբ, գուցե թե քաղաքը առ ժամս բան չս

թիւնը մարդկութեան եւ ոչ արտաքին, պատահական, կամ {գնած} պատիւների մէջ. եւ դուք, գերադաս համարելով ձեզ,

ը մեր գլխին է, նոքա միայն գնելը գիտեն, բայց այդ {գնած} բաները ինչո՞վ գլուխ կը գան, ամենեւին եւ մտածել չ

աշխատության բարեխիղճ գնահատությամբ, բարեխղճորեն {գնահատական} տալով մտավոր աշխատանքի բնագավառի յուրաքանչյուր գո

հը ընկնելու՝ նորան հեշտ չէ հասկանալ եւ արժանապես {գնահատել} յուր մեջ հայտնված երեւույթքը. իսկ երբ բավական ճա

ւթյունը մինչեւ այժմ չկարողացավ նրա հանճարը լիովին {գնահատել}: Ցանկանալով ամեն գնով որեւէ պարբերական հրատարակո

ոլորի չափը եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմանել եւ {գնահատել} նորանց։ Այն ազգը, որ չունի կրիտիկա, չունի

սկանալ, եւ ամէն բան նորա բնական գունով տեսնել եւ {գնահատել}: Այդ փիլիսոփայ պարոնը ի՛նչ տեղից առաւ իր դրո

նոցա: - Ինչպէս եւ իցէ, բայց ես պարտական եմ {գնահատել} քո արժանաւորութիւնը եւ արժանի վարձ տալ քեզ, - աս

չքով նայել լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քննել եւ {գնահատել} ամենայն բան, իւր անձը, իւր հոգին, իւր բանականո

գործունէութեան վերայ, խոստացել էինք այս գլխի մէջ {գնահատել} այդ գործունէութիւնը՝ քննելով յառաջուց նորա շարժա

կամ անգլիացիների բնութագրման վերաբերյալ: Լիովին {գնահատելով} Ֆոշեի ակնհայտնի տաղանդը, չեմ կարող, սակայն, հա

մ է եւ դատւում է նախ գործը եւ ապա գործողը: Գործը {գնահատելով} կարելի է վարձատրել մի առաքինութիւն եւ դարձեալ, պ

ի այդ գործի ընդունելութիւնը։ Երկրորդ, արժանապէս {գնահատելով} այդ գործը, բարոյապէս սրբում է աշխատողի ճակատի քր

արանքի, շռայլութեան եւ միւս բոլորի արժէքը լիապէս {գնահատելու} համար պիտոյ է հարիւր տարիներով յետ երեւակայել իւր

ների վերայ, եւ ամենայն բանի տալ իւր արժանի վարձը, {գնահատելու} են մեր խօսքերը եւ արդարացնելու մեր անձը. փոյթ չէ,

գործունէութիւնը Հայկական լեզուի հանդիսում, առանց {գնահատելու} այս գործունէութեան արժանաւորութիւնը, որ պահել են

ելու քաղաքական պատճառները, առանց կրիտիկոսի աչքով {գնահատելու} որեւիցէ իրողութիւն ազգային կեանքի մէջ. այն հատոր

ր. նա ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչելուց եւ {գնահատելուց} յետոյ, հազար պարկեշտութիւն, հազար չքմեղութիւն չ

ընդհանուր լուսաւորութիւնը նորա համար չէ, եթէ լաւ {գնահատենք} լուսաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւնը։ Եւ ճշմարի

ամանակներում լուսավորության յուրաքանչյուր ճշմարիտ {գնահատող} չի կարող առանց համակրական ուշադրության լսել մարդկ

դախ եւ անկեղծ խոստովանութիւնը չէ գտել տակաւին այն {գնահատութիւնը}, որ արժանի էր նորան միայն նորա անկեղծ եւ անխարդա

ւ մտավոր կարգի յուրաքանչյուր աշխատության բարեխիղճ {գնահատությամբ}, բարեխղճորեն գնահատական տալով մտավոր աշխատանքի բ

, բայց զգուշացա, ցանկանալով իմանալ, թե ինչպիսի {գնահատության} կարժանանա ռնգեղջյուրը. իսկ վագրերի բանը հեշտ է,

ց կհատուցանե մեզ հարյուրից տասն պրոցենտ: Կայքերի {գնահատությունը} կլինի անգլիական դատաստանի օրինավոր վճռադատությամբ

, եթէ նա յոյս ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի {գնահատուի}, եթէ նա տեսնէ իւր մշակութեան պտուղը, ո՞չ ապաքէն

ութեան շարժառիթը, առաւել արդարացի կերպով կարող է {գնահատուիլ}, հաշուի ու համարի տակ դնելով շատ հանգամանք, որ

ավելին չեմ ասում, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ ես {գնահատում} եմ նրա անբասիր եւ անդավաճան բարեկամությունը: Միա

ել այս հարցին: Բացարձակ ոչինչ չկա, այլ ամեն ինչ {գնահատվում} է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով: Իսկ ի՞նչ բան

ի ծրարի մեջ եւ կուղարկեք ինձ, որ նորա զորությամբ {գնամ} այստեղի երկաթուղու իջեւանը եւ ստանամ գիրքը: Ա

էջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմար կը գայ գործս, գուցէ {գնամ} ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխրացած աւերակներին մի համբո

ռականութիւն է... Ասացի, այս պարապութեան միջոցին {գնամ} նայիբի մօտ, գուցէ մի բան կարողանամ շինել, գուցէ

րուսանել"։ - Ուրեմն բա՛ց թող, որ ես {գնամ} իմ տունը: " Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ բ

ւծոյ, - ասաց պ. Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: Արի մի {գնամ} դորա ախոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը

ակատիդ: Մեր ազգը ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատաղ {գնամ} նորա զօրութեանը), ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս պ

նորա օգտի համար գործ դրվեցավ, բացի դորանից մարդ {գնայ} այստեղից Պետեր., որովհետեւ գործը մտավ Государст

արելի է, որ Հայ կինը, թէեւ հաց չունէր ուտելու, {գնայ} եւ իւր երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած

ռաջ գնալու համար, ուրեմն, անտարակոյս, պիտի յետ {գնայ}, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մեր բարի բարի յոյսերը

ը ընդունել եմ մոլորակի տեղ, որ եթէ այս անգամ ցած {գնայ} հորիզոնից ու միւս անգամ չերեւի, այն ժամանակ վա՜յ

էգզադէն նոր ապրանք հասուցանել, որպէսզի կա՛մ ինքը {գնայ} այդ քաղաքը, կա՛մ մի այլ մարդու յանձնէ, հաշիւը ե

յ գործ տալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր {գնայ} եւ ի՞նչ գործէ. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կ

չպէս էր յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի {գնայ} նոյն ճանապարհը, որով գնում էր պատժուած մինը: Մա

ող, որ զուգակշիռը պահուի եւ աղքատութիւնը տարագիր {գնայ}: - Բայց դուք մոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրո

հնարի, որ անհրաժեշտ է ապրուստի համար: Ո՛ւր {գնայ} այժմ այն վաճառականը, ի՛նչ գործէ: Հաւատարմութիւն

յը կշտանայ իւր մահանման քնից, լուսինը անդնդասոյզ {գնայ} հորիզոնից ներքեւ... Շատ ազգեր պատահեցան անբ

պատմութիւն գրելու։ Հայոց ազգը " շէն տուն հարս կը {գնայ} "՝ Փափազեանից ուսանելով իւր եկեղեցու պատմութիւնը

անքը - ահա՛ փիլիսոփայութիւնը, ինչ ճամփով կ՚ուզես {գնայ}, միայն թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի

են, այս կամ այն կերպարանքով ծալիր ծոցդ դիր, կամ {գնայ} համալսարանների պատշգամբներում քարոզէ, գուցէ այնտ

չարութիւններովը գերազանցելով տէր սատանայից, պիտի {գնայ} դժոխք եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւորը իւր գահի վեր

, թող ինչ կամի առնէ, գլուխը քարը... Կորչի {գնայ}... մեզ հարկաւոր չէ. նորա խունկ ու մոմը պէտք չ

պասաւորից եւ սկսեց դիմել դէպի պարսպի դարպասը, որ {գնայ} իւր օթեւանը: Նա մտածում էր, թէ արդարեւ Հայոց ազ

ն Մահտեսի Թսվմասը եւ նշանացի արեց դստերը, որ մօտ {գնայ} ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մարիամը սկսեց ածել եւ եր

ջ, չեմ կարող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի, թո՛ղ {գնայ} գայ երթալու տեղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած ի՛նչ

ուրս էր եկել տանից, ասաց նորան. - Այժմ տու՛ն {գնայ}, սիրական Մանուշակ, ժամանակը ուշ է... Մանո

հակառակորդ, ամենեւին թողելու չէր, որ Մանուշակը {գնայ} հօր տուն, ինչ ժամանակ պարոն Շահումեանցը այնտեղ կ

թիւններ։ Վերջապէս Իգնատիոսը, որ մտածում էր, թէ {գնայ} Երուսալեմ սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տալու, նաւ

եկոյեան ժամը վեցին Լուդովիկոս XVը կառք նստաւ, որ {գնայ} Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ զարկ զգաց կողքումը եւ գա

... Համա, դարդակ ամբար, դարդակ ջուալ, էնքան {գնայ} արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը

բ, այնպէս, որ մարդ չէ իմանում, թէ ո՞րի քամակից {գնայ} եւ ո՛րը ցոյց տայ: Մենք կ՚աշխատենք մի քանի բան հա

ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, էգուց {գնայի} ես գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտիս կսկի

: Եթե քիմիան ու մանրադիտակը մի քանի քայլ եւս առաջ {գնային}, այն ժամանակ հենց միայն հիացմունքից, հենց միայն

եւ այլք ընդ դասակս այծեաց ձախակողմեան հաղորդեալք {գնային} անդարձութեամբ 'ի խաւարն արտաքին։ Ոմն յԱնձաւացի ն

որս եւ հաւանեալ եւ այլ արք ճշմարտութեան նուիրիչք {գնային} խառնիլ 'ի գունդն զօրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնե

ին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի։ Եւ մինչդեռ ժողովեալ {գնային} 'ի ճանապարհի, մերձեալք 'ի քաղաքագեօղն որ կոչի Առ

եւ ազգի մէջ, պիտոյ է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ {գնային}, օտարի հողի վերայ, օտարի հացով ու ողորմութեամբ

մտանէ Հայերի ասիական պղտոր հայեացքի վերայով... {գնայուն} մեռեալները (ходячие трупы) դեռեւս շատ ժամանակ պ

հասարակության եւ թե անգլիական մեծամեծների, պիտի {գնան} նոցա մոտ եւ նորանց պիտի ընդունեն յուրյանց մոտ եւ

առ Ձեզ, եւ ի ժողովի անդ իբրեւ տեսի եթէ ոչ ուղիղ {գնան} յիրաւունս ոմանք անդամք, զորոց յանուանէ ի վեր անդ

ց անունները հազիւհազ գրել ուսանելով, պիտի գան ու {գնան} աշխարհից, քանի որ եւրոպական մեծավայել հոգեւոր սե

ւցած էին 400 աշակերտք: Ովին են խաբում. թո՛ղ {գնան} իւրեանց գիւղերումը պարծենան շինականների առաջեւ,

ակոբ Փիրէֆրնի անմաւոր նօթարիսին, որոյ կտակակատար {գնան} պարօնիք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ Աբրահամ Ավետմալն. ն

տեցիր հարց ու փորձդ, պիտոյ է նորանց արձակել, որ {գնան}, ապա թէ ոչ, պարտակա՛ն են մնալու մինչեւ որ հրամա

նը, եւ վճռեց, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը {գնան} Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտքերը եւ մատուցանեն նորան իւ

՝ Ֆրանսիական Տէրութեան միջից։ Նոքա, որ դուրս չ' {գնան}, կամ միւս անգամ ոտք կոխեն Ֆրանսիայի աշխարհը, պի

ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը եւ բարքը, կամ դուրս {գնան} մեր եկեղեցուց: Ո՞ւր գնան, Հռովմէակա՞ն դառն

բարքը, կամ դուրս գնան մեր եկեղեցուց: Ո՞ւր {գնան}, Հռովմէակա՞ն դառնան, բողոքակա՞ն դառնան: Ա

ն գիտենք, որ 55 աստիճան երկայնությունից պիտի հետ {գնանք} դեպ արեւմուտք մինչեւ 40 աստիճան երկայնության, մի

ի ամենահեռավոր Ցեյլոն կղզին, որից անցանելով պիտի {գնանք} դեպի վեր՝ հյուսիս, Գանգես գետի վերայով Կալկաթա

ակի խնդրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու {գնանք} իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնացինք:

ն, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցին ինձանից։ Եկեք {գնանք} այնտեղ հետեւեալ պայմանով: Ձեզանից իւրաքանչիւր գն

խութիւն ` Ֆիզիկայի քննութիւն, Շուտով {գնանք} մենք ատեան, Ֆիզիկից տալ պատասխան:

ը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․ արի՛ {գնանք}: - Ամենեւին․ կամիք սպանեցէք ինձ, այնուամենա

եմ եկած ման գալու, - ասաց տիրացուն, եթէ կամիք, {գնանք} միասին: Թէպէտեւ շատ ծանր էր կոմսին ընդունել

թիւնը նախանձելի մի բան չէր աշխարհի երեսին: - {Գնանք}, գնանք, - պատասխանեց կոմսը, - բայց այսպէս..

խանձելի մի բան չէր աշխարհի երեսին: - Գնանք, {գնանք}, - պատասխանեց կոմսը, - բայց այսպէս... ուղիղ

որով խօսակցութիւնը դարձաւ հասարակաց: - Յառաջ {գնանք} եւ չդադարենք սորա վերայ, - շարունակեց կոմսը: Ազ

տահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց եւ բաց չթողեց, " {գնանք} մեր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի " ասելով, վեր առեց

մեանցը, բռնեց եւ բաց չթողեց, " գնանք մեր տուն, {գնանք} մեր մօտ ճաշի " ասելով, վեր առեց եւ արդարեւ տարաւ

իտի մեկնուի այդ կրակը, էլ ո՞ւր Լուսաւորիչը թողած {գնանք} մի սուրբ Հելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր եկեղեցին

յ ինչքան ա միտք անում. մեր աղէն ա, որ տեսութիւն {գնանք}, բա մի կարաս գինի, մի հինգ լիտր արաղ չպիտի տանի

սրտե ցանկանում ամենայն հաջողություն: Երբ դու {գնաս} Մոսկվա, խնդրեմ այդ մասին հանգամանորեն խոսես ում

են տագնապով, Դատավճիռը պարզ է ` " Անմեղութիւն, {գնաս} բարո՜վ"։ - Իսկ հարսն ինչպէ՞ս, քոյրն ինչպէ՞ս:

նուածքը, իսկ ձախ կողմդ Ներսէսեան լիճը բռնած առաջ {գնաս} բաւական տեղ դէպի արեւմուտք, այն ժամանակ հին պարս

հտեսի Թովմասը, - դեռեւս տասն ժամը չկայ, թէ տուն {գնաս} ի՛նչ պիտոյ է առնես, ո՛չ ապաքէն ժամանակ է, որ ան

իս էլ ես շատ եմ ափսասում: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ {գնար}, հավատացած եմ, որ բոլորովին կուղղվեր եւ Ուստիմո

ոյ է ասել, որ այս ճանապարհով շատ շուտով յառաջ կը {գնար} բանը, որովհետեւ ամառները եւ, մանաւանդ, աշունքի

աջինը, թողնելով Ղզլարի մանկավարժութիւնը, Եւրոպա {գնար} եւ մտանէր այնտեղի դպրոցների մինի մէջ (տարակոյս չ

ոնքը: Եւ եթէ այն րոպէին հարիւրաւոր տարիներով յետ {գնար} ժամանակը, եթէ մտքիս եւ յիշատակիս մէջ կենդանացած

ւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը եթէ զուր {գնար} նոյնպէս, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատութեան ծովը

ր նոցայ բարեկամութիւնը եւ եթէ սա ուխտաւոր Մկրտչին {գնար}, Մկրտիչը ճանաչած լինելով պարոն Շահումեանցը իւր հ

եւ ուրախությամբ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հետո նա {գնաց} տուն, ես էլ եկա իմ տունս, Ավտուշն եւս հետներս է

յն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1-ին եւ 9-ին {գնաց} Պետերբուրգ կայսրի հետ տեսության համար. երբ հետ Մ

տարեկան վարձ ստանում է 180 մանեթ։ Բոգդանովան {գնաց} զագրանից. Բոզիոն գնաց։ Լոդդի տիլա Սանտան եւս գն

180 մանեթ։ Բոգդանովան գնաց զագրանից. Բոզիոն {գնաց} ։ Լոդդի տիլա Սանտան եւս գնաց: Այժմ այստեղ ոչ

աց զագրանից. Բոզիոն գնաց։ Լոդդի տիլա Սանտան եւս {գնաց}: Այժմ այստեղ ոչինչ նորություն չկա, ողջ եղիր

թյուն տալ. եթե այսքան դժվարությամբ եւ նեղությամբ {գնաց} իմ բանս, գոնե դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադ

րդէն ի՛նչ տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու: Վերջապէս {գնաց} Պ. Խ... Մեր բոլոր խօսակցութիւնքը նորա հետ ա

ապէս լսում եմ՝ դուռիս զանգակը զարկեցին... Ծառաս {գնաց} դէպի դուռը եւ մի քանի վայրկեան ուշացաւ: Լսում եմ

ւ, անձրեւի գետօրէն թափուելուն ուշադիր չլինելով, {գնաց}: Յիշատակարանիս ընթերցողներին թողում եմ իմաստ

փաստեր: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի բան էր, ասացի, {գնաց}, ի՞նչ էք վզիս նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյ

պատշաճ եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, {գնաց} Գուլի-Շամաման: __________ Այժմ արձանագրե

ւած կատուի նման վեր կացաւ սօֆայի վերայից եւ դուրս {գնաց} նայիբների հետ՝ հրամայելով ինձ եւս ելանել նորա քա

զրկուեցաւ իւր պաշտօնից հեղինակի առաջարկութեամբ եւ {գնաց} Էջմիածին: Ո՛հ, ինչքա՛ն նիւթեր մեր ժամանակից պատ

յն հողի համար, որ գործում է եւ որ ազատելու համար {գնաց} արիւն թափեց, խեղացաւ, ջարդուեցաւ, որդին, եղբա

: Այո՛, այն մարդը, որ թողեց երկրագործութիւնը եւ {գնաց} քաղաք, վաստակ է առնում դարձեալ, բայց երկրագործո

ւթիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա թողեց երկիրը եւ {գնաց} քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ նիւթը. նա տար

զ կարողանում են ապրիլ, բաւական բազմաթիւ մասը զոհ {գնաց} Թիւրքիայի դրամական անկարգութեան: Ամենափոքրագոյն

որով արարուածը չվերջացած գրեթէ բազմութեան մի մասը {գնաց}. քանզի կէս գիշեր էր: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ էին

զմոգականն ոյժ՝ որ յամրի պահէր զազգն, ցիր ու ցան {գնաց} ի չորս կողմունս աշխարհի ի մշտնջենական վիշտ եւ ցաւ

Վա՜յ եթէ մին հանդիպեցաւ նա կատաղի մրրկի, {Գնաց} շիջաւ այնուհետեւ ` նորա յոյսը ու կեանքը, Բա

ա ճեմում է " - ծառաները ասացին. Թագուհին էլ {գնաց} պարտէզ, որ գտնւում էր տան մօտին։ Իմ պ

Լօթին գոռաց այն կողմից, Սանչու լերդին ջուր {գնաց}. Մոզին էլ չտուե՞ց մի կից, - Գլո՜ւնձ

նը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից եւ պատասխանեցի 8-ին, որ {գնաց} նոյն օրը: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհանն[

ստացայ նամակ եւ պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ {գնաց} 20-ին: 22-ին նամակ ստացայ, ուր յայտնում են, թէ

: 30-ին նամակ գրեցի եղբօրս կուպոնների մասին, որ {գնաց} նոյն օրը: Յունիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ի

տ որ վատ չներգործեցին: ------------------ Երկաթի {գնաց}. որպէս աւազակ, որ հեռանում է, փախչում է բանտից

Սա որդի էր մի Հռոմէական վարդապետի, որ անճարացած {գնաց} Կիպրոս եւ այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ բան ասես, որ

ելով բանական գիտութեան պարապելու, Յունաց աշխարհը {գնաց}, եւ այնտեղ լաւ եւ առաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսա

ած Պարսկաստանից Հայաստան վերադարձաւ, նախ եւ առաջ {գնաց} Վաղարշապատ քաղաքը, ուր իր սովորութեան համեմատ,

ի նորին եւ վարդապետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ {գնաց} 'ի Հոռոմս " եւ այլն (եր. 20)։ Աւելի քան թէ

ի նորին եւ վարդապետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ {գնաց} 'ի Հոռոմս"։ Սուրբ Վարդանանց Աւարայրի պատերազ

րքան ժամանակ մնաց Փարպեցին Աղանին աշակերտ եւ ե՞րբ {գնաց} Յունաստան, բայց պ. Էմինը ընդունում է, որ եղել

ահակի եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ իր վարդապետների հրամանով {գնաց} Յունաստան։ Փարպեցին 455-ին խաղացող պատանի է Աշու

ր։ գ) 484-ին Վահանը հաշտուեցաւ, եւ Փարպեցին {գնաց} Սիւնեաց աշխարհը։ Երկու տարի այդտեղ մնալուց յետոյ

ւ ամենահին վկայութիւնը Աստուածաշնչից է. "Եւ Համան {գնաց} 'ի տուն իւր գլխարկեալ" (Եսթեր, գլ. Զ., հմ. 12), ո

մ գլուխը ծածկած կամ կախած։ Միտքը այն է, թէ Համանը {գնաց} տրտմած եւ ամպած։ (?) Այս ծանօթութիւնը գրելու

իասին, Հայոց նախարարաց թղթով, 450 թուին Յունաստան {գնաց} ՝ Թէոդոս կայսրից Պարսից ընդդէմ օգնութիւն խնդրելու

իրների թիւը։ Այս առաքինի երիտասարդը, որ թռաւ {գնաց} մեզանից, էր ազնուատոհմ, Գէորգ Նազարեան Գեղամեան

կար եւ հանգուցեալը, Երեւանից մի իջեւան տեղ յառաջ {գնաց} կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ Աբովեանին եւ խօսելով

ւնիմ... գնա՛: Վէզիրը գլուխ տուեց եւ դուրս {գնաց} հանդիսից, որ հրովարտակ պատրաստել տայ։ Սատա

վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, եւ դուրս {գնաց} իւր տանից: Կարդացողը այս գործի, կարելի է,

էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, եւ սա էր, որի մօտ {գնաց} պ. Մարկոսը, ուր կը տանենք մեք եւ մեր ընթերցողքը

թայով կախած էր կուրծքի վերայ, համբուրեց եւ յառաջ {գնաց}... Նա տեսաւ, որ ախոռներից մինի դուռը բաց է,

եց պ. Մարկոսը: Սարգիսը գլուխ տուեց եւ դուրս {գնաց}: Պ. Շաքարեանցը շարունակեց. - Ուրիշ ի՛ն

ր էր արբեցութեան, եւ շատերը ասում են, թէ նա զոհ {գնաց} իւր նախանձորդների վրէժխնդրութեանը, որոնք մի խնջո

ին: Պ. Մարկոսը, մնաս բարեաւ ասելով, դուրս {գնաց} Շաքարեանցի տանից, թողնելով այնտեղ երկու բարեկամք

ը, անձնատուր լինելով տխուր մտածութենների, դուրս {գնաց} Մահտեսի Թովմասի տանից: Ժ․ Այն քաղաքի մէջ, ո

րտութեան անունը: Վերջին խօսքերը ասելով դուրս {գնաց} բժշկապետը, իւր արծաթապահի մէջ դնելով մի տասն ման

րանքը երկու քայլ յառաջ սողալով դէպի խօսողքը, յետ {գնաց} յանկարծ երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը չտեսաւ եւ չ

սկաց յանկարծ եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստիկ հետ {գնաց} դէպի դուռը, որ անզգուշաբար զարկելով եւ աղաղակ հա

Վերջին, վճռական խօսքերը ասելուց յետոյ, դուրս {գնաց} տիկինը: Ցաւալի էր նայել պ. Յովնաթանեանցի վե

երս մտաւ: Թիւթիւնճի֊օղլուն տեսածովը իսկոյն յառաջ {գնաց}, " հրամայեցէ՜ք, հրամայեցէ՜ք, պարոն Շահումեանց

այս պատճառով եւ Մանուշակը միւս ճրագը առած ձեռքը, {գնաց} իւր ննջարանը, անորոշ զգացմունքով: Մտանելով ի

այով: Բաւական միջոց սպասեցի, մինչեւ որ պահապանը {գնաց} փողոցի միւս ծայրը, որ ես կարողացայ ցած իջանել պա

կը, որ հարիւր, հազար շնորհակալութիւններով դուրս {գնաց} Թիւթիւնճի-օղլուի տանից, ձեռքին բռնած թեթեւի կապո

ահումեանցի հետ: Նա իսկոյն գլխարկը վեր առեց եւ {գնաց}, խոստանալով ուղղակի տուն դառնալ նորա մօտից:

ւրս գալով իւր յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի վերայ, {գնաց} դարձեալ Հայաստան եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը Մար

ձը եւ իւր բարի խորհուրդը՝ 1700 թուականին վերստին {գնաց} Կոստանդնուպօլիս։ Այստեղ քանի անգամ քարոզ տուեց ն

քը երեք աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ նստեց եւ {գնաց} Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկեան նաւ, որ գն

իթարը 11 աշակերտներով 1715 թուականին նաւ նստեց ու {գնաց} Վենետիկ՝ միւս աշակերտքը թողնելով Մօթոնէ քաղաքում

ուցեալ եւս 'ի ձեռաց Պատրիարգին Հայոց հուսկ ուրեմն {գնաց} 'ի Մօռա, որ էր յայնժամ ընդ իշխանութեամբ Վենետիկե

ժամանակս շրջեալ 'ի քարոզութիւն 'ի հեռաւոր երկիրս {գնաց} մինչեւ 'ի Պաղտատ, եւ սա եւս օժտեալ գոլով փօլիթիք

ին դարերում պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով յառաջ {գնաց} դէպի իւր դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ նպատակը՝ բռ

եզ խոստովանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնոցն էանց {գնաց} եւ եղեւ ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [պատուել

ստաւ Բարսելոնումը եւ հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով {գնաց} Հռովմ եւ, լիզելով Ադրիանոս IVի հողաթափները եւ այ

Վերջապէս, Բարսելոնում երկու տարի մնալուց յետոյ, {գնաց} Սալամանկա՝ այնտեղ Համալսարանում դասեր լսելու համ

ցնելով միմեանց հետ։ Կայսրը, իմանալով այս բանը, {գնաց} Ինսպրուկ, որ մօտ լինելով Տրիդենտին, իւր ներգործ

։ Նա Պօրտուգալացոց նաւատորմիղի հետ 1542 թուականին {գնաց} Հնդկաստանի Գօա մայրաքաղաքը՝ Գանգէս գետի այս կողմ

Կսաւիէ սոցա մի մասնը թողեց Մալակկայում, իսկ ինքը {գնաց} Մօրէնեան կղզիները, ուր խաբեբայութեամբ մկրտեց մի

աւորից, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ այնտեղ, իսկ ինքը {գնաց} Գէյլօն։ Վերջապէս հասաւ նա մինչեւ Կամօրին հրուանդ

ւթեան մէջ։ Կսաւիէ թողեց այստեղ Կրիմինալը եւ ինքը {գնաց} Եափոնիայ։ Կրիմինալը կրակով ու սրով ջնջում էր Աւե

նար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ եւ վերջապէս զոհ {գնաց} Յիսուսեանների անքրիստոնեայ խորամանկութեանը, ըստ

տեսաւորութեան ժամանակ շատ քաղաքավարի ընթացել էր, {գնաց} Մակաօ քաղաքը։ Այնտեղ փորեց, հանեց գերեզմանից խե

ապարհորդեց բոլոր Գերմանիայ, Իտալիայ եւ Սպանիայ, {գնաց} ամենայն պապական թագաւորի մօտ՝ աշխատելով պատերազմ

ն-Կլու։ Ամբողջ գիշեր աղօթքի հետ եղաւ եւ միւս օրը {գնաց} Արքունի պալատ։ Երբ կամենում էր ներս մտանել, պահ

պատժուեցաւ (սպանուեցաւ), իսկ Հայր Վարադը փախաւ {գնաց} Ֆլանդրիա։ Այս միջոցին բոլոր Ֆրանսիայն երդում

ւալեան հռչակաւոր անապատականի հայրը, որ յետոյ զոհ {գնաց} Յիսուսեան աբեղաների չարագործութեանը. պատճառ, Յի

ակ։ Շատէլ, բորբոքուած, վառուած այս խրատներից, {գնաց} Պալատական Գաբրիէլ անունով տիկինի տունը, ուր ամեն

սուսեան աբեղայքը։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը {գնաց} Լիօն՝ իւր երկրորդ կնոջ՝ Մարիա Մեդիչիսի ընդառաջ

րամանովը մեծ անպատւութեամբ աքսորուեցաւ Փարիզից եւ {գնաց} հեռացաւ Պօնդուազ։ Այս քաղաքի մէջ 1720 թուականին

ահամ... Անէ՜. որ մարդ դարձար եւ խալֆայ եղար, {գնաց}: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդարադատ յիշատակարան,

իր գերեզմանից դուրս գալով։ Հին լեզուն անդա՜րձ {գնաց}, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին, եւ եթէ գնացա

արելի է այն բանից են դուրս բերել, որ ես նոցա մոտ {գնացած} եկած չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահե

լի անձինքներից, որք քանի քանի անգամ անձամբ անձին {գնացած} էին Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա, այսպես են այդ հավաս

ին, եթե այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ, իսկ թե {գնացած} ՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ նորա մոտ եւ նա այն հ

ուն՝ մի շատ հարկաւոր ընտանեկան գործի համար դուրս {գնացած} լինելով: Օրի մռայլոտ մթութիւնը, այդ մարդու թրջո

չ նա մի հարուստ եւ ազնուական հնդկացու մօտ հիւր էր {գնացած}: Ներս մտայ այնտեղ իմ սպասաւորի կերպարանքով, շան

հոգաբարձու եղած չլինէին, նոցա աշակերտքը ինքեանք {գնացած} լինէին Եւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամա

րիտն ասեմ, երանի թէ այդ ներածութենից յետոյ դուրս {գնացած} լինէի դահլիճից, որովհետեւ վերջին բաները ոչ եթէ շ

նուած, ձեւացնում էր Ներսէս Մեծը (Պարթեւը), որ {գնացած} Կոստանդնուպօլիս Յունաց Թէոդոս կայսրի մօտ, խնդրու

ութեամբ շատացնում է ազգի զաւակներից պապականութեան {գնացած} զոհը Հիւրմիւզների ձեռքով, որ սոքա կարողանան այդպ

ճառով մեծ խորհուրդ է ունեցել եկեղեցին Հայոց անցած {գնացած} կեանքի մէջ: Աւելորդ մի բան էր ասել եւ հաստատ

յնը, բայց ջուրը դեռ չեմ տեսնում: Իմ {գնացած} ճանապարհի ծայրումը Ահա բացուեց մի գեղեցիկ հր

այլ՝ ժամանակի եւ պատմութեան ազդեցութեան տակ առաջ {գնացած} աճելութիւն։ Եթէ նոր լեզուն չունի հին լեզուի ոլոր

Քեաթիպ[եանցին] Ոսկանեանցին, եւ բողոքը ՄԱՏԵԱՆ {ԳՆԱՑԱԾ} ԹՂԹԵՐԻ 1860 Ծանօթութիւն - Մինչեւ փետրուարի 11 ուղ

Նէապոլից] 30 137 Մկրտիչ Աղաթոնին 138 " Մեղուին " {ԳՆԱՑԱԾ} ԹՂԹԵՐ 1861 Լոնդոն[ից] ամիս համար Յունուար 13

որ ապագայքը, որ կարող էին սառն աչքով նայել անցած {գնացած} իրողութենների վերայ, եւ ամենայն բանի տալ իւր արժա

էի: - Անցեալները... մի օր, քաղաքից դուրս {գնացած} լինելով, մի ծառաստանի մէջ ման գալու ժամանակ, յա

րացնելով չորս կողմը նայեցաւ, ետ դարձաւ կրկին իւր {գնացած} ճանապարհից ու կամաց-կամաց մտաւ Թիւթիւնճի- Օղլուի

ս ընտանիքը Տագանրոգի մաքսատան մէջ, նարինջ գնելու {գնացած} լինելով այնտեղ ապրիլի մէջ: Իսկ այս միջոցին Մանու

վիշ Շեյիխուլիսլամ, որպէս թէ եկել է Մէքքէից, ուր {գնացած} է եղած Մէհէմմէդի գերեզմանը համբուրելու. այս դերվ

նչ Չամչեանը, պահելով ձեռագիրը բարձի տակ, դուրս էր {գնացած} սենեկից։ Այստեղ երեւում է գրչի յայտ

լացնոր բաներ են, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անցած {գնացած} ժամանակի վրայ բռնանալու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մ

գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին, եւ եթէ {գնացած} չլինէին վաղուց, հին չէր լինէին. ինչ որ մնացել է

նել, ես երկու հազար կամ երեք հազար տարուայ մեռած {գնացած} կանայքը՞ պիտի կենդանացնեմ եւ այն այս իրական աշխար

ւին նորան այն ձեւ ու կերպարանքը, կարո՛ղ ես անցած {գնացած} բաների ընդդէմ պատերազմել, կարող ես բնութեան ընդդ

նար է, թէ լեզուն, յեղափոխուելով ազգի աւելի առաջ {գնացած} մասին մէջ, անփոփոխ մնայ միւս մասին վերաբերութեամ

չ վիճակի մէջ ենք ներկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր {գնացածը} եւ ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա են ահա խնդիրքը, ո

. Շաքարեանցը մեքենաբար, ցանկանալով մոռանալ անցած {գնացածը}: - Քո պատրաստութեան մէջ ես տեսանում եմ թերու

, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց, թէ չէ, մի ամիս եղաւ {գնացածը}, ի՛նչ քաղաքավարութիւն է մի նամակ չգրել: - Ի

ետ աղջկայ մասին միւս օրը. պատճառ, այն օրը անցած {գնացածի} յիշատակութիւններով վրդովուած լինելով չէր կարող բա

թյունս: Շատ ավելի ուրախացա Սերոբին Խառքովա չի {գնացածին} համար, զերե տիժար պան է հեմ կսկիծի հանդիպել, հե

անին մի արհամարհական ձեւով նայում էր պարոն Մկրտչի {գնացածին}, որ առաւել քան թէ քայլելու, ճօճելու նման էր: Թ

նալ, թէ մատենագիր հեղինակը գործ ունի ոչ թէ մեռած {գնացածների} հետ, այլ այժմեան կենդանի ազգի հետ, որի կեանքի պ

ւմ էին վտակներ, մեծ-մեծ ծառեր, որ բուսած էին մի {գնացական} ջրի եզերքում: Նախիջեւանի մէջ միայնակ մարդը,

գիտել, բայց կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան {գնացեալ} էր ի հարսանիս նորա եւ ականատես է այդմ հրապարակեալ

մեզ. որպես " Երկնէր երկին եւ երկիր ", " Հատուած {գնացեալ} Վարդգէս մանուկն ", " Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս "

զնմանութիւն, զանձանց եւ եթ խորհեն, անհոգ զազգէն {գնացեալ}, որ ընդ հարուածովք բաղդին զվերջին հեկեկանս արտաք

պ. Էմինը, իր յառաջաբանի մէջ այսպէս է խօսում. " {Գնացեալ} աշակերտեցաւ Ղազար առ ոտս Աղանայ, որ եւ քեռի գոլո

ութեան դարմանատարութիւն: Քանզի զոր օրինակ անցեալ {գնացեալ} էին դարքն նախնականք եւ որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդ

անէ ժողովեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ (որ վերստին {գնացեալ} էր առ Սահակ) զամենայն եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զ

ւ երկու: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ {գնացեալ} առ Դանիէլ չգտանէ ինչ առ նմա աւելի քան զոր ուսան ի

էաք մեք մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձակայ, ընդ որում {գնացեալ} էր ի Պալեստին վասն թարգմանելոյ ի հայ լեզու զգիր ա

կանն Վարդգէսի, որ անդ ուրեմն ի հնումն Հատուած {գնացեալ}... ի Տուհաց գաւառէն, զՔասաղ գետով,

ճառն է Խաչատուր աղային Պետերբուրգ չիգտնուիլն, որ {գնացել} էր զակրանից, եւ միամիտ լինիք, որ սրբազան հայրն

ացնես, թե ես ողջ եւ առողջ եմ եւ թե բան ուսանելու {գնացել} եմ զագրանից, որ խեղճ մայրս հոգս չառնե: Եվ գնալո

որից գնացինք Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները {գնացել} էին, երբ այս դժոխային կարգը նոր էր հիմնվում: Ցե

եսանում եմ երազիս մէջ, որ աշխարհի ժամանակը յետ է {գնացել} քանի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ, թէ գտանւում

ահական հնար: Եւ մի մարդ՝ առողջ, թէ հիւանդ, որ {գնացել} էր վարսավիրայի մօտ՝ խորհուրդ հարցանելու, սորա ն

սրտերս մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն {գնացել} էի մի ամիս ժամանակով իմ առեւտրական գործերի համար

ուարին, ամուսնանալով մի անգլիացի երկրաչափի հետ, {գնացել} է Հնդկաստան: Տե՛ս Նախախնամութեան գործերը. անցեա

մակը. փոյթ չէ, որ առաջին անգամ մի փոքր անհարթ է {գնացել} գործը, ուրիշ անգամ գուցէ լաւ լինի, եւ պարոն ուս

58) գրեցի մի ամառանոցում, ուր մի քանի բարեկամով {գնացել} էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու

молодой человек-ն Ведъ սահաթը երկուսին {Գնացել} է ձեր տունից, Տեսնողն է Կիսթի որդին:

դեռ չէ ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն է {գնացել}: Այլեւ յայտնում է, թէ տունից նամակ է ստացել, ո

որ կ՚երթայ վաղը: [Յետոյ աւելացրած] Այս թուղթը չէ {գնացել}: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 16-ից գրուած: 18-

յ Այվազին վաղը երթալը: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը {գնացել} է 4-ին: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից,

րուած, տոչորուած երիտասարդը, որ աշխարհից աշխարհ {գնացել} էր բան ուսանելու, ազգը լուսաւորելու համար, լսել

ակում, թէ նա աւերուել է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է {գնացել} ։ Բայց " Հիւսիսափայլի " 1862-ի նոր համակարգութիւն

են մասնաւորել միմեանց այն լեզուով, որով յառաջ է {գնացել} մինչեւ այժմ մեր աբեղայական մատենագրութիւնը, ապա

գաւառում Ս. Մեսրոպի կացած վանքում մնալուց յետոյ {գնացել} է Յունաստան (նորա հայրն էլ եւ հօրեղբարքն էլ գնաց

ո՛չ աշակերտ է եղել եւ ո՛չ նոցա հրամանով Յունաստան {գնացել}. թո՛ղ այսուհետեւ ո՛վ ինչ կամի, խօսի։ § 19.

եցել է Կամսարականների մօտ, եւ հաշտութիւնից յետոյ {գնացել} է Սիւնեաց աշխարհը, ուր մնացել է միայն երկու տարի

շխարհը, ուր մնացել է միայն երկու տարի։ Փարպեցին {գնացել} է այնտեղ նոյն 484-ին, եւ յետ է եկել 486-ին, որո

եր բարեկամի մեզանից բաժանուելու վերայ, որովհետեւ {գնացել} էր նա մի աւելի երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր

աշխարհի փորձութիւններից ազատուելու համար դժոխք էր {գնացել}, որպէսզի ապահովէ իւր անձը, ականջին ասաց մի դեւի

րեց ծառայից, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա պարոնը {գնացել} էր ախոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ բաւական ժամանակ է

ամար, եւ մեռած ձեւանալով, իւր կնոջ հետ միասին, {գնացել} է մի հեռաւոր աշխարհ եւ անմահանալով այնտեղ թագաւոր

ած էր բոլորովին, որովհետեւ համարում էի թէ զուր է {գնացել} աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը պակաս էր: Վերջա

նուպօլիս գալով միացել էր Քեօռ-Օղլուի հետ, երբ սա {գնացել} էր այնտեղ Տեմիրճի Օղլուի ձեռքից Այվազը - իւր սիրա

րդ Մարիամը այս թղթի կարդացուելու ժամանակ դուրս էր {գնացել} հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու վերայ էր

, գիտութեամբ յանձնել է այդ աղքատին, որ պատահմամբ {գնացել} էր նորանց տուն, որ նա տանի եւ քանի կոպեկ շահուի

տեսանելով, որ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն վաղուց ահա {գնացել} է քնելու: Այս խօսակցութիւնից յետոյ խմեցին թէյ

րանց թողուլ իւրեանց հին կրօնը, որի վերայով անցել {գնացել} էին շատ դարեր։ Սոքա խորամանկութենով կամենում էին

օրը, որ դու լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն էր {գնացել} ի՞նչ կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք ու բեդն

առնուած համարել, ինչպէս. " հլա էն գնալն ա, ինչ {գնացել} ա ", - օշականցի կնոջ համար է ասում հեղինակը (եր

ան յարաբերութիւնը դէպի ձեր պարոնները վերջացած է. {գնացէ՛ք}, ուր կամիք եւ ապրեցէ՛ք, ինչպէս կամիք"։ Բ

մօտ եւ ամենայն փռնգալուն առողջութիւն ասա՛ նորան: {Գնացէ՛ք} կորէ՛ք, յիմարներ: Uատանան սորանից յետոյ դար

կ 54 կբաներ, մանավանդ այն սեւը, հետո Պետերբուրգ {գնացի}. 2 շաբաթ հետո քիմիայից քննություն ունեի, այժմ թ

Մեսսինա մտած երեկոյիս (դեկտեմբ. 26 հին ոճով) {գնացի} տեսանել թատրոնը եւ երբ ընդհատության միջոցին դուրս

աւն, ելի ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ընդ երկաթուղին {գնացի} մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց Իտալիոյ, մշտաձմե

ընդ ծով, ելի ի Գէնուա ի ցամաք եւ անտի երկաթուղով {գնացի} մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց մշտաձմեռ ծածկելոց

ակ: Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն առ նմին {գնացի} ի նամակատունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ

ալ առ ինքն յետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս {գնացի} առ նա եւ նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն զոյ

ստ յայնժամեան եւ արդի օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի {գնացի} առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց յայտնելոյ նմա զխրատելն ի

ուր մի քանի բարեկամով գնացել էինք օդ վայելելու: {Գնացի} ՞ ես նորա հետ ման գալու եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարա

ւների բնակարաններից ամենափառաւորքն են: Այո՛, ես {գնացի} Բեռլինի մուզէոնը, Լոնդոնի կենդանաբանական պարտէզը

յց կամեցայ տեսնել իմ այդ օթեւան: Երբ {գնացի} ես փոսի մօտ նայելու, Սարսափելի մի ձայն եկաւ

Մնացի ամբողջ երեք օր վերջին։ Ելայ ու {գնացի} մեր գիւղին մօտիկ Գեղեցիկ մի դաշտ, դրութեամբ

ւնակ անցքին համառօտ։ Պաշտօնիս անուամբ {գնացի} այնտեղ, Մտայ վանքի մէջ, զարդարած շքեղ,

րոյ ընկայ հոգսերի մէջ: Իմ բախտս փորձելու համար, {գնացի} մօտիկ բարեկամիս տունը, որ վաղուց ունէի Հնդկաստան

ի՛նքդ լաւ գիտես)։ Իմ ուսուցիչների հրամանով {գնացի} Յունաստան եւ մի ժամանակ մնացի։ Այն տեղից վերադար

մեցայ աղօթքի պարապել եւ հանգստանալ։ Այս պատճառով {գնացի} Սիւնեաց աշխարհը եւ երկու տարի կեցայ, ձմեռները մի

ն, եւ ես, հանգչելու եւ աղօթքի պարապելու համար, {գնացի} Սիւնեաց աշխարհը եւ երկու տարի կեցայ, ձմեռները Մո

ուղարկեցի քեզ այն տոմսակը, որ ստացար. իսկ ինքս {գնացի} ախոռ կատարելու իմ վհկական արարողութիւնը: Այդ դիւ

ի այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ պատրաստութիւնքը, դուրս {գնացի} արուեստանոցիցս մի փոքր մկնդեղ բերելու, մետալների

մօտ, - պատասխանեց կոմսը: - Ահա այս պատճառով {գնացի} գնեցի Հայոց երգարանը, որի մէջ Մարիամս որոնեց, ո

րուած մարդիկ վերաս պահապան կարգելով, ինքեանք եւս {գնացին} հանգստանալու: Լեզուագիտութիւնը շատ լաւ բան է

յ: Հինգերորդ դարում, երբ Հայոց ընտիր որդիքը զոհ {գնացին} պարսկական վիշապին, նոցա մայրերը, կանայքը, քոյր

Ցօղի կաթիլները, հետզհետէ գոլորշանալով ցնդեցան, {գնացին}, իսկ տերեւքը մնացին այրող ճառագայթների ազդեցութե

շեց մեր կուրծքի վերայ: Մեր մատաղահաս դստերքը զոհ {գնացին} անխնայ, մեր պարոնների բռնաբարութեան. կանանց մաս

Մասիսի դաշտերին, Բքածին ամպերը Տարագիր {գնացին}. Հին լեռը բացեց, Իւր թաւուտ կուրծքը

: Կեանքիս օրերը Մրրիկի նման Թռան {գնացին}. Ես ծերանում եմ. Արծաթաջրած Մ

ցաւում են: 17-ին ջերմս, մէջքիս եւ գլխիս ցաւերը {գնացին}, կոկորդիս ցաւը թուլացաւ, յոյս ունեմ, որ վաղը ի

է միմիայն այդ կացութեններին: Այո՛, շատ դարեր {գնացին} մարդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի վերջոյ, երբ երես ա

եղեցիք, իսկ հայ եւ ո՛չ մի հատ, ի՞նչ եղան, ո՞ւր {գնացին}: Հոգեւորականութիւնը իւր տղայական խնդիրներով,

մեր ապրանքը: Իմ բոլոր ընկերներս այստեղ ու այնտեղ {գնացին} իւրեանց թշուառ կեանքի պիտոյքը հայթայթելու:

ացել է Յունաստան (նորա հայրն էլ եւ հօրեղբարքն էլ {գնացին} Վարդանանց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղ

ւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ {գնացին}... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զձիւն. եւ հա

Իմ հսկաները, երկրաշարժութենից վախելով, վազեցին {գնացին} իւրեանց աբեղաների մօտ եւ խոստովանեցան նոցա մեր բո

րագրեց նոցա կամաւոր աղքատութեան ուխտը, որ իսկոյն {գնացին} նորա քամակից հիւանդանոցները եւ սկսեցին ապրել մուր

շխարհի մայրաքաղաքը հասանելուց յետոյ, ողջից յառաջ {գնացին} Օրտիցի մօտ եւ կարողացան շրջել նորան իւրեանց կողմը

Վերանորոգութեան երեսից։ Ֆաբեր Լեժէ եւ Բօբադիլիա {գնացին} Գերմանիա։ Լեժէ Րեգենսբուրգի մէջ այնպիսի ջերմութե

ութիւնը եւ թոյլ տալ, որ ժողովքը լինի։ Բայց զուր {գնացին} նորա աշխատութիւնքը այն մասին, որ ժողովը լինի Իտա

ղմնակիցքը, նոցա կարգում եւ երկու Յիսուսեանները, {գնացին} այս քաղաքը, բայց Գերմանացւոց եւ Ֆրանսիացւոց եպիս

այլեր՝ խոտով բեռնաւորած։ Թագաւորական սպասաւորքը {գնացին} ճանապարհը յստակելու, իսկ վերան բաց կառքը, որի մ

ն լեզուն անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները {գնացին}, եւ եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր լինէին.

կավ: Ճաշից հետո, ժամը 5-ին երկաթի ճանապարհով {գնացինք} 17 վերստ տեղ. այնտեղ ժողովուրդ կար, եւ ուրախութ

ղծներին. իհարկե, հիշում ես Անթարը: Թատմորից {գնացինք} Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները գնացել էին,

ելու գնանք իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ {գնացինք}: Երբ որ դռնից ներս մտանք, մեզ հիւրասիրողը անյայ

........... Վեր կացանք մենք սեղանիցը {Գնացինք}....................................

հուր գեհենին կը մնայ"։ Այսպէս ասելով {գնացինք} միասին, Կանգնեցինք բլրի մաքուր գագաթին.

րդեր են քաղել իրենց այգիներից, իսկ մենք, որ զոհ {գնացինք} միջին դարերի խաւարին, չենք կարող քաղցր յիշատակ ո

ն փոքր: Ահա գիր չգրածիս պատճառը: Երբ որ դու {գնացիր} այստեղից, խոստանալով հասուցանել ինձ 250 մանեթ,

Մանկութեա՜ն օրեր, երազի նման, Անցաք {գնացիք}, այլ չէք դառնալու. Ո՜հ դուք երջանիկ, ո՜հ

Մանկութեա՜ն օրեր, ինչո՛ւ այդպէս շուտ Թռաք {գնացիք}, անդարձ յաւիտեան. Ես այն ժամանակ անհոգ ու

ը եւս անտես առնենք, չէ պիտո գեթ մոռանալ այն, որ {գնացող} պարոնները, որպես քաղաքի երեսփոխանք, պիտի երեւին

երի վերա, որ կգտանեք նամակիս վերջումը: § 2. {Գնացող} երկու պարոնները, երեսփոխան կարգվելով եւ ստանալիք

ուտը պիտի սեփականվեին քաղաքին: Այժմ խնդիր է, {գնացող} պարոնները, որոնց առաջարկվում է հարյուրին տասն պր

նք այնտեղ հետեւեալ պայմանով: Ձեզանից իւրաքանչիւր {գնացող} պիտի զէնք ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ դիպուածում

անունով, խոստանում եմ ձեզանից իւրաքանչիւր զէնքով {գնացող} անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ իմ ազգի իւր

լ ծերունի տանուտէր գիրկը բաց հանդիպում էր իւր նոր {գնացող} զաւակներին, նորանց հանգստացնելու համար այն օթեւա

եղէ, ապառնին եղէց է, մինչդեռ եմ լծորդութեան տակ {գնացող} բայերի կատարեալի եւ ապառնու վերջաւորութիւնքը եցի

ոլովմունքը, միասին առնելով, առաջին հոլովման տակ {գնացող} բառերի եւ մի քառորդը չունին. բայց սորանից այս հի

ան քննութեան տակ. ստուգելու համար նախ, թէ Փարպի {գնացող} ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան խածած էին եւ ջրվախ

րատուինք եւ չ'երթանք այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ {գնացողը} կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է: Եւ ի՛նչ

ղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ գոնէ՛ վեց ամիս, {գնացողը} ծախս կ՚ունենայ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոքր պակաս կա

տանալուն պես, թող նա այն ուղարկի Նախիջեւան որեւէ {գնացողի} հետ: Պետք է միջոցներ ձեռք առնել, որպեսզի սերմեր

է, այլ ամենայն բան յուր կարգով պահպանվում է, եւ {գնացողները} իսկույն պիտի ստանան կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը

սի բաներ, որ պիտի բացահայտ կացուցանեին խնդիրը եւ {գնացողների}, ե՛ւ քաղաքի առաջեւ: Ներկայումս ոչ առաջարկող

ւնին եւ ուրիշ շատերի, սոցա նման կորստի ճանապարհը {գնացողների} գրուածքը, որոնց Սուրբ, Կաթուղիկէ եւ առաքելական

միօրինակութեամբ անշարժ նստած նայում էին այս երկու {գնացողների} վերայ: - Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - ասաց դուստրը

իթարյանց ձեռքը: Դուք կամ քաղաքը, առաջարկելով {գնացողներին} երեսփոխանություն եւ դատաստան մտանելու կամ արծաթ կ

ավունք, ոչինչ պայման չեք առաջարկում, որ եթե այն {գնացողքը} հարկադրվին այնտեղ երկար մնալ, ի՛նչ պիտի ստանան ք

տանը աչքի տակ առած լինելով, չէ պիտո մոռանաք, որ {գնացողքը} գործ ունին անգլիական դատարանի հետ, որ բաց դատաստ

ելու է, թէ վերակացուները ինձ ստիպում էին այնպիսի {գնացք} ունենալ ծառայողների հետ, ապա, նախ սխալ է այն պա

ի փոքր մեղմացած են երեւում կործանական փոթորիկների {գնացքը} եւ յարձակմունքը: Ինչպէս յայտնի է մեր ընթերցո

րկէ՛ ինձ ", նոքա ընկան այնուհետեւ քամակիցս, իմ {գնացքը} խափանեցին եւ վրայ հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։

ն կանչեցին Ամերիկա, որտեղ նա անցյալ տարի մեռավ: {Գնացքի} ընդհարումը ուղղակի ad patres ուղարկեց նրան՝ բոլո

ւ հռոմէական ագուգաների վազում է սարի լանջով եւ իր {գնացքի} մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւնե

զմութիւն, իւրեանց խայտաբղէտ զգեստներով, ասիական {գնացքով} եւ օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդավառից, ամառները՝

լինելով, պէտք է իւր հայրագութ սիրով, արժանաւոր {գնացքով} եւ արժանաւոր գործերով իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ

սում եմ ձեզ, քանի որ դուք այդ վսեմ ոճերի քամակից {գնաք}, միշտ անպակաս պիտի լինին ձեր գլխից այս տեսակ փոր

լխաւոր պառաւը ասաց մի զզուելի ձայնով, - " առաջին {գնդակը} հալուեցաւ ", իսկոյն այս խօսքի վերայ կատուն, որ

ցանելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց, - " երկրորդ {գնդակը} հալուեցաւ"։ Այս միջոցին կատուն դարձեալ մլաւեց,

այելով պտուկին, ասաց դժոխային ձայնով. - " վերջին {գնդակը} հալուեցաւ"։ Հազիւ թէ ասել էր նա այս խօսքը, կատ

մէջ ամփոփուած էին թալիսմանական հրաւիրանք: Առաջին {գնդակի} մէջ դրած էր օդում բնակուող մեզիմեն աղեկներին հրաւ

եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամանակ երեւում էին {գնդակներ}: Այս գնդակների միջին էր ահա բոլոր վհկական արա

ջին էր ահա բոլոր վհկական արարողութեան խորհուրդը: {Գնդակները} բաղկացած էին եօթն բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից

լուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ Գալիլեյը իր {գնդակները} ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դէպի վայր, այն օրից,

իւթի եռալու ժամանակ երեւում էին գնդակներ: Այս {գնդակների} միջին էր ահա բոլոր վհկական արարողութեան խորհուրդը

կանի դուռը: Բայց Գառիբայլդին մի կողմից սպառնալով {գնդակոծել} եկեղեցիքը, իսկ մյուս կողմից առաջընթացքը ահացուցա

ս ճախնային գազը կամ գերեզմանական շրջմոլիկ կրակը, {գնդաձեւ} կամ կծկաձեւ կայծակը, վուլկանական կրակը եւ այլն

դէ սպառն[աց]այտ զօրապետ ծերիկ Գալիս են կարող {գնդերը} զինչ յուզեալ հեղեղ Զարհուրելի- դանդաղ զերթ

ընդառաջ ելանել յուր նոր գալու իշխանին: Բոլոր այդ {գնդի} հրացանների խողովակի ծայրը խրված են վարդի փնջեր,

պէս պատերազմի յաջող ելքը շատ դիպուածում կախւում է {գնդի} անձայն հնազանդութիւնից, այնպէս եւս մարդկային կեա

.. Սոխակները հալածուած են Ագռաւների սեւ {գնդից} ։ Ես անխիղճ չեմ, ոչ երկերես, Կը

ցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ {գնեալ} եղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ այժմս

8-39)։ Այս պատճառով Պաւղոսը ասում է. " Քրիստոս {գնեաց} զմեզ յանիծից օրինացն, եղեալ վասն մեր անէծք).

ների ձեռքով, որ սոքա կարողանան այդպիսի ծանր գնով {գնել} կարդինալական գլխարկը: Մեծ յոյս ունինք վեհափա

էայի հետ՝ աշխատելով խաբել, կամենալով մի մուշտակ {գնել} նորանից: Երկրորդ՝ Բէգզադէն սովորութիւն ունէ

ինքը՝ պարոնը, պատրաստ է մի քանի ամիս ժամանակով {գնել} Բէգզադէից մօտ իբր 15. 000 մանէթի ապրանք՝ հարիւրի

ս հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, դրամով է {գնել} իմ հայրս, իմ պապս: - Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակ

մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ահա պատրաստ են վաճառականք {գնել} նորա ապրանքը: Այս ճանապարհով միայն դրամի շր

եր առջեւ: Գրեթէ ազգովին սովորութիւն առնել ապրանք {գնել} Եւրոպայից, մինչ ինքեանք կրկին անգամ աւելի պիտի կ

իւնքը, երեւելի մայրաքաղաքներում օգտատէր շինուածք {գնել}, հաշուատուն կազմել այդ շինուածքի կառավարութեան հ

թի մապլաղն եւ իւր մուդաթն ո՛չ բաւականասցի զայն ՚ի {գնել}, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ

նդէս Աւստրիացոց յանդիման, Իւր արիւնով {գնել} յավեժ, Ազատութիւն իտալեան: Ո՛

դրութիւնը, այս պատճառով աշխատում է համեմատութիւն {գնել} քրիստոնէութեան գլխաւոր հիմքերի եւ սիրու եւ կեանքի

ի տեսնենք, թէ երկիւղը բաւակա՞ն է, կարո՞ղ է սանձ {գնել} մարդու կրքերին, մեղմել նորա եսականութիւնը: Մարդ

արեւելքում, Հայաստանում եւս պակաս չէ, կարող էք {գնել} քանի մի այգու խաղող եւ ճմլել նորանց, ձեր ձեռքով

կու միլիոն կանգուն տասներկու կոպեկանոց կտաւը, որ {գնել} էի իմ ձեռքով, տուեցի պաշար ընդունող աստիճանաւորի

ի հնասէրք ցայն վայր, զի որ եւ է Հայ ուրախութեամբ {գնել} համոզի քան զորպիսի եւ իցէ պատմութիւն Յովհաննու կա

Duprat) Կանցլերի ապօրինի որդին էր, որ կամենում էր {գնել} Պապական Աթոռը 1, 200000 լիբրէով։ P

այդ բառերը առնուլ ժողովրդի շրթունքից ու նոցա տեղը {գնել} թէեւ սեփական, բայց ազգի համար մեռած բառեր:

մի տառ փոխած է. ուստի տպագրութեան վերայ յանցանք {գնելը} զրպարտութիւն է: - Ո՛վ է այդ հետախոյզը: (

բոլոր տան կառավարութիւնը մեր գլխին է, նոքա միայն {գնելը} գիտեն, բայց այդ գնած բաները ինչո՞վ գլուխ կը գան

անս նոյն Հոգեւոր կառավարութեանն յաղագս ո՛չ ի գործ {գնելոյ} զճշմարտութիւն՝ յանձնելով սմին եւ զծրար մի պահարա

ո՛ղ է հաւատարմութիւն ստանալ: Այս հաւատարմութեամբ {գնելով} նա օտարազգիներից հետզհետէ զանազան ապրանք եւ, վաճ

եան համեմատ շատ եւ շատ արծաթով յեսան (սրող քար) {գնելով} ՝ թուրի պէս սրեցին իրենց լեզուները եւ իժերի թոյն

ամենեւին չլինել, եթե գործ դրվել էին անշարժ կայք {գնելու} կամ եղածների վերանորոգության մասին, ըստ որում շա

նգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի {գնելու}, բայց աստված գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համա

տուցանել իւր պարտքը եւ մնացորդը գործ դնել շամպայն {գնելու} համար, որովհետեւ շատ է սիրում նա այդ գինին:

էգզադէի անունի վերայ 30 մանէթ արծաթ՝ մի վերարկու {գնելու} համար: Բայց Բէգզադէն պահում է արծաթը իւր մօտ: Ե

րւում էին որպէս մի ապրանք, ինչ, կահ, կարասիք, {գնելու} կամ վաճառելու բան, անցան եւ յետ գալու չեն միւս ա

աւունք ունէր վաճառելու եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր {գնելու}. նա՛ գող է, եւ դու՝ գողակից, որովհետեւ երկրագ

ւթեամբ: Վաճառականը, փոխանակ Եւրոպայի ձեռագործքը {գնելու} եւ փոխանակ պատահարների ձեռքում խաղալիք դառնալու,

ավարութենից աւելի ո՛չ ո՛ք իրաւունք ունի շինականից {գնելու}, նոյնպէս եւ շինականը իրաւունք չունի ուրիշի վաճառ

ը լինի: Երեկի երեկոյին եկել էր իմ մօտ, որ ածուխ {գնելու} համար կէս մանէթ արծաթ խնդրէ: Այդ միջոցին ասաց ին

- Ինչու համար քեզանից խնդրում էր կէս մանէթ ածուխ {գնելու} համար, միթէ՛ ինքը չունի՞ այդչափ կարողութիւն, -

քանի անգամ չնչին արծաթներ խնդրած եմ քեզանից ածուխ {գնելու} համար: Այժմ, որ Աստուած ամենակարողը յաջողութիւն

էին այս ընտանիքը Տագանրոգի մաքսատան մէջ, նարինջ {գնելու} գնացած լինելով այնտեղ ապրիլի մէջ: Իսկ այս միջոցի

րեսը անգամ տեսանելու: Մարդ, մի ասեղ, մի մատնոց {գնելու} լինի, հարիւր անգամ կը նայի, որ չխաբուի, որ դեռ

ուրս ընկաւ սովորութենից, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ {գնելուց}, սորանից աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լինել: Բ

պատճառս անյաջողութեան նորա, բանկն կամ սեղանաւորք {գնեն} եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց զեղջեալ զքսան առ հ

, քանզի ինքեանք վաճառած լինելով՝ հարկ է, որ եւ {գնեն}: Իսկ եթէ 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը դառնայ

ներ եւ կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ {գնեսցեն}, եւ յորժամ այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդ

աթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ զնոյն {գնեսցեն} եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զ

զպարտսն եւ զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ {գնեսցեն}, էս թղթումն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն

ղանաք ցրել, նոցա բոլորի հասցեքը եւ ստորագրության {գները} կարող եք ուղարկել իմ վերա. ես ներքեւում դնում եմ

ետ գործ կատարել կամեցողներին միշտ յայտնել ապրանքի {գները} եւ հարկաւորութենների քանակութիւնքը: Մանաւանդ յար

է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ {գներն} էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպ

, բայց այդ բոլորը պահեց Ալքիմիային զանազան նիւթեր {գներով}: Այս վերջին երեք ամսումը զանազան ժամանակ ինձանից

ատկերովը։ Այստեղ Իգնատիոսը արձակեց իւր ծառայքը, {գնեց} մի աբեղայական հաստ մոխրագոյն վերարկու եւ խոստովան

թէ այս ինչ ընկերութեան տոմսակ, այսքան գումարի, {գնեցաւ} այսքանոյ եւ այլն: Երրորդ կտակն է Յակոբու Եղի

աւօտուն չկար, եւ մի օտարոտի բան պատճառ եղաւ, որ {գնեցի} երգարանը։ Մի մարդ, այսօր առաւօտ, ձեր քամակից ն

- պատասխանեց կոմսը: - Ահա այս պատճառով գնացի {գնեցի} Հայոց երգարանը, որի մէջ Մարիամս որոնեց, որոնեց

կամ էս ինչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն {գնեցինք} եւ որ յիշատակ մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց գ

ամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ եւս {գնեցից} դարձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէ

ճռուեցաւ, որ իւրաքանչիւր պատուաւոր կին յօժարակամ {գնէ} այդ ժապաւէնից մի քանի գազ, ամենեւին պիտակաբար,

նիւթերի, երկրագործութեան բերքերի վաճառականը պիտի {գնէ} իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վաճառէ Եւրոպացոց

: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին, որ ինձ գինի Ելիսեեւից {գնէ} եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ

րաւն զջուր խնդրեալ, Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜ {գնն}. Եւ ոռոգի այն ինչ հերկեալ Անդաստան ըն

ննոս Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց բաժին {գննի} եւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվել

անքը եւ ստանում է պարոնից կանոնաւոր մուրհակ: Երբ {գնող} պարոնը իւր ապրանքի հետ միասին հեռացած էր քաղաքից

աճառ, կամ վաճառուածի դրամը անհնար է ձեռք բերել. {գնողը} չէ վճարում, միւս կողմից վաճառականի հատուցումի նզ

ակայ քաղաքների բնակիչներին, որ օտարազգի են եւ որ {գնողք} պիտի լինէին այդ արհեստաւորների աշխատութեններին:

50 կոպեկով վաճառել: Տարակույս չկա, որ ավելի {գնով} ծախվի՝ ավելի օգտակար է աշխատողին, որ արդարեւ չէ

աճառեալ է զայնոսիկ զերկուս տունս- մինն 6000 ռուփի {գնով}, իսկ երկրորդն 1600: Վաճառս այս է հակառակ օրինաց

րա է: Սատանան գիտե, թե որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն {գնով} արիստոկրատի, այն էլ նախիջեւանցի արիստոկրատի, դե

ցավ նրա հանճարը լիովին գնահատել: Ցանկանալով ամեն {գնով} որեւէ պարբերական հրատարակության խմբագիր լինել, ի

նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք եւ ոչ մի {գնով} չի մարսի, հետեւաբար, նա ժողովրդի բարոյական կազմ

այն հացի կտորը, որ գնուած էր ուրիշների աշխատանքի {գնով}... - Դու ինչ անհասկանալի մարդ ես, ես փիլիսո

ր չէ նոցա դեղը... Թանգագին է, մեք աւելի՛ դիւրին {գնով} մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ լաւ է, եւ ինչ հարկա

աչում է Լէոնորան, կոմսը ասում է, թէ միայն սիրու {գնով} կարող էր Լէոնորան ստանալ նոցա փրկութիւնը: Լէոնոր

միշտ վատաբաղդութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ {գնով} խլուած էր իմ ազատութիւնը: Մեր կրօնի արդիւնքը ազա

րմիւզների ձեռքով, որ սոքա կարողանան այդպիսի ծանր {գնով} գնել կարդինալական գլխարկը: Մեծ յոյս ունինք վ

ոյց է տալիս 10. 000 մանէթի ապրանք՝ հաշուելով այն {գնով}, ինչ գնով Բէգզադէն յանձնել էր երիտասարդին: Բայց

10. 000 մանէթի ապրանք՝ հաշուելով այն գնով, ինչ {գնով} Բէգզադէն յանձնել էր երիտասարդին: Բայց Բէգզադէն մ

ւստի արժա՛ն է, որ մնացած ապրանքը յետ առնուս նոյն {գնով}, ինչ գնով ես քեզանից ստացել էի: Եթէ մի մանէթի բ

է, որ մնացած ապրանքը յետ առնուս նոյն գնով, ինչ {գնով} ես քեզանից ստացել էի: Եթէ մի մանէթի բանը պիտոյ է

իւր հաշիւը. մնացորդ ապրանքը յետ է ընդունում ցած {գնով}, չէ տալիս երիտասարդի վարձը եւ պակաս մնացած արծաթ

եւ եթէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս {գնով} չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած վճարում եմ

ում ենք, որ այդ, առժամանակեայ անախորժութիւնների {գնով} գնւում է ապագան: Կէսկտուր հնարները միշտ վնասեցին

դութիւնը։ Ոչ մի գաղափար, որ մարդկութիւնը արիւնի {գնով} մշակել էր, չեն նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգա

ջից մի ամենաթանկագին ադամանդ, շատ հազուագիւտ իւր {գնովը}, նուիրելով Սուլթանին, ստանում է Բասրայի մօտ շատ

կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեցին եւ փորձեն {գնովն} զհինն ուսուցանել, որ է մեռելութեամբ զմեռելութիւն

զվարճալին այն է, որ հրատարակիչն ինքը գիտե այդ եւ {գնորդներին} նախազգուշացնում է, թե իբր այդ պատճառով կարելի է

ինձ, որ հաշուելով ըստ ռուսական դրամոց, ըստ արդի {գնոցն}, առնէ մերձ իբր 1852 մանէթս արծաթոյ եւ որ ի հարկէ

նը, համարձակւում ես կուլ տալ այն հացի կտորը, որ {գնուած} էր ուրիշների աշխատանքի գնով... - Դու ինչ անհ

էին մի քանի շատ հասարակ պատկերներ, պատահմունքով {գնուած}, առանց հասկանալու, թէ ո՞վի պատկերներն էին, այլ

պարել խղճմտանքը ազատ հոգիների, որոնց ազատութիւնը {գնուած} է Քրիստոսի արիւնով. եթէ գիտէ դատապարտել, թող ու

պապ ընտրեց։ Հրաժարականը պապական աթոռից մի անգամ {գնուեցաւ} լի քսակով, երկրորդումը՝ գեղեցիկ հարսնացուի փաղա

ջլերի այն զլուած վիճակում, դրական հնազանդութիւն {գնուիլ}: Զինուորը դուրս է եկած իր ընկերական կեանքի շրջան

րապարակով ծրագրի մեջ խայտառակվել, որ ամենայն տեղ {գնում} է եւ կմնա շատ երկար տարիներ: Թիֆլիզի մեջ այժմ բա

ան պատճառով, խորհրդով Վանավինսկուն եւ Գլեբովին, {գնում} եմ սահմանից դուրս, այս բանը հարկավոր էր իմ կյանք

, եւ կյանքս մաշվում է: Այժմ այսքան ասեմ, որ {գնում} եմ Պետերբուրգ, կանդիդատի քննություն տալու, որպե

պես ապրուստի ճանապարհ ես պիտո է լինեի կանդիդատ եւ {գնում} եմ Պետերբուրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննություն տալ

իսկ Մադրասից Կալկաթա: Գործերս բավական լավ են {գնում}, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում.

գիտե: Բայց նա, հավանորեն, ըստ իր սովորության, {գնում} է, ինչպես մեզ մոտ են ասում՝ " փայտե ձիու վրա "

եմ, մի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես {գնում} եմ այնտեղից, որտեղից դուք էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ

լ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ ես եմ {գնում}, թե ուղարկում են ինձ, բացի նրանից, որ առաջին դ

ց սկսած. մենք հետեւակներ ենք եւ Հռոմից դենը չենք {գնում} ՝ մնացածը առայժմ տրամադրելով Վինկելմաններին, Բեկ

ենակցիս գիտելիքներն ու տաղանդը, այնուամենայնիվ, {գնում} եմ այլ ուղղությամբ: Տարոնի բարբառը նա հանձնար

նդաղ, թեեւ հավի քայլով, այնուամենայնիվ, առաջ է {գնում}: Ես մտադիր չեմ ավարտելու այդ գործը բանտարկության

ակ նամակ գրելու համար: Հիվանդությունս առաջ չի {գնում}, բայց եւ չի թուլանում: Այսօր քսան օր է, ինչ ըն

անում եմ բարձր տների վերայ ձողեր, որոնցից վայր է {գնում} մինչեւ գետինը մի երկաթի լար, դոքա ինչացո՞ւ են "

լի եւ միօրինակ կեանք: Շատ անգամ սրտիս նեղութենից {գնում} եմ ծովի ափը եւ, տեսանելով Սեւ ծովի սպիտակ փրփուր

երական կեանք չէ երեւում այդտեղ: Միմիայն ազգականը {գնում} է իւր ազգականի տուն: Դեռ ես այր մարդիկը պատահում

եւս չկա. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, {գնում} են եկեղեցի, իսկ այլ ժամանակ Աստուծոյ տուն գնալը

ի կիւրակէն եւ երկուշաբաթին. հարիւրաւոր գերդաստան {գնում} են քաղաքից եւ գեղերից, ոմանք վանքի պարսպի մէջ,

է, պատահում են այդտեղ տասն, քսան գերդաստան, որ {գնում} են ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ թէյ խմելու կամ

կամ խորոված ուտելու համար: Վանքի սարից որ ցած ես {գնում} դէպի աջ, վանքից կէս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ ա

ատկուելու էր, անշուշտ: Եւ միմիայն հացը չէր, որ {գնում} էր Եւրոպա, այլեւ երկաթ, իւղ եւ կաշի, որոնց առո

սիա, շինում են միլիոններ։ Ինքը՝ նախիջեւանցին, {գնում} է այդ ճրագը Նախիջեւանի մէջ՝ վճարելով իւրաքանչիւր

ութեան արատը, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով {գնում} են նորա ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան եւ ազգասիրութ

զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք {գնում} էք ձեր համար, եկէք մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր չէ ն

. Դուստրը, կամենալով կատարել իւր մօր կտակը, {գնում} է մի օր կոմսի տուն եւ գողանամ է օրօրոցից նորա որդ

իւր որդին, եւ այսպէս, երկու երեխայքը գրկի մէջ, {գնում} է եւ մօտենում խարուկին։ Կամենում է ահա ձգել կոմս

ւմ էր Մանրիկօյին իւր եւ մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն {գնում} է դէպի վանքը եւ տեսանում է, որ երիտասարդ կոմսը խ

Լէոնորան, իմանալով այս մօտակայ մահու վտանգը, {գնում} է բանտի մօտ եւ ողբում է իւր սիրականի տարաբաղդութի

ին անբաղդ բանտարկուածքը, յօժարում է: Իսկոյն {գնում} է նա բանտ եւ յայտնում է Մանրիկօյին նոցա ազատութիւ

նորա հայրը ութ ամսական յղի թողնում է իւր կինը եւ {գնում} է օտար աշխարհ՝ խիստ պատուէրներ տալով իւր կնոջը զ

, փաթաթելով մի կտաւի մէջ մեռած մանուկը, դէպուղիղ {գնում} է մի աղքատ Թուրք կնոջ տուն, որ նոյն օրին ազատուե

այ եւ բերեցին այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր էիր {գնում}: - Գալիս էի Ռուսսիայից՝ Րեդուտկալէից դէպի ձ

ւոր չէ գնալ, քո վերջին հատուածը չգրեցի՞, մինչեւ {գնում} էի շոգեշարժ կառքով... Եթէ մտածում ես, թէ Կոմս Է

ն պարոն, որ նոյնպէս պարապում էր այդ առուտուրով, {գնում} է Բէգզադէի մօտ եւ ասում է, որ եթէ այդ անգամը Բէգ

էր քաղաքից դէպի վաճառահանդէսը, Բէգզադէն միւս օրը {գնում} է վաճառափողոցը (биржа) եւ այնտեղ խօսում է այսպէ

ցմէյստերը պատուանից տեսանում է այս հանդէսը: Տղան {գնում} է գանգատ: Պօլիցմէյստերը կանչում է Բէգզադէն եւ աս

րին ապրանքը բերելու համար: Այս բաներից յետոյ {գնում} է Բէգզադէն: Տղան հաւատացած է, թէ շուտով ինք

գլխացաւութիւն առնենք ընթերցողներին։ Գործակատարը {գնում} է, մուշտակը եւ այլ բաները գրաւ դնելով, ճարում է

արտու... - Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ դուրս է {գնում} աբեղան եւ պաշտօնական թղթով զրկում է նորան իւր ծու

գուցէ երեւում է նորանից, որ տարին մի քանի անգամ {գնում} են Հայոց եկեղեցի եւ մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը ե

թիւնը, դէպի մեր ազատ կրօնը: Աշխարհը յառաջ է {գնում}, վերստին ծաղկում են թառամած ազգութիւնք, եւ մեզ

մանակ, այն քսանը պիտի գնայ նոյն ճանապարհը, որով {գնում} էր պատժուած մինը: Մասնաւոր ուշադրութեան արժանի է

ոգի, եւ այսօր երկու երեք միմեանց հակառակ տարերք {գնում} են միեւնոյն ճանապարհը: Եւ կառավարութիւնը, իւր կ

ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թողում է դաշտը եւ {գնում} է քաղաք կամ մայրաքաղաք, նշանակում է, թէ օրըստօր

յ, առնում է ձեռքը իւր հօր պանդխտական գաւազանը եւ {գնում} է... - Ո՞ւր բարով: - Պօլիս, Տրապիզոն

գամ սովորութիւն է եղել նորան այն ճանապարհը, որով {գնում} է եւ այժմ ծանր է շարժում դէպի մի այլ ուղղութիւն:

է մեր սրտի վերայ, երբ մտածում ենք, թէ Անգլիացին {գնում} է Կանատայ, Աւստրալիա, Հնդկաստան, Ֆրանսիացին թո

միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ {գնում} է Ափրիկէի դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկե

իբրեւ վկայ դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ {գնում} է ազգը այս ճանապարհը եւ այս վերջին օրերում, խուռ

ին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա գալիս են եւ {գնում} են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ, ուստի՛

, նա ունի իւր ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է {գնում} արտաքին աւերիչ ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարո

, Անգլիան, Հնդկաստանի մէջ մի որոշեալ կշիռ ափիոնի {գնում} է ժողովրդից 25 լիբրէ ստերլինգի, իսկ ինքը նոյն կշ

ն օր մեղանչում է այս սրբազան օրէնքի ընդդէմ եւ կամ {գնում} է արժանաւոր կացուցանել իւր անձը բռնաբարելով եւ ու

Արդէն վաթսուն տարին լրացած ` դէպի եօթանասունն է {գնում}, բայց նախիջեւանեցոց համար այդ արծաթքը եւ աւանդու

մատները թրջելով: Ի՜նչ չքնաղ է, սիրայոյզ, Երբ {գնում} է ընդառաջ Եւ ասում է " բարի լո՜յս " Ծաղիկներին

արիքները մայր բնութեան: Եւ մարդը երբոր ճամբայ է {գնում} Դժուարանցանելի քարքարուտներով, Խոչ ու խութերը

ջում է, Ուսանողն զգաստ թափելով քունը՝ {Գնում} է շուտով համալսարանը։ Երբ ուսանողը դա

Ողջոյն տուին, զմայլեցաւ իմ սիրտը: {Գնում} եմ խոր պարտիզի մէջ. մարդ չկայ, Ոչ մի տեղի

ճանապարհը, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ {գնում} են նորանով, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեա

ը այս կամ այն յատուկ ասպարէզի կամ գիտութեան, այլ {գնում} են կամ ուզում են գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս

ր երեք հարիւր տարին լրացած, հազար չորս հարիւրն է {գնում}, որ ոչինչ չ'յառաջացաւ, եւ թէ Հայերի մէջ կան մար

հատուցումը իրեն չհասնի, այո, շատ անգամ զուր են {գնում} նորա հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, բայց շատ ան

երբ նորա վերջին միտքը ընկել էր թղթի վրայ. կեանքը {գնում} է առաջ, գնում է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը: Բայց

միտքը ընկել էր թղթի վրայ. կեանքը գնում է առաջ, {գնում} է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը: Բայց փիլիսոփայութիւն

համակարգութիւնքը ընդունելու: Գիտութիւնքը առաջ են {գնում} եւ նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդուած է իրա

աստիճանը իր ձեւով նման է սկզբին, որտեղից առաջ է {գնում} այդ զարգացումը"։ Այս վարդապետութիւնը բովանդ

ր ծովի մէջ եւ մարդը չտեսնէր, որ փայտը ջրի տակ չէ {գնում}, անհնար էր, որ մարդը կարողանար լաստ շինել, մին

ամ, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես {գնում}: Ա՜խ, ասացի ես նորան, ազնիւ բարեկամ, քո հարցմ

անեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս, արեւելք եմ {գնում}: Բովանդակ աշխարհը մի վայրկենում պտուտում եմ, տե

ն անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ, յառաջ էր {գնում} մի բարեբարոյ մարդու հոգացողութեան տակ: Այս գործա

հիմնադրի մեծ նպատակից, մի նոր ուղղութեամբ առաջ է {գնում}: Սորա պատճառն եւս այն էր, որ ո՛չ հոգատարքը, ո՛

վերջացել աշխարհիցս, բայց նոցայ յաղթութիւնը քանի {գնում} է ընդարձակում է իւր ասպարէզը աշխարհիս հրապարակի մ

իոյ հռչակաւոր ուսումնարաններում մեծաքայլ յառաջ են {գնում}, նոցայ ամեն մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի բարեբախ

նորան պատկերանում է մի զարհուրելի տեսարան եւ կամ {գնում} է նրանից փախչել, բայց նորա վաստակած ծունկերը նոր

վորական մի բան է, որ իմաստունները եւ մեծամեծները {գնում} են վաճառականներից մարգարիտը եւ պատուական հանդերձն

ս հաստատ ասել. բայց երեւի թէ տակաւին շատ առաջ էր {գնում}, որովհետեւ Ս. Գայիանեանց վանքը բաւակա՜ն հեռու է

խարարների վրայ, երբ սոքա Վահանի այն նեղ ժամանակը {գնում} էին նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը

րկիւղապէս " եւ այլն (եր. 221-22)։ Ո՛ւր էին {գնում} Վահանը, Ս. Յովհան Մանդակունին, Փարպեցին եւ միւ

արտէզում, թէ՞ Դուին վերադառնելուց յետոյ յատկապէս {գնում} է Անձեւացեաց երկիրը, որ մարզպանին ներկայանայ։

լը կատարուեցաւ հետեւեալ կարգով: Ողջից յառաջ {գնում} էին հետեւակ դեւերը, նոցայ քամակից ` ձիաւոր ասպետ

կատարելու համար: Սորանից յետոյ խումբ-խումբ {գնում} էին կեղծաւորները, խաբեբաները, տիրադաւները, սեղ

սորու սրածայր աշտարակ, որի մէջ նստած տէր սատանան {գնում} էր ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ: Ինչ կարգով որ գնու

նում էր ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ: Ինչ կարգով որ {գնում} էին, նոյն կարգով դժոխքի դուռի երկու կողմումը շար

պահքը պահում են ամբողջ երեկոյ, առաւօտ եկեղեցի են {գնում}, տարին մի քանի անգամ պատարագ եւ մատաղ են առնում

ստուած, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող վարդապետը {գնում} էր: Եւ այս վարդապետը չէ՞ր, որ տեսանելով այն ռամ

, խորովածը, գինին եւ արաղը: Անտարակոյս, յառաջ {գնում} էին այդ բարութիւնքը վայելելու, որ մի փոքր ոյժ ստ

նիւ ընդունարան: - Ինչ այդպէս գլուխներդ կախած {գնում} էք, պարոն, - ասաց մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը

ան խնդիրները դարձեալ լռութիւն: Փողոցը, որով {գնում} էին այս երկուքը, դատարկ էր բոլորովին մարդերից:

ահա այն մարդը, որ նոր է եկել, երեւի թէ դարձեալ {գնում} է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ եւս այնտեղ էր, ե

կան մումիա, այլ որպէս գործարանաւոր էակ յառաջ էր {գնում} իւր կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպէս ազգն է, ազգ

ն: Վերջին անգամն էր, աւել չտեսայ, {Գնում} էի ծովով հեռաւոր աշխարհ․․․ Երկինքը մթնեց, մր

այն րոպէից, երբ, ինչպէս ասացի, կոմս էմմանուէլը {գնում} էր իւր օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ էր, եւ պ

ի այդպիսի հարստութեան: - Դուք չափից դուրս էք {գնում}: - Նորա համար, որ դուք երբեք չէք եղած չափի

ցի պատիւը նորա ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը ես {գնում} եմ ամառանոց, - ասաց տիկինը, - արդէն ժամանակ է.

նելու... ես վճռել եմ եւ վերջացուցել եմ. էգուց {գնում} եմ, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` ինչպէս գիտես: Տի

այնուհետեւ ծանօթացել էր նորա հետ, միշտ գալիս էր {գնում} էր Թիւթիւնճի-օղլուի տունը ժամանակ անցուցանելու հա

է, որ այս երեկոյ եւ բարեւ չտուած. պատճառ, քանի {գնում} էին, շատ մօտ ծանօթանում էին, եւ Շահումեանցը աւե

ւ մազերով, փաթաթուած իւր կիսամաշ վերարկուի մէջ, {գնում} էր Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցով: Երեւում էր, որ այս

ունարանն էր հանում, բացեց միւսը, որ խոհարանն էր {գնում}, կայծակի արագութենով ցած վազեց սանդուղքներից եւ

տեցնում էր հոգին, եւ այնպէս տխուր զգացմունքներով {գնում} էր անկողին: Ճշմարիտ է, յոյս ունէր Շահումեանց

, - պատասխանեց պառաւը, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես {գնում} եմ Աստուածածնի դուռը: - Այն թաղի մէջ հարցրո՛ւ

անը բանալուց եւ փակելուց յետոյ, վեր էր կենում եւ {գնում} իւր ննջարանը քնելու: - Մարդը մի այնպիսի էակ է

պարոն Շահումեանց, ես այն մարդերից չեմ. ես, թէ {գնում} եմ այնտեղ, գնում եմ մի քանի պատուելի ծերունիների

, ես այն մարդերից չեմ. ես, թէ գնում եմ այնտեղ, {գնում} եմ մի քանի պատուելի ծերունիների հետ տեսութիւն առն

ցը, - բայց ես դուք ասացի նորա համար, որ դուք եւս {գնում} էք ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս թէ դուք

ուն մնացողը էր միմիայն Մանուշակը, որի սիրտը քանի {գնում} էր սաստկացնում էր եւ շատացնում էր իւր զարկը, որո

եւ ցեխոտ փողոցով, փաթաթուածI իւր վերարկուի մէջ, {գնում} էր կամաց-կամաց: Շուտով անհետացաւ նա թանձր մառախո

ում է ` առողջութի՛ւն. յետոյ ստանալով իւր վարձը, {գնում} է իւր բանին: Շատ տկարութիւնք, շատ անբժշկելի

համար, եւ նուիրական արօտը, նստում է սայլը եւ {գնում} են... Գնում են, բայց արդէն դուրս են գալիս քաղ

ւիրական արօտը, նստում է սայլը եւ գնում են... {Գնում} են, բայց արդէն դուրս են գալիս քաղաքից, դայեկը հ

հագնուած մարդիկը, որ բերել էին դայեկին այստեղ, {գնում} են սայլի մէջ եւ անվնաս հասուցանում են նորան իւր տ

ակ մարդը, եթէ մահի երեսից եւս փախչելու լինի, չէ {գնում} դէպի այս տեղերը գիշերով: * * * Ուրբաթամուտ

ով Գիրէյ-խանի պատերազմական պատրաստութիւնը, մի օր {գնում} է նորա փառաւոր, ծառերով եւ շատրուաններով զարդարա

ջ հանգչում են ճրագները, պալատականներից ամէն մարդ {գնում} է իւր տեղը, ներքինապետը եւս տանելով Խանի սենեակը

րքինապետը եւս տանելով Խանի սենեակը վրացի Մարիան, {գնում} է կանանոցը հանգստանալու: Կէս գիշերին մեր ցեղա

Բէյօղլու) ասացեալ տեղում, որտեղից կիւրակէ օրերը {գնում} էր Ղալաթիա քարոզութեան համար։ Այս միջոցին տպագրե

րողանայ առաջնորդել զօրքերի խումբին, որ դուրս էին {գնում} Հռովմից պատերազմի համար։ Միւս պապը, մեծ արծաթ ս

անդիպեցանք Մխիթարին Հայաստանումը, մինչ շուարուած {գնում} էր նա այս վանքից միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի մ

յն մի տարի ժամանակով։ Այնտեղ, ուր մի մարդ արծաթով {գնում} է մի պաշտօն, ասել է թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից ստ

ւրդը։ Ինչ ժամանակ նոքա առաքելութեան պատճառով {գնում} էին հեռաւոր աշխարհներ, աղճատում էին մինչեւ անգամ

ատիոսից, թէ ո՞վ է, ո՞ր տեղից է գալիս կամ ո՞ւր է {գնում}, եւ այս կերպով նա կարողացաւ ազատութեամբ մտանել Վ

տերը կիրակէ եւ տօնի օրերը պահք էին պահում եւ չէին {գնում} Կօլլէգիումը եկեղեցական վէճերը լսելու, որ ամենայն

նատիոսը գիտէր, որ իւր ընկերներից մինը ամենայն օր {գնում} է իւր սիրականի մօտ, որի բնակութիւնը Փարիզից շատ

ւ ջրից՝ գոռալով դէպի նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես {գնում}, չե՞ս տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո գլխի վերայ

արգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեան։ Ամենայն բան լաւ էր {գնում} հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին թւում էր, թէ հա

ռների մէջ, նստում են վայրենիների մակոյկներում եւ {գնում} են՝ հետեւելով խորհրդական գետերի ընթացքին անծանօթ

Գաբրիէլ անունով տիկինի տունը, ուր ամենայն երեկոյ {գնում} էր Հենրիկոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ ս

ի վերայ Մօնտինի ասպետը տեսաւ մի անծանօթ մարդ, որ {գնում} էր կամաց դէպի դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց նորան եւ

օր՝ 1610 թուականի մայիսի 14ին, թագաւորը Լուվրից {գնում} էր կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ նստած էին դ'Էբ

ն աստիճանաւորքը՝ հոգեւորականք, թէ աշխարհականք, {գնում} էին դագաղի յետքից միանգամայն սեւազգեստեալ։ Պարլա

գեստեալ։ Պարլամենտի անդամքը իւրեանց սովորութենով {գնում} էին կարմիր արկանելիք ձգած իւրեանց վերայ, այն խոր

վ, որ բաժանորդ էին նորա կարծիքներին, եկեղեցի էր {գնում}, ժողովուրդը յայտնի յայտնի քրթմնջում էր նորա մասի

սերին, դիմում էին անկման: Բայց թէ ո՞ւր էին {գնում} այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադրւում, վերին աստի

դիթերի մահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի վրայ, յետ {գնում}, գլուխը Գարեգինի ձեռքի վրայ դնելով՝ խնդրում է,

լուի, նոյնպէս կատվի, փոխանակ կատուի։ Մենք չենք {գնում} տակաւին մինչեւ այսչափ. որովհետեւ շատ բառ ժողովրդ

ւ նախընթաց բայի վերջաւորութեան ուժով, ինչպէս՝ " {գնում} է կարդում, յետոյ բերում վառում"։ Եթէ եմ, ես,

ի դէմքը, թիւը եւ ժամանակը երեւում միայն նախընթաց {գնում} է բայում։ Երկրորդ, շատ անգամ հերիք է, եթէ հարց

աւորութիւնքը դնում ենք նախադաս, ինչպէս " տուն եմ {գնում} ". ի՞նչպէս է, որ այս դիպուածում չէ հասկացվում ա

ցէ բայ ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ են {գնում}, հետեւեալ բայերը, ինչպէս՝ կոտրում, բերում, վ

այն եզականում ունին, իսկ յոգնականի մէջ բոլորն էլ {գնում} են առաջին հոլովման տակ, եթէ միայն դուրս հանենք մ

ի բռնակալ, այնպէս, որ գրեթէ լեզուի բոլոր բառերը {գնում} են այդ հոլովումի տակ խիստ քիչ բացառութեամբ։ Պ

պատմութիւնը, ուր ազնիւ օրիորդը, Ագապին, զոհ է {գնում} գիշերադէ՜մ մարդոց դժոխային կրօնամոլութեան եւ դաւա

մի քանի թերութիւնք եղած չլինէին, որոնց կարգն ենք {գնում}. ա) Գարեգնի ձու նկարելը: Մենք ասելիք ունենալու

իթերի մահը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի վրայ հետ {գնում}, գլուխը Գարեգնի ձեռքի վրայ դնելով խնդրում է, որ

խանում էր ինձ, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը {գնում} էր այդ սարի գլուխը, գիշերային առանձնութեան մէջ Ն

երբեք չէ կանգնում մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է {գնում}. ամէն օր լինում են նորանոր յայտնագործութիւնք եւ

ն"։ Մենք հասած ենք մեր նպատակին: Առաջ ենք {գնում}: Առհասարակ պ. Պռոշեանցի ծանօթաբանութիւնքը

Բայց, ասենք թէ թագաւորները որսորդութեան, էին {գնում}, ասենք թէ մենամարտում էին երբեմն-երբեմն զուարճու

ելու վրայ. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ-ուրախ {գնում} են իրենց տունը: Ով կարող էր ասել թէ Տարանտելլան

նը կը քշէի, հիմի մովրովը գալուս, թէզով իշխանն ա {գնում} գլուխ տալի, բարովում, աղավար խօսում, հետը նստո

արակում: Վարդիթերը թութի տերեւը այգուց առած {գնում} է տուն (եր. 71-72). հայրը հանդիպում է նորան ճ

թումն ուզում է այգին բանալ (թաղը վեր տալ) նորան {գնում} են օգնելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում աւարտ

ւարտում են գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ {գնում} են միւս օր աշխատող երիտասարդներից մինի այգին բանա

ղ էլ ամբողջ ազգի ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար {գնում} ենք այստեղ նորա " Ջան գիւլումը " (եր. 74). Խ

տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, իսկ նոր լեզուն {գնում} է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ուրեմն նոր լեզուն տ

ղութիւնքը։ Նա չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է {գնում} ։ (Թէեւ այս բանը եւ շատ ուրիշների համար տակաւին

գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծում է, թէ նա առաջ է {գնում}, որ մտածում է (եթէ կարող էր կատարել այս պաշտօնը

է մի որպիսի եւ իցէ բայ ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ {գնումէ}, կամ են գնում, հետեւեալ բայերը, ինչպէս՝ կոտրո

զի հնարավորություն ունենա նրանց (հայերին) դասել {գնչուներից} հետո: Խմբագրությանը հաճելի չէ՞ արդյոք համաձայնել

րամով կամ անգլիական դեսպանության հովանավորությամբ {գնված} դավանափոխների չնչին թիվը հասցրել էին տասնյակ հազա

։ Երկու հազար ռուպլին չորս հատ երծաթեայ սկիհ {գնվի} մինն Մադրասայ, մինն Կալկաթու եւ երկուսն Հալաբայ

ը՝ պարսպից արձակուած քարից, իսկ աջումը հրազէնքի {գնտակից}, վայր ընկաւ մեռելի նման։ Նորա այս վիրաւորութիւն

ստ կեանք, եթէ ամեն մինը այդ եղջերուաքաղ փառքերից {գնւում} են սոսկալի հարկերի եւ սարսափելի պարտքերի ծանրութե

նք, որ այդ, առժամանակեայ անախորժութիւնների գնով {գնւում} է ապագան: Կէսկտուր հնարները միշտ վնասեցին մարդկո

արքայութեան դուռը բացող եւ փակող... (մի՞թէ)։ {Գո՛հ} եմ Աստուծուց, որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ ազա

րոպէիս աւելի լաւ օրինակ չունենալով մեր ձեռքում՝ {գո՛հ} եղանք գտնուածով։ Յայտնի է, թէ " առ 'ի չգոյէ Աստ

։ Անտարակոյս, ես, որ ասում եմ այս, իսկ նա, որ {գո՛հ} է ազգի վիճակից, որ կարծում է, թէ նա առաջ է գնու

բարեպաշտօն ազգակցաց մերոց բնակելոց 'ի Հնդիկս, որ {գո՛ն} Մասեհ Բաբաջանեան կամ, հասարակ կոչմամբ, Աբդըլմսե

հանգուցանէր 'ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմա {գո՛նեայ} սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլ

մի երեւելի արծաթագլուխ: - Եթէ չճարենք եւս, {գո՛նէ} մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ

եւս, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, {գո՛նէ} չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը

այդ երեք հազար մանէթը մածունի տուր, երեսդ քսիր, {գո՛նէ} այդ օգտակար եւս կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպի

ախիջեւանի մէջ հաշուատուն կամ գործակալ մարդ պահէին {գո՛նէ} միմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի մէջ, այն ժամանա

առելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր, եթէ {գո՛նէ} արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հեռանալ

նի Նախիջեւանը, տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, {գո՛նէ} պիտի բարւոքէր ներկան գալոց ժամանակները ապահովելու

սումնարանը ոտքի վերայ, էգուց գնայի ես գերեզման, {գո՛նէ} փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը եւ խաղաղ հոգով,

ի մինի մէջ (տարակոյս չկայ, որ աշակերտի պէս) եւ {գո՛նէ} այնքան բան ուսանէր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավա

անուանուի Պ. Նալբանդեանցը: Ի՛նչ լաւ կը լինէր, {գո՛նէ} հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանալու, ուրիշները եւս ն

ինչեւ հիմա Հայոց ազգը կանգուն կեցած աշխրքիս մէջ, {գո՛նէ} ընկճեալ ազգաց թիւը կը համարուի։ Ըսինք նաեւ, թէ

որ դասուն: Կարծեմ, որ այժմ հասկացար միտքս: {Գո՛նէ} մի անգամ կը վերանային տարակուսութիւնքը, եւ կարօտ

իմաստասիրութեան համար արծաթ եւս վճարող չլինի... {գո՛նէ}, մի քանի տարի ժամանակով, դարձեալ կ՚ապահովէ իւր

Մեք դառնում ենք դէպի հասարակութիւնը, որի համար, {գո՛նէ} արտաքին ձեւով, տպուել էր այդ գործը. մեք կամինք

ացս դեգերեսցի վայրապար։ Խի՜ղճ ազդեսցէ {գո՛նէ} ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ քանզի ա

են, Որոնց անունն չուզեմ տալ. Բայց որ {գո՛նէ} մի գաղափար Դու ունենաս նոցա վրան, (Թէ

յդ աշխատութիւնը Ազգին մի բանի տեղ անց կը կենա՞յ. {գո՛նէ} մինչեւ այժմ չէ երեւում դորա մի դրական ապացոյցը։

։ Ցաւում եմ, որ պատուելի հեղինակը չէ՛ կարողացել {գո՛նէ} մասնաւորապէս ծածկել իւր համակրութիւնը Յիսուսեանց

ն անել։ Եւ իմ համար մի հրեշտակ մարմին չառաւ, որ {գո՛նէ}, իր հոգեղէն բնութեամբ տեսնելով թշնամիների ծածուկ

նի է, որ հին դարերում Էջմիածին անունը չկար, կամ {գո՛նէ} դպրութեան մէջ չէ գործածուել։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազ

ւթեանս... մի ոք համարեսցի զիս անզգամ. ապա թէ ոչ {գո՛նէ} իբրեւ զանզգամ ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կո

Մեսրոպին։ Թա՛փ տանք մի փոքր այս կարծիքը, որ {գո՛նէ} հինգ հարիւր տարի է, ամեն հեղինակ, իր նախորդների

ինը, թէեւ առանց հիմքի գրել էր այս ծանօթութիւնը, {գո՛նէ} պիտի չմոռանար այս եւ 53-դ երեսում, երբ հարկաւոր

թէ Փարպեցու քահանայապետ խօսքը վերաբերւում է նաեւ {գո՛նէ} Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ նորա ընկեր միւս բոլոր քահ

իլ առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց զի բարձցէ զայն {գո՛նէ} ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն իւր։ Զի՞

նքը իսկ Պապութիւնը ենթարկուի վերանորոգութեան, որ {գո՛նէ} դորանով կարելի լինի փակել Պրօտեստանտութեան առաջը

ան երկնքից, սուրբ գործը կատարելու համար, կամ թէ {գո՛նէ} արժանի կը լինի ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, վճ

հարցուփորձի ժամանակ չ'յայտնէ իւր խորհրդակիցքը կամ {գո՛նէ} ասէ միայն վանահօր անունը, որին խոստացաւ տալ զինո

շները նոյնպէս օգուտ քաղեն մեր նկատողութիւններից, {գո՛նէ} մի ծեղի չափ թող շնորհակալ լինին, ինձնից ո՛չ, այ

կա՛մ մի գիտեցողի, կա՛մ բառարանի միջնորդութեամբ։ {Գո՛նէ} այսպէս է մեր հայեացքը եւ այն պատճառը, որ տեղն եկ

ր. այդ, առաջին անգամ լսում ենք պ. Պռոշեանցից: {Գո՛նէ} խոստովանում ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք

ւմ կամ լուացւում։ Կարող ես, կրկնում ենք, գտնել {գո՛նէ} մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, վերացական գեղեցկութեան

ձգտողութեան տէր մարդիկը, եթէ ուրիշ բան չգիտեն, {գո՛նէ} պիտի ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կարդում են։ Մեն

ւմ նորա համար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, նա {գո՜ղ} է եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանում, եթէ այն պատճառով

ւոյն Ի կենսաբաշխ խառնելիս՝ Չա՜փ քեզ ի {գոգ} տացի շարժուն, Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

: Անդ եւ թակոյկք ճախարակեայ Ժմտեալ նմա {գոգ} ի խինդ, Անդ եւ սոսորդ ոչ ի բացեայ, Ե

քայութեան փառացը հասա՞ն"։ Պատասխանի " ո՛չ, այլ {գոգ} Աբրահամու ըսուած տեղը արգելեալ կային եւ կսպասէին

զարոսին, յորում Քրիստոս ասէր զՂազարու հանգչիլ ՚ի {գոգ} Աբրահամու, ապաքէն այդ առակ էր, սովորական ձեւ խօ

յն է՝ հերձիչ նորա յեկեղեցւոյն Հայոց եւ անկանիլ ի {գոգ} պապին Հռովմայ, այլեւ աղճատել զգրածս նախնեաց մերո

տիոց դաւաճանեալ ի լատինացեալ աբեղայից անկեալ էր ի {գոգ} եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում եւ ընկալեալ զքահանայո

ս Վերսայլը օտարներին՝ կամելով ասել, թէ ահա՛ այն {գոգաւոր} հայելին, որի կենդրոնում հաւաքուած են ֆրանսիական

շմարտութեան կենդանարար աղբիւրը՝ Յիսուսի Քրիստոսի {գոգը}: Աշխարհի երեսին ճշմարտութեան պաշտօնեայն միշտ

բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ դէպի բնութեան {գոգը}, յառաջադիմութիւնը աներեւակայելի է: Թո՛ղ հազարաւ

եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր արարչի {գոգը}, մեր բոլորի կենդանութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։

խիկ ընդունի մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը հայկական {Գոգըլը}, որին մաղթում ենք մի փայլուն գալոցք: Մենք

ականի մայրը, գալիս է նորա մօտ, ասում է, բռնի՛ր {գոգնոցդ}, եւ ածում է նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. յետոյ

եսանո՞ւմ ես այս նամակը, - շարունակեց նա, հանելով {գոգնոցի} գրպանից, - եղբայրս բերել է սորան Մոսկուայից...

անցին, ճրագը ձեռքին ետ դարձաւ. նամակի պատասխանը {գոգնոցի} գրպանում էր: Երբ նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-

պէս եւ իցէ պատահում է, որ երկարը ամրացած մնամ են {գոգնոցի} վերայ, որ նա չէ նկատում մութ տեղը: Հասանում է տ

ւօտուն հանդերձ հագնելու ժամանակ, տեսանում է, որ {գոգնոցի} վերայ կախուած էին երկու հոլանդեան ոսկիք, իսկոյն

եռեւս նստած, առանց ձայն հանելու, կամաց թափում է {գոգնոցից} սխտորի փեճեկները... Բայց ինչպէս եւ իցէ պատահու

աց, որպիսիք են Պուշկին, Ժուկովսկի, Լերմոնտով, {Գոգոլ} եւ այլն, սքանչանան եւ հրճուին զճաշակ առեալ քաղցր

եռք բերուած այն բանը, որ բնութիւնը չէ պահում իւր {գոգում}, որ բնութիւնը չէ պատրաստում, անմիջապէս, որ մար

դ էր, իսկ այն միւսը մի խեղճ ճճի: Նախախնամութեան {գոգում}, հաւասարապատիւ զաւակներ են բոլոր արարածք, որ գո

ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պաշտօն ունի ամենաբարի բնութեան {գոգում} կատարելու, մինչեւ ո՞ւր հասնում է իր նմանների (ո

լով, այսօր, վաղը յոյս ունին հանգստանալ բնութեան {գոգումը}: Գետի ափը, մինչեւ նոր ժամանակներս, չունէր մի յ

ր նա սնուցանում է, հաւատարիմ գրաւականներ էին նոր {գոգումը}. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը

Երրորդ, թէ պատգամաւորքն ի ստորագրելն զթուղթն {գոգցես} ՚ի ներքին զգացեալ ազդեցութենէ, եթէ խարդախութիւն

գործոյս այսորիկ, այսմ եզրակացութեան համաձայն էին {գոգցես} բոլոր անդամք, բացի Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ, որ յայ

ս: Ելեալ ի ցամաք, ի Մեսսինա քաղաք Սիկիլիոյ, {գոգցես} անշնչացեալ ի կատաղութենէ մրրկիս, ի միւս օր հարկե

ւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։ Ելեալ ի Մեսսինայէ, {գոգցես} անշնչացեալ ի տառապանաց մրրկին, ի միւսում աւուր հ

րեմն եւ ի ծանրութիւն աշխատութեան, յաշխարհի, ուր {գոգցես} հուր տեղայ յերկնից:: Մեծապէս ցաւ է՛ ինձ, զ

ան եթէ բազումք, խիլային ի բնութենէ՝ աստուածային {գոգցես} կայծակամբք ջահաւորեալ, ըստ որոյ՝ եթէ այլոցն միա

ր հիւթ ինչ թափանցեալ յակաստան հոգւոյս, զիճութիւն {գոգցես} գերեզմանական ազգոյ իմն արագութեամբ լնանիւր յուղեղ

ամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] անցանեն եւ դարք {գոգցես} ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վայր, յորում

թեան ի Հայաստան աշխարհի՝ ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի: {Գոգցես} ամենայն մատենագիրք մեր, սակաւ յոյժ բացառութեամբ

Հայաստան, յարշաւանաց Լանկթամուրայ, որ անշքացոյց {գոգցես} զԱրեւելեանն Ասիա: Յայրիացեալն Հայաստան եւ ի թագա

կան ամրոցների մնացորդքը, ատամնաւոր պարիսպները եւ {գոթական} տաճարները քաղցրութեամբ յիշել միջին դարերը, եթէ մ

տ է. տեսէ՛ք ահա, հարկաւոր է կանգնել երկու հազար {գոթիական} սիւներ, որ այժմ շատ գործածական է աշխարհի երեսին

մբ. ո՛չ այլ զոք ես զԲարսեղ քահանայն միայն գիտեմ {գոլ} հեղինակ այդօրինակ անպատեհ գրագրութեանց, որով եւ

է յամի 1846, յորում զիս բռնադատին յանձին առնուլ {գոլ} յանցաւոր, գտանէի ես 17 ամեայ մանուկ անչափահաս,

շնորհելով Ձեր զվկայաթուղթս իմ՝ պարտավորեսջիք զիս {գոլ} միշտ երախտագէտ առ ազգասէր գերդաստան Ձերոյին գերազ

բաշխէ Այվազովսքին - քանզի ի պէտս ազգային դպրոցաց {գոլ} զմատենիկն հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ զայն

հոգւոց: Եթէ եւ ո՛չ խոստովանի Այվազովսքին զհոգիս {գոլ} մահացուս, ապա ուրեմն հարկադրի խոստովանել զանզգու

ցել։ Նոքա ասում են "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գալը {գոլ} է եղել։ Երբ առաջին անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխու

ւթեամբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս այս լեզուի հարկ էր {գոլ} նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք յեր

յառաջիլ ջրոց հոսանս: Այլ Սահակայ զՄեսրոպ բաւական {գոլ} տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ զդպրութիւն Ազգին

տմութեանց եւ արձանագրութեանց, որոց քաջ հմուտ զնա {գոլ} ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրուածոց եւ այլոց նորա ժամանա

գէթ գիտութիւն լոկ հայկականին, կարող էին ի համարի {գոլ} լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ եւս չէր արժան դեգերեցո

ի ժառանգութեամբ, նա զօրհանապազ ցուցանէ այսմ առիթ {գոլ}, զդատապարտելի միանգամայն, կարծիքդ իմաստնոց Հայո

ով նորա հաստատութիւնը իւր վկայութեան վերայ մինչեւ {Գոլգոթայի} վերայ անարգաբար խաչուիլը աւազակների մէջ, պատրաստ

ուրիշ ձեւ են ստացել։ Նոքա ասում են "գալման եմ", " {գոլման} եմ" (Գալը գոլ է եղել։ Երբ առաջին անգամ լսեցի այբի

ասէր մատենագիրք դարում, որն ամենաջան խրթնութեամբ {գոլն} գործին գրել զինչ եւ իցէ, եթէ հետեւել համարին ուղ

ութեան Վիեննայի, որք առանց յաջ եւ յահեակ նայելոյ {գոլն} գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանական բառ: առանց զուգ

կ չունի բնաւին ընդունել զվճիռ ինչ, վասն զի, յետ {գոլոյ} այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն չունի թերեւս եւ

եւ զոր ինչ Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն {գոլոյ}, եւ ո՛չ ինչ Գտցի ուխտիս դիմակաց"։ Ա

ղափարն է յեղյեղում, երբ ասում է. " ըստ սննդակից {գոլոյ} ինձ ի մանկութենէ օրինաց Աստուծոյ ")։ Փարպեց

ակել զչափազանց յիմարութիւն մերոց քաղաքացեաց, որք {գոլով} ինքեանք յիմարք, զնոյն եւ զորդիս իւրեանց տուեալ յ

ւ թէ Նալպանտեան դպիր չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն {գոլով} ծնեալ եւ սնեալ ի սմին քաղաքի նամանաւանդ բազմաժամա

ն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմարիտն, սակայն {գոլով} իսկապէս հեղինակ, վասն այն երկուցեալ թէ մատնեցաւ

եանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի նոյն նա Սիմոնեանն {գոլով} անդ կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց Նախիջեւանայ վասն դ

վեհափառութեան, չէին իսկ եւ ըստ իմոյ մականուան, {գոլով} գրեալ Ուստայեանց, յորժամ ես ինքն եմ Նալբանդեանց

, եւ ես յայնժամ չունէի զկատարեալ չափահասութիւն, {գոլով} ծնեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829 ամի, գտանէի ի 16 ամեա

սն զի ըստ յատուկ հրամանի նորին բարձր սրբազնութեան {գոլով} պատրաստեալ՝ ունիմ մտանել տեղւոյս կայսերական համա

վկայ. վերն գրածն չորք մին օրինակ համեմատ միմեանց {գոլով}, մի եւ նոյն ժամանակումն ձեռնադրեաց առաջի մեր:

ուս, յարելով, եթէ գլխաւոր կոչեցան սոքա, աղբիւր {գոլով} այլոց բազմապատիկ մեղանաց: Բայց յետոյ հարցանէ " գ

եայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար {գոլով} սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն

ցեալ աշակերտեցաւ Ղազար առ ոտս Աղանայ, որ եւ քեռի {գոլով} Վահանայ Մամիկոնենի ընկալաւ զպատանին զխաղակիցն ազգ

նախապաշարմամբ եւ կամակոր թմրութեամբ ազգին զգածեալ {գոլով} ։ Ահա յայս երկրորդ վիճակի եղելոց Հայոց ծնաւ Մ

ացին 'ի Հայոց եւ միաբանեցան յայս գործ. եւ սակայն {գոլով} 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիրութեան որ էր բնա

իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս, {գոլով} ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ պէտս ունէր նպաստից

ր երկիրս գնաց մինչեւ 'ի Պաղտատ, եւ սա եւս օժտեալ {գոլով} փօլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ ած զայն յամենայն տեղի

իթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, արդեօք յԵւրոպա {գոլով} ոչ ուսուցանել իւրայնոց զլեզու Եւրոպացի առ 'ի համա

ռամելութեանս իմում, իսկ եթէ արդարութիւնն կենդանի {գոլով} ոչ կամիցի առնել, զոր արժանն է, բազուկն արդարութ

սմ կանոնի, գէթ այլապես, որչափ զօրեցինն, սակայն {գոլով} նոցա մատենագրեալ ի լեզու էին եւ անմատչելի հայոց ժ

ք ի սկզբանէ անտի ծագման թագաւորութեան Արշակունեաց {գոլով} ենթակայացեալ եւ ստրկացեալ ազդեցութեանց այլոց պետո

ահա... արեւը ծագեցաւ: Ցօղի կաթիլները, հետզհետէ {գոլորշանալով} ցնդեցան, գնացին, իսկ տերեւքը մնացին այրող ճառագ

ից կեանք էր ստացել սերունդի նահապետը: Ծովի ջուրը {գոլորշիանալով} բարձրանում է մինչեւ ամպերը, բայց երկար չէ մնում

ական պարագաները: Իսկ ի՞նչ եղավ ծխախոտի խանութը, {գոլորշիացա՞վ}: Այս՝ Հովհաննեսին է վերաբերում։ Բարեւիր

յս նմանութիւնը պատահական էր)։ Թէեւ հին լեզուի մէջ {գոլումն}, տալումն չկայ, բայց լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին

որ ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայտնի է եղել եւ անչափ {գոհ} եմ, որ դուն ինձ միշտ օգնել ես: Բժշկությունը

Ասենք, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանքս, եթե ես նրանից {գոհ} չլինեմ: Այնուհետեւ՝ ցտեսություն, համբուրում եմ

իճակի եմ եւ ինչ որ միայն կարող եմ: Ես միանգամայն {գոհ} կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ ամենափոքր արձագանք ո՛չ թե

վհետեւ նա ըստ ինքյան չի արտահայտում հասարակության {գոհ} լինելն արդեն կատարված գործողությամբ, նա չի ասում

որ իբր մենք, ներքո ստորագրողներս, հոժար ենք ու {գոհ} արդեն կատարված գործով եւ այլն, կարելի՞ էր արդյոք

ձնէ եւ առակ չթողուր իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ {գոհ} չըլլար կ՚ելնէ (իբրեւ կարեկից) Էջմիածնայ վարդապե

, Որ չէր ստացել բաղդից մի հարուած, Որ {գոհ} իւր օրից հասած գիշերին, Աղօթք է առնում վեր

Ապոլլոն, որ տուիր Ինձ այս քնար հոգեմաշ, Այո՛, {գոհ} չե՛մ քեզանից. Տրտնջում է եւ աշխարհ: Իբրեւ պատի

յլ տալ անգամ թէ ստորին դասակարգը կաող էր երբեւիցէ {գոհ} լինել այդ համակարգութիւնից: Ազգ ասելով հասկա

, որ վախճանել են։ Բայց պ. Էմինը, այս չափով էլ {գոհ} չլինելով եւ Փարպեցուն 457 թուականից յետոյ մի քանի

տոհմի վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ եկիր. {գոհ} եմ քեզանից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ սպանել

եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս {գոհ} զնմանէ լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ զօգուտ հասարա

ախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս եթէ չլինէր, առաւել {գոհ} պիտի լինէինք: Հեղինակի լեզու ասելով չենք իմ

եց: 1 մարտի տեսութիւն եղբ[օրս], Մագ[դաղինէի], {Գոհ[արինէի]}, Յովհ[աննէսի] եւ Ան[անիայի] հետ. առաջ[իկայ] տե

, եւ որի յիշատակի համար մեդալիոններ կտրուեցան ու {գոհաբանական} աղօթքներ կատարուեցան առ Աստուած։ Ոչինչ էր պա

է՝ ի կենդանատուն: Աղաչեմ ընդունել զլիաբերան իմս {գոհաբանութիւն}, նշան երախտապարտութեան սրտիս. զարդիս անձեռնհաս

ժմ եւ թէ առ յապայն մատուցանել հեղինակին զլիաբերան {գոհաբանութիւն}, ո՛չ թէ անհատք ոմանք սահմանաւոր թուով յամբողջ ըն

մ առաջնորդւում էին հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով՝ {գոհանալով} իւրեանց հոգեւորների աշխատութենից, հրաժարուեցան ա

նում էր. արեւն էլ մտնելու վրայ. ուստի ամէնքն էլ {գոհանալով} ուրախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ով կարող էր աս

լայլողն պարտական լիցի ահեղ ատենին Քրիստոսի: {Գոհանամ} զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս բարի եւ արա

ր քրիստափոր անուանիմ քրիստոնեայ եմ. այլ առանձինն {գոհանամ} զԱստուծոյ, զի այսպիսի վարանս զարթոյց յոգիս ուղղա

ենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց, " {գոհանամ} զքէն տէր, զի 'ի կամիլ զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք

մրագիր կամ դոկումենտ: Դրութիւն մեր եւ առողջ. {գոհանամք} զաստուծոյ. զի մարդասիրութեան նորա ժամանեալ կորզե

լիական կառավարութեան սահմանադրութեան վրայ, նա չէ {գոհանում} նորանց պախարակելով, այլ որպէս թէ աւելի ծանրացնել

ր ի շրթանց լարս կուսանին Ժպիտ փայլի, յայտս {գոհար} վարդք վառին, Հաւատարիմ մնայ սակայն լռութեա

աւոր, Ճոխ հեշտալեօք բիւրաւոր, Այլ զի {գոհար} մեծագնոյ Ոչ շողայ թարց քերելոյ, Է Ած

Բեկորք փայլին ի յակինթ... Երգի ի քնար Ի վաղիւ {գոհար}: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ Լուսաբերին յառաւօտել

Նորայ ասածը, որ նա լսում է, Մեզի բաշխում է զինչ {գոհար} անգին: Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւունք Չեն այնքա

ւմար դրամս ի փոխ տայ վանաց, վաճառականութիւն առնէ {գոհարաց}, որպէս վկայեն ականատեսք, եւ մինչ Թադթէոս եպիսկո

ու ման ես գալիս ոտքով: Ոսկի, արծաթ, {գոհարեղէն}, Իմ պարծանքը, իմ գանձերը. Թէ դոցանո

: Ոմանք ասում էին, թէ հետը բերած արծաթ ունէր կամ {գոհարեղէնք}, երբ եկել էր Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց վա

պահւում էին վաճառելի ապրանքները՝ ոսկի, արծաթ, {գոհարեղէնք} ։ Նոցա երեւելի վաճառատեղիքը էին Սանտա-Ֆէ, Բուէնո

ներ նման յակինթի... Ու բաբախում է սիրտը սիրավառ {Գոհարը} տաշող քերթող-վարպետի. Գովում է նա - քնարերգակ `

պետի. Գովում է նա - քնարերգակ ` Վաղուան փայլուն {գոհարը} թանկ: ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ Արուսեակը արշալոյսին Փո

ին Հրապոյրներով իր բիւր ու անբաւ, Եւ որովհետեւ {գոհարն} մեծագին Առանց տաշուելու չի՜ փայլում բնաւ ` 0՜,

անի բոլոր գոյքը, որոնց մէջ լինում է եւ շատ անգին {գոհարներ} եւ այս մատանին եւս, իսկ խանի մարմինը գորգերի մէջ

գ ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր թանգագին {գոհարները} եւ հարստութիւնքը: Այս խօսքերի վերայ Պ. Խ.

ւ էք. ձեզ յիշատակ չեն, ձեզ փառք չեն ձեր փայլուն {գոհարները} կամ ուռած քրինօլինները։ Ձեր պարծանքը եւ յիշատակը

. Բայց չենք ուզում ճանաչել, Որ մեծատան {գոհարները} Մահուն չեն լինիլ արգել։ Նա ամենո

ոստանդնուպոլիս, մանաւանդ այն մտքով, որ թանկագին {գոհարները} վաճառեն տաճկի սուլթանին: Բայց ագահութիւնը յղա

հը, կազմած մարդու ոսկերքից եւ զարդարած, փոխանակ {գոհարների}, չորացուցած չղջիկներով եւ գորտերով: Այս գահի վե

ր, եւ ինքը մնում է տէր բոլոր կայքին: Այստեղ իւր {գոհարների} միջից մի ամենաթանկագին ադամանդ, շատ հազուագիւտ ի

ապակիների հետ: Կապոյտ երկինքը զարդարուած անհամար {գոհարներով}, ասես թէ, ուրախակից էր լինում ինձ. մեղմիկ քամի

, մի հարուստ եւ հպարտ աշխարհ, որ լի էր ոսկով եւ {գոհարներով}, որ արհամարհում էր ստրուկները, բայց ո՛չ մինը այ

ը ստացա երեկի եւ կարդալով իմացա ձեր ողջությունը, {գոհացա} աստուծուց, որ ողջ եք եւ առողջ, թեպետեւ քո հիվան

վերայ մեր ունեցած գաղափարը, եթէ համոզուեցաւ կամ {գոհացաւ}, մեք մեր շնորհակալութիւնը կանխիկ յայտնում ենք նո

մ է այն հրովարտակը ազգի էական շահին: Այսքանով չէ {գոհացել} ազնուականութիւնը եւ փետրուար 2-ից տուել է կայսեր

առաջ տանել, դորանով ներկայ վիճակը չէ կարող նորան {գոհացնել} աւելի փոքր, կատարելութիւն համարուիլ։ Ստիպվեցանք

ճեան Պրուսացի"։ Ի՞նչ օրհնութիւն, կամ ի՞նչ {գոհութիւն} մատուցանենք պ. Չամուռճեանին, որ քրիստոնէական կր

ը եւ շատ ուրիշների համար տակաւին գաղտնիք է, բայց {գոհութիւն} բնութեան, օրէ օր այդ անթափանցելի վարագոյրը անօսր

անց կոչումը վերոգրեալ պատճառների համար: Մենք մեր {գոհութիւնը} եւ շնորհակալութիւնը միահամուռ յայտնում ենք բովանդ

հանն Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին իրենց աղօթքը, {գոհութիւնը} եւ ուրախական արտասուքը, որպէս անոյշ հոտ, Աստուծ

զարդուք բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ {գոհութիւնք} առ աստուած ՚ի քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընթանան զմա

սանելու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մի արիւնկզակ {գող} եւ աւազակ, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի աւազակի ո

րդախութեան վերայ, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մնայ {գող} եւ աւազակ մարդերի սեպհական: Դ. Յունիսի

յրում է մի ժամանակ մի ցիգան կին՝ որպէս կախարդ եւ {գող} ։ Այս կինը ունենում է մի դուստր՝ Ազուչենա անունո

այութեան համար, եւ թէ այդ տղայի ցեղը տանով տեղով {գող} են: Այս ասելով՝ հանում է ծոցից մի նամակ տղայի մ

ը բնութեանն է: - Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, ես {գող} չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, դ

վաճառելու եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ {գող} է, եւ դու՝ գողակից, որովհետեւ երկրագունդը անհա

տացնել սեւ հողը։ Նա իւր անձն է պաշտպանում, {գող} է կամ փախստական Եւ կամ անտուն, անտեղի, աղք

դուռին, բացեց նորան այնպիսի երկիւղով, ինչպէս մի {գող} բանում է օտարի դուռը, մտաւ պարտէզը, նայում էր ա

դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ գող է, եւ դու՝ {գողակից}, որովհետեւ երկրագունդը անհատի սեպհականութիւն չէ

նա չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը արգելում է {գողանալ}, նա գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանում, եթէ այ

Երբեմն մի փոքր զրկել... Երբեմն մի փոքր {գողանալ}... ։ Չխռովելով մեր խիղճը, Չաղմ

տանան, - դու այդ շինութեան ժամանակ մտքումդ ունիս {գողանալ} նիւթեր, եւ մի այլ տեղում շինել մի առանձին դժոխիկ

տարել իւր մօր կտակը, գնում է մի օր կոմսի տուն եւ {գողանամ} է օրօրոցից նորա որդին, որ տանի, այրէ կրակում եւ

եւ եթէ այս բանը իմանալով մի մարդ չարագործութենով {գողանայ} այս մատանին, այն ժամանակ գողացողը պիտի մեռանի կա

միայն խոնարհեցնում ենք մեր ծունրը: Մարդը չէ {գողանում}, բայց եթէ նա չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը

ծունրը: Մարդը չէ գողանում, բայց եթէ նա չէ {գողանում} նորա համար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, նա գո

իրներով եւ օրագիրներով: Նոցանով սուտ են խօսում, {գողանում} են, սպանում են, խարդախութիւն են առնում, սեղանա

եւ գգուի Սէր եռանդն յիս բորբոքի։ " {Գողացա՛ն} զձուս, Ո՞ տայր ինձ որդիս, Մինչ ես գա

ացեալ պատկերը, այլ եւ մի բան եւս գողացայ: - {Գողացա՞ք}, - ընդհատեց կոմսը: - Այո՛, - պատասխանեց Մա

ւղարկում էր վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում էր, թէ {գողացած} արծաթ էր: Տղան հերքում է բոլորովին այս զրպար

կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի եւ պապերի {գողացած} ոսկորների վերա: Մեր համար շատ ցաւելի լինել

, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը, այլ եւ մի բան եւս {գողացայ}: - Գողացա՞ք, - ընդհատեց կոմսը: - Այո՛

ը: - Այո՛, - պատասխանեց Մահտեսի Թովմասը, - {գողացայ} ահա այս թուղթը, որ դրած էր սեղանի վերայ, պտուկի

աք, Իմ մէջ վառում սէր ու կրակ: " Ձուերըս բոլոր {գողացան} ինձնից, Էլ ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մի

դատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ գիրք զոր {գողացան} ) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ էի

ճառը։ Կոլլեգիացիք Կոստանդնուպօլսի մէջ {գողացան} այդ գիրքը Չամչեանի բնակարանից մի մայրպետի ձեռքով,

ընկերքը ունեին, ասել է թե ուրիշի սեփականությունը {գողացավ} եւ հափշտակեց: Մինի առավելությունը պիտի հիմնվի մյ

քաղաքի մէջ շինեց մի աւագ եկեղեցի, որի երեք պատը {գողացաւ}. հաւատացնելով հաշուապահանջ իշխաններին, թէ այս պ

նութիւն ուսանելու։ Մի անգամ նորա ընկերներից մինը {գողացաւ} նորա վերջին արծաթը, որ բերել էր իւր հետ Սպանիայի

են տեսնում, որ անցեալներումը երկու չարագործ մարդ {գողացել} էին, որ մի տուն այրելու ժամանակ, գործ դնեն նորա

չարագործութենով գողանայ այս մատանին, այն ժամանակ {գողացողը} պիտի մեռանի կայծակից, եւ ովի ձեռքում որ մնայ մատ

զմանկտին ըսկզբանց ծառայականաց, խաչիւն Քրիստոսի ի {Գողգոթայ} դատապարտելոց. որպէս զի ժողովուրդն ուսցի զամենայն

ար, Իմ առաջի անիրաւ վճիռ լուաւ վայրապար։ Ի {Գողգոթայ} զառաջինն իմ բոցեղէն սուր աչքոյք Զաստուած տես

ապիտոլիումի բարձունքից, որպեսզի փրկություն փնտրի {Գողգոթայի} ստորոտում, այնտեղ, ուր իր ստորադրյալը խաչել է ա

տական էր մարդկութեանը իւր անմեղ արիւնը, որ քամեց {Գողգոթայի} վերայ՝ մարդկութեան կեղտը լուանալու համար: Դու ա

րտութիւնը, որ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով կնքուեցաւ {Գողգոթայի} վերայ, այն ճշմարտութիւնը, որ հաճոյ չէ աշխարհին

, զոհում են պարզամիտ ժողովրդի բարեկենդանութիւնը: {Գողգոթայի} նահատակը հեռի՛ պահէ ամենայն անբախտ ժողովրդի այսպի

, որ անչափ շռայլութենով յղփացած էր, ցոյց տուեցին {Գողգոթայն} եւ չարչարանքի բաժակը եւ այս պատճառով եւս յաղթեցին

ները, խաբեբաները, տիրադաւները, սեղանապղծողքը, {գողերը}, անառակ կանայքը, արբեցողքը, նախանձողքը, ծոյլե

մարդ արդարացնում է իւր գործերը: - Այո՛, եւ {գողերը} եւ յափշտակողքը կամին հաւատացնել աշխարհին, թէ իւր

ծ չէր դեռեւս, եւ ձգենք այդ մանուկը աւազակների եւ {գողերի} ընկերութեան մէջ։ Մի քանի տարի վերայովը անցանելու

ատուիրում է ուշի ուշով քննել հաշիւները, որպէս թէ {գողերի} եւ աւազակների ձեռքում էր եկեղեցին: Հանճարեղ երես

, մտածում է երես գտանել, անուն ժառանգել, այնտեղ {գողը} եւ աւազակը, սորան նորան ճաշերով եւ ընթրիքներով ի

կիր նորան: Բէգզադէն պատասխանում է, թէ չէր կարող {գողը} եւ աւազակը ընդունել իւր մօտ ծառայութեան համար, ե

ն գործերից, լիակատար զօրութիւն ունի մարդասպանը, {գողը}, պոռնիկը, շունը, հարստահարողը, վէսը, ամբարտա

յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն {Գողթ} սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երեւեալ

յդ խնկելի ծերունին լսեցնում է մեզ մի քանի տող բան {Գողթան} երգիչներից, նա ցոյց է տալիս մեզ փոքր թէ շատ այն

զորս դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի {Գողթան} բամբռամբ երգէին։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութի

Մենք այսքանը գիտենք, որ Աղանը կրօնաւորուելուց եւ {Գողթն} գաւառում Ս. Մեսրոպի կացած վանքում մնալուց յետոյ

կուսական երդմանը: Այս խօսքերի վերայ, լուսինը {գողի} նման դուրս նայեց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար ամպեր

աղովնը այլազգեաց հինգ նախարարութեանց երկուքն են. {Գողիաթը} Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջին պատերազ

ելոյ իմ զամս բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, 'ի ձեռն {գողոց} դատապարտեցայ 'ի ծերութեան իմում, եւ 'ի ստապատիր

ին դէպի անարդարութիւն: Եւ մի՞թէ եկեղեցականը, {գողութեան}, անառակութեան եւ սպանութեան համար պիտի յանդիման

վեց: Որովհետեւ աւազակների ընկեր էր եղել եւ նոցայ {գողութեան} կէս բաժինը ինքն էր ստանում, փոքր գողութիւնքը յայ

որպէս պաշտօնակալ, պահում էր մի սիրական եւ բոլոր {գողութեան} եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում էր նոցա վերայ: Թէպէտ

ուածը իջեցուց նորա գլխին: - Սեպհականութիւնը {գողութի՛ւն} է, - ասաց նա այրական ծանրութեամբ, եւ կանգնեցաւ

ց մեր աշխատութեան, բնութիւնը դնում է մեր առջեւ, {գողութիւն} է, աւազակութիւն եւ յափշտակութիւն, եթէ մինը առնո

ինչո՞ւ չէ պիտոյ օգուտ քաղել դիպուածներից, օգուտը {գողութիւն} չէ, յափշտակութիւն չէ, այլ յառաջ է բղխում գործեր

կրօնական ատենի առաջեւ, միթէ՞ այդ կրօնական ատեանը {գողութիւնը}, անառակութիւնը եւ սպանութիւնը պիտի համարէ կրօնակ

տիրոջն եւս հաւատարիմ չէ ծառայում. որովհետեւ նորա {գողութիւնը} եւ խարդախութիւնը շատ բանի մէջ երեւեցաւ: Գեղեցիկ

նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն էր ստանում, փոքր {գողութիւնքը} յայտնում էր, որ հաւատարիմ երեւի, իսկ մեծամեծներ

մխիթարութիւնը, ամուսնու եւ զաւակների մտերմական, {գողտրիկ} եւ անմեղ հայեացքը, որ առանց ձայնի, առանց խօսելո

հանապազ Լարակտուր եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ {Գողտրիկ} անդրաձայնութիւն: ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԻՆ Je ne veux pas

ան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում են ստինքներից իր {գողտրիկ}: " Որքա՜ն վսեմ ու վայելուչ, մեծ ես, Տէ՛ր,

շաղի Մէկ ումպովը յագենում է: Սափորները կոկ ու {գողտրիկ}, Օ՜, ժպտում են նրան կարծես, Վիզն է նրա այնտե

նապազ Լարակտուր եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ {Գողտրիկ} անդրաձայնութիւն: ԱՌ ԸՆԹԵՐՑԱՆԵԼԻՍ Je ne

տ"։ ՄՈՒՍԱՅԻՑ ՄՈՒՍԱՅԻՆ. Մուսա՛, {գողտրիկ}, շարժի՛ր անոյշ, Հա՜ր եօթնաղի քնարը,

ում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ ես յայս խորհուրդս էի, {գողք} հանին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ յիմ վերայ

խատում տարեկան հացը տուն լցնում. տաւար, ոչխար, {գոմէշ}, ձի, գութան, չութ պահում. հացը, եղը, պանիրը

մահճիս մէջ հանգստացած. կայծակը ջարդել էր այն մեծ {գոմը}, որ մեծ հայրս շինել էր անտառի մօտ՝ լճի առաջեւ՝

յց թէ, առանց մեր ձեռնարկութեան, մի գիւղում, մի {գոմի} մէջ, երեւում էր մի տիրացու՝ ահագին գաւազանը ձեռ

աթոռանիստ քաղաքը: Ինձ հանգստացուցին Լեզգիները մի {գոմի} մէջ. փոխանակ մազեղէն պարանին՝ ձեռքս անցուցին մի

ր, մի պատանի գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ {գոմի} դուռին եւ կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի բարեկամի անունո

ած մարդիկ բռնեցին ինձ եւ դարձեալ տարան եւ փակեցին {գոմի} մէջ: Այսպէս անցաւ իմ առաջին տեսութիւնը:

: Առանց ամենայն այցելութեան երկու շաբաթ մնացի {գոմի} մէջ: Ստանում էի մի շատ պարզ կերակուր, խմելիքս է

ից, չէի կարող հաւատալ, թէ գտանւում եմ բանտում՝ {գոմի} մէջ, մի ապականեալ մսուրի մօտ: Ձեռքիս շղթանե

ը ստանաս քո բնակութեան, առտնին պարտիզի, անասնոց {գոմի} եւ այլ կարեւոր բաների հարկաւոր եղածի չափ հողի քան

հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն ասում թէ աչառը {գոմշի} հետ կարա՞յ լուծ անիլ " (եր. 169): Տխրութ

կը քցի ճիպոտի տակը (!) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր {գոմումդ} պահի, խոտ, գարի տու՛ր, մովրովի համար ճուտ տար

ին. նոյնպէս հայցեմ գրել: Նորալուր համբաւ ոչ {գոյ} ի քաղաքիս, այլ միայն փախուստի Սերկէյ Մարտինիչի,

անայագործութեամբ ի Գրիգորիպոլ, զի անդ քահանայ ոչ {գոյ}, վասն զի տէր Մակարն առ աստուած փոխեցաւ, տէր Գրի

պանդխտելոց ի Կալկաթա: Վեհափառ տէ՛ր, մինչդեռ {գոյ} ժամանակ դարման տանելոյ վիրաց ազգային մարմնոյ, որ

վսէս ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ գրեսցէ, յայնժամ {գոյ} յոյս կենդանութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա թէ ոչ ը

զգաց սէր, Գոչեաց եթէ մեռանիմ, Զի ոչ {գոյ} ինձ ոք ընկեր, Եւ Տէր արար նմա կին, Ի

րքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ {գոյ} 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա զդեւս " (Աւետ

" Ո՞չ բարւոք ասեմք, եթէ Սամարացի ես դու, եւ դեւ {գոյ} 'ի քեզ " (Յովհ., գլ. Ը., համ. 48)։ Տե՛ս

իանում են մի բառի հետ, ինչպէս գրուած կամ գրուածք, {գոյական} են եւ վերացական նշանակութիւն են ստանում, ինչպէս գ

ւածքի մէջ"։ Պարզ է, թէ այս ընդունելութիւն չէ, այլ {գոյական} անուն։ Բացի սորանից, ուած կամ ուածքը, միանալով մի

բայն ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի գործ ածեալ էին {գոյական} անուանք, արմատք ներգործական եւ ներգործակերպ բայի

եմ վերջաւորութեան մէջ, որ միանալով գործի'ն հետ, {գոյական} գործ անունին տալիս է բայի զօրութիւն։ Հին լեզուի

ով, ընկնելը եւ հերքելը անկման եւ հերքման հաւասար {գոյական} անուն է, ասաց։ Յայտնի է, թէ Սալանթեանցի սխալը

ծականը անհոլով եւ թուով անհամաձայն, միշտ նախադաս {գոյականից}, յատկացուցիչը միշտ նախադաս եւ այլն եւ այլն, որ

, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր ազգի մէջ կարող էր {գոյանալ} կամ շարունակուիլ մի այնպիսի օրագիր կամ պարբերական

ք, թէ մասնաւոր խորհրդի նուիրուած օրագիր չէ կարող {գոյանալ} կամ շարունակուիլ մեր մէջ ներկայումս։ Մենք չենք ե

աշխարհի երեսին, այդ ցուրտ աշխարհի պայմանների տակ {գոյանալով}, կրում են իւրեանց ճակատի վերայ աշխարհի որպիսութե

իւնք գործ են դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, {գոյանալով} ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ ժ

դը, յառաջ, քան թէ պիտի գոյանայ, յառաջ, քան թէ {գոյանալուց} յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ իմա

եւ ազգասիրութեան քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը {գոյանայ} եւ արծաթագլուխը: Քաղաքը եօթանասուն եւ հինգ տ

, ե՛ւ քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան թէ պիտի {գոյանայ}, յառաջ, քան թէ գոյանալուց յետոյ պիտի ապրի, յառ

ս բաները թող ինքեանք լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով {գոյանան} ․ իմ պատուելի ազգասէրը հանգիստ թող նստի տանը, նոր

լի եւ ըմբռնելի մասը, այսինքն՝ մարմինը, արդարեւ {գոյանում} է, աճում է, ծաղկում է եւ չորանում է ապա։ Բայց

ւմ, հաւասարապատիւ զաւակներ են բոլոր արարածք, որ {գոյանում} են եւ պահպանւում են բնութեան մէջ: - Ես մի ժա

ակության մեջ, որ կարող է եգիպտական մումիայի նման {գոյացած} պահել միայն ձեւը եւ դրությունը, զրկվելով մյուս կ

ասածներին կամ ընդունէ: Առհասարակ ստրկութեան մէջ {գոյացած} եւ ստրկութեան ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի ի

ութիւնը. բոլոր Իտալիա ամայացած էր փոքր ինչ յառաջ {գոյացած} սարսափելի ժանտախտից, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ գե

ս էր Գեներալ Պրօկուրօրը, հաշւում էր եկամուտքը եւ {գոյացած} դրամը մուրհակներով ուղարկում էր Հռովմ՝ Գեներալի

ովհետեւ ե՛ւ բնութիւնը ե՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ {գոյացած} են աստուածային խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4

լի՞ է դատապարտել նորան, եթէ նորա հասկացողութիւնը {գոյացած} եւ աճած լինելով եգիպտական բնութեան, եգիպտական ադ

յ շնորհին, որ տուել էր ինձ, մինչ մի բուռն հողից {գոյացայ}, եթէ չաշխատէի հաւասարուիլ եւ գերազանցել այդ չնչի

օրէ օր ստանալ մի յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ ինչպէս {գոյացաւ} Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւնը, այդ մասին խօսել

միայն մի ոտքը կարճ մնաց միւսից, եւ ծունկի տակում {գոյացաւ} մի աւելորդ մսի մասն (tyloma), որ մանաւանդ անհա

Այս կերպով Աբեղայական Կարգից աստիճան առ աստիճան {գոյացաւ} մի հասարակութիւն, որ ունէր իւր սեպհական օրէնքներ

զի, որպէս ի վերոյ ի ճառ արկի, անբաւականութիւն, {գոյացեալ} ընդ մէջ իմ եւ կաթոլիկ Սիմոնեանին, է վասն նորին հ

ելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գումար բովանդակ {գոյացեալ} դրամոց հասանէ ց175. 000 ռուփիս, այն է 17, 500 ֆո

տանց եւ զմեծ տունն բոլորովին հանդերձ այսքանամեայ {գոյացեալ} 175, 000 ռուփեաց գումարաւն արդեաց: Ելեալ անտ

ճել եւ ոչ իսկ յիշել նորան: Ազատութեան դիմակի տակ {գոյացել} է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա, որ գործակից էր եղել

էջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թւում էր, թէ մի վէրք {գոյացել} էր սրտումս եւ ճարակում է սորան: Քունը իսպառ փախա

ամանակ անտես չառնէր այն հանգամանքները, որոնց մէջ {գոյացել} ու աճել էր դատաստանի տակ ընկած իրողութիւնը կամ ան

տարիներով տարբեր աշխարհների եւ տարբեր դէպքերի տակ {գոյացել} է եւ ամէն տեղ էլ այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կր

իպտական բնութեան, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը {գոյացել} եւ զարգացել էին այն բնութեան ազդեցութեան տակ եւ ա

ց վերայ շատ փոքր արծաթով կարելի էր թութի անտառներ {գոյացնել} շերամադարմանութեան համար, բայց ոչ ով սիրտ չունի

ղ են մասնակից լինել դորան: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող {գոյացնել} իւր լինելոց ուսումնարանի անունով արդիւնքի աղբիւրն

ղիկոսի ի Հաղպատ), չէ կարող երբէք մի ուրախութիւն {գոյացնել} իմ մէջ, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով

րաստութիւնքը չլինէին, կարո՞ղ էր մարդը ոչնչից բան {գոյացնել}, բայց որովհետեւ դու այդ տեսակ մտածութիւններ ունի

եթէ մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ գիտէ ոչինչ {գոյացնել} հոյակապ ամբարտակներ, մինչ իրողապէս հորի միջում է

ց, եթէ հոգաբարձութիւն արած լինէին մի արծաթագլուխ {գոյացնելու} համար, արդեօք յիսուն տարու մէջ մի բան յառաջացած

ազան մարդերի հետ մի ընդհանուր ազգային արծաթագլուխ {գոյացնելու} գաղափարի մասին, բայց մի այլ բան մէջ ընկնելով՝ խ

, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ, վաճառենք նորան եւ {գոյացնենք} մի մեծ արծաթագլուխ, որ եւ դնելով մի շահաւէտ գանձ

րի վերայ: Ընկերութեան խորհուրդը կը լինէր իւր {գոյացուցած} արծաթով ամենայն խնամով եւ հոգաբարձութեամբ հոգալ ա

ւների հետ, եւ այս էր պատճառը, որ ամենայն նորանց {գոյացուցածը} աստիճան առ աստիճան քանդւում էր Կարգի նենգաւոր քաղ

Այվազովսքւոյ՝ խորհուրդ պատարագին կայանայ միայն ի {գոյափոխութեան}, ընդէ՞ր ապա անուան ՚ի պատարագ կամ նուէր. ո՞վ պա

ան հացին եւ գինւոյն աղաչել զմարդասիրութիւն նորա: {Գոյափոխութիւն} հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, եւ գինւոյն ՚ի ճշմարիտ

յն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի եւ վարդապետէ, թէ {գոյափոխութիւն} հացին եւ գինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին եւ յարիւն Քրիս

ւմ մեզ որպէս կայծակ: Երկու զանազան ամպերի մէջ էլ {գոյեանում} են շատ անգամ այն վերը յիշուած երկու այլասեռ էլեկա

վերայ կամաց եւ ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի վերայ {գոյից} եւ ընչից նոցա: Ըղձանայաք, սապէս տեղեկանալ, որո

մարդու թրջուած հալաւները, որոնց վերայից ամենայն {գոյն} կորել էր, անհնարին էին կացուցանում ստուգապէս ճան

չհագնէք Հայութիւնը ոչ որպէս քրինօլին, այլ որպէս {գոյն} ձեր մարմնի, որ ոչինչ բան չէր կարող քերել հանել ձ

ք նշուլից արեւուն Ի ստեանց կուսին արտափայլին {գոյն} ի գոյն: " Քանի՞ վսեմ, զի՞ վայելուչ, մե՛ծ

ից արեւուն Ի ստեանց կուսին արտափայլին գոյն ի {գոյն}: " Քանի՞ վսեմ, զի՞ վայելուչ, մե՛ծ ես, Տէ

Ուռուցելոց ըստ նռանց Ստեանց, ի փայլ ի {գոյն} ձեան, Կրծովք իւրով լուսազգեաց: Եւ բա

ոփեց, Չերեւեցաւ աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր {գոյն} թողեց: Ես նստած եմ դարձեալ նոյն տեղ նկատու

Մետաքսից էր, ազնիւ գործած, Ուր երեք {գոյն} կան որոշ: Եղբայրն առաւ եւ ողջունեց

գները երկայն, որոնց տակի կեղտը մի զզուելի կապոյտ {գոյն} էր տալիս երկայն ու կորացած եղունգներին, որ առաւե

միր չ'ներկուի, այլ դորա հակառակ հրաշափառ խայտառակ {գոյն} ։ "Յետինն չար քան զառաջինն"։ Զոր օրինակ՝

այդ անտիկեան աւանդութիւնը, թէեւ այդ էլ կրօնական {գոյն} է ստացել դարձեալ, որովհետեւ աւագ ուրբաթ գիշերն է

վրայ, մինչեւ նրա հիւանդանալը, չկան այնպիսի մութ {գոյներ}, որ կարողանային խաւարեցնել նորա անպայման եւ անշա

շռայլութիւն չհամարել։ Մարդկային միտքը շատ նազիկ {գոյներ} ունի եւ որքան շատ հայելի ունենանք՝ իւրաքանչիւր ա

հասարակաց կեանքի նկարագիրը շատ վառուն եւ կենդանի {գոյներ} ունին. եւ այդ հասարակութեան մէջ ապրող բնաւորութե

քա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս {գոյները} պակասաւոր, խնդրեմ դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցա

նի եւ որքան շատ հայելի ունենանք՝ իւրաքանչիւր այդ {գոյները} մեզ ցոլացնող, այնքան պարզ կը տեսնվի մտքի ամբողջ

այն գլխաւոր եւ խոշոր գոյների քամակից գնալով՝ կէս {գոյները} կամ կէս ստուերները աչքից փախցնենք, նկարի տպաւորո

պաւորութիւնը կը կորցնէ իր ներդաշնակութիւնը։ Մտքի {գոյները} ցոլացնողքը բառերն են, եւ աշխարհիս երեսին ոչ մի լ

ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում են այդ {գոյները}, եւ որովհետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կարող թոյլ տա

կցութիւնը չէ կարող թոյլ տալ, որ նա դատապարտէ այդ {գոյները}, ուստի քանի որ նա ներկայ եղած ճշմարտութիւնն է խո

արը, բայց եթէ կոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ խոշոր {գոյների} քամակից գնալով՝ կէս գոյները կամ կէս ստուերները ա

երիս ապակիքը, որ ներկել էր ժամանակը ծիրանի գօտու {գոյներով}: Ահագին փայլակները մութ ու թանձր ամպերի մէջ փայլ

եւ ամբողջ տարին տասներկու տակառ է փոխում զանազան {գոյներով}, ամիսը մի տակառը իւր գործը աւարտելով, զանազան ա

ան անբան կենդանիք է ներկում արժանաւոր եւ վայելուչ {գոյներով}, այնուհետեւ երեւում էին հասարակութեանը մի փոքր դ

մեզ գեղեցիկ, ներկում են նորան զանազան հրապուրիչ {գոյներով}, յետոյ, ասես թէ աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ

ը իսկոյն Եւ այրըւում սիրտն անփորձ, Բարձրանո՜ւմ է {գոյնզգոյն} ` Երկինքն ի վեր ծուխն ու բոց: Շուրջ ` կենդանիքն

ծութիւնը, ծննդականութիւնը, բուրդի յատկութիւնը, {գոյնը} եւ բնութիւնը: Հարկաւոր չէր այդքան հեռաւոր տեղափո

էջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ արիւն, երբ արիւնի {գոյնը} սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա ամենեւին տգ

ակ նա կը կորուսանէ այն բանաստեղծական (poetique) {գոյնը}, առանց որի անապատ է մարդու կեանքը: Մի՞թէ մ

եան մէջ միայն կարող է փայլիլ մարդու բանաստեղծական {գոյնը}, եւ ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը, տանելով մարդկայի

չկարողացար իմաստասիրել, թէ ինչպէս անհնարին բան է {գոյնը} մարմնից բաժանել, նոյնպէս եւ անկարելի է չարութիւն

ծ մակերեւոյթ ստանալով դուրս են փայլեցնում իւրեանց {գոյնը} երեսի վերայ: Ինչեւիցէ. այդ պարոնը կը լինէր այսպ

մարդերին, որ կամենում են հաւատացնել, թէ կարմիր {գոյնը} սպիտակ է, իսկ սպիտակը՝ դեղին։ Ի՞նչ կարելի է մտ

չ կարելի է մտածել այն մարդերի մասին, որ միեւնոյն {գոյնը} անուանում են երբեմն սպիտակ, երբեմն դեղին եւ երբե

ան պատմութեան պարզերես հեղինակը, իւր գրքի մէջ սեւ {գոյնը} կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի լաւ, չէ ոսկեզօծում,

յ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բնաւ նորա երեսի {գոյնը} չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում։ Իսկ ե

ելով, սոված եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա երեսի {գոյնը} բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում.

մօր քթի հետ, նոյնպէս եւ միւս բոլոր անդամները կամ {գոյնը} ։ Պարզ է, թէ այնպիսի գործողութիւնք նորածին մանու

ւած, այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որքան սեւ {գոյնը} իր սեւ լինելում։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ նաե

են նոցա, եւ անծանօթների համար պատրաստ են իւրեանց {գոյութեամբ} վկայելու մեր ասածին: Մեր քարոզութեան նպատակ

մի բազմութեան, կազմում է նոր դարագլուխ կեանքի եւ {գոյութեան}: Ազգութիւնը միայն կարող է պատասխանել սորան

ուրիշներին, իբրեւ հաւատալիք, իսկ այդ ուրիշների {գոյութեան} վերայ թքում են լրբաբար: - Ի՞նչ է մնում այն

եւ այն ամեն բան, Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ սկիզբը {գոյութեան}. Ուխտիս ես չեմ հակառակ"։ Եւ սերովբէն, որ գիտե

տակութիւն. ես-ին ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհում է իր {գոյութեան}: Մովսէսը թողնում Է, որ մարդը ախտանայ այս ոգով.

որոնք մարդ խայտառակելը շինել են իւրեանց կեանքի եւ {գոյութեան} խորհուրդ: Այս խօսքերը սաստիկ տպաւորութիւն գո

ասաց Շահումեանցը, - դու ես, որ ձեւը ընդունում ես {գոյութեան} տեղ. կղմինդրը թրծած էր հողից, այնպէս չէ՞: -

րիտասարդից կանուխ է, եւ ծերերն էին երիտասարդների {գոյութեան} պատճառը, - շարունակեց Շահումեանցը: - Յատուկ շ

երանութիւնը։ Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը եւ նորա {գոյութեան} եւ լինելութեան վերայ յոյս եւ հաւատ ունենալու սերմ

անը հետեւելով, թռչում է, վերանում է դէպի բոլորի {գոյութեան} պատճառը եւ այս կերպով դղրդեցնում է այդ մարդու կամ

իէննայի: " ԶԲազմավէպ " օրագիրդ ի սկզբանէ անտի {գոյութեան} նորա մինչեւ ցնոր աւուրս ընթերցեալ եմք անընդհաւո,

իսացուցանէր զխայտաճամուկ ծիր ի սկզբանէ անտի իւրոյ {գոյութեան} կամ լաւ ասել որչափ պատմութիւնն լոյս տայ մեզ, այլ

բանից առաջ եթէ մենք պէտքի քաղցը չկշտացնենք, մեր {գոյութեան} հաւասարակշիռը կը թեքուի եւ այնուհետեւ ոչ Ռաֆայէլի

տում են ուսանել մի այնպիսի բան, որ չկայ, եւ որի {գոյութեանը} երաշխաւոր է միայն անհիմն, չնչին եւ պառաւական աւա

այդ մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան բարոյապէս {գոյութեանը} ։ Բաց ի այս զգուշաւոր քննութենից, դեռեւս ամենայն

ւ ապահովութիւն եղաւ ամենայն կերպով մեր կեանքին եւ {գոյութեանը} ։ Քրիստոնէութիւնը խորտակում է ամենայն բռնակալ

րաբերում էր սկզբունքների (principia), Աստուծոյ {գոյութեանը} եւ մշտնջենականութեանը։ Դպրոցական կամ, այսպէս ան

իսւոյ գործոյ, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել, թէ {գոյութիւն} նամակին, որպէս նաեւ առաքումն այնորիկ առ վեհափառ

յն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, իսկ {գոյութիւն} թղթոյն՝ ոչ բնաւ առարկայ երկբայութեան: Բաց ի

ինձ ծախքի մէջ ձգեցին, բայց դու, երեւի, փոխանակ {գոյութիւն} ասելու, սխալմամբ ձեւ ասացիր, ի՞նչ ասել է ձեւ.

նամք թէ ուստի առեալ զբանսդ յերես 5, ասէ. " որոց {գոյութիւն} (ազգային երգոց) առ մեզ, չգիտեմ էր վասն, միակա

այ, որ յիշուած աւանդութիւնը, անգամ եթէ այդպիսին {գոյութիւն} է ունեցել, այնուամենայնիւ երբեք ճշտութեամբ չի գո

երգործող արտաքին պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսականի {գոյութիւնը}, աճելութիւնը եւ կերպարանագործութիւնը կախւում էր

ղօթքը, բայց վերապատուելի Հայրը ուրացաւ եւ աղօթքի {գոյութիւնը} անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած

ութեան վերաբերութեամբ այսպէս է, թէ ազգը պիտի իւր {գոյութիւնը} պահպանէ իւր եկեղեցու միջնորդութեամբ: Համաշխարհակ

վ իւրեանց եկեղեցու անկախութիւնը, պահպանեցին ազգի {գոյութիւնը}, եւ մեր համար սուրբ են նոցա յիշատակքը: Այս երախ

իւնը, մերժում ենք եւ ծածուկ նամակի գրութիւնը կամ {գոյութիւնը}: Ազգի եւ ազգային եկեղեցու անունով խնդրում են

ական գաղափարներ են, այլ հնար գտնել իւր կեանքը եւ {գոյութիւնը} ապահովելու համար: Եւ հաւատացէ՛ք, որ վաճառականու

Տնտեսական խնդիրը միակ խնդիր է մարդու կեանքը եւ {գոյութիւնը} ապահովելու համար, եւ որչափ ծանր արժէք ունի այս խ

գ ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում են նոցա սերունդի {գոյութիւնը}: Փիւնիկեցիք չկան, կամ այնինչ հին ազգը մեռաւ: Մ

Բնութիւնը կորուստ չունի: Մարդիկ իւրեանց {գոյութիւնը} եւ ներկայութիւնը ապացուցանում են իւրեանց ազգութեա

նորանով միայն կարող է պահպանել մարդը իւր նիւթական {գոյութիւնը}: Բայց այն փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը,

նջում, նոքա կենդրոնացած են իւրեանց մէջ, իւրեանց {գոյութիւնը} քարոզում են ուրիշներին, իբրեւ հաւատալիք, իսկ այ

ր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ թէ նորա {գոյութիւնը} մի խորհուրդ ունէր՝ համեմատելով ընդհանուր մարդկու

նձինք, այլ որպէս արտոնունակ (привилегированый) {գոյութիւնը} եւ որպէս ատենախօսը: Այդ ատենաբանների գեղեցկախօսո

, անշուշտ պիտի հաւատալ եւ խոստովանել կախարդութեան {գոյութիւնը}: Պարոն Չամուռճեանի անժխտելի տրամաբանութիւնն

բանութիւնն է, որ այսօր ապացուցեց մեզ, թէ դեւերի {գոյութիւնը} կամ կախարդութեան լինելութիւնը մերժելը, համազօր է

ե՛ն կարող ընդունուիլ առանց կախարդութեան եւ դեւերի {գոյութիւնը} ընդունելու, դրա հակառակ հիմք լինելով Քրիստոսի ար

ինը, ճշմարիտ, հող դառնալով, չէ կորուսանում իւր {գոյութիւնը}, այլ կերպարանքը միայն: - Զարմանք. այդ հասակ

հազարաւոր տարիներով կատարել է նա՝ իւր կեանքը եւ {գոյութիւնը} ենթարկելով այս փորձութեններին եւ այս բոլորը՝ ստր

բաւարարուած էր, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ {գոյութիւնը} արդարացրեց նրա յոյսերը: Իրերի այս վիճակը չէ

հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր {գոյութիւնը} եւ կեանքը յարատեւել՝ կորուսանելով իւր պատշաճաւոր

շանաբանը: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, նորա ամբողջ {գոյութիւնից} է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւ

ալ լիցի զաչս դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ զամենայն {գոյութիւնս} ի լսող դարձուցեալ գործարան լսել զգանգատ նորա զհին

լոր փողոցները եւ տուները, մինչեւ անգամ այս անբան {գոյութիւնքը}, կարմիր ներկերով եւ խոշոր տառերով, անբարբառ, գ

ու անունով, այլ շատ անգամ միլիոնաւոր բազմութեանց {գոյութիւնքը} ուրանում են՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը ներկ

րանով, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը պարտական է յուր {գոյությամբը} եւ հառաջ գնալովը իմ քաղաքացոց եւ գլխավորապես Ձեզ

միայն հնամոլություն. քանի որ վիգերի եւ տորիների {գոյության} մասին է խոսում, ապա ուրեմն, լիովին ընդունում է

, որպեսզի անհրաժեշտ գրքերը ձեռք բերե, կզրկվի իր {գոյության} վերջին միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասին գրեմ: Ա

շխարհի բովանդակ քաղաքակրթությունից: Այդ ժողովրդի {գոյության} ամբողջ ընթացքում, - ժողովրդի, որ փարավոններից մ

յլ հետեւյալ հասակները անհրաժարելի դաշինք են լեզվի {գոյությանը} եւ էությանը: Լեզուն մինչեւ այս աստիճանները չի ան

սարակության վրա յուրաքանչյուր տարի հարկ է դրվել, {գոյություն} ունեին նաեւ եկամտի ուրիշ հարյուրավոր, գերազանցոր

: Շատ ցավում եմ, որ մեր " Հյուսիսափայլն " արդեն {գոյություն} չունի եւ ասպարեզը մնացել է գրական գաճաճներին: Նա

ւց հետո եւ մինչեւ այսօր, չի կարողացել ոչ մի կերպ {գոյություն} ունենալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: Նա երբեք չի դրսեւ

թերթ մեծ հաջողություն կունենար՝ չնայած մինչ այժմ {գոյություն} ունեցած բոլոր խմբագրությունների խիստ հուսահատական

ւնում է արմատականների եւ առաջադիմականների համատեղ {գոյությունը}: Նա այն գաղափարն է անցկացնում, որ Անգլիան եւ նր

այսօր ստրուկ են եղել: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն {գոյությունն} ինքնին նսեմանում է հազարամյակներ տեւող ստրկության

գնալ վկայութեանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ {գոյր} երկիրս յառաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է

րութեան եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի վճռել ոչ {գոյր} դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան լիցի զկնի: Գուցէ

զհետէ շինեսցին եւ յարդարեսցին որչափ եւ որքան հնար {գոյր} առձեռն, եւ այսպէս կրթեալ աղջկունքդ այդոքիկ մայր

այրն այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ {գոյք} նորա, որպէս եւ գործադրութիւն կտակին: Ըստ այս

է համարուել, որ բոլորովին մի այլ վիճակի եկեղեցու {գոյք} սեպհականուի հեղինակին: Եթէ հեղինակը ժառանգական ա

մք պատրաստ - Ծեր ու տղայ, երիտասարդ, կին, {գոյք}, կալուած ու գրաստ"։ Տեսաւ ամբոխը արե

գաւառը, փոխադրել Ղրիմից ՄԵՐ ծախքով այն ձեր բոլոր {գոյքը}, որ միայն փոխադրելի էր, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ սահմանեալ

րով. մշտնջենաւոր ժամանակով պարգեւում էին իւրեանց {գոյքը} այդ աստուածահաճոյ շինութենների համար, անմահացնել

Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը կողոպտում են Խանի բոլոր {գոյքը}, որոնց մէջ լինում է եւ շատ անգին գոհարներ եւ այս

թիւն, որ պատրաստ էր նուիրել իւր կրօնը, կեանքը, {գոյքը} եւ զօրութիւնը պապական ծառայութեան, այդպիսի փաղաք

հաւորուիլ հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ մարդ, իւր {գոյքը} եւ բարեկենդանութիւնը մի կերպով ապահով կացուցանելո

5 ապրիլի առաջին թուականից) աւանդում է իւր անշարժ {գոյքի} Նոր Նախիջեւանու դպրոցին եւ այլ աստուածահաճոյ շինո

սութիւն գործել, թէ ինչպէս է մինչեւ այսօր ստանալի {գոյքի} վիճակը, որքանի՛ հասանում է բոլորի գումարը, ո՛ւր

կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, եթէ խառնել եմ իմ {գոյքի} մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում ես, ձեռք վեր առ այդ

անին: Ի ներկայ եղեալ անդամոց երկոքին անդամք, որ {գոն} Ղուկաս եւ Մակար արքեպիսկոպոսունք, զգալի կերպիւ պ

ուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ {գոն} յօգուտ դպրոցի, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբա

իրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբարձութիւն, զի {գոն} եւ այլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէս ի վեր ա

ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ {գոն}, հպարտութիւն, նախանձ եւ այլն եւ որք ի կարգին են

սկ որք ասեն, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ {գոն} դեւք, զայնպիսիսն նզովէ մեծ տրամաբան եւ աստուածաբ

երտաց սրբոցս թէ եւ ըստ պատմութեանն աւանդելոյ շատք {գոն} մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ եթ, այլ զի գործք նո

մանկտին հայկական սեպհական լեզուախօսութեամբ, պէտք {գոն} հայկական նորախօս մատենից, յորս աւանդեալ լիցին այ

որ մինչեւ այնքան տեղը լինինք հասած, որ չկամենանք {գոնե} ճանաչել լույսը եւ խավարը, սահմանել երկուսի զանազ

ւմ եմ, որ իմ ազգի համար աշխատությունս կորած չէ. {գոնե} կա մի մարդ, որ ճանաչում է եւ ինձ օգնական է լինու

Օրագրի այսքան գլուխ գալու վրա եւս ուրախ ենք, որ {գոնե} կարողանանք մենք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս պիտո է լին

բ հասուցանել ինձ հարկավոր արծաթը, որ կարողանամ, {գոնե} ապրիլի 20-ից սկսանել տպագրությունը, որովհետեւ այ

յանցն, ճշմարիտն ասեմ, փոքր է Նախիջեւանի համար, {գոնե} 100 ստորագրություն հարկավոր էր, Թիֆլիսումը բարձր

ճար չգտա, ասացի երթամ կանդիդատի քննություն տամ, {գոնե} մեկ տեղ կգտանեն, եւ կկարողանամ գլուխս ապրեցնելով

այսքան դժվարությամբ եւ նեղությամբ գնաց իմ բանս, {գոնե} դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմիայի մեջ ավար

ռնուլ, ուրեմն միամիտ եղիր: Շատ ուրախացա, որ {գոնե} այս պատճառով գիր ստացա, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ գի

աները կորած չեն դեռեւս, որ եթե ոչ քաղցրությամբ, {գոնե} դատաստանով ձեռք բերելու հնար լինի, այն ժամանակ ե

ւցանելը եւ դորա պատսախանը Կալկաթա ստանալը կարոտ է {գոնե} հինգ ամիս ժամանակի: § 9. Որքանի արժողության

ց, ես եւս կգրեմ եւ այսպես միմյանց լուր ունենալով {գոնե} կկարողանանք ազգին պեսքը հասկանալ եւ ձեռքերից եկած

ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, դու պիտի հասկանաս {գոնե}, այն, որ վշտալի տեղեկությունները, տխրության ար

գտվում, քաղաքային ծախսերը եթե չեն ավելացել, ապա {գոնե} մնացել են նույնը. հարց է ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր

եղադրում են հրեաներին: Այդ եւս հալածանք է, բայց {գոնե} ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն արժանի են ամեն տեսակ գթ

բայց դա բացառություն է... Տա աստված, որ նրանք {գոնե} երբեւիցե դադարեին տառապել՝ ճնշված լինելով քրիստո

Սպասելով տեսակցության կամ անհաջողության դեպքում՝ {գոնե} հանգամանալից նամակի, քո հավատ

։ Երեկ չէ մյուս օրը վարչությունից խնդրել եմ, որ {գոնե} զատկին թույլ տան տեսակցության, բայց մինչ այս րոպ

ա համար պետք է զինվել, եթե ոչ մանրադիտակով, ապա {գոնե} խոշորացույցով: Ների՛ր, եղբայր, անհնարին է կարդ

օրերն եմ հաշվում, թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ {գոնե} մի վայրկյան կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը.

ան մինչ տեսակցությունը, իսկ տեսակցության ժամին. {գոնե}, վերջ կդնենք իտալական 5 %-անոց տոմսակներին վերաբ

ենթադրում եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա աստված, որ {գոնե} որեւէ բան վերադարձվի, իսկ դրա համար հարկավոր է,

եղբորորդի Ղազարոսն արդեն ամուսնացել է: Ավետիքը, {գոնե}, դեռ դեկտեմբերին գրել էր, որ շուտով ամուսնանալո

ւոյ: Ոճ սորա եւ ազդուութիւն իմաստիցն պատճառս տայ {գոնե} մեզ՝ նմանեցուցանել Ղազարայ Փարպեցւոյ, առ որոյ տ

իւն եւ կամ առաջին եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, {գոնեա} ՛ զայս լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ թէ նորախօ

ցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն դարում, {գոնեա} ՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յո

երաբերում, որ ընդդիմութիւն է ցոյց տուել, կամ թէ {գոնեայ} որին ձեռնտու չէ եղել յարգի հեղինակի ջանադրութիւնը

Ցրտահար եւ տուայտեալ Անփառագեղ՝ գամ, {գոնեայ}, Եւ ծխին յոտն լերին Մեքենայք որ եւ սո

ունս ազգի)], կրկին մեռուցանել անհնարին է, բայց {գոնեայ} պահպանել զայն պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. ե

րոյս Հայկական մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ {գոնեայ} ժամ մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու ե

Հայս Տաճկաստանի եթէ շատ ինչ ոչ արարին վասն ազգի, {գոնեայ} ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ գուն գործել ցուցան

ջ. այսպէս ես եւս սոցայ հաշւումը չէի կարողանում, {գոնեայ} մի անգամ գրիչ ձեռք առնուլ եւ պատշաճաւոր կերպով մի

ի ուսանողի համար, բայց դորանից, եթէ մեծ չլինի, {գոնէ} փոքր չէ մի երեխայի սկզբնական, ընտանեկան դաստիարա

ուսումնարան։ Դու այդ քո աւելորդ արծաթը գործ դիր {գոնէ} առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ուր թող ուս

ւն գնալը համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ ամօթ եւ կամ {գոնէ} ընդդէմ բաների կարգին: Նախիջեւանցիք տարին մի

առք Աստուծոյ, Նախիջեւանը ունի այսօր եթէ ոչ շատ, {գոնէ} մի քանի ընտիր որդիք, որ վաղուց, ահա, ազատուած

ւք, առաջին քսան եւ հինգ տարումը դժուար էր, բայց {գոնէ} այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն արած լինէին

ւոքէր ներկան գալոց ժամանակները ապահովելու համար, {գոնէ} ՛ այժմ պիտոյ է հոգաբարձու լինէր մի արծաթագլուխ կան

ր, մի լինելոց ուսումնարանի մասին, եթէ ոչ այժմ, {գոնէ} ապագայումը, եւ մի՞թէ չէ կարելի սկսանել այժմ մի հ

կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ եթէ մեր ազգը կամ {գոնէ} նորա մեծ մասը անդատողական երեխայի պէս կարծում է,

, թո՛ղ վնասէ. ո՞չ ապաքէն միանգամ պիտի մեռանիմ, {գոնէ} մինչդեռ ժամանակ ունիմ ձեռքումս, ճշմարտութեան մու

բաւական չէ քո համար, որ կարեկից լինիս ինձ, թո՛ղ {գոնէ} իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին: Ես որդի ե

ւորապէս գործ դնել, մանաւանդ, որ դպրոցի պէս բանը {գոնէ} վեց եօթն տարի ժամանակի է կարօտ, որ կարողանայ ցոյ

ուք կերպարանքով հանդէս հանել որպէս մի նորութիւն. {գոնէ} աւելի հաճութեամբ կը կարդայինք դորան: Ամենայն մար

եխան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ չլինի, {գոնէ} մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը չիմանայ, գոնէ ուրի

նի, գոնէ մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը չիմանայ, {գոնէ} ուրիշինը կ՚իմանայ: Մեր շրթունքը այրւում են այս խ

ուի աչքիդ արտասուքով։ Իհարկէ, ազգային օրագրերից {գոնէ} հարիւրից մինը իմանում էք եւ գիտէք, խօսք չկայ, ո

վ, կազմել է մի հաստլիկ գիրք, որպէսզի տեսանողը, {գոնէ} երեւութին նայելով, յօժարի վճարել որոշած գինը:

լագործելով եթէ ոչ Հայ հեղինակների աշխատութիւնքը, {գոնէ} հայատիպ մամուլների գրաշարութիւնը: Մեր երկարա

նտեսական մասնում աւելի վնաս ունի, քան թէ օգուտ, {գոնէ} ՛ կ'ազատուի ստրկութենից եւ պարոնի իշխանութեան եւ լ

մեռանին, իսկ յետոյ Թիւրքը, կառավարչական ոյժը, {գոնէ}, այդտեղ գէթ պիտի երեւի, որ իւր ողորմելի ստրուկն

նքը ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը զգում էր ազատ, {գոնէ} ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջական հրամաններից, թէեւ կատա

ելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, {գոնէ} ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդական թովչու

ը ` գնալը, այնտեղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ {գոնէ} ՛ վեց ամիս, գնացողը ծախս կ՚ունենայ մօտ 3000 ռուբլ

յնպէս, որ միշտ շէն մնան նոքա, որպէսզի կարողանան {գոնէ} հարիւրին 8 տոկոս բերել, որով պիտի պահպանուէին լի

գործը Թո՛ղ հեռացնէ իւր մտքից... {Գոնէ} տեղիք տուր ասելու՝ " Երջանիկ եմ, իմ զաւակք

ել գլխումդ Ցոլացմունքը շողերին: Ուսիր {գոնէ} հոսանքը, Ինչ որ գտաւ Գալուանին:

րկաթին: Բայց թէ պրծանք այս անգամ {Գոնէ} ՛ կոտրած երեքով, Այլ յաւիտեան չենք տեսնիլ

նպէս մատաղ, թափանցիկ: - Իմ նազելի, {գոնէ} ՛ դու ինձ գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը

պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, {գոնէ} բերանացի շատ լսած ենք բացասական կարծիքներ, այսին

հասցնել իր մօտաւորապէս կատարելութեան աստիճանին, {գոնէ} նա միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք չէ կարո

յայտնի սկզբանը վրայ հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը, {գոնէ} տեսական յարաբերութեամբ կարող են համարուել որպէս ա

ւստի եւ սահմանափակում է առաջադիմութեան ասպարէզը " {գոնէ} տեսական յարաբերութեամբ " խօսքով: Զարմանալի է, ո

աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ ասում է, թէ {գոնէ} տեսական յարաբերութեամբ ինքը ուղիղ է, որ հաւան չէ

լամենտականութեան մէջ"։ Ի վերջո՞յ, խոստովանեցաւ {գոնէ} Հայմը, թէեւ մի փոքր առաջ համաձայնում էր թէ անգլի

ապա ձեզ պատմեմ, թէեւ ոչ այնքան երկարօրէն, բայց {գոնէ} եւ ո՛չ այնքան կարճառօտ, որ ձեր հարցասիրութիւնը մ

նայում, պարտ էր ամեն կողմից աշխատել ծառայողներին {գոնէ} իւր անձը սիրելի ընծայել, որ նորանց ջատագով ունեն

վ իմ թշուառ կեանքի հանգամանքից, երբ որ կամեցայ, {գոնէ} զայրացմամբ դադարեցնել ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձ

տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ "լալու վրայ եմ". մենք {գոնէ} կարծում ենք։ NB Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ եւ

մռայլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ պիտոյ է ստանայ {գոնէ} ՛ 40. 000 կորած հոգի: - Bene, - ասաց սատան

դուք էք, ճարտասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. {գոնէ} չէ նեղացնում եւ չէ ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի

րեցէք, մնացորդը քաղցր է լինում, ասում է առակը, {գոնէ} այդ չնչին գործողութիւնովը կը կարողանաք հաւատացնել

ասում է իւր սիրականին եւ տեսած րոպէին ասում է, - {գոնէ} այժմ մի փոքր հանգիստ վայելեմ, ապա թէ ոչ կեանք չո

ում վնասը կը հասանի իմ պարոնին: - Բան չկայ, {գոնէ} կը խելօքանայ եւ կը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւ

ք: " Փա՛ռք Աստուծոյ, - ասաց պ. Մարկոսը, - {գոնէ} ՛ քնեց: Արի մի գնամ դորա ախոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ,

լիսոփայութիւնը եւ գիտութիւնքը խաբեբայութիւնք են: {Գոնէ}, իմ կարծիքով, վերին աստիճանի փիլիսոփայութիւնը ա

տ թէ փոքր տեղեկութիւն ունիս այդ գիտութեան վերայ, {գոնէ} ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես, յետոյ ես ինքս

ովհետեւ երրորդ մարդ կար այնտեղ, որից թաքուն էր, {գոնէ} համարում էր թաքուն, այդ բանը: - Ճշմարիտը պի

նխելների եւ տգէտների հետ, ո՞չ ապաքէն պարտական էր {գոնէ} ՛ պատշաճի ընդդէմ չներգործելով, ինքը եւս անխելանալ

ան եւ իցէ, այդպիսի մարդերից տարու մէջ ստանում եմ {գոնէ} ՛ մի մանէթ. ճշմարի՛տ, եթէ այդպիսիք մեռանին, մին

յն անբաղդին, այն թշուառին, որ մնաց իւր տեղում, {գոնէ} նորա արտասուքը կը թափուին հայրենիքի աւերակների կա

ատանայական, այնպէս է պատահում, որ եթէ ոչ միշտ, {գոնէ} շատ անգամ, այսպիսի քաղցր րոպէները ընդհատւում են

ւելի զօրութիւն եւ նրբութիւն ստանալով կատարում է, {գոնէ} ՛ կիսով չափ, այն խանգարուած զգայարանի պաշտօնը: Կ

խօսակցութիւնը ստանում է այսպիսի շարունակ ընթացք, {գոնէ} ՛ ժամանակը կ՚անցանէ, մինչեւ կինս եւ Մանուշակս տու

՛ ընթերցող, ներելով իմ այս անհամբերութեանը, դու {գոնէ} ինձանից առաւել համբերող գտանուիր, եթէ ես, կտրել

ւսինների առաջեւ համարւում էին եթէ ո՛չ բոլորովին, {գոնէ} ՛ մի բարակ կերպով, ստրուկի պէս բան: Տարակոյս

նչ հարկաւոր է գեղեցկութիւնը, հացով ուտելու չես, {գոնէ} արծաթը շատ է, երկու հազար մանէթ... Ասելը հեշտ

ր ցեղապետը պահում է իւր մօտ այս մատանին, որպէսզի {գոնէ} ժամանակ անցանէ մինչեւ մեր ցեղի ջնջուիլը: Ահա՛

այդմ գէթ երեւակայութիւն լինել, կամ թէ այլ ինչ՝ {գոնէ} յայտնի միայն պատուական հեղինակին: Ոչ ուրանամք

սու ամենայնիւ զրկեալ էին բանաստեղծական քանքարոյ՝ {գոնէ} չերեւին նշխարք, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի նախնո

մայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ իցէ, {գոնէ} բնական ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել զորդիս, տ

, խորհուրդ սուրբ տանք պատուելի հայրենակցաց մերոց {գոնէ} ուսուցանել դստերաց իւրեանց զընթերցանութիւն եւ զգր

թիւնը չուրացող ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին {գոնէ} ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ գիտէի

կանոնների։ Բայց կարգից դուրս գալը դուրս գալ է, {գոնէ} ծանօթութեանց հետ մեր հաշիւը վերջացնենք ու այնպէս

լ այդ ձեռքկապ աշխատութիւնը։ Բայց այս չափ միայն, {գոնէ} հարեւանցի, անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ, ստ

ր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ. բայց {գոնէ} այս է մեր ճամբան, այս է մեր պարտականութիւնը, որ

այ նոր լեզուի մշակութեան եւ առաջադիմութեան վրայ, {գոնէ} կը դանդաղեցնէ նորա ընթացքը։ Կան բառեր կամ ձեւեր

ծութիւնը եւ ոչ դէպքերի դասակարգութիւնը կարող են, {գոնէ} ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա պարզ, անզարդ եւ

, եթէ տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, {գոնէ} լսւում է մի խուլ աղաղակ այսքան դարերով անգործ եւ

վ, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ Նոր-նախիջեւանում. {գոնէ} շատ տարի առաջ, ես լսել եմ պառաւներից: Որքան միտ

չէ, բայց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւելորդ չէր {գոնէ} ՛ մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք յոյս ունինք, որ

Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց ասում ենք, {գոնէ} ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ ի՛նչ ճանապարհով հասել էի

ր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ, բայց {գոնէ} ՛, այս է մեր ճանապարհը, այս է մեր պարտականութիւն

րբ ամբողջ բանի ընթացքից մի կտոր է դուրս բերւում: {Գոնէ} ՛ մենք աւելի աջողականութիւն չունինք այս բանում:

է ազդել այդպիսիների քարացած խղճմտանքի վրայ, կամ {գոնէ} բարոյապէս, երբ յիշեցնում է նորան աշխարհի երեսին

ի մեղադրանքի կարգում էլ չեն: Սօս եւ Վարդիթերից ` {գոնէ} ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատերին յայտնի է, թէ

եւ ամպաչու, եթերաճեմ եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր {գոնէ} ՛ այսպիսի բաների, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ պիտի երեւ

տարակի տնտեսական կեանքի մէջ եթէ կան տխուր բաներ, {գոնէ} ՛ կայ մի շատ մխիթարական բան. փոխարագնալը: Այս ան

արժանաւորութիւնը եւ յատկութիւնը։ Մեք տեսնում ենք {գոնէ} Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ իւր ազգա

սաւորութիւն, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։ Մեք {գոնէ} լսում ենք բանագէտ մարդերի բերանից, որոնք, փորձ

ւ յիմար ձգտողութիւնքը եւս անծանօթ չի մնայ ազգին, {գոնէ} այսուհետեւ, եթէ ամենակալ տէրը կը բաշխէր մեզ կարո

սորանից աւելի թշուառ վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք {գոնէ}, չգիտենք)։ Բարոյական խնդի՞ր... Ո՞ւր է դորա

ի կարճոյ: Մարդն, յետ որոյ զգաց սէր, {Գոչեաց} եթէ մեռանիմ, Զի ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր,

, ո՛հ, Հիւսիսափայլը բողոքականութիւն է խնդրում, {գոչելով}: Հիւսիսափայլը կրօնական օրագիր չէ եւ դաւանաբան

եններից. թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ ովսաննայ {գոչելով}, բազմեցրեց նորան հռոմէական եկեղեցւոյ քահանայապետ

Առանց քնարի, անզարդ խօսքերով. Ես պիտի {գոչեմ}, պիտի բողոքեմ, Խաւարի ընդդէմ պատերազմելով

բոլորը սարսափանքով տեսաւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ եւ {գոչեց}. " Մեք սուզանում ենք"։ Կեմբրիջի համալսարա

Ուստի պատմենք կարճառօտ: Մարդը հէնց որ սէր զգաց, {Գոչեց}. " Մեռնու՛մ եմ, Աստուա՛ծ, Չունե՜մ ընկեր կաթոգի

ամենուն, Ապա ալեզարդ ծերը բարկութեամբ {Գոչեց} բարձրաձայն յայտնի բոլորուն։ " Մահու դ

գործատան մէջ: Շերամապահ Ինձ քաղցր է ասել, {գոչեց} նա, մի քանի խօսք այն եռանդուն եւ կրակոտ երիտասար

իքով գրուածքը իսկոյն պատառելով ապաշխարեց եւ մեղայ {գոչեց} ։ Սմբատ թագաւորի եղբայր Աբասը, իր եղբօր թագաւորութ

րողին Այս աշխարհը խիստ նեղ է: - Ազատութի՜ւն, - {գոչեցի}, - Թող որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր

ղին Այս աշխարհը խիստ նեղ է"։ " Ազատութի՜ւն, - {գոչեցի}, - Թող որոտայ իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր,

նից ոչինչ: Robert Owen Ազատութիւ՜ն, {գոչեցի}, թո՛ղ որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր,

Ընդարմացեալ մածնու հրեշտակն, " Այս է, {գոչէ}, իմ հանգիստ"։ Ժ. ՔԵՐՈՂՆ - ՔԵՐԹՈՂ Ց

զան հարկադրուէր Մասեաց դարեւանդիցը դադարեցնել ձեր {գոչիւնը}...: Եղբայր, սիրական, պարոն (ներեցէք ինձ

ան Մասեաց դարեւանդիցը հարկադրուէր դադարեցնել նորա {գոչիւնը}: Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտ

դարեւանդից Մուզան գանչել է եւ դադարեցուցել է նորա {գոչիւնը}, նշանակում է, թէ Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի վ

, յորդահոս անձրեւի մեծ կաթիլները եւ որոտման գոռոց {գոչիւնը}, ասէիր թէ կամենում էին կործանել մեր գլխին երկնքի

ուրդը. կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Վիկտոր Էմմանուել, {գոչում} են քաղաքացիք, այսինքն միջնակարգ ժողովուրդը: Այս

տին թմրած - Ինչպէս երկաթը մագնիսին. - Ա՜յս է, {գոչում} է անուժ, Հանգստութիւնն իմ անուշ"։ Ժ. ՔԵՐՈՂ

իսկ, այո՛, եւ չէ խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր {գոռալով}, չէ խնայում իւր ձեռքերը եւ ձեռնոցները, որ շատ ա

զատ... " - Բայց ո՞վ էք դուք, - ես հարց արի {գոռալով}: " Նա ալեւոր Հայաստանի հոգին է...

, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը բարձր բարձր {գոռալով} հայհոյում էր նորան եւ ասում էր, որ եթէ չափը չճան

մօտեցաւ գետին, Իգնատիոսը դուրս բարձրացաւ ջրից՝ {գոռալով} դէպի նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես գնում, չե՞ս տես

ան այն պատրաստել դասս. իսկոյն վարժապետս բարկացած {գոռալով} կանչում էր դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ, Սարգիս

նը։ Գիտենք, որ մի քանի նախապաշարուած մարդիկ {գոռալու} էին. " Մխիթարեա՞նք չունին բազմահայեաց եւրոպական

նչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սիւն Պիտի {գոռամ}, պիտ՚ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: Կոմս

ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սիւն, Պիտի {գոռամ}, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: <ԱՐԱՄ

նչ ի մահ, կախաղան, մինչ անարգ մահու սիւն, Պիտի {գոռամ}, պի՛տ կրկնեմ, անդադար, ազատութի՛ւն: Կոմս ԷՄՄԱ

նինք... Հեռի՛ գնա մեզանից: Մի՛ {գոռար}, մի՛ որոտար, Մա՛րդ եղիր եւ դու մեր պէս.

ի՛ եւ քանի՛ անգամ գայթակղեցաւ: Վերջին անգամ {գոռաց} նա. " Կեցցէ՛ ազատութիւն, կեցցէ՛ հաւասարութիւն,

ն..... Ով բնութեան դու Արարիչ, իսկոյն {գոռաց} իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞

րին, մարդիկ ահից թաք կացան. Զարկեց շանթը, {գոռաց} երկինք, հեղեղը չեղաւ խափան, Ծառի ծայրր դ

, ողբաց արքայի մահը, Վաճառականն ուշաթափած {գոռաց}. Մեռաւ՜ մեր կայսրը Բայց տես այն կողմ,

" Տօն են տօնում մեր թշնամիք ", - նա կատաղութեամբ {գոռաց}: Մի զուարթուն կերպարանեալ եթերական կամարից

ին Սանչու հետ, փառաց ի փառս"։ Լօթին {գոռաց} այն կողմից, Սանչու լերդին ջուր գնաց.

ոյն թթուեցաւ նորա երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - {գոռաց} նա բարկացած: Յանկարծ դեւերի բազմութեան միջից դու

ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - {գոռաց} սատանան դժոխային բարկութեամբ. - ե՛կ մի րոպէ իմ մ

ւ սատանան իւր աչքի ցաւելու պատճառը, վասն որոյ եւ {գոռաց}. - Ու՞ր է ճարտարապետը. որտեղ է նա, գանչեցէ՛ք ի

շտօնքը իսկապէս արժանաւորներին: - Աւազա՛կ, - {գոռաց} սատանան բարկացած (նա միշտ այսպիսի բացագանչութեամ

խելօքացել են այժմ... - Լռի՛ր, յիմար, - {գոռաց} սատանան զարհուրելի ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւու

որ աշխատելով, վասնզի.... - Կանգնի՛ր, - {գոռաց} սատանան եւ նորա աչքերը վառուեցան ինչպէս փայլակն,

պատասխանեց կէտադիրը: - Ա՛յ դու խելագար, - {գոռաց} դեւերի թագաւորը սաստիկ բարկացած. - կը վերջացնե՞ս

ս կը գրէմ այդ հրովարտակը... - Հերի՛ք է, - {գոռաց} սատանան, - դու քո օրումդ քո խելքից մի բան գրած չ

մանակի... - Չգնաք, չգնաք, աղաչում եմ, - {գոռաց} ծառան, համարեա թէ արտասուքը աչքերում, - այդ վնա

ադրութիւնը դէպի այն կողմը: -Ո՛վ է այդտեղ, - {գոռաց} պ. Յովնաթանեանցը բիրտ ձայնով: Այս հարցմունք

բանի, ինչ որ կը քարոզեն ինձ բնութեան անունով, - {գոռաց} Թիւթիւնճի-օղլուն զմայլած այս խոստմունքի վերայ, ո

վարդապետը պարզ հոգով ասաց իւր կարծիքը, Կարդինալը {գոռաց}. " Դուք այժմ պարտական էք հրաժարուիլ ձեր գրքից կա

ը, կարմիր ներկերով եւ խոշոր տառերով, անբարբառ, {գոռացել} էին բիւրաւոր կեցցէներ, երկու մարդ հանդիպեցան միմ

է դասվել ", կործանում է ամբողջ անտիկ աշխարհը եւ {գոռոզ} կեսարը իջնում է իր Կապիտոլիումի բարձունքից, որպե

ւնքը, յորդահոս անձրեւի մեծ կաթիլները եւ որոտման {գոռոց} գոչիւնը, ասէիր թէ կամենում էին կործանել մեր գլխի

պս, ազատարար նավակներին, որոնց մասին այնքան շատ {գոռում} էին անգլիական ժուռնալները: Դա մեծ առաջադիմությու

ն փուշ փուշ է լինում՝ Արամազդի երեսը տեսանելով: {Գոռում} է, աղաղակում է նա, բայց, ինչպէս տեսանում եմ,

եմ, կռիւը Աթենասի հետ է: - Իմ շանթե՛րը, - {գոռում} է Արամազդը, - ո՞ւր են իմ շանթերը: Աթենասը շ

մ փորում է գըլուխը փըտած։ " Աղջի՛, - {գոռում} է նա իւր աղախնին, - " Ժամը քանի՞սն է, մօ՞

ր բաժին: ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ Ի՛նչ ես {գոռում}, ի՛նչ խնդրում, Դու անհանգիստ հեղինակ.

տ իւր չար մտաց Եւ մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " {գոռում} ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ

ւթիւնը Հայերի վերայ հաստատելու համար, բարձրաձայն {գոռում} է. " Չվախնանք, չվախնանք աչքերս մատենագրութեան վ

Առանց ձեզ եւս կատարել ենք յաղթութիւնը, այնտեղից {գոռում} է վերակացուն: Միայն ձեր պարտականութիւնը այն լինի

ը, միթէ՞ նորանով, որ խելօքները եւ ուսումնականքը {գոռում} են, թէ մարդը բանականութիւն ունի, թէ նա մի բարոյ

զանազանութիւն չունիք այն ռամիկներից, որոնց վերայ {գոռում} է ձեր արծաթը. արծաթն եմ ասում եւ ոչ դուք, որովհ

գուտ կարող էին քաղել, մանաւանդ, երբ նա բարկացած {գոռում} է թէ " Դուռը բաց արեք ", Տիրանը, ահից, ծակերն

ի հոգատարքը, որ առաջին անգամը այսպիսի պատուով եւ {գովաբանութեամբ} նորան ներկայացուցին ծառայողներին, կարծելով, որ

ի խրթնաբանութեան, զորոյ ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի {գովաբանութեանց} նոցին իսկ վանեցւոյն հետեւողաց, որ առանց [մտացն լ

վաղը տակավին բավական կլինի, իսկ ինչ վերաբերում է {գովաբանված}, համարյա Հավաննայինին հասցրած սիգարներին, պետք

ունկի օրը չըխմել Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։ {Գոված} իմ կեանք, իմ ազնիւ կեանք, Չեմ կարող քեզ ու

օշեանցի գործի մէջ (եր. 1088) կարդում ենք "Ամբերթը {գոված} ջուր ա, համա սրա խումը չունի"։ Այս խում խօսքը ճիշ

երը լցուել էին արհամարհանքով դէպի նա եւ դէպի նորա {գոված} Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը մի առանձին ո

մէջ, որ պատճառուել էր ռումբի ճայթելուց, որ նորա {գովական} իտալացիք պատրաստել էին Ֆրանսիայի թագաւորի կեանքը

Առհասարակ, շնորհակալութիւն այդ ուսանողներին նոցա {գովանի} ցանկութեան համար եւ թէատրոնական բեմից դաստիարակել

եգլուխ է մի քանի նզովեալների, որոնց հաւատարիմ եւ {գովանի} ծառայութիւնքը դժոխքին պիտոյ է հրատարակուէին պաշտօ

ից։ Այս աստիճանին կարելի էր հասանել եւ չ'լինելով {գովանի} աշակերտ։ Նոյնպէս կարելի էր ուխտապահ լինել ժողովո

եզուի մաքրութիւնը եւ յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի {գովանի} բան չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այն

մեք, վաղուց արդէն հասկացած լինելով մեր բարեկամի {գովասանած} մարդու որպիսութիւնը, հրաժարուելով հրաժարուել էին

տ միասին լսւում էին շատ կողմերից զանազան դժոխային {գովասանական} խօսքեր ծայրագոյն Բրամինի մինչեւ այժմ ջատագովուած

Ունկնդիրները երկար փորձուելուց յետոյ անցնում էին {գովասանեալ} աշակերտների Կարգը, որոնք կամ ուսուցանում էին դպր

ւ եւս, աշխատեն խաբել մեր ազգը եւ, սուտ ու չնչին {գովասանութեններով} ներկելով նորա աչքը, նորա յանցանքը դնեն նորա առաջ

րի ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է լսել ամենայն օր {գովասանութիւն}, այդ պատճառով այժմեան ժամանակումս ճշմարտութեան ձ

նով, եւ որի մասին դեռեւս ժողովքի առաջին նիստումը {գովասանութիւն} էր խօսել հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ սաստիկ վրդովեց Յ

ան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ եւ երեխայական {գովասանութիւնը} մահադեղ էր ազգին, փոյթ չէ, որ նա, լսելով այդպի

ւ մեզ թւում է, թէ այս համեմատութիւնը էր ամենամեծ {գովասանութիւնը}, որ կարող էինք տալ Փարպեցու Պատմութեան՝ առանց վ

ցու Պատմութեան մէջ կարդում ենք այդ օրհնեալ տիկնոջ {գովասանութիւնը} եւ այնտեղ, ուր խօսում է Դռնում կապուած նախարարներ

էր միմիայն բառերի եւ ստերի խաղացմունքը, սուրբերի {գովասանութիւնը}, Վիրգիլիոսի երգերին համակերպութիւնքը, բարոյական

ել նորա դատաստանին: Սորան եւ նորան սուտ սուտ {գովասանութիւններ} եւ տաղեր գրելով՝ չկամիմ պղծել իմ գրիչը եւ այդ ան

մ է նա հազար տարիներով։ Դորա հակառակ, սուտ սուտ {գովասանութիւնները}, օրօրոցի երգի տեղ երգելով քնած ազգի ականջին, թա

հադեղ էր ազգին, փոյթ չէ, որ նա, լսելով այդպիսի {գովասանութիւնք}, համարելու էր իւրեան կատարեալ եւ անկարօտ ազգ, ե

իտութիւնը կշռել, խաբուել է իւր բարեկամ կարդինալի {գովասանքից} եւ այնպէս մեծ պարտականութիւն յանձն առնլով, չէ կա

ն խնդրում եմ այդ մասին հարցնել խնդրի մասնագետից՝ {Գովարտովսկուց}. Dorema armeniaca-ն այն խեժն է, որ մեզանում հայ

յին, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով: Ի՞նչպէս կարելի է {գովել} մի վաճառականութիւն, որ հիմնուած է այդ ընդդէմ քրի

մ սուտ ազգասէրքը եւ միւսքը դոյն այդ պակասութիւնքը {գովել} էին ազգին որպէս կատարելութիւնք, յանցանքը ձեւացու

, նա ասում է. " Այս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ {գովել} են, պատուել են, այժմ մի քանի պարոններ բոլորովին

ենդանութեան ժամանակը պէտք չէր այնքան չափազանցօրէն {գովել} նորան թէ գրով եւ թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մ

չի շինել եւ կամք չունի շինելու, սկսեց իմ առաջեւը {գովել} մարդերի խելք ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, թ

անցը հարց արեց. - Ինչպէ՛ս գտաք: - Չէ կարելի {գովել}, - պատասխանեց բժշկապետը: - Նորա հիւանդութիւնը խ

նոր դատաստան այն հնամոլ մարդերի գլխումը մենք չենք {գովել}, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպ

աբարելով, որ բնաւ չէ արդարանում եւ որ չենք կարող {գովել}, այլ մի տանելի ձեւ, որ կարելի եղածին չափ մօտ մն

ալյանի վերաբերմունքն Ուստիմովիչի գործում ոչ միայն {գովելի} չէ, այլեւ, ինձ թվում է, արժանի է ամենայն պարսա

. ամենայն բան, որ վերաբերում էր ազգին, համարել {գովելի} եւ արժանի ուշադրութեան եւ այդ ճանապարհով որսալ ազ

Շնորհակալ ենք մեր անծանօթ բարեկամից նորա այս {գովելի} գաղափարի մասին, եւ չենք կարող չուրախանալ ` Հայ մ

այն պաշտօնին, բայց սորան եւս հարկն էր ստիպում: {Գովելի} է սորա միակ յատկութիւնը, որ չգիտէր երբեք կեղծաւո

էտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛նն էլ {գովելի} բան չէ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւնը պէտք է պ

առարկայքը, միշտ յայտնի էր համալսարանի մէջ որպէս {գովելի} եւ ժրաջան աշակերտ։ Նա լաւ գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ

քան, Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց դեւը: - {Գովելի} է, գովելի է, - բացագանչեց սատանան նայելով ցուցա

ռայլութիւն, - պատասխանեց դեւը: - Գովելի է, {գովելի} է, - բացագանչեց սատանան նայելով ցուցակին մեծ ուշ

էր հասկանալը։ Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի խօսելը {գովելի} մի բան էր, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այս

մներից մինը, որ 1853 թուականից սկսած, շատ անգամ {գովելով} մեզ այդ անզուգական գիտնականը, յորդորում էր մեզ մ

մօտ լինէր ու խնդար, Մեր քաջաբաղդ գործերը՝ {գովելով} ուրախանար. Թէ նորանում տեսնէինք հայելւոյ մէ

դը եւ երեխայքն անգամ, իրենց ծնողաց ուսերի վրայ, {գովելու} համար ձեռները շարժելով եւ կցկտուր ձայներ հանելով

մեանց պատմելով շնորհի առատ թափուիլը, հակամիտ էին {գովելու} ՝ յարգելով եւ անմոռաց զարմանալով լուսաւոր եւ ողջա

սի բաբելոնեան խառնակութիւն ի խելապատակս հայոց ո՛չ {գովեմք} մեք, այլ ամենեւին հաւան եմք նոցին իմաստուն մտածո

ստացի առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, բայց եւ ոչ {գովեմք} զայրն այդպէս ընթացեալ: Ինձ թուի, թէ առ ի ոչ անի

ն կանգնի փառաւոր, Քո գործք, վաստակք գտցեն {գովեստ} ի բերանոյ բիւրաւոր. Անպարտելի դու ի զինուց

յոց ազգին. մի չնչին անհիմն եւ տղայական անխորհուրդ {գովեստ}, բայց մի հատ է մեր մեր խորհուրդը՝ "անաչառ պաշտօնե

համարելու էինք մեզ " Մեղուի " եւ նորա համախոհների {գովեստը}, եթէ դոքա մի օր սխալուելով տալու լինէին մեզ, նա

գելը եւ ածելը, եւ վերստին լսելով կոմս էմմանուէլի {գովեստը}, շնորհակալ եղաւ նորանից, կատարելով մի խորին րեւ

ւր անգամ դառնագոյն մեզ գրել։ Երանի՜ թէ ունենայինք {գովեստի} արժանաւոր բաներ, ի՛նչ ուրախութեամբ փառաւորելու էի

ցէ"։ Գարեգինը շատ է գովուած. նորա գործերը {գովեստի} չափով չեն: Հեղինակը իր կողմից խօսելով հակամ

ր անձը չանարգել՝ թոյլ տալով մեզ ընդունել այդպիսի {գովեստներ}: Մեծ ուրախութիւն է, որ այդպիսի մարդիկ հայհոյում

նեղութիւն չունի, եւ այլն, եւ այլն"։ Հազարաւոր {գովեստներ}, բիւրաւոր երանիներ լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. ն

ովոր էին միշտ կարդալ միակողմանի հայ սխօլաստիկների {գովեստները} Հայոց ազգին. մի չնչին անհիմն եւ տղայական անխորհու

Արամազդը, կտրելով ճակատագրի յայտարարութիւնը, {գովեց} Աթենասի գործողութիւնը եւ հրամայեց Կիկլոպներին՝ մ

երեզմանի մօտ կատարել իւր ապաշխարութիւնը։ Աբեղայն {գովեց} այս դիտաւորութիւնը։ Իգնատիոսը, քանի օր, քանի գ

տեղեակ մարդիկը, Ղազարի գիտութեան մասին լսելով, {գովեցին} ։ Եկեղեցիները, նահատակների մատուռները եւ ուսումն

ռայական պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն դուք ինքներդ {գովեցիք} ինձ, մինչ ես երկու միլիոն կանգուն տասներկու կոպե

կատարելով, օտարի հացը ուտելով, միշտ պիտի օտարին {գովէ}, օտարի օգուտը պաշտէ եւ իւր ազգից հեռանայ ու օտար

յլեւ չենք ցանկանում, որ այդ դիւախորհուրդ մարդիկը {գովէին} մեզ, մեր գործը, մեր ուղղութիւնը, ըստ որում մեք

տուած թողութիւն շնորհեսցէ"։ Գարեգինը շատ է {գովուած}. նորա գործերը գովեստի չափով չեն: Հեղինակը

մեծ անբաղդութիւնը է այդ ուսումնարանը, որի մասին {գովութեամբ} խօսում է հեղինակը: " Սենեակք լայնանիստք, որ

երից Նա կեղծ կերպով միշտ սիրուեց, Միշտ {գովութեան}, միշտ հլութեան Հպատակի ձայն լսեց։

ացոց խօսակցութեան նիւթ էր եղել եւ հնձում էր նոցայ {գովութեան} դափնիքը, նորան չէր հաւանում սա: Այն պապին, որ

անրամասն քեզ յայտնուէր, այն ժամանակ կ'իմացուէր, {գովութեան} եթէ մեղադրանքի էի արժանի։ Բայց ես միայն իմ դուրս

տուած Յեսո՛ւն։ Իսկ այն զարմանալի մարդու՝ Եղիայի {գովութիւնը} ո՛վ արդեօք բերնով կարող է պատմել, որ մարմնի մէջ

զիկան - Ligamenta vertebrorum communis, որը շատ {գովում} էր Լ. Ի. -ն եւ խոստացել էր ուղարկել ինձ: Հիշեցր

թ խնդրելու, բացում էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս {գովում} էր մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութիւնքը։

ը աւելի շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրագիր, որ {գովում} էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ եւ երեխ

մարութենների կարդացող չէր՝ չնայելով, որ Պ. Խ. {գովում} էր " Մեղուն " եւ նորա հրատարակող երեւելի ուսումնա

երգութեանց մէջ բաւական յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն {գովում} ենք, այլ եւ աղօթում ենք նոցայ վերայ, մոռանալով

ում է սիրտը սիրավառ Գոհարը տաշող քերթող-վարպետի. {Գովում} է նա - քնարերգակ ` Վաղուան փայլուն գոհարը թանկ:

Ես սիրում եմ հայրենիքը, Նորան միշտ ու միշտ {գովում} եմ. Օտար ազգի առաջեւը Պակասութիւնքը

ւմ են նախանձից։ Եթէ տեսան ժողովրդից մի մարդ, որ {գովում} էր, ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնում են նորան։ " Միանգ

երտքը։ Կաթողիկոսը ցոյց է տալիս մեծ յօժարութիւն, {գովում} է եւ օրհնում է Աբովեանին եւ խոստանում է կատարել ն

նի աղքատի երկու-երեք մանէթ ողորմութիւն տալով: Նա {գովում} է ազգը, նա օտարի առաջեւ ծածկում է նորա պակասութի

ց չեն, բայց եթէ առանձնապէս պատահեն երիտասարդին, {գովում} են նորա կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. իսկ

Յիսուսեան աբեղայքը, ժամանակակից օրագիրների մէջ {գովում} էին այս զարհուրելի թագաւորասպանութիւնը։ Այն օրը

երկայնության, դարձյալ ցած իջանելով դեպի այրեցած {գոտին} մինչեւ 6 աստիճան հյուսիսային լայնության, որի մոտ

ս կողմը, որ միջատները չհամարձակուին կենդանի մնալ {գորգերի} վերայ, թո՛ղ թէ անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց եղջեր

ին գոհարներ եւ այս մատանին եւս, իսկ խանի մարմինը {գորգերի} մէջ փաթաթած տանում են, դնում են այն նեղ վանդակապ

ւական ընդարձակ սենեակ՝ մաքուր եւ զարդարած պարսից {գորգերով} եւ այլ ասիական կարասիքներով: Սենեկի հիւսիսայ

ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ եւ յառաջ {գորգս} (խալիչա) կը փռեմ եւ լուադեղ (персидская ромашк

այ: Եւ քանի որ տնտեսական խնդիրը՝ այն բազմակնճիռ {Գորդիասի} կապը լուծուած չէ, հասարակութիւնը իւր ընկերական ե

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, Յովհ[աննէսի] եւ տէր Գրի[ {գորի]}: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին:

ւ զլճակն Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, զանտառս Կովկասու ի {գործ} դիցուք փոխանակ գրչի, արդեօք կարե՞մք ի նմին բովան

ի կոչումն հոգեւոր զորմէ գտանի ի կառավարութեանդ եւ {գործ} եւ յորջորջէ զիս Ուստայեան, որ օտար է ըստ ամենայն

ընդ բանս նոյն Հոգեւոր կառավարութեանն յաղագս ո՛չ ի {գործ} գնելոյ զճշմարտութիւն՝ յանձնելով սմին եւ զծրար մի

ւթեան իմոյ, ըստ յորդորանաց բարենախանձ անձանց, ի {գործ} եդի զառ յինէն կախեալ միջոցս, վասն մտանելոյ ի հոգ

րուսանելոյ զժամանակ իմ յընդվայր կարողացայց զայն ի {գործ} դնել յամենահպատակ ծառայութիւն Ձերոյին կայսերական

նիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես ինչքան {գործ} ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մեղադրել: Խնդրե

. ] Խրկած դեղերս արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե {գործ} ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գիր գրե

ւթյունների, որ մինչեւ այժմ եւս չեն ամաչում ոմանք {գործ} դնել: Երկար ժամանակ է, որ ես եւ պարոն Նազարյ

, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ ինչպես պետք է՝ այնպես {գործ} կատարե, հույս ունիմ, որ կատարվի ցանկությունդ:

դվի. այս բաները լավ հարկավոր է իմանալ եւ իմացածը {գործ} դնել խելոք կերպով, պետք է այր մարդու սիրտ ունենա

որ կարո՛ղ էր լինել յուր խելացի կերպով քաջությամբ {գործ} կատարելուց, պիտի չափե նույնպես վնասը, որ կարո՛ղ

նել անխելութենով եւ երկչոտութենով կնիկմարդու նման {գործ} կատարելուց: Աշխարհի լուսավորությունը ծայրն է դաս

ում է, որ ստանա յուր վճռական իրավունքները եւ ապա {գործ} կատարել այնպես, որ ոչինչ անհամությունք չպատահին

նից, խնդրում է, որ ամեն աշխատություն ի սեր ազգի {գործ} դնեք դարձյալ, որ մնացած տոմսակները եւս, որքան կ

չեւ դեկտ. վերջը, որ կարողանամ հունվարից իսկույն {գործ} սկսանել: Եթե արժանի գիտության բան պատահի, կգրեմ

դ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք եւ ոչինչ {գործ} չենք կարող հառաջ տանել ազգի լուսավորության եւ դաս

ից սկսանել տպագրությունը, որովհետեւ այդ միջոցում {գործ} չկա տպարանում: Այս մասին գրել եմ այս փոշտով եւ խ

յտնել, որ ինչ այստեղ կարելի էր, նորա օգտի համար {գործ} դրվեցավ, բացի դորանից մարդ գնայ այստեղից Պետեր.

ւմ ենք եւ այլ այսպիսի բաներ: Այժմ նոքա ամեն ջանք {գործ} պիտի դնեն, որ մենք ստորագրող չգտնելով, ընկնենք

հոժարակամ պատրաստ է անտես առնել ամենայն ազգօգուտ {գործ}: Մինչեւ այս օրերս չենք ստացել ոչ մի ստորագրությո

ովհետեւ ազգինն է, պիտի ամեն ջանք եւ աշխատություն {գործ} դնեք, որ ինչքան կարելի է բազմաթիվ լինեն ստորագրո

չուներ բնակություն, կերակուր եւ զգեստ, կարող է {գործ} կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ ես զոհ եղա, թ

րանց պիտի ընդունեն յուրյանց մոտ եւ այսպես անդադար {գործ} ունենալով նոցա հետ, չեն կարող խոզի նման բնակվել

աններով (3000) կարող էին հանձն առնուլ, գնալ եւ {գործ} կատարել, ամենայն մաքրությամբ հոգու ցանկանում ենք

տակ առած լինելով, չէ պիտո մոռանաք, որ գնացողքը {գործ} ունին անգլիական դատարանի հետ, որ բաց դատաստային

ղ էր շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւին չլինել, եթե {գործ} դրվել էին անշարժ կայք գնելու կամ եղածների վերանոր

արհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ գլուխ գալու {գործ} է այդ բաների բացարձակապես տիրապետելը կամ առձեռն պ

մեզ օտարության մեջ, եթե հարկ լինի մնալ այնտեղ եւ {գործ} կատարել: Այլ եւ կարեւոր եւ ժամանակի չհամբերող գր

. պաշտօնակատարն պրօկուրօրի լռէ յամենայն դէպս ոչ ի {գործ} դնելով զիւրովսանն պարտականութիւն, յայն սակս հայե

եղեցիս, եւ մինչ զմնացուածն ի դրամոց պարտ է մեզ ի {գործ} դնել վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց ինչ ազգային բազմօ

ւնը եւ այս պատճառով եւս հիշյալ երկու կացությունքը {գործ} տեսան եւ ամոթահար հաղթահարեցին ազնվական կացությու

տնօրինեալ առաւել իմաստութեամբ, քան զոր կարէին ի {գործ} դնել թշնամիք, անկորուստ հասեալ են միշտ առ որս ու

ինձ, ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի ծանր յայս {գործ}, խրթնացեալ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց

ացն, տեսանելով զմիջամուխ լինել մասնաւոր անձանց ի {գործ}, պաշտօնական արձանագրութեամբք, ապաստան արարեալ յ

ովանդակ ազգին Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ ի {գործ} դնել զպատշաճեալ հնարս առ ի կարճել զներգործութիւնս

լոյ եւ, ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, ամենայն {գործ} սկսանի ընդ ձեռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ եւ դատողո

ակությունը, համբերիր մինչեւ իմ գալը, անշուշտ մի {գործ} կգտնենք, քանի ընկեր [ենք] միասին մի կտոր հաց խաղ

զչորս, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զայս {գործ} ՚ի նոյն ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունիսի, հազիւ

նել յանդիման դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի նոցա {գործ} է, ասէր, վճռել կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ պարգեւ

ի վերայ այսր ամենայնի պարտական է ծախուցն, զոր ի {գործ} դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ

ջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի {գործ} դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձեր նպատակին, եւ

ին պեսքը հասկանալ եւ ձեռքերից եկած ծառայությունքը {գործ} դնել: Դարձյալ աղաչում եմ ներել այս աղճատ գրու

- թեեւ այլ պատճառաբանությամբ - գրքի առաջին էջում {գործ} է ածում սովորական փծուն Sprach: Հավանորեն, մեզ

որտեղ մենք, բնության անծայրածիր տնտեսության մեջ {գործ} ունենք հավասարակշռության եւ տարրերի զանազան զուգո

լեզվի ոգուն, դրանցից մի քանիսը մենք անգիտակցաբար {գործ} էինք ածում, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նո

երի համար, որոնք (եթե, ինչպես հավատացնում են) {գործ} են ածվում Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս դիմելու

ում եմ քերականության վրա, մի վերին աստիճանի ծանր {գործ}, բայց թեեւ դանդաղ, թեեւ հավի քայլով, այնուամեն

օր քսան օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային խինին եւ {գործ} եմ ածում իբրեւ օծանելիք kali jodatum։ Երկուշաբթ

իքի համար տեղ չկա. 2) հանգի՛ստ թող մորս: Ոչ մի {գործ} չունիս դու նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա ան

իչը. բարբարոս կառավարությունը էլ չգիտե ինչ միջոց {գործ} դնել ազատ խոսքը բռնաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչ

վիճակում, բայց դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգիներս {գործ} դնելով, դիմացանք: Հասա այստեղ, հազիվ մի բնակար

ղուի " հրատարակողը եւս, պարսաւը կրիտիկայի տեղ են {գործ} ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել էր Նա

կրորդը՝ զրկողութիւն. երկուքը միասին դատապարտելի {գործ} ՝ ե՛ւ աստուածային, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով: Ի՞

եցան Կովկասը եւ Արարատը: Ես չեմ կարող տեսանել մի {գործ}, որ ազգային դիմակ ծածկելով երեսին, բայց էապէս հ

նում։ Այս ի՞նչ դատաստան է, որ մեր լեզուագէտները {գործ} են դնում: Այս ի՞նչ հայրենասիրութիւն է, որ կացին

թիւնը դատապարտւում է Աւետարանի մէջ որպէս անպատշաճ {գործ} Աստուծոյ տան համար, եւ այժմեան բաների կարգը չէր

Բանկերը ի՛նչ մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբարոյական {գործ} են, որ եթէ մեր Հայերը եւս պարապելու լինէին այդ գ

ասարակաբար, բայց յանկարծ տեսանում ենք յետոյ, որ {գործ} ունիք մի քանի պարոնների հետ. ցանկալի էր մեզ իման

ում ու մրում էին նորան։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպիսի {գործ} ։ Ես տեսանում եմ, որ դուք՝ Հայոց ազգի մի քանի ա

մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ {գործ} դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմել

մարտութիւնը աշխարհին հաճոյանալու համար, սատանայի {գործ} է. հեռի՛ մեզանից, եւ մեք անպարտ ենք: Թող բամբա

եան օրէնքը, բայց մանաւանդ այս խստութիւնը պիտոյ է {գործ} դնել իւր անձի վերայ, եթէ կենակից էր երեխաների:

ր դաստիարակելու եւ լուսաւորելու իւր զաւակը եւ չէր {գործ} դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով իւր զաւակի բա

կարո՛ղ էր գրաւ դնել եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ, {գործ} դնելով վաճառականութեան մէջ, պիտի անպատճառ շահուէ

մի այդ գումարով հատուցանել իւր պարտքը եւ մնացորդը {գործ} դնել շամպայն գնելու համար, որովհետեւ շատ է սիրու

աղջիկների ուսումնարան։ Դու այդ քո աւելորդ արծաթը {գործ} դիր գոնէ առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ու

մայր դառնալու համար ապագայումը. այդ շատ օգտակար {գործ} է, եւ ես այն ժամանակ կը փառաւորեմ քո անունը Յիշա

ակների հոգաբարձուն չէիր"։ Մի՞թէ մի մարդ մի բարի {գործ} կատարում է նորա համար, որ պարտական էր, եւ ի՞նչպ

եւ նա, տեսանելով եւ հնար ունենալով փրկել նորան, {գործ} չէր դնում իւր հնարը, եւ այն խեղճը կորչում էր այն

ր ինձ, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն, արի {գործ} դիր նորան, բարի օրինակ դարձիր մեր միւս կարող եղբ

վարդապետ ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են եւ {գործ} են ածել Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդունու

օրինակ չեն քո յիշած մարդիկը, որ Էֆիմերդէն բան ու {գործ} էին շինել իւրեանց համար: Աստուած մեզ խելք ու բան

ով քո դուստրը, որ մահու չափ հալածում էր ինձ: Ես {գործ} դրեցի այն բոլոր շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծնանելո

ւանդը թողնում է՝ առողջանալու յուսով, իսկ առողջը {գործ} է դնում այդ՝ որպէս առողջապահական հնար: Եւ մի մա

դժուարանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն, եւ այդ բառերը {գործ} են ածւում անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր: Նախիջ

րեանց Հայերէն խօսակցութեան մէջ որքան կարելի է շատ {գործ} ածել Ռուսի բառեր: Նոքա մտածում են, թէ որքան

երեւելի հարուստք միանային եւ միաբան ուժով սկսէին {գործ} կատարել, այն ժամանակ նոցա հաշուատունքը Նախիջեւան

որ տեսութեններից եւ, ամենայն կերպով ամենայն ջանք {գործ} դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան օգտի համար, աշխատ

ւս, որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին դէպի չարը {գործ} դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բուն նպատակին: Ն

ւթեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ {գործ} է գրել այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ յոյս ունի Մ

մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ {գործ} դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմել

մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ {գործ} դնելով, բայց Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի

ձեալ վէրքեր չէին, որ չորացնում են։ Գաստռօնօմիան {գործ} ունի առողջ անասունների հետ, ցաւագար եւ վիրաւոր ա

տ հին, մաշուած ու տրորուած խորամանկութիւն է, որ {գործ} է դնում Պ. Իսահակեանցը՝ կամենալով հաճոյանալ մեծ

ահակեանցը յօժարամիտ է շատ... մարդերի հետ չարաչար {գործ} դնել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան

յլապէս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող էր {գործ} դնել մի մարդ, ամենեւին թարմատար նշանակութեամբ,

ւմայի կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն բան գուշակում է՝ {գործ} դնելով Մեսմերի արուեստը: Մեղայ, մեղայ, Պ. Իսա

կուռքի ջերմեռանդն դաբիրայքը) փորձ փորձեն այդպիսի {գործ} կատարելու, այն ժամանակ կը լսեն իւրեանց ձայնի արձ

Ինձ պատասխանում է. - Ես անհաւատ մարդերի հետ {գործ} չունիմ, դու ծիծաղում ես իմ վերայ: - Ի՞նչ ծ

արկէ, կարող չէր եւ թէատրոնի մէջ հանդէս գալ իբրեւ {գործ} ու պաշտօն կատարող անձն: Անարդարութիւն կը լինէր պ

նի ախորժակի հետ, կամեցար եւ կատարեցիր. մի րոպէի {գործ} է: - Մեք այնպէս դաստիարակուած չենք, որ կարո

ութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող ազատութիւն {գործ} դնել ձեր հասկացողութեան եւ վկայութեան վերայ:

թռել մեր աչքից ուրախութեան արտասուք. մոռանալ մի {գործ}, իհարկէ՝ զզուելով նորա անպիտանութենից, որի գոր

աշխարհը, որովհետեւ ամենայն իշխանութիւն՝ չարաչար {գործ} դրուած, արժանի է դատապարտութեան: Դուք՝ որպէս ի

ր օգուտ քաղելով իւր պատահական դրութենից, չարաչար {գործ} էր դնում իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու վերայ, որ կան

չափ շնորհակալ կը լինիմ ձեզանից, եթէ առիթ տաք ինձ {գործ} ունենալ իմ աշխարհի կառավարութեան հետ, որ, անտար

- Ձեր վէճ ու կռիւը, որպէս մի գայթակղեցուցիչ {գործ}, պատճառ է լինում անբարոյականութեան, թէեւ յատկապ

: Որովհետեւ ընդդէմ է առողջ բանականութեան որեւիցէ {գործ} սկսանել՝ առանց մի հաստատ հիմք ունենալու, այս պա

սին: Մեք՝ Ռուսսիայի Հայերս, սովոր չենք այսպիսի {գործ} կատարել, բայց փորձերը, որ կատարուեցան քանի եւ ք

տնի եւ բաւական զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի, որ {գործ} էր դրուած այդ քանի տարու համար, կարելի էր աւելի

, կարելի էր աւելի շատ օգտի յուսով, հիմնաւորապէս {գործ} դնել, մանաւանդ, որ դպրոցի պէս բանը գոնէ վեց եօթ

ենք դրականապէս եւ, ցաւելով ազգի կողմից զուր տեղը {գործ} դրուած արծաթի վերայ, բողոքում ենք այն մարդերի ըն

ն իսկ երեւում են յուսահատութեան անմխիթար ամպերը: {Գործ} կատարել, ուսուցանել, հեղինակութիւն կամ թարգմանո

թեան, անհնարին բան է, եւ եթէ վերջին զօրութիւնքը {գործ} դրուած թերեւս հնարաւորուի, այնուամենայնիւ, կարե

հեղինակի նպատակը պիտի լինի հեշտ կերպով կատարել մի {գործ}, երբ այդ եղանակը անօգուտ էր ժողովրդին: Արդարեւ

ակագրով: Հին լեզուով գրուածների մէջ տեսանում ենք {գործ} դրուած ամենայն ջանք եւ ճիգն մթնախօս լինելու, իսկ

ջ խառնած այնպիսի տեղական բառեր, որ շատ սակաւ էին {գործ} ածւում: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը ունի բանաստեղծակա

ային ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր ուզելուն եւ ի {գործ} դնելուն պատճառաւն է, որ մինչեւ հիմա Հայոց ազգը կ

աճառականք ուրեւիցէ կարող են ամենայն ապահովութեամբ {գործ} կատարել այս տան հետ, մանաւանդ, Նախիջեւանցոց օգտ

է բանալու ամենայն տեսակ յարակցութիւնք եւ իւր հետ {գործ} կատարել կամեցողներին միշտ յայտնել ապրանքի գները ե

են Հայ լեզուով թղթակցիլ, մինչդեռ օտար տների հետ {գործ} ունենալու ժամանակ պիտի նեղութիւն կրէին լեզուի կող

մնամ, այս ո՛ր աշխարհի կամ ինչ կրօնից թոյլ տրուած {գործ} է, - հարցանում է երիտասարդը: - Ես փիլիսոփայ

ւնը եւ անհոգութիւնը, մեք ինքնին պարտական ենք նախ {գործ} սկսանել եւ ապա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը: Առ

, որից օգուտ են քաղում ուրիշները՝ թերեւս չարաչար {գործ} դնելով իւրեանց իշխանութիւնը: Աստրախանի առաջնորդ

վարւում քահանաների հետ՝ ամենայն րոպէ իշխանութիւն {գործ} դնելով նոցա վերայ: Apropos. մի անգամ հարցուցի մ

ութիւնը եւ կազմութիւնը, որ կարողանար շարժուիլ եւ {գործ} կատարել: Ազգութեան մեքենայի՝ հասարակ ժողովուրդի

ների, որ, չպահպանելով ազգի օգուտը, չարաչար էին {գործ} դնում իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր են լին

ւ այն ազգը, որ չկամէր ինքնուրոյնաբար շարժուիլ եւ {գործ} կատարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ աւելի գործունեայ

շխանութեանը՝ առողջ փիլիսոփայութեան առաջին ընդդէմ {գործ} համարելով ազատութեան կորուստը, երկրորդ՝ փիլիսոփ

եր ազգը չունի մի օրինաւոր պատմութիւն, մի այնպիսի {գործ}, որ արժանի լինէր եւ դիմանար եւրոպական քննութեան

րութեան գանձարանը ոյժ առնու եւ կարողանայ ինքնօրէն {գործ} կատարել, առանց վերստին ծանրաբեռնելու իւր պատուել

մարդ, որ պարսաւ էր գրում փոխանակ կրիտիկայի եւ մի {գործ} քննելու տեղ, անդուռն բերանով հայհոյում էր այդ գո

քեզեանի գրուածի պատճառով, այլապէս դէպի չարը պիտի {գործ} դրած լինէինք ընթերցող հասարակութեան համբերութիւնը

ն, որոնք այսպիսի լուսաւորեալ ժամանակում, բան ու {գործ} թողած, ընկնում են այդ վէճերի քամակից: Օտարոտի ե

ուղղափառ եկեղեցու հետ միանալու համար ամենայն հնար {գործ} դնել: Այս օրից, ասում էր նա, կը սկսեմ գրել բոլ

ինչպէս կարողանանք կարգաւոր քննութեան տակ ձգել մի {գործ}, որ յառաջաբանից մինչեւ վերջը պատկերացնում է մի ա

ւոր կը լինի մի այդպիսի վիճակի մէջ գտանուող մարդու {գործ} կատարել: Աշխատենք պատասխան տալ եւ հետեւեալ խ

խուած են իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթէ սա զլանայ {գործ} տալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ ե

ռնում է իւր տեղը՝ կարծելով եւ հաւատալով, թէ մեծ {գործ} կատարեց, հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց եւ պատիւը

ւ խօսքը, - պիտի իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի պէս {գործ} կատարեցինք եւ մեր դարաւոր ցանկութեան, վերջապէս,

լի է ապստամբութիւն անուանել: Կառավարութիւնը զէնք {գործ} դրեց նոցա վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց

ը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ վաղօրօք խելք {գործ} չդրուի, ստրուկը իւր հողով հանդերձ կատարելապէս ազ

եւ շատ տեղ, կրկին անգամ աւելի արժողութեամբ, կայ {գործ}. եւ պարտքը այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն չէ: Ն

ստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ դրամ {գործ} դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար

պարտական է, կողմնակի եւ իւր ձեռքից եկած հնարները {գործ} դնելով, աշխատիլ՝ ազատուելու համար այն սոսկալի պ

իտի հանդիպի երես առ երես: Ի՛նչ հնար կարող է {գործ} դնել հասարակութիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար

Այո՛, ընդունում ենք այդ, բայց դարձեալ կարելի է {գործ} կատարել: Մի՛թէ սակա՞ւ տեղեր կան մեծ եւ փոքր Հայա

ը դեռ ոտք չեն կոխել այն կողմերում: Եւ փո՞քր {գործ} կարելի է տեսնել մի հողի վերայ, ուր աճում է եւ բա

տարածելով: Ո՞ւր են մեր հնարքը, որ կարողանայինք {գործ} դնել այս խորհրդով: Հինգ, տասն հոգի ազգասէր

կան պիտոյքը հոգալ՝ կարելի եղածին չափ տնտեսութիւն {գործ} դնելով ձեռագործ բաների մէջ: Բացի սորանից,

լ ապրանքը, որպէսզի պարտքը կարողանայ վճարել: Եթէ {գործ} չդնէ այս հնարը, հարկաւորապէս, պիտի շահով պարտք

զգացմունք ունի: Նա, մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր {գործ}, իւր անձը զգում էր ազատ, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի ա

տի՛ գայ կամ, յո՛ երթայ"։ Չէ՛, այս անբնական մի {գործ} է, եւ ազգի կաթուածահարութեան աղբիւրը բղխում է այ

բնութեան օրէնքներով: Այն մարդը, որ բնութեան հետ {գործ} ունի, որ անմիջապէս հողի՛ց ստանում է բնութեան բեր

ւի Եւրոպացոց համար ախ ու վախով եւ բիւր նեղութեամբ {գործ} կատարելուց, ոչ միայն ինքնուրոյնաբար կը կանգնի իւ

որ մեք չենք ընդունում: Մեք նորա առջեւ պիտի դնենք {գործ}, նա մեր առջեւ պիտի դնէ հրաման: Գործը ցոյց տալով

նելութեան, ո՛չ միայն ամենայն ջանք եւ աշխատութիւն {գործ} դնեն իւրեանց կատարելագործութեան համար (մանաւանդ

ի քամակից, ըստ որում հոգին առանց մարմնի չէ կարող {գործ} կատարել նիւթական աշխարհումս: Այս ողորմելի դրութի

ը խելացի կերպով ձեռք բերելու եւ խելացի ճանապարհով {գործ} դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, ահա խնդիրը:

են եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս {գործ} ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն եւ աւերես

 ԱՂՑՄԻՔ ԳՐՈԻԱԾՔ [ազգանունը քերուած] {Գործ} հանգուցեալ Միքայէլ Նալբանդեանցի բանտարկութեան մէջ

զտիեզերս առլցեր. Եւ ժպրհեսցի՞ ստգիւտ դնել ի {գործ} քոյ Որդնն չնչին. բանիւ անդուռն բերանոյ"։

Մատաղերամ հէգ այգորդաց Եթե զայգիդ տաս ի {գործ}, Եւ վաստակոցն արդեօք քրտանց Բերես առ

ս Բնաւ ունիս դու զմարդն: Ո՞չ տիեզերք {գործ} ձեռաց Էին հաստեալ, յոր եդայ, Կան առա

րաքանչիւր տեսեալ զհայրենիս աւեր եւ լքեալ, ձեռն ի {գործ} արար ի հայթայթանս զօրհանապազ հացին, ի սնունդ ընտ

ել մատակարար, մեր, աշխարհական անդամոցս ազգի, է {գործ}. քանի հոգեւորականութիւն, յԵւրոպ անգամ չկարաց ՚ի

ել ուսաւ ի դարուց ժամանակաց: Այո՛, պատմութեան է {գործ} բողոքել լիապէս զապիրատութեանց քահանայազգեuտ քրմաց

զԱստուծոյ եւ զաստուածային ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի {գործ} դնել զայդպիսի կամայական ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենա

տացական դերանուանս՝ յիմմէ, հարկ լինէր զէականն ի {գործ} դնել՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն խոստովա

ումն զոր ՚ի հինգերորդ դարու անտի, ուրեք ուրեք ՚ի {գործ} եդին աստուածաբանք նոցա: Եթէ ժամանակաւոր առաքումն

, որ դեռ ի սահմանի մտաց եւ կամաց դատապարտի որպէս {գործ} կատարեալ, զիա՞րդ ապա սահմանեալ է մեզ Այվազովսքին

տայ ի դպրոցս յուսումն մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս {գործ} Այվազովսքւոյ ինքնին դատախազ լինի նմա։ Մարթ էր զա

Տեառնդ, համարձակիմք յուսալ, եթէ ընդ փոյթ ձեռն ի {գործ} լիցի Տերութիւնդ, ո՛չ միայն Այվազովսքւոյ պատուէր

մարդիկ են ", - ասաց իւր մտքում, - " Բան ու {գործ} չունին, վազում փողոցում"։ Քանի որ ի

կեանքը սին երազ է, մահը խաւար գիշեր է, Թէ {գործ} ունիս արժանաւոր ` լուսնի շողից պայծառ է, Քո

կը տեսնէ, ողջն էլ քնում է, Զառամ Արեւելքի {գործ} չէ, որ ինձի յաղթէ"։ " Առաջուց դու մի՛ պա

։ Մանկութիւնը գեղեցիկ էր, Եթէ ես {գործ} դնէի, Իմ գործերին պարապելով՝ Ինձ ճանա

Բայց թէ ո՞րքան, կամ ի՞նչ չափով, Այդ քո {գործ} չէ, ներողութիւն: Ամենայն օր դուք մե

Զանց չարեցի քո սիրուն: Ահա՛ իմ {գործ}, ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս,

Մարդկութեան կեանքի գործեր: " Չկայ մի {գործ} պատահական, Մարդու հոգին ունի կապ. Նո

ն: 8-ին շարունակւում է տկարութիւնս, չնայելով որ {գործ} եմ դնում սաստիկ հնարներ, ինչ որ ցոյց է տալիս բժշ

այ եկեղեցական անունը: Որչափ եւս գրուածքի սկզբում {գործ} դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական վերացեալ եւ թան

խունկ եւ զմուռս ծխել այնպիսուն, ազա՜տ է: Մի {գործ} կամ մի մարդ պաշտպանելու կամ դատապարտելու ժամանակ

Այդ դատապարտութեան մէջ, որպէս նաեւ դատավճիռը {գործ} դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն խղճմտանքը եւ

եղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը եւ խնդրում ենք {գործ} ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահեցին ազգը, դպրոցներո

համարձակուին որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր պատիժ {գործ} դնել ազգի անդամների վերայ: Եթէ այս շրջաբերակա

կայ վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր ամեն բանի հետ {գործ} ունեցող օրագիրը բնականաբար պիտի եւ աւելի շատ ընթե

ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի բառերով {գործ} էին դնում մի ձեւ բուն հին լեզուի ոգուն հաւատարիմ

որ լեզուի ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր {գործ} դրած բառերը եւ ոճերը, երբ մենք գործ չէինք դնում

նների անխտիր գործ դրած բառերը եւ ոճերը, երբ մենք {գործ} չէինք դնում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառն

բառերը թարգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը {գործ} էին ածել եւ ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է ածում

նախնիքը գործ էին ածել եւ ինչպէս այժմեան սերունդը {գործ} է ածում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!

երբ մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգուն, չէինք {գործ} ածում այս օտար ձեւը, այլ դորա փոխանակ տեղեկութիւ

նութեան վրայ, եթէ միայն ներելի է ex uso in abuso {գործ} դնել այս բառը։ Մենք չենք ուզում կողմնապահ լինել

ւթիւնը, որի մէջ ոչ համակարգութիւն կայ եւ ոչ ոճ, {գործ} են դրել միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք

թիւնն է մշակել այդ լեզուն՝ յարգելով համօրէն ազգի {գործ} դրած տրամաբանութիւնը լեզուի։ Այս պատուանդանի վրա

ամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմքի վրայ {գործ} են դնում այս կամ այն ձեւը կամ միեւնոյն գաղափարը տ

իտէ, որ անխտիր եչի տեղ է, ռայի տեղ րէ եւ այլն է {գործ} ածում, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես։ Թող չկարծե

յս կամ այն հատուածի բովանդակութեան նմանելու համար {գործ} դրին։ Տակաւին երեւում են քանի պարբերականք, որ "

նց բառն է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն {գործ} դրինք, ապա թէ ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տե

պէս հասուցանէ նորա սրտին։ Եւ հեղինակը պարտական է {գործ} ունենալ ժողովրդի սրտի եւ հոգու հետ եւ ո՛չ նորա ակ

ակաց օրէնքից, մնացել են եւ այժմ եւս ամենայն ջանք {գործ} են դնում մնալ V դարումը եւ ամենեւին ցած չ'գալ այս

համար կայ չկայ, միայն ուսումնականքն են պարտական {գործ} կատարել։ Ո՛չ, ազգային խօսքի տնտեսութեան մէջ ամե

ական է, որ նոցա ձեռքը չէր համարձակուելու այսպիսի {գործ} կատարել, մանաւանդ որ Տէր Պապը նզովել է այս աշխատ

ուսեան Կարգի հակառակորդների ընդդէմ, ամենայն ջանք {գործ} է դնում Յիսուսեանների խաւարը լոյս ապացուցանել, ի

ում ասել այն մասին, թէ ես իմ այս աշխատութեան մէջ {գործ} դրել եմ ամենայն ջանք, որ իմ գրածը պարզ լինի եւ հ

։ Բայց արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ {գործ} չէ լուծանել։ Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. դ

ԿՐԻՏԻԿԱ ՀԱՆԴԷՍ ՆՈՐ ՀԱՅԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ, {ԳՈՐԾ} ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ. Ա. ՀԱՏՈՐ, ՄՈՍԿՈՒ

ամբը, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւսը, չարաչար {գործ} էր դրել իւր ընկերը։ Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցո

հեղինակ գիտութեամբ, թէ անգիտութեամբ դէպի չարն է {գործ} դրել, որ շատ հեշտ կարող էր հալած իւղի տեղ ընդուն

ասութիւնք։ Այդ կը լինէր մի չար, սեւահոգի մարդու {գործ} եւ անարժան էր ասուելու կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ զ

վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատենագիր հեղինակը {գործ} ունի ոչ թէ մեռած գնացածների հետ, այլ այժմեան կեն

լը, եթէ քո խուզարկութեանը խորհուրդը քո ազգի վրայ {գործ} դնել է նոցայ համակարգութիւնքը: Մնաց որ չէ կա

ն միւս մնացած փիլիսոփայութիւնքը, որ բնութեան հետ {գործ} չունին եւ բնութեան մէջ գործադրելի չեն, այս կամ ա

ր հոգու վերջին կարողութիւնքը ամենայն ուժգնութեամբ {գործ} դնելով Ֆրանսիոյ յեղափոխական շարժողութեան, խաչակի

ճելութեան վրայ, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, երբ {գործ} դրուեցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է

, բայց որ չես կարող նորան մարմնացնել, չես կարող {գործ} դնել, օգուտը ինչ է: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գ

ց քննելու թէ այդ երեւոյթը ամենեւին անվնաս է, եթէ {գործ} է դրւում միայն որպէս զուգակշիռ պահող տարր ընդդէմ

նորա մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ պիտի {գործ} դրուի մինչեւ այն կէտը, բայց եւ կէտը կը վազէ առաջ

սոփայական յորձանքը, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ չարաչար {գործ} դրուեցաւ: Երբ անգլիացին ազատութեան անունով պատեր

եւ ազատ իրաւունքի բռնաբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է {գործ} դնել այղ հնարը: Եւ այն, որ անգլիացու աչքում բնա

յդ աստիճանին, առանց այնքան ժամանակ եւ այնքան ուժ {գործ} դնելու, որքան առաջին ազգը, եւ բնաւ չհանդիպելով

րի օգնութեամբ: Յաւէրժակա՜ն յիշատակի արժանի {գործ}, որ անմոռաց կը մնայ մեր հոգու մէջ: Մտանք Հ

ականի հաշուետնում: Միւսերն եւս իւրեանց յարմար մի {գործ} ճարեցին: Այսպէս իմ բոլոր ընկերները այս ու այն կո

աց արեց մի մետաքսի գործարան, որի արդիւնքը պէտք է {գործ} դրուէին Յիսուսեան աբեղաների կարգի դէմ զինուորուող

խորհուրդը լաւ հասկանային եւ այնպիսի վատթար կիրքեր {գործ} չդնէին: Այս մի մեծ ձեռնարկութիւն էր, եւ Հռոմի վ

ւմ էր մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Այսպիսի կերպով {գործ} յառաջ կ՚երթա՞ր: Գործարանը բարեկարգութեան մէջ պահ

իւնը գիտելով վերակացուն, իւր վերայ պարտք համարեց {գործ} կատարել, առանց խորհրդակից լինելու հոգատարների հե

ավարի գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրեանց վերջին ճիգն {գործ} դրեցին ճանապարհ ձգելու վերակացուն: Բանը հասաւ պա

ուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա արծաթը {գործ} է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ վերակացուին առաջա

Այն մութ վանքի մէջ, ինչ որ կարողանում է, բոլորը {գործ} է դնում, վարդապետական պաշտօնը քրմապետութիւն փոխե

կ քանիսը: Երբ պապը յանձնում է սորան մի ցուցանելի {գործ}. ապա, օրինակի համար, եթէ 2000 ռուբլի կաշառք կ՚

ց անշուշտ, թէ խաբեց նորան. բայց նա իւր գիտեցածը {գործ} կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան մի փոքր կը դիպչի: Ի

Հռոմի ժողովուրդը այդ աւազակներին այնպիսի մեծակշիռ {գործ} կը յանձնէր, որից կախ էր պապականութեան օգուտը եւ

ողմը, մոռանում է իւր պաշտօնի կոչումը եւ բռնակալի {գործ} է յանձն առնում. մի կողմից խրախուսում է իւրայիննե

ւամեայ քաջազունքը: Թէպէտ եւ չէր անզէն, բայց չէր {գործ} դնում նորան, բաւականանալով միայն նորա շողիւնով ա

ն խօսքին, որ քեզ զգուշացնում էր, այդպիսի անիրաւ {գործ} չգործել, որովհետեւ դա լաւ հետեւանք չէր ունենալու

ա կամքը հարցնողներից չեմ եղած, որ մի իշխանութեան {գործ} գտնեմ, ո՛չ երբէ՛ք. Պատճառ, ինձ ատելու համար (

եւ երբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համար էր {գործ} դրւում։ Իսկ Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւնեաց ե

ակի բոցի կայծեր են, որոնցից ամեն մէկը դէպի բարին {գործ} դնողներին մտցնում է արքայութիւն, իսկ դէպի չարը վ

ենք առած։ Չկամենալով ամեն անգամ կրկնել, թէ մեր {գործ} դրած այս կամ այն գիրքը տպուած է այս կամ այն տեղու

րկեալ նորոգեաց մեծապայծառ շքեղութեամբ, ըզհնացեալ {գործ} նախնեացն իւրոց քաջ զօրավարն Հայոց Մամիկոնեան Վահա

այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս սա, դա, նա, {գործ} դնել անշունչ առարկաների կամ վերացեալ ըմբռնողութեա

. բայց երբ այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը միայն {գործ} ենք դնում, այն ժամանակ ստիպւում ենք շատ տեղ բուն

որում մեր լեզուի մէջ վերացեալ անունները շատ անգամ {գործ} են ածւում փոխանակ թանձրացեալի) եւ քահանայապետ խօ

Պատմ. եր. 106) որպէս տեսուչ քահանաների անխտիր {գործ} է դրւում եպիսկոպոսների վերաբերութեամբ։ Եւ ոչ միա

Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայէի, թէ ինչ բառ է {գործ} դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "գլուխը ծածկած" է աս

նց բառն է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն {գործ} դրինք, ապա թէ ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տե

բայը, որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է {գործ} դնել թաց արի, թաց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ

լ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորական աներեւոյթ եղանակ {գործ} է ածել մի տեղ կատարելագործուել, փոխանակ կատարելագ

առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու չեն կարող իրար տեղ {գործ} դրվել։ Ներգործականի անցեալ ընդունելութիւն է գրած,

եղ. յայտնի է, թէ հալածը կրաւորականի զօրութիւնով է {գործ} դրվում այստեղ։ Պիտի իմանալ նոյնպէս, որ անցեալ ընդ

ղ։ Պիտի իմանալ նոյնպէս, որ անցեալ ընդունելութիւնը {գործ} է դրվում ածական առմամբ։ Իսկ ուած կամ ուածքը, երբ

ընդդէմ։ NB. Իւ վերջացած բառերը, ինչպէս պատիւ, եթէ {գործ} են դրվում որպէս պատուած եւ այլն, վերացական նշանակ

հասկացվել, թէեւ պատած կարելի է եւ կրաւորականապէս {գործ} դնել, ինչպէս հալածը, որի մասին խօսեցանք։ Առ հա

զուով գրողներ գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն {գործ} են ածում իրենց սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխանակ

Սորանից 20-30 տարի առաջ շատ պառաւներ կամ ծերունիք {գործ} էին ածում այնպիսի բառեր, որ բաւական մօտաւորութիւն

գրած հիանալի թղթում, դարձեալ որպէս բովանդակութիւն {գործ} է ածում "գլուխ" խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթիս ամբ

ից դուրս, բնակուելով եւ զանազան բժշկական հնարներ {գործ} դնելով, բաւական ամրացուց իւր առողջութիւնը այնքան

դարձեալ աւազանի մէջ, մաքուր արեւելեան նաւթ, որ {գործ} է ածում ղահուէի տեղ, եւ միւս կաթսայից յաւելացուց

մբ կարդում էր եւ որ համարում էր միմիայն արժանաւոր {գործ} մարդկային բանականութեան եւ արժանի յատուկ եւ մեծ ո

ամուր մտածութիւն: Երբ գրապետը ամենայն ջանք {գործ} էր դնում արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը, թափելով

սրտցաւութեամբ եւ Ձեր մռայլութեան գանձին խնայելով {գործ} կատարենք, այն ժամանակ, գլուխ կը գայ 77, 501,

սկսած եւ այլնից: - Վիպասանութիւնը, գեղեցիկ {գործ} է, հիանալի է, Ձեր մռայլութիւն, - ասաց վէզիրը գ

յետոյ չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ {գործ} կատարել, ինչ որ մտքումը դրել էր: - Այս ձեւ

ինձ պատահի սրտնեղութիւն կամ փսխել, այս պատճառով {գործ} կը դնեմ իմ թագաւորական վճռական հնարները: -

ամարձակուի տպել մի խելացի, հասկանալի եւ իմաստուն {գործ}, որպէսզի տգէտ մնալով ժողովուրդը, շատանայ մեր զո

ծ մարդ գողացել էին, որ մի տուն այրելու ժամանակ, {գործ} դնեն նորանց լուցկիքի տեղ: Ես վաղուց կը փոխէի քեզ

ջերմեռանդութիւնը դէպի ձեր գահը հարկադրեցին այդպէս {գործ} կատարել: Խարդախութեան եւ դաւաճանութեան կողմի

թեան ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն {գործ} դրեց նորան... ի՞նչ կ'առնուս գորտի նման ջուր խմ

ւկ եւ այլ մանրամասնութիւնք, որ ուրիշ ժամանակ չէր {գործ} ածում: - Ես կ'երթամ նորա մօտ եւ կ'ասեմ, որ

խնջոյքը դէպի տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց {գործ} դնել իւր արհեստը, եւ, կանգնելով պ. Շաքարեանցի

սեմ, եթէ լինէր, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է {գործ} դնէի, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ ին

առը չգտանելով, թողուր ինձ հանգիստ: Ամենայն ջանք {գործ} էի դնում հեռի փախչել որեւիցէ ընկերակցութենից. այ

, զրկուելով ամենայն բարեյաջող յոյսերից, մտածեցի {գործ} դնել իմ գերմարդկային զօրութիւնը... ես յառաջ եւ

ելով իւր ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ ամենայն հնար {գործ} դնել, ամենայն հարց ու խնդիր անտես չառնել, այդ օ

րհրդակատարութեան վերայ: - Դա ի՛նչ մի երեւելի {գործ} ունի, ի՛նչ մի արքունի պաշտօնի տէր է, որ չկարողա

տէր էր դարձել անհամար հարստութեան, որոնց մի մասը {գործ} է դրել տներ եւ մինչեւ անգամ եկեղեցիք շինելու համա

աբեղայի մօտ: Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ սկսած էր {գործ} դնել իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր համարեց պայման կա

ը շատ տեղ ծակոտուած էր կրակի կայծերից, ձեռները, {գործ} ունենալով միշտ ջերմ մետալների հետ, կոշտացած էին

ոչինչ հարցախնդիր անտես չառնել, ամենայն կերպ հնար {գործ} դնել նորա սիրական օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախ

ճակատին զարկում է. ասացէք այժմ, խելացի՞ մարդու {գործ} է այդ: Խելացի մարդը յարգում է ուրիշները եւ եթէ մ

տութեան դիմակների տակ: Քրիստոնէութիւնը, չարաչար {գործ} դրուած, միշտ պատճառ է եղել անքրիստոնեայ բարբարոս

Մանթուխեանցը, որ մինչեւ այս րոպէս մեծ բռնութիւն {գործ} դնելով իւր վերայ, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը

ւսը երեւելի ալքիմիկոս: Երբ բաւական զօրութիւն {գործ} դնելով երկուքը եւս ուժաթափուեցան, Մանթուխեանցը,

ես հաւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայաբար {գործ} էի դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին բաներ ե

յլ յառաջուց շինուածները եւս քանդւում են: Որեւիցէ {գործ}, որ պիտի պատկանէր ամբողջ ազգին, հարկ է որ կատար

՛մ, ժողովրդին ի՛նչ. եկեղեցական գործերի մէջ ի՛նչ {գործ} ունի ժողովուրդը. այստեղ հոգեւոր իշխանութիւն կայ

շատ անգամ տեսել եմ, որ բաժակը կամ ամանը, որ եւս {գործ} էի դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա պղծուե

սարդքը պահանջում են, որ վճռաբար կատարուի ամենայն {գործ}, յետ դրուի դանդաղկոտութիւնը եւ չխնայուի մի մարդո

ուղեկցի անունը, հարկաւոր էր համարում զգուշութիւն {գործ} դնել, որովհետեւ կոմսը համարուած էր այդ քաղաքում

մտաւ թագաւորական հրամանի ուժով, շատ տեղ սուր եւս {գործ} դրուեցաւ եւ մի փոքր յառաջ քրիստոնեայ կոտորող ու հ

վ մի մարդու մասին, չէ պահում այդ անցքերի կարգը, {գործ} է դնում զանազան կամայական եւ հնարաստեղծեալ հանգամ

աւանդ հարկաւոր է, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը միշտ {գործ} ունի նիւթի հետ: Օրիորդ Մարիամը այս թղթի կարդ

ւ ձեռքը իշխանութիւն չունի բաժանել: Դո՛ւք չարաչար {գործ} դրեցիք ձեր ծնողական իշխանութիւնը, որ, զաւակի ամ

նը կաթում էր նորա մեռած աչքերից: Նա վերջին ջանքը {գործ} դրեց իւր անձը սառնարիւն ցոյց տալու, որովհետեւ ձե

շմարտութիւնը, բայց այդպիսի դիպուածում չարաչար էր {գործ} դրուած ճշմարտութեան անունը: Վերջին խօսքերը ա

ում եմ մանաւանդ, որովհետեւ երբէք ցանկալի չէր ինձ {գործ} ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ ինչ կամիք դուք ինձան

կիցներին, թէ տեղիք չունիմ ծակամուտ ճանապարհներով {գործ} կատարել, եւ իմ ասածը կամ գրածը ունիմ զօրութիւն ի

 ՄԻՆԻՆ ` ԽՕՍՔ, ՄԻԻՍԻՆ ` ՀԱՐՍՆ {ԳՈՐԾ} ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ԱՐԳՈՅ ԳՐԻԳՈՐԻ ԿԱՐԱՊԵՏԵ

սատանայի նման մի բան է, որ կարողանում է այդպիսի {գործ} յառաջացնել: - Ես չեմ ասում, թէ մարդ է, կամ

վի պատկերներն էին, այլ իրրեւ սովորական զարդարանք {գործ} ածելու համար: Բայց թէ լաւ թէ վատ, երեւում էր,

եւ առանց տոկոսիքի է ստանում այն գումարը, ինչ որ {գործ} էիր դրել դու քո վերայ, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ

պահում արարածների մէջ, մի այնպիսի տնտեսութիւն է {գործ} դնում, այո՛, արժան էր, որ մէք եւս ուսանէինք նո

երայ. մէջքը կապած մի գօտի, որ ժամարար քահանայքը {գործ} են ածում: Մէք փոքր ինչ մանրամասն նկարագրեցինք

մէինք տեսանել: Մանուշակը մտածեց վճռական հնարք {գործ} դնել այս անհաւասար ամուսնութենից ազատուելու համար

, թէ ատամները ցաւում էին, եւ չէր կարող քաղցր բան {գործ} ածել: - Այդ ուրիշ բան է, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլ

նալ միւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց եթէ դէպի չարը {գործ} գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչելով չարը հետեւեց

ղ էին: Արծաթ հաւաքելը մեղք չէ, եթէ նա դէպի չարը {գործ} չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին, եթէ նա այն ա

ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը {գործ} դնել չքաւորների անտէր եւ անտիրական զաւակները սնու

եթէ կամենայ, բայց շատ անգամ մի մարդ չէ կարող մեծ {գործ} կատարել, դորայ ճարը կայ ` սէրը, միաբանութիւնը:

հասարակութեան մէջ երեւել, դատապարտութեան արժանի {գործ} չէ, թէեւ գտնուէին այդ հասարակութեան մէջ, որ ժող

ւշաթափ ընկած նստարանի վերայ, վերջին աշխատութիւնը {գործ} էր դնում, որ ետ դարձնէ նորա զգայութիւնը: Վերջապ

սնուն, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մինչեւ որ ինքը {գործ} դնէ Մանուշակի վերայ իւր առողջացուցիչ հնարքը, եւ

նը, այլ առաւել ստոյգ համարելով պահում էր նորան, {գործ} դնել նեղութեան մէջ, եթէ Աստուած մի՛ արասցէ, Ման

ետեւ Պապականութեան ուսերի վերայ միայն կարող էր նա {գործ} կատարել. եւ ինչպէս ծառը, այնպէս եւ պտուղքը։

ն եւ չկամին հասկանալ, թէ հայը, օտարի թեւերի տակ {գործ} կատարելով, օտարի հացը ուտելով, միշտ պիտի օտարին

ն դպրութեան համար։Թ՛ղ նորա բամբասողքը առաւել լաւ {գործ} կատարեն, թո՛ղ խրատ քաղելով նորա արածների հետեւան

եան կենտրոն, թո՛ղ մի անսխալ հիմքի վերայ մի առողջ {գործ} հիմնարկեն եւ յառաջ տանեն նորան միաբան զօրութեամբ

ութեան, 'ի բաց կացին 'ի Հայոց եւ միաբանեցան յայս {գործ}. եւ սակայն գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի ազգաս

զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի {գործ} ածել զժամագիրս նոցա թարգմանաբար եւ այլն։ Զնոյն ճ

տ, եւ սա եւս օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի {գործ} ած զայն յամենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում

ցան իրք։ Սակայն գիտել արժանի է, թէ յայս ամենայն {գործ} գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղու

նովին մտօք զուսումն իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի {գործ} արկին պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ ճ

ն յանձին բերէին զինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի {գործ} ածել երբեմն յաջ եւ երբեմն յահեակ, միայն դիտելով

պարտականութիւնը կատարելու ժամանակ, վերջին ջանքը {գործ} ենք դրել ճիշդ պահել արդարութեան կշիռը, անարատ խղ

սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, դէպի չարը {գործ} դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ էին առնում ժողովուր

աշխատասիրութիւնն էր, թէեւ, որպէս բուն Լոյոլայի {գործ}, Կօնդարինի Կարդինալի ձեռքով առաջարկուեցաւ Պաւլոս

եցի, ունի մի փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը, որ {գործ} էր դրել նա այս բաները յառաջ տանելու համար, տարակ

մեր համար զարմանք չէ. դորա փոխանակ մի շատ բնական {գործ} ։ Մատենագրական յառաջ խաղալու շարժառիթքը Մխիթարեան

ամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, գործեցից {գործ} մեծ 'ի զառամելութեանս իմում, իսկ եթէ արդարութիւն

սերտացիօնին, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն չունի յայս {գործ}. զի դիտումն Դիսսերտացիօնին է ցուցանել, թէ մարթ

նա այնքան ունի եւ այնքան կարող է ունենալ, որքան {գործ} պատահել են կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ թէ այ

պէս խօսածի վերայ, հարցանում ենք՝ ի՞նչ մի ազգօգուտ {գործ} են կատարել, քանի՞ ուսումնարանք ունին, ո՞րքան վարժ

եալ եւրոպէական բազմաճիւղ կրթութեամբք, կատարեալ է {գործ} մեծ եւ արժանի անկապուտ փառաց, որ մի անգամ երեւես

հնար հնարեն, փորձ փորձեն զնոր բարբառն ազգային ի {գործ} մուծանել եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց:

ս լսելոյ, եւ այսպէս ահա կատարելով արդարապէս զիւր {գործ}, հրատարակէ զառաջինն ի նոր լեզու երկասիրութիւն,

ընդ ազգին ի լեզու, [զոր հասկանայ եւ ազգն: Յայս {գործ} Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմութիւն վկայո

պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ զոր ինչ {գործ} ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի], թողին

մի 1836 ի Մոսկվա զՆոր կտակարան ի լեզու աշխարհիկ: {Գործ} այս արժանի բիւր շնորհակալեաց առ ի մէնջ, զի ո՞ր ա

հրաւիրեալ լինէր սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն {գործ}, որոց եւս արարեալ զնշանագիրս, իջանէ յԱղուանս,

այինս մտաց ոյժ, զայն ամենայն շատ աջողակութեամբ ի {գործ} եդեալ հոգիացելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ զամենայն

իւզանդիոն եւ վարժեալ յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի {գործ} արկանեն ի թարգմանել եւ ի գրել: Նախանձաւոր գործոց

վերաբանութեան"։ Եւ այսպէս երեւելի արանցս զայս {գործ} մեծակշիռ վասն ազգայնոցն վճարեալ՝ փութան մի զկնի

ութեան սուրբ գրոց: Սորա հանճարեղ բանականութեան է {գործ} ՝ խնամով աւանդել յետնոցս զպատմութիւն ազգիս՝ սկսե

այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն բանագիտի {գործ}, յորս դուն ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի բանս ա

որոյ աստուածաքարոզ աղօթք առ մեզ Նարեկ անուանեալ, {գործ} արդարեւ անզուգական, առաւել ըստ մտացն բարգաւաճութ

տ մտացն բարգաւաճութեան եւ վսեմութեան ոճոյն, սորա {գործ} են դարձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, զան

նոս վարդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսցի զայս {գործ} իւրումն աշխատասիրութեան, եթէ միայն հասանէին ի թի

րութիւն իսկ, եթէ միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ {գործ} վասն ազգի վճարեաց, այսմ մարթ է պատասխանի առնել,

րբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս եւ եթ {գործ}, զի վերականգնեցին զմիջաբեկ շինուած հին հայախօսու

որ դուստր էր արժան իւրումն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ {գործ} վճարեսցէ վասն Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք

, որք փոքր քան շատ գիտեն գէթ վարագուրել զամօթալի {գործ} իւրեանց: Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի ազգակիցք մեր

ուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, լինէր վասն ազգի {գործ} մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին ազդեցութ

ուարութիւն ի վերայ դժուարութեան բարդելով, կարծին {գործ} մեծ կատարել եւ այդպէս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն եւ

ճարակէ եւ զառողջ մարմին ազգին, չէր առն բանականի {գործ}, վասընորոյ տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մ

եւ քննեսցեն զայն, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի {գործ} դնեն յաշխարհաբառն զտառն զ որպէս հայցականացուցիչ,

իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին, զոր ի {գործ} դնեն. եթէ դնեն առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձ

եթէ նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս {գործ} զընթացս լցին կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն օրին

րս մանաւանդ դերբայն ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի {գործ} ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք ներգործական եւ

եզ ընդ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք ի {գործ} դնել զայն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ զ

, որոց վասն չիք ճշմարտութիւն յաշխարհի: " Ոչ զչար {գործ} է, ատեայ զլոյսն, զի մի յանդիմանեսցին գործք նորա

պաշտութեան դիմակներով, վերջին ջանքը ու աշխատանքը {գործ} էր դնում, որ կարողանայ ձեռք ձգել բոլորի կառավարո

։ Զարմանալի էր Յիսուսականութեան հնարները, որ {գործ} էր դնում իւր օգտի համար։ Այս հնարների կարգումն ե

մեծութենով գիրք գրել, որի վերայ տարիներ պիտոյ էր {գործ} դնել։ Այդ իմ կողմից, իմ այժմեան հանգամանքների մ

ամբը ծեծել Իգնատիոսին. այս մի խիստ պատիժ էր, որ {գործ} էին դնում այն ժամանակ, երբ բանը նեղ տեղը կ'ընկնէ

ը, որ նորա ընկերքը եւ բոլոր վարդապետները պիտոյ է {գործ} դնէին ամենայն աշխատութիւն նորան Համալսարանից արտա

ից հրաժարուիլ, որին հասանելու համար արդէն այնքան {գործ} էր կատարած։ Նա հրաժարուեց միանգամայն, եւ Կարաֆֆ

դունեց նորանց, առաջին հարկաւոր դէպքումը խոստացաւ {գործ} դնել նոցա ծառայութիւնը, Ֆաբերին եւ Կսաւիէին շնոր

րա աշակերտների կարգումը լինել։ Բայց դորա փոխանակ {գործ} էր դնում նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը

րքը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել եւս սկսեցին {գործ} դնել իւրեանց ջերմեռանդութիւնը, որ կարողանան շահե

ործը այսպիսի ընթացք ստացաւ, պիտոյ է ամենայն ջանք {գործ} դնէին ժողովքի առջեւը փակելու, որ թէ կազմուէր, ա

Յուլիոս Մեդիչիսի ձեռքը։ Այս ամենանենգաւոր մարդը {գործ} դրեց իւր բոլոր խորամանկութիւնը, որ յետ ձգէ եւ մի

ղաղութիւնը։ Պապի դեսպանները եւ Յիսուսեանները {գործ} դրեցին իւրեանց բոլոր խարդախութիւնը, որպէս զի այդ

ւսեանը, որ գտանւում էր Կայսրի մօտ, ամենայն հնար {գործ} էր դնում, որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօ

ւնուած է բոլորից իբրեւ քաղաքականութեան օրինակական {գործ} ։ Իգնատիոսը անգիտաբար դրեց նորա հիմքը եւ հաւաքեց

երմեռանդութենովը դէպի Քրիստոնէական հաւատը, առանց {գործ} դնելու խորամանկութիւն եւ կեղծաւորութիւն, որոնք Յ

ետեւեցին այս սուրբ եւ ճշմարիտ քարոզիչներին. նոքա {գործ} էին կատարում՝ յարմարուելով իւրեանց քաղաքական հաշ

վերայ այսր ամենայնի Յիսուսեանների խորամանկութեամբ {գործ} կատարելը յաղթանակեց. նոքա ճարտարութենով կարողանո

եանք անհաւան գտանուեցան ամենեւին այս բանին, նոքա {գործ} դրեցին ամենայն հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ

ան ընդդէմ զինաւորել Կայսրը Յիսուսեաններին։ Րիկցի {գործ} դրեց Եւրոպայի մէջ բաւական հասարակեալ մի խորամանկո

ցա համար տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին հակառակ {գործ} գործեց. Ադամ Շօյլ Յիսուսեանը ստացաւ առաջնակարգ Մ

անդադար դեսպաններ էին ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը {գործ} էին դնում երբեմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայ

թեամբ եւ ընծաներով խարբալել այս հռչակաւոր մարդը, {գործ} դրեցին այնուհետեւ իւրեանց բոլոր խորամանկութիւնը ն

ով կոնդակը, մահու չափ մեղանչեց։ Եթէ այդ կոնդակը {գործ} դրուի, եւ կատարուի այն, ինչ որ գրած է նորա մէջ

Տուրնօնի մարմինը եւ բերեց իւր հետ Եւրոպա՝ ոչինչ {գործ} չ'կարողանալով յառաջացնել Չինաստանի մէջ։ Քանզի Կա

ապետների վերայ, թէ նոքա իւրեանց խստութենովը, որ {գործ} էին դնում դէպի այնտեղի բնակիչքը, եւ անհաւանութեն

եւ հասակաւոր մարդ շինել երեխայից։ Այն ձեւը, որ {գործ} էին դնում Յիսուսեանք Սպանիական նահանգապետների գաւ

րանցից ամենայն գիտութիւն, որ դէպի չարը կարելի էր {գործ} դնել։ Մասնաւոր սեպհականութիւնք ջնջուած էին. հաս

րկաւորութեններով, եւ ի՞նչքան աշխատութիւն պիտոյ է {գործ} դնէին Յիսուսեանք, որ ջնջէին Պարագուայի եւ Եւրոպա

թնդանօթներ եւ այլ զանազան զէնքեր, որ Յիսուսեանք {գործ} էին ածում պատերազմի ժամանակ, դրացի Հնդկացիների հ

շնադրութեան զօրութենով նոքա բոլորը պարտաւորուեցան {գործ} դնել ամենայն զօրութիւն Պապականութիւնը Ֆրանսիայի մ

ient convaincus par ma bouche): Պարլամենտը {գործ} դրեց ամենավճռական հնարներ։ Շատէլը դատապարտելով դ

ճառ որ, սա ինքը եւս իւր թշնամիքը հալածելու համար {գործ} էր դնում Յանսէնի գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականա

այն գումարը, որ բարեկամները նուիրում էին նորան, {գործ} էր դրւում նորա պահապանները եւ բանդապետները կերակր

ապահովութեանը, որի ընդդէմ պատրաստ էր ժողովուրդը {գործ} դնել ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը Նոյալը

այց բանը այս էր, որ Դամիէնը իւր պատասխանների մէջ {գործ} էր ածում " մեք " բառը, եւ երբ հարցնում էին, թէ

ութիւն։ Թէեւ Պապական կառավարութիւնը ամենայն ջանք {գործ} դրեց կրակը մարելու համար, բայց զուր եղան բոլոր ա

կութիւնքը եւ նոցա փոխադարձ հակադրութիւնքը՝ խելք է {գործ} դրել եւ չէ փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ

մի անմերժելի ապացոյց այն բանին, թէ այդ հնարների {գործ} դնողքը ազատուած չէին դեռեւս անցածի ազդեցութենից:

ի քանի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ են լինում, {գործ} դրին ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս պատրիարքին հակառ

խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի պահանջը եւ միաժամանակ {գործ} դնել բոլոր միջոցները ` իբր թէ հայկական գործերը կա

ինչպէս որ գրում են"։ Այդ առածը, որ նա անդադար {գործ} է ածում իւր աշխատութենների ճակատում, մեք չենք տե

յդ կարող է, վասն որոյ եւ մեր լեզուի մէջ ասւում է {գործ} կամ խնդիր, արժանի հարցասիրութեան. այս է բուն կլ

է բուն կլասսիկական բառը, որ եւ Մովսէս Խորենացին {գործ} է ածում։ Բայց ինչպէս երեւում է, Պ. Գամառ-Ք

ւմ է բառի նշանակութիւնը։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է {գործ} ածում այդ բառը իւր խօսելու ժամանակ, որ որոշակի չ

սութիւն)... Գինի խմելու ժամանակ ամեն տեղ {գործ} են ածում եւ շատ անգամ էլ որպէս եախշի եօլ), որ

կարող ենք ասել, թէ. " Ինչի՞ այս ձեւը այսպէս ես {գործ} դնում կամ այնպէս ", այդպէս չենք կարող խօսել հազա

եւ բիւրերի հետ։ Հեղինակը ազատ է այս ու այն ձեւը {գործ} դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսք

, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեամբ ողջունել մի ամբողջ {գործ}, որ կատարված էր որեւիցէ գաւառական բարբառով, որ

մի քանի տեղ լոկ մի հատ բառը կամ մի հատ ձեւը, որ {գործ} էր ածում պ. Պռօշեանցը, որ թերեւս կարող էր տպագր

նդանի լեզուի արտօնութիւնը յափշտակելու։ Նոյնպէս ի {գործ} դնել, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ

դնել, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ {գործ} դնել, մէջ բերել եւ լոյս հանել ասէ, կամ աւելի ան

մ, կամ անհասկանալի. սորանից լաւերը կան՝ " ջանի {գործ} ենք լինում ", " յօրէ անտի իւր հաստատութեան մինչե

իւնը, որ թէ ուրիշ ամենը թողած՝ իր առաջաբանի մէջ {գործ} դրված յատկացուցիչներին նայի, կը տեսնէ, որ ժողով

տալի կամ չէ տալի։ Պ. Պռօշեանցը իր գրութեան մէջ {գործ} է ածում այս ձեւը. մօռացնել տալի, յառաջ գալի, հ

է տալի ասել, քան թէ տալիս, մանաւանդ որ տալին էլ {գործ} է ածում ժողովուրդը։ Շտապում ենք ծանօթաբանել, որ

տարակում, նախդրիւ տրականի տեղ, օրինակ՝ գալիս, {գործ} են ածում սեռականը, բայց դարձեալ՝ ս տառը աւելցնե

վ. ինչպէս՝ " գալուս տեղը տեսայ"։ Բայց ոչ միշտ {գործ} են ածում այս, որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ ար

որչել։ Ասացինք շատ անգամ, որովհետեւ կրաւորականը {գործ} են դնում որպէս կորցվիլ. մէկ խօսքով, կրաւորականը

ւմ որպէս կորցվիլ. մէկ խօսքով, կրաւորականը վեվով {գործ} դնելը համօրէն ազգի հանրական կանոն է եւ ոչ մի տեղ

շեանցը նոյնպէս ընդունում է այս, թէեւ վեվի տեղ ու {գործ} ածելով, ինչպէս, բարձուում է, վերահաստատուիլը,

պառակտուիլը, պատարուիլը եւ այլն։ Բայց մի տեղ էլ {գործ} է դրել ամրապնդիլ, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ, յա

գործը առաջ երթայ։ Բացի սորանից, վեվի տեղ ու {գործ} դնել այնտեղ, ուր իսկոյն յաջորդում է ումը, շատ ծ

ով, չէ կարդում վում է, այլ՝ ուում է։ Պէտք չէր {գործ} դնել այս ձեւը, եթէ հարկ չկայ։ Այսպէս ասում ենք

իր " Վէրք Հայաստանի " գործում ու-ի տեղ միշտ վեվ է {գործ} ածում, մինչեւ անգամ այնպիսի տեղերում, ուր միմիա

տալիս անել կամ կրել դէմքով, ժամանակով եւ այլն։ {Գործ} բայ չէ, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը բայ է եւ ցոյց

ւորութեան մէջ, որ միանալով գործի'ն հետ, գոյական {գործ} անունին տալիս է բայի զօրութիւն։ Հին լեզուի մէջ մ

տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գրել {գործ} եմ, մեղանչ եմ, եւայլ եւայլն, այլ թէ գործեմ, մ

ս կանոնի զօրութեամբ եթէ Մարկոսը իր հարցմունքի մէջ {գործ} է դնում բայը եղանակով, ժամանակով, դէմքով եւ թվո

ռի վերաբերութեամբ, երբ այդ բառը տարբեր ձեւերով է {գործ} ածվում այնտեղ, ո՞րը նոցանից ընդունէ որպէս հետեւե

, եթէ միայն դուրս հանենք մի քանի բառ, որ երբեմն {գործ} են դրվում հին ձեւով, ինչպէս դպրութիւնք-դպրութեան

րից. բայց եւ այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ անխտիր {գործ} է դնում ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսքը այն չէ, թէ առա

ն ձեւը։ Շատ ուրիշների հետ, պ. Պռօշեանցը անխտիր {գործ} է ածում երգոց, զօրաց եւ այլն, երգերի զօրքերի աս

առնուլ, բայց եւ այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ խնամով {գործ} դնել եւ աշխատել, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հին յոգ

գործածում, տեղ-տեղ էլ գաւառական բառեր կամ ձեւեր {գործ} ածում, որ ամբողջ ազգի մէջ սովորական չէ, կարող է

որ երբեմն հարկից ստիպուած նորան անծանօթ բառեր ենք {գործ} դնում, կը հասկանայ մեր գրածը, եթէ հաւատարիմ մնա

ով էլ մենք ընդդէմ ենք, երբ ամբողջ նախադասութիւնք {գործ} են դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով

կա՛մ չունի այդ բարերի գաղափարը, կամ՛ օտար բառ է {գործ} ածում։ Յայտնի է, թէ այդպիսի դիպուածում պիտի բառ

նոր գրական լեզուն բառ չունի կամ երկու երեք բառ է {գործ} դնում այն գաւառական մէկ բառի տեղ, այն ժամանակ նա

, այն ժամանակ նախընտիր է այդ գաւառական բառը, որ {գործ} ածվելով կը դառնայ հանրական։ Գրութեան շնորհքն է,

ւնը բացում է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ բառերը պիտի {գործ} ածել իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա նման

երի աներեւոյթ եղանակները կարող են միմեանց փոխանակ {գործ} դրվիլ, որովհետեւ նշանակութիւններն մի եւ նոյնն է

պէս։ Տաճկաստանի նորահիւս հայ հեղինակները շատ տեղ {գործ} են դնում այս առքական անունները առանց նուի, ինչպէ

նամով, զգուշութեամբ եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը {գործ} դնել եւ ոչ թէ բան գործ շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի

միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ բան {գործ} շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի գործադրութիւնը՝ հեղում

որանից եւ կարճութեան համար) ստիպվում ենք երբեմն {գործ} դնել։

յոց կեանքից բխած, մի շատ կենդանի եւ շատ սրտաշարժ {գործ}, բայց, ձախողակի, հայ գրով թէեւ, այլ եւ այնպէս

թիւնը փայլում է ամէն տողի մէջ: Այդ մի շատ բնական {գործ} է եւ իր պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարելի բն

առնուած միջոցում, բնականի նկարագրութեանը պաշարը {գործ} գրուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը չպարապի երկրորդակա

ատ խօսել բնաւ իսկ մի որպիսի եւ է խեղճուկ տիրացուի {գործ} չէ. բ) Այն անտէր երազները մենք առնում ենք ոչ մի

ական դէպքերի: Ասես թէ հեղինակի ուժը կտրւում է եւ {գործ} է դնում այդ հնարը մնացած պարապութիւնը լցնելու համ

թոյն մտել է նորա մէջ, մեզ մնում է այժմ դեղթափներ {գործ} դնել: Մենք միջնադարեան ազգ չենք. միջին դար

իսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատկերները: Այս խօսքը {գործ} դրինք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկե

նութեան համակարգութիւնը աւանդել, որ կամ ֆիզիկայի {գործ} է (այսինքն ֆիզիկայի մասին գրուած գրքի) կամ մի ա

լ ազգի ազատութիւնը խաւարից, ապա ուրեմն պիտի լոյս {գործ} դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի եւ ոչ խ

ադիատորներին (ըմբիշ), որ առաջ միայն ստրուկների {գործ} լինելով, յետոյ հռոմէական բարքի ընդհանուր ապականո

ի ` կարող ենք ասել " թէ ` ինչի այս ձեւը այսպէս ես {գործ} դնում կամ այնպէս ". այդպէս չենք կարող խօսել հազա

ի հետ: Հեղինակը շատ անգամ ազատ է այս ու այն ձեւը {գործ} դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսք

ի տակ է ընկել այդ լեզուն: Սովորական ոճով խօսելով {գործ} դրինք աւերանք բառը, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար ուղի

, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեամբ ողջունել մի ամբողջ {գործ}, որ կատարուած էր որեւիցէ գաւառական բարբառով. պա

, այդ բոլորը մեզ հասկացնելու համար իր բոլոր ջանքը {գործ} է դրել հեղինակը, ո՞չ միայն մաքուր խղճմտանքով, ա

ան այնպիսի թեթեւ աշխատութիւնը, որ առանց ծանր ուժ {գործ} դնելու առաջանում են, եթէ միայն աչքաբաց խնամատարո

ծութեանը առնելու լինինք, որ գրեթէ լոկ մայիս ամսի {գործ} է, եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ

, իր բովանդակ գործի մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է {գործ} դնել ազգային առածներ, ասացածներ: Մենք լիասիրտ շ

տ կան սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ {գործ} են ածւում ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մի քանիսը ոմանք

ութիւնը ուրանալով, նորա հազար տարի որպէս սեփական {գործ} դրած բաղդասութիւնը մերժելը եւ նորա տեղ հինը դնելո

գի կեանքի մէջ առանց այդ կեանքի սեփական ձեւ ու ոճը {գործ} դնելու: Մենք չենք ուզում երկար խօսել այս մասին,

էս է ասում, ես նորան չնմանելու համար պէտք է, որ {գործ} չդնեմ այդ ձեւը, ասել մենք չենք կարող: Այո, մի

կամեցածի պէս կարող է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ {գործ} դնել, բայց բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա

ւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր նոր լեզուով {գործ} կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ցած կը գլորուէր,

նը չունելով, օտարի հացի եւ կեանքի միջնորդութենով {գործ} է կատարում։ Հայոց ազգի մեծատունքը առաւել մեր

, իր ազգի մեծատունքը՝ իւրեանց տուրքովը, պիտոյ է {գործ} կատարեն. մինը առանց միւսին ոչինչ չեն կարող առնել

գիտութիւնները, թող նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ {գործ} է դնում հին եւ մեռած լեզուն սովորելու համար, գոր

ործ է դնում հին եւ մեռած լեզուն սովորելու համար, {գործ} ածէ հարկաւոր գաղափարներ ստանալու մասին։ Չէ պիտոյ

հաւանական է, որ այսուհետեւ եւս միշտ աշխատութիւն {գործ} դնի գտանել եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւու

անչիւր այդպիսի բառի փոխանակ, հայոց հասարակ մարդը {գործ} է ածում զանազան օտար ազգերի բառեր՝ կա՛մ ռուսաց ե

էջ այն բառերը, որոնց փոխանակ պատուելի Նազարեանցը {գործ} է դրել հին բառեր, թող այդ պարոնները իրանք գրեն ա

, որ գեղեցկութիւն խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, եթէ {գործ} է դրւում հին լեզուի իրաւունքը ջատագովելու համար։

բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ {գործ} դնել նորա մետալիօնները։ Բազար որ տանիս, շինական

րը եւ ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, {գործ} դնելով նորան եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի

յո՛, մեր փաստերը երկու խնդրի ընդդէմ եւս կարող են {գործ} դրուել։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն նախընտիր համա

որ իմ միտքը առջեւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ Ես, {գործ} դնելով նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ իմ նպա

մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ {գործ} են կատարում։ Թող նոցա ներքին բազմամասն ճիւղաւորո

ել, որ մենք բնաւ պահանջողութիւն չունինք, թէ մեր {գործադրած} ձեւ ու ոճը աւելի մօտ է կատարելութեան գաղափարին.

նքը, որ բնութեան հետ գործ չունին եւ բնութեան մէջ {գործադրելի} չեն, այս կամ այն կերպարանքով ծալիր ծոցդ դիր, կա

ի է, որ չկամին հասկանալ, թէ մի փոքր թերի, բայց {գործադրելի} ձեւը աւելի նախընտիր է, քան թէ գաղափարական կատարե

եւ սկզբունքից առաջ էր գալիս, թէեւ ոչ դրականապէս {գործադրելի} էր այդ սկզբունքը, այլ ստրկանում է հին լեզուի արտ

վարչության պաշտոնաթող փարիսեցիների, որոնք ի չարը {գործադրելով} մեր խեղճ հասարակության պարզությունը եւ բարություն

ա համար մեծ կշտամբանք է: Մի խոսքով, Անանիան թող {գործադրի} իր ամբողջ ուժը, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի

ւն է ունեցել, այնուամենայնիւ երբեք ճշտութեամբ չի {գործադրուել}: Կան բազմաթիւ օրինակներ, որոնք ցոյց են տալիս,

եղանակների մէջ քանի օրերով ծանրաչափի եւ ջերմաչափի {գործադրութեամբ}, որպէսզի կարելի լինի սահմանել օդի ճնշողութեան եւ

ամենտի դռներում, որ կարողանար ստանալ թերեւս ուժի {գործադրութեամբ} կամակոր տորիների համաձայնութիւնը ազգային երեսփոխա

ետալներով լցրած հողեղէն ամանները եւ սկսեցի փուքսի {գործադրութեամբ} զօրացնել կրակը, որով եւ բարձրացնել ջերմութեան աս

ն ստրկութեան մէջ, եկեղեցական իշխանութեան չարաչար {գործադրութեամբը} հանդէս էր հանում Աւետարանի ճշմարտութիւնը ընդդէմ կ

, զմնացորդն պայմանեալ ճանապարհական ծախուց ի պէտս {գործադրութեան}: Խնդրելով աներկբայ լինիլ յանկեղծութեան իմոյ

գտանել ոճերի սխալ, հայկաբանութեան սխալ, բառերի {գործադրութեան} սխալ եւ, վերջապէս, ուղղախօսութեան եւ քերականակա

նձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական ճշմարտութեան եւ {գործադրութեան} մէջ, ինչպէս Գերմանիայում, այլ միայն ցոյց են տալ

դ բոլոր կարգադրութիւնքը, Կարգի գլխաւոր անդամների {գործադրութեան} համար. այլ մարդերի համար մի անմօտենալի գաղտնիք է

ւմ է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ, ինչպէս հին լեզուի {գործադրութեան} գաղափարը։ Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում,

սովորութիւնը: Շատ անգամ թերեւս այդ բոլորը մնալով {գործադրութեան} մէջ, այնուամենայնիւ տալիս են դարերի. ազդեցութեա

յնպէս ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լեզուի {գործադրութեան} գաղափարը: Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում,

յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք նորա, որպէս եւ {գործադրութիւն} կտակին: Ըստ այսմ եւ ի մասին կտակաւանդութեան հ

այտնեցիք ինձ, ես ճանաչում եմ իշխանութեան չարաչար {գործադրութիւն} այն անզօր մարդերի վերայ, որ Նախախնամութիւնը յանձ

ութեան կողմից չկայ մի խելացի, մի արմատական հնարի {գործադրութիւն}, քաղաքական տնտեսութիւնը կարգի դնելու եւ դուրս տո

ռուց է դարձել. պատճառ, որ նախ եւ յառաջ կեանք եւ {գործադրութիւն} չունի ընկերութեան մէջ։ Երկրորդ՝ իւր մէջ չունի ա

այն աստիճան, որ հարկաւոր կը լինի Սպանիական ճանճի {գործադրութիւնը} " Մեղուի " կուրծքի վերայ, որ, դուրս քարշուելով

եւանքը շատ անմխիթար են, վերաբերութեամբ դէպի նոցա {գործադրութիւնը} որոշեալ ցաւերի մէջ։ Լինդմանը հանգստանում է այժմ

աւելացնելը եւ դ. Դրոշմի խորհրդի մէջ մզեալ իւղերի {գործադրութիւնը} " (երես 222): Ահա այս չորս բաները Պ. Խու

ը եւ յափշտակելով նոցայ զօրացուցին իւրեանց չարաչար {գործադրութիւնը} ազատութեան: Այնուհետեւ մարդիկ ընկան բարոյական

քից բխած չլինելով քու ազգի մէջ անգործադրելի, եթէ {գործադրութիւնը} հասկանում ենք դրականապէս, եւ իրաւունք ունինք այս

տարակոյս ցոյց կը տար Պապական իրաւունքների չարաչար {գործադրութիւնը}, եւ գուցէ դեռեւս կը պահանջէր, որ իսկական Պապակա

թիւնը Տրիդենտեան ժողովի մէջ, պապական իշխանութեան {գործադրութիւնը} արդարացնելու համար, բայց Յիսուսեանների բաղդից այ

դնել եւ ոչ թէ բան գործ շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի {գործադրութիւնը} ՝ հեղումն-հեղման եւ այլն, չպիտի թոյլ տուած, թէե

ն եւ ֆրանսիական կառավարություններն այդ հանգամանքը {գործադրում} են իրենց օգտին: Փաշաների բռնություններից նրանք ի

րին, վերացնելով միաժամանակ մի շարք անձանց կողմից {գործադրուող} ինքնիշխանութիւնը: Կանոնադրութիւնը կազմելուց

իաժամանակ հայտնել, որ այդ միջոցները վաղուց արդեն {գործադրվում} են սերտերյան ջրի հավելումով, որպեսզի ալկալիական

Բայց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ {գործադրւում}, վերին աստիճանի փափուկ մի խնդիր էր այդ. ուղղակի

ները թող մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի գրքի՝ իմ վրա {գործած} առաջին տպավորության: Ես այն ուշադրությամբ կկ

ն մէջ: - Նախ, որ Տէրութեան սահմանի ներսումը {գործած} ապրանքների վերայ, Կարոլոս Բօսքոյի ճարտարութեամբ

Բայց ես իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բոլոր {գործած} մեղքերըս Հազիւ կասեմ պարզ, մեկին: Ես ապրել լաւ

այն այդ ընթացքը, այլեւ բոլոր անօրէնութիւնքը, որ {գործած} էր իւր կեանքում"։ Եթէ այս տեսութիւնը կապակի

առների, եւ այդ պատճառքը էին մեր գործերը: Մինչեւ {գործած} չէինք այնպիսի գործեր, որոնց վերայ արժան էր ուրախ

ջ եւ լիակատար վարքագրութիւնը (біографія)՝ նորա {գործած} քառասուն հրաշքների պատմութեամբ հանդերձ, որոնց իւ

քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բոլոր {գործած} մեղքերըս Հազիւ կ՚ասեմ պարզ, մէկին:

Իւր եղբօրը մի դրօշ, Մետաքսից էր, ազնիւ {գործած}, Ուր երեք գոյն կան որոշ: Եղբայ

այ իր թշուառ ընկերին էր ասում, թէ. " Մենք, մեր {գործած} յանցանքի համեմատ, արժանապէս ընդունում ենք այս փո

է ապա նորա կարծիքը գուշակողների մասին, կամ նոցա {գործած} գերբնական գործերի մասին, - շարունակեց պ. Մարկոս

վ նկարագրելով նորա առաջեւ երիտասարդութեան ժամանակ {գործած} մեղքերը, որ Լուդովիկոսը բոլորովին անձնատուր եղաւ

. Գամառ-Քաթիպայի սրտի վկայութիւնը համաձայն է նորա {գործածած} ՝ Կառամզինի իմաստուն խօսքին, ապա ի՞նչպէս պիտոյ է

ւն սեռական աներեւոյթ եղանակի, որպէս համօրէն ազգի {գործածած}, նոր լեզուի մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ աւելի պատշ

ենք հին հեղինակութեանց մէջ ոչ մի տեղ չենք տեսնում {գործածած} եւ այդ բոլորովին նոր բարդութիւն է. յայտնի է թէ Ա

ինչպէս նաեւ առհասարակ Ասիայի մէջ, ըստ մեծի մասին {գործածական} կերակուրքը են խմորեղէն, որ, մեծապէս զօրացնելով

ական տպարանը բազմատեսակ տառերով: Այդ տպարանի մէջ {գործածական} տառերը սովորաբար են նոր ոճով շինուածք, թէպէտ եւ

ատների թշուառութիւնը: Մի տեսակ ժապաւէն, որ առաջ {գործածական} էր, դուրս ընկաւ սովորութենից, եւ ժողովուրդը դադ

գիտէ, որ Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում {գործածական} զգեստները եւ հագուստները այժմ ոչ ոք չէ կրում, ըս

ր բանը, պատասխանի բովանդակութիւնը։ Այս ձեւը շատ {գործածական} չէ հին լեզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ եղածն էլ

զանազան դիպուածներ նորա կեանքից, նորա խօսքերը եւ {գործածական} զուարճալի առածները. պատմում էինք միմեանց ո՛վ ինչ

կանգնել երկու հազար գոթիական սիւներ, որ այժմ շատ {գործածական} է աշխարհի երեսին, կապել յունական եռանկիւնի կամար

թեան, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց ի լեզու հասկանալի եւ {գործածական} ընկերական կենցաղս: Զարմանամք, թէ ո՞ր ուշաբար

Պ. Գամառ-Քաթիպան հետեւում է Տաճկաստանի Հայոց մէջ {գործածական} է վարջաւորութեանը բացառականի։ Օրինակի համար

րքի բառեր, որ ընդհանուր ազգին դարձել են միօրինակ {գործածական} եւ որոնց գաղափարը մէկ բառով տուող խօսքեր ոչ միայն

: Բացի սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհանուր ազգին {գործածական} դարձած, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին լեզուի մէջ,

տք է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ էր լինում դրանց {գործածել}, բայց մենք, դեռեւս տատանվելով եւ ոչ բոլորովին հ

հին ձեւով իր մտքերը շարադրելու շրջանը եւ սկսել է {գործածել} նոր, վայրի, չմշակված ձեւը. ո՛չ թե նրա համար,

է " Dorema armeniaca " անունով, կարելի՞ է արդյոք {գործածել} իբրեւ անուշահոտություն: Անանիային խնդրում եմ այդ

րէն գրելու ժամանակ աշխատում են ամենայն բառ այնպէս {գործածել}, ինչպէս Կիկերոնն է գործածել, ի՞նչ պատճառով հայե

ն ամենայն բառ այնպէս գործածել, ինչպէս Կիկերոնն է {գործածել}, ի՞նչ պատճառով հայերս ամբողջ ոճեր եւ դարձուածներ

ա վերայ ծծմբային թթւուտ, որ սովորական է կաթի տեղ {գործածել} դժոխքում. իւր ահագին սեւ թաթը կոխեց տակառի մէջ `

էջ չկան այնպիսի տեղեր, ուր կարելի լինէր ժամանակը {գործածել} այնպիսի զուարճութեամբ, որ եւ օգտակար լինէր միեւն

որելուկ գրողներ այնքան սիրահարուած են վեվի տեղ ու {գործածելու} վրայ, որ կրաւորականի անցեալ ընդունելութիւնն էլ շա

ը պահէ: Պահուածի էլ մետաքսը, միայն տան մէջ {գործածելու} համար է. " վատէրը կ՚եփենք կազ կը շինենք, լաւն է

թ 25 ծրարի հետ, որպեսզի ձեզ նամակ գրելու դեպքում {գործածեմ} ՝ առանց ոչ ոքի նեղություն տալու: Հույս ունեմ, ո

Չի ճանաչիլ պարզ աչքով, Միշտ չարաչար կը {գործածէ} Սիրտը լցուած արիւնով. Բայց ես, երկինք

տնելով մի ժանգոտած մկրատ, ձեզ կպատմեն այդ մկրատը {գործածող} կնոջ ամբողջ արդուզարդի, նրա գլխասարքի մասին: Ին

յմանորեն կորոշե հնագույն ժամանակներում այդ մկրատը {գործածող} կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ էր նա, թե թխահեր:

ուած էր ստրկութիւն քարոզողը, մարդը իբրեւ անասուն {գործածողը} "։ - Այո՛, այո՛, այդ ազատ Անգլիան: Բայց

ենք, որոնք հին ժամանակներումը տեղ տեղ երեւում են {գործածուած}. առաւել անհասկանալի կը լինի մեր գրածը եւ կը փառա

ացեալ ըմբռնողութեանց տեղ, բայց երբեմն երբեմն կայ {գործածուած}. եւ մեզ թւում է, թէ յունական լեզուի ազդեցութիւն

To dé telos paraggelias։ Նոր լեզուի մէջ տեղ տեղ {գործածուած} այս ձեւը, օրինակ՝ " գլուխ բանը առողջութիւնն է "

բինզօնի վարքը։ Այդ հետաքրքիր բառը, իբրեւ ածական {գործածուած} անշունչ իրի համար, սխալ է, որովհետեւ հետաքրքիր

, մինչդեռ Ապարան խօսքը (յատուկ առքով) երեւում է {գործածուած}: Երկրորդ, Ապարանը, որպէս այժմ նոյնպէս եւ առաջ

ա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ էլ մշակուած ու {գործածուած} չէ։ Խոստովանում ենք, որ նոր լեզուի մէջ կան թերո

Էջմիածին անունը չկար, կամ գո՛նէ դպրութեան մէջ չէ {գործածուել} ։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպեցին, ստէպ յիշելով Վ

ունները ուղղականում միայն եւ անխտիր ամեն բանի տեղ {գործածուելով}, չունին միւս հոլովները։ Սոցա պակասը լցնում են ա

առին, թէեւ չունի մի քանի բառեր եւ մասնիկներ, որ {գործածութեան} մէջ էին Տաճկաստանի մէջ: Նախիջեւանի լեզուն, որպէ

ուրեմն հարկադրի խոստովանել զանզգուշութիւն իւր ՚ի {գործածութեան} կամայական բառից եւ ոճոյ, այն ինչ մեծի եւ զգուշաւ

նի էին իւր ժամանակին, նկարագրում է անօթները, որ {գործածութեան} մէջ էին այն միջոցներում, եւ զանազան փորձեր եւ նկ

, բայց զանազանութիւնը մեր եւ Ռուսաց մէջ այս բառի {գործածութեան} ժամանակ այն է, որ մերը ունի ներգործական միայն զօ

, եթէ մի քանի գործարան փակուելով, կամ մի ժապաւէն {գործածութենից} դուրս ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ բիւրաւոր գերդաս

նց ապացուցանում են, որ նոր լեզուն ունէր կեանք ու {գործածութիւն} ընկերութեան մէջ։ Եթէ պատահում էր հարցանել դոցա,

ւի մէջ այս " նա նոյն եւ այն " դերանունների տարբեր {գործածութիւնը}, որ շատ դիւրութիւն է տալիս բանի պարզ հասկացողութ

է հանդիսաւոր օրերում հարկաւորում էր անպատճառ խաչի {գործածութիւնը}, ծածկում էին նորան ամենայն կողմից ծաղիկներով այն

համոզելով, թէ ոչ ոք նորանցից լաւ չ'գիտէ թնդանօթի {գործածութիւնը}, որով միմիայն կարելի էր ազատել Չինաստանը զարհուր

ութեամբ կարդացողը իսկոյն կը հասկանայ այս անտարբեր {գործածութիւնը} երկու տեսակ բացառականների։ Ինչպէս մեզ թւում է,

ուրս: Քաղաքացիական լեզուն մենք առաջինը ընդհանուր {գործածության} մեջ մտցրինք գրականության մեջ: Ահա արդեն տասը տար

ից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող եւ՝ նոր լեզուն {գործածության} մեջ մտցնելու մեր սկզբունքին ուղղակիորեն հակասող ս

ռությամբ, իհարկե, օտար բառերից՝ եթե ժողովուրդը {գործածում} է առանց կարիքի եւ առանց խտրության շարադրել նոր լե

՛ւն հրէական բնագրի հետ։ Թովմա Արծրունին այսպէս է {գործածում} այս վկայութիւնը. " որ հանէ զպատուականն յանարժանէ

ագաղից մի մեծ, ահագին շիպի կտոր, պատճառ, նա չէ {գործածում} ճակնդեղի կամ եղէգնաբոյսի շաքար, ձգեց աւազանի մէջ

ստորակէտի փոխանակ բութ դնել, որովհետեւ այլք չէին {գործածում} այդ նշանը եւ երբ Լուկուլլոսը հեռացած էր տէր սատան

ն բառեր ենք առնում հին լեզուից, որ ժողովուրդը չէ {գործածում}, տեղ-տեղ էլ գաւառական բառեր կամ ձեւեր գործ ածում

ոսանքին հետ երթալով՝ յատկացուցիչը միշտ նախադաս է {գործածված} ։ Նոր լեզուի մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, գա

լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից եւ ժամանակներից {գործածվում} էին միայն նրանք, որոնք հին լեզվի համապատասխան եղ

ետեղված է տնտեսական սերմերի կարգում. ի՞նչ բանի է {գործածվում} եւ ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխանն սպասում եմ Անան

ը վերջահոլով տրականի խնդրով կենդանի լեզուի մէջ չէ {գործածվում} ։ Համաձայն ենք, որ գիտնական առարկաների մէջ, ուզ

ր " Հիւսիսափայլը ", նոյն եւ այն դերանունները չեն {գործածւում} հոլովուած։ Մնացել են միայն ուղղականքը, իսկ միւս

քն կենդանի, ունի կառավարել զայնս որպէս հաւատարիմ {գործակալ} Նախիջեւանայ: ա) զի թէ կտակ էր այն, ապա ուր

կտակագիր էր, ուրեմն ինքն անուանելոց էր զանձն ոչ {գործակալ} Նախիջեանայ, այլ կտակակատար իւր ի կենդանութեան իս

առականներից ոչ մինը չունի Եւրոպայում իւր համար մի {գործակալ}, եւ այդ պատճառով ապրանքի գինը Նախիջեւանի մէջ բար

եր սիրելի ազգակիցքը Նախիջեւանի մէջ հաշուատուն կամ {գործակալ} մարդ պահէին գո՛նէ միմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաք

ի մէջ կամ գուցէ բոլոր Ռուսաստանի մէջ, այդ օրագրի {գործակալ} պիտի անուանուի Պ. Նալբանդեանցը: Ի՛նչ լաւ կը լին

երքոյ կառավարութեանս պահելով իբրեւ ի կողմանէ նոցա {գործակալ}, հաւատարմաբար զամենայն եկամուտն ժողովեցից, հարկ

Հայերի աչքով, մի փոքր ի շատէ հարուստ վաճառականի {գործակալ}, դեռեւս իւր երիտասարդութեան ժամանակ ուղարկուած է

որա խօսքը: - Պարո՛ն բժշկապետ, ես բարերար եւ {գործակալ} էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի չէ մնացել իմ շնորհի

լի խոհեմ գտանուելով, հրատարակում է իւր անձը պապի {գործակալ} եւ համաձայնում է հարկ տալ նորան՝ որպէս տէրութեան

պ. Սեթ Հ. Աբգարին, նա Լոնդոն կուղարկի յուրյանց {գործակալին}, եթե այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ, իսկ թե գն

ին իւր յատուկ ձեռքով կոնդակներ գրելուց այս եւ այն {գործակալին} ։ Վեհափառ տէրը ժամանակ չունի ուշ եւ միտք դարձուցա

ի Ասիայից եւ Աֆրիկայից, որտեղ ամենուրեք ես ունեմ {գործակալներ}, սակայն ես այդ չեմ կարողանա անել, քանի տառապում

ցին: " Հիւսիսափայլը " յանձնառու է " Արեւմուտքի " {գործակալութեանը} Ռուսսիայի մէջ: " Արեւմուտքի " ազնիւ հրատարակ

սորա կէսի չափ բերում էին Հնդկաստանի եւ Չինաստանի {գործակալութիւնքը} ։ Այն արդիւնքները, որ ստանում էին Եւրոպայում գտա

բայց ինչ որ վերաբերւում է վաճառականութեան եւ այն {գործական} վաճառականութեան, ես առաւել լաւ գիտեմ, քան թէ "

ւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին նիւթական եւ ամենեւին {գործական} լինելով, հետեւաբար եւ նորա բարբառը չունի այն ձեւ

իան, այո՛, Ֆրանսիան, որովհետեւ Վերսայլը էր այս {գործական}, բայց թեթեւամիտ ազգի պարծանքը: Ֆրանսիացին մի նո

: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ բանի {գործական} ամլութիւնը, ուստի եւ սահմանափակում է առաջադիմութ

տէրութենական կարգադրութեանը եւ Բեկոնի հայրենակցաց {գործական} -էմպիրիկական խորհրդի ընդդէմ: Ինչպէս կուրմարկեան կ

նակութիւնը իրենց բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտնի), {գործական} ճշմարտութեան եւ գործադրութեան մէջ, ինչպէս Գերման

օնից: Նա, ուսուցանելով Ալքիմիա, պարապում էր եւ {գործական} բժշկութեամբ: Մի անգամ հրաւիրեցին նորան գնալ մի վ

տաբար պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ հասարակ լեզուն {գործական} օտար է Հայոց. բայց ի վերայ այսր ամենայնի իրաւուն

միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառիւք ասել լեզուն {գործական} ՝ նորն, հասկանալի ամենայն ումեք, մի երբէք յուսա

ի լծի տակ։ Տեղական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար {գործական} արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բ

ժողովուրդը, անդաստիարակ եւ նիւթապաշտութեան հոգով {գործականապէս} տաշուած ազգի զաւակները, անխորհուրդ եւ տղայական փ

նելու հողը եւս չէ եղած, այսինքն՝ մարդկային ազատ {գործականութեան} հանդէսը: Երկար ու ձիգ քննութեան արժանի խնդիր է ա

իթարութիւն է մեզ եւ անսպառելի աղբիւր մինչեւ ի մահ {գործականութեան}: Մինչեւ այսօր չենք նայած ուշադրութեան անարժա

, որ ասել էինք, թէ ազգութեան տունկը, ինքնուրոյն {գործականութեան} աղբիւրը է գիտակցութիւնը, իսկ գիտակցութիւնը դուրս

վիճակին՝ մեր մխիթարութիւնը պիտի որոնենք անդադար {գործականութեան} մէջ. շարժողութիւնը, ինչ կերպով եւս յայտնուի մար

արը փարատելու եւ նոր ասպարէզներ բանալու մարդկային {գործականութեան} համար։ Այնտեղ Կոլոմբոսը, իւր առաջարկութիւնքը ձե

ը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա եկեղեցու ինքնուրոյն {գործականութիւնը}: Եզր անունի սկզբնատառը, դարաւոր ժամանակներից սկ

, որ բերել է շատ մասներով Մխիթարեան միաբանութեան {գործականութիւնը}, ծածկած ու դրած էին նոյն իսկ սերմերի, նոյն իսկ

ատությունից, որովհետեւ ամենայն մաքուր խղճմտանքով {գործակատար} եմ գտնված։ Խնդրեմ ներեցեք, որ այսպիսի հանձնա

ներս բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ իմ խանութի {գործակատար} մարդիկը, միշտ անհարազատ լինելով, շատ վնասներ էի

սուրբ բան է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ խղճմտանքով {գործակատար} լինել եւ այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է

անալ, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան մէջ, բնութիւնը {գործակատար} է շատ կերպով, եւ թէ բնութիւնը երբէք չէ կարող ենթ

աղաքի մէջ, ուր էր նորա վաճառանոցը կամ գանգատաւոր {գործակատար} երիտասարդը: Սա սկսում է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինա

անի տրեխ: Երրորդ՝ Բէգզադէն ունէր մի սիրական {գործակատար}, որ վերջին ժամանակներում շինել էր իւր հետ մասնաւ

չափով, ինչ չափով կարող է մի փոքրիկ հասարակութիւն {գործակատար} գտանուիլ: Մեք խնդրում ենք այն մարդերից, որ թեթե

նչ վաճառական, կարելի է ասել իւր անունով ` ուրիշի {գործակատար}: Մեծագոյն մասը այս տեսակ վաճառականների հազիւհազ

ակ վաճառականութեամբ թերեւս, եթէ Հայը միջնորդ կամ {գործակատար} լինէր երկու համազօր աշխարհների մէջ, գուցէ կարողա

որպէս մարդ սպանող չարագործ, Այլ որպէս լոկ {գործակատար} մարգերի, Պատահում էր, որ այդ մարդը շատ ան

այն մարդ իւր վիճակի եւ կարողութեան յարմար պիտոյ է {գործակատար} գտանուի. միմիայն հեղինակները ո՛չինչ չեն կարո՛ղ ա

մ էր այս Կօմիտետի իշխանութեանը։ Կօմիտետի գլխաւոր {գործակատար}, պետական Քարտուղար քաջափայլ Պարոն Վլադիմիր Պետրո

ձիր աշխատութեամբ եւ եղբայրական ջերմ սիրով գլխաւոր {գործակատար} գտանուեցաւ այս մեր պատմած բոլոր բաների մէջ։ Գերե

ւնը եւ ժողովրդի առաջեւ հանդիսանում էին մի երեւելի {գործակատար} մատենագրութեան մէջ: - Ես ասում եմ եւ հաստատո

րի հետ: - Անտարակոյս, այո՛: Բժշկութեան մէջ {գործակատար} են ոչ միայն զանազան մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ

, - կոչի՛ր շուտով Գրիգորը: - Գրիգորը գլխաւոր {գործակատար} էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա ձեռքում էին բոլոր

լինի այդ միաբանութեանը, իսկ ինքը՝ Մխիթարը, լոկ {գործակատար} ։ Խաչատուր վարդապետ ասացեալ պապական աբեղան ժա

, զի եմք միմեանց անդամք"։ Այս հիմքերի վերայ {գործակատար} գտանուելով՝ մեր կարծիքը այսպէս է, թէ որեւիցէ մա

մանաւանդ՝ Դուքս Մայէնը, որ այն միջոցին գլխաւոր {գործակատար} էր, Կարտինալ Բուրբօնը թագաւոր հրատարակեցին Կարոլ

ձեռքը յանձնել էր Բէգզադէն 30. 000 մանէթի ապրանք, {գործակատարը} ժամանակ առ ժամանակ հասուցանել է Բէգզադէին 25. 000

ր քեռորդին Բէգզադէի խանութի մէջ ծառայելու համար: {Գործակատարը} գրում է, եւ պատանին յայտնւում է Նիժնիյ-Նովգորոդի

իշներին հետեւեալ պատուէրները: Գանչում է իւր {գործակատարը}, այսինքն՝ տղայի քեռին, եւ ասում է, որ չհամարձ

աշխարհը: Եթէ, որեւիցէ կարեկցութիւն ցոյց տալով, {գործակատարը} խնամ տանէր տղային, այնուհետեւ Բէգզադէն տալու չէր

գալիս է տղայի մօտ սորա քեռին (այսինքն՝ Բէգզադէի {գործակատարը} ) եւ, յայտնելով, թէ երկու օրից յետոյ պիտոյ է մի

ացել էր պարոնից: - Փոյթ չէ, - պատասխանում է {գործակատարը}, - միեւնոյն է, էգուց կը տամ: Այժմ ինձ հարկաւոր

Տղան հանում է եւ տալիս է իւր բոլոր ունեցածը: {Գործակատարը} ստանում է եւ, դէպուղիղ գնալով իւր բնակարանը, ու

լուց յետոյ՝ մի քանի օրից յայտնւում է հաճոյակատար {գործակատարը} եւ խնդրում է տալ ինքեան իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէ

00 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը խոստովանել էր, թէ {գործակատարը} ունէր 2000 մանէթ, այժմ սկսում է քրքրել իւր սատան

բեմն մի պտղունց թաբակ քիթը լցնելով, ասում է, թէ {գործակատարը} ոչ թէ միայն 2000 մանէթ, այլ 2076 մանէթ է ստացել

, ուրեմն դեռ նա պարտական էր Բէգզադէին 76 մանէթ: {Գործակատարը} աղաղակում է այս անիրաւութեան ընդդէմ, բայց լսող չ

ն կանոնն է այս: Երկար ու ձիգ խօսակցութենից յետոյ {գործակատարը}, տեսանելով, որ աւելորդ էր վիճել Բէգզադէի հետ,

Ինչ երկար գլխացաւութիւն առնենք ընթերցողներին։ {Գործակատարը} գնում է, մուշտակը եւ այլ բաները գրաւ դնելով, ճա

ք մտածել չէ այն բաների արժանաւորութեան վերայ, որ {գործակատարը} յանձն էր առել պատրաստել: - Ուրեմն, уплата т

նա. ո՞չ ապաքէն ժողովրդի եկեղեցու մէջ, ժողովրդի {գործակատարը}: Ժողովուրդը դնում է մի մարդ եկեղեցու մէջ, որ նա

ին բոլոր գործերի հաշիւքը: Շտապելով ներս մտաւ {գործակատարը}: - Ի՛նչ շինեցիք գործարանում, - հարց արեց պ

աւական մեծաքանակ արծաթ արաղի համար, - պատասխանեց {գործակատարը}, ստրկական պատկառանքով: - Շատ լաւ, եթէ խօսք

վաճառականութիւնը եւս ունի իւր Մեթերնիկները․․․ {Գործակատարը} պատրաստակամութեամբ յանձն առաւ կատարել իւր պարոնի

րեց պ. Յովնաթանեանցը: - Այո՛, - պատասխանեց {գործակատարը} եւ ձեռքը տարաւ դէպի ծոցը, որ հանէ եւ ցոյց տայ:

նալով չմատուցի մինչեւ այժմ: - Այս ասելով, հանեց {գործակատարը} մի փոքրիկ ծրար եւ տուեց պ. Յովնաթանեանցին:

եւ տուեց պ. Յովնաթանեանցին: Պարոնը արձակեց {գործակատարը} եւ սկսեց կարդալ նամակը, որի բովանդակութիւնը այսպ

մանակներում շինել էր իւր հետ մասնաւոր ընկեր (այս {գործակատարի} եւ Բէգզադէի՝ շատ վաղ ժամանակներից սկսած, իրեարո

Ո՞րտեղից պիտի իմանամ: - Քեզ քաջ յայտնի է իմ {գործակատարի} նիւթական կարողութիւնը, - շարունակում է Բէգզադէն

էին՝ ստանում է անցաթուղթը: Այսպէս վարձատրւում է {գործակատարի} ոչ միայն այնքան տարիների ծառայութիւնը, այլեւ այն

ւթենների վերայ: Մինչդեռ խօսում էր պարոնը իւր {գործակատարի} հետ, ամենայն զգուշութեամբ բացուեցաւ նախասենեկի դ

ադէին: - Այս ի՞նչ պատիւ է, որ ցոյց ես տալիս {գործակատարիդ} հարսնացուին կառքերով, բաներով... - Հը՛մ, դ

ած են շատ կեղտոտ բաներ... ): Ինչեւիցէ: Ահա այդ {գործակատարին} նշանում է մի օրիորդի հետ: Մարդիկ, տեսանելով, ո

էթից 40 կոպէկ պիտի վնասուէր, տալիս է իւր սիրական {գործակատարին}, որի մասին վերեւում յիշեցինք՝ անուանելով նորան

այը: Վեցերորդ՝ Բէգզադէն պատուիրում է իւր մի {գործակատարին}, որ նոյնպէս շատ տարիներով ծառայում էր՝ բերել տա

խնամ տանէր տղային, այնուհետեւ Բէգզադէն տալու չէր {գործակատարին} պատկանած 2000 մանէթը, որ գտանւում էր Բէգզադէի մօ

կատարուած էր վերջին գործողութիւնը, մահի է տալիս {գործակատարին}: Յայտնի է, թէ մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն չ

ր ինչ հանգստացել էր պ. Յովնաթանեանցը, պատուիրեց {գործակատարին}, շտեմարանի պատուհանների կոտրատուած ապակիների տեղ

քը ի՛նչպէս ապա պիտի ստանան իւրեանցը քո մարդ շինած {գործակատարից}: - Բանդը ունի շատ սենեակներ... - Բայց ա

, բայց եթէ չէք ստանում, մի կորուստ չունիք. դորա {գործակատարների} մէջ չէ՛ երեւում մի հաստատ բնաւորութիւն, եւ ինքը

նչին գործողութեան վերայ եւ, խօսակից լինելով նորա {գործակատարների} հետ, անպատուել իմ անձը: Ես բոլորովին համաձայն ե

կատողութիւնք։ Այդ մեծ աշխատութեան եւ բանագէտ {գործակատարութեան} վաստակը վերջաւորւում է երկու գեղեցիկ ճառով, որոն

լ նորան սուրբերի կարգը։ Օրլէանեան Դուքսը իւր {գործակատարութեան} սկզբումը շատ չէր սիրում Յիսուսեան աբեղայքը։ Հայր

Եզուիտների եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդերի {գործակատարութեանը}: Թող նոքա, ինչպէս մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս

նուիրած ձեր ճշմարիտ աշխատասիրութեանը եւ ազգօգուտ {գործակատարութեանը}: Այո ́ երբ սկզբից նախախնամութիւնը արժանացու

ամանակի վախճանը: Երանի թէ ես եւս օգնող լինել այդ {գործակատարութեանը}, նորա համար, որ Հայաստանի ծխեալ աւերակների մէջ

ն, թէեւ դժբաղդաբար այսպէս է եղել մեր հեղինակների {գործակատարութիւնը} մինչեւ այսօր։ Ազգային եղբարք պարտական են նոյնպէս

էր առանց ընդհանուրին։ Տասն եւ ութերորդ դարու {գործակատարութիւնը} ՝ Հայկական դպրութիւնը վերակենցաղելու համար, կատա

մեկնել Վենետիկեան կառավարութեան այդպիսի առատասիրտ {գործակատարութիւնը}, քան թէ այն խորհրդով, որ կառավարութիւնը, տեսան

իմաստուն խօսքին, ապա ի՞նչպէս պիտոյ է մեկնել նորա {գործակատարութիւնը}, որ անհամաձայն է այդ առածին, մանաւանդ այնպիսի գ

կաթողիկոսի նստելովը, նորա [բաց] եւս կըսկսե յուր {գործակատարությունը}: Մեր պատերազմը դադարած չէ, եւ ձերը չէ պիտո դադա

դի Կարապետի Մ[?]աւգեան, որ ի Կալկաթա: Աւետաբերի {գործակատարք} Զենոբ եւ Ռափայէլ Փափազեանք 225 հատ մնաց, Փարիզ,

ւնը յառաջ է շարժւում, տեսանելով, որ նորա անխոնջ {գործակատարքը}, արհամարհելով ամենայն արգելք եւ խափան, աշխատում

ործերը են յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ {գործակատարքը} են բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, թո՛ղ ն

լի մեծ ատելութիւն ունենալով դէպի " Հիւսիսափայլի " {գործակատարքը}, այնքան ուրախացել էր, որ մինչեւ անգամ ոգեւորուե

Օսմանեան անքրիստոնեայ կառավարութեան երեսից, որի {գործակատարքը} կաշառուելով, շատ հեշտ կորուսանում էին մի մարդ մա

Յիսուսեանների ձեռքը, որ ունէին իւրեանց սեպհական {գործակատարքը} ամենայն ծովահայեաց քաղաքներում։ Հօլլանդացիք եւս

յտնի կերպով պարապել այսպես բանի, թեպետեւ առանձին {գործակից} եմ օրագրին, ըստ որում մի մարդու անկարելի է այդ գ

կեր պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ թէ գրով եւ յամենայնի {գործակից} լինել առ ՚ի գիւտ իրաւանց ազգին մերոյ, որ ի Նախիջ

ց Սինօդին ի Նախիջեւան առ ի քննել զգործն ի նորոյ, {գործակից} ինքեան ունելով զնախկին թեմակալ արհին մեր զսրբազան

վ օրագրի մի քանի համարներից տեսանում եմ, որ դուք {գործակից} էք այդ օրագրին։ Ուրախ եմ եւ հոգւով չափ ուրախ, ո

ային մարմնոյ բարոյական կենդանութիւնը պահելու նոքա {գործակից} չեն լինում, Սաղմոսի գուբղաները այս մարմնոյն կենդ

ւրեմն ազգին մէկ հասարակաց տուն, որ ազգի զգացմանը {գործակից} եղող հոգեւորականք այնտեղ ապաստանին, բացի վանքերէ

ակը պիտի ասենք, որ վիճակները եղած հոգեւորականք, {գործակից} են ազգային լուսաւորութեանը, իսկ վանքերինը հազիւ

ան զգացմանը եւ մտաւորական գիտութեան յառաջ գնալուն {գործակից} չեղաւ: Մեր ազգը այսպէս է. տալ չգիտէ, պահանջել

նաւանդ, Նախիջեւանցոց օգտակար էր այս տունը, որին {գործակից} էր մի ազգասէր Հայ: Եթէ շատ ցորեան կամ այլ ապրանք

ծելուց, գիտէինք, որ մեք ինչպէս յառաջ, այժմ եւս {գործակից} էինք այս հրատարակութեան: Ընթերցող հասարակութիւնը

վ եւ գիտութեամբ, իսկ ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ {գործակից} եղան չուառ գաղթականութիւնը կորուստի անդունդը գլոր

մակի տակ գոյացել է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա, որ {գործակից} էր եղել (օգնել էր, содействовавшная) ամենեւին

գուտ ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տանել, եւ ինքը նորան {գործակից} լինելով, հսկէր գործարանի պիտոյքի եւ բարեկարգութե

երբեք յանձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնին աշխատել եւ {գործակից} լինել կարդինալին հեռացն ելու գործարանից այն ամենա

Այս խօսքերին նայելով՝ Փարպեցին 433 թուականներին {գործակից} է Ս. Գրքի թարգմանութեան. ուրեմն, այդ թուականնե

ւնաստանից էլ վերադարձած. որովհետեւ թարգմանութեան {գործակից} լինելու համար պէտք էր, որ նա Յունարէն իմանար, ե

լով Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին եւ երբեմն էլ {գործակից} աշակերտաց անունը տալով, չեն յիշում Փարպեցու անու

ենք միահամուռ մերժում ենք։ Ղազար Փարպեցին ո՛չ {գործակից} է եղել Ս. Գրքի թարգմանութեան, ո՛չ աշակերտ է եղե

վ բանը՝ ո՛ւր կը մնայ Վարդանի ասելը, թէ Փարպեցին {գործակից} է եղել Մեծ Թարգմանչաց Աստուածաշունչը երկրորդ անգա

որ Պերոզի ընդդէմ մղում էր Վահանը եւ որին մեծապէս {գործակից} էին Կամսարականքը։ § 20. Վահանի նուաճումը, ա

կարծիքը ասում էր, թէ Ալբերտոսը ունի մի գերբնական {գործակից}, որ օգնում էր նորան աշխատութեան մէջ, այլեւ յաղթ

ութիւնը, քո միշտ պատրաստականութիւնը յառաջամատոյց {գործակից} լինելու ամէն մի բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը է

եղապետի սպանութիւնքը, այնպէս, որպէս թէ ինքն եւս {գործակից} եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած եւ զարհուրած դ

Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ {գործակից} սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակէ յեօթներ

ու գլխին: Եւ ինչպէ՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը {գործակից} չէ՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. նա չէ՞ աղօթում: Լսեն

էիր քո արդարամտութեամբ դոցայ հետ վարուել, որոնց {գործակիցները} սատահակք էին: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, ասաց նա, ընդհ

մ էր " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատարակողի եւ թէ՛ նորա {գործակիցների} վերայ: §2. Մեզ գրում են, թէ ի՛նչ պատճառով

տ բան եւս չէ կախւում օրագրի հրատարակողից կամ նորա {գործակիցներից}. երկիրը շատ անգամ բուսուցանում է դալար ծիլեր, բ

սափայլի " բամբասուած լեզուն, նորա հրատարակողի եւ {գործակցի} բամբասուած ձեւ եւ ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպ

ատիւ ընկեր Յովհաննու վարդապետի Բեկնազարեանց... {գործակցութեամբ} պ. Յակոբայ Կրճիկեանց հոգեկից բարեկամին Այվազովսք

րակ ազգին, չենք տեսանում մի ծառ, որ ազգը միաբան {գործակցութեամբ} տնկած լինէր, եւ ազգային եղբարց կծու, բայց ճշմար

ատարուի հասարակաց ձեռքով, հասարակաց հոգու միաբան {գործակցութեամբ}. բայց ուր իշխում է եսականութիւն, այնտեղից հալած

ւ թէ ամենայն բան կարելի էր յառաջացնել չար ոգիների {գործակցութեամբ}: Միշտ պարապում է խեղ եւ խելառ բաներով, գիծեր է

ժմ վհկական արարողութեամբ, չար ոգիների - փերիների {գործակցութեամբ} պիտի տեսաներ նորայ պատկերը կամ ուրուականը, մի ջր

իւնքը յայտնեն միմեանց, որ այս հասարակաց փոխադարձ {գործակցութեամբ} լեզուի գործը առաջ երթայ։ Բացի սորանից, վեվի

ան հոգւոյ յղացեալս եւ ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց {գործակցութեան} յաջողակ մանկաբարձութեան առաջնորդականին մտաց, սխա

ապէս հաւատացած լինելով կախարդութեան եւ կախարդների {գործակցութեան} չար ոգիների հետ, այնքան վախենում էին այդ կախարդ

եւ լուսերը ոչ բարձր են ամպերից եւ ոչ առանց երկրի {գործակցութեան} [են] առաջանում: Բնութիւնը, ինքը, ոչ թէ մի լոկ

դախ օրագիրը, առանց կարօտելու վերացական անունների {գործակցութեանը}, առանց կարօտելու քնքուշ Մուզաների գործակցութեանը

գործակցութեանը, առանց կարօտելու քնքուշ Մուզաների {գործակցութեանը}, ողբում ենք անդադար օբսկուրանտների թշուառ գլուխը

մինչեւ անգամ բոլոր աղախինքը գիտեն առանց սատանայի {գործակցութեանը}. բայց բոլորից գերազանցը այն է, որ նա բոլոր ամու

ո՛չ Աֆրիկայում կարո՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց նոցա {գործակցութեանը}, եւ թէ շատ Յիսուսեանք մարտիրոսական մահով կնքեցին

նուելու էր, որպէս թէ մեք, հեռանալով հրատարակողի {գործակցութենից}, դադարել էինք աշխատելուց եւ թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժ

" վերջանալուն եւ թէ՛ մեր հրաժարուելուն այդ օրագրի {գործակցութենից}: Շատ անգամ սաստիկ ցանկութիւնքը ձգում են մարդս մի

խի կարօտութիւն մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ Մխիթարի {գործակցութենից} ։ Մխիթարը դատարկ դուրս գալով իւր յոյսից, որ ունէ

է, այս տեղ հինգ զգայարանքների աստիճան առ աստիճան {գործակցութենովը} քննւում է պատկերի բոլոր մանրամասնութիւնքը, եւ վեր

ո՛չ արդիւնքը եւ ո՛չ ծախքը, որովհետեւ չկայ միաբան {գործակցութիւն} մի ազգային բանի մէջ. ամենայն մարդ համարում է իւր

հական դպրոցին, առանց մէջ բերելու հոգեւոր մարդերի {գործակցութիւնը}, քանի որ կանգնեցնելու չէ մի այդպիսի աշտանակ լուս

իւնը, տեսանելով " Հիւսիսափայլը ", տեսանելով մեր {գործակցութիւնը}, կարո՛ղ է վկայել մեր ասածի ստուգութեանը: Թշ

միջապէս ազգը, առանց դիմելու դէպի հոգեւոր մարդերի {գործակցութիւնը}, ըստ որում, ինչպէս քանի անգամ ասած ենք, նեղ է

Հօլլանդայի մէջ, այլեւ մեր կաթողիկոսների կիսասիրտ {գործակցութիւնը} նոցա հետ, չէին կարող խոստանալ մի լաւ ապագայ հայկ

էր կարելի վաւերական կերպով ցոյց տալ Յիսուսեանների {գործակցութիւնը} Դամիէնի հետ, բայց ամբողջ Ֆրանսիայն, չ'նայելով ա

" լուռ մնալու չէ գալոց տարու մեջ Ձեր ազգասիրական {գործակցության} մասին օրագրի հետ, ճանապարհ տալով նորան Ձեր բարձր

, ուրեմն Ձեր առաջեւ բացվում է այժմ աշխատության եւ {գործակցության} հանդեսը: Ես հույս ունիմ, որ մեր բարեկամք ամե

րության, որին ձեռք զարկի, հուսալով մի միայն Ձեր {գործակցության} եւ ազգի համակրության վերա: Ինչ որ գործի հանգաման

րիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժան էր {գործանաւորել} եւ լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւորութեան: Բառիւս

ամանակ միայն ազգը օգուտ կը քաղէ մեր վաճառականների {գործառնութենից}, երբ սոքա միջնորդ լինին Հայոց ընդհանրութեան եւ Ե

Սորա պատճառն եւս այն էր, որ ո՛չ հոգատարքը, ո՛չ {գործավարը}, ո՛չ խորհրդականը, ո՛չ գլխաւոր պաշտօնատարները եւ

շտօնից: Առաջին տհաճութիւնքը բացուեցան եւս առաւել {գործավարի} գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրեանց վերջին ճիգն գործ

զանց կեղծաւորութեամբ նա պաշտպան էր հանդիսացել այն {գործավարին}, որի մասին վերեւում ասացի, թէ իւր պաշտօնը անար

լինելու հոգատարների հետ: Ամէնից առաւել զայրացողը {գործավարն} էր, որ իւր անվայել գործերի համար պէտք է զրկուէր

ամբ տանջուելով ինքը եւ տանջելով բոլոր սպասաւորք ի {գործատան} մէջ: Շերամապահ Ինձ քաղցր է ասել, գոչեց նա

նաւեր, հիմնարկել հարկաւոր եւ օգտակար ֆաբրիկայք, {գործատներ} եւ պտղաբեր այգիներ, որոնց յառաջանալուց յետոյ կար

դ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բանի {գործարան}, բացի աղիւս եւ կղմինտր շինելու ախոռներից եւ փոսե

, որ, ընկերութիւն կազմելով, բանային մի օրինաւոր {գործարան} այդ բանի համար: Ամենայն ինչ ձեռնտու էր դիւրագին

բայց ամենայն մարդ հասկացաւ, որ ընդունակութիւն եւ {գործարան} ունէր հասկանալու եւ մտածելու, եւ այդ չարախօսութի

ուին: " Հիւսիսափայլը ", որպէս մի բարոյական {գործարան}, պարտակա՛ն է պաշտպանել իւր ազգը եւ եկեղեցին:

ում ենք, հարո՞ւստ է անգլիական ազգը, եթէ մի քանի {գործարան} փակուելով, կամ մի ժապաւէն գործածութենից դուրս ըն

որոնց զլացել էր դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ {գործարան} չունէին իւրեանց խելապատակի մէջ հասկանալու եւ կշռե

լխով ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի խելապատակս գուցէ {գործարան}, մտաց, ընթացակից լինին յաւիտենական ծերունւոյն:

զմութեան պատրաստութեամբ, ինչպէս մի հրովարտակների {գործարան}: Այդ ժողովների մէջ ժամանակի մեծ մասը անցնում է,

մանակ ժողովրդի ձեռնտուութեամբ բաց արեց մի մետաքսի {գործարան}, որի արդիւնքը պէտք է գործ դրուէին Յիսուսեան աբեղ

տք է չառաջանային դոցայ թիւր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ {գործարան}, դու խաղալիք ես եղել այդ անբարոյական մարդերի ձեռ

կան խօսքերով աղաչում էր հեզահոգի վերակացուն սորան {գործարան} ընդունելու, ասաց " Թո՛ղ ձեր խօսքը լինի, սակայն

ժամանակից դու ինքդ կ՚ասես. " թէ այդ մարդը ո՛չ թէ {գործարան}, այլեւ դահճանոց տանելու արժանի չէ"։ Ահա՛

անց կարդինալի գիտութեանը չէր: Քննենք ինչպէս սորա {գործարան} մտանելու պատճառը, նոյնպէս եւ նորա հրաժարման: Այ

ով: Առաջին. իւր անմիտ փառասիրութեամբ: Սա, երբ {գործարան} կը գար, ուշադրութեամբ կը նայէր, որ տեսանէ, թէ

բարոյականութեան, որ իւր կողմից նոյնպէս ծնող է եւ {գործարան} սոսկալի եւ սարսափելի յանցանքների։ Մեր խօսքը այս

ր ականջ ունի լսելու, թող լսէ, ո՛վ որ հասկանալու {գործարան} ունի խելապատակումը, թո՛ղ հասկանայ։ Բեր այժմ

ելոյն սրբոյ անմիտ անուանելոց, խափանեալ դադարեսցէ {գործարան} տպագրութեան հարիւրամեայ ժամանակաց եւ այն առանց քն

աց եւ ըստ աշխարհաց: Լեզու չէ՛ր այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ {գործարան} եւ հնար՝ որով բաւական էր մտածողն զխորհուրդս իւր

, շինեալ եւ մշակագործեալ հեղինակացն ջանիւք իբրեւ {գործարան} ազգային լուսաւորութեան: Այս էր առաջին պահանջելին

ղովուրդն եւ զամենայն գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ {գործարան} լսել զգանգատ նորա զհինն լեզուէ, զհին հեղինակաց,

, հեշտ կարելի է ընկերովի բանալ մի փոքրիկ թելքաշի {գործարան}, ուր ամէնի թելերն էլ քաշուէին: Թել քաշելը թէեւ

750. 000 արծաթ ռուբլու, որտեղ մանուֆակտուրայի եւ {գործարանային} արտադրության մասը կազմում է շուրջ 5. 500. 000 արծ

ազմում է 2. 089. 084: Իսկ մանուֆակտուրային եւ {գործարանային} գործվածքների ընդհանուր արժեքը, ըստ պաշտոնական տե

ատություն կազմելով Նախիջեւանի մանուֆակտուրային եւ {գործարանային} գործվածքների շրջանառության, գտնում ենք, որ նրա

վելի քան երկու միլիոն բնակիչների միջին թվից: {Գործարանային} եւ մանուֆակտուրային գործվածքների արժեքը, ասացինք

ական գործունեության շատ հետաքրքիր հարաբերությունը {գործարանային} բանվորների նկատմամբ, որոնք նույնպես մտնում են Ռո

պիտո է մնա անմահ, բայց այս անմահությունը դարձյալ {գործարանավոր} մարմինների նման տեսնվում է հաջորդի մեջ եւ ո՛չ թե

սանք, իբրեւ բնության այլ մարմինները (իմանում եմ {գործարանավորք}, corpora organica) ենթարկված են բնության առհասա

, նորա բամբակեղէն ապրանքի գործարանքը փակւում են, {գործարանատերքը} սնանկանում, եւ անգործ մնացած բիւրաւոր գործաւորքը

ւղղակի վարձկան է գործարանատէրերին, իսկ միւս մասը {գործարանատէրերի} հետ միասին՝ վարձկան այն վերասաց մօնօպօլիստների,

մօ՞տ է: Վաճառականների մի մասը ուղղակի վարձկան է {գործարանատէրերին}, իսկ միւս մասը գործարանատէրերի հետ միասին՝ վարձ

ւմ է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը: Վաճառականը կամ {գործարանատէրը}: Ուրեմն, շահը վաճառականի կամ գործարանատիրոջ մօ՞

կամ գործարանատէրը: Ուրեմն, շահը վաճառականի կամ {գործարանատիրոջ} մօ՞տ է: Վաճառականների մի մասը ուղղակի վարձկան է

աղալիք է իւրեան ապրանք տուող մեծ վաճառականի, կամ {գործարանատիրոջ} եւ կամ միջնորդի ձեռքում: Զօրութիւնը նոցա մօտ է,

րպէս մի հանք կամ մի եգիպտական մումիա, այլ որպէս {գործարանաւոր} էակ յառաջ էր գնում իւր կերպարանագործութեան մէջ:

ցնել իւր զօրութիւնքը եւ ազգութեան տունկը որպէս մի {գործարանաւոր} էակ, այլ հանքերի նման, առանց ներքին զօրութեան,

լիս մի այնպիսի կենտրոն, արարչի ձեռքից դուրս եկած {գործարանաւոր} մարմինների մէջ, ուր ժողովուած են բոլոր մարմնեղէն

չպէս այժմ, ցոյց էին տալիս իւրեանց մէջ, որպէս մի {գործարանաւոր} էակի մէջ կեանք եւ շարժողութիւն, արդեօ՞ք, արեգակ

ց, եթէ պատմութիւնդ անուն պարտի անշուշտ ունել ըստ {գործարանաւոր} մարմնոց նախ քան զամենայն զնիւթ, զկերպ, զգործարա

նս եւ առ հասարակ զկազմած, յար եւ նման կազմութեան {գործարանաւոր} մարմնոյ, որպէսզի նիւթն, ունելով զկերպ, գործարա

րանաւոր մարմնոյ, որպէսզի նիւթն, ունելով զկերպ, {գործարանաւորեսցի} եւ ի ներքուստ աճեսցի անսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց,

ւն անհնար է երեւակայել առանց ձեւաւոր, յուսալի եւ {գործարանաւորուած} ընկերութեան: Այս համակարգութիւնը, իր բովանդակու

եան, չկայ լուսաւորութիւն: Ազգի դպրոցը է այն {գործարանը}, այն արգանդը, որ յղանում է ազգի գալոց սերունդը

անի հետեւանքին: Հազարաւոր խանութներ, հարիւրաւոր {գործարանը} եւ բիւրաւոր գործաւորքը մնացին դարձեալ անգործ, ան

պրելու, թէ ոչ, քանզի չգիտէ, թէ պիտի շարունակէ՞ {գործարանը} իւր գործը, որ եւ նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շ

ւում են. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը, ե՛ւ {գործարանը}, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը լինին նորան: Ոյ

առաջին շրջանը մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը {Գործարանը} երբեմն յաջող, եւ երբեմն անյաջող կերպով իւր ուղղո

ազգի բարեբախտութեան վերայ միայն մտածող, որպէսզի {գործարանը} սոցայ հոգաբարձութեան տակ իւր կարգով յառաջ գնալով

ի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ ասում, խեղճ {գործարանը} իւր կարճատեւ, խռովալից շրջանի մէջ գրեթէ բազմաթիւ

ռնակութիւն: Այսպիսի կերպով գործ յառաջ կ՚երթա՞ր: {Գործարանը} բարեկարգութեան մէջ պահելու, եւ այդպէս օգուտ տառա

ասաւորելով: Այն ժամանակը պէտք է արդիւնաւոր լինէր {գործարանը} եւ ցոյց տար իւր պտուղքը: Պապի արժանաւոր գործերից

անից եւ նոցայ պաշտօնը յանձնեց արժանաւոր մարդերի: {Գործարանը} առաւել արդիւնաւոր առնելու եւ նորա անունը բարձրացն

ալի համար մի ընդարձակ ասպարել է բացւում այս տեղ, {գործարանը} իւր իշխանութեան տակ ձգելուց յետոյ, յղանում է նա

հետեւ բոլոր բաները մեծ փոփոխութեան տակ ընկան, եւ {գործարանը} ստացաւ մի այլակերպութիւն, որ շատ հեռու էր հիմնադ

ն այն ազգասէր անձի հետ - ինձ ասաց նա: Այնուհետեւ {գործարանը} բոլորովին կորցնում է իւր խորհուրդը եւ շեղուելով հ

պիսի անարգամիտը: Ինչպէս երեւում է սորա դէպի {գործարանը} ունեցած առնչութեններից, սա ինքն կամ եկել է նորա

ալը իւրեան ձեռնտու մարդ համարելով, սորան մետաքսի {գործարանը} բերեց: Սորա բոլոր գործն էր լրտեսութիւն առնել եւ

որա հրաժարման: Այս ամեն տեղափոխութիւններից յետոյ {գործարանը} նմանում էր մի մեծամարմին նաւի, որին պակասում էր

ղեակ էին, ապա այսքան չարիք յառաջ գալու չէին: Եւ {գործարանը} իւր ներքին եւ արտաքին բարեկարգութիւնը պահելով, մ

ժառանգել - չարաչար սխալուէր են: Որովհետեւ {գործարանը} իւրեանց ձեռք առնլով, ո՛չ այլ ինչ չեն մտածել, բա

ո՛չ մի հատուցումն չստանալով, վերադառնում են դէպի {գործարանը}: Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ սէրը դէպի ն

էպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ, թէ այս անցքից յետոյ {գործարանը} ի՞նչ եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտա

ութեան չափը. տեսա՞ր, թէ դոքա այն մեծ խորհրդաւոր {գործարանը} ինչպէ՛ս խաղալիք էին շինել իւրեանց վատթար կամքին:

ուսումնականի, միտքը չի զարթիլ, նորա մտածութեան {գործարանը} չի վառուիլ եւ Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու նոր դու

ես թէ դադարում են ներգործելուց: Աչքը, տեսողական {գործարանը}, համարեա թէ սառչում է, եւ այն րոպէին նորա վերայ

այից, չէ հասանում դէպի ուղեղը․ ականջը, լսողական {գործարանը}, նոյնպէս, եւ եթէ առաջինը կամ երկրորդը հասուցանե

ւողները նայում էին կանանց վերայ որպէս մի ծննդարար {գործարանի} վերայ, որ զինուոր էր պատրաստում հայրենիքի համար

՛ք բիւրաւոր ընտանիք, որոնց մի անդամը գործելով մի {գործարանի} մէջ եւ ստանալով շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում է

դէմ զինուորուող վարդապետների պիտոյքի համար: Այդ {գործարանի} մէջ եղած անցքերը ահա պատմեմ քեզ երեք շրջանով: Գո

նի մէջ եղած անցքերը ահա պատմեմ քեզ երեք շրջանով: {Գործարանի} առաջին շրջանը մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը

գնում մի բարեբարոյ մարդու հոգացողութեան տակ: Այս {գործարանի} պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ

է յառաջացել, որ նոքա խելօք մարդիկ չեն եղած, որ {գործարանի} խորհուրդը լաւ հասկանային եւ այնպիսի վատթար կիրքեր

պիոյ հռչակաւոր գործարաններումը, եւ նորան յանձնեց {գործարանի} վերակացութիւնը: Նա սկսաւ նոր կարգեր հաստատել, ա

որհուրդ, Հռոմէական եկեղեցու եռապսակ պապ դառնալ: {Գործարանի} գրագիրը եւ խորհրդական անդամը, պապի մեռանելուց յե

ւթիւնը պղտորելու համար, ասում էր, թէ վերակացուն {գործարանի} հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա արծաթը գործ է դնում

աց այսպէս. թէպէտ առաջին անգամը ես քեզ ասացի, որ {գործարանի} հոգատարքը պարտ են քեզ օգնական լինել, բայց սուտ է

ւխ տանել, եւ ինքը նորան գործակից լինելով, հսկէր {գործարանի} պիտոյքի եւ բարեկարգութեան վերայ, իսկ հոգատարները

փիլիսոփան: Քեզ փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալու համար {գործարանի} մասին, ես երեք շրջանի մէջ ամփոփեցի նորա անցքը:

շրջանի մէջ ամփոփեցի նորա անցքը: Առաջին համարելով {գործարանի} հիմնադրութենից մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը. եր

աժարուիլը. երկրորդը եւ երրորդը ահա՛ ըստ կարգին: {Գործարանի} երկրորդ շրջանը մինչեւ վերջին վրդովեցուցիչ անցքը,

ր անձն էր, յիսուսական չէր, շատ հարկաւոր մարդ էր {գործարանի} համար, եւ թէ նա մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական ժող

, եւ ճշմարտախօսութեան իւր համազգիների համար: Եթէ {գործարանի} հոգատարքը չլինէին, նոր վերակացուն, կարծու՞մ ես

ուշադրութեան տակ ձգէր, եւ ամենայն ջանքով աշխատէր {գործարանի} դէպի վատը տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա յի

տեղ կարգելու մի վատահամբաւ մարդ, խայտառակութիւն {գործարանի} անուանը, եւ նախատինք նորա երանելի հիմնադրի սուրբ

օրինաւոր կերպով հանդիպեցաւ սորան: Այնուհետեւ նա {գործարանի} սեամի վերայ ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա չկա

եւ անկարգ մարդերի մէջ. գեղեցի՜կ նահատակութիւն: {Գործարանի} հոգատարքը, որ առաջին անգամը այսպիսի պատուով եւ գ

էր նախկին վերակացուին, եւ որին հարստացրել էր նա {գործարանի} արծաթով: Բոլոր ծառայողները, գործարանի հիմնադիրը

րել էր նա գործարանի արծաթով: Բոլոր ծառայողները, {գործարանի} հիմնադիրը եւ պաշտօնատարքը մէկ էին դարձել եւ սա մէ

ելի է գուշակել, շատ յարմար են եղել, չի առնուէին {գործարանի} ներքին իրողութենների մէջ, որոնց ամէնեւին անտեղեա

ատելութիւնը դէպի ինքը, չարանում է եւ հրամայում է {գործարանի} դուռները փակել այն կէս գիշերին նոցայ դէմ: Սոքա ա

ւն ցոյց տուեց հաշուապահը, որ տակաւին գտանւում էր {գործարանի} մէջ: Սա կարողանում էր մի հարուածով գետնին զարկել

դէպի երկինք էր բարձրանում, նոցայ հառաչանքն անգամ {գործարանի} պատերը դղրդում էին, բայց շատ անզօր գտանուեցան շա

գացողութիւնքը եւ կարողութիւնքը կենդրոնանալով մտքի {գործարանի} մէջ, ուղեղի վերին կիսաբաժինների մէջ, միւս ջղերը

քուն երազ եւ ո՛չ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին {գործարանի} երեւութացեալ հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ գրելով ի

սում են, որ ներկարարի կարասներ ունի իւր բարեկամի {գործարանի} մէջ եւ ամբողջ տարին տասներկու տակառ է փոխում զանա

ւն, - պատասխանում է Յիշատակարանը: Ուրեմն քո {գործարանի} կարասները չունին նիւթերի պակասութիւն եւ դու հարկա

, ասելով ` թէ նա յիսուսական էր, նա հաւատարիմ չէր {գործարանին} եւ թէ այդ մեծ գործերը նորա խելքի բանը չէին, եւ ո

: Սորա բոլոր գործն էր լրտեսութիւն առնել եւ ոչ թէ {գործարանին} ծառայել: Հասակաւ բաւականին փոքր էր, անախորժ կեր

արակաց օգտի վերայ մտածող անձն էր, շատ յարմարաւոր {գործարանին}: Հռոմի մանուկներից շատերը սորա ձեռնտուութեամբ գի

: Ապա թէ ո՛չ, նա այնպիսի մարդ չէր, որ կարողանար {գործարանին} օգուտ բերել բացի վնասից: Երրորդ հոգատար Սոր

կարգեր հաստատել, արտաքսեց բոլոր անհմուտ մարդ կը {գործարանից} եւ նոցայ պաշտօնը յանձնեց արժանաւոր մարդերի: Գործ

իս գիշակեր գազանները, որս ճարելու: Սա կամենալով {գործարանից} հրաժարեցնել այն մարդիկը, որոնք ճշմարտասիրութեամբ

աշխատել եւ գործակից լինել կարդինալին հեռացն ելու {գործարանից} այն ամենահարկաւոր մարդը, եւ նորա տեղ կարգելու մի

ետեւ երկու շաբաթից յետոյ, նորան եւս դուրս արեցին {գործարանից}: Այս կարդինալի խորամանկութիւնն էր, որ հետ ձգելո

եւ որոշւում է նորա բարոյական օգնականի հրաժարուիլը {գործարանից}: Այն օրը երեկոյին նա շատ սրտաշարժ ոճով խօսում է

ղերի վերայ շինել տներ, խանութներ, շտեմարաններ, {գործարաններ} եւ ամենայն բան, որ ցանկալի էր նոցա, իւրեանց ծախ

քէն այդ ծառը ունէր իւր մէջ պտուղ բերելու ընդունակ {գործարանները}, ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւերուած ու պակասած չէ նոր

00. 000 գումարի, ուրեմն՝ բոլոր մանուֆակտուրային {գործարանների} համախառն եկամուտը: Նախիջեւանը յուրաքանչյուր տարի

ր շատ հետաքրքրական կլիներ իմանալ մանուֆակտուրային {գործարանների} բոլոր բանվորների թիվը. հավանորեն, այդ մասին որե

նայի բանվորների ընդհանուր թիվը, ապա իմանալով այդ {գործարանների} արտադրանքի ընդհանուր արժեքը եւ այն բաժինը, որ վե

ւնը ընկնի, այն ժամանակ ի՞նչ պիտի լինին անգլիական {գործարանների} եւ գործաւորների վիճակը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստ

է մեծ վաճառականին, զանազան միջնորդական տուների, {գործարանների} եւ ի վերջոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից

այլ հանքերի նման, առանց ներքին զօրութեան, առանց {գործարանների}, միմեանց վերայ բարդելով կուտակելով եւ նորա միաւո

ռնէր, առանց շաբաթներով ապրելու: Իսկ միւս ներքին {գործարանների} կաթուածահարութիւնը, եթէ ոչ պիտի սպանէին իսկոյն,

ութիւն: Մարդկային կազմուածքը բաղկանում է զանազան {գործարաններից}, որոնք մեծ յարակցութիւն ունին միմեանց հետ. նոցա

անիք։ Բացի ոսկու, արծաթի, կտաւեղինների անհամար {գործարաններից}, Պարագուայի մէջ ունէին ձուլարան, ուր շինում էին

առաջանում էր արիւնի անկարգ շրջանառութենից սեռական {գործարաններում}: Ես ընդունում եմ յարգելի բժիշկների վկայութիւնը,

գէտ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, թէ սեռական {գործարաններում} արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը ի՛նչ կերպով ծանրացնո

քաջահմուտ մարդ, որ կրթուած էր Եւրոպիոյ հռչակաւոր {գործարաններումը}, եւ նորան յանձնեց գործարանի վերակացութիւնը: Նա

նի պահպանութիւնը նորա արդիւնքիցն էր կախ: Այսպիսի {գործարանում} ծառայող անձինքը պէտք է լինէին լուսաւորեալ, անփառ

ութիւն, որ շատ հեռու էր հիմնադրի մտքի խորհրդից: {Գործարանում} ծառայող բոլոր արժանաւոր անձինքը ողբացին վերակացու

ակացուին եւ թէ ինչպիսի՛ մարդ նորա փոխանորդ կարգեց {գործարանում} ը: Այն եւս իմացա՞ր, թէ ինչպէ՛ս շատերը եւ պաշտօն

նում այժմ: Սա թէպէտ այժմ անպատուութեան մէջ է այն {գործարանում}, իւր ճշմարտասիրութեան եւ հաստատ նախնական կրօնի հ

ին վերեւում ասացի, թէ իւր պաշտօնը անարժանութեամբ {գործարանում} ու պահելու համար, ամեն ոխերիմ թշնամի էր նախկին վ

ապելով ներս մտաւ գործակատարը: - Ի՛նչ շինեցիք {գործարանում}, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: - Ինչպէս հ

դուք շատ լաւ իմանում էք այս գործերը: Աշխատաւորքը {գործարանում} անձնատուր են մեզ, ընդունողը արդէն յաոաջուց պատրա

րաքանչիւր ոք կամելով իւրեան սեփականել առաջին տեղը {գործարանումը} եւ նորանով մի կշիռ ունենալ ժողովրդի մէջ: Իհարկէ

րից մինը եւս այս էր, որ քաջ իմանալով, թէ մինչեւ {գործարանումը} մի բարոյական, լուսաւորեալ, եւ ազգասէր անձը չկար

ընթացքի վերայ, մի այնպիսի մարդ կարգեց վերակացու {գործարանումը}, որին հոգով չափ ատում էր Հռոմայ ժողովուրդը նորա

ժողովրդի տրտնջանքին եւ դժկամակութեանը, այլ նորան {գործարանումը} վերակացու կարգեց, երկու մարդ եւս նորան օգնական տ

ւն, կարծու՞մ ես թէ կարող էր այնքան կեանք ունենալ {գործարանումը}, ինչքան ունեցաւ: Հռոմի ողջ ժողովուրդը նորա դէմ

իշ բաների մէջ: Սա լինելով խորհրդական անդամ {գործարանումը} եւ ունենալով այնտեղ մեծ կշիռ եւ տեղիք կարդինալի մ

պետի ոսկերքը: Արդէն պապի նոյնիսկ մահուան օրին նա {գործարանումը} բազմաթիւ պաշտօնակիցների մօտ խօսում էր այսպէս. հո

դ լինէր, այնքան բաներ տեսանելուց յետոյ, չպէտք է {գործարանումը} ծառայութիւն յանձն առնուր: Երկրորդ, լաւ իմանալով

էի քեզ ասելու, որ սա մէկ մարդ եւս վարձել էր, որ {գործարանումը} անցած բոլոր գաղտնիքը իւրեան հասուցանէ: Երկրորդ հ

ալ եւ նոցայ միջնորդութեամբ հոգատար կարգուիլ պպապի {գործարանումը}, մի փոքր փառք գտանելու համար ռամիկ ժողովրդի աչքո

Նոքա կամեցել են միայն սնափառութեամբ կշիռ ունենալ {գործարանումը} ծառայելով: Այսպիսի գործերումը, ուր պարունա

րողացան ` փախան, եւ որոնք չկարողացան ` պահուեցան {գործարանումը}, որ իւրեանց վերջին աղէտքով մի սրտաշարժ տեսարան կ

ւթեան եւ մարդկային ազատ մտածութեան թշնամիք դարբնի {գործարանք} են բացում՝ անտանելի ծանր շղթաներ պատրաստելու եւ

ի մէջ՝ Լիոն քաղաքում, նոյնպէս փակուեցան մի քանի {գործարանք}, գործաւորներին հանդիպեցաւ գրեթէ նոյն ճակատագիրը

է ֆրանսիական ժողովուրդը, եթէ մի քաղաքում մի քանի {գործարանք} փակուելով, մի ահագին բազմութիւն գործաւորների կը

տակ։ Պապական զանազան կարգերը (ordo) նախանձաւոր {գործարանք} էին կամ, այսպէս ասել, ընտրութեան անօթք՝ այս գա

, մինչեւ կերպարանագործւում էին կուրծքի եւ սեռական {գործարանքը}, մինչ արիւնը առատութեամբ վազում էր մարմնի դէպի ա

... Հրաւիրում ենք կեղծաւորները շարել իւրեանց {գործարանքը} եւ արդարացնել Բէգզադէի գործերը, որ պիտի նկարագրե

զարկ տալ մեքենային, մինչ նա, խորտակուած եւ նորա {գործարանքը} ՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, չունէր այն ամբողջութիւնը

ող բամբակ տալ Անգլիային, նորա բամբակեղէն ապրանքի {գործարանքը} փակւում են, գործարանատերքը սնանկանում, եւ անգոր

նց վերայ հիմնւում են նորա ձեռագործութիւնքը, նորա {գործարանքը} եւ նորա մեքենաները: Ասացինք վերեւում, թէ մ

տուգապէս կամին պարապել վաճառականութեան: Նոյն այն {գործարանքը}, նոյն այն մեքենաները, որ կարող են ներգործել Եւր

, ուղեղի վերին կիսաբաժինների մէջ, միւս ջղերը եւ {գործարանքը} ասես թէ դադարում են ներգործելուց: Աչքը, տեսողակ

ակ, զորպիսին զգամ ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհական {գործարանօք}, ապա եւ լուսաւորութիւն միջնորդութեամբ օտարին լեզ

, օրական աշխատող, վարձկան մշակներ են, ծառայ եւ {գործաւոր}: Այդ միլիոնաւոր բազմութեան միջից այն մարդիկը, ո

քանի շիլլինգ, ապրում էին որպէս եւ իցէ. այժմ այն {գործաւորը} դարձած իւր չքաւոր ընտանեաց մէջ, չէ կարող եւ այն

ր հող, ապահովել է իւր կեանքը, մինչդեռ անգլիական {գործաւորը}, որ ապրում է այսօր, չգիտէ թէ վաղը պիտի հնար ուն

այսպէս, դնենք, թէ խօսում ենք մի այդպիսի դժբախտ {գործաւորի} կամ անհող երկրագործի հետ: - Կը գամ, - ասու

ոմ՝ բիւրաւոր։ Աղաչում ենք ամենակալ Տէրը սրտացաւ {գործաւորներ} ուղարկել, որ խնամով խլէին այդ փուշերը, որպէսզի

ժամանակ ի՞նչ պիտի լինին անգլիական գործարանների եւ {գործաւորների} վիճակը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստրկութիւնը վերնալ

ովրդի հող չունենալուց: Բայց այժմ, բիւրաւոր {գործաւորների} այս ներկայ թշուառութեան մէջ, աւելի սաստկանում է

ի քանի գործարանք փակուելով, մի ահագին բազմութիւն {գործաւորների} կը դատապարտուի դէպի մուրացկանութիւն... Չէ՛, հար

մի քանի գազ, ամենեւին պիտակաբար, միմիայն թշուառ {գործաւորներին} օգնելու խորհրդով: Ստորագրութիւնք բացուեցան, այո

քաղաքում, նոյնպէս փակուեցան մի քանի գործարանք, {գործաւորներին} հանդիպեցաւ գրեթէ նոյն ճակատագիրը, ինչ որ Լոնդոնո

թող այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ անգործ եւ յուսահատ {գործաւորներին} եւ ասի. " Եղբա՛րք, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ

վնաթանեանցը: - Ինչպէս հրամայել էիք, տուեցի {գործաւորներին} հարիւր քառասուն փուդ արճիճ... - Սաստիկ պատ

պատկառանքով: - Շատ լաւ, եթէ խօսք դուրս չգայ {գործաւորներից}, ոչ ով ոչինչ չէ իմանալու: Այնքան կլայեկի մէջ հա

արանատերքը սնանկանում, եւ անգործ մնացած բիւրաւոր {գործաւորքը} ՝ օրական հացի կարօտ եւ վերջին յուսահատութեան մէջ

ողութիւն: Մեր աչքի առջեւ են բիւրաւոր անգործ {գործաւորքը}, որ տանջւում են սովից եւ վերջին ճիգն են թափում՝

աւոր խանութներ, հարիւրաւոր գործարանը եւ բիւրաւոր {գործաւորքը} մնացին դարձեալ անգործ, անհաց, անտուն եւ անտէր:

ութիւն եւ այս չափ միայն: Այսպէս եւ այն խեղճ {գործաւորքը}, իբրեւ շնորհք, ստանալով մի քանի շիլլինգ մի անգա

իակատար երեսփոխան պատգամաւորաց, ակն ունիմ, եթէ {գործդ} այդ անկցի ընդ մանրակրկիտ քննութեամբ կամ Ձերոյին վ

ի չի արժէր, Գլխիդ հազար գիրք ժւղովել՝ բանդ {գործդ} ձգել անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ ամեն օր՝ նո

ալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս լեզուաց եւ չէ անօգուտ {գործդ} մանաւանդ վասն Ռուսաց, որ կամիցին ուսանիլ զլեզու

ւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր իմ {գործեալ}, թող թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց:

մբ Այվազովսքի վարդապետին: Ի 6 սեպտեմբերի մուտ {գործեալ} ի սուրբ աթոռն Էջմիածին, ՚ի վաղիւ անդր, այն է յ7

նիկս " կը " եւ յաւելու, թէ այդոքիկ խժականք էին. {գործեալ} է դորա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ նորա իրագործեալ

եւ պատուելիքդ այդոքիկ միով միաբանական հոգւով գուն {գործեալ} ճգնէին հաղորդել զժողովուրդն գիտութեանց, տալով զա

աց՝ դատապարտութեան լինին պատճառը, ոչ միայն որոց {գործեալն} էին, այլեւ կցորդ զառաջնորդս մեղանացն կացուցանեն

ունակում է յուր մեջ մի խնդիր, որ կարելի էր միայն {գործել} երկար ու շատ ծանոթութենից հետո: Չնայելով այս անհ

սանելով այնտեղ, կսկսենք քրքրել եւ վերահասություն {գործել} այդ բաներին եւ եղած կամ գտանված կայքի եւ գույքի մ

մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ: Ի մուտ {գործել} իմ ի Լոնդոն, անդէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տ

ց Ծանօթութիւն Զհարկաւորելոյն, մինչեւ ցմուտ {գործել} իմ ի Լոնդոն, յայտնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ:

րդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմա գուն {գործել} աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, յորում երեւեսցին

կ հետեւյալ օրը մտադիր էր զինված ուժերով հարձակում {գործել} պառլամենտի վրա: Ինչ էլ որ լինի, այնուամենայնիվ

իավոր, մասնակի հարցերում կարող եմ եւ մեծ սխալներ {գործել} ՝ թող նկատողներն ուղղեն: Ներկա միջոցներով այժմ հ

էի գրել եւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ {գործել} էր իմ վերայ Պ. Յովհաննիսեանի " Նոր Քնար Հայաստան

արտասուելի դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք էր {գործել} դարձեալ " Մեղուի " 37 համարում: Բայց այդ յօդուած

եղած: Այս գործողութիւնը այնպիսի վատ տպաւորութիւն {գործել} էր մինչեւ անգամ տաճիկների վերայ, որ փաշան, Պայծ

ապը, նմանելով իւր հօրը, սկսում է անպիտանութիւնք {գործել} ։ Սուրբ Ներսէսը յանդիմանում է նորան: Պապը բարկաց

որպէս թէ իմ ներկայութիւնը այդպիսի տպաւորութիւն էր {գործել} քո վերայ: Առաջին անգամ տեսանում եմ ես մի մարդ,

րա պատշաճի գաղափարքը երկար ժամանակ ազդեցութիւն են {գործել} եւրոպական պալատների վերայ: Ես տեսայ այն ապար

, որի վերայ չէր կարող ժամանակը նոյն ազդեցութիւնը {գործել}, ինչ որ ուրիշ բաների վերայ, այդ բանը... էր ճշմ

հարների երեսից. գ) Դպրոցից յառաջ հոգաբարձութիւն {գործել} օրինաւոր ազգային դաստիարակներ պատրաստելու համար.

լինել, որ հազիւ պիտի կարողանայ մշակել, շինել, {գործել} եւ վաճառել այն, ինչ որ դուրս է բերում գետնից նոր

, որ դուք յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշակել եւ {գործել} ձեր բաժին ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ գրաւ դ

նակիչքը հաւասար իրաւունքով ազատ են իւրեանց բաժինը {գործել} եւ մշակել, քանի որ գտնւում են այն գեղում կամ այն

որ ժողովուրդը հող չունի, եւ ուր որ ունի, չկամի {գործել}: Նա թողում է դաշտը եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղ

այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը յղանում է մարդը, {գործել} է, այնուհետեւ, թէ չէ գործել, մեր համար անբարոյ

ը յղանում է մարդը, գործել է, այնուհետեւ, թէ չէ {գործել}, մեր համար անբարոյական է, որովհետեւ եթէ օրէնքը

մեծ բարոյական (ի հարկէ դէպի լաւը) յեղափոխութիւն {գործել} իւրեանց հասարակութեան մէջ, բայց մի աններելի թուլ

ր Նախիջեւանը, էր պատշաճաւոր կերպով վերահասութիւն {գործել}, թէ ինչպէս է մինչեւ այսօր ստանալի գոյքի վիճակը,

ապաստանարան, ուր կարելի էր ամենայն անօրէնութիւն {գործել} անպատիժ: Եւ եթէ այդպէս պատահի, ձախողակի, այնու

ցությանը մոտենալու ձգտումով հանդերձ, ենթադրում է {գործել} ինքնուրույն, շրջահայացորեն վերաբերվելով լեզվի ըն

սնակից առնել ընթերցող ազգը այն տպաւորութեանը, որ {գործել} էր մեր վերայ այն գիրքը. մի խօսքով՝ հրապարակաւ յ

ակ այնպիսի բաներ, որ զգալի ազդեցութիւն կարող էին {գործել} ընթերցողների վերայ։ Հասարակութիւնը, շատ անգամ ձ

ով, որ այդ ուրիշը պատժից վախենալով չպիտի յանցանք {գործել} Յայտնի է, թէ այս վարդապետութիւնը, եթէ հատուցում

կաների թակարդի մէջ բռնուելով օրինական սպանութիւնք {գործել}, միթէ այս աւելի հաւատարիմ գրաւական չէ՞ ընկերութե

ց ստեղծուելով հնար չունի յանցանք յղանալ, յանցանք {գործել}, եւ նոյն սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամ

ժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք էք {գործել} դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել էք ականատես

ստութեամբ: - Անզգա՛մ... եւ ի՞նչ կարող էիր {գործել}... ես յաւիտեան վերջացնում եմ իմ թագաւորութեան

կուրծքը, քա՛ւ լիցի, եւ իւրեանց ձեռքով մանած ու {գործել} տուած բեհեզեայ շապիկը եւս տեսանելու չէիր, եթէ պա

խիղճ ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել բարին եւ չարը, {գործել} մինը եւ հեռանալ միւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց ե

էին. նոքա իւրեանց ցեղով մի օր մի խելօք բան չէին {գործել}. մանաւանդ երկու հազար մանէթը Նախիջեւանի հասարակ

ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ գուն {գործել} ցուցանել զեռանդն արգասիրութեան: Հեղինակք առ մեզ

է, որպէս ասէ պարոն Էմին, զի առիթ ետուն նմա գուն {գործել} որդիական սիրով հնոցն մերոց... ի մի ժողովել, ե

Լօյոլայն, հարկադրելով իւր աշակերտներին միեւնոյնը {գործել}, ինչ որ ինքը գործել էր իւր անձին հետ, կարողացաւ

վ իւր աշակերտներին միեւնոյնը գործել, ինչ որ ինքը {գործել} էր իւր անձին հետ, կարողացաւ երեսուն օրի մէջ չքաց

ւրս էր հանում նորան չափից ու սահմանից, շատ անգամ {գործել} էր տալիս անխնայ գործեր։ Նա, ինչպէս չէր նմանում

փով կանեփ կամ բամբակ, որ պարտական էին մաքրել կամ {գործել} նորանցից զանազան պաստառներ մի շաբաթուայ մէջ։ Երե

աւանդ այնպիսի անցքեր, որ կարո՛ղ էին տպաւորութիւն {գործել} Պարագուայեցիների երեւակայութեան վերայ եւ տնկել նո

կառակորդ։ Կամենալով ջնջել այն տպաւորութիւնը, որ {գործել} էր նորա ճառը, գրեցին ճառի պատասխանը հայհոյանքի ե

էր կարելի մտածել, որ իւր սեպհական կամքովը որոշած {գործել} էր այս յանցանքը։ Խելագարութիւն եւս չ'նկատուեցաւ

բայց ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որի անդամներից մինը {գործել} էր այդ յանցանքը. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ դատ

իրաւունքի պաշտպանութիւն: Ոչ ոք չէ կարող յանցանք {գործել} առանց ուրիշի իրաւունքը յափշտակելու. ոչ ոք չէ կար

ճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է {գործել} ։ Եթէ ցանկալի եւ հոգով չափ ցանկալի է նոր լեզու

մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ աւելացնել՝ {գործել} -գործվիլ, որովհետեւ շատ անգամ հին կրաւորականը կամ

որանով, որ բայի լծորդութեան արմատը ունի իր մէջ՝ {գործել}, դառնալ, թողուլ, հաշտիլ, որոնք իրենց ծայրի տա

ճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է {գործել}: Օ՜հ, եղջերաւոր յիմարութիւն: Ներկայ եւ կենդանի

ութեան է արժանի եւ ոչ ներողութեան, նա յանցանք չէ {գործել}, որ ներողութեան կարօտի, նորա աշխատութեան էական

ը մեր սիրելի ազգակցաց, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է {գործել} մեր վրայ: Դոցանից մեծագոյն մասի, Տաճկաստանից կա

թէ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում նիւթերի եւ թէ՛ {գործելի} կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ հիմնւում են նոր

յր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր {գործելոյ} ի Լոնդոն, յայնժամ կառավարութիւնն հնդկական ինքնին

լ ազգին զհացն կենաց, եւ զոր ինչ գործ ինքեանց կար {գործելոյ} յօգուտ սեփական ազգի], թողին [գործելոյ, ո՞վ ամօթ

նքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի], թողին [ {գործելոյ}, ո՞վ ամօթոյ ազգիս, օտարազնեայց ոմանց, Բազըլեան

եծին Ներսիսի ի սուգ անմխիթար: Զկնի ապիրատութեանս {գործելոյ} երանելին Մեսրոպ թողու լքանէ զքարտուղարութեանն պաշ

տս զսերմն բարի, ջուր տալ եւ սնուցանել առ պտղաբեր {գործելոյ}, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելո

մակագրին, բարւոք կառավարեալ ըստ խղճի մտաց, գուն {գործելով} աճեցուցանել ըստ ամենայն կարի եւ յամի 1824 վախճանե

գէթ աշխարհի լուսաւորութիւնը, մի փոքր ազդեցութիւն {գործելով}, միաբանեցնէ Հայերը մի ազգօգուտ ամենահարկաւոր գոր

Երեւակայեցէ՛ք բիւրաւոր ընտանիք, որոնց մի անդամը {գործելով} մի գործարանի մէջ եւ ստանալով շաբաթը մի քանի շիլլի

ս Խալիպեանի, զրկեաց զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն {գործելով} ճոխացուցանել զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրո

ւթիւն փոխելով, Բաքոսի տաճարի մէջ զոհաբերութիւն է {գործելով}, եւ աստղկեան մոլութեններով երկար ժամանակ պարապել

ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մէջ նոյն աղաղակը {գործելով}, որ պատճառում է մի գերան, ջրի մէջ ընկնելու ժամա

: Վարդ-խաթունի խօսքերը մի անորոշ տպաւորութիւն {գործելով} Աղուանեանցի վերայ, կարծես թէ խելքին նստում էին.

րանը, երբ դուռը բացուեց, այս ձայնը տպաւորութիւն {գործելով} նորա ջլերի վերայ, ետ բերեց նորա զգայութիւնը: Նա

րծութեան, կերպաւորէ զձայն մտախորհութեանն՝ զգալի {գործելով} լսելեաց եւ ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ պատասխանելոյ հ

լիբեանին կամ տեղեկացեալ իրաւանց կամ անիրաւութեանց {գործելոց} կամ ի Խալիբեանէ, կամ ի պատգամաւորացն, այլ թէ յօ

ն ստորագրեին 400: Այդ պարոններն իրավունք չունեին {գործելու} հասարակության անունից եւ նրանք, իսկապես, հայտնե

եմ, ահա, հրապարակով, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը {գործելու} են անդադար, եւ, չնայելով սուտ ազգասէրների, օբս

յլեւ հոգեւորականք, ուստի եւ նոքա եւս ազգին համար {գործելու} պարտական են: Բայց այսպէս չէ. ազգի ուսումնական զ

ործ, իհարկէ՝ զզուելով նորա անպիտանութենից, որի {գործելու} ժամանակը համարել էինք մեր կեանքի ամենաերջանիկ րոպ

ստեղ է խնդիրը, երկրագործի համար երկիր է հարկաւոր {գործելու}, որ Անգլիոյ մէջ չունի հասարակ ժողովուրդը:

ի ունենայ մի որոշեալ քանակութիւն հողի մշակելու եւ {գործելու}: Եւ այս իրաւունքը պիտի տեւէ այնքան, որքան նա կա

ացիք պիտի վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու եւ {գործելու} իրաւունքը ձեռք բերելու համար, քանզի ինքեանք վաճա

չունենալով, իսկ միւս կողմից, առանց արգելքի հողը {գործելու} եւ արդիւնաւորելու իրաւունքը անկողոպտելի պահելով,

նորան արեւելեան Հնդկաստան օրինաւոր վերադասութիւն {գործելու} համար: Մի այդպիսի պարոնի ճանապարհը կը լինի Նախիջ

ծոյ պատկեր է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը {գործելու} եւ դեռեւս լցուելով ամենայն տեսակ մոլութեններով աս

րի չէ կարելի հաճոյանալ առանց մի քանի զրպարտութիւն {գործելու}, առանց մահապարտ լինելու... Այժմ եւս կան մարդի

մ կամ այնինչ բանի հասնիմ, այսինչ բարեգործութիւնը {գործեմ}. բարոյականութեան եւ հո՛տը անգամ չկայ այստեղ, որ

յը միայն ներգործականի եչը ինի փոխվելով, օրինակ՝ {գործեմ} -գործիմ, բայց նոր լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պի

գրել գործ եմ, մեղանչ եմ, եւայլ եւայլն, այլ թէ {գործեմ}, մեղանչեմ, եւ այլն։ Բայց այն պարոնները մեզ կար

մանակով եւ այլն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն, իսկ {գործեմը} բայ է եւ ցոյց է տալիս անելու գործողութիւնը առաջին

նձու հերքեալ զկանոնս սուրբ վարդապետաց ընդհակառակն {գործեն}, որոց տէր Յիսուս յանաչառ դատաստանի իւրոյ դատիսցէ

ում է այն ամեն մարդոց, որոնք նոյնտեսակ գործեր կը {գործեն} ։ Համարձակւում եմ յանդգնութեամբ այս էլ ասել, եթէ

ոքա իրաւունս ունին այսպէս վարելոյ զի իմաստութեամբ {գործեն}, իսկ ազգ մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր

ն Վիեննայի, որք առանց յաջ եւ յահեակ նայելոյ գոլն {գործեն} գէթ թարգմանել զԳերմանական բառ: առանց զուգակշիռ ո

ս, բայց այս գիրս ստացածովդ իսկույն տնօրինություն {գործես} փող հասուցանելու, հիմնավոր պատճառը կիմանաս մյուս

ընկալցի նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր {գործեսցէ} զանդաստան մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հասկանալ եւ տառապի [մ

ռքը էին մեր գործերը: Մինչեւ գործած չէինք այնպիսի {գործեր}, որոնց վերայ արժան էր ուրախանալ, մի սուտ եւ երե

նալու այն մարդը, որ ունէր ստուգապէս ուրախացուցիչ {գործեր}: Ուրեմն, սիրելի՛ ընթերցող, մեք քո հետ ասենք մի

ղ գտանուած ազգայինքը շատ դիւրավառ են դէպի այսպիսի {գործեր}, որ յետոյ շիջանում են շուտով՝ չլինելով հնարք պա

ցու հետ, կատարում է վաճառական աշխարհում մեծակշիռ {գործեր}: Այս երկու ընկերակիցքը ունին վաճառական տներ Փարի

րտակա՛ն է նորա հրաշագործութիւնքը պատմել: Այնպիսի {գործեր}, որպիսիք օր ու ցերեկով գործւում են Բէգզադէի ձեռք

է Բէգզադէն, արդեօք չունէի՞ն ինքեանք եւս այդպիսի {գործեր}, արդեօք ապականուած չէի՞ն նոյնպիսի կամ եւս աւելի

ախօս գիտութիւնը աւելի ծաղկած է այսօր եւ աւելի շատ {գործեր} է կատարում, քան թէ սորանից հինգ հարիւր տարի յառա

ւթեան մի մասը գնաց. քանզի կէս գիշեր էր: Այսպիսի {գործեր} կարո՛ղ էին մեծապէս վնասել նոր հիմնուած թատրոնին:

Եւ փրկում է դիպուածներից Մարդկութեան կեանքի {գործեր}: " Չկայ մի գործ պատահական, Մա

անուն կրել կամեցողը, պարտ է իւր խորհրդին համեմատ {գործեր} ունենալ, եւ իւր անձը բոլորանուէր ընծայել ազգին,

քը վերաբերում է այն ամեն մարդոց, որոնք նոյնտեսակ {գործեր} կը գործեն։ Համարձակւում եմ յանդգնութեամբ այս էլ

յտնի է, որ ես շատ անգամ կատարել եմ եւ աւելի ծանր {գործեր}, այս պատճառով ոչինչ տարակոյս չունէի իմ յառաջադիմ

աշխարհին խայտառակէ: Դնենք, թէ ես չունիմ այնպիսի {գործեր}, որ կարողանային երկիւղ կրել կոմսի յարձակմունքից

գործերը։ Ո՞ր գործերը. մի՞թէ պապերը անվայել {գործեր} էին գործում, մի՞թէ Աստուծոյ անմեղանչական երեսփոխ

ներից, այո՛, թարգմանեցին ու տպեցին նոքա զանազան {գործեր} հին ու նոր Եւրոպական լեզուներից, եւ այսպիսի թարգ

համար։ Այս հնարների կարգումն են շատ դատապարտելի {գործեր}, որոնց մէջ մանաւանդ այն, որ ձեռք էին բարձրացնու

ից ու սահմանից, շատ անգամ գործել էր տալիս անխնայ {գործեր} ։ Նա, ինչպէս չէր նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին

չպէս Պապի խիղճը չէ տանջում, այլ ներում է այսպիսի {գործեր} կատարել. ողջին յայտնի է, որ նա, դուրս տալով ex

րի զօրութենով կարող էր ունենալ այսպիսի առեւտրական {գործեր}, կալուածներ ստանալ կամ կորուսանել նորանց առանց Գ

դուռեն դուրս գնալու ժամանակ չունիմ. համալսարանի {գործերը}, " Թափառական Հրեայի ", օրագրի եւ վերջապես սրբազ

Թափառական Հրեայի ", օրագրի եւ վերջապես սրբազանի {գործերը} այնպես են արել իմ դրությունը, որ համարյա թե ամեն

ու այս մասին հոգաբարձություն առնես: Սրբազանի {գործերը} մի կտրողական ընթացք չունեցան մինչեւ այժմ, օրըստօ

նավարությունը եւ ուրախ եմ, որ անտես եղած ազգային {գործերը} այժմ Ձեր հոգաբարձությամբ կարող են արժանապես ընթաց

հետ, որ բաց դատաստային լինելով (открытый суд) {գործերը} կարոտ են երկու կողմից փաստաբանների պաշտպանության

երպ հավատալ չեմ կարող, բայց ո՞վ գիտե ղրանց ինտիմ {գործերը}. թերեւս Անանիան պատասխանե այս հարցերին: Ինչպե՞ս

ենք ցենզ չունենք. հասարակության վերաբերյալ բոլոր {գործերը} վճռում են ընդհանուր ձայնատվությամբ - par suffrage

լ: Ինչո՞ւ փախչենք լուսի տակ քննելուց մեր ազգային {գործերը}, ինչո՞ւ սիրենք խաւարի վարագուրով ծածկել մեր վէրք

իւր զաւակներին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող իւր {գործերը} եւս յարմար ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապ

, իւր անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ {գործերը} ։ Նա պիտի սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնա

փի հետ, գնացել է Հնդկաստան: Տե՛ս Նախախնամութեան {գործերը}. անցեալ տարի ո՞ւր էր, այժմ ուր, Հնդկաստանում՝

նում նոցա կողմից: Եւ Պ. Իսահակեանցից ջատագոուած {գործերը} այդ մեծատունների, որ մեզ յայտնի չեն, այն ժամանա

երով, որպէս սոսկալի սրբապղծութիւն, դատապարտուած {գործերը} են յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակ

եթէ չկային մեր մէջ ուրախացուցիչ նիւթեր՝ մեր բարի {գործերը}: Առհասարակ, տօները բերում են իւրեանց հետ մի պայ

անց օրինաւոր պատճառների, եւ այդ պատճառքը էին մեր {գործերը}: Մինչեւ գործած չէինք այնպիսի գործեր, որոնց վերա

հետ ասենք միմեանց եղբայրաբար, թէ ինչպէս էին մեր {գործերը} անցեալ տարում. արդեօք այնպէ՞ս, որ հանգիստ խղճմտ

րս չբերել Յիշատակարանիս մէջ Պ. Բէգզադէն կամ նորա {գործերը}: Այդ իրողութիւնը, ահա, Պ. Բէգզադէն համարել է

թինը մինն է արժանաւոր բանաստեղծներից, եւ թէ նորա {գործերը} արժանացած են լուսաւորեալ աշխարհի համակրութեանը,

ուսաւորեալ աշխարհի համակրութեանը, բայց Լամարթինի {գործերը} առաջին հարկաւոր բաները չեն մի ազգի համար, որի մա

զարկած մինչեւ այժմ չտպուած Հայոց հին հեղինակների {գործերը} իւր ծանօթաբանութեամբ եւ մեկնաբանութեամբ տպելու:

ծանօթաբանութեամբ եւ մեկնաբանութեամբ տպելու: Այս {գործերը} տպւում են " Շար Հայ մատենագրաց " մակագրութեամբ եւ

ճմտանքները եւ մի փոքր մտածեն՝ լա՞ւ են արդեօք այն {գործերը}, որոնց մասին դատապարտւում է Բէգզադէն, արդեօք չո

ը շարել իւրեանց գործարանքը եւ արդարացնել Բէգզադէի {գործերը}, որ պիտի նկարագրենք եւ որոնց համար ուրիշ յարմարա

ցանել նորանց հասարակաց ժառանգութիւն: 2. Այն {գործերը}, որոնց անունները միայն հասել են մեզ, իսկ ինքեան

յս բանին նուիրուած առաքեալների ձեռքով, այն բոլոր {գործերը}, որոնց անունը միայն մեզ հասած լինելով գիտենք:

նք Պ. Խուդաբաշեւի առաջեւ մեր ազգային հեղինակների {գործերը} եւ խորհուրդ ենք տալիս նորան մի փոքր ուսումնասիրել

էս վճարէ. չվճարել իւր ժամանակին չէ կարող, առանց {գործերը} դադարեցնելու: Բայց այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ իւ

ւթիւնը ամենայն ժամանակ զգալի չէր, մանաւանդ, եթէ {գործերը} մի փոքր յաջող էին։ Իսկ այժմ՝ դրամական կամ առեւտ

մանակ մեզ մօտ լինէր ու խնդար, Մեր քաջաբաղդ {գործերը} ՝ գովելով ուրախանար. Թէ նորանում տեսնէինք հ

մոռցաւ իւր չուելը, որ հանգչէ վրանում, Հարց {գործերը} աստղ հաշուելով ` անդադար երգում. Այստեղ ին

աթ. Ընդհանուրի չափից է կախ Ողջ աշխարհի {գործերը}. Մի մարդ ազնիւ եւ կամ խարդախ Կշռի չէ

եւ հազար սահի դար: Քո երկնաշունչ մեծ {գործերը} Յաւիտեան պիտի ծաղկեն. Անթառամ է քո պ

Խախտեցին նոքա մինչ ցայսօր իսպառ։ Սոցա {գործերը} չէր մեզ բաւական, Սատանայ բնութեամբ, մի մար

գործը եւ պաշտօնը է քննել եւ դատել հոգեւորների այն {գործերը} միայն, որ ուղղակի վերաբերութիւն ունին դաւանաբանա

ռճեանի կարկատած աստուածաբանութեամբ եկեղեցականների {գործերը} պահւում են Կրօնական ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ ե

ար կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ ասել երկդիմի {գործերը} եւ ընթացքը, միւս հոգեւորների վասակութիւնը, որոն

ջ գրուած են ամենայն տարի աշխարհի երեսին պատահելու {գործերը}, արեգակի եւ լուսնի խաւարումը՝ իւրեանց գուշակութ

ութեան, որ պախարակում էր Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ {գործերը} եւ նկարագրում էր ամենայն ինչ մաքուր խղճմտանքով։

կան ամօթ դատապարտում են ապականութեան անքրիստոնեայ {գործերը} ։ Զարմանալին այս է, որ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք

ւտում եմ, տեսանելու մարդերի անարժան եւ արժանաւոր {գործերը}, որ աւանդեմ պատմութեանը: Ես մարդկութեան անկեղծ

եամբ խանգարած եւ անհաւատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան {գործերը} վաղուց յայտնի էին ամենեցուն, բայց որովհետեւ կարդ

ան էր, նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ {գործերը} նորա խելքի բանը չէին, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շա

տմութիւնը, այն անաչառ դատաւորը, քննէ վատթարների {գործերը} եւ վրէժխնդիր լինի նոցայ: Երբ մարդկութեան ապագայ

հ ստացաւ սա այնքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ սա իւր {գործերը} կարգի դնելով, ստիպեց նորան, մնաք բարեաւ ասել:

ացնում: Բոլոր ժողովուրդը գիտէ նորա կեանքը, {գործերը} եւ ուրիշ յանգամանքը, որ եթէ գրուին, մի հատ գիր

լի հոգուն, եւ քաջ իմանալով նորա ծածուկ եւ յայտնի {գործերը}, միշտ պէտք է հեռի փախչէր նորանից, եւ այդ մեծ պա

ոքա էին կարդինալին գրգռողները դէպի այն ազգակործան {գործերը}: Եթէ հանգուցեալ պապը չլինէր, դու կարծո՛ւմ ես,

տակ մտանել: Որ ազգն եւս տեսանելով նորա անձնուրաց {գործերը} եւ նահատակութիւնքը, կանգնեցնէ նորա գերեզմանի վեր

նեայ պսակ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի վերայ եւ նոցայ {գործերը} բարձր ի գլուխ կպանծան պատմագրութեան մէջ: Երբ այս

քննել մարդկութեան ապագայ սերունդը, եւ թո՛ղ դոցայ {գործերը} դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց ես շատ

նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքական {գործերը} դեռեւս խանգարուած են: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի

նը շատ մեծ էր, որպէս թուրքի դիւանում, պատերազմի {գործերը} որոշելու մասին: Սատանան վազում էր Աստարօտի քամակ

արց արեց դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս են քեզ յանձնած {գործերը}: - Շատ լաւ են, Ձեր մռայլութիւն, իմ գործեր

ործերը: - Շատ լաւ են, Ձեր մռայլութիւն, իմ {գործերը} երբեք այնպէս ծաղկեալ վիճակի մէջ եղած չեն, ինչպէս

ինձ: Մարկոսը, որ չէ ճանաչում ինձ, որ չգիտէ իմ {գործերը}, իմ սիրտը, իմ հոգին եւ ուղղութիւնը, որին մի մա

յստեղ: Նա բաւական միջոց յառաջ վարելով իւր պարոնի {գործերը} այս քաղաքում, իհարկէ ոչ առանց անձնական օգտի, վե

ութիւն չէ, յափշտակութիւն չէ, այլ յառաջ է բղխում {գործերը} օրինաւոր եւ խելացի կերպով յառաջ վարելուց: Դնենք

ցական բան է, որով ամենայն մարդ արդարացնում է իւր {գործերը}: - Այո՛, եւ գողերը եւ յափշտակողքը կամին հաւ

յո՛, իմ պարոն. բայց դուք շատ լաւ իմանում էք այս {գործերը}: Աշխատաւորքը գործարանում անձնատուր են մեզ, ընդո

ջ ներգործական է իմ ձայնը եւ վճիռը. երկրորդ, ձեր {գործերը} վերջ չունին. երրորդ, մեր դուստրը ամառանոցում աւ

ամենում ենք նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ նորա {գործերը} եւս գործէինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը ճանաչէ այս ս

նա Աստուծոյ պատկեր է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ {գործերը} գործելու եւ դեռեւս լցուելով ամենայն տեսակ մոլութե

րպէսզի նոցա աչքը չկարողանայ տեսանել պապականութեան {գործերը} ։ Ո՞ր գործերը. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր է

կարողանայ տեսանել պապականութեան գործերը։ Ո՞ր {գործերը}. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր էին գործում, մի՞թէ

գրեցին ըստ մեծի մասին հինգերորդ դարու հեղինակների {գործերը}, որքան կարողացան ժողովել եւ ձեռք բերել։ Մխիթարե

Հռովմի պապին։ Ահա գերապատիւ Չամչեանը եւ նորա {գործերը}. գրում է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու իրաւ

հին եւ նոր աշխարհների մէջ։ Բայց կործանուած Կարգի {գործերը} եւ ուղղութիւնը կենդանի էին աշխարհի երեսին։ Պիոս

գնալ Սպանիա, որ կարգի դնեն այնտեղ հասարակութեան {գործերը} ։ Իգնատիոսը երկիւղ կրելով, թէ մի՞ գուցէ այս երիտ

արախը։ Սոսկալի անձնազոհութիւն։ Այս կարգից դուրս {գործերը} եւ ապառաժի նման հաստատ կամքը, որ տեսանում ենք Կա

զերական ժողով լինի, եւ քննուին այնտեղ եկեղեցական {գործերը} ։ Վերջապէս կորուսին նոքա իւրեանց համբերութիւնը,

ր առ հասարակ դուրսից նայելով երեւում էր, որ նոցա {գործերը} ունէին օրինական ձեւեր, վասնորոյ չէր կարելի բոլոր

քւում էին խորհրդականք եւ քննում էին տարեկան բոլոր {գործերը}. նոր օրէնքներ դնում էին եւ հիները փոխում։ Յ

ժողովող։ Սա մի շատ անկիրթ մարդ էր, եւ քաղաքական {գործերը} ամենեւին օտար էին սորան, վասն որոյ երբէք չէր կար

ունին նիւթերի պակասութիւն եւ դու հարկադրած ես այդ {գործերը} յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի թէ ես

ի նախագահութեամբ պարտաւորուած էր վարելու կրօնական {գործերը}: Այս ժողովները պատասխանատու էին ազգի առաջ ` ի դէ

ն, ոչնչացնելու Կանոնադրութիւնը եւ հայկական բոլոր {գործերը} ձգելու նախնական այն քաոսի մէջ, երբ իր հարուստներ

մանակ գործ դնել բոլոր միջոցները ` իբր թէ հայկական {գործերը} կարգի բերելու համար: Հետեւանքը եղաւ այն, որ իր

շնորհեսցէ"։ Գարեգինը շատ է գովուած. նորա {գործերը} գովեստի չափով չեն: Հեղինակը իր կողմից խօսել

եղեք: ՝ Ես գիշեր ցերեկ քուն չունիմ այդ բոլոր {գործերի} մասին, քեզ ասում եմ, որ մոխիր եմ դարձել. հիվան

վաղուց դադարած լինելով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր {գործերի} կամ լավ ասել ազգային գործերի առհասարակ ընթացքին:

նեւին անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ լավ ասել ազգային {գործերի} առհասարակ ընթացքին: Ես մինչեւ այժմ սպասում էի Ձե

ւյն Սինոդոսն, թե նա անտեղի մեջ է մտանում այնպիսի {գործերի}, որ չէ ենթարկվում առաջնորդական տեսչության, գրեց

ապես տիրապետելու: Ուրեմն այժմյան դրության մեջ {գործերի}, մեր կողմից այսպես կարող ենք վճռել այս խնդիրը:

ել: Դրա համար էլ հասարակությունը կհատուցի գրական {գործերի} այդ վարպետներին ըստ արժանվույն եւ նրանք, իրենց հ

արկությունն էլ այժմ հետաձգել, մինչեւ ժողովրդական {գործերի} վերաբերյալ հայկական սահմանադրության (ստատուտ) վ

բան կա ամսագրերում, կամ թե ֆինանսների կամ ներքին {գործերի} մինիստրություններում: Եթե ես իմանայի բանվորների

տճառով, որ չեմ ցանկանում, որպեսզի մեր ընտանեկան {գործերի} մասին իմանան մարդիկ, որոնց բոլորովին չի վերաբերո

եխայն իսկոյն կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան եւ նորա {գործերի} մէջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ բանը կը դառն

Սամսոն գնացել էի մի ամիս ժամանակով իմ առեւտրական {գործերի} համար. այդ էր ահա եւ իմ լռութեան պատճառը: Յոյս

են եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ արտասուելի {գործերի} ականատես, որ գործուել էին մեր խնայելի ազգի մէջ:

զ մի սարսափելի յիշատակ իւր մէջ պատահած զարհուրելի {գործերի}, որոնց ամեն մինը եօթն հոգի է ստացել Շեկսպիրի արա

երութեան կարողութիւնը չթուլանայ ուրիշ այլ ազգային {գործերի} համար: Եւ այլ այսպիսի բաներ, որ չգրեցի, եւ

ահացնելով իւրեանց խնկելի յիշատակը իւրեանց առաքինի {գործերի} մէջ: Այս առաքինի հայերից գլխաւորն է յիշատա

ու քաղաքապետի, Նոր Ռուսսիայի կուսակալի եւ ներքին {գործերի} նախարարի ձեռքով խնդրել տէրութեան հաճութիւնը, որ

ի ձեռքով խնդրել տէրութեան հաճութիւնը, որ արտաքին {գործերի} նախարարը անգլիական դեսպանի, Անգլիոյ կառավարութեա

դ մարդը շատ անգամ, Անգլիացուց ուղարկւում էր {գործերի}: Եւ տարու մէջ աշխատութեան փոխանակ,

ի տեսչութեան: Եկեղեցականը, քաղաքական եւ քրէական {գործերի} պատճառով պիտի դատուի քաղաքական եւ քրէական ատեաննե

անձն առնուն հրատարակել պ. Այվազովսքիի ընթացքի եւ {գործերի} պատմութիւնը այն րոպէից, ուր դադարում է Վ. Հայր

լուսաւորութիւնը, ինքեանք կարգել են այժմ Պապական {գործերի} վերայ քննութեան Ատեան։ Այն մարդիկը, որ երբեմն ի

վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին եւ թէ արտաքին {գործերի} մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձեռագործութիւնը ապահո՛վ

ութիւն ամենայն մարդու, եւ անաչառ դատաւոր ամենայն {գործերի}, քե՛զ եմ յանձնում իմ խօսքերը, որ յաւէրժացնես քո

ից առաւել զայրացողը գործավարն էր, որ իւր անվայել {գործերի} համար պէտք է զրկուէր իւր պաշտօնից: Առաջին տհաճու

արտականութիւնքը ճանաչելով, չխառնուէին վերակացուի {գործերի} մէջ: Այն ժամանակը կարդինալը մի բարի յիշատակ կը թ

ում էր Հռոմայ ժողովուրդը նորա ազգատեաց եւ անարժան {գործերի} համար. սորա վերակացութեան ժամանակը շատ մեծամեծ ա

ետոյ այս քահանայապետի օրերումը, նորա հոգեւորական {գործերի} մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ եւս իւրեան լաւ դրստեց: Թ

անելով իւր մեծ բարերարը, որի հետ պապը եկեղեցական {գործերի} պատճառով ունէր շատ վէճեր: Թող մեզ խրատ լինի այսպ

ան համարելով արտաքսել նորան իւր երեսից եւ հոգեւոր {գործերի} պաշտօնից: Այն պապին, որի խոհեմութեան վերայ զարմ

ր, եթէ իւր դարբնութեամբ պարապէր, քան թէ այնպիսի {գործերի} մէջ խառնուէր, որ իւր խելքից դուրս էին: Յիմար մա

բ խոստովանելով, չմտանէին այդպիսի մեծ եւ ընդարձակ {գործերի} մէջ: Որովհետեւ այնպիսի փառաւոր հանդէսներում, ող

էս. Այժմ ունի՞ս դու մի ուղիղ հայեացք այս մարդերի {գործերի} վերայ. տեսա՞ր դու այդ մարդերի ապաշնորհութեան չափ

Ղազարը եւ սիրում է նորանց"։ Այս բաները ասողների {գործերի} մասին ես ահա լուռ եմ կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ

վ, թէ. " բայց Սա ինչի՞"։ Այսպէս էլ ես, իմ {գործերի} համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի ահա, եւ խոստով

ն վերայ, նորա ձեռքը պարապած չէ զանազան վիճակային {գործերի} մասին իւր յատուկ ձեռքով կոնդակներ գրելուց այս եւ

ան ոստիկանը, գրականութեան մեծ դեւը եւ ամուսնական {գործերի} գլխաւոր կառավարիչը: Բացի սորանից այսօր տարեգլուխ

սաց վէզիրը գլուխ տալով: - Այսուհետեւ, բոլոր {գործերի} մասին, ես քո հետ ուրիշ կերպ չեմ խօսելու, եթէ ոչ

այդ ծայրագոյն Բրամինը, մինչեւ ես լսեմ ամուսնական {գործերի} գլխաւոր կառավարչի յայտարարութիւնը: Է Ես չկամ

րարութիւնը: Է Ես չկամիմ նկարագրել ամուսնական {գործերի} գլխաւոր կառավարիչ դեւի արտաքին կերպարանքը. պատճա

է ասել, որ Ֆիֆիքոքոյ դեւը (այսպէս է ամուսնական {գործերի} գլխաւոր կառավարչի անունը), շատ լաւ դեւ է, շատ

քո ցուցակը: Ֆիֆիքոքոն տուեց նորան ամուսնական {գործերի} ցուցակը մի երկայն թղթի վերայ. այս միայն վերջին ա

թի վերայ. այս միայն վերջին ամսի ցուցակն էր, այն {գործերի}, որ պատահել էին բովանդակ երկրագունդի վերայ:

վերայ: - Ես ճշմարիտ եմ ասում, որովհետեւ քո {գործերի} ընթացքը շատ արագ է: - Ձեր մռայլութիւն, կանա

, - Ասմոդե՛յ, որպէս վարձ երկրի վերայի ամուսնական {գործերի} գլխաւոր կառավարչի աշխատութեանը, հրամայիր ոսկեզօծ

թիւն պատրաստիր շուտով այս ծայրագոյն Բրամինի բոլոր {գործերի} մասին, որ այնքան երկար տարի աշխատեցաւ դժոխքի օգտ

Ձեր մռայլութիւն, ես երէկի արդէն յանձնել էի նորա {գործերի} մատեանքը քարտուղարին, որ ծանօթութիւնք հաւաքէ այն

քը գուշակողների մասին, կամ նոցա գործած գերբնական {գործերի} մասին, - շարունակեց պ. Մարկոսը: - Յատկապէս

նուէլը: - Հը՛մ, ժողովրդին ի՛նչ. եկեղեցական {գործերի} մէջ ի՛նչ գործ ունի ժողովուրդը. այստեղ հոգեւոր իշ

րան է ստուգապէս կատարուած իրողութենների, կամ այդ {գործերի} մէջ գտանուած մարդերի, իսկ բանաստեղծութիւնը դուրս

քանի ժամանակից յետոյ սկսեց նա ձեռք զարկել մեծ մեծ {գործերի}. սկսեց իւր վերայ առնուլ զանազան տէրութենական պաշ

էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա ձեռքում էին բոլոր {գործերի} հաշիւքը: Շտապելով ներս մտաւ գործակատարը:

արասիք բարձուած են սայլերի վերայ: Դուք էգուց ձեր {գործերի} աւարտելուց յետոյ, 5 ժամուն կը գաք ամառանոց ճաշել

րի անձնապահպանութեանը, երբէք զարմանում չենք, որ {գործերի} ծուռ ու սխալ ընթացքը հասուցել է եւ մի վնասակար նպ

ուցանել պապերի եւ առհասարակ եկեղեցականների անկարգ {գործերի} վերայ։ Դեռեւս շատ յառաջ այս իրողութեններից ս

ութեան պատմագրքի մէջ, որ, մարդկութեան կեանքի եւ {գործերի} յիշատակարանը լինելով, կարող էր աւելի լուսափայլ կ

այդ գրքերը եւ ձեռք բերած արծաթովը մէջ մտանել այլ {գործերի} ։ Նորա աշակերտքը հետեւում են իւրեանց վարդապետին։

՝ նոցա կամակոր եւ ֆանատիկոս պապականութիւնը։ Այդ {գործերի} մէջ մեք հանդիպում ենք նոցա որպէս իտալական ճիզուիթ

եսին, ստացաւ անչափ հարստութիւն եւ բոլոր Եւրոպայի {գործերի} վերայ ազդեցութիւն ունենալուց յետոյ հիմնեց Պարագու

չէր կարելի ջնջել. նա վաղուց ահա՛ մտել էր աշխարհի {գործերի} մէջ։ Պիոս VIIը, որին որսացել էին Յիսուսեանք

ած Լօյոլայի սրտումը, կը տեսանենք յետոյ, թէ ի՞նչ {գործերի} ծնող դարձան։ Գարունը վերայ հասաւ։ Հարկաւոր

րին. նոքա յանցաւոր էին համարում այս եւ սորա նման {գործերի} մէջ Կարգի անդամները։ Բանը այսպէս լինելուց յետոյ

մ էին իւրեանց արտօնութիւնը մանաւանդ Եպիսկոպոսական {գործերի} մէջ, այն արտօնութիւնը, որ Հռովմի աթոռը ինքը իւր

րը մնացին Տրիդենտի մէջ եւ շարունակեցին եկեղեցական {գործերի} քննութիւնը. այս կերպով ընդհանուր ժողովը գլուխ չ'

որդութենովը, ձգում էր նորան զանազան կարգից դուրս {գործերի} մէջ, որոնք մինչեւ անգամ անհնարին բաների կարգումն

իլքներից, երազներից եւ դարձուցանէին նորան իրական {գործերի} վերայ։ Իգնատիոսը, բնակուելով Պապական Ապարանքի մ

կաւ էին պատահում այսպիսի ժողովքներ եւ այն երեւելի {գործերի} մասին։ Գեներալի մահից յետոյ իսկոյն նորա տեղը բռն

ճանաւորքը, դուրս էր տալիս նոր օրէնքներ, երեւելի {գործերի} ժամանակ հրաւիրում էր իւր չորս օգնականքը։ Բայց նո

տարարութեններից, իւր ներգործութիւնը յարմարում էր {գործերի} ընթացքին։ Այս կերպով ահա՛ լրտեսութիւնը եւ ստրկակ

աշտօնքը պարզ եւ յատկացած։ Բայց այսքան պաշտօնների {գործերի} մէջ, որ շատ լաւ կապած են մինը միւսի հետ, չ'կայ

անկօր։ Այս շրջմոլիկ Եւրոպացի մեծ բրամինի հրաշալի {գործերի} լուրը տարածուեցաւ ժողովրդոց մէջ. ամենայն հասակի

իբրեւ Քրիստոսի փոխանորդ աշխարհի երեսին, հոգեւոր {գործերի} մէջ չէ կարող սխալուիլ։ " Բայց կարելի՞ է, արդեօք

որդի եմ, եթէ մտածէի դատողութիւն առնել Եւրոպական {գործերի} վերայ"։ " Սրբազան Պապը չէ կամենում դատողութիւն

ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան խօսում էր Պապի ամենայն {գործերի} մէջ անմեղանչականութեան վերայ, Կայսրը համեմատեց ն

կապետական քարոզիչք, որ հասկանում էին ժամանակակից {գործերի} ընթացքը, դուրս դրեցին Քաղաքական սկիզբն ըստ ամենա

ւմ էին իւրեանց պաշտօնը եւ խառնւում էին աշխարհական {գործերի} մէջ, այնպէս եւ վերոյիշեալ Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի

կերպը, ինչ որ վերաբերում էր Ֆրանսիայի քաղաքական {գործերի} կարգին։ Հանճարեղ Րիշիլիէն զարմանալի ճարտարութենո

ատում էր Յանսէնին այն պատճառով, որ վերջինս նորա {գործերի} ընթացքը անուանել էր Մաքիաւելական եւ դատապարտել էր

Ֆրանսիացոց համար... Յիսուսեանների յանցաւոր {գործերի} տարեգրութեան մէջ նշանաւոր է մանաւանդ այն գործը,

րատ չպահելով իւր քահանայութիւնը, իւր դատապարտելի {գործերի} վկայելով եւ այդ գործերից հարստահարուած եւ բռնաբար

դական ժողովների բարձր հսկողութիւնը: Հոգեւոր {գործերի} վերաբերմամբ առաջնին համազօր միւս ժողովը, դարձեալ

փական դպրութեան մէջ, այսինքն նոցայ բանաստեղծական {գործերի} մէջ երեւում է նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու բարքը ե

ապա մեր ասելիքը պիտի հիմնենք մեր հին հեղինակների {գործերի} եւ անողոքելի երկրաբանութեան վրայ: Բռնելով այս ճա

ւմ է մի պահարան, մի շտեմարան սքանչելի անցքերի եւ {գործերի}, իսկ միւս բոլոր մարդիկը, այն մէկ նշանաւոր մարդո

ընդունում են եւ ճանաչում են, ու Չելլինու հրաշալի {գործերի} համար քեզ հաց չեն տալիս, ո՛րը կարող է քո պէտքերի

, իսկ Դուռն իրավունք չունի քրիստոնյաների կրոնական {գործերին} միջամտելու: Այդ պատճառով նա համբերում էր, իսկ ա

ասէր մտքեր ամենայն օր գտանում էք ձեր անքրիստոնեայ {գործերին} եւ խորհուրդներին օգնական, կարող էք, իհարկէ, պա

ած, այլ միայն եթէ միւս հսկայ քերթողների սքանչելի {գործերին} կարողանանք խելահաս լինել, մեզ արդէն բախտաւոր կը

ւնը գեղեցիկ էր, Եթէ ես գործ դնէի, Իմ {գործերին} պարապելով՝ Ինձ ճանապարհ բանայի։

- Իրաւունք թողո՞ւց պ. Այվազովսքին այսուհետեւ իւր {գործերին} կամ գրածին հաւատալու... - Անտարակոյս: -

արարուեստ հոգի է, տեղեակ մանրամասնաբար իւր բոլոր {գործերին}, որ արդէն վաղուց նորա քննութեան տակ մնացել էին հ

ին այդպիսի բաների լուրը՝ իրենց մէջ բուն դրած չար {գործերին} որպէս մի օգնութիւն։ Բայց ո՞վ արդեօք անհաւատնե

ւր առեւտրական գործողութիւնքը: Նա ձեռք էր զարկում {գործերին} նոյն վստահութեամբ, ինչ վստահութեամբ հմուտ եւ վար

մանքների դժուարութիւնը արգելք եղաւ այս զարհուրելի {գործերին}, որպէս յառաջ խաղալուն նոյնպէս եւ աճելուն։ Լ

իւրացրել են իրաւունք ` խառնուելու հայկական բոլոր {գործերին}, վարելու այդ գործերն ուղղակի կամ Կ. Պոլսի հայ պ

ն վերաբերում էր միայն հայ ազգի ներքին ու կրօնական {գործերին}: Ուստի եւ Դուռն հնարաւորութիւն չունէր ձեռնարկելո

րբ որ կարելի կը դառնար ` միջամտելու հայերի ներքին {գործերին}, ոչնչացնելու Կանոնադրութիւնը եւ հայկական բոլոր գ

համար: Չկամիմ դարձեալ մէջ բերել իմ առ ու տրական {գործերիս} ընթացքը, որովհետեւ նոքա ոչինչ յարակցութիւն չունի

նա այնքան զբաղված է, որ չի կարող մի ժամով կտրվել {գործերից} ՝ ինձ հետ տեսակցելու համար. ասենք, գործը գերադա

ողբերգութիւնը Պ. Վերդի երաժշտի բոլոր երաժշտական {գործերից} պատուականն է: - Բայց միտքը ի՞նչ է, - հարցան

րբ ես մի փոքր թեթեւացայ իմ առեւտրական անվերջանալի {գործերից}, մտածեցի ընթերցանութեան եւ մատենագրութեան պարապե

կաց ձայնը, հասարակաց բողոքը, մի հոգեւորի անօրէն {գործերից}, լիակատար զօրութիւն ունի մարդասպանը, գողը, պոռ

ւնը՝ քաղելով արդարամիտ եւ ճշմարտասէր հեղինակների {գործերից}. եւ այս նախ, որ իմ ընթերցողքը չ'համարեն, թէ Պա

ործարանը եւ ցոյց տար իւր պտուղքը: Պապի արժանաւոր {գործերից} մինը եւս այս էր, որ քաջ իմանալով, թէ մինչեւ գոր

, ես աւելորդ չեմ համարում այստեղ յառաջ բերել նորա {գործերից} մէկ քանիսը: Երբ պապը յանձնում է սորան մի ցուցանե

կը կազմէին մի ժողով աւազակների: Հոգատարների {գործերից} երեւում է, որ գրեթէ նոքա միշտ կամեցել են եւ իւրա

արդում ենք հետեւեալ հեղինակների անունները, որոնց {գործերից} որպէս թէ քաղել է ամբողջ այդ գլխի բովանդակութիւնը

ական խոստմունքը, միայն թէ փոքր ինչ թեթեւանար իւր {գործերից} ։ Աբովեանը, քաջալերութիւն ստանալով այն կրկին անգ

բութիւններից, խաբեբայութիւններից եւ առհասարակ իմ {գործերից}, որ հիմնած ու հաստատած էին Ձեր մռայլութեան պաշտօ

չ էր, ես միլիոնաւոր մարդ հանեցի խաղաղ եւ օգտակար {գործերից} եւ ձգեցի նոցա այս բաբելոնեան խառնակութեան մէջ, ո

ռայել այս նամակս, մի օր, երբ թեթեւացած կը լինիմ {գործերից}, ցոյց կը տամ ձեզ ձեր անձը Յիշատակարանիս հայելու

գուցէ կը հրաժարուին ապագայումը այդպիսի երեխայական {գործերից} ։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը եւս խօսում է

ղեցական սուրբ հարց մասին, մեր ազգային հեղինակների {գործերից}, իւրեանց համար Մագիստրոսանում եւ Վարդապետանում էի

տեղի հանգամանքներին, որի մէջ գտանւում էին։ Այս {գործերից} մի քանիսը մանաւանդ արժանի են հարցասիրութեան իւրեա

հետ հաղորդութենից, երբ ազգը, զզուելով այդպիսու {գործերից} եւ պարտաւորելով նորան, իրաւունք է ստանում, որ լ

ութիւնը, իւր դատապարտելի գործերի վկայելով եւ այդ {գործերից} հարստահարուած եւ բռնաբարուած ժողովուրդի վկայելով

նել ձեզ, որ դոքա մեր ժամանակի շատ լաւ եւ յարգելի {գործերիցն} են: - Դոքա՞ են ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն պ

խառնուելու հայկական բոլոր գործերին, վարելու այդ {գործերն} ուղղակի կամ Կ. Պոլսի հայ պատրիարքների միջոցով եւ

անչափ պարապմունքիս, թե անձնական եւ թե օրագրական {գործերով}: Մինչեւ այս նամակիս Ձեր ստանալը, կարծեմ որ հասա

ք օր ու գիշեր պարապած են յուրյանց թշվառ աբեղաների {գործերով}, կրոնական վեճերով եւ միություն խափանելով: Ա

ոնէութեան կանոնների վերայ. ամօթ քեզ, որ այդպիսի {գործերով} ես պարապում. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք

ծ են, որ եթէ մեր Հայերը եւս պարապելու լինէին այդ {գործերով}, արժանի էին դատապարտութեան: Մի՞թէ, ձեր կար

ւցանէ իւր մարդկութիւնը այս շնորհին իւր առաքինական {գործերով}, ուրեմն, պիտոյ է լուսաւորէ եւ հարստացնէ իւր բան

Իմ աչքումը այն մարդիկը, որ պարապում էին այսպիսի {գործերով}, ոչ թէ միայն քրիստոնեայ չեն, ոչ թէ միայն քահանա

նօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ իւրեանց ազգային {գործերով} կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով: Օրերը եւ շաբ

ւրեանց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան {գործերով}: Օրերը եւ շաբաթները վազում էին ջրի պէս, բայց եւ

աքացի, զբաղուած լինելով վաճառականութեամբ կամ այլ {գործերով}, չկամիս կամ ձեռնհաս չես քո բաժին ընկած հողը մշակ

Գանգատդ անգամ յիմար է, Թէ աշխարհն իւր {գործերով} Բոլորովին փոխուել է: Աշխատում ե

քը, սրբել նոցա ճակատի քրտինքը եւ բարի եւ Ազգաշէն {գործերով} օրինակ դառնալ նոյնպէս իւրեանց ընկերներին։ Ես

Հայրապետեանցին [Էջմիածնից] 7 89 Կաթողիկոսին, {գործերով} 8 90 Համասփիւռին 11 91 Հայրապետեանցին, ապա[հովա

ի վերջոյ անճար մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ սխալ {գործերով}, զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ

հայրագութ սիրով, արժանաւոր գնացքով եւ արժանաւոր {գործերով} իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ եւ ժողովրդի նորա վերա

յանդգնեցնում ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ եւ վատթա՛ր {գործերով} լցուած մարդոց պէս, որ իրենց գերանին չնայելով, ո

ւ միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ պարապած լինէր առանձին {գործերով}, քաղցր հաճութեամբ սովոր էր մտածել ազատ րոպէների

նակը։ Երբ նա հարկադրուած էր պարապիլ Տէրութենական {գործերով}, խմում էր քանի մի բաժակ Շամպայնեան գինի, որ արծ

հանդէս չի գալիս. ներգործողքը իրենց խօսքերով կամ {գործերով} ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ եւ ի՛նչ լինելը: Մեծ

վմէական եկեղեցու հոգեւորականները, Ալեքսանդր VI-ի {գործերովը} եւ Լեւոն X-ի շռայլութենովը պակասել էին պատշաճից.

մ ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ տանս իմ {գործերովս} պարապած, այդ ասողների գլխուն վերան այնքան մազ չկ

յացվող հասարակությունն իրավունք չունի ժողովրդական {գործերում}: Ֆրանսիացի հայտնի մաթեմատիկոս Պուասսոնը երկար ժա

կացությունները բնավ անհրաժեշտ չեն մեր հասարակական {գործերում} ձայն ունենալու համար, շնորհված հրովարտակը չի վեր

բարեւը, ի սրտե հաջողություն եմ ցանկանում նրան իր {գործերում}: Հաղորդի՛ր իմ բարեւը մեր ծնողներին, եղբայրնե

էր մի փոքր աւելի շրջանկատ լինել այսպիսի ծանրակշիռ {գործերում}. պատճառ, մի քանի տարի ոտքի վերայ պահել մի դպրոց

ւելի մարդիկ, անյաջող գտանուելով որեւիցէ նշանաւոր {գործերում}, փոխում են իւրեանց մտքերի տրամադրութիւնը ամենեւի

եւս հանդէս ունենայ բանաստեղծութեան մէջ, պատմական {գործերում} զրկուած է ամենայն արժէքից: Դարձեալ Պ. Խուդա

Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ էակ, Պատերազմի {գործերում} ` Կարէ օգնել իւր եղբօրը, Զանց չարեցի

նց: Իսկ վերակացուին առաջարկում էր այսպէս. " քոյ {գործերում} պիտոյ էր քեզ օգնական առնուլ հոգատարքը"։ Թէպէտ ա

արապելով: Հետ ուրեմն պապից նորան յանձնած մի քանի {գործերում} հաւատարիմ եւ մտերիմ երեւելով, նորանից ձեռնադրւու

են: Սա թէպէտ այս պաշտօնի մէջ թոյլ է, բայց ուրիշ {գործերում} հինգ մարդու հաւասար: Սա առաւել տեղեակ լինե

աց, կամ, եթէ սոցանից շատ առաջ ապրած հեղինակների {գործերում} էլ լինի սոցա նմանքը, մենք միահամուռ մերժում ենք

ադար ապաշխարութիւնը, երեխաներ կրթելը, ընտանեկան {գործերում} միջնորդ լինելը բղխում էր առաջ միմիայն հաւատից, բ

կ հովուապետ Հասունեանը, որը յայտնի է բուլղարական {գործերում} ունեցած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր դաւեր է լ

շիռ ունենալ գործարանումը ծառայելով: Այսպիսի {գործերումը}, ուր պարունակւում է ժողովրդի կեանքը եւ նորա բարո

, որ այն ժամանակում, իբրեւ երեսփոխան Կարոլոս Vի {գործերումը}, երեւելի ներգործող անձն էր Պապական պալատի մէջ։

Համալսարանի մէջ։ Իբրեւ երեսփոխան Կարոլոս Vի {գործերումը}, Օրտիցը հարկադրուած էր մնալ միշտ Հռովմի մէջ, վա

ում: Ցեյլոնից Մադրաս, իսկ Մադրասից Կալկաթա: {Գործերս} բավական լավ են գնում, բայց դեռ ավարտվելու աստղը

ն եւս չէր մեղաւոր, որովհետեւ նոցայ յանձնողքը այս {գործերս}, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին: Նա ի՞նչ է

- Նախ որ ես դեռ որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ, {գործերս} դեռ չեմ աւարտել, երրորդ, դստերս հիւանդութիւնը.

ը: " Հյուսիսափայլի " երեւիլը մեծ ազդեցություն {գործեց} ազգի վերա, շատ բաներ խոսեցավ օրագիրը, եւ շատ մա

տ, այդ հարկավոր է: Չգիտեմ ի՞նչ ազդեցություն {գործեց} իմ նամակս " Հյուսիսափայլի " 11 № մեջ: Շուտով 12

աւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ սա {գործեց}: Ի՞նչ է այս հաւասարութեան խորհուրդը: Քրիստո

ւն, որի դեւը այնպիսի մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ {գործեց}, երբ 79 եւ 93 դուրս էր գալիս ֆրանսիական կազմուած

ի՜ն լինել։ Դեռ արարածների սկզբի՛ց շատ ոճիրներ {գործեց} նախանձը աշխարհում։ Սատանա՛ն, դեռ սկզբում, նախա

ակը: Տիրացուն նկատեց, որ այս ձայնը տպաւորութիւն {գործեց} կոմսի վերայ, վասնորոյ եւ ասաց. " Ես իմանում եմ

ղութեան ժամանակ, մի բան շատ անախորժ տպաւորութիւն {գործեց} կոմսի վերայ, այդ էր, որպէս հիւր նստած կանանց մի

րայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ թէ ինչ ազդեցութիւն {գործեց} այդ պատկերի յայտնութիւնը, եթէ տեսաւ: - Ի՛նչ

Պապի հակառակ։ Այս ճառը զանազան տպաւորութիւն {գործեց} լսողների վերայ։ Պապական դեսպանները մինչեւ երկինք

մար տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին հակառակ գործ {գործեց}. Ադամ Շօյլ Յիսուսեանը ստացաւ առաջնակարգ Մանդարին

այս օգուտ չ'բերեց։ Րիշիէի գիրքը մեծ տպաւորութիւն {գործեց} ժողովրդի վերայ։ Այս ժամանակումը լուր ստացուեցաւ

սովորութեան տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն գործք որ {գործեցան} յառաջ ժամանակաւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանա

նմոլար պողոտայէն, եթէ յաւելցուք, թէ մեղանչականք {գործեցեալք} հրամանաւ առաջնորդաց՝ դատապարտութեան լինին պատճառ

Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ, Որ իմ ձեռքով {գործեցի}, Գիշերները ես քուն չեղայ, Արտասուքով

ւորական վճռական հնարները: - Եւ զի՞նչ արդէօք {գործեցի}... - հարց արեց կէտադիրը անհանգստութեամբ:

երս, այդ մասն է Կին մարդերի վիճակուել, Մեծ մարք {գործեցին} եթէ, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել լաւ գի

ասն է Կին մարդերի վիճակուել, Մեծ մարք {գործեցին} եթէ, Ձեզ, Աստուած է հրամայել:

ան խորհուրդ: Այս խօսքերը սաստիկ տպաւորութիւն {գործեցին} պ. Մարկոսի վերայ եւ, վշտացնելով նորա անձնասիրու

ւթիւնքը եւ խօսքերը: Շատ տխուր տպաւորութիւն, {գործեցին} այս բաները կոմս էմմանուէլի վերայ. նա, որ քաջ գի

ամենայ, կարող է ասել ֆերմերին. " Այսչափ ժամանակ {գործեցիր} եւ մշակեցիր իմ հողը, ինձ հատուցիր այսքան վարձ,

ուղղակի քո մարդկային պարտքն էր, այն զոհի անունով {գործեցիր}, վշտացուցիր քո ընկերի ամենասուրբ եւ նուիրական զգ

եցից զթշնամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, {գործեցից} գործ մեծ 'ի զառամելութեանս իմում, իսկ եթէ արդարո

վ տետրակի չորրորդ համարը. թէ ինչ տպաւորութիւն կը {գործէ} իմ վերայ, այդ բանը կը գրեմ հետեւեալ փոստայով"։

Տեսանենք՝ այս բարի խորհուրդը ինչ ազդեցութիւն կը {գործէ} Մուզաների բարեկամի վերայ: Ես ասել էի, թէ "

։ Ազգին անդամ եղողը ազգի կենդանութեան համար պիտի {գործէ}, ինչպէս մարմնոյ անդամք։ Միայն աշխարհականք չեն ա

ցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ {գործէ}. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախուած են այն

թայ 23 միլիոն ժողովուրդ, անհող եւ անկայան, ի՛նչ {գործէ}, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում է

համար: Ո՛ւր գնայ այժմ այն վաճառականը, ի՛նչ {գործէ}: Հաւատարմութիւնը ընկած է, ոչ ոք ապրանք կամ դրամ

ազդեցութեան տակ է նա, եւ գործը հիմք չունի: Ի՛նչ {գործէ}, ուրեմն, այդ վաճառականը: Մնում է նորան իբրեւ վ

ր կամէր պարապիլ որեւիցէ արուեստի, չ'պիտի ուղղակի {գործէ} այն, ուր հասած էր արուեստի ներկայ վիճակը, այլ,

տեղ, որովհետեւ եթէ իւր ցանկացածին չհասնի, չպիտի {գործէ}: Այս առեւտուր է. պիտի տայ ստանալու ակնկալութեամ

ր է. պիտի տայ ստանալու ակնկալութեամբ, բարի պիտի {գործէ} ստանալուց յետոյ: Եւ այս բոլորը, հեթանոսական եւ

, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - ի՛նչ ազդեցութիւն կը {գործէ} այս տաղը պ. Եումի վերայ: - Ի՛նչ ազդեցութիւն

աղը պ. Եումի վերայ: - Ի՛նչ ազդեցութիւն պիտի {գործէ}. նա չէ կարող ընդունել դորան, որպէս բուն հայկակա

ւ 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար խօսէին եւ խորհէին եւ {գործէին} առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, եւ իբր թէ ոչ կրթ

նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ նորա գործերը եւս {գործէինք}: Մարդը կը հասանէ եւ կը ճանաչէ այս սիրու խորհուրդ

եկեղեցու դրանը ծերացար, այժմ պիտի խարդախութի՛ւն {գործէիր} հաշիւների մէջ. միթէ՛ մեք չենք հաւատում քեզ: Մեր

րոյական է, որովհետեւ եթէ օրէնքը չարգելուր, պիտի {գործէր}: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ գործէր, իւ

պիտի գործէր: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ {գործէր}, իւր նման մի ուրիշին պիտի զրկանք, վիշտ կամ մահ

եւ եթէ չհաւատար, թէ փոխարէն պիտի ստանայ, չ'պիտի {գործէր}: Մարդը ուխտում է, եթէ ես այսինչ բան ստանամ կամ

ոց երգ, փորձելու համար, թէ ի՞նչ տպաւորութիւն կը {գործէր} իւր վերայ Հայոց երգը, ես խոստացայ լցուցանել նորա

ւմ նա չգիտէ հայերէն ․ միակ տպաւորութիւն, որ պիտի {գործէր} նորա վերայ, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը

ը XVIII անհաւատ դարումը պիտոյ է, որ տպաւորութիւն {գործէր} հասարակ ժողովրդի վերայ։ Այո՛, երբ Պարիի մահուան

իրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ {գործէք}, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի խաղս եւ

ց եմ օրագրին, ըստ որում մի մարդու անկարելի է այդ {գործը} կատարել): Երկրորդ՝ օրագիրը բաղկանում է չորս մա

ւցանե մեր առաջարկությունը եւ թույլ տա սկսանել մեր {գործը}: Պարոն Նազարյանցը նույնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլին

լու ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ եղավ մեր վարժապետի {գործը}, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ առողջ է, եւ գործը

գործը, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ առողջ է, եւ {գործը} ի՞նչ դրության մեջ է: Մեք ամենքյան, որոնց որ

սորա մասնակից եղողների թիվը շատանա, որպեսզի այս {գործը} գլուխ գալով, վենետիկեցոց աղբաթը խառնվի. այլեւ,

ցի դորանից մարդ գնայ այստեղից Պետեր., որովհետեւ {գործը} մտավ Государст[венный] сов[ет], հույս կա, որ շո

տեղ կգտանեն, եւ կկարողանամ գլուխս ապրեցնելով իմ {գործը} շարունակել եւ այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայից եւ ա

Սպասում եմ պ. Հայրապետյանցին: Պոլիցիայի {գործը} դեռ շուտով հառաջ շարժվելու չէ, ըստ որում Ստռոգոն

Հնդկաստան, ուր կարողանային բոլորովին ավարտել այդ {գործը}: Գուցե թե ոչինչ բան կորած չէ, այլ ամենայն բան յ

Եթե այդքան ժամանակում առանց դատաստանի չկարողանանք {գործը} ավարտել, եւ եթե հարկավոր լինի դատաստան մտանել,

ւնտ, տասն ամuից ավելի մնալու հոգացողությունը կամ {գործը} ավարտելուց հետո ճանապարհի ծախքի տնօրինությունը յո

: § 8. Քաղաքը, ընդունելով այս պայմանները եւ {գործը} հանձնելով մեզ, կհարկադրվի առանց արծաթ չթողուլ մե

կան բնագրին, ըստ որում այդ բնագիրը 72 թարգմանչաց {գործը} չէ, այլ կցկտուր հավաքածո ասորական կամ այլ հունակ

վել գործերից՝ ինձ հետ տեսակցելու համար. ասենք, {գործը} գերադասելի է տեսակցությունից: Ի սրտե շնորհակա

թյան դեմ՝ թուրքերեն լեզվով հանգիստ շարունակեց իր {գործը}: Սկզբում ես նրան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետո, ըս

ասի. " Երիցս քարկոծ եղէց"։ Իսկ եթե նրան այդ {գործը} հաջողվի, ապա նա ինձ մեծագույն ծառայություն մատու

յնիվ, առաջ է գնում: Ես մտադիր չեմ ավարտելու այդ {գործը} բանտարկության մեջ, եւ անկարելի էլ է, բայց նա ան

չո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին դատելը երեխայի {գործը} չէ, իսկ երբ նա կսովորի ու կմեծանա, երբ նրա հասկ

ահանջ արդարության: Համենայն դեպս, ճշմարիտ է մեր {գործը}, առավել եւս՝ աներեսպաշտ արդարության դեպքում:

չ, այլ իբրեւ նմուշ, թե ինչ ոգով են վարել ամբողջ {գործը}: Իսկ ինչ վերաբերում է վավերագրի էությանը, ապա ե

".. Ես կարող էի արդարացնել եւ պաշտպանել մեր {գործը}, մինչեւ իսկ ընդունելով այդ վավերագրերը, որովհետ

, որ դա շատ ծանր է ինձ համար: Դժբախտաբար, իմ {գործը} անշարժ վիճակում ընկած է սենատում, ու չգիտեմ եւ չ

որ դուն ալ նույն ոգվույն կհետեւիս եւ օր առաջ այս {գործը} վերջանալուն ջանք կանիս, ապա թե ոչ, վնասը ձեզ կլ

լ իմ անձը: Ես բոլորովին համաձայն եմ, եւ եթէ այդ {գործը} յարաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ, եթէ դա յիմա

այդ խորհուրդը Հայաստանին։ Մեք եւս կ'առնէինք այդ {գործը} եւ չէինք ծանրաբեռնելու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մասե

եռքով ոչնչացուցած է երեւում, ինչպէս եւ միւս նորա {գործը} ՝ " Շարք կաթողիկոսաց " անունով։ Խնդրեմ կարդացէք

- Ես Էֆիմերդէ չունիմ։ Ա՞յդ է քո շատ հարկաւոր {գործը}, խելքիդ աղ առնեմ. ո՛վ մարդ, տարիքդ քառասունից

մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացնում էր իւր կատարելի {գործը}, այսինքն՝ ո՛չ թէ իրողապէս ուշացնում էր, այլ,

ուշացնում էր, այլ, հանդարտութեամբ կատարելով իւր {գործը}, ամենայն ապահովութեամբ աշխատում էր հասանել նպատա

ի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այն օգտակար {գործը} յառաջացնելու համար, որովհետեւ եղածների մասին անհ

թէ դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ {գործը} ազգի եւ հասարակութեան անունով, ուրեմն ո՞վ է հասա

թեամբ, ինչպէս կ'ընթանար այն դիպուածում, եթէ այդ {գործը} վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ ճշմարի

է երանաշնորհ, բազմերախտ եւ սրբազնագործ, եւ նոցա {գործը} ՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան: Իմ աչքումը այն

նչո՛ւ համար ձեռքից փախուցել է այս կամ այն օգտաբեր {գործը} ։ Այդ օրերում ուրախանում է եւ աղքատը, իւր վերջին

ց. ասես թէ դորա հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ {գործը}: Նա ամենայն տեղ, ամենայն րոպէ զանազան ազգասիրակ

մեր թիֆլիզեցի ժողովրդի կեանքից, Պ. Ալադաթեանցի {գործը}, բաւական կենդանութիւն տուեց հայկական բնաւորութեն

: Թէեւ մի նպատակ կամ մի վճռողական կէտ չունէր այդ {գործը}, ուստի եւ մեք աւելի յարմար ենք տեսանում նկարագիր

փոյթ չէ, որ առաջին անգամ մի փոքր անհարթ է գնացել {գործը}, ուրիշ անգամ գուցէ լաւ լինի, եւ պարոն ուսանողքը

մի մարդու, նոյնպէս մի ազգի եւ ամբողջ մարդկութեան {գործը}: Կէս մի Շամիլի անարգ կարծիքը ազատութեան եւ մեր կ

երը եւս նոյնպէս, ըստ որում, մտածում եմ, որ այդ {գործը} բաւական արժանաւոր բան լինի: Հրատարակողներից մինը

մական հնախօսութեան հետ. երեւի մտածում է, թէ իւր {գործը} պատկանում էր հնախօսութեան: Այդ կողմից հեշտութեամ

ւով եւ ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքով յառաջ եկած {գործը} մեռած է ազգի համար: Մեք ցաւում ենք, մանաւան

նաւանդ, արգոյ վարդապետի աշխատութեան, քան թէ այդ {գործը} մեր ազգին անհասկանալի մնալու վերայ։ Հայր Խորէնին

ւնը, որով բողոքում է նա... Այսպիսի հեղինակի {գործը} լինում է միշտ միստիկական, բայց մեր ազգին հարկաւո

աւլոս եւ Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի {գործը}, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէջ պիտի տեսանէ մի կոյր

ատարուած աւելի կոպիտ եւ անբնական կերպով: Այդ {գործը} (բնագիրը) չունի ոչինչ մատենագրական արժանաւորութ

ւմ, որ այդ դիւախորհուրդ մարդիկը գովէին մեզ, մեր {գործը}, մեր ուղղութիւնը, ըստ որում մեք ինքնին պիտի կաս

դու յանձնէ, հաշիւը եւ ապրանքը ստանայ իւրեանից եւ {գործը} աւարտել: Բէգզադէն, երկար ժամանակ այս աղաչան

բերութեան եւ անդուլ աշխատութեան Տէրը կ՚առնէ՞ր այդ {գործը} անմիջապէս: Տիրոջ առաջեւ դատապարտուած է ծուլո

նել եւ ապա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը: Առաջին {գործը} է դպրոցների հիմնարկութիւնը. այս է մեր առաջին եւ

: - Արհեստաւորը, կատարելով իւրեան ապսպարուած {գործը}, կարօտութիւն չունի մտանել այն խնդրի մէջ, թէ ի՛ն

տանել այն խնդրի մէջ, թէ ի՛նչ չափով պիտանի էր այդ {գործը} ապսպարողին: Նորանից խնդրում են կօշիկ, նա կարում

, որի համար, գո՛նէ արտաքին ձեւով, տպուել էր այդ {գործը}. մեք կամինք այստեղ նկատել դորա հետեւանքը վերաբեր

ը: Չենք ուրանում նոյնպէս, որ Պ. Չերքեզեանի {գործը} շատ եւ շատ հաճելի էր եղել մի այլ երկակենցաղ պարոն

՝ երկու անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից (պարոնի {գործը} չարժէ այսպիսի աշխատութեան)։ Թողունք, որ պարոնը

տմութիւն գրելու։ Բարի՛ ճանապարհ։ Եթէ կամի, այդ {գործը} աւարտելուց յետոյ թող պարապի Բուխայի ընտանեկան կեա

նէք այդ յոյսը, դորա վկան եւ չափողը պիտի լինի ձեր {գործը}: Մի՛ մոռնաք, որ ձեր ապագան պիտի դատաստան կ

, ոգեւորւում է յաղթութեամբք, տաղեր է երգում, եւ {գործը} աւարտուելուց յետոյ ուրախ ուրախ վերադառնում է իւր

, քանզի չգիտէ, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը իւր {գործը}, որ եւ նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլինգ եւ

ի՛նչ մխիթարութիւն անուանափոխութեան մէջ, քանի որ {գործը} նոյնն է: Պիտի ասեն, որ այդ տեսակ ազատութենից շի

ւ հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ եւ քարշ ածել այս {գործը}, որչափ որ կարելի է դիմանալ: Եկաւ արեւելեան

պով այն կնճիռը չլուծուի, ստրուկը կացինով կը վճռէ {գործը}: Ժամանակը շատ մօտեցած է եւ կարծուածից աւելի մօտե

ր գործին եւ երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր {գործը}, իւր ընթացքի ուղղութիւնը, այնտեղ չէ երեւում այն

ետեւ նոյն հանգամանքների ազդեցութեան տակ է նա, եւ {գործը} հիմք չունի: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ վաճառականը

պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի թող լինի, ովի՛ բան ու {գործը} կտրուել է, որ վաղուայ համար մտածէ: Մեք կարծում

լի է եւ տօնելի իսկ, եթէ նա ընդհանուր մարդկութեան {գործը} թեթեւացնել աշխատի՝ իւր հաւաքական անձնաւորութեան

պիտի դնենք գործ, նա մեր առջեւ պիտի դնէ հրաման: {Գործը} ցոյց տալով՝ պիտի խօսինք համոզման անունով, նա,

ելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է, որ շատ անգամ {գործը} պատշաճաւոր ուղղութիւն չստանալով չէ հասել իւր ուխտ

Բազմադարեան երեսից, Սատուռնոսի անխիղճ {գործը} Թո՛ղ հեռացնէ իւր մտքից... Գոնէ

ն անցկենում, հազարաւոր անցնի դար: Մարդը քո {գործը} հասկանալու ամենեւին չունի հնար. Այն ընդարձ

րդը՝ մի՜ շնար"։ Պապը տեսաւ, որ իւր {գործը} քարտուղարը իմացաւ, Այն կոնդակը որ տուել էր

Բընութիւնը կ՚կատարէ Կանոնաւոր միշտ իւր {գործը}. Ամենիս վայր կը գլորէ։ Այսպէս հարուստ

ին, Թափուած ուժից ցընորամիտ։ Մահն իւր {գործը} կատարած Մեծատան դէմքն այլանդակեց Երկու

Թափեցին արիւն Հայոց համարձակ։ Ա՜խ որի {գործը}, որ մարդու արարք Պատմեմ մի առ մի, պատանի հ

կան ժողովը, եթէ ասենք նորան, թէ Կրօնական ժողովի {գործը} եւ պաշտօնը է քննել եւ դատել հոգեւորների այն գործե

քի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ դատւում է նախ {գործը} եւ ապա գործողը: Գործը գնահատելով կարելի է վարձատ

քննւում է եւ դատւում է նախ գործը եւ ապա գործողը: {Գործը} գնահատելով կարելի է վարձատրել մի առաքինութիւն եւ

արկաներ նիւթ են այսօր մեր խօսքին: Ա՞յս էր մեր {գործը}: Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են ազգ

ւղղութեան ". այս ասելով, միտք չ'ունիմ միայն այս {գործը} պախարակել կամ սորա անտեղի լինելը յայտնել, այլ այ

տարի լեզուով կարդում են իւրենաց սեպհական հեղինակի {գործը} ։ Բացի սորանցից, ի՞նչ ունինք ժողովրդի մէջ՝ մի ք

իտոյ է ասել, թէ այս վիպասանութիւնը, այս հրաշալի {գործը}, առանց ամենեւին կողմնապահութեան նկարագրելով Յիսո

նակները, որպէս զի դորանով խայտառակուի այն պարոնի {գործը} ։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը մի առանձին հաճութե

լիս այդ անհամ, տգէտ, անհեթեթ, թոյլ եւ ամենացած {գործը} ։ Պատահեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւ

ունելութիւնը։ Երկրորդ, արժանապէս գնահատելով այդ {գործը}, բարոյապէս սրբում է աշխատողի ճակատի քրտինքը եւ ք

ործի արարիչը, ստեղծողը դժուարանում է ճանաչել իւր {գործը}, իւր մտքի եւ աշխատութեան զաւակը... Մի ազգի

ւում էի ես Փարիզում որպէս վաճառական մարդ, եւ այդ {գործը} աւելի ամուր հիմքերի վերայ արդիւնաւէտ կացուցանելու

ա ընտրութեանը եւ նորան չէր սիրում, պէտք է որ այդ {գործը} յանձն չառնուր, թէպէտեւ շատ օգուտ ունենար դորանից

ամենամեծ, օգնութիւնը ամենամերձ " անունով գեղեցիկ {գործը} մեր ազգային կենդանի լեզուով։ Աւարտելով այդ աշխատ

՝ որ ժառանգութիւն դարձուցանէ այդ բարոյապէս արժանի {գործը} եւ հայ մարդկութեան, երկրորդ՝ որ, նուիրելով նոր

աւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, ա՛յդ է ահա {գործը} ։ Այսպէս յայտնում ենք մեր մաքուր սրտով շնորհակ

արգելի գործերիցն են: - Դոքա՞ են ձեր ժամանակի {գործը}. ուրեմն պիտի ասել, որ ձեր ժամանակը շատ յիմար է

դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ ի՞նչ խորհուրդ ունի {գործը}... - Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ բ

նդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ նստենք եւ կատարենք մեր {գործը}: - Շատ բարի, բայց, ինչպէս ասացի, այդ մարդ

ել իւր պարապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, նորա բուն {գործը} մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, եւ

իւնը, որի մէջ երեւել է Բեքոնը: Նորա Opus majus {գործը} հաստատում է մեզ, թէ մի քանի Ալքիմիկոսք կարող են

տուցանելուց: Բացուեցաւ մի դատաստանական վէճ. {գործը} յանձնուեցաւ վերջապէս բժիշկների քննութեան եւ վերահ

, եւ հետեւեալ տարումը պիտի վճռուէր նորա գաղտնիքի {գործը}, բայց Ալքիմիկոսը չկամենալով յայտնել իւր գաղտնիքը

ց երեւում էր, որ շատ սառնութեամբ կատարում էր այդ {գործը}, եւ ամենեւին մեքենաբար, առանց մտածելու եւ իւր գ

կութիւն չունենար մերձենալու: Հոգեւոր իշխանութեան {գործը} է հոգաբարձու լինել եկեղեցու կրօնական մասին եւ ոչ

չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում էր, թէպէտ {գործը} իննսունին եւս վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսուն հոգ

Ո՛հ, սխալւում էք, պարոն. այդ, նախախնամութեան {գործը} չէ: Նախախնամութիւնը միօրինակ պահպանում է եւ դարմ

կնքելու համար: Բայց մինչդեռ նա չէ կատարել այս {գործը}, մէք նորանից ծածուկ կարդանք նորա նամակը եւ տեղեկ

րագոյրները: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աւարտելով իւր {գործը} գետնատնումը եւ հրամայելով աղախնուն դնել թէյի մեքե

լուց. ես շուտով կը խօսեմ քո հօր հետ եւ կ՚աւարտեմ {գործը}: Մանուշակը թրթռում էր նորա գրկի մէջ, նորա թո

տի ձգուէին: Թեթեւ թափողը բոլորովին աւարտելով իւր {գործը}, երեք անգամ պտուտում է հիւանդի գլխին կապոցը, եւ

ի մօտ... Փաթաթում է երեխան, աւարտում է իւր {գործը} եւ կամենալով գնալ, ահա մի պառաւ, ինչպէս Մանուշա

ունենք մեզ պաշտող. Վստահ եղէք, քուրիկներ, Մեր {գործը} կ՚երթայ յաջող: Հասիք, հասիք, քուրիկներ, Մեզ

պատիւ Թիւթիւնճի-օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ {գործը} սկսել եմ ինչպէս արժանն էր, եւ կը մնամ այստեղ մին

հանուր լուսաւորութիւն տարածել մեր ազգի մէջ, նորա {գործը} չէր եւ նա բոլորովին ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մխիթարե

։ Խորհուրդը կամ շարժառիթը է մի հոգի, որ ձգում է {գործը} որպէս մարմին եւ երեւում է աշխարհի երեսին որպէս մի

եօք բուն ազգի սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել այդ {գործը}, թէ մի այլ պատճառ, եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանու

ատահել են կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ թէ այդ {գործը} յարակցութիւն ունենայ մի նիւթական օգտի հետ։ Ճիզու

ել, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած չէինք Չամչեանի մի {գործը}, որ այսպէս թոյլ լինէր։ Տարակոյս չկայ, որ մեծապէս

իմ այժմեան հանգամանքների մէջ անկարելի էր։ Ես իմ {գործը} կատարեցի՝ ժամանակի սակաւութեանը յարմարուելով։ Ա

ց վեր։ Ամենայն բանից անտանելի է մանաւանդ Կսաւիէի {գործը}. նա ուտում էր այն կերակուրների փշրանքը, որ մնաց

ոսը, Հռովմ հասանելով, շատ ջերմութեամբ սկսեց իւր {գործը} ։ Նա կարողացաւ իւր նախկին թշնամի Օրտիցի հաւատարմո

ն եւ հասկանալի բան է, որ Պապերը, տեսանելով, որ {գործը} այսպիսի ընթացք ստացաւ, պիտոյ է ամենայն ջանք գործ

կուելով հիւանդանոցների մէջ՝ նոքա սկսեցին իւրեանց {գործը} նորանով, որ կեղծաւորուելով այնտեղի հոգեւոր իշխան

նումը։ Ամենայն Պապ երկիւղ էր կրում վերջացնել այն {գործը}, որ սկսած էր ընդդէմ եկեղեցական Վերանորոգութեանը

, ինքեանք ազգային ժողովներով վերջացնելու էին ահա {գործը} ։ Այս պատճառով Պիոս IV Պապը հարկադրուեցաւ տասն տա

էր լինում, եւ ժողովքը դեռ չէր սկսած իւր գլխաւոր {գործը} ։ Վերջապէս Ֆրանսիայի եւ Գերմանիայի Եպիսկոպոսն

աջարկեցին ժողովքի դատողութեանը, Հռովմէական Աթոռի {գործը}, այսինքն՝ իւր կամքով զանազան եպիսկոպոսական հոգե

կը պաշտպանէին Հռովմի Աթոռը։ Լայենէզը կատարեց այս {գործը} մեծ ճարտարութեամբ իւր խօսած ճառովը, որ կարո՛ղ էր

չ'արհամարհել հասարակաց կարծիքով շատ ցած ճանաչուած {գործը}, եւ ո՛չ վախենալ շատ բարձր պաշտօններից։ Այո՛, մ

լամենտը, դեռեւս այս հրամանը չ'կատարած, բովանդակ {գործը} ենթարկեց Փարիզի Համալսարանի Աստուածաբանական Ֆակու

պիտոյ է հնազանդուէին Կարգի կամքին եւ կատարէին այն {գործը}, որ Կարգը յանձնում էր նոցա։ Սոքա էին ողջից վտան

, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։ Նա սկսեց իւր {գործը} նորանով, որ Պօրտուգալացոց օգնութեամբ ջարդեց, կո

նին եւ սովորութեանը յարմար։ Շուտով Յիսուսեանների {գործը} մեծացաւ։ Բօնզերը նկատեցին այս բանը եւ Կայսեր մի

բ ձեռք առեցին դարձեալ իւրեանց նախկին իրաւունքը եւ {գործը} եւ վերջապէս ստացան միեւնոյն ոյժը Տէրութեան Դռնում

բան Գիւմուլէնի խորհրդով բողոքեց այս բանի ընդդէմ։ {Գործը} մտաւ Պարլամենտ։ Նոր եւ մինչեւ այն ժամանակ անյայտ

կները օգնութիւն կը հասանէին նորան երկնքից, սուրբ {գործը} կատարելու համար, կամ թէ գո՛նէ արժանի կը լինի ստա

աւորութեամբ, որ ապացուցանէ, թէ ինքը կատարեց այս {գործը} ո՛չ եթէ Պապից երկիւղ կրելով։ " Paris vaut bien u

Վարադը պատուիրել է այս մարդին պաս պահել այս սուրբ {գործը} կատարելուց յառաջ (նա այսպէս է անուանել այս մարդա

։ Երբ Սիւլլի խորհուրդ էր տալիս նորան չ'առնել այս {գործը}, Հենրիկոսը պատասխանեց. " Գիտեմ, որ Յիսուսեաննե

գործերի տարեգրութեան մէջ նշանաւոր է մանաւանդ այն {գործը}, որ պատահեցաւ Տուլօնի թագաւորական սերմնարանի կառ

եցին նորան։ Է քաղաքի Պարլամենտը, ուր տարուել էր {գործը}, փոխանակ Ժիրարը դէպի մահ դատապարտելու, վճռեց աք

ւր երկու հազար ֆրանկ։ Յիսուսեանք պահանջեցին, որ {գործը} դատուի Փարիզի Պարլամենտի մէջ՝ յուսալով Պալատի հե

ռ է փոխում զանազան գոյներով, ամիսը մի տակառը իւր {գործը} աւարտելով, զանազան անբան կենդանիք է ներկում արժա

ный " ասւում է եւ՛ մարդը, որ հարցասիրում է, եւ՛ {գործը}, որ հարցասիրւում է։ Այս եւ նմանապիսի սխալանքը բ

նի Եւրոպական անունի գաղափարներ. ահա այն մի հատիկ {գործը}, որով պիտոյ է պարապէին հոգիազգեաց հեղինակները եւ

դէպի փորը։ Բայց մենք դառնանք դէպի Պ. Պռօշեանցի {գործը} ։ Ֆաթալիզմի վրայ խօսելով՝ ազգային աւանդութեան

անաջող եւ սառը ոտանաւոր։ Պատճառը շատ բնական է։ {Գործը} հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա

ասել, ամենեւին ոչինչ։ Եւ հեղինակը, ուզելով իր {գործը} այդ բարբառով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակ

կալ լինին, ինձնից ո՛չ, այլ պ. Պռօշեանցից, որի {գործը} պատճառ է եղել մեզ այս տողերը գրելու։ Դարձեալ

, որ այս հասարակաց փոխադարձ գործակցութեամբ լեզուի {գործը} առաջ երթայ։ Բացի սորանից, վեվի տեղ ու գործ դ

մի անգամ ասացինք, աջողի մեզ գլուխ բերել այդ կտիտ {գործը} ։ Այս բոլոր խօսքի զօրութիւնը այս է, ա) թէ բա

ների մարտիրոսութիւնքը։ Մնաց որ նոյն իսկ Սիքստոսի {գործը} անխորհուրդ եւ յիմարական, վրէժ հանել անշունչ արձա

պատճառ դարձաւ: Եթէ երբ եւ լինի այդ կիսատ մնացած {գործը} աւարտուի, միեւնոյն հոգով եւ հմտութեամբ շարունակո

րակիցքը, որ մինչեւ այժմ հայերէն չթարգմանեցին այդ {գործը}: Թէ ի՞նչ պատճառով տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակ

թէ մէկ օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ եւ ազնիւ {գործը}: Աւելորդ է ասել, որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ

ննութիւնը: Մենք քանի ու քանի անգամ կարդացինք այս {գործը} եւ ուշադրութեամբ. գալիս ենք այժմ անաչառապէս հրատ

հայելի դառնալ եւ ցոլացնել հեղինակին նորա սեփական {գործը}, այս իր տեսակի " ճառագայթների կրկին բեկբեկումն "

ու համար, թէ ի՛նչ տեսակ հեղինակի հետ է կարդացողի {գործը}. նորա հոգու ոսկեդարեան անմեղութիւնը փայլում է ամ

ախ եւ բնական նկարադրութեանցը: Խօսք չկայ, որ այդ {գործը} բանաստեղծութիւն է, բայց բանաստեղծը որտեղ ուղղակի

րակաց է ներգործութեան պաշտօնը: Եթէ պ. Պռոշեանցի {գործը} համեմատենք նկարչութեան հետ, պիտի պեյզաժ ասենք նո

իրենց զաւակը, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական {գործը}, երբ ծնողքը եփում են եւ ուտում են իրենց զաւակներ

անաջող եւ ցուրտ ոտանաւոր: Պատճառը շատ բնական է: {Գործը} հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա

այ մարդը: Թափել այդ կրօնը մեր վրայից, - ահա՛ մեր {գործը}: Մեր ազգութիւնը, մեր կրօնը, ոչ թէ վնաս կրելու

ղը կը վատնէ ողորմելին իր ջերմութիւնը եւ շատ անգամ {գործը} կը վերջանայ հաւի մահովը: Հարկ չկայ, կարծում ենք

սել, որ բնական երեւոյթը առասպելով մեկնաբանել մեր {գործը} չէ. դորայ փոխանակ առասպելեալ բնական երեւոյթը, ի

ւթիւն յանձն առնուին այդ ֆիզիկան թարգմանելու: Այդ {գործը} գրուած է հասարակ ժողովրդի համար եւ կարող ենք հաստ

րակոյտ մարդերի, այո՛, եւ նոյնիսկ Ներոնի սիրական {գործը}: Բայց, ասենք թէ թագաւորները որսորդութեան,

նորա յառաջաբանի լեզուն: Եւ հեղինակը, ուզելով իր {գործը} այդ բարբառով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակ

Սխալւում է պ. Պռոշեանցը. ազգը ընդունեց այդ {գործը} (եւ իրաւունք չունէր չընդունելու) որպէս ապագայու

, այո, շատ անգամ արատաւորելով ոչ միայն հեղինակի {գործը}, այլեւ նորա անձը: Պ. Պռոշեանցը չէ կարող բացառո

յն քիչ թերթերի մէջ, հեշտ չէ, որովհետեւ բովանդակ {գործը}, բացի մեր յիշած թեթեւ անկատարութիւններից ոգեւորո

ելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում աւարտում են {գործը}: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում են միւս օր

որան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խելքը գլխին մարդու {գործը} ։ Մեռնողին սիրողը պիտի նորա ժառանգին խնամ տանի,

ի ամլութեան նախատինքը։ Հեռու ենք մենք մեր այս {գործը} այս տեսակ օրինակների շատութիւնով բեռնաւորելու դիտ

չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, ես բանի ու {գործի} տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը լինում եմ ամեն

միջնորդությունը, կարող էիք օգնել մեզ այս ազգային {գործի} մեջ, որով ոչ թե միայն մեզ կպարտավորեիք, այլ եւ

ում են, որ պիտի կարգվի Ռոստովցովը: Վարժապետի {գործի} մասին այսքան կարող եմ հայտնել, որ ինչ այստեղ կար

իկա փոստայով մի այլ նամակ եւս կգրեմ բոլորովին այլ {գործի} մասին: Սպասում եմ Ձեր մխիթարական նամակին եւ գործ

, մեք շատ ուրախ ենք, եթե այդպես լինի, որովհետեւ {գործի} ներկը կբացվի, թող ցնծան հետո: Պ. Նազարյանցն

մտածության հետեւանքը. ըստ որում այսպիսի մեծակշիռ {գործի} մեջ թեթեւաբար ընթանալ աններելի է եւ Ձեզ, որ առաջ

, հոժար ենք երթալ Հնդկաստան, վերոհիշյալ ազգային {գործի} պատճառով, հետեւյալ պայմաններով: § 1. Մեր ե

ամիսների համար, որքան եւս հարկ լինի մնալ մինչեւ {գործի} կատարելապես ավարտը, մեզանից ամեն մինս կստանա քաղ

մբերող գրագրությունք կլինին էլեկտրական հեռագրով, {գործի} հաշվով, որովհետեւ Կալկաթայից Նախիջեւան նամակ հաս

գործակցության եւ ազգի համակրության վերա: Ինչ որ {գործի} հանգամանքներին է վերաբերվում, որպես նաեւ կրկին ն

խնդրում եմ չխնայել Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ {գործի} մասին, ուր իմ անձնականը այնքան է, որքան ամեն մի

Վերստին աղաչելով Ձեր ժիր հոգաբարձությունը այս {գործի} մասին, խնդրեմ ընդունել իմ անկեղծ հարգությունը,

կային տոմսերը, որ ես պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ {գործի} վերջանալը: Թեեւ ես ուժեղ ցանկություն ունեի թա

րված, որ ամենայն պարզությամբ հասկանում էին իրենց {գործի} արդարացի լինելը: Չնայած այդ բոլորին, Բոքլն

գոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան ստիպել, որ մինչեւ իմ {գործի} վերջանալն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այդ էգոի

ես կսկսեմ, թող ուրիշներն ավարտեն: Յուրաքանչյուր {գործի} սկիզբն անկատար է լինում: Իմ ենթադրությամբ, այդ

գերեց հայր Մատթեոսի հետ Զմյուռնիայից ժառանգության {գործի} համար եկած հայազգի Բաղդասարը, " Արշալույս Արարատ

նչ մենք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ {գործի} ժամն արդեն հասել է: Այժմ մենք առավել եւս պետք է

դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեր վերոհիշյալ {գործի} մասին՝ հանուն արդարության, խստապահանջ արդարությ

րավացի գործին: Ես հաստատ համոզված եմ, որ այդ {գործի} արդարացի քննությունը հսկայական օգուտ կբերի ո՛չ մի

ր հարկավոր է, որպեսզի ուղարկված Անդրեաս սրբազանը {գործի} անբասիր եւ բարեխիղճ. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյո

ալությունը: Հուսով եմ, որ ուրախ լուր կբերես այս {գործի} վերաբերյալ, որի համար ես ավելի եմ մտածում, քան

ալ, որի համար ես ավելի եմ մտածում, քան իմ թշվառ {գործի} մասին եւ որը, վերաբերելով հասարակական շահին եւ հ

հասարակական շահին եւ հասարակական քաղաքակրթության {գործի} զարգացման գրավականին, ըստ ամենայնի, ավելի քան ա

մ էի կուլ տալ: Ձեռքիս տակ եղած միջոցներն իսկույն {գործի} դրի, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան արդեն բժիշ

III բաժանմունք՝ ետ ստանալու այն բոլորը, ինչ որ {գործի} մեջ բոլորովին օգտագործված չի եղել, սակայն ինձ հա

շանալ, չմեղանչել արդարութեան ընդդէմ եւ չպղծել մի {գործի} սրբութիւն: - Դու կարծում ես, թէ աշխարհի երե

, եւ ես իմ բարեկամի հետ մնացինք միայն՝ սպասելով {գործի} կատարածին: Երկար ու ձիգ սպասելուց յետոյ յանկարծ

նը աշխարհի երեսին խափան չէ ձեզ մի ազգային եւ բարի {գործի} մասնակից լինելու. երանի՜ թէ ես եւս կարողանայի մի

այի մի կերպով օգտակար լինել այդ ընդհանուր ազգային {գործի} յառաջադիմութեանը։ Այո՛, ցանկանում էի երբեմն երբ

թափում է իւր քսակից վերջին մանէթը, բայց ազգային {գործի}, մի վերացական առաքինութեան համար, որի վարձը իսկ

զզուելու նայել իւր հօր կամ եղբայրների դատապարտելի {գործի} վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, նա չէր տեսել իւր շ

ադառնում էր դէպի տուն՝ մի շատ հարկաւոր ընտանեկան {գործի} համար դուրս գնացած լինելով: Օրի մռայլոտ մթութիւն

որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ես {գործի} եմ եկել եւ շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այ

ը կատակ էր), - ես գործի եմ եկել եւ շատ հարկաւոր {գործի}: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս արգելառիթ

ց միայն սեպհականել նորանց: Ազգի եւ հասարակութեան {գործի} մէջ նորա անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ դոքա մ

րոյական մարդու վերայ պարտականութիւն կայ՝ ազգային {գործի} անունը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողու

ւր կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական լինել այդ {գործի} յառաջադիմութեանը՝ խօսքով եւ գործով, ամենեւին այ

ատանան, միայն հարկաւոր էր իսկոյն սկսանել մի բարի {գործի} հիմնարկութիւն, շինել մի առարկայ, որ մօտ լինէր ժ

ւմ է " Մեղուի " վերայ որպէս մի ողորմելի եւ թշուառ {գործի} վերայ մատենագրութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝ պիտի

րապայման կարօտութիւնը եւ յետ մնալը լուսաւորութեան {գործի} մէջ: Պ. Իսահակեանցը իմ միտքն է ձգում հինգեր

ենք՝ ինչքան մեր կարողութիւնը կը տանէր՝ մի բարի {գործի} մասնակից լինելու, եղել ենք, թէ սորա հակառակ, մ

րախութիւնը, որ ուրախացել էի մի ազգային ուրախառիթ {գործի} վերայ, նոյնպէս եւ անձնական ուրախութիւնը չէ կարող

ակարութիւնը կամ օգտակարութիւնը: Հեղինակը իւր {գործի} մէջ նոր ապացոյց է տալիս մեզ իւր անսահման իրաւունք

ստիպուած համոզում էին ազգին ձեռք զարկել մի անհիմն {գործի}: Արժանապատիւ Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վա

Հայր Խորէնին չէ յաջողուել ընտրութիւնը թարգմանելու {գործի} մէջ: Աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել այս մասին եւ ա

ածին՝ similia similibus curantur: Լամարթինի {գործի} Հայ թարգմանութեան ճակատը զարդարած է մի այսպիսի փո

լի մի քանի խօսք չասել այն մասին, թէ հեղինակը այդ {գործի} զուր տեղը աշխատել է՝ մի քանի բան այլապէս փոխելով

աստանք, երկու աղքատ ու անմեղ սիրահարք եւ վախճանը {գործի}, մի փոքր այլապէս ընթացք տալու համար, կատարուած

օր Հայ ազգութեան շինուածը: Ներս մտանելով այս {գործի} մէջ՝ գուցէ շարժում էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ ա

լով, միաբանեցնէ Հայերը մի ազգօգուտ ամենահարկաւոր {գործի} մէջ: Հաւատարիմ առնելով Ձեզ իմ անդրժելի բարեկ

նք Պ. Խուդաբաշեւի " Обозрение Арменіи " մակագրով {գործի} վերայ, մինչդեռ շատ նիւթ կար այնտեղ Յիշատակարանիս

րծ քննելու տեղ, անդուռն բերանով հայհոյում էր այդ {գործի} հեղինակը: Եթէ նորա գրածը լինէր մի այնպիսի բան,

եղել մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ թէեւ ատում էր {գործի} հեղինակը, բայց, աւելի մեծ ատելութիւն ունենալով

ատակին: Մեր սիրտը եւ հոգին վկայում է մեզ մեր {գործի} արդարութիւնը: Այս վկայութիւնը հերիք մխիթարութիւն

ր թղթակիցներից մի քանի արդարացի նկատողութիւնք այդ {գործի} վերայ։ Չտպեցինք նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս

նորան իւր երեկոյացեալ հասակում, քան թէ նոր տպած {գործի} պէս աշխատութենների հրատարակելը, որ բանի տեղ չանց

սկոպոսներին եւ դէպի ժողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս {գործի} համար եւ, երբ նոքա հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ նոցա

ելով, ուրիշներին աշխատեցնում է այդպիսի եգիպտական {գործի} վերայ, բայց մեք ինչպէս կարողանանք կարգաւոր քննու

ով նորա սեպհական կարծիքը իւր (օգտակար անուանած) {գործի} մասին: Այժմ դառնանք դէպի երրորդ խնդիրը:

ԲԱՐՔ Կենդանութեան նուիրուած այս փոքրիկ {գործի} ճակատը կենդանի մարդերի անունով ցանկացայ պսակել եւ

լի վճարել, վաճառականութիւն առնել մի տեղում, ուր {գործի} սկսուած օրից երեւում է սնանկութեան դալուկը, այսպ

ած ճանապարհը եւ այս քննութիւնը յառաջ տանին մինչեւ {գործի} տարրական պարզութիւնը, այնտեղ ճեղքւում է վարագոյր

արգելք եւ խափան պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ {գործի} սկզբնաւորութեան: Հին խելքերը, որոնց զլացել

արող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն լինէին մի այսպիսի {գործի}, հաւատարիմ մնալով իւրեանց սկզբունքին: Բայց

րութիւն տալու համար: Այն մարդը, որ մի բարի {գործի} չէ օգնում, լռելեայն քարոզում է իւր անձի համար,

ինչ մեծ մեծ է բրդում, Հողս գլխիդ, ձեր ո՞ր {գործի} Համար այդպէս էք խօսում: Թէ՞ կա

ՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 թիւ Յունուարի 11-ին յայտնեցին ինձ {գործի} ծերակոյտ տրուելը: 13-ին տեսութիւն պ. Սուլթանշա

: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական {գործի} եւ դպրոցի մասին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հան

թոյլ տալիս ինձ բան տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ իմ {գործի} վճիռը: 30-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տե

, ոչ միայն չկատարած, այլեւ երազում անգամ չտեսած {գործի} մասին, մեր փոյթը չէ. մէք մեր կողմից հոգու ամենա

զարգացնել լուսաւորութեան սերմը, մինչեւ օրինաւոր {գործի} չ'կար խոպանացած երկիրը վարելու եւ հերկելու, զուր

ան տալով մտավոր աշխատանքի բնագավառի յուրաքանչյուր {գործի}: Ամսագիրը լույս կտեսնի ամեն ամիս, առանձին

խօսք, միւսին հարս " անունով այժմուս տպի տակ եղած {գործի} յառաջաբանութեան մէջ, ուր խօսք է լինում բաւական ե

ս ազգի մէջ։ Մեք, մեր կողից, ընթերցասիրելով այդ {գործի} առաջին հատորը, արժան ենք համարում մասնակից առնել

որպէս կրիտիկա մի թիֆլիզաբնակ գաղթական... պարոնի {գործի} վերայ, այն խորհրդով, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկ

շնամի, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման քննում է մի {գործի} արժանաւորութիւն եւ պակասութիւն։ Նա վերահասու է լ

նման ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մնում դէպի {գործի} գլխաւոր արժանաւորութիւնը, որ, ճշմարտապէս ասելով

ն, գրգռում է եւ ջերմացնում է նոցա սիրտը դէպի այդ {գործի} ընդունելութիւնը։ Երկրորդ, արժանապէս գնահատելով

, որով, որպէս մի կախարդական ուժով, մերկացնում է {գործի} շապիկը եւ տալիս է նորան այլ կերպարանք՝ երբեմն այ

այնքան տարբեր առաջին կերպարանքից, որ հեղինակը, {գործի} արարիչը, ստեղծողը դժուարանում է ճանաչել իւր գործ

Գիտենք, Եւրոպայի կրիտիկոսքը սովորութիւն ունին մի {գործի} արժանաւորութիւն ապացոյցներով հաստատելու համար, զ

ի գործին չխառնուէր երբեք. այլ, իբրեւ մի ազգային {գործի} մասնակից, իւրաքանչիւր ոք աշխատէր իւր պարտքը լցու

րը, մանաւանդ որ դուք եւս սրտանց կամենում էք լսել {գործի} հանգամանքը եւ ուղղութիւնը, ապա ձեզ պատմեմ, թէեւ

պարտականութիւնը, եւ կարդինալի կամքին ծառայելով, {գործի} է դարձել նորա չարութեան: Լաւ կը լինէր սորա համար

ատուական անձը վեր կալաւ այդ պաշտօնը եւ տարժանաւոր {գործի} հոգսերը վայրենի եւ անկարգ մարդերի մէջ. գեղեցի՜կ

լինում այն բոլոր սխալանքի, որ սա ցոյց տուեց իւր {գործի} մէջ: Թէպէտ սա անարժան էր այն պաշտօնին, բայց սոր

ւած մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ են, {գործի} մէջ ծո՛յլ եւ անհամբե՛ր, որոնցից, նայելով այն տգ

ցա բովանդակած անցքերի ժամանակին։ Իսկ թէ կամենանք {գործի} արժանաւորութեամբ դասակարգել, նայելով նոցա վրայ ո

ս խօսքերը ասում ենք ոչ միայն հիմնուելով այդ երկու {գործի} վրայ, այլեւ անկաճ դնելով այդ բարբառներին։

ափարը, որ աւելի որոշ կերպով յայտնվի։ Պ. Պռօշեանցի {գործի} մէջ (եր. 1088) կարդում ենք "Ամբերթը գոված ջուր ա,

ը, անախտակիր ոգւով քննելով այս բաները, զղջացաւ իր {գործի} վերայ եւ իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատառելով ապ

ի հին հռովմայեցիքը: Ես իրաւունք ունէի սպասել այս {գործի} կատարեալ յառաջադիմութեանը, մինչ գիշերով յանկարծ

նում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ գլուխը պտոյտ է գալիս {գործի} շատութենից: - Ես գիտեմ քո հարազատութիւնը եւ

խին, եւ դուրս գնաց իւր տանից: Կարդացողը այս {գործի}, կարելի է, կարծէ, թէ պ. Մարկոսը մի անսովոր ար

ը, եւ ամենեւին մեքենաբար, առանց մտածելու եւ իւր {գործի} հետեւանքից կամ շարժառիթից մի տպաւորութիւն ներս ըն

անքով եւ անկեղծ սրտով միմեանց մօտ եկած մի ազգային {գործի} համար, որի օգուտը անմիջական յարակցութիւն չունէր

լ այս մարդկային ազնիւ զգացողութիւնը, եթէ ո՛չ իւր {գործի} ճակատը զարդարելով մի այդպիսի պատուական եւ ազնիւ ե

եւ իսկ կոկորդի տակումը կօճակւում էր մի յատուկ այս {գործի} համար շինած կօճակով. այսպէս կօճակած էր եւ Թիւթիւ

սի ականջին շշնջել Մանուշակ դայեկի վարժ լինելը իւր {գործի} մէջ: ժամանակը գալիս է, երեխայն ծնանում է արդարե

ն Հռովմի մէջ, " Վահան հաւատոյ " անունով Չամչեանի {գործի} մասին, կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ եւ վկայել այն

պի Հռովմ։ Այս վերջի երկուսը շատ փոքր յոյս ունէին {գործի} յառաջադիմութեան վերայ եւ այնքան առաւել վհատում էի

պանիական եւ Ֆրանսիական Տէրութիւնքը խառնուեցան այս {գործի} մէջ։ Անզօր Կարոլոս II-ը գործիք էր դարձած Յիսուսե

ւ հերքել այս բաները, բայց Պարլամենտը, չ'նայելով {գործի} ընթացքի վերայ, ատելութիւն ունենալով դէպի Պրօտեստ

թիւն ունենալով դէպի Պրօտեստանտները, յետ դրեց այս {գործի} վախճանական վճիռը անորոշ ժամանակով եւ թոյլ տուեց Յ

ացուցանելու։ Բայց այս կարապները օրէ օր աւելի {գործի} տէր էին դառնում Եկատարինէ Մետիչիսի պալատումը, Սպ

արարութեամբ շատ թոյլ կերպով կատարուեցաւ Րաւալեակի {գործի} քննութիւնը։ Այսուամենայնիւ, հարցմունքի ժամանակ

սուսեաններին։ Րիշիլիէի մահից յետոյ Յիսուսեանների {գործի} ընթացքը դէպի Մազարինի Կարդինալը մնաց միօրինակ, ի

ը, որ ամբողջ Ֆրանսիայն ունեցաւ այս անբաղդ աղջկայ {գործի} մէջ, ցոյց էր տալիս, թէ ինչ աստիճանի էր հասած ազ

կից աւելի հմտութիւն եւ ճարտարութիւն, ուր պիտի որ {գործի} ամբողջ ընթացքի մէջ շարված թելերը աւելի ճարտարութե

իսկոյն կրակեն այդ կատաստրօֆը, եթէ համեմատում ենք {գործի} ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ թոյլ է եւ ոչ

ճ եւ ազդու, դնում է Գարեգինի անտէր ողբը։ Ամբողջ {գործի} մէջ բոլոր ոտանաւորքը, որ տակ ու վերեւ են անում,

ում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս {գործի} հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի

ը, որ նուիրված էր թերութիւններին Սօս եւ Վարդիթեր {գործի}, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ։ Մեր այսուհետեւ նկ

՝ չենք իմանում Աշտարակի բարբառը), որով գրված է {գործի} բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտա

թէ խօսում ենք, այն է պատճառը, որ պ. Պռօշեանցի {գործի} մէջ մի անգամ երեւցածը ուրիշների մօտ շատ կան, ուս

երեւում է այս եմ վերջաւորութեան մէջ, որ միանալով {գործի} 'ն հետ, գոյական գործ անունին տալիս է բայի զօրութի

ր կան, որ մենք չենք հասկանում), բայց եւ այնպէս {գործի} սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճելով աճում էր

ականութիւնը եւ արուեստը իրար հետ լծորդուած են այդ {գործի} մէջ: Վէրք Հայաստանին չունի այնքան արուեստ, " Սո

րուին անդամահատական դանակի տակ, այնուամենայնիւ, {գործի} ընդհանրական ամբողջութիւնը եւ էական արժանաւորութիւ

թիւնից եւ հնարաստեղծում է անբնական բաներ, այնտեղ {գործի} արժէքը թուլանում է եւ անհամեմա՛տ թուլանում է:

աննշան պաշտօն են ստանում Սօսը կամ Վարդիթերը: Այս {գործի} մէջ բանի ընթացքը առաջ է դնում առանց Սօսից եւ Վարդ

բոջ երիտասարդութիւնը պիտի թողուին իրենց հետքը այդ {գործի} վրայ, առանց դորան չէր լինիլ բայց աջողակի, ինչպէ

նշուշտ հարկաւոր էր տալ նորան, ամոլների մէջ սիրու {գործի} զուգակշիռը պահելու համար: Հասակի այս անաջող առքը

շաւրի բնաւորութիւնը, կամ մանաւանդ նորա պաշտօնը: {Գործի} կատաստրոֆը, եթէ ուղիղն ասենք, գլխաւորաբար հիմնո

փոխելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում {գործի} մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մասնով լարւում են ե

րշաւրի նենգութեան կամ դրժողութեան պատճառի մասին: {Գործի} բովանդակութեան մէջ չկայ տեղ, ուր հանդէս ունենար

Այս էլ դարձաւ անգի՜ւտ Աբովեանի " Վէրք Հայաստանի " {գործի} մէջ Մուսայի մի Հռիփսիմէի վրայ երազում սիրահարուիլ

նք Տիրանի տուած թըլիսմը, նորա բովանդակութիւնը եւ {գործի} վերջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: Ասես թէ մ

կից աւելի հմտութիւն ու ճարտարութիւն, ուր պիտի որ {գործի} ամբողջ ընթացքի մէջ լարուած թելերը աւելի ճարտարութ

ոյն կրակեն, - այդ կատաստրոֆը, եթէ համեմատում ենք {գործի} ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ թոյլ է կերպար

ւ ազդու, դնում է այն Գարեգնի անտէր ողբը: Ամբողջ {գործի} մէջ, որ բոլոր ոտանաւորքը տակ ու վերն ես անում,

ում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս {գործի} հետ, բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի

ր նուիրուած էր թերութիւններին " Սոս եւ Վարդիթեր " {գործի}, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ: Մենք չենք ու

ելով չենք իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով գրուած է {գործի} բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտա

թէ այն պատճառով պիտի մեղադրուի հեղինակը, որ նորա {գործի} մէջ անկատարութիւնք կան, հարցնում ենք. " ո՞րի գո

ւթեան գաղափարը մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար եւ նորա {գործի} մէջ. բնութեան զուգակշռող հիմնական դէմ է այդ կատա

ջ տեղակել: Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում, {գործի} սկզբից մինչեւ վերջը, բնութեան նկարագրութիւնը: Ա

յս բանից. մանաւանդ հեղինակը, Հեթումի այս անիրաւ {գործի} միջոցին, Փափակին ուղարկում է, որ իմաց տայ Հեթու

մնում է տակաւին մի քանի խօսք " Սոս եւ Վարդիթեր " {գործի} վերաբերութեամբ, որ դեռ չենք ասել: Արգոյ հե

ը հետեւելով պ. Աբովեանի ուղղութեան, իր բովանդակ {գործի} մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է գործ դնել ազգային ա

ենք կարող խոստանալ արգոյ ընթերցողներին, թէեւ այգ {գործի} վրայ անձանձիր աշխատել ենք եւ աշխատում ենք, այս ր

սկանալ այն հիանալի խորհուրդը, որ ծածուած կայ այս {գործի} մէջ։ Այդ պարոնները փչում են իւրեանց փողը, թէ կա

րութեան սերմանքը Հայոց ազգի անդաստանի մէջ ցանելու {գործի} դառնար. պատճառ, որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ ե

մ միմիայն այն պատճառով, որ մեր ցանկութիւնն է այս {գործի} մէջ այնպիսի փաստեր եւ օրինակներ հանդէս հանել, որ

ռական հոլովով եւ նորա մօտ դնում է կամ չափ խօսքը՝ {գործիական} չափով, կամ համեմատ խօսքը եւ կամ մի ուրիշ խօսք,

ակին 'ի նմին քաղաքի։ օք վերջաւորութեամբ {գործիականը} միմիայն "ձեռք" բառը հոլովելի ժամանակ Նոր Նախիջեւա

րութիւնով ", " իր քաջութիւնով " եւ այլն, իսկ թէ {գործիականի} մտքով չէ կարելի հականալ ըստ իր խնդրով, օրինակ "

Տուին իւրեանց խրատը. " Որդեա՛կ, {գործիդ} եղիր արի, Տե՛ս, չըմատնես քեզ սէրի. Ե

ն ներգործականի եչը ինի փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ- {գործիմ}, բայց նոր լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մ

նազան հանգամանք արգելք էին լինում այս ազգասիրական {գործին}: Այժմ տեսանելով այդ արգելառիթ հանգամանքների փոփո

վ մեր սրտի ցանկությունը, եւ սկսեցինք հետեւել այս {գործին}, որ մեզ եւս թույլտվություն լինի տերությունից տպե

ղներին բան հասկացուցեք եւ դորանով այս ազգապարծանք {գործին} պատճառ եղեք հառաջ գնալուն: Հերի՛ք է, սրբենք

նալով բան չէ առաջանում, պիտո է ջերմությամբ կպչել {գործին}: Գիտեմ, որ այս բաները Դուք ինքներդ եւս լավ գիտե

նդակով, հայտնում եմ Ձեզ իմ կարծիքը եւ մտքերը այդ {գործին} վերաբերությամբ: Բայց պարզության համար, նախ եւ ա

ւղթ սեւցնելով կամ մի քանի աստիճանավոր կաշառելով, {գործին} հերիք հոգաբարձություն արած համարվիս, այնտեղ այդպ

վ: § 6. Դատաստանի, փաստաբանի եւ այլ ամենայն {գործին} վերաբերյալ բաների մասին, որ դուրս էին մեր անձնակ

թյունը հանձնել է իմ եղբայր Ղազարոսին Հնդկական այն {գործին} վերաբերող թղթերը, որի համար հասարակությունն ընտր

ի պոկել հաջորդ սերնդից: Առաջարկված արխիվները {գործին} բոլորովին չեն վերաբերում: Նյութերի նման հավաքածո

արի Մարիա Նիկոլաեւնային, որ նա օժանդակի այդ բարի {գործին}, եւ ես հավատացած եմ, որ նա կգործադրել իր ամբողջ

րջ կդնենք իտալական 5 %-անոց տոմսակներին վերաբերող {գործին}: Սիրելի եղբայր, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մո

կվայի նորահաստատ կենդանաբանական այգու բարգավաճման {գործին}, մատակարարելով այլ եւ այլ հազվագյուտ կենդանիների

նվելով նվիրատուների նկատմամբ՝ դրանով օժանդակի իմ {գործին}, հակառակ դեպքում ավելի ոչինչ չպիտի կարողանամ անե

անավանդ որ այդ վերաբերում է եկեղեցական գումարների {գործին}, որոնց համար, ահա, կարելի է ասել, 15 տարի է ա

արգելք չի կարող հանդիսանալ հասարակության իրավացի {գործին}: Ես հաստատ համոզված եմ, որ այդ գործի արդարաց

մ բարեկամների խորհրդին, անունը եւս տալու չէի այդ {գործին}: Ուղարկում եմ այժմ իմ մի քանի նկատողութիւնքը

ստրատոսեան պարծանքին, որովհետեւ մասնակից էին ձեր {գործին}, եւ դուք աշխատում էիք՝ ամրացնելով ձեր ոտքերը նո

երել: Հեղինակը վկայ է բերում այս բնութեան ընդդէմ {գործին} իւր ղզլարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ արժանաւոր անձինք

հոսանքի մէջ ընկած, նայում է, մասնաւորապէս, իւր {գործին} եւ երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր գործը,

է իւր անձի համար, թէ այո՛, անարժան էր այն բարի {գործին}: Եւ ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք, եթէ մի

ւմ, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր {գործին}, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր

դշխոյն խաւար ամպերի տակից. Ղեկավարը ժիր իւր {գործին} ` շատ է տեսել ալիքներ, Նորա նաւի առագաստը

աւորութիւն եւ պակասութիւն։ Նա վերահասու է լինում {գործին} ամենայն հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է նորա խորհր

լիս հեղինակին ուղղելու եւ կատարելութիւն տալու իւր {գործին}, որով անտարակոյս օգտակար է լինում ե՛ւ հասարակութ

ն փոխում է բանի ընթացքը, ա՛յլ ուղղութիւն է տալիս {գործին}, որով, որպէս մի կախարդական ուժով, մերկացնում է

բ եւ նոքա առաջարկում են իրենց կարծիքները ոչ որպէս {գործին} պատկանաւոր անձինք, այլ որպէս արտոնունակ (привил

ր ամէն մարդ իւր պաշտօնը քաջ ճանաչէր եւ մինը միւսի {գործին} չխառնուէր երբեք. այլ, իբրեւ մի ազգային գործի մա

վուրդ գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի եւ խափան լինել մեր {գործին} "։ Առհասարակ շատ բարեսիրտ են մեր քահանայք, այս

երի հնարած մեզիմեն աղեկների, բայց ընթերցողքը այս {գործին} կարող են համաձայնիլ, որ մի արմատացած նախապաշարմո

ւ ոչ այն խորհրդով, որ ծառայեն լուսաւորութեան մեծ {գործին}, այլ որպէսզի ցոյց տան ազգին, թէ ահա հերձուածող

մատենագիրք դարում, որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն {գործին} գրել զինչ եւ իցէ, եթէ հետեւել համարին ուղղութեան

ել, եւ որոնք շատ տեղ, այո՛, աղ ու համ են տալիս {գործին} ։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ ինքը հ

նեցող պատճառներով ընդհատուեցաւ: Մեր կարծիքով այդ {գործին} աւելի պատշաճ էր " Քաղցկեղ Հայաստանի " անուն ունեն

աջաբանի մէջ: Եւ եթէ լաւ ուշադրութեամբ նայենք այս {գործին}, կը տեսնենք, որ նորա մէջ դիւցազուն եւ դիւցազնու

ցել եւ որոնք, այո՛, շատ տեղ աղ ու համ էին տալիս {գործին}: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինա

էս մատաղ հաւաքելու համար են աշխատում իրանց բան ու {գործին} կենային, հիմի ամէն մինը մի խան կըլներ. աստուած

ւթյունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում եմ իմ {գործիս}, նույնպես Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդա

ուսիա՝ Պոլսի՞ վերայով թե Լոնդընի՞, այդ կախված է {գործիս} ընթացքից: Առայժմ այստեղի ծայրագույն դատարանի

եզ պահ տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ իմ {գործիս} վերջանալը, որովհետեւ թղթերն էլ դրամ են, չեն կար

պահել մեր ծիծաղը մի այսպիսի տղայական եւ պատուամոլ {գործից}: Ցանկալի էր իմանալ՝ ինչ է դոցա արածը, որ ապօթէ

ենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել նորան կամ յետ կացնել {գործից}, եթէ կերպարանագործես նորան պայմանիդ խորհուրդը:

ւմ դուրս բերել այս բաբելոնեան խառնակութենից: Այս {գործից} ես հնար ունեցայ տալ ձեզ 100 000 շատոյ յանդուգն նզ

վ որպիսի եւ իցէ կերպով ազատուել մի որեւիցէ դժուար {գործից}, իմ որդին կը հասուցանէ նորան իւր փրկարար խորհուր

այնպիսի կոշտ եւ սոպռ վաճառականի հետ, որ բացի իւր {գործից}, ոչինչ գաղափար չունէր, ոչինչ բանի տեղեկութիւն չ

րակոյս չունինք, որ այդ պարոնները ինքեանք, իւրեանց {գործից} կը ճանաչեն այստեղ իւրեանց անձը եւ գուցէ կը հրաժար

ւմ։ Նորա քարոզները, որ Սալամանկայում ասում էր, {գործից} ձգել էին նորան, վասնորոյ նոր ի նորոյ նստաւ քերակ

ինչացո՞ւ են"։ Վաճառականը. - " Այդ շանթապահ {գործիք} է, որ հնարել է Բենիամին Ֆրանկլինը"։ Շին.

Ֆրանկլինը"։ Շին. - " Ի՞նչ ասել է շանթապահ {գործիք} "։ Վաճ. - " Կայծակից պահպանող. ուր որ կայ

, լուսաւորութիւնը կը շինէ իւր համար մի չարութեան {գործիք}, եւ կ'աշխատի նորանով ծնուցանել եւ կերպարանագործե

րապարակում այրուէին դահճի ձեռքով, որպէս հոգեսպան {գործիք} խաւարի բռնակալութեան: Մեր ազգը երկար ժամանակ

մ չեղաւ, որ հրատարակեցինք եւ ըսինք, թէ մեք ձեզի {գործիք} ըլլալէն եւ եղբայրնիս ուրանալէն կամ սպանելէն դադրե

, մեք եւս կեղծաւորութիւնը կը շինէինք մի յաղթակիր {գործիք}: Բայց թող հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը. նոքա ս

դկութեան մէջ: Հայերը պարտական են լուսաւորուիլ եւ {գործիք} լինել Նախախնամութեան ձեռքում՝ ասիական ազգերի մէջ

արակցութիւն ունենալով եզուիտների հետ եւ շատ անգամ {գործիք} լինելով նոցայ ձեռքում, ամենայն քաղաքական իրաւադա

իւնը իւր տղայական խնդիրներով, եզուիտների ձեռքում {գործիք} դառնալով, ճղակտոր հանեց ազգը, անդարձ կորուց նոր

եզուն, որը կոչված է ծառայելու որպես մտածողության {գործիք} եւ ժողովրդի զարգացման միջնորդ, պետք է ամենայն հո

ստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին՝ գեղեցիկ եւ ընտիր {գործիք} դառնալու ժողովրդի դաստիարակութեան համար։ Խաբ

մ է, թէ ներգործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս լոկ {գործիք}, այլ ինքնակայապէս կամ որպէս պաշտպան կամ որպէս հա

որտի նման ջուր խմելուց. ջուրը Աստուծոյ ձեռքին մի {գործիք} է, չարագործ մարդիկ պատուհասելու համար: Ասածիս ա

ի ձեռքում եղել է դաւաճանութեան եւ արիւնահեղութեան {գործիք}: Շատ ամբարիշտ մարդիկ իւրեանց յանցանքը ծածկել են

ստ որում անօթներս փոքր են, հարկաւոր է անօթներ եւ {գործիք} բերել տալ օտար աշխարհներից: - Շատ լաւ, եթէ

այնպիսի բան, որ զգալ ունէր, որ կամք ունէր, որ {գործիք} ունէր, եւ այսպէս քո ասելով մահը մի մարդու նման,

այսինքն՝ Իգնատիոսի յաջորդների օրովը, այդ բաները {գործիք} դարձան զարհուրելի քաղաքականութեան։ Իգնատիոս

այնպէս, որ մարդը դառնում է Կարգի ձեռին մի մեռեալ {գործիք}, ծեր մարդու գաւազան՝ " Ut senis baculus ", ինչ

նքը խառնուեցան այս գործի մէջ։ Անզօր Կարոլոս II-ը {գործիք} էր դարձած Յիսուսեանների ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-

սրա հովանաւորութեան տակ, նրանք կարող են օգտակար {գործիք} լինել. Ռուսաստանի բարոյական ազդեցութիւնը ` Թուրք

ց ձեռքի շնորհքի վրայ, որ թէ նորա ձեռքին օրինաւոր {գործիք} լինի եւ մի քանի անգամ այդ բանը օրինաւոր կերպով ցո

, Միտքդ բեր այրած գօտին. Կամ ուժաչափ {գործիքը}, Դինամօմետր երկաթին: Բայց թէ պ

այն է, որպեսզի նա հասնի դյուրըմբռնելի բարոյական {գործիքի} աստիճանին, որպեսզի նա քիչ թե շատ բանիմաց գավառաց

էս մարդու բոլոր բարոյական ձգտողութիւնքը կառավարող {գործիքի} մասին: Յայտնի է, թէ քրիստոնէութեան էական տա

են այս միաբանութեան վերայ որպէս մի Պապականութեան {գործիքի} վերայ։ Եւ այս էր պատճառը, որ Վատիկանը արթնա

արհ բանալու։ Միւս տեղ Գուտտենբերգը, իւր սրածայր {գործիքին} ենթարկելով ձայն նշանակող տառերը, հնարաւորում էր

մ են մատենադարանը եւ մի փոքրիկ հաւաքոյթ ֆիզիկական {գործիքների} եւ հանքաբանական եւ կենդանաբանական օրինակների: Այ

եւ կեղծաւորութիւն, որոնք Յիսուսեանների սովորական {գործիքներն} էին, բաց արեց Ասիայի հեռաւոր կողմերում արձակ ճան

ս ասած, հրով ու սրով, կախաղանով ու տանջանքի այլ {գործիքներով}, բոլոր այդ արատները, որոնք այսօր այդքան կոպիտ կ

րով, մատենադարանով, ֆիզիկական եւ աստեղաբաշխական {գործիքներով} ։ Բայց մի՛ զուարճանաք այս արտաքին փայլողութենով,

վասարեցնում են տափանով կամ որեւէ այլ այգեգործական {գործիքով} (որովհետեւ այդ մեզ մոտ կատարվում է իբրեւ փորձ,

ում է իբրեւ փորձ, փոքր չափով), որից հետո որեւէ {գործիքով} [անց են կացնում] իրար հատող զուգահեռ գծեր, որոնք

է, իսկ եթէ չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին {գործն} իմ եւ յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, զի ես լին

ի չու, առանց որոյ չունիմ ես զմիջոց, մանաւանդ զի {գործն}, որոյ վասն կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի ասացի չէ ի

րձր սրբազնութեան ունի թողուլ առանց ընթացից մինչեւ {գործն} ծագեալ ըստ անձամբ կարգադրութեան նորին սրբութեան ծ

յն ամսոյ ուրոյն յայտարարութեամբ մատուցի զբովանդակ {գործն} վարեալ առ ի ձէնջ, յաղագս ի նորոյ արկանելոյ զայն

ընդ Այվազովսքւոյ վերջաւորելոյ զմեծագումար դրամոց {գործն} ըստ քմաց ի հաճոյս Խալիբեանի եւ առաքուր կոխելով զշ

ասարակութեան եւ համակամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ {գործն} եւ թէ ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան

ս այս առաքէ եւ զհաշիւսն, զորոյ զօրինակն գտանեմ ի {գործն}: Յայսմանէ ակն յայտնի երեւի, թէ ամսական 10

ի դարձուցանել նորա զայն ամենայն առ օրէնսգէտն իմ, {գործն} այն բովանդակ, այն է կտակն եւ պարգեւաթուղթն, թո

ել բողոք (аппеляция) եւ ընդ դէպս անիրաւութեան, {գործն} փոխադրի ի Լոնդոն ի վերազնութիւն ի գերագոյն ատենի

մեղադրել. դա էքսպեդիցիայի տեղագրի կամ երկրաբաշխի {գործն} է, որը հավանորեն եւ կազմել է: Այսպես թե այնպես

նրբագեղությանը կամ արտահայտությանը՝ դա ժամանակի {գործն} է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակտատ չէ՝ չի գրվում,

ապա, անպայման, այժմ էլ ապրում են: Բայց առաջին {գործն} է՝ լավ ուսումնասիրել այս խնդիրը: Անանիան շատ ճա

դեն կատարված գործողությամբ, նա չի ասում, որ ահա {գործն} այսպես կամ այնպես վճռված ու ավարտված է եւ մենք այ

մարում է իւրեան մասնաւոր։ Նա ասում է. " Իմ ի՞նչ {գործն} է, թող ինչ կամին, առնեն "՝ առանց մտածելու, թէ

ան գեղեցիկ ներածութիւնը, որ Օբեռ երեւելի երաժշտի {գործն} է, եւ ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ ներածութենից

է, Անզգա՞յ ես համարում. Եւ տիեզերքը, միթէ, - {Գործն} Աստուծոյ, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն

ւնին, վազում փողոցում"։ Քանի որ իւր {գործն} մեր ուսանողը Սկսաւ, աւարտեց, քնած էր մեծատ

Մասիսի վուլկան, Կրկին սկսաւ Իւր հին {գործն} ու բան. Վառեց շատ սրտում Անշէջ կրակներ

մէջ երեւում է այս բոլորի չափը եւ աստիճանը, սորա {գործն} է սահմանել եւ գնահատել նորանց։ Այն ազգը, որ

ելով, սորան մետաքսի գործարանը բերեց: Սորա բոլոր {գործն} էր լրտեսութիւն առնել եւ ոչ թէ գործարանին ծառայել

երով, ե՛ւ բացառութիւններով աւանդելը քերականութեան {գործն} է եւ մեր ներկայ քննութեան մէջ տեղ չունի. ապա թէ ո

անէ արդիւնս, որով կարող եղեւ յառաջ վարել զսկսեալ {գործն} եւ կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխիթարայ աբբայ հօր, բ

ութեան զառնէն՝ որոյ մտաց էին այդ արգասիք, քանզի {գործն} ինքնին քարոզ է զհեղինակին անժխտելի արժանաւորութիւ

ւնենալ հետը եկեղեցաբար, թող ընդունին, այդ նոցայ {գործն} է: Խնդրեմ ընդունել իմ անկեղծ յարգութեան հաւ

ծ։ Օրինակներով այդ ամենը ցոյց տալը քերականութեան {գործն} է, բայց մենք կամեցանք, որ այս երկու խօսքով պատճ

նակուելով, այն ժամանակ մեր նոր դպրութեան մէջ այդ {գործն} այն տեղը կ՚ունենայ, ինչ տեղ ռուս դպրութեան մէջ ս

ծի մէջ անկատարութիւնք կան, հարցնում ենք. " ո՞րի {գործն} է կատարեալ"։ Այսօր Միլտոնը եւ Շեքսպիրը, Հոմերո

ու բացման համար, մանավանդ որ նրա հիմքում դրված է {գործնական} նպատակ, որը զարմանալիորեն գիտությունը մոտեցնում

յունը մոտեցնում է հասարակությանը եւ ընդհակառակը: {Գործնական} կենդանաբանությունը եւ գործնական բուսաբանությունն

եւ ընդհակառակը: Գործնական կենդանաբանությունը եւ {գործնական} բուսաբանությունն առաջիկայում մեծ ապագա ունեն: Գյ

նց շրջապտույտը կատարում էին վերացական աշխարհում։ {Գործնական} կենդանաբանության եւ գործնական բուսաբանության գաղա

րացական աշխարհում։ Գործնական կենդանաբանության եւ {գործնական} բուսաբանության գաղափարը, այսինքն՝ կենդանիների ե

ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս գիտենք, բայց իմ խոսքը {գործնական} ուսումնասիրության մասին է, որպեսզի նա ի վիճակի լ

շինել, եթէ տեսական հաշիւը միշտ ուղիղ գար կեանքի {գործնական} կողմերի հետ, այն ժամանակ գուցէ ուղիղ լինէր քո աս

փիլիսոփայութիւնը եւ մարմնաւորելով բանը կենդանի, {գործնական} գաղափարներով եւ օրինակներով, ազատում է հասարակու

նոյնքա՞ն է, որքան տգէտինը, թէ ոչ. ուրեմն ի՛նչ {գործնական} օգուտ ունի հոգին ուսումից․ ո՛ր սուրբերը ուսեալ էի

նոցա բարոյականութեան մասնաւոր նկարագրութեանը, որ {գործնական} կերպով հանդէս է գալիս զանազան իրողութենների մէջ։

ղական կամ գաւառական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար {գործնական} արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բ

ժողովի դատաստանին ենթակայ, միթէ՞ այդ յանցանքները {գործող} եկեղեցականը նոյն պատիժը կրելու չէ, ինչ որ պիտի կ

ին թե արհեստավորին, կյանքի զանազան ասպարեզներում {գործող} մարդկանց, հայրերին ու մայրերին, որոնք, որպես ե

յ զնոսա վասն այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտութիւն է {գործող} ի նոցին կողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկ

քի առաջեւ քննւում է եւ դատւում է նախ գործը եւ ապա {գործողը}: Գործը գնահատելով կարելի է վարձատրել մի առաքինու

ն յանցանքը եւ ոճիրը, դատապարտում են այդ յանցանքի {գործողը}, գործողութեան կցորդը կամ սորանց արդարադատութեան

անխըտիր Ե՛ւ հանգչողին պալատներում, Ե՛ւ {գործողին} միշտ երկիր. Զարմանալի է այս բանը. Մի

ուսման ընթացքը, պարապում է ներկայումս առեւտրական {գործողութեամբ}: Այս պարոնը, ընկերանալով Պ. Գռէյլ (Grélle) Ֆ

այն սաստկութեանցն օրինաց, այլովք հանդերձ: Այսու {գործողութեամբ} պատուելի Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ ատելի

տշաճ էր ուշադրութիւն դարձուցանել այդպիսի մի չնչին {գործողութեան} վերայ եւ, խօսակից լինելով նորա գործակատարների հե

րական խօսքերով աշխատում է վարագուրել դրամատիկական {գործողութեան} պակասութիւնը եւ չքաւորութիւնը: Այս եւս պիտի ասել

տպարանում նորուց պիտի սկսանեն տպել: Այս անբնական {գործողութեան} ստոյգ պատճառը մեք չկարողացանք հասկանալ: Պատուելի

ւնենայ մի կանոն, որով պիտի առաջնորդուի իւր բոլոր {գործողութեան} մէջ: Կո՛մս, խնդրեմ, այս նամակը հրատարակելո

ախտակից լինելով անցքին, զուգահեռաբար երգում էին {գործողութեան} հետ. դերասանների ցոյց տուած ախտերը եւ կիրքերը ար

ւմ է թատրոնի մէջ վկայ լինելու միայն մի անցքի, մի {գործողութեան}, որից մի վնաս գալու չէր նորա անձնական շահին:

որ կոմսը եւ նորա մարդիկը զարմացան Ալքիմիկոսի այս {գործողութեան} վերայ, ըստ որում գետնի երեսին ընկած էր մի քանի ո

ւնք էր այն տարում... - Բայց, մի կատարուած {գործողութեան} վերայ մեծ ուրախութիւն ցոյց տալը, ասել է, թէ պատ

լ նորան եւ գնալ նորա քամակից: Միթէ՞ այս անբնական {գործողութեան} հետեւանքը չէ, որ այսօր ձեր դուստրը գտանւում է այ

ր ի շատէ բան հասկանալով ծիծաղում էր այս յիմարական {գործողութեան} վերայ, եւ չկամէր մասնակից լինել այդ արարողութեան

ճշմարտութեան վերայ էապէս։ Ահա այսպիսի ընդհանուր {գործողութեան} մէջ էր մարդկութիւնը Եւրոպայում, մինչ Հայոց ազգը

րդիքը։ Արիւնով լուացուեցաւ Եւրոպան այս ընդհանուր {գործողութեան} ժամանակ, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը

գործողութիւն վարձատրւում է կամ դատապարտւում է այդ {գործողութեան} դիտաւորութեան եւ շարժառթի համեմատ։ Խորհուրդը կամ

եւ ոճիրը, դատապարտում են այդ յանցանքի գործողը, {գործողութեան} կցորդը կամ սորանց արդարադատութեան աչքից վարագուրո

թէ նորա ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ են, այլ ներկելու {գործողութեան} վրայ։ Եթէ եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնը էա

իձէ Վրացի ուսանողը, մասնակից լինելով թէատրոնական {գործողութեանը}, Հայերէն երգելու ժամանակ իւր վերայ դարձուց մեր մ

արելի ասել, թէ հաւատում էր բոլորովին այս վհկական {գործողութեանը}, բայց միեւնոյն ժամանակ իսպառ հաստատել չէր կարելի

լկաթա, ո՛չ ըստ գեղեցկութեան, այլ վասն վաճառական {գործողութեանց}: Քարեղեն են շինուածքն եւ պարտ է տալ զարժանի

մի յառաջաբանութիւն։ Պ. Էմինի այս երեք տեսակ {գործողութեանց} մէջ էլ կան բաներ, որոնց բնա՛ւ չենք կարող համաձայ

ն գործոց ուղղի ի Ս. Պ. Բուրգ: Յետ աւարտելոյ {գործողութեանցս}, փութանակի մեկնեցայց ի Թիֆլիսոյ ժամանել ց8 նոյեմ

ծին, ընդ Մեծն Հայաստան յԵւրոպա: Զանուղղայ {գործողութենէ} Այվազովսքոյ ՚ի դրամական գործում ընդ Խալիպեանի, յ

որ բեմ: Ութն կամ տասն հոգի երաժիշտքը թէատրոնական {գործողութենից} յառաջ հնչեցուցին մեր ականջին " Պօրտիչիու համր կամ

0 մանէթ կաշառք տալով, դատաստանը թիւրել: Այս {գործողութենից} յետոյ մի քանի մարդիկ տեսնում են Բէգզադէին, որ նա

ամարձակութեանս, դուք բաւական օգուտ կը ստանաք այս {գործողութենից}: - Հը՛մ, բաւական օգուտ, - կրկնեց քթի տակից

, որ, չխառնուելով այս գաղթականների դատաստանական {գործողութենների} մէջ, ունէին միայն լինել նոցա պաշտպանքը եւ հովանա

ելի մանրամասն լուրեր եւ ծանօթութիւնք, առեւտրական {գործողութենների} վերաբերեալ, տալու համար պատրաստ է կոմս Էմմանուէլ

եզուները... Առհասարակ պիտի իմանալ, որ այսպիսի {գործողութենների} մէջ մտանող մարդը, եթէ հետեւում է այն վարդապետութ

տակ ընկնելու. պատճառ, Մխիթարեանք իւրեանց բոլոր {գործողութենների} եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ իրաւացնում են նո

ւնը եւ Տիրամօր պատկերը։ Զարմանք չէ՛, որ այսպիսի {գործողութեններից} յետոյ թշնամացան նորանց Բօնզերը եւ հակառակորդ դուր

տիճանի զզուելի եւ գարշելի բան է մի այդպիսի անօրէն {գործողութիւն}, նորան ուսուցել էին ճանաչել իւր անձը, իւր ընկեր

: Մի անզգուշութիւն, մի անտեղի խօսք, մի անպատշաճ {գործողութիւն}, որ կատարւում էր երեխայի մօտ, նման է մի կայծի,

ծութիւն անուանել այդ, եթէ նա, կատարելով որեւիցէ {գործողութիւն}, վճարել էր իւր պարտքը, եթէ Աստուած օրհնել է քեզ

ովոր են բժիշկ մարդերից պահանջել այսպիսի շուտափոյթ {գործողութիւն}. նոքա անհաւան են նոյնպէս, որ բժշկի տուած դեղերը

բսկուրանտները մինչեւ երկինք բարձրացնել մի այդպիսի {գործողութիւն} ՝ առանց մտածելու, թէ ինքը՝ այդ ողորմելի տիրացու

ում էր այգիներից, ուստի չէր կարող այնտեղ այսպիսի {գործողութիւն} տեսանել: Շատ մեծահոգի մարդ է Պ. Իսահակեանցը

իւսերը՝ ծառայ, ստրուկ եւ հրաման կատար: Ամենայն {գործողութիւն} ՝ հասարակ եւ անզօր մարդերի կողմից ազատութեամբ յառ

րձեալ նոյն տեղ նկատում եմ աշխարհի Մեքենական {գործողութիւն}. Գիշերավարն կը փայլի, Արծաթահերն չի երեւո

ութեան խորհրդով։ Մարդկեղէն աշխարհում ամենայն {գործողութիւն} վարձատրւում է կամ դատապարտւում է այդ գործողութեան

ուն Աստուծոյ պատիւ տալը քաղաքակա՞ն, թէ՞ կրօնական {գործողութիւն} է, երկու կողմից եւս շարունակւում էր մեծ զօրութեն

ի դիպուածում էլ այս հետեւեալ բայերը ցոյց են տալիս {գործողութիւն}, բայց եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ նախընթաց բա

կտրելով ճակատագրի յայտարարութիւնը, գովեց Աթենասի {գործողութիւնը} եւ հրամայեց Կիկլոպներին՝ մի մեծ շանթ պատրաստել ա

ճառելով, թէ այն մարդը Աւետարանական էր եղած: Այս {գործողութիւնը} այնպիսի վատ տպաւորութիւն գործել էր մինչեւ անգամ տ

տային եւս, հարիւրին իննսուն անօգուտ, քանզի նոյն {գործողութիւնը}, ինչ որ անցաւ առաջին անգամ, պիտի կրկնուի, անշո

ս է տալիս նիւթեր եւ քանի որ կարող է շարժիլ եւ այս {գործողութիւնը} կատարել, նա ունի իւր ներսում ոյժ եւ զօրութիւն,

ամագլուխ: Արդ, հարցնում ենք, երբ որ մեր բոլորի {գործողութիւնը} այն հազար ոսկու վերայ է, երբ մեր ձեռքում չկայ մի

ապարտութեան հետ ոչ երբէք յարակից է այն թատրոնական {գործողութիւնը}, զգեստաւորելով եւ մերկացնելով իւր քահանայական զգ

թիւն եւ սպանութիւն - բայց երբ կատարուած էր վերջին {գործողութիւնը}, մահի է տալիս գործակատարին: Յայտնի է, թէ մարդը

տին կատարւում է մեր խօսքը, թէ ազատութեան կենդանի {գործողութիւնը} (процесс) մեր փիլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ

լով, որոնց միջնորդութեամբ առաջ է դնում զարգացման {գործողութիւնը}: Այս յայտնագործութեանց հիմնական արդիւնքը երեւում

ուրիշ տեղերում եւ ուրիշ Ժամանակներում, զարգացման {գործողութիւնը} ազատւում է այդ մոմենտները առարկայական էութեան հաս

այ թէ նորա ձեռքի տակից դուրս սահելով: Այս անկարգ {գործողութիւնը} շարունակուեցաւ մի քանի րոպէ, երբ նոքա 2000 ասպար

ի վերայ մի տետրակի մէջ: Սատանան չնկատեց այս {գործողութիւնը} իւր խօսելու ժամանակ, բայց երբ աւարտել էր իւր խօս

ի ճշմարտութիւն, եթէ բնական պատճառներից յառաջացած {գործողութիւնը} կամ բնական կերպով կատարուելու իրողութիւնը մեկնուէ

ը եւ կարելի եղաւ քննել նորան... Ո՛վ, բաղդիս, {գործողութիւնը} յաջողուել էր այնպէս, որ առաւել լաւ չէր կարելի ցա

ին բան չասեն: - Այո՛, ասացի: Երբ կ'աւարտէք {գործողութիւնը}, յաւելացուցի, պարոնը կպարգեւէ ձեզ բաւական մեծաք

ղմումը վառւում էին այն երկու բարակ մոմեղէնքը. եւ {գործողութիւնը} աւարտուած, մաղը իւր սարքովը եւ վառած մոմերովը դն

ագ: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ հաւատ չունէր դէպի այս {գործողութիւնը}. նա թոյլ տուեց կատարել այս արարողութիւնը իւր վեր

վճռեց աքսորել նորան այն նահանգից, ուր պատահել էր {գործողութիւնը} ։ Զարմանալին այս է, որ այսպիսի վճիռը հաստատուեցա

նորան, տալի եմ ասելով, չենք կարող ցոյց տալ այն {գործողութիւնը}, որ կատարվում է ներկայում։ Եւ մեզ թվում է, թէ

ում. որպէս թէ ասէր, ի գալս իմ, այսինքն՝ գալու {գործողութիւնը} կատարելու վրայ։ Նոր լեզուի մէջ հոլովակերտ եւ հոլ

անուն, իսկ գործեմը բայ է եւ ցոյց է տալիս անելու {գործողութիւնը} առաջին դէմքում, որոշեալ եղանակով, ժամանակով եւ

ն վարչութեան մէջ տեղի ունեցող ամէն տեսակի չարաչար {գործողութիւններին}, վերացնելով միաժամանակ մի շարք անձանց կողմից գոր

ը քաղցր է լինում, ասում է առակը, գոնէ այդ չնչին {գործողութիւնովը} կը կարողանաք հաւատացնել թեթեւահաւատ մարդերի, թէ

ացի արժանի ուշադրութեան, ապա թէ ոչ այնպիսի չնչին {գործողութիւնք}, որպիսիք հրատարակւում են Հայաստանի " Մեղուի " մէ

էսզի օրէ օր վերանան եւ անհետանան այդպիսի բարբարոս {գործողութիւնք}: Թո՛ղ նոյնպէս Բէգզադէի նման մարդիկ չուրախանա

ձեռնտու լինել, եթէ միայն հնար լինէր, որ այդպիսի {գործողութիւնք} կատարուէին առաւել ստեպ: - Ճշմարի՛տն ասեմ, ց

ս բոլոր անդամները կամ գոյնը։ Պարզ է, թէ այնպիսի {գործողութիւնք} նորածին մանուկի կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ

րուսանելով, չկարողանայ շարունակել իւր առեւտրական {գործողութիւնքը}, որպէսզի ասպարէզը մնա միմիայն Բէգզադէին: Մի

ց, շատ վարժ եւ յաջող կերպով սկսեց իւր առեւտրական {գործողութիւնքը}: Նա ձեռք էր զարկում գործերին նոյն վստահութեամբ,

գալիս է, կտրում է, ներգործում է. պատճառ, այդ {գործողութիւնքը} կարող է կատարել մի այնպիսի բան, որ զգալ ունէր,

ուած, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ կրօնի ճրագը, իւր {գործողութիւնքը} կատարելու ժամանակ դիմում է դէպի կրօնը եւ հարցանու

տահայտում հասարակության գոհ լինելն արդեն կատարված {գործողությամբ}, նա չի ասում, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես վճ

արվի շատ զգույշ եւ նպատակահարմար կերպով, որպեսզի {գործողության} արդյունքը դյուրամարս լինի. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկ

ն ցանկալի արդյունքի: Ինքնին հասկանալի է, որ այդ {գործողությունը}, այսինքն՝ մի քանիսի հեռացնելը եւ ուրիշների պատվ

այդ չպիտի մոռանալ: Ներկայումս, սակայն, այդպիսի {գործողությունից} հետո նրան անհրաժեշտ է աղաղային որեւէ բաղադրությամ

նի ձեռքով կատարել, կամ ստիպել ձկան կատարելու այն {գործողությունները}, որ նա կատարում է մեզնից հեռու եւ գաղտնի: Հավան

հաշվետվություն ներկայացնել մեր հասարակությանը իմ {գործողությունների} մասին: Լավ կլինի, եթե իմ օրինակին հետեւին եւ այ

իմիայն պաշտպանողական դիրք ընդունել. հարձակողական {գործողությունների} դեպքում պահանջվում են միանգամայն այլ պայմաններ,

որդիները, ուշադրություն չդարձնելով իրենց հայրերի {գործողությունների} վրա, դարձյալ մեղադրում են հրեաներին: Այդ եւս հա

ւ է իմ ներշնչմամբ եւ ես պատասխանատու եմ նրա բոլոր {գործողությունների} համար, հետեւապես, քո առաջ կանգնած է քո հարազատ

քով երես եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական բոլոր {գործողություններից}, այնուամենայնիվ, ես հանձն չեմ առնում Կարլոսի փա

եւ ինչ եղավ վերջը, չիմացա, ըստ որում թատրոնական {գործողությունքը} սկսված լինելով, մտա թատրոն եւ մյուս օր ուղեւորվե

լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ ինձ {գործոյ} զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ գո

ականէ անցելոյ դեկտեմբերի, ոչինչ խօսին զայդպիսւոյ {գործոյ}, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել, թէ գոյութիւն նա

ան լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ ինձ {գործոյ}. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ

յկազանց յանձն առնուլ Ձեր կատարել զմնացուածս այսր {գործոյ}, արդարեւ անցանել զանցանէ ըստ չափ մարդասիրութեան

ս յամիլ աստէն, մանաւանդ 'ի պատճառս այլոց ազգային {գործոյ}, յորոյ մասին նա ինքն պ. Նալբանդեանցն կարգեալ է

ղեալ բանիս այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ուրուք կամաց {գործոյ} իշխանութեան, եւ ոչ երբէք " (եր. 49)։ Մենք այ

լծակալ կշռելոյ, թէ արժանաւորութիւն իմացական ինչ {գործոյլ} չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք,

երոյին գերամբարձ սրբազնութեան զոմանս ի հանգամանաց {գործոյն}, որոյ վասն կոչեմս յաթոռն եւ զոմանս ի հանգամանաց

րպիսի եւ իցէ տեղեկութիւն եւ ծանօթութիւն զդրութենէ {գործոյն} եւ ո՛չ առաւել, քան զայս հետամուտ եղեալ այնմ:

ուտ եղեալ այնմ: Ահաւասիկ այսոքիկ են հանգամանք {գործոյն}, որոյ վասն կոչիմ եւ յաթոռն, բայց որովհետեւ հանգ

մն հոգեւոր, ցվախճանական վերջաւորութիւն քննողական {գործոյն} իմոյ վարելոյ ի Սինօդին, առ այն տնօրինութիւն լուս

ց է զիս ի հոգեւոր կոչումն՝ եթէ ի պատճառս անյարիր {գործոյն} մերժելոց: Եւ որովհետեւ յուսով մտանելոյ ի հոգեւոր

որս չունիմ ասել ինչ, ըստ որում ամենայն հանգամանք {գործոյն} յայտնի երեւին ի վերտողեալ յայտարարութեանց իմոց:

րութեան եւ տառապագին աղքատութեան եւ յամեցողութիւն {գործոյն} արկանէ ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ:

ակաբար հայցեմ, եւ որպէս զի հրամայեալ լիցի տալ {գործոյն} իմոյ զպատկանեալ ընթացս, որով հայտնեսցի ինձ ապագա

ախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա ի մասին {գործոյն} զեկեղեցական հաշուոց եւ դրամոց ՚ի Միքայէլէ Նալ

ջ, կարճ ի կարճոյ երեւին ամենայն մանրամասնութիւնք {գործոյն}, որ զեկեղեցական դրամոց: Որպէս լիակատար երեսփ

ն ճանաչել զիս եւ զպ. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ {գործոյն} եւ ձեռնտու լինիլ մեզ ՚ի խնդրել զազգային զհրիտակս

նել նորին սըրբազնակատար քահանայապետութեան ի մասին {գործոյն} զեկեղեցական հաշուոց, տարականօն եղանակաւ խանգարել

նց ամ[ենայն] հիման եւ ուշադիր լինելոյ որպիսութեան {գործոյն} համարեալ էին զայն աւարտեալ եւ մատուցեալ զրկողին զ

փաստիւք ապացուցի զպարականոն լինել վերջաւորութեան {գործոյն}, յայնժամ երկոքին նոքա ի միասին ընդ պաշտօնակատարի

, որ յայտնի յայտնի դժկամակէր ընդ վերանորոգութիւն {գործոյն}, ուստի եւ զամենայն զճիգն ճգնեցաւ, թողուլ յայնմ

ի փութացուցանելոյ ըստ կարի զդանդաղութիւն ընթացիկ {գործոյն}, քան յարգելով զխնդիրն, յանձն առի զայն եւ զաւուր

ակութեան յայտարարութեան Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի {գործոյն} պարտական էր իսկ եւ իսկ բանալ զկանոնաւոր քննութիւն

է աստի, զապագայ շարունակութիւն վերստին յարուցեալ {գործոյն} թողում ի խոհեմ եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ

րազեկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ, զբովանդակութենէ {գործոյն}: Յաւուր հաստատութեան թղթոցն, այն է ի 1 նոյեմ

մենայն մանրամասնութեամբ իրազեկ լինելոյ հանգամանաց {գործոյն}, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդ

ինքնին գրելոց է ՚ի Լոնդոն, առանց սկիզբն առնելոյ {գործոյն}, մինչեւ ընկալցի առ այն զլուծումն բացարձակապէս

ոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ {գործոյն}, ամենայն մանրամասնութեամբ տայ Ձեզ զտեղեկութիւն ի

իրազէկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ զբովանդակութենէ {գործոյն}: Յետ եզերելոյ գործոցս ՚ի տուընջեան, ընդ երեկ

զգործն, վստահ առնելով զիս եթէ ամենայն հանգամանք {գործոյն} ո՛չ լիցին յայտնի կառավարութեանն Անգլիոյ, ելանելո

ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն {գործոյն} ինձ յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի կատարել զամենայն զ

ոյ ի Թադթէոս եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք {գործոյն} եւ անախորժութեանց յարիցին պատճառը: Իսկ թէ ազգ

աղեալ զծանօթութիւնս հասուցանել առ իս, ի լրութիւն {գործոյն}, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր

միկ, առանց ամենայն զանցառութեան Հոգեբարձու լինիլ {գործոյն} մերոյ ամենայն ժրութեամբ։ Պ. Բայլն, խնդրեալ

ախուց պատրաստութեան թղթոց եւ տպագրութեան բովանդակ {գործոյն} զ700 ռուփիս, այն է զ70 ֆունտ ստերլինգս, զոր անդ

ստացագիր: ՚Ի գումարէ յայսմէնէ 400 ռուփին ի պէտս {գործոյն} Մասեհի Բաբաջանեան, իսկ 300 ռուփին՝ Կատարինեայ Խ

Հագի ոչ կամեցաւ յօժարիլ ՚ի ստորագրել զպատմութիւն {գործոյն} եւ զբողոք իմ, պատճառելով, եթէ առաջին կտակն հանգ

սիոյ ըստ ամենայն մանրամասնութեան զբովանդակութիւն {գործոյն}, խնդրեաց յինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճի

թեամբ հարցանեմ, թէ զի՞նչ արարեալ է նորա ՚ի մասին {գործոյն}: Նա պատասխանի ետ, եթէ պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ

թն այն, թէ պարգեւագիր: Ընդ այս յեղափոխութիւն {գործոյն}, որում ոչ բնաւ ակն ունէր օրէնսգէտն այն անշուշտ ն

ութեանն Անգլիոյ: Ահա ներկայ վիճակ Բաբաջանեան {գործոյն}. եկից այժմ առ հրիտակն հանգուցեալ Տիկնոջ Կատարինե

չափ եւ եթ հասուցեալ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած {գործոյն} յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ

սփոխանութեան յերրորդէ թուականէ այսր ամսոյ յաղագս {գործոյն} ՚ի վերոյ յիշելոյ, յորում ամենայն մանրամասնութեամ

ամենայն զթուղթսն ստացեալս ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասին {գործոյն} Բաբաջանեանի առաքեալ է առ փաստաբան իւր խնդրելով զն

՚ի վաղիւ յատեան եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն {գործոյն} Մասեհի Բաբաջանեան իսկ զերիս հարիւրս վասն հրիտակին

700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վասն {գործոյն} Եկատարինայ Խօջամալեան 300 ռուփի: 9. Գրութիւն

. Պայլի ի 16էն Օգոստ., որով առաքէ զսպեալ օրինակ {գործոյն} եւ բողոքանաց ի մասին Բաբաջանեան հրիտակին: 11

12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ Խօջամալեան բողոքոյ եւ {գործոյն}: 13. Գրութիւն օրէնսգէտ Պալի ի 1628էն Օգոստ.

ահանջէ զ350 ռուփիս վասն երկուց փաստաբանաց ի մասին {գործոյն} Կատարինեայ Խօջամալեան: 14. Ստացագիր պ. օրէն

յինէն զ350 ռուփիս ի պէտս երկուց փաստաբանաց յաղագս {գործոյն} Խօջամալեան հրիտակի: 67. ՍԵԹ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ 27

ն եւ վերայ իմ կտակակատարաց առ իմ կտակակատարութեան {գործոյն} մշտնջենաւորական էմին եւ ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա

չէ ասացեալ: Յամբովկ հասեալ սերովբէն {Գործոյն} զոր գայր կատարել. " Հապա՛, փութա՛ հմտօրէն

ստին զմիանգամ թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարութեան {գործոյն}, թէ եւ Մեծն Սահակ վարժ էր քան զամենեսին ի յունակ

կարագրէ որպէս ինքն կամի, այլ ո՛չ որպէս իսկութիւն {գործոյն} ցուցանէ: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն պակասեալ է

ենայ, եթէ ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի զօրութենէ {գործոյն}: Բայց այս է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին, զի Հայ

Աւելորդ իմն է ուրանալ զդժուարութիւն մեծակշիռ {գործոյս}, այլ ուր կամք են հասարակաց, կամք հաստատեալ ի վէ

տոյ է հրամայել գնալ ի Նախիջեւան, քանզի քաջագէտ է {գործոյս} այսորիկ, այսմ եզրակացութեան համաձայն էին գոգցես

ոն ներգործութենէ Այվազովսքւոյ: Անշուշտ ի պէտս {գործոյս} մնայ ինձ ծախել աւելի քան զերկուս հազարս ռուփեաց,

է հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսն կարգեալ է ՚ի մասին {գործոյս} յիւր ՚ի կատարեալ երեսփոխանութիւն զիշխանն Մ. Ս.

այլեւ բարերար ոք զնա հռչակեալ: Մանրամասնութիւնք {գործոյս}, ո՛չ անագան հասցեն առ Ձեզ ՚ի ձեռն բողոքանաց բովա

Մխիթարեանք ինքեանք իսկ ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն {գործոյս}, եւ թէ եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր

անում են նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի բարոյական {գործոնի} աստիճանի, պետք է զոհաբերեն իրենց գավառային ինքնա

ով Հայրագութ խնամովք աւարտեալ զընթացս ուսման, եւ {գործով} ցուցից զիմո երախտագիտութիւն: ՝ Յետ փոքր քան

գիպտական չարչարանքի մեջ՝ ազնվականը ցույց է տալիս {գործով}, որ թե հնար ունենար, ապա ուրեմն անշուշտ խեղդելո

ո ստորագրողներս, հոժար ենք ու գոհ արդեն կատարված {գործով} եւ այլն, կարելի՞ էր արդյոք օրինական ճանաչել այն

ական լինել այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ խօսքով եւ {գործով}, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջերմեռանդութեամբ, ին

իւն, որ արիաջան փութով պարապում էր այն նուիրական {գործով}: Ո՞ւր արդեօք կարող են անվաճառ մնալ եւ վնաս

եայ, ազգաւ Հայ, քաղաքաւ եւ ծննդեամբ Համադանցի, {գործով} վաճառական, բնակիչ Կալկաթայ քաղաքիս որ ի Հնդիկս ը

ւն իւր, պատասխան է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ {գործով} "։ Եւ յետ զբերանային սահմանելոյ յասել հանգանակին

երանային սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ, եթէ {գործով} յայտնել լինի զդաւանութիւն, խաչակնքեալ զդէմս եւ ա

ն հաւատքի մէջ, բայց, այս խօսքո՛վ է միայն եւ ո՛չ {գործով}. պա՛տճառ, մարմնի պարկեշտութեամբ, ամե՛ն ճգնութե

ուածներում, ուր հարկ չկայ իւր ցանկութիւնը իսկոյն {գործով} ապացուցանելու: Ի՛նչ մի դժուար բան է խօսքերով միա

ուշակելու մի մարդու ապագան, չէին իմանում թէ ի՞նչ {գործով} է պարապում Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից ս

խնի հետ միասին իջած էր տան գետնատունը, տնտեսական {գործով} ապուխտ եւ երշիկ պատրաստելու համար. - յինանց պաշար

նպէս բարակ, որ եթէ դորանց հրաւիրէին տէրութենական {գործով} մի այլ թագաւորութիւն դեսպան գնալու, հրաժարուելու

ւք այսպէս եւ այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուցանեն {գործով}, եւ զի մխիթարիմք փառս տուր Աստուծոյ. զի որ քրիս

րմար է ասպարէզ բանալ. ուրիշ ժամանակ, մի առանձին {գործով} կը հրատարակենք մեր տեսութիւնը նոր լեզուի մշակութե

ազգութեան կործանիչ պատճառ, Աւերման երկրի, {գործովք} անարդար. Ազգութեան հիմքը, նաեւ հաւատքի

ենեքին դէտ ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշահ {գործոց} եւ զբարեկարգութեանց առ ՚ի Վեհափառութենէդ ազգին շն

ել զտէրութիւնն Անգլիոյ ընդ ձեռն նախարարին արտաքին {գործոց} Ռուսիոյ եւ ընդ ձեռն դեսպանին Անգլիոյ, որ ՚ի Սանկ

դիւանատան իւրոյ, այլեւ գրեալ առ մինիստրն արտաքին {գործոց} ի Ս. Պետերբուրգ, որպէս զի նա ընդ ձեռն Մինիստրին

տերբուրգ, որպէս զի նա ընդ ձեռն Մինիստրին արտաքին {գործոց} Անգլիոյ իրազեկ արարեալ զպետութիւնն Անգլիոյ խնդրես

ղթոյն եւ գիր տեառն փոխարքային առ մինիստրն արտաքին {գործոց} ուղղի ի Ս. Պ. Բուրգ: Յետ աւարտելոյ գործողու

ն գրութեան տեառն փոխարքային, առ մինիստրն արտաքին {գործոց}, ի տեղեկութիւն Ձեր: Ընկալարուք, աղաչեմ, զա

րի, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն արտաքին {գործոց} տէրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազեկ առնե

նդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքին {գործոց} առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ երեսփոխանական թղթոյն, մ

բերի համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն արտաքին {գործոց}, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազէկ առնել զտ

նդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքին {գործոց} առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի վերայ հիման երեսփոխան

եւոր համարիմ ծանուցանել, զի պ. մինիստրն արտաքին {գործոց}, պայծառափայլ իշխան Գորչաքովն, ՚ի վերայ հիման գր

նով, գրութեամբ իւրով խնդրեաց ՚ի մինիստրէ արտաքին {գործոց} Անգլիոյ ՚ի վսեմապատիւ Ջոն Ռօսսըլէ առնել զայնմանէ

ձայն միջնորդութեան Ռուսսիոյ պ. մինիստրին արտաքին {գործոց}, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճանաչէ զիս

կական հրիտակացն Տեղեկութիւն Ատեանն արտաքին {գործոց}, ի Լոնդոն (Forreign office), ի վերայ հիման թղ

էոսէ եւ ՚ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի {գործոց} յանձն եղելոց ինձ յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան

ԱՌ ՄԵԾԱՐՈՒ ՊԱՐՈՆ ՊԱԼ Մեծարու պարոն, ՚Ի {գործոց} յանձն եղելոց ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Ն

ցեմ ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ {գործոց} իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զան

նի - " Քրիստոսի Տեառն մերոյ առջեւը կելլէ, եւ ըստ {գործոց} մերոց դատուելով կա՛մ արքայութիւն կերթայ կա՛մ դժոխ

ինչ ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ {գործոց} զերանութիւն կամ զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն սպա

այ իբր ժամանակօք յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին {գործոց} իրազեկ եղեալ հոգւոյ եւ ուղղութեան մատենկանն Այվազ

մէջ: Այս Վարդապետարանն էր, որ Ռուսիոյ ներքին {գործոց} քաջափայլ մինիստրի ձեռքով դատապարտուեցաւ: Պ. Այվ

Ոստիկանութիւն յուլիս 2. 1864 Արտաքին {գործոց} դեկտեմբեր 1 Բաժին հայկական Համար 86

զպաշտօնեայս արդարութեան, որոց կատարածն եղիցի ըստ {գործոց} իւրեանց " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր. գլ

ջաբանութեան մէջ (հին լեզուով) կարդացինք " գլուխ {գործոց} " որպէս բառական թարգմանութիւն Ֆրանսիական Chéf d'o

զգրոյցս առաջնոցն ըստ տեղեաց տեղեաց եւ ոյր ուրուք {գործոց} քաջութեան՝ այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակօք՝

նն աշխարհ, ի դուռն առաքելով Պարսից ըստ քաղաքական {գործոց} ժամանակին՝ զՍմբատ ասպետ եւ զՎարդան ստրատելատ: Մ

ջեւանայ զհինգ հազար ռուփիս: Այլ չերեւի ինչ ՚ի {գործոցն} եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի

տենի Կորտին, եթէ այդպէս իցէ ստուգիւ: Քանզի, ի {գործոցն} ինձ, առի Ձէնջ յանձն եղելոց տեսանի, թէ տէր Յովսէ

ելոց այսրէն, ընդ այնոսիկ դարձեալ ժամանակս: Ի {գործոցն} ինձ յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի,

մարաւ 96, յաղագս ստանալոյ յինէն զ700 ռուփիս վասն {գործոցն} Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վասն գործոյն Եկատարինայ Խօջա

Անգլիոյ զբովանդակութենէ գործոյն: Յետ եզերելոյ {գործոցս} ՚ի տուընջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 նոյեմբ. մեկնեցայ ի

յոյժ: Աշխատել աշխատեցայց փութացուցանել զվախճան {գործոցս} ըստ հնարաւորին եւ վերադառնալ ի Ռուսսիա, քանզի ճա

ի գործ արկանեն ի թարգմանել եւ ի գրել: Նախանձաւոր {գործոցս} գտեալ աշակերտակցաց նոցա, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ

կնիքը... Ապացուցանելու համար, թէ սահմանից դուրս {գործուած} ու ներս բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ իմ խանու

գիտութիւնքը ժառանգել եւ նոցայ լուսով անցածը, որ {գործուած} է խաւարում դատապարտել ոչ միայն իրաւունք չէ, այլե

արւում էր նորա գերեզմանի վերայ, որպէս թէ նորանով {գործուած} զանազան հրաշքների պատմութիւն էին լինում։ Ի հարկէ

ութիւնից: Մենք կարդում ենք լուսաւոր աշխարհներում {գործուած} յանցանքների եւ ոճիրների վիճակագրութիւնքը եւ տարեգ

տ եւ աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, {գործուածի} մեղք լինելը բոլորովին մի կո՛ղմ թողած, լո՛կ ցանկո

, ի՜նչ ողբալի եւ արտասուելի գործերի ականատես, որ {գործուել} էին մեր խնայելի ազգի մէջ: Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծա

ափար ստանալու չէիր այն տպաւորութենների մասին, որ {գործուել} էին իմ վերայ: Այս պատճառով իմ երազներից գլխաւորը

երկուքի տունն էլ կործանուեցաւ: Ասենք թէ յանցանքը {գործուել} էր, բայց տակաւին երկու տունն էլ հնար ունէին կենա

իւր շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի սովորական բան, {գործուէին} այդպիսի անօրէնութիւնք. դորա հակառակ, նորա հոգու

ի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճելութիւն եւ կերպարա[նա] {գործութիւն}, - դժուար չէ հասկանալ, եթէ միայն չկամենայինք անձ

լ հենց իրենց սեփական պակասությունները հասարակական {գործում}: Ես հարստություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ եւ

հանդես են եկել այդ անհատները: Դրանցից մի քանիսը {գործում} են միմիայն իրենց հողի վրա, իրենց ժողովըրդի մեջ,

դեցություն ունի մասսայի վրա՝ նրա քաղաքակրթության {գործում}, բայց ես խոսում եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազ

նձ չի զրկի: Ալաջալյանի վերաբերմունքն Ուստիմովիչի {գործում} ոչ միայն գովելի չէ, այլեւ, ինձ թվում է, արժանի

մանում եմ, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ ես {գործում} ։ Ինչի՞ համար են այդ բոլորը: Ավելին ասել ex post

ла "-ի պ. թղթակիցը։ Գուցե Անանիան ինձ կօգնի այդ {գործում}: Նախիջեւանի ցորենի, առհասարակ արտասահման բաց

ն խոսես ում հետ հարկն է եւ համոզես նրանց. ես այդ {գործում} ինձ համար ոչինչ չեմ որոնում եւ ոչնչով չեմ ծանրաբե

ող չզարմանալ Ռափայելի անհաջողությանը իր ձեռնարկած {գործում}. դու շատ հաջող համեմատում ես ճակատագրի հալածանքը

յաններ եւ Ընկ., գուցե հասկանան, որ հասարակական {գործում} նրանք ոչ մի դեպքում ավելի կարեւորություն, ավելի

պէս չէ. ազգի ուսումնական զգացմանը համար նոքա չեն {գործում}, ազգային մարմնոյ բարոյական կենդանութիւնը պահելու

մի մարդու միայն լոկ կերպարանքը մեծ ազդեցութիւն է {գործում} նորա առաջեւ կանգնած մարդու վերայ. մի հայեացք կայ

երեւում է " Ընծան "՝ որպէս մի անօրինակ բան. նա {գործում} է հրաշքներ, նորան ցանկանում են ստանալ, ամենայն

, որ ջերմացնում է ամենայն սառն սիրտ եւ պտղաբեր է {գործում} ամենայն ամուլ եւ անծին հոգի: Բայց լուսաւորու

ազնուականի հողը, վարձում են հազարաւոր մշակներ եւ {գործում} են երկիրը. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան-եր

եալ պիտի հարկ տայ ազնուականին այն հողի համար, որ {գործում} է եւ որ ազատելու համար գնաց արիւն թափեց, խեղացաւ

թէ միւս մեծագոյն մասը ամուր նստած է հողի վերայ եւ {գործում} է նորան: Այն ազգը, որ չունի հող եւ երկիր,

՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում էր եւ որ {գործում} էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտի վարձու առնու

չ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ նոյնն էր {գործում}, միայն այս տարբերութեամբ, որ տրուած դրամը կամ ա

զուգակշիռը: Դիցուք հազար հոգի շինական երկիր էին {գործում}, որոնք, երկրագործութենից յառաջացած արդիւնքը վաճ

ւ վաճառականութիւն ենք առնում մեր մէջ: Մեք ամենքս {գործում} ենք առանձին առանձին, իւրաքանչիւր մարդ՝ իւր օգտի

ծ է, ի վերջոյ, այն բոլոր յանցանքները, որ նա չէ {գործում}, եթէ չէ գործում իբրեւ ստրուկ, հնազանդուելով մի

այն բոլոր յանցանքները, որ նա չէ գործում, եթէ չէ {գործում} իբրեւ ստրուկ, հնազանդուելով մի գերագոյն հեղինակո

բարոյական է այն ժամանակ, եթէ այդ յանցանքները չէ {գործում} ոչ թէ իւր վերայ եղած հեղինակութենից վախելով, այլ

ն է տալիս, այսինքն՝ օգնում է կարօտելոց, եթէ նա {գործում} է այն միմիայն այն պատճառով, որ հաւատում է, թէ փ

Զանուղղայ գործողութենէ Այվազովսքոյ ՚ի դրամական {գործում} ընդ Խալիպեանի, յամի 1858 յամսեանն Նոյեմբերի բողո

, Մարմարոնեայ գեղեցկաշէն աւազան, Ուր {գործում} էր ջուրը այնքան աղաղակ: Երբ մօտեցայ

գով վարակուած ընկերութեան մէջ նոյն ոգին յանցանք է {գործում}, նոյն ոգին դարձեալ պատմում է յանցանքը: Սորա արդ

տութիւնը եւ անհաւատարմութիւնը, կարդինալը դարան է {գործում} եւ յանգեցնում է նորա կեանքի լապտերը: Ահա քեզ մի

ում։ Բայց մարդ մարմնի թուլութեան պատճառով մեղք է {գործում}, ինչպէս եւ ես, որ ամեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ

ղուած չէր այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, ինչպէս այս {գործում}: Բայց պիտոյ է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահ

են, խարդախութիւն են առնում, սեղանակապտութիւն են {գործում}. իմ մեծ ու ահագին տպած թերթերը ծակում են անդադար

ւնը զրկանք է մի մարդու համար, որ առաքինութիւն էր {գործում}: Զրկանք յանձն առնո՞ւս. քավ լիցի, դու երկու կոպ

րոնց եւ վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ ազդեցութիւն էին {գործում} նորա վերայ: Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւր այլայլուած

նգամ մի տպաւորութիւն, որ այսպիսի պատկեր տեսանելը {գործում} է մեր վերայ, հասկացնում է մեզ այն մարդու բնաւորո

գազանները իւրեանը բնական ազդեցութեանը հետեւելով, {գործում} են ամենայն ինչ առանց այս եւ այն կողմը նայելու: Մ

Ո՞ր գործերը. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր էին {գործում}, մի՞թէ Աստուծոյ անմեղանչական երեսփոխանքը, որ ըն

ծառայ լինելու, անպիտան, որ շատ անպիտանութիւնք է {գործում} (qui rote, qui pêtte, qui vaisse et qui rend s

ութեան զօրեղ հովանաւորութիւնը. նուազ եռանդով չեն {գործում} նաեւ ամերիկեան միսիոներները: Այս օրերին Կե

իրաւունքին եւ արտօնութեան, իր " Վէրք Հայաստանի " {գործում} ու-ի տեղ միշտ վեվ է գործ ածում, մինչեւ անգամ այն

: Պ. Գ. Տէր Յովհաննիսեանցի " Տեր Սարգիս " {գործում} մի հոյակապ արժանաւորութիւնն էլ այն է, որ նա բացի

շաճ լինել այն պաշտօններին, որ Վարդիթերը ունի այդ {գործում}: Բացի սորանից, ուրիշ կողմից նայելով, դարձեալ հ

եւ մի վաստակեցուցիչ եւ վհատեցուցիչ ազդեցութիւն է {գործում} կազմուածքի վրայ: Այս է պատճառը, որ Արարատի ձիւն

ւիլ եւ գործ կատարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ աւելի {գործունեայ} եւ խելացի ազգութեան. ասացինք, ով ականջ ունի, թ

չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնել իւր ընտանիքը: Մի {գործունեայ} մարդ, անդամ որեւիցէ ստրկացած ազգի, թող այսօր առ

րաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւունքը"։ Մի այսպիսի {գործունեայ} մարդ, այսպիսի առաջարկութեամբ, կարող է հազարաւոր

ի լա՜յն հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն ժրաջան եւ {գործունեայ} մարդերի համար, որ ստուգապէս կամին պարապել վաճառա

լի նպատակին: Պ. Մարկոսի կարեկցութիւնը ստացաւ մի {գործունեայ} բնաւորութիւն: Նա մտքումը դնելով անպատճառ գտանել

ւնեց մի պատուաւոր դրութիւն եւ, աշխատելով մի փոքր {գործունեայ} մարդու կերպարանք ցոյց տալ բժշկապետին, յօնքերը մօ

գու մէջ։ Խեղճ ողորմելի Սպանիան զրկուեցաւ իւր {գործունեայ} եւ հարուստ հպատակներից, որպիսի էին Մաւրիտանացիք

ամեմատություն եւ կցուցադրեի Նախիջեւանի առեւտրական {գործունեության} շատ հետաքրքիր հարաբերությունը գործարանային բանվոր

ործի մասին: Սպասում եմ Ձեր մխիթարական նամակին եւ {գործունեությանը}: Խնդրեմ ողջունել մեր բոլոր սրտակիցքը, չեմ մոռաց

, որ մեր ժողովուրդը կարդալով այս շարքերը, վառուի {գործունէութեամբ} եւ ետ դնելով ամենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս ի

լ ճշմարտութեան քարոզիչների՝ ապագայում եւս անդուլ {գործունէութեան} մասին: Եւ այսպէս յայտնում եմ, ահա, հրապարակով

տանան: Զուգահեռաբար սորա հետ կը լայնանայ եւ նոցա {գործունէութեան} ասպարէզը: Եւ որքան ասպարէզը լայնանայ, այնքան շա

խիջեւանի հասարակութեանը, յառաջացնել նոցայ մէջ մի {գործունէութեան} եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու եւ նոցանով ի

այլ զի զանցեալն ողբալ առանց ամենայն ի ներկայումս {գործունէութեան} ՝ պառաւանց միայն [է] ճահաւոր, յայն սակս արժան հա

սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, եւ առանց ամենայն {գործունէութեան} սպասելը մի լուսաւրող ժամանակի, ոչ այլ ինչ է, եթ

վերջացնում է Հայմը իր դասերը: " Նա մեռաւ իր {գործունէութեան} միջակէտում, իր փառքի բարձրութեան մէջ, իրեն հետե

հանդիպեցաւ Աբովեանին եւ խօսելով նորա ուսումնական {գործունէութեան} վերայ՝ հարց էր արել, թէ ունի՞ արդեօք յառաջադէմ

յականութիւնը, մատենագրական գործունէութիւնը, այս {գործունէութեան} շարժառիթքը դէպի մեր ազգը, նորա ներկայ դրութիւնը

նութիւնը, եւ այս կրօնն է նորա հոգեկան եւ բանական {գործունէութեան} աղբիւրը եւ շարժառիթը։ Այսչափ կրօնի վերայ։ Մ

Հայկական լեզուի հանդիսում, առանց գնահատելու այս {գործունէութեան} արժանաւորութիւնը, որ պահել ենք հետեւեալ գլխին,

խին, որ եւ յառաջուց քննելով եւ իմաստասիրելով այս {գործունէութեան} շարժառիթը, առաւել արդարացի կերպով կարող է գնահատ

ը, ինչ որ ունէինք ասելու Մխիթարեանց մատենագրական {գործունէութեան} մասին։ Անցանենք այժմ քննել այս գործունէութեան շա

ան գործունէութեան մասին։ Անցանենք այժմ քննել այս {գործունէութեան} շարժառիթքը։ Դ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ Գ

ն շարժառիթքը։ Դ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ {ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ} ՇԱՐԺԱՌԻԹԸ Նախընթաց գլխումը, խօսելով Մխի

ախընթաց գլխումը, խօսելով Մխիթարեանց մատենագրական {գործունէութեան} վերայ, խոստացել էինք այս գլխի մէջ գնահատել այդ գ

ւմ ենք ուրիշ պատճառներ եւս, որ թուլացնում են այդ {գործունէութեան} արժանաւորութիւնը։ Եւ մեր համար շատ դառն է տե

վ այս կամ այն շարժառթի ազդեցութեան տակ, բայց այդ {գործունէութեան} հետեւանքը ամենեւին բնականաբար եղել է միմիայն լեզո

մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան եւ իր {գործունէութեան} վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թըլիսմը, այլ դաւաճանու

դնելով շատ հանգամանք, որ անմիջաբար առիթ էին այդ {գործունէութեանը} ։ Առաջին յօդուածի մէջ տեսանք մեր ազգի ընդհանո

, կորզելով մտքերը այս աշխարհից, ուր պահանջւում է {գործունէութիւն} եւ շարժողութիւն եւ ձգելով մի գաղտնածածուկ վերացակ

ւում է ներկայումս, մարդկութեան մէջ երեւում է մեծ {գործունէութիւն}, մեծ շարժողութիւն, եւ այն ազգը, որ չկամէր ինքն

իւրքը, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան չպիտի լինի ոչինչ {գործունէութիւն}, երկրագործի ապրանքը կարող էր մնալ նորա ձեռքում,

ղութեան հետեւանք է, եւ առանց շարժողութեան, չկայ {գործունէութիւն}: Ուր չկայ գործունէութիւն, ասել է չկայ շարժողութ

անց շարժողութեան, չկայ գործունէութիւն: Ուր չկայ {գործունէութիւն}, ասել է չկայ շարժողութիւն, իսկ ուր շարժողութիւն

ը ապականում են աչքերը ցեխով. գրգռում են նոցա մէջ {գործունէութիւն} եւ գրգռելուց յետոյ չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ

ւ կամ ընկերութեան մէջ ամենայն ազատ կամք, ամենայն {գործունէութիւն} եւ ամենայն կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է նոցա

ամանակ։ Դա մի արտաքին փայլ է. այդ դուրսից միայն {գործունէութիւն} ցոյց տուող շարժողութեան տակ պահուած է սարսափելի ա

մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց դար ամենայն մատենագրական {գործունէութիւն} ցոյց էր տալիս իւր մէջ միայն ստրկաբար փոխառութիւն

ղդ մարդ դատապարտելու համար, մինչ ամենայն հոգեկան {գործունէութիւն} կենտրոնանում էր հոգեւոր ասպետութենների մէջ, ինչ

ել ամենայն տեսակ բնական կամ, լաւ ասել, սեպհական {գործունէութիւն}, մի խօսքով՝ մարդը շինել մեքենայ։ Այս պատճառով

րը, այլեւ նոր նոր գրքեր եւս դուրս տալու: Եւ այս {գործունէութիւնը} մի ժամանակաւոր բան չէ, այսօր մեք ենք դորա հանդիս

րութեան եւ ձգտողութեան համար: Դորա հակառակ, մեր {գործունէութիւնը}, ձգտողութիւնը, ոյժը եւ զօրութիւնը այնքան շատանո

ղքատութիւնը միայն կարող է լարել նորա ջլերը, նորա {գործունէութիւնը}, աղքատութիւնը միայն կարող է սթափեցնել նորան իւր

հը եւ հարստութիւնը կը լայնանայ, եւ որքան շահը եւ {գործունէութիւնը} աճի, այնքան եւ ասպարէզը կը տարածուի: Մինչե

մ բերքերը չեն, որ կարող են գրաւել հայ վաճառականի {գործունէութիւնը}. այդ բերքերի մշակութիւնը մի լա՜յն հանդէս, մի բն

ց մէջ է Եւրոպիոյ եւ Ասիոյ տարբերութիւնքը: Այո՛, {գործունէութիւնը} շարժողութեան հետեւանք է, եւ առանց շարժողութեան,

սի օրագիրների, որ մասնաւորապէս նուիրած չեն իրենց {գործունէութիւնը} այս կամ այն յատուկ ասպարէզի կամ գիտութեան, այլ գ

իւթով կամ առարկայով, որին նուիրել էր օրագիրը իւր {գործունէութիւնը} ։ Եւ որովհետեւ հասարակ օրագիրների տարածուելու վիճ

ան մէջ՝ ո՛չ երբէք։ Քանի որ մեր մատենագրական {գործունէութիւնը} փակուած է այն նեղսիրտ եւ դարաւոր հնութեան սահմանի

շատութենից: - Ես գիտեմ քո հարազատութիւնը եւ {գործունէութիւնը}, - ասաց սատանան, - ցոյց տուր ինձ քո ցուցակը:

նելով նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարերքի եւ նիւթերի {գործունէութիւնը}, վերստին մի այլ մարմին կազմելու համար: - Այն

ւթեան սկզբունքը, բարոյականութիւնը, մատենագրական {գործունէութիւնը}, այս գործունէութեան շարժառիթքը դէպի մեր ազգը, ն

էպի ճառիս երրորդ գլուխը, ուր պիտոյ է քննուի նոցա {գործունէութիւնը} Հայկական լեզուի մէջ։ Գ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱ

ան լեզուի մէջ։ Գ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ {ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ} Այս գլխի մէջ պիտոյ է քննենք Մխիթարեանց լ

խի մէջ պիտոյ է քննենք Մխիթարեանց լոկ մատենագրական {գործունէութիւնը} Հայկական լեզուի հանդիսում, առանց գնահատելու այս

ն վերայ, խոստացել էինք այս գլխի մէջ գնահատել այդ {գործունէութիւնը} ՝ քննելով յառաջուց նորա շարժառիթքը։ Մեք հանդ

նդանութեան ժամանակ մեծ չէ Մխիթարեանց մատենագրական {գործունէութիւնը}. նորա աշակերտների օրից սկսանում է նա շարժուիլ։

ւորութիւն։ Մեք, քննելով Մխիթարեանց մատենագրական {գործունէութիւնը}, պարտական էինք խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու հա

ղ է վկայել այն բանին, թէ Մխիթարեանց մատենագրական {գործունէութիւնը} ունէր երկու շարժառիթ. մինին հետեւելով՝ աշխատում

գլուխը՝ եզրափակելով, թէ Մխիթարեանց մատենագրական {գործունէութիւնը} ունի երկու շարժառիթ, ինչպէս ասել ենք, եւ այդ շա

ենք մեր հայեացքը Մխիթարեանց վերայ, կը քննենք նոցա {գործունէութիւնը} եւ սորա շարժառիթքը, յետոյ ցոյց կը տանք այդ միաբան

յագեցուցանել նորա վառ երեւակայութիւնը եւ եռանդուն {գործունէութիւնը}, վասնորոյ թողեց նա այս կեանքը եւ նուիրեց իւր անձ

ծ պարտականութիւն կայ մեր վրայ, գրգռել այդ թոքերի {գործունէութիւնը} առողջ օդ ներս շնչելով, հերիք է, որքան թմրեցուցի

ուր ածելու պէս, նստեցնում է օդի ելեքտրականութեան {գործունէութիւնը} եւ ապահովում է քեզ ու քո տունը։ Ի՛նչ է պատճառը,

բաղդութիւնն է։ Բայց, դորան նայելով, հրաժարուիլ {գործունէութիւնից}, մեր կարծիքով, ասել է՝ անձնասպան լինել:

րական անունի մէջ է եւ ո՛չ նորա կլիմայի մէջ: Նորա {գործունէութիւնն} է, որ այսօր պատգամ է տալիս բոլոր երկրագունդին:

ավ նշանակված գումարը եւ շատ շնորհակալ լինելով Ձեր {գործունյա} մասնակցությունից, խնդրում է, որ ամեն աշխատությո

ին վասն իմ ո՛չ առցէ զիւր վախճանական լրումն: 6 {Գործս} այս լինելով անտեղի ինչ եւ յարդարեալ յոմաց անխիղճ

րական քարտեզները եւ մի քանի լուսանկար պորտրեներ: {Գործս} ավարտելուց հետո ես պատիվ ունեցա ներկայանալ III բա

ատասխանեի, բայց այնպիսի թուղթերու պատասխանելը իմ {գործս} չէ: Որովհետեւ իմ աքսորը եւ տկարությունը մինչե

արհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմար կը գայ {գործս}, գուցէ գնամ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխրացած աւերակն

երհամբարձ, Կամ զարարածս՝ զանվեհեր, {Գործս} նորա զմատանց՝ Զարեւ, լուսին եւ զաստեղս,

տը մինչ գրում էր, թէ " ես սկսելով քննել, առաջին {գործս} այն արի, որ թափեցի վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ գի

Պղծեցան նոքա 'ի Բէլփեգովր... բարկացուցին զնա 'ի {գործս} իւրեանց, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա բեկումն " (Սաղմ

սցի վաղվաղակի, զամենայն զհասկանալի եւ զիմաստալից {գործս} որք նկրտին ի լուսաւորել զմարդիկ, անտես առնել եւ

ումարի մէջ, ի՜նչ ուրախութիւն պիտի առնեմ, առաջին {գործս} քեզ մի թաւշեայ վերայնոց... - Ո՞հ, եղբայր,

ւ արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ յամենայն բարի {գործս}, անխորհուրդ, յիմարական նախանձ սոցա առ միմեանս,

ատճառ: Եւ վասն բարեպէս բերելոյ զամենայն հարկաւոր {գործսն} եւ կամ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտն

89. 084: Իսկ մանուֆակտուրային եւ գործարանային {գործվածքների} ընդհանուր արժեքը, ըստ պաշտոնական տեղեկություններ

մելով Նախիջեւանի մանուֆակտուրային եւ գործարանային {գործվածքների} շրջանառության, գտնում ենք, որ նրա հարաբերությու

միջին թվից: Գործարանային եւ մանուֆակտուրային {գործվածքների} արժեքը, ասացինք, հավասար է 250. 000. 000 գումար

ելիքը. դորա հակառակ, եթե առաջուց վերահասություն {գործվեր} բանի զորության, այն ժամանակ եւ քաղաքը դժվարանալո

ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ աւելացնել՝ գործել- {գործվիլ}, որովհետեւ շատ անգամ հին կրաւորականը կամ, ինչպէ

ը պատմել: Այնպիսի գործեր, որպիսիք օր ու ցերեկով {գործւում} են Բէգզադէի ձեռքով, եթէ նիւթ չլինին հրապարակախօս

ասուքից դառն է մեր համար, ըստ որում, այդ բաները {գործւում} են մեր ազգի մէջ: Այդ երեխայամիտ օրագիրքը եւ

փոխուիլ դէպի մետալ, իսկ կերպարանափոխութիւնը, որ {գործւում} է նոցա մէջ կրակի ազդեցութենից, է մի ապացոյց, թէ

ում կատարել մի բարոյական սպանութիւն, եւ այս բանը {գործւում} է, այո՛, քրիստոնէութեան եւ բարեպաշտութեան դիմակ

նալոց են խարդաւանութիւնք պաշտպանելոցն առ ի նոցանէ {գործք} քստմնելի սեղանակապտութեան: Թէ եւ վեհափառ կաթողիկ

իմք ի սուրբ գրոց, եւ հաւանեմք յոյժ ընդ այն, եթէ {գործք} մեր յանդիման առնեն զմեզ Աստուծոյ: Եւ ՚ի պարանոցա

, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտութիւն անձանց. եթէ {գործք} մեր չէին համաձայն վարդապետութեան այնորիկ, որ զէն

ի կարճեցաւ գութ առ խնամս Օծելոյն Մատանց նորա {գործք} անբան բողոք կալան սաստկագոյն։ Դժողակէզ ապստամբն

ագայ ազգէ մարդկան արձան կանգնի փառաւոր, Քո {գործք}, վաստակք գտցեն գովեստ ի բերանոյ բիւրաւոր.

վսեմակա՜ն ասպարիզի մէջ, վկայ բռնելով Ձեզ նոյնիսկ {Գործք} Առաքելոցը, որին մօտենալու մէք չունէինք իշխանութի

առ Աստուած եւ առ ամենայն մարդիկ յամենայն ժամ " ( {Գործք} Առաք., գլ. ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ թւում է՝ Թ

ազգի անդ իմում յԵրուսաղէմ, տեղեակ են " եւ այլն. {Գործք} Առաք. գլ. ԻԶ, համ, 4։ § 18. Այստեղ բնագր

ո՛յց զՅիսուս՝ զոր դուքն սպանէք կախեալ զփայտէ " ( {Գործք} Առաք., գլ. Ե, համ. 30)։ " ԸզՅիսուս որ 'ի Ն

. եւ զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս զի մեծ են {գործք} քո, տէր... - Ապա, պ. Մարկոս, այսպիսի բ

նուէլ Ջախջախեան գրէր 'ի Հռովմայ, թէ առաքելական է {գործք} մեր, որպէս եւ Հ. Մատաթիա գրեաց յորդորանս 'ի Հռո

նկալէ ըստ սովորութեան տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն {գործք} որ գործեցան յառաջ ժամանակաւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթո

գի, ահա անցելոցն] փայլեսցի անշէջ, որպէս առ մեօք {գործք} ականաւոր արանց Եւրոպիոյ, որք զառաջինն իմաստուն գ

ւ կործանման թագաւորութեան Արշակունեաց, որք յաւէտ {գործք} էին քաղաքականք եւ եկեղեցականք, յաւելուլ զեղերս ա

շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ եթ, այլ զի {գործք} նոցա ծածկին ընդ փոշեաւ վանօրէից Հայաստանի, կամ ը

զախտ, զի մի առաջի որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին {գործք} առաքինեաց եւ զի մի երեւեսցին ընտրեալքն: Սոցա ձեռ

մի երեւեսցին ընտրեալքն: Սոցա ձեռաց են անտարակոյս {գործք} կորնչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ յի

յիրաւի՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի յուսոյ, եթէ աբեղենին {գործք} ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն

զչար գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մի յանդիմանեսցին {գործք} նորա"։

րապետին, իր սրտի աղօթարանից, " որպէ՜ս զի մեծ են {գործք} քո Տէր ". այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում եւ

չէ. Այն լուսաւոր բակն է նորա Առաքինի {գործքերը}. Աղօթք արա, որ երկարուին Նորա կեանքի

նար այդ չարագործը, Որ կայ մի վկայ եւ խաւար {գործքի}. Որ երկնքիցը նորան նայում է Մի դատապար

րժէք ունի՞ն: Մխիթարեան համախոհաց հազար անգամ {գործքով} ալ ցոյց տուած էինք, որ մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական,

ի պ. մինիստրն արտաքին գործոց, պայծառափայլ իշխան {Գորչաքովն}, ՚ի վերայ հիման գրութեան պայծառափայլ փոխարքային

է մորթում: Սեւ կատու, մարդու գանգ, չորացուցած {գորտ} ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բաներ լի են դորա ախ

աքաղաղի փետուրներով եւ բոժոժներով, օձ, սողուն, {գորտ}, խօսքերով միայն Պապական, իսկ իրողապէս Աստուած մ

յն անմաքուր ջրից Սառը-Քանքանի, որի մէջ օձ ասես, {գորտ} ասես կամ ուրիշ մանր կենդանից լիքն են: Այսօր

ած, փոխանակ գոհարների, չորացուցած չղջիկներով եւ {գորտերով}: Այս գահի վերայ նստում է սատանան, երբ պաշտօնակա

յետոյ իսկոյն գործ դրեց նորան... ի՞նչ կ'առնուս {գորտի} նման ջուր խմելուց. ջուրը Աստուծոյ ձեռքին մի գործ

կուսական երկիրը... Նա չէ կարող յառաջացուցանել {Գուատիմօզին} կամ Մօնտեզումօն։ Կարգը պատրաստ է կործանուիլ, բա

եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի {գուբ} կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար։ ՉԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ (

ր անդամ ընդունեն Մոսկվայի ցենզուրնի կոմիտետին հայ {Գուբերնսկի} սեկրետար Գեորգ Կարապետյան Սուրենյանցը. սա ավարտե

ւթիւնը պահելու նոքա գործակից չեն լինում, Սաղմոսի {գուբղաները} այս մարմնոյն կենդանութիւն չեն տալ։ Կա՞յ ուրեմն ա

ստ որում այնտեղ կը գտնեն սնունդ, վասն այսորիկ եւ {գուբղաների} մէջ պիտի մեռանին: Թէ որ այս փաստով չի արդարանան

էառ իւր կին բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ եւ էր իշխան {Գուգարացւոց} "։ Հանգուցեալ վերապատուելին պատմում է այս բանը ի

աղաքներից մինն է, դեռեւս տպում է այնպէս, ինչպէս {Գուդդեմբերգը} փորձեց տպագրութիւնը առաջին անգամ կամ ` գուցէ աւել

ս ես վկայ գտանէի տխրազգեաց։ Երբ աշխարհի կարճեցաւ {գութ} առ խնամս Օծելոյն Մատանց նորա գործք անբան բող

մ. Շատ տուն քանդեց, շատ մարդ զրկեց, {Գութ} չունեցաւ իւր սրտում: " Ապա այն ի՛նչ ա

քի կաթիլները հազիւ կարողացան նորա քարացած սիրտը ի {գութ} շարժէլ, որ խնայէր բովանդակ հին աշխարհի մայրաքաղա

ամիս տունը, որ վաղուց ունէի Հնդկաստանում. նա ՚ի {գութ} շարժուելով մի անիմանալի ազդեցութենից, կարծես թէ

ն հացը տուն լցնում. տաւար, ոչխար, գոմէշ, ձի, {գութան}, չութ պահում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամ

վերայ: [Բայց այդ անցքերը] Խաղացողքը այդ [ողբեր[ {գութեան]} ] եղերերգութեան, յայտնի բանէ համեմատաբար խօսելով

ց, նայելով անմեղ երեխայի վերայ, խղճահարւում է. {գութը} յաղթահարում է վրիժական հոգին: Յանկարծ պատկերանու

այմանները։ Այս Կարդինալներից մինը էր Բարթոլոմէոս {Գուիդիչիօնի}, որ շատ ուսեալ եւ խելացի մարդ էր եւ իւր բարեպաշտ

ր իւր կողմը շրջէ որպէս Պապը, նոյնպէս եւ Կարդինալ {Գուիդիչիօնին}. փոփոխակի ներգործում էր, երբեմն իբրեւ քաղաքական

համար ստանալու վարձի մասին: Աբեղան խոստացաւ 100 {գուլդըն}, եթէ միայն առողջանայ: Պարացելսոսը պատրաստեց օփի

համար միեւնոյն է, եթէ ես այդ իմ ծանօթը անուանեմ {Գուլի} -Շամամա։ Եւ այսպէս, գալով իմ մօտ, պատմում է ինձ

Շամամա։ Եւ այսպէս, գալով իմ մօտ, պատմում է ինձ {Գուլի} -Շամաման, թէ Պ. Բէգզադէն, անչափ ուրախացել է՝ լ

եանց եղջերային դարանակալ խայթոցներով... Բայց {Գուլի} -Շամաման չէր եկած իմ մօտ քսութեան համար, չէր եկած

րգութիւնը, վասնորոյ մեծ ուրախութեամբ պատասխանեցի {Գուլի} -Շամամային, թէ այդ ողբերգութիւնը Պ. Վերդի երաժշտ

ականն է: - Բայց միտքը ի՞նչ է, - հարցանում է {Գուլի} -Շամաման: - Մի կոմս, - պատասխանում եմ, - խ

էն... "։ Մինչդեռ ես պատմում էի այս բաները, {Գուլի} -Շամաման աչքերը տնկած նայում էր երեսիս՝ ժամանակ ա

ն Բէգզադէ: Լսելով այս պատմութիւնը՝ ասում եմ {Գուլի} -Շամամային. - Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ գ

ճ եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, գնաց {Գուլի} -Շամաման: __________ Այժմ արձանագրեմ մի ք

զատ եղբարցս Յովհաննէս եւ Գէորգին նաեւ մայր Սիրուն {Գուլին} եւ քոյր Մարիամին այսու բաժանմամբ, զի կտակակատարն

այն տուր եւ առութեանս եւ վաղֆարարութեանս իմ, մին {գուլհօր} ոսկի բէհանայ յինքն առի ի յիշեալ կառավարչաց օրդնի

էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դու {գուխը} տուր, էլ ինձանում մեղք չկա"։ Եկեղեցու մէջ

ութեան դեւից, աչքը ձգեց նորա վերայ եւ տեսաւ, որ {գուճ} եկած գրում է այնպէս դողդողալով եւ բոլոր մարմնով թ

ալ զանձամբ կանգնին յեզր միոյ վտակի, այնուհետեւ ի {գուճս} անկանին եւ բարձրանան եւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կա

ատենական վճռադատությամբ, եւ որքան առձեռն պատրաստ {գումար} դարձյալ մեր ձեռքով հասուցանվի քաղաքին, քաղաքը,

: Վախճանեալ եւ սորա յամի 1824, թողու զբովանդակ {գումար} դրամոց Աղաւելեանի ՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւրոյ Յար

ձ թէ յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին {գումար} բովանդակ գոյացեալ դրամոց հասանէ ց175. 000 ռուփիս

ախկին ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատնեալ է զմեծ {գումար} դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ բաժին

յաւել Տիկինն, " չկարեմ կրկին վճարել զմի եւ զնոյն {գումար} եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կարգեալ ի

պ. Պալին ընդ ձեռն արժանայարգ պ. Ս. Յ. Աբգար, {գումար} երկուցն առնէ երկու հարիւր ութսուն չորս (284) կո

ասն հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամալեան: Այս ամենայն {գումար} պարտ ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտ

ւրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, պատրաստի {գումար} դրամոց, պատկանեալ սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի, որ շա

մէ կողմանէ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, ստանալ զայս {գումար} եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժան պատր

շուկան, յուրաքանչյուր տարի առաջ է բերում հավասար {գումար} առաջարկի շուկայում: Այնինչ ֆաբրիկացիան, նախքան

հրատարակության համար ստանում է նույնքան աննշան մի {գումար} Թուրքիայի անգլիական դեսպանատնից՝ տարեկան 60 ֆուն

պարտական էր մնացած մի կառավարութեան մի արծաթի մեծ {գումար}, շատ տարիներով կամակորւում էր եւ չէր կամենում հա

դրեցին նորա անշարժ կայքերի վերայ, որ բաւական մեծ {գումար} արժէին: Այդ Պարոնը, մի քանի ժամանակ անցուցա

աճառականութեան մէջ, պիտի անպատճառ շահուէր այսքան {գումար} - աւելի շատ, քան թէ ինքը իւր իմաստուն հաշւումը ց

ել իւր պարտքը, ո՛չ, հերիք չէ այդ, այլեւ մի մեծ {գումար} եւս կամի ստանալ իւր պարտապահանջներից որպէս տուգան

րհրդով: Ստորագրութիւնք բացուեցան, այո՛, եւ շատ {գումար} հաւաքուեցաւ, բայց այդ շատը, համեմատելով աղքատ ե

որդութեամբ կամ մի այլ ճանապարհով վաստկեցայ այսչափ {գումար}. մեռնելուց յետոյ թողնում եմ իմ ընտանիքին նոյնը,

մարդուն ասում ենք. " Շատ լաւ, դու ունիս բաւական {գումար}, ունիս տուներ եւ այլն, եւ նորանով կարծում ես թէ

լ[աւից] Վառշաւ 15 ժամ II - 9 - 52 III - 6 - 37 {Գումար} ժամուց ընդամէնն Ֆրանկ[ֆուրտից] Վառշաւ - 42 - 1

ամուց ընդամէնն Ֆրանկ[ֆուրտից] Վառշաւ - 42 - 15 {Գումար} դրամոց II - 25 - 98 Գումար դրամ[ոց] III - 17 - 1

ց] Վառշաւ - 42 - 15 Գումար դրամոց II - 25 - 98 {Գումար} դրամ[ոց] III - 17 - 19 Արտասահմ[անում] 7 75 74 -

ը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկացողութեան եւ կարծիքի {գումար}, որեւիցէ առնուած հասարակութեան. առնուած միջոցու

ութիւն խանգարեցիր ` 777, 777. այս զարմանալի մեծ {գումար} է: - Արդարեւ այդքան, Ձեր մռայլութիւն, - պ

հաշուով տասն արծաթ. ինչի՛դ է հարկաւոր այդքան մեծ {գումար}... - Պարոն, ես չորս ամիս է, բան չեմ ստաց

ց որպէս գին իւր պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ արծաթի {գումար} ։ Այս է ահա կաշառառութեան եւ սիմոնականութեան, այն

արարն հրաման է գրել Ստրոգան[ովին] վասն եկեղեցական {գումարաց}, բայց մեզ ծանոթություն չէ տվել, ես մասնավոր կեր

զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ զերաշխաւոր վասն այդչափ {գումարաց}: Զայս ամենայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են

նորա եւ զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ {գումարաց} եւ վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բար

կին: Այլ որպէս զայսմանէ, նոյնպէս եւ զվատնեալ {գումարացն} ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես այժմ բողոքել. այս ամե

երոյ յիշելոց, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասին վատնեալ {գումարացն} եւ վաճառեալ տանց, այլ ես չկարեմ զայդ առնել վասն

: Հրիտակքն այնոքիկ, 'ի միասին ընդ եկեղեցական {գումարացն}, յորոյ մասին, ըստ ակնարկութեան Տեառնդ ընտրեցաք

վին հանդերձ այսքանամեայ գոյացեալ 175, 000 ռուփեաց {գումարաւն} արդեաց: Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն ի

տ վկայութեան բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ {գումարդ} զայդ աճեցուցեալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ

գումարն դրամոց հասանէ այժմ մինչ ց21, 000 ռուփիս: {Գումարդ} այդ տոմսակ է, չգիտեմ ո՛ր ընկերութեան (акция),

յլն. զայս պահանջեն տեղական օրէնք անգլիականք: {Գումարդ} այդ, որ մնացեալ է անդր եւ որ մնասցէ, եթէ ոչ պահ

արաչար տեսչութեան առաջնորդին ՚ի Ջուղա, ՚ի ժողով {գումարեալ} ՚ի սրահ եկեղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ յերեքն դեկտե

են առ մեզ ախտացելոց ոմանց ըղձակաթութիւնք, ժողով {գումարեալ} սրբագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմ

հրաժեշտ է կոտորակաց ինչ կորուստ: Թէ որքան իցէ {գումարեալն} դրամ առ Ադմինիստրատորն, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել

թէ արժան իցէ ընթերցեալ զբովանդակ զգործն, վերստին {գումարել} ի ժողով: Յետ երկուց աւուրց սրբազան արքեպիսկոպոսն

եւան, խոնարհաբար խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ ժողով {գումարել} հասարակութեան մերոյ, առ ՚ի տալ նմա զկարեւոր տեղե

լ հաշվետվություն, Դուք նույնպես չէիք կարող ժողով {գումարել} այդ խնդրի մասին, թեեւ թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից մ

ինքն Դուին նստելով, ժողովը չէր կարող ուրիշ մտքով {գումարել} Վաղարշապատ, եթէ ոչ Ս. Լուսաւորչու ձեռքով հիմնու

հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան, հանդերձ արդեամբքն {գումարելովք} ընդ այսքան ամս, գտանին ի կառավարութեան ընդհանր

զգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ զկէս դրամոցն {գումարելոց} յարդեանց տանց թողելոց ՚ի հանգուցեալ Մասեհէ Բաբաջա

ողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւասութենէ պապին, քանզի {գումարեցան} ի դատապարտել զԱրիոս, զՄակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուս

բազան անդամոյն Սինօդի: Յետ աւուրց ինչ վերստին {գումարեցաւ} ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ ենթադրել, թէ յետ ընթեռ

նգութեանն: 'Ի պաշտօնական ազգային ժողովի, զոր {գումարեցի} 'ի հնգետասաներորդ աւուր նախընթաց ամսեանն յուլիսի

մին հատուցեալ, ընկալայ զպաշտօնական ստացագիր: ՚Ի {գումարէ} յայսմէնէ 400 ռուփին ի պէտս գործոյն Մասեհի Բաբաջան

" Աջովդ համատարած Զազգ մեր արտահալած Փոյթ {գումարէա} ․ Յաշխարհ Արարատեան, Ի վայր մեծ ծննդեան,

300 ռուփին՝ Կատարինեայ Խօջամալեան: Բաց ՚ի {գումարէն} հատուցելոյ ինեւ, պարտ է վճարել զվարձ օրէնսգիտին

մ, նույնպես եւ Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հարյուր մանեթ {գումարը}, Նազարյանցի ձեռքով ստրախ[ավոյ] գիրդ եւս առի, ան

ցա: Պ. Նազարյանցը ամսույս 4-ին ստացավ նշանակված {գումարը} եւ շատ շնորհակալ լինելով Ձեր գործունյա մասնակցութ

նոթների եւ բարեկամների մեջ: 16 բաժին առնելով այդ {գումարը}, յուրաքանչյուրին կհասանի 25 մանեթ, որ մի մեծ բա

բաների բացարձակապես տիրապետելը կամ առձեռն պատրաստ {գումարը} ստանալը եւ այլ այսպիսի բաներ, որ պիտի բացահայտ կ

ֆունտ ստերլինգ եւ մեր երթալու ժամանակ կտա մեզ այդ {գումարը} երկու (այսինքն 400-ական) փոխանակագրով, որ մի հ

խին եւ հասարակության, նույնպես եւ առձեռն պատրաստ {գումարը}, եթե լինի, քաղաքը, յուր եւ մեր պայմանի զորությ

ց ձեռքով եւ նա ոչ մի դեպքում չի կարող հանձնել այդ {գումարը} որեւէ կողմնակի մարդկանց. հակառակ դեպքում հասարակ

կությունը պարտավորվում է իր հաշվից լրացնել վատնած {գումարը}: Ես լիովին վստահ եմ, որ Դուք, ողորմած տեր,

ինչ չի հիշված. ինչի՞ է հավասար այդ շրջանառության {գումարը}: 3) Կարո՞ղ եք արդյոք որոշել Նախիջեւանի ձկնորսու

րա: 4) Ինչի՞ է հավասար Նախիջեւանի շրջանառության {գումարը} ՝ արտասահմանից ստացված մթերքների վերաբերմամբ - բր

ով տալիս են նրան, իբրեւ ողորմություն, այդ չնչին {գումարը}: Բայց պետք է ճշմարտությունն ասել Անգլիայի վերաբե

յդ 64. 000 ռ. նորից վճարելու չէ, իսկ ո՞ւր է այդ {գումարը}: Երկրորդ, յոթ տարի տեւող քաշքշուկից հետո, պարտ

ւ այս բոլորը, ինչպես օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ {գումարը} պահելով յուր գանձարանում, քննե եւ վճռե ժառանգներ

րով կամակորւում էր եւ չէր կամենում հատուցանել այդ {գումարը}, արդեօք ա՞յն պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանել

էս օրինաւոր դատաստան բանալով սկսեցին պահանջել այդ {գումարը}, եւ նա դարձեալ կամակորուեցաւ, այն ժամանակ պահան

ուսումնարանի անունով, կորած չէր. նա տալիս է այդ {գումարը} իւր զաւակին եւ նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր ժաման

խափանել արդէն, յայտնի եւ բաւական զգալի վնաս է: {Գումարը} արծաթի, որ գործ էր դրուած այդ քանի տարու համար,

, որի զօրութեամբ պարտական է մնում հատուցանել այդ {գումարը}: Գտանւում են մարդիկ, որ հարցանում են Բէգզադ

Ուրիշ տէրութեանց պարտքը անհատուցանելի չէ, պարտքի {գումարը} վատնուած չէ, պարտքի հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին

ր մարդը, նոյն այս ճանապարհով կարող է աճեցնել իւր {գումարը}: Եւ եթէ չկամի նա ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի

փ, այլ առեւտուր սկսելու ժամանակ, նորա մէջ բերած {գումարը} եւս հալեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրանքը պարտքի փոխանակ

ում է այնտեղ, որտեղից դուրս ելաւ այն ապրանքը կամ {գումարը}: Զօրութիւնը եւ ոյժը այնտեղ է, կրկնում ենք, ուր

անին. արդեօք Նախիջեւանը հոգաբարձու լինո՞ւմ է այս {գումարը} խելացի կերպով ձեռք բերելու եւ խելացի ճանապարհով գ

ստանալի գոյքի վիճակը, որքանի՛ հասանում է բոլորի {գումարը}, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում գտնւում են ներկայումս: Թէ

ի վերջը բոզի հետ կենակից - եկեղեցական, դպրոցների {գումարը} անհետացնող- եկեղեցական, ի վերջոյ ամէն բան, եկեղ

րովհետեւ ժամանակն առաջ է վազում, հասկացողութեանց {գումարը} կերպարանափոխ է լինում: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ բնաւ

արդու կեանքը, ժամանակը, այսինքն հասկացողութեանը {գումարը} շարժուն եւ հոսանուտ բան լինելով, չէ կարելի փիլիս

նակի պէտքերը եւ շրջապատող աշխարհի հասկացողութեանը {գումարը}, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թէ ինչպէս

ից, նա արդար է, եւ առանց տոկոսիքի է ստանում այն {գումարը}, ինչ որ գործ էիր դրել դու քո վերայ, եւ այս պատճ

ագուստի տեղ մի ձեռք էին կարում իւրեանց, երկրորդի {գումարը} տնտեսելով Մանուշակի պիտոյքների համար: Կինը շատ ա

կրօնի կենդրոնը այնտեղ էր։ Կսաւիէ չ'ընդունեց այն {գումարը}, որ Պօրտուգալացոց վաճառականները ընծայում էին նոր

ուեցաւ, նորա բոլոր կայքը գրուեցան գրաւեցան, այն {գումարը}, որ բարեկամները նուիրում էին նորան, գործ էր դրւ

ը Կլերմոնտեան անուանւում էր այն պատճառով, որ դորա {գումարը} կտակով թողել էր Յիսուսեաններին, նոցա կողմնակից Հի

նան: Բոլոր կայքերի արժողության եւ առձեռն պատրաստ {գումարի} հարյուրներից ընդհանրապե՞ս թե միմիայն այն հարյուրն

ն զհաշիւ, թէ այս ինչ ընկերութեան տոմսակ, այսքան {գումարի}, գնեցաւ այսքանոյ եւ այլն: Երրորդ կտակն է Յա

յուր ստորագրող պարոնի անունը, օրինակների թիվը եւ {գումարի} որքանությունը Ձեր ձեռքով եւ Ձեր ստորագրությամբ կգ

հայտնի կլինի ստորագրողի անունը, օրինակի թիվը եւ {գումարի} որքանությունը։ Ձեր ներկա եղած քաղաքից դուրս

գրողների անունները, օրինակների թիվը եւ հետեւաբար {գումարի} որքանությունը: Ստորագրության գինը կանխիկ չստ

թյունը, որ հայտաբերում է պ. Ալաջալյանը հնդկական {գումարի} նկատմամբ, կասկածի կայծ է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցան

տեղեկությունների, հավասար է 250. 000. 000 ռուբլի {գումարի}: Նախ՝ համեմատություն կազմելով, մենք գտնում

ծքների արժեքը, ասացինք, հավասար է 250. 000. 000 {գումարի}, ուրեմն՝ բոլոր մանուֆակտուրային գործարանների հա

լինի այդպիսի առաջարկ անելու, պահանջ-առաջարկի այդ {գումարի} համեմատ պահպանում է աշխատանքի պահանջի շուկան:

, որ այդ ճշմարտութիւնքը մտնեն նորա հասկացողութեան {գումարի} մէջ: Աշխատիր իրականապէս բարւոքել քո ազգի կեանքը

պէս փրկարար ազդեցութիւն քաղաքակրթութեան ընդհանուր {գումարի} վրայ իր 18-ամեայ վարչութեամբ. սորա աշակերտ Մազար

նի մէջ, կարողանանք մի հոյակապ դպրոց բանալ եւ այդ {գումարի} տարեկան շահովը կրթել ազգի խեղճ ողորմելի զաւակները

անգնել, եթէ երկու հազար մանէթ ձրի արծաթ մտանէ իմ {գումարի} մէջ, ի՜նչ ուրախութիւն պիտի առնեմ, առաջին գործս

ռանձին քննելով, գտնել մի մեծ տարբերութիւն, բայց {գումարի} պատասխանը ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս երեսին բան

կայացեալ առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեցի զհաշիւ {գումարին} գտանելոյ առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն

վերջաւորել ընդ նմա զհաշիւսն, ստանալ զմնացուածս {գումարին} եւ հասուցանել առ իս զոր նա ընկալաւ կամակար:

ան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն եւ ստանալոյ զմնացորդ {գումարին} ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն դրամանոցին Բենգալու անցուց

ել պ. Յ. Ս. Աբգար, յաղագս միաւորելոյ զայն ընդ {գումարին} զորս ստասջիք ի պարոն Հագէ: Զփոխանակագիրսն ե

եւ վարձ աշխատության երեսփոխաններին տալ, ստանալիք {գումարից}, հարյուրին տասն պրոցենտ: Այժմ մի փոքր քն

ցորենակշիռ աւելորդ դեղը խլում է կազմուածքի կեանքի {գումարից} սորա տասը ֆունտը: Եւ աւելի լաւ է ուղիղ ճանապարհո

աշխաւորութեամբ Այվազովսքւոյ, ոչ միայն զպատկանեալ {գումարն} դրամոց ստանալ ի Խալիբեանէ, այլ աւելորդ եւս, որպ

Ըստ ասելոյ պ. Աբգարեանց եւ այլոց ի մերազնէից, {գումարն} դրամոց հասանէ այժմ մինչ ց21, 000 ռուփիս: Գումարդ

մոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Էլիազ, առ որ գտանի {գումարն}: Առ յիշեալ գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յո

ը: Հապա 64. 000 ռուբլի՞ն, Հապա մյուս եկեղեցական {գումարնե՞րը}, որոնք 1848-56 թթ. հանձնված էին շահով Օդեսայի հ

երկրագործից, ապրանք ապսպարել նորան, մանր մունր {գումարներ} տալ յառաջուց այս եւ այն շինականին եւ հունձից յետո

րան, երբ մեր երկու հարյուր հազարի չափ եկեղեցական {գումարները} ոչնչացել են - էլ ինչո՞ւ են նրանք քրքրում մեր հին

գալը, նամանավանդ որ այդ վերաբերում է եկեղեցական {գումարների} գործին, որոնց համար, ահա, կարելի է ասել, 15 տ

ուս կտակներով թողվածքը. իսկ եթե կտակակատարքը այն {գումարներով} եւս անշարժ կայքեր են գնած կտակի զորությամբ, գուց

, այնտեղ մնալ մի երկու ամիս եւ հետո դարձյալ նույն {գումարով} վերադառնալ: Ովի աչքում որ մեծ բան է երեւում

տղամարդը որ հանձն կառնու ընկերով հանդերձ, այդքան {գումարով} գնալ եւ գալ, նա այդ յուր ընթացքով հայտնի ցույց է

բաժինը, հանդերձ սույն հաշվի մեջ երեւեցած արծաթի {գումարով}, կուղարկեք ինձ, իմ հասցեով, որ տպված է հայտարա

ֆաբրիկացիային 5. 500. 000 համախառն եկամուտ: Այդ {գումարով}, պահպանելով ` պահանջի շուկան, յուրաքանչյուր տար

նոցանից իւր չկրած, մտացածին վնասը, նա կամի այդ {գումարով} հատուցանել իւր պարտքը եւ մնացորդը գործ դնել շամպա

ւն մանէթ. Աստուծոյ համար ասա՛, կարելի՞ է այդքան {գումարով} ապրիլ, տուն տեղ եւ ընտանիք պահել: Մեզ ասում են

ւշադրութիւնը, հեռացնեն այն առարկայից, որի մասին {գումարուել} էր ժողովքը եւ որ ամենայն իրաւունքով սպառնում էր Պ

այ Կաթողիկէ Էջմիածինը թողած, կարող էր այդ ժողովը {գումարուիլ} մի այլ եկեղեցում։ Ամենին յայտնի է, թէ ի՞նչ ծա՛ն

թաղեցին հասարակաց ծախսով։ Ժողովուրդը ամենայն օր {գումարւում} էր նորա գերեզմանի վերայ, որպէս թէ նորանով գործու

թերեւս ի պայծառութիւն դպրոցին հիմնելոյ եկեղեցական {գումարօք} ի պարապետէ իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ յանուն իւր:

ւյն ժամանակներում այդ մկրատը գործածող կնոջ մազերի {գույնը} - խարտյաշ էր նա, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մե

ն գործել այդ բաներին եւ եղած կամ գտանված կայքի եւ {գույքի} մասին լիակատար ծանոթություն կտանք քաղաքին, Լոնդո

ան նամակագրին, բարւոք կառավարեալ ըստ խղճի մտաց, {գուն} գործելով աճեցուցանել ըստ ամենայն կարի եւ յամի 182

այն որդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմա {գուն} գործել աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, յորում եր

մավնաս Խալիպեանի, զրկեաց զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, {գուն} գործելով ճոխացուցանել զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսի

վասն ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ {գուն} գործել ցուցանել զեռանդն արգասիրութեան: Հեղինակք

ութենէ, որպէս ասէ պարոն Էմին, զի առիթ ետուն նմա {գուն} գործել որդիական սիրով հնոցն մերոց... ի մի ժողո

սպէս եւ պատուելիքդ այդոքիկ միով միաբանական հոգւով {գուն} գործեալ ճգնէին հաղորդել զժողովուրդն գիտութեանց,

ֆոտ, դահիճ եւ երկու կտրուած ու արիւնով շաղախուած {գունաթափ} գլուխներ: Ես ճանաչեցի Լուդովիկոս Տասնեւվեցերորդը

ցէ՛ք, տղերք, նորա վերան, Ինչպէ՞ս նուաղ ու {գունաթափ}. ` Ինչպէ՞ս, անարգ, խեղճ, կնճռադէմ

ազեցի, դարձեալ տեսայ..... ես նորան, Մի {գունաթափ}, տխուր դէմքով ուրուական: Մի ծանր մո

երբեմն երեւեցուցանէր զկենդանութիւնաբեր լոյս իւր. {գունաթափ} եւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր նա վառման կանթեղին

ռն ի խուռն մազերով, աչքերը ներս ընկած, երեսները {գունաթափ}, ասես թէ դոքա կենդանութեան ժամանակ անապատականք լ

առաջեւ վառած կանթեղը սկսել էր արձակել մի նուազ եւ {գունաթափ} լոյս շրջակայ առարկաների վերայ: Մանուշակը վեր

ից: Նորա չափազանց թուլութիւնը երեւում էր նորա {գունաթափ} երեսից եւ աչքերից, որ կորուսել էին իւրեանց սովոր

ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն աղօտ եւ {գունաթափ} լոյսը ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ արեւ լուսի

աքներ, ամբողջ գեղեր դատարկուած էին։ Իգնատիոսը՝ {գունաթափած}, չարչարուած եւ միանգամայն հալումաշ եղած պահքից ե

, յետոյ, արիւն տեսանելով ձեռքի վերայ, բոլորովին {գունաթափեցաւ} եւ ասելով՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղի

ն եւ անխնայ վառւում է տան տիրոջ վնասի համար: {Գունաթափուած} էր երեսը եւ քրտինքը դուրս էր զարկել ճաղատ ճակատի

ն դուռը եւ ներս մտաւ Թիւթիւնճի-օղլուն: Մանուշակը {գունաթափուեց} ինչպէս մարմարիոն. պատճառ, հասել էր ահա ճակատագր

եւ ահա նոցայ որդին է մկրտելին: Պարոն Մկրտիչը {գունաթափուեց} եւ առանց հրաժարական ողջունի բաժանուեց քահանայից:

աց այս անունը լսելով. նա յառաջ կարմրեցաւ, յետոյ {գունաթափուեցաւ} ինչպէս մարմարիոն: - Մկրտիչը եկել էր, - շարուն

Մանուշակը, կարդալը աւարտելով, համարեայ թէ {գունաթափուեցաւ}. նամակը չէր պարունակում իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր

որա վերայ: Բայց... Աւա՜ղ... Այդ ի՛նչ մեռելատիպ {գունաթափութիւն} է, որ բռնել է արեւի երեսը։ Ինչո՛ւ տխուր է նա,

ապահովէ իւր գիտութեան համբաւը, որ սկսել էր արդէն {գունաթափուիլ}: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ եղեր: - Բայց արդեօք այդ

լոյ զապագայ փոփոխմունս, ութսուն հազար ռուփի սքայ {գունահքեարի} տալոց պարտական կապեցի զիմ անձն, կայքն օրդնին կտա

պատճառաւ, յայնժամ յիշեալ ութսուն հազար սթայ ռեփի {գունահքեարին} հատուցից եւս եւ կամ իմ օրդնին, եւ այլն յիշեալ կա

ի փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ տեսանելու չէր այդ {գունափոխութիւնը}: Իսկ երբեմն, որովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում

րը համարեա թէ դեղնած էին բոլորովին եւ այդ անկանոն {գունափոխութիւնը} մազերի, երեւի թէ, պատճառուած էր զանազան քիմիակա

եսանողը կը կարծէր, թէ պտուտուողը մի թերաթափանցիկ {գունդ} է, եւ այսպէս պտուտուեցաւ նա մի ամբողջ շաբաթ, մի

" (Compagnie du saint coeur de Marie)։ Քանի մի {գունդ} խնդիր տուեցին, որ Տէրութիւնը ընդունէ այս Հասարակ

րի համար, բացի այն դիպուածներից, երբ որ զօրքերի {գունդեր} անցանելու էին ձեր բնակութենների մօտից, իսկ զօրք

թիւնքը: Տհաճ չենք՝ տեսանելով սեւ բամբասանքի {գունդերը} մեր վերայ յարձակուած: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում

կուրծքի սէգմենտից երեւում էին սպիտակ մարմարիոնեայ {գունդերի} վերին կիսաբաժինքը, եւ լաւ ուշ դնողի համար կարելի

է ընդհանրական տեսուչ Նեապոլսի. ազգային թիկնապահ {գունդը} հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել յուր նոր գալու իշխ

մնաց, Մինչ մնացել էր Պարսից լոկ մատեան {Գունդը} մեր վաթսուն հազարի դիմաց. Երբ մեր վատութեամ

ական ոյժը, այս պատճառով եւս դիմեցին դէպի զօրքերի {գունդը} ։ Խոստովանութեան միջնորդութենով, կարողացան նոքա

եւ այլ արք ճշմարտութեան նուիրիչք գնային խառնիլ 'ի {գունդն} զօրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի։ Եւ մինչդեռ ժ

զգեստներ հագած, Մօրուքն սպիտակ, փառահեղ, {գունեղ}, Կարճիկ հասակով, սրբութեամբ վառուած։

նդր ՚ի սեղան քաջամոյն։ Զանօսրութիւն պարզ օդոց ես {գունեցի} երփնորակ, Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ յանդարձ

տասուքով լուացի: Նայի՛ր նորան, երեք {գունով}, Նուիրական մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի թշ

ց ուսանի ուղիղ հասկանալ, եւ ամէն բան նորա բնական {գունով} տեսնել եւ գնահատել: Այդ փիլիսոփայ պարոնը ի՛ն

ւրծքի սէգմենտը ցոյց կը տայ քեզ այն շատ անգամ թուխ {գունով} թաշկինակը, որ իսկ եւ իսկ կոկորդի տակումը կօճակւո

երբեմն-երբեմն ներկում է դաշտը դեղնախառն, կարմիր {գունով}, Խանլը-դերէն, առհասարակ դատապարտուած իբրեւ ոգիա

. ուրարաձեւ նոյնպիսի պաստառից շղարշ, բաց կապոյտ {գունով}, որ յետոյ մէջքի վերայով դարձեալ աջ կողմը բերած,

ողութիւն. երկրորդ, ներկում էր երեսը կանաչ-դեղին {գունով}: Թշուառ Մկրտիչը գերի էր իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը

սման նորա, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն {գունօք} եւ ինքն պարտ է սիրել եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջա

րելու իրավունք ստանալով քաղաքի կողմից, չեն կարող {գուշակել} այժմեն, նույնպես եւ քաղաքը չէ կարող գուշակել եւ

րող գուշակել այժմեն, նույնպես եւ քաղաքը չէ կարող {գուշակել} եւ սահմանել, թե ո՛րքան ժամանակ հարկավոր էր մնալ

ս խաբեն առասպելս հնարելով: Զայս մի ինչ չկարեմ {գուշակել}, թէ պ. Յովնանեանցն, որում ընծայի որսալ նամակին

ւմարեալն դրամ առ Ադմինիստրատորն, զայդ ոչ ոք կարէ {գուշակել} հաւաստեաւ եւ լուրն յածեալ ՚ի բերանս բերանս ոմանց

յ եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ {գուշակել}: Մեծարու հայրենակցիդ կատարեալ յարգութեամբ

նցից հեռանալուն։ Ինքը՝ ճշմարտութեան Վարդապետը, {գուշակել} էր, որ իւր քարոզութիւնքը, իւր ճշմարտութիւնը պիտ

ուած գիտենալ ժամը եւ ժամանակը, ինձ տուած է միայն {գուշակել}... - Դու մարգարէ՞ ես, ինչ ես, որ գուշակու

ադրեալ վերանորոգութիւնը, ինչպէս առաջուց կարելի է {գուշակել}, կ՚առաջնորդէ միմիայն դէպի կորստաբեր հետեւանքներ

եանց պարտականութիւնները, որոնց, ինչպէս կարելի է {գուշակել}, շատ յարմար են եղել, չի առնուէին գործարանի ներք

արակ, այս յիշատակարաններից ենթադրելով միայն պիտի {գուշակել} այն դառը հանգամանքը, որոնց մէջ փակուած էր Փարպեց

վերակացուի անհմտութեանը եւ անբարոյականութեանը եւ {գուշակելով} այն չարիքը, որ պէտք է իւրեանց հասանէին նորա ներգ

մ պատգամախօսի պաշտօնը յօժար սրտով վերաները առած, {գուշակելու} մի մարդու ապագան, չէին իմանում թէ ի՞նչ գործով է

գենալուն: Օրէնսգէտն այն, որպէս եւ ազգայինք, {գուշակեն}, թէ պ. Հագն չունի տալ զտունն կամ զարդիւնս, խ

. մի՞թէ նրանք, որ աչքեր ունեն տեսնելու, չպիտի՞ {գուշակեն} այդ, հէնց որ սկսեն կարդալ: Իրօք որ, ծիծաղելի է

ութիւնը, որ այս տեսակ ազատութիւն չէ կարելի տալ. {գուշակեց} նա գալոց փոթորիկը: Տեսաւ ազնուականը եւ համոզուեց

կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, եւ ասես թէ յառաջուց {գուշակեց} որոտալու կայծակները: Մի ճնշուած, խեղճ ողորմ

ովեզերքից կնատ մարդիկ տեսնելով այս վտանգը, {Գուշակեցին} բազում անգամ անշուշտ նաւի կորուստը. Սովոր

, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։ Նոքա, որ արդէն {գուշակեցին}, թէ ինչ էր մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը

նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն եւ {գուշակէ} ապագայն, այլեւ հոգաբարձու լինի սորան բարւոքելու

դ մինչ նա յանցանաց յինքն ձգեալ բեռանց կոյտ, {Գուշակէի} ՚ի պատիժ, ՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։ Սուր բոցեղէն մ

վախճանը Այս տեսութեան կէտից դիտելով, պիտի {գուշակէր} հեռատես աչքը. որ թէ վաղ, թէ անագան կը բացուի մի

աղթանք՝ մի՛ որոց աչս ունիցին տեսանելով ո՞չ զդոյն {գուշակիցեն}, անդէն իսկ ի վերծանութիւն մատուցեալ: Ծաղու արդա

չ մինը այդ լուսաւոր մարդերից պահանջողութիւն չունի {գուշակողական} պատուանուն ստանալու: Հրաշքների մասին ասում է, թ

եց Մանթուխեանցը: - Ինչպէս է ապա նորա կարծիքը {գուշակողների} մասին, կամ նոցա գործած գերբնական գործերի մասին,

ւ գործերը, արեգակի եւ լուսնի խաւարումը՝ իւրեանց {գուշակութեններով}, արագիլի գնալը եւայլ եւայլն։ Տխուր մատենագրութի

պարգեւել է մի քանիսին խօսելու շնորհք, ուրիշներին {գուշակութիւն}, բայց ինձ, մոռանալ այն բանը, ինչ որ խոստովանու

: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ եւ իմ ապագայի մասին {գուշակութիւնը} հիմնւում է անցած եւ ներկայ իրողութենների եւ հանգա

Այս միջոցին ժողովրդի մէջ հրատարակուեցան զանազան {գուշակութիւններ} Պապի մօտակայ վախճանի վերայ։ Ման էին գալիս զանազա

ան Մաթեմաթիկոսների պաշտօնում՝ Օրացոյց եւ զանազան {գուշակութիւնք} շարադրելու համար։ Նայելով բաների հանգամանքներին

իւնը ապացուցեց, թէ ինչպէս անհիմն էին այս մռայլոտ {գուշակութիւնքը} Անգլիոյ մասին, նոյնպէս եւ հայրենիքի վերականգնեալ

այժմեան երեւելի պատմաբանների եւ քաղաքագէտ մարդերի {գուշակութիւնքը} աւելի ճշդութեամբ կատարւում են, բայց ոչ մինը այդ

ոյ է Կլեմենտ XIV-ը մեռանէր 1774 թուականումը։ Այս {գուշակութիւնքը} այլայլեցին Պապի հոգու խաղաղութիւնը. " Ես գիտեմ,

լով ամէն կարգից դուրս երեւոյթից, նոցա վրայ իրենց {գուշակութիւնքը} հիմնելով եւ ժողովրդին խաբելով, աւելի խնամք են ու

մանց այն ինչ բարձաւ յինէն յոյս վերակենցաղելոյ ըստ {գուշակության} բժշկացն, հարկադրեալ եղէ հրաժեշտ տալ հոգեւոր կոչմ

ինիս. համբերիր, եղբայր, եթե ստույգ է այս խավար {գուշակությունը}, համբերիր մինչեւ իմ գալը, անշուշտ մի գործ կգտնե

ակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն բան {գուշակում} է՝ գործ դնելով Մեսմերի արուեստը: Մեղայ, մեղայ

իկները, եւ փիլիսոփայական ծանրաչափը (բարօմետրը) {գուշակում} է մի գեղեցիկ առաւօտ: Այս բոլոր բաները վառում են

գուշակել... - Դու մարգարէ՞ ես, ինչ ես, որ {գուշակում} ես: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ եւ իմ ապագայի մաս

լու ձգտողութիւն, երբ հասարակաց ծանրաչափը ակներեւ {գուշակում} է նորա կեանքի համար մի մահաբեր մրրիկ, այն ժամանա

րգարէ չենք, բայց ընթերցող հասարակութեան, այժմեն {գուշակում} ենք պ. Այվազովսքիի ասելիքը այս նամակների մասին:

զանազան տեղերում, որոնց մի քանիքը եղանակներն են {գուշակում}, միւսը արիւն թողնելու համար չար ու բարի օրերն է

եւս զօրանում է երկմտութիւնը նորա մէջ, նորա հոգին {գուշակում} է գալոց անյաջողութիւնը։ Շատ մեծ է անկեղծ եւ առաք

նելով ազգերի ներկայ դրութիւնքը, նոցա հիման վերայ {գուշակում} էին նոցա համար գալոց օրերը: Արեւելեան ազգերը, շ

րահաւատ մարդիկ, ծակ մարգարէութիւններ են առնում, {գուշակում} են հազար վերստերով հեռի քաղաքների մէջ պատահելու ա

ութեան, միեւնոյն վիճակախօսքն են դուրս գալիս, որ {գուշակում} է նոցայ գլխի գալիքը: Ի հարկէ կարելի է ասել, որ

ներս, մի լիս ու ճար անի"։ Սորանից այսչափ միայն {գուշակում} ենք, թէ այդ բանը ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուց

միգաց սաստիկ վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա {գուպար} լուսաճեմ, Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ զո

՝ մարդկութեան համար նոր աշխարհ բանալու։ Միւս տեղ {Գուտտենբերգը}, իւր սրածայր գործիքին ենթարկելով ձայն նշանակող տ

, որ արժանի չէին բերանից հանելու, թող թէ պղծելով {Գուտտենբերգի} գիւտը հասարակութեան հրատարակելու: Չգիտեմ, արդեօ

ովտում: Եւ սերովբէն սրբելով Արտասուքներ Ադամայ ` {Գուրգուրում} էր ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա. Եւ բարբառով դ

տկառու. Ուստի եւ նա անվրդով Խստութիւնից Ադամայ ` {Գուրգուրում} էր ` ճախրելով Անդադար շուրջը նրա: Եւ մինչ Ադամն

արկե խելագարություն է ջնջել եւ չքացնել որդին, որ {գուցե} հոր նման կամ ավել քաջ կլիներ, պատվելով առավել նո

շմարտությունից եւ խղճմտանքից հարկադրված գրել եմ, {գուցե} դորանով ստանալու եմ մի քանի զորեղ թշնամիք, ինձ հ

րորդ նամակս, որ խոստացել էի առաջին նամակիս մեջ: {Գուցե} ժամանակով ինձ հարկավոր լինի հավատարիմ պատճենը այն

ւ ջուր կխմեմ եւ կգրեմ այնտեղի որպիսությունքը, որ {գուցե} Գայանե Նիկոլաեւնային եւս օգտակար լինի: Նորա դրու

թե ազատ մնանք մեք այդ հանձնարարութենից, որի վերա {գուցե} թե պատահի զոհել եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք,

ն, ուր կարողանային բոլորովին ավարտել այդ գործը: {Գուցե} թե ոչինչ բան կորած չէ, այլ ամենայն բան յուր կարգ

երով եւս անշարժ կայքեր են գնած կտակի զորությամբ, {գուցե} թե քաղաքը առ ժամս բան չստանա ներկա առձեռն պատրաստ

նի, ըստ որում սորա բովանդակությունը ազգային է եւ {գուցե} այլ մարդ եւս ընտրելու ժամանակ օգտակար լինին այս գ

չե եւ Հռովմի ճակատագրական զանգակը՝ դեպի Հռո՞վմ: {Գուցե} թե " ոտքերս թեթեւ լինի"։ Նեապոլիտանիայի կառ

րող առնել ձեզ: Երկյուղ ունիք կաթողիկոսից, թե մի {գուցե} եպիսկոպոսի նամակը հառաջացած լինելով քան զձերը, պ

: Իմ ականջիս է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ {գուցե} եւ Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոնական ժողովու

, եթե նույնիսկ թույլատրեն, հաջողվի առաջին օրը. {գուցե} երկուշաբթի: Բացի այդ, քեզ որոշակի ոչինչ չեմ կար

տեղից չի կարելի, թեկուզ դու գրում ես, որ այնտեղ {գուցե} կգտնես: Անանիային նամակ գրե եւ ասա, որ չծուլանա

եւ, համենայն դեպս, ոչ 500. 000 արծաթ ռուբլու. {գուցե} դու դրանով կամեցել ես խոսել անասնավաճառության մաս

մեջ, ինչպես " Северная пчела "-ի պ. թղթակիցը։ {Գուցե} Անանիան ինձ կօգնի այդ գործում: Նախիջեւանի ցոր

արդեն, ինչ մենք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, {գուցե} այդ գործի ժամն արդեն հասել է: Այժմ մենք առավել ե

ետից: Վերջապես, պ. պ. Ալաջալյաններ եւ Ընկ., {գուցե} հասկանան, որ հասարակական գործում նրանք ոչ մի դեպ

էլ ծայր սահման չունին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ, {գուցե} այլ նամակներ գրեմ մանրամասն տեղեկություններով քո

անդէն առնմին փութացի ի նամակատունն, տեսանել եթէ {գուցէ} ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքան

ն, անդէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսանել եթէ {գուցէ} ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի նամականիս բար

նութեան Ձերում, թէ յետ հաստատութեան թղթոյն, որ {գուցէ} թէ կատարեսցի մինչեւ ցվերջ ամսոյս, ըստ հին տոմարի

կի չեն բաւական առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտակաց {գուցէ} եւ իսպառ անհետացելոց, ՚ի վնաս ազգին, եւ որովհետ

ւցելոյ ինեւ, պարտ է վճարել զվարձ օրէնսգիտին, որ {գուցէ} թէ անցցէ անդր քան զ1000 ռուփիս, պարտ է վճարել փա

ինքեան զառաջնորդն մեր, պահանջէր զգումարն, որ եւ {գուցէ} վերստին կրկնեսցէ զպահանջողութիւն իւր ընդ ձեռն դատ

էս, - պատասխանեմ նմա, թէոդոսեցիք են ստորագրողք, {գուցէ} ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ

ազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի եւս, {գուցէ} անագան լիցի։ Կատարել զխնդիր հարստահարեալ ազգա

գիտնական հակառակորդի"։ Ձեր աչքումը, ճշմարիտ, {գուցէ} մի անկիրթ եւ բիւր տեսակ նախապաշարմունքով լցուած մ

լցուած մարդ ունի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, եւ {գուցէ} կարող էիք դուք այդպիսի մի մարդ գիտնական անուանել

ն հնարների: Այնպէս է, մեր քարոզած ճշմարտութիւնը {գուցէ} թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հն

հաստատուած է Տէրութենական օրէնքների վերայ, բայց {գուցէ} " Մեղուի " հրատարակողը այն պատճառով անվաւեր է համ

ալ այդ պատուական օրագրին, բայց երկբայում եմ, մի {գուցէ} պարոն հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օրագրի մէջ իմ գր

աններին, որոնց թիւը բարձրացնում էք մինչեւ բիւր։ {Գուցէ} ձեր աչքումը շատ փոքր նշանակութիւն ունի բիւրը, բա

ակեանց, մեք աւարտում ենք մեր նկատողութիւնքը, որ {գուցէ} թէ անախորժ թուին ձեզ, եւ եղբայրական (եթէ միայն

ածեցի, թէ այդ մարդը գալիս է իմ դրացու տուն, կամ {գուցէ} ինքը դրացիս է, որ վերադառնում էր դէպի տուն՝ մի

առատութեամբ թափւում էր ջուրը, նոյնպէս թօթափեց եւ {գուցէ} կը ձգէր եւս աթոռի վերայ, եթէ ծառաս յառաջամատոյց

րել ես: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛ {գուցէ} Պ. Բէգզադէն խելագարուած լինի. մի այնպիսի ջերմու

նած էի ճաշից յետոյ, բայց, երկիւղ կրելով, որ մի՛ {գուցէ} անձրեւային եղանակի խոնաւութենից ոսկրացաւս նորոգու

տակարանիս գրողը շատ անգամ խօսած է նոցա հետ: Այժմ {գուցէ} մի կամ երկու մարդ ծերունիք, մնացած լինին այդ աշա

թեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմար կը գայ գործս, {գուցէ} գնամ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխրացած աւերակներին մի

ց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան չկայ, բայց {գուցէ} Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժութիւն բառը, փոխանակ խիռ

թար դպրոցում այբուբենք միայն ուսանելով, կարող էր {գուցէ} այբուբենք եւս ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան շատ կա

ից եւ որ չէին բացայայտում այդ մարդու նպատակը: Մի՞ {գուցէ} Պ. Իսահակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի նման ամե

ց չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի եւ ո՛չ անիրաւ նախատինք։ {Գուցէ} այդ եւս Մասեաց Մուզաները պատմել են Պ. Իսահակեանց

Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ մի քանի իմ նման, {գուցէ} եւս առաւել գիտուն անձինք կարողացել էին իմ մարդկօր

ը: Եթէ քաջ վարժ լինէին ներգործող պարոնները, {գուցէ} իւրեանց խաղարկութեամբ մի փոքր կենդանացնէին այդ եղ

անգամ մի փոքր անհարթ է գնացել գործը, ուրիշ անգամ {գուցէ} լաւ լինի, եւ պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն եւ վարժ

Ասացի, այս պարապութեան միջոցին գնամ նայիբի մօտ, {գուցէ} մի բան կարողանամ շինել, գուցէ մի բան ընկնի ձեռքս

գնամ նայիբի մօտ, գուցէ մի բան կարողանամ շինել, {գուցէ} մի բան ընկնի ձեռքս։ Եւ ճշմարիտն ասեմ, եթէ հասան

յից՝ Րեդուտկալէից դէպի ձեր իշխանութեան սահմանը: {Գուցէ} ձեզ յայտնի չլինի, բայց վկայ է Աստուած խօսքիս ճշմ

փսո՛ս, որ կէս դար յառաջ չենք ծնած, ապա թէ ո՛չ, {գուցէ} դուք եւս ընկնէիք ֆրանսիական էնցիկլօպեդիստների կար

աշխարհի կառավարութեան մէջ գտանուած մեծամեծքը, որ {գուցէ} մի փոքր լաւ կարծիք ունէին ձեր գլխի վերայ, պիտի ա

հարկաւոր չէ այդ բաները գրել այստեղ. ով գիտէ, մի՛ {գուցէ} Յիշատակարանիդ ընթերցողքը ասեն, թէ մեք Շահբէգին մ

՝ " Արեւմուտք " անունով, եւ թէ Մոսկուայի մէջ կամ {գուցէ} բոլոր Ռուսաստանի մէջ, այդ օրագրի գործակալ պիտի ա

ւդդեմբերգը փորձեց տպագրութիւնը առաջին անգամ կամ ` {գուցէ} աւելի տգեղ: Բայց այս նոր բան չէ. ինչպէս մինչեւ

ն նորան Հանքաբանութիւնը եւ Քիմիան, այն ժամանակ, {գուցէ} առանց փորձի, անալոգիայով միայն կարող էր իմանալ,

ցաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ {գուցէ} որեւիցէ աղօթք եղած լինի դպրոցում Հ. Ռափայէլ Թրեա

աջ գիտելով նոցա դրութիւնը եւ հայեացքի, շատ անգամ {գուցէ} ակամայ, սահմանքը: Շատ եւ շատ երախտապարտ կը կացո

ւն կայ այդ անուանը մէջ... "։ Եթէ այսպէս ըսէին, {գուցէ} իրենց պարծանք մըն ալ կ՚ըլլար այն անունը, որով ոչ

հայհոյեցին մեզ, այլ սպասաւորում ենք ազգի օգտին։ {Գուցէ} մեղաւոր ենք նորանով, որ մեր աչքի առաջեւ են Հայոց

ր, կորա՛ծ են եւ նոցա զաւակները: Նոցա Հայութիւնը {գուցէ} երեւում է նորանից, որ տարին մի քանի անգամ գնում

թեամբ: Այս արգոյ անձը մեզ անծանօթ է գլխովին, եւ {գուցէ} թէ ստորագրութիւնը եւս լինի մի շինովի անուն, ըստ

եւ ես կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի վերայ {գուցէ} թէ բարձրանայ մի օր Հայ ազգութեան շինուածը: Ն

թեան շինուածը: Ներս մտանելով այս գործի մէջ՝ {գուցէ} շարժում էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ արդեօք ի՛նչ դ

ւելի անցքի, որ անցել էր ազգի մէջ եւ որի թուականը {գուցէ} թէ կորած էր կամ ճիշդ չէր: Մինչեւ որ այս բանե

լ, որ Հայք եւս ունեցած լինէին այս սովորութիւնը: {Գուցէ} թէ եղած եւս լինի այս Հայերի մէջ, բայց սոցա անուս

յլ անփուտ բաներ, եթէ կային մեր մեռելների վերայ, {գուցէ} մնացին եւ մինչեւ այժմ, բայց բանը այս է, որ մեր

ւ հարկ եղաւ լռութեամբ մերժել, որ պատասխանելով մի {գուցէ} մեք եւս ընկերանայինք արժանի գրուածի արժանի հեղինա

այց մեք այս կողմերում՝ խաւար ժողովրդի բնակակից, {գուցէ} մի փոքր ներողութեան եւս հանդիպինք, յայտնի բան է

նք ցոյց տալ Պ. Խուդաբաշեւին ճշմարտութեան երեսը՝ {գուցէ} թերեւս դրդելով նորա սեպհական կարծիքը իւր (օգտակա

եան: Ամենափոքրագոյն եւ շատ ամենափոքրագոյն մասը, {գուցէ} տեւում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ զի

ան հանդէպ է դուրս գալիս էապէս նոյն աղքատութիւնը, {գուցէ} ` մի փոքր քաղաքային ամոք կերպարանքով: Դիցուք, գ

ւր երկիրները եւ կենդրոնանում է քաղաքներում: {Գուցէ}, մանր վաճառականութիւնը, միջնորդութիւնը, բեռնակ

մ գործակատար լինէր երկու համազօր աշխարհների մէջ, {գուցէ} կարողանար ապահով եղանակով ապրիլ, թէեւ միմիայն իւ

իղ գար կեանքի գործնական կողմերի հետ, այն ժամանակ {գուցէ} ուղիղ լինէր քո ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ նոցա ս

րի հետ, այն ժամանակ գուցէ ուղիղ լինէր քո ասածը, {գուցէ} քո որդիքը կամ նոցա սերունդը ապահով լինէին: Բացի

խաբէութիւն: Առանց սերմանելու հունձ չկայ: - {Գուցէ} ՞ լինի, շատ կարելի է, որ լինի, ի վերջոյ մեզ սիր

նչ կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, եւ {գուցէ} յիշեալ Սուզայն մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնացեալ ի

ղ եղիցին տների մարամաթին եւ քրէհով տալոյն, որ մի {գուցէ} անմարամաթ եւ դատարկ մնալով տներն քանդվին եւ աղքատ

քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, էն միջոցումն եւ կամ {գուցէ} սակաւ անձինք գտանիցին եւ յիշեալ վեց սամիցն աւելի

աւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք, բայց {գուցէ} ոմանք յայտնեսցին, յայնժամ եւ նոցա իւրաքանչիւրոցն

ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ բարութեան, այլ եթէ {գուցէ} կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, յ

ոնք մեծ թեթեւութեամբ այնքան են յանդգնում, մինչեւ {գուցէ} մեր բազմերախտ եւ առաքելանման թարգմանիչների գահից

ընդ գլխով ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի խելապատակս {գուցէ} գործարան, մտաց, ընթացակից լինին յաւիտենական ծեր

. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, եթէ {գուցէ} արդեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, զի կոչեցեալ ի

տեսակ մեղս, զորմէ ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, {գուցէ} համարի ի թեթեւ աստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ զ

ժելի: Բայց այս երազ էր... ո՛վ գիտէ, {գուցէ} այս երեկոյիս, Դարձեալ կը թափուի մի մարդու ա

Ուրիշի հետ վտանգաւոր մի բան էր, Ուրիշն {գուցէ} սուրս առնուր ինձ ըսպանէր. Բայց դու հոգիդ,

Մնաս դու բարեաւ Անշարժ յաւիտեան, {Գուցէ} միւս անգամ Ոտքս չկոխեմ Քո շեմքի վերեւ

նած է պահնակ: Նորա վերարկուն սպիտակ ` {Գուցէ} երբէք չքանայ, Բայց հրաշալի ճակտիդ պսակ `

ք, Նորոգենք նոցա փառքը սուրբ անուան, {Գուցէ} այս կերպով մի ստոյգ նոր կեանք Առնու խեղճ,

նգիտակից շարժողութեններին: Մեք, վաղ ուրեմն, {գուցէ} շատ յառաջ, քան թէ գրիչ առինք ու հրապարակ իջանք,

ախենում ենք եւ իրաւունք ունինք վախենալու, թէ մի՛ {գուցէ}, մինչեւ հայը կշտանայ իւր մահանման քնից, լուսինը

ուրադեան վարժարանի պատմութեան երկրորդ հատորը, որ {գուցէ} մինչեւ այս տարու վերջը հրատարակուի: Ո՜հ, ինչ պա

, կամ գնայ համալսարանների պատշգամբներում քարոզէ, {գուցէ} այնտեղ քո արհեստակիցքը հիանան քու խոր գիտութեան վ

ան հետեւել նոցայ: Բայց կարդինալը վախենալով, մի՛ {գուցէ} տհաճութիւն ծնանի ժողովրդի մէջ, նորան խաբեց սուտ

ղակը, մանաւանդ թէ աղաղակով։ Եւ յօժարութեամբ {գուցէ} միտքդ բերես, Գիւտ կաթողիկոսի եղբօրորդու երանելի

ղարշապատի մէ՛ջտեղը՝ մօտ թագաւորական պալատին, որ {գուցէ} ընկնում էր եկեղեցու հարաւային արեւելեան կողմը, ը

եր ասածները ապացուցանելու համար, բայց այսչափն էլ {գուցէ} աւելորդ երեւի ոմանց։ Խոստովանում ենք, բայց ի՛նչ

ղարշապատ եւ կամ զմերձակայն Նորք " ասելով։ Մեզ {գուցէ} ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ. Էմինը), թէ Ս. Էջմիածինը

հասկանում պարզապէս. ուստի եւ բնագիրը պահեցինք, {գուցէ} կարդացողը մեզանից աւելի հասկանայ։ § 16. Կորն

էլ գնացին Վարդանանց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, {գուցէ} ՝ Աղանն էլ նոցա հետ) եւ Յունաստանից վերադարձել է

ց Էմինը ծանօթաբանում է. " Աստէն բառ ինչ պակասի. {գուցէ} անուն իցէ Յովհաննու, որոյ եւ առաջ բերեալ տեսանի

գրել։ Յովհաննէս Աւետարանիչը մի քանի անուն ունի. {գուցէ} նոցանից մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ

րութեամբ բռնաբարած բանը։ Այսքան։ § 62. " Մի {գուցէ} քաղիցէք զորոմնն եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէ

ինձ կարծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ {գուցէ} նոյն իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան ի

նձեւացեաց Սեւուկ (Պատմ. Ղազարայ եր. 221-22)։ {Գուցէ} 'ի դրախտին Սեւկոյ իշխանիս այսորիկ էր, որ յանձնեա

անօթ. Այստեղ պակասում են մի քանի բացատրութիւնք. {գուցէ} ծանր հիւանդութեան եւ այլ պատճառներով հանգուցեալը

Վարդանի վկայութիւնը բնաւ արժէք չունի մեր աչքում։ {Գուցէ}, եթէ Փարպեցու պատմութիւնը չլինէր եւ Թուղթն էլ չյա

տեսակ քաշկռտուք մեկնութիւնը։ Մենք վէճ չունինք, {գուցէ} եղել են մարդիկ, որ հնոց բառը այդ տեղում արդարացնե

դկական ապստամբութիւններով, երկիւղի մէջ է, որ մի {գուցէ} հնդկացիք եւս անցանին այն կամուրջից, որից անցան Հ

այդ տեսակ խօսակցութիւն: Բայց զգուշանալով, որ մի {գուցէ}, քո վերստին բանդագուշելովը, ինձ պատահի սրտնեղու

են այդ մատեանքը, կամ ամբո՞ղջ են բոլոր թերթերը, {գուցէ} մտած լինի մի խարդախութիւն. վատ չէր լինելու քննու

մնային, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, {գուցէ} ես եւս Շաքարեանցի նման գլուխս տայի դիւական պարապմ

իշերին: Ես դեւերից երկիւղ չունիմ... "։ - {Գուցէ} ճշմարիտ էք խօսում, ապա ուրեմն, այդպիսի վատաբաղդ

ր պատկերից, անկատար թողեցի իմ արարողութիւնը, որ {գուցէ} հասուցաներ ինձ իմ նպատակիս: Պ. Շաքարեանցը,

ւս միտք բերել, բայց այսպիսի շփոթութեան մէջ... {գուցէ} մոռանայի եւս: Շատ ստոյգ է, թէ ոչինչ բան այնպէս

քո դիտաւորութիւնդ իրագործել, նա մի ջիլ մարդ է, {գուցէ} քեզանից շատ խմէ, - ասաց Մանթուխեանցր: - Եղբ

ում, - բացականչեց Շաքարեանցը, - միայն․․․ - {Գուցէ} կասկածում ես, կամ երկբայութիւն ունիս այդ մետալի

իւր ազգի առջեւ: - Դու մի գիտուն մարդ ես, մի {գուցէ} սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս դ

տրտմելու, ըստ որում երկիւղ կար սրտիս մէջ, որ մի {գուցէ} ես եւս, կամ իմ ընտանիքիցս մի մարդ մեռանի. բայց

ը մի անգամ ուտում են, միւս անգամ կշռում, թէ մի՛ {գուցէ} պակաս էր, որ բոլորովին նման են անպիտան ձիու, որ

կու ժամից երեկոյեան զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ {գուցէ} սկսանի գալ եկեղեցի եւ խափան լինել մեր գործին"։

տարեկան, այնուամենայնիւ դեռեւս մի խակ տղայ է եւ {գուցէ} երբեք դուրս գալու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազ

րբ բան է եւ պիտի ծածուկ մնայ միշտ ուրիշից, որ մի {գուցէ} օտարոտի խորհուրդների տէր լինելով, անարժանաբար տե

ալը: - Շատ կարելի է, - պատասխանեց մայրը, - {գուցէ} նշանուելու դիտաւորութիւն ունի։ Մահտեսի Թովմասի Մ

.. մանաւանդ այստեղ յարմար չէր երկարաբանել... {գուցէ} աւելորդ եւս խօսեցի... Ահա այսպէս լինելով Հ

Եւ այլ միւս անգամ մինչեւ այս րոպէս, Կամ {գուցէ} յաւէրժ զրկուեցայ բախտից: Չէ՛. այն երա՛

է այս, կամ սորա նման մի oրենքի հիմքի վերայ, կամ {գուցէ} մի այլ բնական պատճառից, պ. Յովնաթանեանցը, ամեն

, թէ դուք կարող էիք հասանել այն պարոնի պաշտօնին: {Գուցէ} դուք ձեր ծանծաղամտութեամբ երեւակայում էք ձեզ մի ն

ւ իցէ, բանը մի կերպ պիտի շուտով աւարտել, որ մի՛ {գուցէ} յանկարծ ծնողքս, մի երկու օրուայ մէջ ձեռքս ոտքս կ

անեանցի հետ, իմանալով իմ հարստութիւնը, անունը, {գուցէ} թէ ամուսնանում էիր իմ հետ այս պատճառներով, ես չկ

չ կ՚անցանէր խաղաղութեամբ, բայց այժմ, ո՛վ գիտէ, {գուցէ}... - Ինչ գուցէ, ի՞նչ է. ես կամեցայ իմ Ման

ամբ, բայց այժմ, ո՛վ գիտէ, գուցէ... - Ինչ {գուցէ}, ի՞նչ է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորան, իս

տանէին, հոգս չունէր, եւ այդպիսի անհոգ լինելը, {գուցէ} եւ այն պատճառից էր, որ գլուխը փոքր-ինչ բարակ չլի

րի հետ, արդարացի կասկածանք տուեցին Մխիթարին, մի {գուցէ} Մօթոնէն անցանէր Տաճիկների ձեռք եւ ինքը՝ Մխիթարը

մեծս 'ի նոցանէ, եւ առաւել եւս 'ի հեռաւոր վայրս, {գուցէ} յակնածութենէ եւս Քօլլեճեանց, ժողովեաց 'ի նոցանէ

ւթեամբ Պօղոս աղայի Սեբաստեան գրէր առ Կոստանդի՛՛ ( {գուցէ} 'ի Կոստանդնուպօլիս) առ իւրայինս, հնարել հնարս ե

ուագիտութեամբ բարեկամս ստասցին յաշխարհականաց, եւ {գուցէ} թէ սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին պատճա

կարելի էր առանց կրօնի ապրել. առաջին մարդիկը, որ {գուցէ} եւ չգիտէին իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, չ

երայից այդ խաւարատեսիլ դիմակը։ Ընդդէմ չենք, {գուցէ} լինին մարդիկ դոցա մէջ, որոնց հոգու բարոյական զօր

իւրեանց գործից կը ճանաչեն այստեղ իւրեանց անձը եւ {գուցէ} կը հրաժարուին ապագայումը այդպիսի երեխայական գործե

այդ մասին, կը հեռանայինք մեր ուղղակի խորհրդից եւ {գուցէ} վշտացնէինք եւս մի քանի սխօլաստիկների անձնասիրութի

ռաջնորդականին մտաց, սխալել ոչ համարիմ. բայց այս {գուցէ} ներելի աբեղայից. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս

անդրէն ի կարգի բանիս: Արմատական լեզու Հայոց, {գուցէ} եւ ընդաբոյս նախահարց Հայկայ բողբոջեալ յԱրարատեան

զյարաբերութիւն աւ դարսն, յորս կեցին հեղինակքն, {գուցէ} մինն քան զմիւսն արժանաւոր գտցի վճիտ կամ խրթին հայ

լս ի կրօնականն հանդէս, որոյ գիտութիւն Հայ լեզուի {գուցէ} մեծ եւ անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր եւ կցկտուր

գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան լիցի զկնի: {Գուցէ} պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ ճշմարտախօսութի

, զոր հնչեցուցանեմք անդուլ արդարասիրութեամբ, կամ {գուցէ} հզօր է առ նոսա կամակորութիւն քան զառողջ դատողութի

ութեան գործերը։ Իգնատիոսը երկիւղ կրելով, թէ մի՞ {գուցէ} այս երիտասարդ մարդիկը, երթալով իւրեանց հայրենիքը

հայրենիքը եւ ծնողաց աղաչանքին ականջ դնելով, կամ {գուցէ} դեռեւս աշխարհի ապագայ փառաւոր յոյսերից հրապուրուե

Պապական իրաւունքների չարաչար գործադրութիւնը, եւ {գուցէ} դեռեւս կը պահանջէր, որ իսկական Պապական կառավարու

եպիսկոպոսական աթոռը։ Նա երկիւղ էր կրում, թէ մի {գուցէ} Կարգի քանքարաւոր եւ օգտակար անդամքը, հոգեւորական

տասն երկու հազար մարդ։ Կասկած ունենալով, թէ մի {գուցէ} այս մարդիկը նորից հեթանոս դառնային (ինչպէս եւ պի

եան օր ըստ օրէ մեծանալը եւ երկիւղ կրելով, որ մի՛ {գուցէ} նոքա, ժողովուրդը Քրիստոնէացնելով, ինքեանց սեպհա

այժմ ընդունում էք Յիսուսեանները, կը զղջաք, բայց {գուցէ} թէ ուշ լինի այն ժամանակ։ Դուք կը զղջաք, երբ կը

խորհրդակիցք, նոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ {Գուցէ} դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից

ամանակ տալով։ Յիսուսեանք, երկիւղ կրելով, թէ մի {գուցէ} այս կանոնների վերատեսութիւնը մի վատ հետեւանք ունե

՝ խելք է գործ դրել եւ չէ փորձել իւր կարասը, որ մի {գուցէ}, սաստիկ սեւ լինելով, կարմիր չ'ներկուի, այլ դորա հ

սին, որ հայոց ազգի եւ եկեղեցու նախատինքի համար, {գուցէ} թէ, դեռ եւս իւր վերա կրէր հայկական աբեղայի անուն

համար։ Մեք տեսած ու կարդացած էինք վաղուց ահա՛, {գուցէ} քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի գիրք Պ. Բժշկեանի թա

ը լինի։ Առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը։ {Գուցէ} աւելորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ

գից մուրայ, որ իր անսովորութեամբ կամ օտարութեամբ {գուցէ} բնաւ չի պատուաստվի էլ ազգի լեզուի վրայ։ Վերստին

ոյլ տալ այն աստիճանի պարզամտութիւն լսողի կողմից ( {գուցէ} մենք սխալւում ենք այսպէս կարծելով), որ հալած եղ

ը լինի, առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը: {Գուցէ} աւելորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ

ւնը, այսինքն պ. Պռոշեանցի կարծելը (եր. 7) թէ {գուցէ} անպարան բառի կրճատուածը լինի, կապելով նորան այն

ետիս էլ, կանթեղն էլ մտքումս միասին շուլալեցի: - {Գուցէ} թէ այլ տեղերում մի փոքր այլապէս պահուած լինի այս

ի անձինքը այն, ինչ որ բերանացի արդէն ասել էինք, {գուցէ} այս կրկնութեամբ բժշկուի նոցա միտքը: Եթէ այն

ներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ որոնց թերութիւնը {գուցէ} թէ լցնէ լուսաւորութիւնը մի մասով, եթէ գիտութիւնը

իզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը, վախելով, թէ մի՛ {գուցէ} Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր ե

վ խօսում է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ Սօսը {գուցէ} իրենց սրտում ընդունում են Վայկունի խօսքերի ճշմարտ

ծուխը եւ այլն) վնասակար էր: Այդ դառը խոտը ծխելը {գուցէ} մի տեղական պատճառ ունի, մի բնական հիմք, մենք չգ

ի մէջ մտած են չինացիք, ինչպէս Մամիկոնեանց ցեղը: {Գուցէ} այդ ցեղի նախահայրը, երբ փախչում էր Չինաստանից,

ծը յետ կը գա՞յ։ Եթէ մնար հայկական անկախութիւնը, {գուցէ} հայկական լեզուի տրամաբանութիւնն էլ մնար անարատ ու

երս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ {գուցէ} մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ քո ծառան, եթէ գտնէ ա

եսանի բան"։ Լիակատա՛ր իրաւունք ունի պ. Էմինը. {գուցէն} էլ հարկաւոր չէր, որովհետեւ բովանդակ Աստուածաշնչի

զարմանք չէ, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել է նոցա {գռեհիկ} լեզուն, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօ

նկերական բարբառին, առանց լինելու խաժամուժ ամբոխի {գռեհկաբանություն} "։ Պարոն Նազարյանցը ժամանակակից հայերի խոսակցութ

ական գործողութեամբ: Այս պարոնը, ընկերանալով Պ. {Գռէյլ} (Grélle) Ֆրանսիացու հետ, կատարում է վաճառական

այով, այդպիսի դիպուածում Պ. Թիւյսիւզեանը եւ Պ. {Գռէյլը} պատրաստ են մի առանձին տուն բանալ Մարսէյլում: Ահա

ոստանտնուպօլսում: Քառասուն տարուց աւելի տեւում է {Գռէյլի} վաճառական տունը եւ շահած է բոլոր Եւրոպայի եւ Ամեր

Բենվենուտտօ Չելլինու մետալիոնները՞, թէ փարան կամ {գռօշը} ։ Ասենք թէ ես պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ

երը կերակրես։ Թէ որ մի ընկերութեան մէջ փարայի եւ {գռօշի} սիքան ընդունում են եւ ճանաչում են, ու Չելլինու հ

Կարգի նախահայրը, ծնեցաւ 1491 թուականին Սպանիայի {Գվիպուսկօյա} գաւառում, Լօյոլա ամրոցի մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտե

ւթիւն ընդ Բարսեղ քահանային, ուստի եւ պարտաւորեալ {գտա} այսու իմով յատուկ խնդրագրով ծանուցանել հոգեւոր կա

գիրը, որ ուղղված է արված նշումների համաձայն, որ {գտա} իմ ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն ետ ստացա գրաքննչու

Հ. Գ. Նամակն ուշադրությամբ կարդալուց՝ {գտա} հոդված կովի յուղի մասին: ՝ Էլի Հ. Գ. Երբ ա

ելով, դիմացանք: Հասա այստեղ, հազիվ մի բնակարան {գտա} եւ 4 օր պառկած էի ջերմով բռնված, մինչեւ ստիպվեցա

լ. աս ջերմն է իմ տունս քանդողը, ճարին ճարը տակա {գտած} չիմ: Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ ալ տաք տեղ մը ե

, որտե՛ղ մեր ազգի մէջ Մեսրովբ մի դուրս եկաւ, որ {գտած} լինէր իւր համար մի Վռամշապուհ. մեր հարուստ իշխան

լ իւրեանից: Բայց այն տեղերում, ուր հեղինակը իւր {գտած} արձանագրութիւնքը եւ մակագիրքը մէջբերելուց յետոյ ս

ածքի ամբողջութիւնը, որի կազմութեանը պատկանում էր {գտած} քարը, այլ, քննելով նորա վերայի եւ աննշմարելի գծ

երբ Պարսից Վաղարշ թագաւորից Հայոց սպարապետութիւնը {գտած} Պարսկաստանից Հայաստան վերադարձաւ, նախ եւ առաջ գն

սնէ նորա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կամ պարապ միջոց {գտած} ժամանակը այնպէս արագ խօսել, որ չարչարողը վրայ չհ

իրտ էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս շուտ {գտայ}, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի

ւնաստանի մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ ինքս ինձ {գտայ} յունական աստուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր ժամ

թնդաց երկինքը, եւ ես, այս դղրդիւնից զարթելով, {գտայ} ինձ մահճիս մէջ հանգստացած. կայծակը ջարդել էր այն

ան հետ: - Դու ինչ կամիս, ասա՛, ես Էֆիմերդէ {գտայ}, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է խօսում այս եւ գալո

ենալ այդ մարդուն, նորա մելամաղձոտ կերպարանքի մէջ {գտայ} ես մի համակրութիւն: Ինձ թուեցաւ, թէ այդ մարդը,

ամ նորան: Երբ բացեցի, ո՛վ խայտառակութեանս, {գտայ} կապոցի մէջ հին եւ պատառոտուն հանդերձներ՝ հարիւր

րի ննջարանքը: Ընդ ամենն տասն եւ եօթն աշակերտ {գտայ} ես ազգային վարժարանում, որ պարապում էին նախակրթա

գօք մինչ ՚ի տես Ներկայացան օծելոյն, ես յայն {գտայ} ՚ի հանդէս. Պառաւածինն մարգարէ Յորդանանու ՚ի վտակ

Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս շուտ {գտայ}, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես

կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր {գտայ} եւ Սուլթ[անշահի] նամակը: Պատասխան գրեցի Սուլթ[ան

ը, ուր պ. Մարկոսը երգում էր իւր մեղեդին: - {Գտայ}, գտայ, - կանչեց Պ. Շաքարեանցը: - Տնաքանդ,

պ. Մարկոսը երգում էր իւր մեղեդին: - Գտայ, {գտայ}, - կանչեց Պ. Շաքարեանցը: - Տնաքանդ, խօսելո

ր, թէ՝ այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ {գտայ} ։ Նա թուով էր խօսում, բայց ես մոռացել եմ թիւը։

կցութեան, ժամանակին թողեալ յաջողելոյ՝ եթէ արժան {գտայց} տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ զայս միայն մնայ ինձ խն

ռ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ յայսմ {գտայց} անյաջող, յայնժամ պարտական է Այվազովսքին բովանդակ

վերջ միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պետերբուրգ: Եթե {գտայց} ես անդր, այն է զի ընկալեալ զայն, իսկոյն առաքեցի

տալեացն Բանդագուշեալ գլխովին՝ " Ոչինչ {գտայց} ուխտազանց, Ասէ, առ ի՞նչ տուաւ կին:

ազանցութիւն ոգեւորեալ ազգասիրական զգացողութեամբ՝ {գտայք} ասպնջական հալածական եղելոյս ի նանիր՝ յերեսաց իմո

արագս Բնութեան ի հոտ անուշից, Եւ ամոլք {գտան} արտաքս Ըստ գրգարանն հեշտալից, Յաշխարհ

այն իմ վերջին մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը {գտան} միջոց նորան եւս իմ գրկից հանելու: Ա՜խ, իմ փլատա

տ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն եւ կամակից {գտան} նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ ամեն

. Միքայէլի Չամչեանց 'ի տիպ արձանացեալ, յորում եւ {գտան} եւ բազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայաձայն

հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր թէ արդիւնաւոր {գտան}, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ պահի յաղթա

աքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք էին որ պահպանողք {գտան} այդր գրականութեան, ուստի եւ մինչեւ այժմ աբեղայակ

ամէն ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այլն. այլ {գտան} եւ այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին բազմօք յ

գում էին հոգեւոր տաղեր, եւ երբ միւս մարդիկը հնար {գտան} բանդից փախչելու, նա իւր աշակերտների հետ միասին մ

արկը հանելու։ Զինուորքը յափշտակեցին այս մարդը եւ {գտան} նորա գրպանի մէջ երկու երկսայրի դանակներ, մինը՝

ինելով բոլոր Պապական աշխարհներից, ) ապաստանարան {գտան} Պրուսսիայի եւ Ռուսսիայի մէջ, բայց շուտով եւ այս

յատկութիւն տրուեցաւ մարմիններին, այն օրից, երբ {գտան} հեղուկ եւ օդանման մարմինների օրէնքը - թէ նոցայ ճն

ների, այլ անքրիստոնեայ ազգերի վերայ։ Մի մարդ կը {գտանե՞ս} հրէաներից, որ չունենայ իւր տանը Հին Կտակարանը,

դաստիարակութիւն, որ առեալ էր յանձին միմիայն առ ի {գտանել} զաւուրն պարէն եւ առ ի ունել զիրաւունս ընդ անուամբ

այս միջոցին մի ուրիշ արժանավոր եւ հարմարավոր մարդ {գտանել}, ուղարկում եմ ձեզ այն պատկերները եւ շատ խնդրում

շւով գրեա՛ թէ կէսդարեան ժամանակի չեն բաւական առ ի {գտանել} զհետս այնոցիկ հրիտակաց գուցէ եւ իսպառ անհետացելոց

ուղի անկանելն ի Մադրաս կամ ի Կալկաթա: Առ ՚ի {գտանել} զհետս արանցս այսոցիկ, կամ կտակին ու կամ հրիտակին

մակագրել զանուն իմ եւ զլիակատար հասցէ, զոր ունիք {գտանել} ի վերջ միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պետերբուրգ: Եթ

ւ թոշակ ազովեան գաւառի սահմանադրութեան վերայ, եւ {գտանել} Տեղակալական կառավարութեան բողոքաքննութեան (իշխան

ետեւողներ ունենար, քան թէ կարող էր ճշմարտութիւնը {գտանել}, որովհետեւ ստութիւնը, խաբեբայութիւնը արծաթ ունի

կուրանտների նիզակակից, կարողանայ մի մութն անկիւն {գտանել} այդ տարտարոսի մէջ: Զարմանք է, ինչպէս չէ վախ

մարդահաճութեան թմրեցուցիչ թոյնը, մտածում է երես {գտանել}, անուն ժառանգել, այնտեղ գողը եւ աւազակը, սորան

լով հասած թշուառութիւնը, աղաչում է նորան մի հնար {գտանել}, որով կարողանայ ազատուիլ իւր տղամարդի յանդիմանու

մարդի յանդիմանութեններից: Մանկաբարձը խոստանում է {գտանել} այս բանի ճարը, եւ, փաթաթելով մի կտաւի մէջ մեռած

ւել են նորա հետ, բայց ներկայ ժամանակումս բարեկամ {գտանել} Պետերբուրգի մէջ, շատ կարծիքական մի բան է: Այս խ

նձ ահա այս կապոցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ կարող եմ {գտանել} իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ արտասուք թափեցի՝ բ

անազան սխալների: Այնտեղ որքան կամիս կարելի է {գտանել} ոճերի սխալ, հայկաբանութեան սխալ, բառերի գործադր

ն կամ աւետարանական Հայերի զաւակները տեղ չեն կարող {գտանել} այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է մի խօսք եւս ասել՝ դպր

ութեան վարձով, մինչ եւ այն ամեն ժամանակ չէ կարող {գտանել}, կարելի՞ է հարստութիւն, հնարաւո՞ր է ապրուստ։

դու որոնում, ինչպէս շատերը քեզ պէս, Կեանք {գտանել}, որ միշտ մնաս, ապրես արեւու երես, Լսի՛ր

րան, իւր երջանկութեան եւ թշուառութեան պատճառները {գտանել} երկրագունդի վերայ: Անցան եւ անդառնալի անցան ա

հասած լինելով՝ հարկաւոր էր հեղինակներին մի հնար {գտանել} ժողովրդի սիրտը մի կերպով ջերմացնելու, մի կերպով

բանի զօրութիւնը հասկանալ։ Ուրեմն ի՞նչ կարո՛ղ էր {գտանել} այնտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկանալի լինէր նորան

ընթաց է, ինքն եւս սորանից յարմար միջոց կարող չէր {գտանել} իւր ցանկացածը յառաջ տանելու: Ատեան կոչեց վերակաց

րակրի, զգեստի եւ այլ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ ճար {գտանել} սորա համար։ Աբովեանցը տեսանում էր ուսման հանդիսո

եց պ. Մարկոսը հարց առնել: - Հրամայել էր ինձ {գտանել} մի բոլորովին սեւ կատու, մի սեւ հաւ, մի հայելի,

նեցի նորան անտառի մէջ, այնուամենայնիւ չկարողացայ {գտանել}: Այն բանից յետոյ, սէրը, առաւել եւ առաւել զօրաց

ծունեայ բնաւորութիւն: Նա մտքումը դնելով անպատճառ {գտանել} այդ օրիորդը, որի համար խելքը թռուցել էր պ. Շաքա

, թողել էր իւր դարանը եւ լաւ էր համարել պատսպարան {գտանել} անմարդացած փողոցի մէջ: Ճշմարի՛տ է, Մանուշակը

ւ անմարդի կեղտերից, նա երջանկութիւնը համարում էր {գտանել} սրտի մէջ, եւ ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց եւ երե

եւ այդ նամակը իւր լեզուի հնութեամբը չէր կարող տեղ {գտանել} Հիւսիսափայլի մէջ, թէեւ մեծ մասով կրկնութիւն էր մ

զոմանս յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց 'ի վիճաբանել եւ {գտանել} հնարս միաբանութեան առ 'ի յաղթող երեւիլ Մխիթարեանց

մարիտ, ինչպէս կարող էր ստոյգ լուսաւորութիւնը տեղ {գտանել} մի աշխարհում, որի հիմքերը եւ տարերքը էին բռնակալ

եղ ունեցող մարդը ճշմարիտ լուսաւորութիւն կը յուսայ {գտանել} այդ ազգի ընդհանուրի մէջ։ Տարակոյս չկա, որ կան ո

եւրոպական հայեացքով չէր կարո՛ղ. այո՛, ոտքի տեղ {գտանել} մի այնպիսի դպրոցում, կամ մի այնպիսի ընկերութեան

այս, թէպէտ եւ դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել եւ {գտանել} զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: Պատ

ն մեր զրկի ի հոգեպարար զուարճութեանց, զորս կարէր {գտանել} ի գրականութեան Ռուսաց եւ ի Հին հայկական դպրութեան

ան հազիւ հազ կարողացաւ այս վայրենի անապատների մէջ {գտանել} Քրիստոնէութեան նշանակը կամ հետքը. բարեպաշտ քարոզ

վտանգ Ֆլանդրիա հասանելու համար, ուր նա կարո՛ղ էր {գտանել} մի հանգիստ ապաստանարան։ Այսպէս եւս կատարուեցաւ։

, եւ դորանով ինքը Յանսենականութիւնը կարողացաւ տեղ {գտանել} այն ժամանակուայ Եւրոպացի ուսումնականների սրտի մէջ

իւր խորհրդակիցների անունը։ Թղթեր եւս չէր կարելի {գտանել} նորա մօտ, ըստ որում Յիսուսեանք իւրեանց կանոնի զօ

ի շուրջը, չէ թողում ճշմարիտ լուսաւորութեանը տեղի {գտանել} իւր փառահեղութեամբ նորա կենտրոնումը բնակող հայ սր

ն է, որ այսուհետեւ եւս միշտ աշխատութիւն գործ դնի {գտանել} եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւում էին նոր Հ

հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար դատաւոր {գտանել} հասարակութեան մէջ, արդեօք նորա գրածը հասկանալի է

առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեցի զհաշիւ գումարին {գտանելոյ} առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի

ուն տալու, որպեսզի մի արժանավոր տեղ ծառայություն {գտանելով} " կարողանամ օրական ապրուստ ճարել եւ բժշկությունը

, իսկ մարդը, հարստութիւն ճարելով, փառք, պատիւ {գտանելով}, չէր կարող առաքինի դառնալ, նորա առաքինութեան շա

ատութեան եւ պատմական հնախօսութեան մէջ, որ մի քար {գտանելով}, ոչ եթէ ողբում է՝ յիշելով շինուածքի ամբողջութիւ

եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ {գտանելով}, որ հարիւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան չպիտի ած

եղէն կուրծքերումը բրիչը ձեռին Ոսկի, ուլղինձ {գտանելով} կը բանայ ուղին: Կարաւաններն այն ժամանակ այ

ախճանը: Վեհափառ կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց եւ, {գտանելով} սխալական եւ հայոց եկեղեցու վարդապետութեան պետութե

թէ մի փոքր թեթեւանում է իւր վշտերից եւ սփոփւում է {գտանելով} մի ընկեր իւր տարած նեղութիւններին: Նա խոր

փառաւոր տառերով եւ Հռոմի ժողովուրդը բարերարութիւն {գտանելով} քեզանից, քո երախտիքը իւր հոգու մէջ կ՚անմահացնէր

ճառ է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում էր թէ նա {գտանելով} փիլիսոփայական քարը, տէր էր դարձել անհամար հարստո

լով քո հոգին, եւ, այս քննութենից յետոյ, յարմար {գտանելով} նորան իմ սրտին եւ հոգուն, ցանկանում էի, որ այս

ճառականի զգեստով նաւ նստեց եւ գնաց Զմիւռնիա, ուր {գտանելով} մի Վենետիկեան նաւ, որ գնալու էր Մօրէա, մտաւ նոր

նայն խոչ եւ խութ եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ {գտանելով} զելս, որոյ վասն եւ միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին բ

ւ համբերէ զաւակն հայկական ի միջի աղբերաց՝ ծարաւի {գտանելով}, որպէս ասաց ոմն ի հնոց: Մինչեւ յե՞րբ պաշտեսցի ա

հ ընկաւ ոտքով դէպի Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ նաւ {գտանելով} ՝ նստի եւ նաւէ Պալեստին։ Բայց ճանապարհին իմանալո

մնալու են Յիշատակարանիս մէջ՝ առանց մասնակցութիւն {գտանելու} ընդհանուրի սրտի մէջ։ Ափսո՛ս, որ սրտիս ցաւը եւ կ

օս գրքերը եւ լրագիրքը ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն {գտանելու} չէին ազգի կողմից, այլեւ դատապարտուելու, որ հրապ

դամանդից են շինուած, եւ միստիկականութիւնը տեղ չէ {գտանելու} հասարակաց սրտի մէջ, իսկ մեր ազգը, կաւեղէն ոտքեր

առաջինը, առանց երկրորդին, երբէք յաջողութիւն չէ {գտանելու}, եւ քաղաքակրթութեան պտղաւէտ սկզբունքը մեք պարտակ

ւր ծնել էր նա... Ի՞նչ բանի համար վերադառնայ: Նա {գտանելու} չէ իւր տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդի

ոգատար կարգուիլ պպապի գործարանումը, մի փոքր փառք {գտանելու} համար ռամիկ ժողովրդի աչքում: Ապա թէ ո՛չ, նա այն

ամենայն հարց ու խնդիր անտես չառնել, այդ օրիորդը {գտանելու} համար, եթէ միայն կար արդարեւ մի այդպիսի օրիորդ ի

- Դու զուր տեղը մի՛ որոնիր քո գրքերի մէջ, ոչինչ {գտանելու} չե՛ս. իսկ թէ շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն ես ցոյց

ձութեան տակ, բայց Հայոց ազգը չունի հոգաբարձու եւ {գտանելու} չէ երբեք: Ուրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգի վերջը,

նստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ, թէ նա ինքը {գտանելու} է մի այնպիսի հնար, որ կարող էր միաւորել այս երկո

թէ այդպէս դատելու լինիս, դու եւ մի աղջիկ եւս չես {գտանելու}. պատճառ, մեր ցեղից խելօքը չկայ, մեր ցեղապետը Ղ

կ ձեռքից թողնէր իսկոյն դանակը եւ անհետանար, չէին {գտանելու} նորան։ Բայց նա բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին ե

նորա շարունակ հրաժարուելը Րավալեակի խորհրդակիցքը {գտանելուց} եւ պատժելուց եւ մանաւանդ պաշտպանութիւնը, որ ցոյց

, քահանայս այս առաքէ եւ զհաշիւսն, զորոյ զօրինակն {գտանեմ} ի գործն: Յայսմանէ ակն յայտնի երեւի, թէ ամս

ն չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ պիտոյ {գտանեմ}, ուստի եւ հարկադրուած վճարում եմ այժմ հարիւր: Ի

հայրենական մնացած իմ բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի {գտանեմ}, բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայ

երձ յիշեալ եափանու ոսկէ դրամի վաճառովն զոր ինչ որ {գտանեմ} Տէր Ստեփաննոս Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրա

ւթիւն մանկտոյն. մեք ի քննին մտեալ ո՛չ մի անգամ, {գտանեմք} ի նոսա պատմական ծանօթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս բա

ոյն իբրու ընդ մի օղ շարեալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ {գտանեմք}, թո՛ղ զոմանս ի նոցանէ երեւեալս երբեմն ի [վաստակս

հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա {գտանեմք} յերգս վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ.

ս անդէն յօրինէ ի վերայ չարաշուք դիպուածոցս, զորս {գտանեմք} ի վախճանի պատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմանէ, եւ

նի հայեցողութիւնք, առ եւ ո՛չ մի ընկերակիցս նորին {գտանեմք}: Յատկութիւնք հոգւոյ առնս մեծի՝ նկարագրին վա

ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանցն, զորս առ նմա {գտանեմք}. երեւին եւ ի գրածս սորա հետք այժմեան նոր հայախօս

, ազգային պատմութեանն վերաբերելոց, քանզի առ նմա {գտանեմք} ո՛չ միայն զմասնաւոր ինչ ստութիւն, այլ ի բովանդակ

կք մեր եւ նոցին հեղինակութիւնք, յորս հազիւ ուրեք {գտանեմք} զայնպիսի ինչ, որ կարող էր մշակել զանշէն մնացեալ

նթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ {գտանեն} ։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ- ասեն- ե

ալ էին այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] թէ զի՞նչ յայնս {գտանեն}, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ սրտի] ե

իցք մեր զջանս եւ զվաստակ Մխիթարեանց, որք վարձինք {գտանեն} զարդիս հանդիսացեալ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ գալ

օրէնք յամենայնի ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք {գտանեցեալ} էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դ

իս է ի սակե անհաւատալեաց, քանզի այր յիւրաքանչիւր {գտանէ} ի պանդոկի զմի եւ եթ սենեակ եւ զկերակուր (առանց ի

ւրիշներին: Յոյս ունիմ, որ այս նամակս տեղ կը {գտանէ} Ձեր Յիշատակարանի մէջ, իսկ ես մնամ եւ այլն...

լ որ մին եղբօրս, յայնժամ բաժին չորս միւս եղբայրս {գտանէ}, բայց նախ պարտ է տալ հինգ հազար ռուպլի միոյ տեղւ

ելով, իւր հոգու բոլոր կարողութիւնքը լարելով, որ {գտանէ} եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա նման ուղեղ

իրութեան արժանի բան լինելով, յոյս ունիմ, որ տեղ {գտանէ} կամ Յիշատակարանիդ մէջ, կամ Յիշատակարանիցդ դուրս

այն նպատակով, որ հարստի կին դառնայ, այլ որպէսզի {գտանէ} Շահումեանցի մէջ իւր կեանքի ընկերը, մի ազատ եւ լո

նալով բնութեան օրէնքներին, նոյնպէս հոգին պիտոյ է {գտանէ} իւր համար մի աննիւթական աղբիւր, մի գերբնական եւ

ալ անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ դարս, {գտանէ} զապաստանարան յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորր

ոյ անլուր խոստմանցն եղեալ, յելանել իւրում ի Հայս {գտանէ} ժողովեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ (որ վերստին գնա

Ընդ այս ցնծացեալ սրբոյն Մեսրոպայ, որպէս այր, որ {գտանէ} աւար բազում, անդէն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտա

ուին նշանագիրս, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ {գտանէ} զսուրբն Սահակ ի թարգմանութիւնս Հին Կտակարանի յասո

ասութիւն, գոլով ծնեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829 ամի, {գտանէի} ի 16 ամեայ իմում հասակի, յորժամ օրէնքն տէրութեան

յորում զիս բռնադատին յանձին առնուլ գոլ յանցաւոր, {գտանէի} ես 17 ամեայ մանուկ անչափահաս, յորժամ օրէնք յամեն

Հայր մահուն բարբառ որոտաց, Ականատես ես վկայ {գտանէի} տխրազգեաց։ Երբ աշխարհի կարճեցաւ գութ առ խնամս Օծ

իսուսի վկայութիւն ինչ, զի սպանանիցեն զնա. եւ ոչ {գտանէին} ։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայէին զնմանէ. եւ

կայ թէ նա կը մեռանէր այնտեղ քաղցածութենից, եթէ չ' {գտանէին} նորան մի աղբիւրի մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ'բերէին Մա

ք, կարօտ էին մեր օգնութեանը, որ հոգու փրկութիւն {գտանէին} "։ Ահա՛ Յիսուսեանների թագաւորական խոստովանահայր

րիս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս {գտանէլոց} են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ը

ին պարտաւորի նա քահանայն Պոպովեանց քանզի եթէ ինքն {գտանէր} յերկբայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայ

անց, որ էր տիրացու Սարգիս, որ յայնոսիկ ժամանակս {գտանէր} Էջմիածին, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սա

45. " Եւ հաճոյ եղեւ Ենովք Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք {գտանէր}, զի փոխեաց զնա Աստուած " (Ծնունդք, գլ. Ե, հա

երունի, դողդոջուն ձեռքով կը հաւաքէր ոսկիքը, եթէ {գտանէր} նորանց ճանապարհի վերայ: Մանուշակը այնպէս էր ուրա

, զոր եւ երկրորդ կոչեմք, որ առաւել յաշխարհականս {գտանէր}, էին բարեմիտք, չունէին ինչ հակառակութիւն ընդ ու

ուրեմն անմոլար էջ յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազատ {գտանէր}, դու զի ասես։ " Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, ա

մի՛ յուսահատուիք բոլորովին, դուք կարեկցութիւն կը {գտանէք} ձեր եղբայրակիցների մէջ. մեք բաժանորդ լինելով ` ձ

ւսեակի առաջին կարգի ասպետութիւնը, որը նշանը պիտի {գտանէք} այս ծրարի մէջ: Այո՛, ամենահպատակ Տէ՛ր, մե

ապացուցութիւն պահանջին յայնմանէ յորոյ, վասն որոյ {գտանի} ոք խնդրագործ: Ես ամենախոնարհաբար խնդրեմ դատ

ւնդ գիտել ի քահանայէն Պոպովեանց թէ նա որ յերկբայս {գտանի} արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրողն ինքեան զգիր, թէ Ու

ի, միթէ չգիտէր թէ Ուստայեան դպիր Միքայէլ անուամբ {գտանի} ի քաղաքիս թէ ոչ, ըստ որում ամք պանդխտութեան նորա

ս մականուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեան, որպէս եւ {գտանի} արձանագրեալ ի րեվիզսկի սկազկային ութերորդ աշխարհա

լ օրինաւոր վկայականաւ մտի ի կոչումն հոգեւոր զորմէ {գտանի} ի կառավարութեանդ եւ գործ եւ յորջորջէ զիս Ուստայեա

րդի արժանապատիւ Գաբրիէլ քահանայի Պատկանեանին, որ {գտանի} այդ նպատակաւ մտանելոյ յակադեմիայն, ըստ ժամուն սա

յ յակադեմիայն, ըստ ժամուն սադրելոյ, պարտաւորեալ {գտանի} մտանել իւր ի թիւս օրինաւոր աշակերտաց բարձրագոյն ո

րաստ էի մատուցանել զձեր ողջոյն, բայց տէր Աւետիսն {գտանի} քահանայագործութեամբ ի Գրիգորիպոլ, զի անդ քահանայ

ռ աստուած փոխեցաւ, տէր Գրիգորն մերձ ի մահ է. եւ {գտանի} ի Դուպաuար առ ոտս բժշկին, եւ տէր Յարութիւն գտանի

գտանի ի Դուպաuար առ ոտս բժշկին, եւ տէր Յարութիւն {գտանի} ի շրջակայ գիւղօրայս քանզի տէր Յուսկա դրութիւնն կա

գնականութեան: Այնպէս եւ Աղքերմանոյ տէր Բաղդասարն {գտանի} հիւանդագին. այս ամենայն եղեւ ի գալստենէ փէրիին (

լ աստի ի Քիշինեւայ յԷջմիածին, որոյ հեռաւորութիւն {գտանի} մերձ 2300 վերստից, որոյ գնալն եւ վերադառնալն բաղ

է մարթ խօսիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, յորոց ի ձեռին {գտանի} եւ երասանակ Սինօդին, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատ

կս: Այլ թէ յանուն որո՞յ իցէ թուղթն այն եւ առ ո՛չ {գտանի} այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝

գլիա, այսինքն ընդ ձեռն օրէնսգէտին, յորոյ ի ձեռս {գտանի} եւ հաստատեալն կտակագիր հանգուցեալ Բաբաջանեանի:

լ է զմեծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում {գտանի} եւ բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք:

ուցեալ Բաբաջանեանին իցէ օրինաոր, ըստ որում ի նմա {գտանի} ստորագրութիւն երից վկայից, իսկ երկրորդն անվաւեր

կս եղեալս առ իս, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի {գտանի} սսորագրութիւն միմիայն երկուց վկայից: Այլ ոչ կամե

թեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Էլիազ, առ որ {գտանի} գումարն: Առ յիշեալ գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/

" զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յորում {գտանի} ամենայն ինչ բաց ի ճշգրիտ վարդապետութենէ քրիստոնէո

անճարոյ: Գրականութիւնն ողջոյն ի ժամուս ոգեւորեալ {գտանի} անսուրբ ազդեցութեամբ. նա շնչէ զօդ դիւական. Ոլիմ

սեալ են առ մեզ առ աշխարհին հեռաւորութեան, յորում {գտանի} ուսումնական ազգակիցն մեր), այլ եւ հեղինակութեամ

եւ աստիճան առ աստիճան, իսկ մինչ դեռ պաշտօնակատար {գտանի} հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք եւ զուր են քըրտ

այն աղբերանայ յայնմանէ, զի ժողովուրդն մեր անմասն {գտանի} ի կրթութեանց, զի պատուելի հեղինակք մեր խօսին վաս

որպէս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին {գտանիլ} եւ ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի: Որպէս լիակա

ուր լսելիս նորին աստուածարեալ վեհափառութեան, որ {գտանիմ} ըստ ամենայնի անծանօթ նոր օրինակ հիւսուածոց դաւադի

ինաց ամենաողորմած կայսերութեան Ռուսաց՝ յոր միայն {գտանիմ} ապաստան (այլ) առանց հայելոյ ի ծակախոյզ պատասխան

ոյ զայնքան դրամս վասն ծախուց ճանապարհի, ի ներքոյ {գտանիմ} առաւել քան զայն պարտուց վասն իմոց անցեալ անընդհատ

կի՝ բուռն հարեալ զայլոց եղանակէ կենաց՝ վասնորոյ {գտանիմ} եւ ի մեծի աղքատութեան, հայթայթելով զկարիս անձին

գայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ Սինօդին եւ {գտանիմ} ի մեծի չքաւորութեան եւ տառապագին աղքատութեան եւ յ

ոքիկ ապացոյցք են գէթ իմում վարժապետութեան, եւ թէ {գտանիմ} ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, ասէ ինձ (նոյն իշխա

ել եւ բժշկությունը շարունակել: Պետք է որ ես ինքս {գտանիմ} իմ ճարը, ըստ որում ոչ մի կոպեկ ստանալու հույս չո

եւ ձերայնոց: Մեք շնորհիւ արարչապետին աստուծոյ {գտանիմք} համայնովք յողջութեան վիճակի եւ ցանկամք զի եւ դուք

ց ժամանակին եւ այլոց բիւր հանգամանաց, յորոց միջի {գտանիմք} մեք: Չեմք նոյնպէս ապացոյցս թէ պատուելի հայրենակի

սջիք դարձուցանել առ իս զօրինաւոր վկայագիրս իմ որք {գտանին} այդր, եւ զառանձին վկայութիւն՝ յայնմ, թե կառավա

ուլայի եւ նորա նմանների անունները պիտի նույն տեղը {գտանին}, ինչ որ մեր պատմության մեջ Վասակը, Մերուժանը,

, հանդերձ արդեամբքն գումարելովք ընդ այսքան ամս, {գտանին} ի կառավարութեան ընդհանրական Ադմինիստրացիօնին Կալ

ութեանս մերոյ: Տունն այն, որպէս եւ կրպակք, {գտանին} մերձ յեկեղեցին հայոց ի " Չինի-բազար " ասացեալ փող

ածածնի յաղագս բոլոր կրպակաց մերոց կարգի, որպիսիք {գտանին} ի զանազան կարգս կրպակաց, այլ որովհետեւ չպատահեցա

ա ի վերայ Հոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի {գտանին} կամ ենայն Ճաշու գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ

իտ էին, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք {գտանին} ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ ե

Մի՞թէ չիցէ արժան տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց յորս {գտանին} մեծատունք հարստականք զթշուառ եւ զողորմ դրութիւն հ

թէ զի՞արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ {գտանին} ինչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք սատա

վեր առնուլ յիմ ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ ինչ եւ {գտանիցի} ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառել

յիշեալ ամենայն սարանջամն եւ կամ այլ զոր ինչ կայք {գտանիցին} յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, եւ գուցէ յիշեալ Սու

վ, այսինքն զկնի մահուան իմ, ամենայն որ ինչ կայք {գտանիցին} ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն ամենայն միանգամայն ա

գտանիցին, էն միջոցումն եւ կամ գուցէ սակաւ անձինք {գտանիցին} եւ յիշեալ վեց սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս

ամս ստասցին յաշխարհականաց, եւ գուցէ թէ սանձարձակ {գտանիցին} եւ այլն։ Բայց ներքին պատճառն եւ բուն վանական փօլ

դատաւորաց: Կտակն հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանի {գտանիւր} ՚ի ձեռս հայազգի օրէնսգիտի պ. Պօղոսի Բայլ, որ ե

յգ ընդ բնագրի երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին, որ {գտանիւր} առ նա ինքն, ի նոյն իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, պա

ոգեկից բարեկամին Այվազովսքւոյ, որ յայնմ ժամանակի {գտանիւր} ՚ի Փարիզ ՚ի պաշտօնի ՚ի Հիւպատոսարանի օսմանեան պետ

ով անկորուստ, կարծելով թէ Ձերոյին գերազանցութիւն {գտանիք} ի քաղաքիս: Զնոյն զայն նամակ նովին ամբողջութեամբ

կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան եւ նորա գործերի մէջ {գտանուած} հակառակութիւնը, եւ այդ բանը կը դառնայ նորա համար

յիս ամսում վարսավիրայ Յովհաննէսի խանութի քամակում {գտանուած} ահագին փոսը լցւում է մարդու արիւնով։ Այդպիսի փոս

ղովրդին, որին մի չար բաղդով անձամբ անձին վկայ եմ {գտանուած}: Պ. Իսահակեանցը այս տեսակ աբեղաներին անուանում

լչութենից, որով փայլում են բարեխառն գօտիների տակ {գտանուած} աշխարհները: Բոլոր արարածք, որոնց վիճակուել էր ե

ւթիւնը կազմել էր մարդու եւ նորա կազմուածքից դուրս {գտանուած} առարկաների, մարդերի եւ նոյնիսկ բնութեան հետ, մա

ыла ни была, ինչպէս ասում է Ռուսը, այդ կորած ու {գտանուած} արծաթի հաշուից պիտի բաժանորդ դրուէի " Մասեաց աղաւ

մբ: Ո՞չ ապաքէն մեր աշխարհի կառավարութեան մէջ {գտանուած} մեծամեծքը, որ գուցէ մի փոքր լաւ կարծիք ունէին ձե

ց մինը, համարեա թէ բռնութեամբ յափշտակելով իմ մօտ {գտանուած} բոլոր արծաթը, տուեց ինձ ահա այս կապոցը՝ ասելով

պատող օդը աւելի ճնշէր այդ անօթը, քան թէ նորա մէջ {գտանուած} օդի ձգական ոյժը, այն ժամանակ, անտարակոյս, շոգի

ելով Նոր-Նախիջեւանի վերայ, խօսելով եկեղեցիներում {գտանուած} գրչագիրների մասին՝ ասում է (տե՛ս երես 460). "

ը սարի վերայից տխուր ճակատով նայում էր իւր ոտքում {գտանուած} լճերի եւ այժմ անջուր աւազանների վերայ: Այդ ժամեր

կողմից այլ մարդիկ եւ երբեմն Մուրադեան վարժարանում {գտանուած} ազգային պատանիք, թերեւս Հռովմէական դաւանութենից

տանդնուպօլսի մէջ, հաստատում են, թէ մեր՝ այնտեղ {գտանուած} ազգայինքը շատ դիւրավառ են դէպի այսպիսի գործեր, ո

ացած կամ յառաջանալու էին դպրոցի տնտեսական մասնում {գտանուած} անկարգութեան պատճառով: Շատ եւ շատ ցաւելի է նոցա

առել: Չէ կարելի մի երկու խօսք չասել Փարիզում {գտանուած} մի ծերունի պապական Հօր մասին: Նորա վերտառութիւնը

տախօսութեամբ չհերիքանան: Շատ փոքր է Փարիզում {գտանուած} Հայերի թիւը, բայց այս փոքրի մէջ երեւում է ազգայն

իշտ իմ սրտի վերայ մտածութիւնը, թէ աշխարհի երեսին {գտանուած} ամենայն ազգի մէջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկւում է

Աւելորդ էր մի խօսք եւս ասել մայրաքաղաքներում {գտանուած} Հայ կանանց մասին. նոքա վաղ ուրեմն կորա՛ծ են մեր

ինին հեթանոս Հայերի մեռածների մնացորդքը: 5. {Գտանուած} հնութիւնքը՝ օրինաւոր եւ ուսումնական քննութեամբ,

նաց Կոստանդին կայսրը, գրգռուելով իւր՝ Հայոց մէջ {գտանուած} զօրքերից, պահանջեց, որ Հայոց եկեղեցին միանայ Յո

զանը անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք եւս անբաժան չենք {գտանուած} ձեր վշտերին եւ ցաւերին, հոգեպէս: Մեր սիրտը շատ

էս, բարեմտաբար մատնացոյց առնելով աշխատութեան մէջ {գտանուած} պակասութիւնքը կամ անհիմն կարծիքները, լինում է զգ

վարդապէտի, որ բնակում էր հին Կապուայ քաղաքի մօտ {գտանուած} գիւղում: Անապատականը ընդունում է սորան իւր մօտ,

, ո՛չ այն րոպէները, որոնց միջոցին բաժանորդ էինք {գտանուած} միմեանց վշտին եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛յն, սիր

րդէն յիսուն-վաթսուն տարի սորանից առաջ նշանաւոր էր {գտանուած} իւր դժոխային խռովասիրութեամբ. նա շաբաթներով քուն

ադեղ տուեց իւր բարերար ծայրագոյն Բրամինին եւ տանը {գտանուած} ինքը յափշտակելով, շահուեցաւ իւր համար փոքր ի շատ

տալիս են մի բան. մնաց որ մեռեալի շապիկը, վերայի {գտանուած} հանդերձեղէնը կամ մահիճը, որի մէջ հանգուցեալը փչե

պէս կատարուած իրողութենների, կամ այդ գործերի մէջ {գտանուած} մարդերի, իսկ բանաստեղծութիւնը դուրս է գալիս իրակ

ելին, որ հիւանդը նայի նորա մէջ. այստեղ մաղի մէջ {գտանուած} սանրով, սանրում են հիւանդի գլուխը եւ մկրատովը կտ

ապականութիւն քարոզել, Հռովմէական եկեղեցուց դուրս {գտանուած} Հայերը հերետիկոս, հերձուածող եւ փրկութիւն չգտանե

նկութիւնը։ Ամենայն մարդ, որ այնքան վատաբաղդ չէր {գտանուած}, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ կրօնի ճրագը, իւր գործ

ւմ է Ֆրանսիացոց թագաւորին, թէ նորա տէրութեան մէջ {գտանուած} իւրաքանչիւր գերդաստան պարտական է հարկ տալ ամենայն

տարում էին այս սոսկալի վիրաբուժութիւնը, նորա մօտ {գտանուած} մարդիկը, ինչպէս պատմիչները վկայում են, չ'տեսան

մի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, որ ներկայ {գտանուած} եպիսկոպոսները համարեցին, թէ տեսանում էին իւրեանց

նքը։ Այն արդիւնքները, որ ստանում էին Եւրոպայում {գտանուած} դպրոցներից եւ մասնաւոր մարդերի նուիրագործութենից

սութիւնը, որ կարելի էր հասկացուել եւ ամենայն տեղ {գտանուած} հայերից, եթէ նոքա ծանօթ էին միայն մայրենի լեզուի

անելով դրսի որոտմունքը, եւ թնդիւնը՝ ուղեղդ, սա {գտանուել} է մի աւելորդ ջերմութեան մէջ, եւ պատճառել է այդ ց

ւելու յիշատակարանը: Հայոց պատմութեան թերութիւնքը {գտանուել} են նորա կեանքի մէջ եւ պատմութեան բաց մնացած երեսն

որ մի փոքր մտածել ուսանին, որովհետեւ մինչեւ այժմ {գտանուել} են նոյն դրութեան մէջ, ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոն

արգը դասէին այդ քննութեան հեղինակը: Դոցա մէջ էր {գտանուել} եւ մեր բարեկամներից մինը, որ 1853 թուականից սկսա

ածելուց: Պ. Չերքեզեանցը իւր բոլոր կեանքում միշտ {գտանուել} է վարագուրի քամակում եւ իւր հսկայական գիտութեան ա

ան եղբարք, դուք, եթէ անձամբ անձին հանդիսակից էք {գտանուել} այդ թշուառութեններին, եթէ նեղութեան գաւազանը անխ

ք սորա անունը պատմութեան մէջ թէ ո՛չ. սա մի անգամ {գտանուել} էր ապառաժ Լիգուրիայի պատերազմումը, որ ծածկուած է

րգից այն անդամները, որ կամ մի բանով յանցաւոր էին {գտանուել}, կամ անօգուտ էին Կարգին։ Մինչեւ անգամ ինքեանք ա

րջակայքի մէջ, կամ մի վատթար մարդ առաքինի լինել՝ {գտանուելով} առաքինի շրջակայքում. այս խորհրդածութենով պարապու

լու մէջ նկատելով թառամած տերեւների վերայ: Մարդ, {գտանուելով} այնպիսի աշխարհում, ուր շրջապատող բնութիւնը տրամա

անորդիս, վատաբաղդութի՞ւն է, եւ դու, այս րոպէիս {գտանուելով} իմ ձեռքում, յանդգնո՞ւմ ես այդ խօսքը ասել: -

շատ թոյլ է ձեր բարոյականութիւնը, եւ այդ վիճակում {գտանուելով} ՝ դուք ընդունակ էք մինչեւ ձեր կեանքի վերջը փորձել

ահատ մարդերի. շատ անգամ երեւելի մարդիկ, անյաջող {գտանուելով} որեւիցէ նշանաւոր գործերում, փոխում են իւրեանց մտ

լ երկրագունդի մակերեւոյթից: Պ. Չամուռճեանը, {գտանուելով} երկրագունդի վերայ, ապրում է շատ հեռի նորա մակերե

ն քարի գաղտնիքը, որ ուսել էի Կոստանդնուպօլսում, {գտանուելով} Ռուսաց թագաւորի որդու (?), որ դեսպան էր այդ մա

մեանց անդամք"։ Այս հիմքերի վերայ գործակատար {գտանուելով} ՝ մեր կարծիքը այսպէս է, թէ որեւիցէ մարդու, ազգի

ինում, եւ նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի խոհեմ {գտանուելով}, հրատարակում է իւր անձը պապի գործակալ եւ համաձայ

, թէ շուտով ինքը եւս գնալու էր դէպի այնտեղ, ուր {գտանուելու} էր իւր պարոնը: Բէգզադէի գնալուց մի երկու օր

ցքը արեգակի չորս կողմով: Ֆրաունհոֆերի հեռադիտակը {գտանուելուց} յետոյ, եւ չղջիկները չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխն

մասին ամենայն տեղ յարգելի։ Այս Կարդինալը հակառակ {գտանուեց} այս Կարգի հիմնաւորութեանը. նա սորանից յառաջ եւս

լու ժամանակ)։ Հենրիկոս IV-ը, ամենեւին անհաւան {գտանուեց} այս կատակերգութեանը, բայց կարծեց, թէ ահա վերջան

ը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից խելօք {Գտանուեցայ}, հաստատուն, Եկեղեցու միջումը Օրէնքով պսակուելով

ն, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից խելօք {Գտանուեցայ}, հաստատուն, Եկեղեցու միջումը ` Օրէնք

իրը կամ բանը"։ Բայց ազգի մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ, {գտանուեցան} մարդիկ, որ սիրեցին ճշմարտութիւնը եւ ընդունեցին ն

երկնքի տակ՝ գետնի վերայ տարածուելով, չարչարակից {գտանուեցան} առաքինի զինուորներին: Ինքեանք հոգացին իւրեանց պի

արեացակամութիւնը ի՛նչ կարող էր վնասել մեզ: {Գտանուեցան} մասնաւորապէս բարեհոգի անձինք, որոնք ամէն բան յան

: Նա լաւ խորհրդով արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ {գտանուեցան}, նա ի՞նչ մեղաւոր էր: Առաջին հոգատար Սա որ

գամ գործարանի պատերը դղրդում էին, բայց շատ անզօր {գտանուեցան} շարժելու մարդերի սիրտը, խնայելու կիսակենդան մնաց

ւ հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից եւ Ֆրանսիայից։ {Գտանուեցան} եւ վկայք, որ պատահել էին Սալամանկայում այն ժաման

ով հռչակուած հոյակապ մարդ էր։ Յիսուսեանք անհաւան {գտանուեցան} ամենեւին այս բանին, նոքա գործ դրեցին ամենայն հնա

կնքուեցան։ Հենեար Յիսուսեանի մի շարադրութեան մէջ {գտանուեցան} այնպիսի խօսքեր, որ անարժան էին գրելու։ Հենե

թեամբ եւ եղբայրական ջերմ սիրով գլխաւոր գործակատար {գտանուեցաւ} այս մեր պատմած բոլոր բաների մէջ։ Գերեզմանատնում

մը եւ ահա դժոխքի բոլոր փառքը անյայտացաւ, եւ ինքը {գտանուեցաւ} իւր առանձնարանի մէջ: Վէզիրը ահ ու դողով կանգ

արզելով դէպի արաղի շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց {գտանուեցաւ} եւ իսկոյն լցրեց բաժակները արաղով: Այս րոպէից սկս

զգի մէջ, նորա գործը չէր եւ նա բոլորովին ապարդիւն {գտանուեցաւ} ։ Մխիթարեանք, ուսանելով մի դպրոցի մէջ, որի աշակ

Մխիթարեանց խղճմտանքը (կա՞յ), չէ պիտոյ ապերախտ {գտանուէին} ընդդէմ բարերարին, չէ պիտոյ պապականութիւնը որպէս

ն, իսկ ինքեանք պիտոյ է ապրէին մուրալով։ Բայց թէ {գտանուէին} Կօլլեգիումներում եւ նորընծայական տներում, այն ժա

եւ հասկանալի համարեա թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ {գտանուէին} սոքա. ապա թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք եւ մտածու

արակական ճեմելիք կամ պարտէզք, այլեւ շատ սակաւ կը {գտանուի} այնպիսի տուն, որ մի երկու ծառ ունենար իւր բակում

պիտոյ է կամակար հրաւիրէին, որ բուն Հայոց կողմից {գտանուի} վարժարանի մէջ կրօնական դաստիարակ: Նոքա չեն արել

ր վիճակի եւ կարողութեան յարմար պիտոյ է գործակատար {գտանուի}. միմիայն հեղինակները ո՛չինչ չեն կարո՛ղ առնել։ Դ

յց մեք ինքնին, որպէս մարդ, պարտական ենք օգնական {գտանուիլ} մարդկութեանը, եւ որովհետեւ ընդհանուր մարդկութեան

կան պահանջողութենից, ինքնին աշխատում ենք օգնական {գտանուիլ} Հայ մարդկութեանը, որպէս եւ ինչ չափով կարող էինք

ն էր ազգի համար, որ այդ պարոնը կամեցել էր ներկայ {գտանուիլ} այդ հանդիսին... Այնտեղ էր եւ ձեր բարեկամ Պ. Բէգ

քը սկսուած են արդէն, ասես թէ մեզ էր պահուած վկայ {գտանուիլ} դորա սկզբին, ասես թէ արեւը մի փոքր փոքրացել է այ

չափով կարող է մի փոքրիկ հասարակութիւն գործակատար {գտանուիլ}: Մեք խնդրում ենք այն մարդերից, որ թեթեւ աչքով ն

պարապած է, ասել է, թէ նա խնջոյքում եւս չէ կարող {գտանուիլ}: - Ինչո՛ւ համար, ես յոյս ունիմ, որ նա մինչ

ովը եւ խիստ բարոյականութենովը՝ չ'կարողացաւ հաճոյ {գտանուիլ} Յիսուսեաններին, որոնք միեւնոյն ժամանակում չունէի

ինելով, կարող էին փորձանքի մէջ եղողներին օգնական {գտանուիլ}, թէ ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճ

ործել, ի վերայ այսր ամենայնի, անյուսալի չէ, թէ {գտանուին} մարդիկ, որ ասեն մեր համար. " Այս ի՛նչ Մովսէս է

ի ծանր լինի իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ եթէ {գտանուին} մարդիկ, որ յանձն առնուն հրատարակել պ. Այվազովսք

լ, վաղուց ահա քաղել են, ամենայն թփի վերայ հազիւ {գտանուին} մի երկու ճիռ։ - Ճռաքաղ արեցէք, մնացորդը քաղ

իւրեան, կարօտ են, որ, ինչպէս անչափահաս որբեր, {գտանուին} հոգաբարձութեան տակ, բայց Հայոց ազգը չունի հոգաբա

է ստիպում իւր մարդին կատարել, եւ քանի՛ արդեօք կը {գտանուին} այնպիսի մարդիկ, որ հաստատ բնաւորութիւն ունենալով

նհամբերութեանը, դու գոնէ ինձանից առաւել համբերող {գտանուիր}, եթէ ես, կտրելով խօսակցութեան թելը, կարճ ծանօթ

նկարգ եւ անկանոն, ուր խաւարասէր մտքեր ամենայն օր {գտանում} էք ձեր անքրիստոնեայ գործերին եւ խորհուրդներին օգն

ի առաջարկութիւնը: Այս բանի մանրամասն պատմութիւնը {գտանում} ենք Սեբէոս Եպիսկոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր պահուա

ելով Հայոց պատմութեան թերթերը, ոչ մի տեղում չենք {գտանում} բուն ազգի կամ նորա հոգեւորականութեան մէջ միաւորու

արդ միայնակ։ Առ խարխափ շօշափելով {Գտանում} է այն ծակի մէջ Քարի ծայր... անգիր անշուք.

անքական դասակարգերի մասին։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէջ {գտանում} ենք մեք բաւական երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած

եռաւորութեամբ: - Դու ամենայն բանի մի պատճառ {գտանում} ես. քո ծուլութենից հետեւում է, որ այժմ դեւերը մ

կանոնների եւ պայմանների պահելու մէջ մարդու հոգին {գտանում} է իւր մխիթարութիւնը եւ երջանկութիւնը։ Ամենայն մա

շ եղած պահքից եւ հիւանդութենից, ոչինչ տեղում չէր {գտանում} մի օթեւան. նորան, ախտացած համարելով ժանտախտով,

փոխանակ։ Օրերով ոչինչ չէր ուտում, պատճառ, չէր {գտանում} ։ Ամենայն մարդ փախչում էր նորանից՝ երկիւղ կրելով

ղում էր Իգնատիոսի վերայ եւ ոչինչ զուարճութիւն չէր {գտանում} նորա կրօնամոլութեան մէջ. պատճառ, ինքը շատ հաստա

լն եւ այլն։ Բացի սորանցից, այս հրաշալի գրքի մէջ {գտանում} ենք հետեւեալ բաները. աղօթելու երրորդ կերպը բաղկա

ն եւ որչափ հնարաւոր կը լինի մի այդպիսի վիճակի մէջ {գտանուող} մարդու գործ կատարել: Աշխատենք պատասխան տալ ե

ղահուէն, դարձուց իւր հայեացքը դահլիճի եւ ներկայ {գտանուող} դեւերի վերայ. կարծես թէ մի բան անհանգիստ էր առնո

ի համար, որպէս Թիֆլիզը: " Թէատրոնին ներկայ {գտանուողներից} մինը"։ Ես շատ ուրախացայ՝ կարդալով այս

խուր եւ ներդաշնակ առոգանութեամբ, որ բոլոր ներկայ {գտանուողքը} արտասուեցին։ Եկեղեցական կարգի աւարտուելուց յետոյ

դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գահի վերայ. բոլոր ներկայ {գտանուողքը} հպատակօրէն գլուխ տալով աղաղակեցին միաձայն, - ապր

եւ վերահասություն գործել այդ բաներին եւ եղած կամ {գտանված} կայքի եւ գույքի մասին լիակատար ծանոթություն կտանք

ւ լուսավորության աղբյուրի մոտ նստած, միշտ ծարավի {գտանվիլ}: Ո՞ր հայը կարող է այսուհետեւ մտածել, թե ն

որան ամենայն կողմից ծաղիկներով այնպէս, որ ներկայ {գտանվողքը} չէին կարողանում նկատել։ Նոքա տեսանում էին միայն

այժմ տպագրության փողը չենք ստացած եւ այդ պատճառով {գտանվում} ենք պարտքի տակ: Մի՞թե արժան չէ, որ ազգային եղբա

իսի ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա {գտանվում} եմ Փարիզում եւ էգուց դուրս կգամ դեպի Լոնդոն, միշ

րունակել եւ այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայից եւ ահա {գտանվում} եմ Պ. բուրգի համալսարանում։ Իմացիր որ ես մայի

կ ծխելու, այն բավական ընդարձակ դահլիճի մեջ, ուր {գտանվում} էր ավելի քան թե երկու հարյուր հոգի, կար մի մեծ ա

եռեւս յուրյանց տներում: Նոցա եկեղեցին խլված է եւ {գտանվում} է այլ կրոնավորների ձեռքում: Նեապոլսի ծովածոց

արձակված է կապանքից: Աղեքսանդր Տյումա (հայրը) {գտանվում} է այստեղ եւ հրատարակում է մի օրագիր " Անկախությու

Մի մարդու առաքինի կամ վատթար լինելու շարժառիթը {գտանւում} է նոյն այդ մարդո՞ւ մէջ, թէ նորա շրջակայ ընկերութ

եկան ընդունակութիւնքը, բայց այդ ընդունակութիւնքը {գտանւում} են մի տարբեր վիճակի մէջ. այդ ընդունակութիւնքը՝

շատ անգամ պատահական ուղղութեանն են հետեւում։ Եթէ {գտանւում} են առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում են ինքեանք

ա սկսանում են ինքեանք եւս օրէ օր առաքինանալ, եթէ {գտանւում} են անբարոյական մարդերի մէջ՝ ամենեւին բնականաբար

արող առաքինի դառնալ, նորա առաքինութեան շարժարանը {գտանւում} է դաստիրակութեան եւ կրթութեան մէջ: Մարդը պարտակա

, եւ այդ միջոցին, երբ սկսում եմ իմ պատմութիւնը, {գտանւում} էի պատուհանիս մօտ մի տաղտկալի միայնութեան մէջ, ո

ես էիք առնում Աստուծոյ բանը: Ձեզանից շատերի տանը {գտանւում} է Էֆիմերդէ, բայց Սուրբ գիրք՝ շատ սակաւ։ Աչքերդ

նչո՞ւ համար. նորա համար, որ նոցա կրօնի աղբիւրքը {գտանւում} են այդ գրքերի մէջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմե

է գնացել քանի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ, թէ {գտանւում} եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ ինք

եղ մի մեհենում, որ ոչ շատ հեռի մի կատաղի գետից, {գտանւում} է մի ձորի մէջ: Մի փոքր իւր անունը ազգի մէջ տարած

, չնայելով եղանակի այսպիսի անյարմարութեանը, ահա {գտանւում} եմ քո մօտ: Աստուծոյ սիրուն, նայի՛ր մի Էֆիմերդէն

ադրուին միայնակ իշխանութեան Հայոց Պատրիարգին, որ {գտանւում} է Արարատեան Պատրիարգական վանքումը: Հինգերորդ

հութիւնքը. մինչեւ այսօր քաղաքական կառավարութիւնը {գտանւում} է Հայ քաղաքագլխի եւ Հայ դատաւորների ձեռքում, որ

ը խափանարկու չլինէին ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը {գտանւում} է Դօն գետի աջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր սա

ն է այդ պատճառը, որովհետեւ քաղաքի կենտրոնը, ուր {գտանւում} է Աւագ եկեղեցին, եւ գլխաւոր հրապարակը, այլեւ մի

երը՝ եւրոպական ճարտարապետութեամբ, մանաւանդ, որ {գտանւում} էին քաղաքի կենտրոնում, համարեա՛ թէ բոլորը քարից

որոնցից Աւագը՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անունով, {գտանւում} է քաղաքի մէջտեղը մի մեծ հրապարակի վերայ: Մօտ տեղ

՝ բուն հայկական ուղղափառ դաւանութեամբ, որոնց մէջ {գտանւում} է միայն մի հատ պապական Հայ, որ հանգուցեալ ՆԵՐՍԷՍ

դ այս վերջին տասն տարու մէջ, ընկել է եւ այժմ եւս {գտանւում} է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ

. այդ Սուրբ Խաչն է: Սուրբ Խաչի անունով վանքը {գտանւում} է Նախիջեւանից եօթն վերստ դէպի հիւսիս հեռաւորութեա

աւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը, ինչպէս ասացինք, {գտանւում} է սարի վերայ, իսկ պարտէզը՝ այդ սարի ոտքում մի տ

վերայ լոյս իջանելը. շատ կարելի բան: Աղբիւրը {գտանւում} է վտակի մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր բուսանում

ան վաճառական ընկերութեններին եւ հաշուատներին, որ {գտանւում} են Նախիջեւանից կէս ժամ հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քա

կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը դադար չունի, նա {գտանւում} է անդադար շարժողութեան մէջ, որ է նորա կեանքը. ա

ն նոյն յարաբերութեան մէջ դէպի մեր ազգը, որպիսում {գտանւում} են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի յետ եւ

Վիրգինիա " եւ " Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն ") {գտանւում} են տպագրական մամուլի տակ, կարող են հաւատարիմ առհ

յի, նա չէ կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ, ուր {գտանւում} են կասկածաւոր բնաւորութեան տէր մարդիկը: Այլ է մի

յն օրից, երբ յիշում եմ ինձ, մինչեւ ներկայ րոպէս {գտանւում} է միօրինակ տխրութեան մէջ: Ինձ ո՛չ մի բան չէ կարո

դաշտերը ծածկուած են յաւիտենական ձիւներով, ծովերը {գտանւում} են սառցապատ բանտերի մէջ: Հիւսիսում՝ արջային շրջ

մ համար հիւսիսում հաստատել մի բնակութիւն, եւ ահա {գտանւում} եմ ես մի հիւսիսային գիւղում՝ ութ ամիս ձմեռը փակո

շխանութեան տակ կայիր դու, եւ մեղանչելով այդպէս՝ {գտանւում} ես մահու պարտական: - Ամենայն օրինաւոր իշխանո

ծողութեններից յետոյ քնեցայ: Ինձ թուեցաւ, թէ {գտանւում} եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ արօտի վերայ, թեք ը

, դղրդեցին իմ հոգին, թէեւ երազում չէի զգում, որ {գտանւում} եմ գերութեան մէջ, այլ այդ թշուառ վիճակի դառն տպա

րոպէիս բեւեռից մինչեւ բեւեռ ցրուած աշխարհի երեսին {գտանւում} է խղճալի վիճակի մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւար նախապա

իսկ ձայնից զարթելով քնից, չէի կարող հաւատալ, թէ {գտանւում} եմ բանտում՝ գոմի մէջ, մի ապականեալ մսուրի մօտ:

որի հետ կենակից էր մեր ազգը, կամ որի կապանքի տակ {գտանւում} էր ճնշուած ե՛ւ բարոյապէս, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այ

հեղինակը, լրացեալ իրաւունքներով, քննչի պաշտօնով {գտանւում} էր Աստրախան, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: Եւ չգիտ

վհատական եւ ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ուր {գտանւում} էր դաստիարակական պաշտօնով: Արգոյ հեղինակը ող

են, եւ ինչպէս պատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը {գտանւում} են մեծ նեղութեան մէջ: Ասում են, թէ դպրոցը ունի

մինը՝ Մուրադեան, իսկ միւսը՝ Հայկական: Առաջինը {գտանւում} է Մխիթարեան միաբանութեան իշխանութեան տակ, եւ վար

այ կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանը: Վարժարանը {գտանւում} է Սէյնի միւս կողմում՝ քաղաքի ծայրում. բաւական գ

դէպի վեր: Բուն ազգային անուանուած վարժարանը {գտանւում} է քաղաքից դուրս՝ Գըռընել ասացեալ արուարձանի Վիօլ

րժարանը բաղկանում է մի բաւական գեղեցիկ տնից, ուր {գտանւում} են արգոյ կառավարիչների բնակարանքը, հիւրընդունարա

մար պարապ ժամերում: Բացի ասացեալ տնից, նորա մօտ {գտանւում} են երկու փոքրիկ շինութիւնք, ուր բովանդակւում են

ով, ինչպէս նաեւ Մուրադեան վարժարանի մէջ: Դպրոցը {գտանւում} է Ամբրոսիոս եւ Խորէն յարգելի վարդապետների անմիջակ

նութեան հետ հաղորդակցութենից։ Դպրոցի ծանրութիւնը {գտանւում} է Կոստանտնուպօլսի Հայերի ուսերի վերայ: Որովհետեւ

կայծի, առանց որեւիցէ ապահովութեան, այս րոպէումս {գտանւում} է նեղութեան մէջ դրամական մասին: Մեք՝ Ռուսսիայի

: Որեւիցէ անդաստիարակ ժողովուրդ միշտ անձնատուր է {գտանւում} միստիկականութեան։ Այսպէս եւ Հայոց ազգի մէջ, որք

թէ վերապատուելի Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեանց վարդապետը {գտանւում} է Փարիզում՝ որպէս կառավարիչ Մուրադեան վարժարանին

ուն տարու չափ բաժանուած Մխիթարեան միաբանութենից, {գտանւում} է Փարիզում, որպէս ֆրանսիական քահանայ, բայց, այ

, եթէ դրուած լինէինք այլ հանգամանքի մէջ, քան թէ {գտանւում} ենք: Սորանից քանի տարիներով յառաջ բարձրացած

ի թեմական ատենի երբեմնական նախագահ ատենակալը, որ {գտանւում} է այժմ Փարիզում: Քանի մի տարի սորանից յառաջ բարձ

բերւում է տպագրողի սեպհական ծանօթութեններին, մեք {գտանւում} ենք մեծ տարակուսի մէջ, եւ անտարակոյս մի օր ազգայ

երում, ուր շատ անգամ ձգել է մեզ բաղդը: Փարիզում {գտանւում} է քանքարաւոր Պ. Ս. Ոսկանեան ուսումնական ազգային

ած են հնազանդուիլ եւրոպական վաճառական տներին, որ {գտանւում} են Ռոստով եւ Նախիջեւան քաղաքների մէջ: Ինչպէս մեզ

ամբ պարտական է մնում հատուցանել այդ գումարը: {Գտանւում} են մարդիկ, որ հարցանում են Բէգզադէից, թէ ի՛նչպէ

տալու չէր գործակատարին պատկանած 2000 մանէթը, որ {գտանւում} էր Բէգզադէի մօտ: Կանչում է իւր ապրանքի համար վար

րած էին Հայերը։ Ո՛չ, նոքա կորած չեն, այլ միայն {գտանւում} են մի այնպիսի չար ճանապարհի վերայ, որի վերջը կոր

րուստ է: Մարդկութիւնը մի խմորուած վիճակի մէջ {գտանւում} է ներկայումս, մարդկութեան մէջ երեւում է մեծ գործ

կ դուրս գային ու ճանապարհորդէին ամեն աշխարհ, ուր {գտանւում} էր Հայոց ազգ եւ այնտեղ ամենայն ճշդութեամբ արձանագ

յսինքն՝ ենթադրեալ են մի եպիսկոպոսի։ Եպիսկոպոսքը {գտանւում} են մասնաւոր պատրիարքների կամ Սսու եւ Աղթամարի կաթ

իոնից փոքր պակաս: Յայտնի բան է՝ մեծ բազմութիւնը {գտանւում} է Տաճկաստան: Մինչ Սամսոն գնալու համար անցանում է

թիւնը եւ կրօնը, կամիմ ասել՝ այն մեհեանները, որ {գտանւում} էին Աշտիշատ, Արտաշատ, Տարօն եւ այլ տեղեր:

ր գրուածից: Վարագոյրը յետ քարշուեցաւ, եւ հերոսը {գտանւում} է թատրոնաբեմի վերայ։ Ո՛վ կը համարձակուի բերան բա

ւմ, ասում եմ, մինչ հայոց ազգի հիւանդ կազմուածքը {գտանւում} է այն րոպէում, երբ յառաջանալու էր դարձը դէպի առո

դ խորհրդով տպած եւրոպական գրքերից ոչ մինի մէջ չեն {գտանւում} այդպէս մի տեղ ամփոփուած այդքան ընտիր եւ գեղեցիկ ն

իցդ դուրս, բայց դարձեալ Հիւսիսափայլի մէջ: {Գտանւում} էի ես Փարիզում որպէս վաճառական մարդ, եւ այդ գործ

շատ քաջութիւն ցոյց տուեց հաշուապահը, որ տակաւին {գտանւում} էր գործարանի մէջ: Սա կարողանում էր մի հարուածով

անկութեանը համեմատ։ Հայոց գերեզմանատունը {գտանւում} է Վագայնկով արուարձանի մէջ։ Տպագրական ին

մբ տիրում էր Գեղամայ ծովակին, մինչ դեռ Հայաստանը {գտանւում} էր Պարսից իշխանութեան տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, ին

է հանգուցեալը, Աբովեանը մինչեւ Փարաքար գեղը, որ {գտանւում} է Երեւանի եւ Էջմիածնի մէջ, ունեցել է սրտումը մի

", - հանդէպ են դուրս գալիս աշակերտքը, որոնց մէջ {գտանւում} էր մեր հանգուցեալը։ Այս անմեղ մանուկների սիրտ կտ

նել, թէ դժոխքը պատած պաշարած է թշնամիներից եւ թէ {գտանւում} է պատերազմական դրութեան մէջ: Նոյնիսկ Ձեր մռայլու

թափում էր նորա չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը {գտանւում} էր ակամայ եւ տենդային ցնցողութեան մէջ, ոտքերը եւ

եւ իմանալ, թէ այս մարմիններից որքան եւ ինչ չափով {գտանւում} են ոսկու մէջ, կամ միւս հասարակ մետալների մէջ. հ

որովհետեւ ոսկու բաղկացուցիչ մասները շատ կամ սակաւ {գտանւում} են միւս բոլոր մետալների մէջ, եւ որովհետեւ սաստիկ

ւ եւ դէմքի ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համարեա թէ {գտանւում} էր մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում: Նա չէր կար

յն մարդուն, որ նոր եկել է այստեղ եւ որ ամէնուրեք {գտանւում} է, ինչպէ՜ս է նորա անունը... - Ո՜ր մարդը,

ցած է իւր մէջ. նա մեռած է շրջակայքի համար, թէեւ {գտանւում} էր մի կենդանութեան պատկեր ունեցող կեղեւի մէջ: Մի

ւ չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա լուսաւորութիւնը {գտանւում} է այդպիսի վիճակում, ինչպէս այսօր: Թողած ուսանել

եր փեսան... Համաձայնեցէք ինքներդ. ձեր դուստրը {գտանւում} է պատանեկութեան հասակում. նա սովորած լինելով քնք

գործողութեան հետեւանքը չէ, որ այսօր ձեր դուստրը {գտանւում} է այդ վիճակում: Յայտնի բան է, մինչդեռ ձեր փեսան

անունովս Թիւթեանճի-օղլու: Այսպէս ահա սորա տունը {գտանւում} էր մի աննշան փողոցի մէջ, քաղաքի ծայրումը. շինու

առը: Դերվիշը պատասխանում է, թէ քանի այն մատանին {գտանւում} է մեր ցեղապետի մօտ, եօթն մարդ պիտի մեր ցեղից ժամ

։ Աշակերտներից երկու երկու ուղարկեց նա Մօրէա, որ {գտանւում} էր Վենետիկեան հասարակապետութեան ձեռքումը եւ ինքը

Լազարու միաբանութիւնը, որովհետեւ Վիեննայումը եւս {գտանւում} են Մխիթարեանք, որ կազմում են այժմ առանձին միաբան

ապանքը իւրեանց վերայից, այդ ազգերը, ասում ենք, {գտանւում} են ստրկական կրօնի ազդեցութեան տակ։ Դարձուր, սիր

մար գին կամ տարեկան վարձ։ Այդ միջոցին Հռովմի մէջ {գտանւում} էր մի երիտասարդ մարդ, որ Գրիգոր պապի նամակներից

կրտիչ Աւգերեանին եւ հայր Իգնատիոս Փափազեանին, որ {գտանւում} էին Հռովմի մէջ, " Վահան հաւատոյ " անունով Չամչեա

սիացիք մի քանի օրից յետոյ քաղաքը առին։ Իգնատիոսը {գտանւում} էր թշնամիների մեծահոգի խնամածութեան տակ եւ վերջապ

ծպտեալ կերպարանքով ման էին գալիս նորա քամակից եւ {գտանւում} էին նորա աշակերտների համարում։ Այս պատճառով նորա

էին Աստուածային հոգուն, որոշեց Փարիզ գնալ, ուր {գտանւում} էր Եւրոպայի մէջ հռչակուած Համալսարանի Աստուածաբան

րս գրել այստեղ նորա բոլոր ճառը, որ ամբողջ գրուած {գտանւում} է Paolo Sarpiի շարադրութենների մէջ " Histoire du

երկու թշնամացած կողմերը։ Կանիզի Յիսուսեանը, որ {գտանւում} էր Կայսրի մօտ, ամենայն հնար գործ էր դնում, որ Պ

վ Իգնատիոսը դիմեց դէպի Լօտարինգեան Կարդինալը, որ {գտանւում} էր այն ժամանակ Հռովմում եւ որ շատ հարուստ եւ երեւ

ին, իսկ Գաւառականները՝ Գեներալին։ Գեներալի մօտ {գտանւում} էին միշտ չորս օգնական, որ Կարգի խորհրդածութենով

յլեւս չորս մարդ՝ անկախ մնալով Կարգի հաճութենից։ {Գտանւում} էին նոյնպէս Գեներալ-Քարտուղար եւ գլխաւոր խորհրդակ

ապէս։ Բայց Պապի կամ այլ Պապական Տէրութենների մօտ {գտանւում} էին Կարգի իրաւունքների Գեներալ-Պաշտպանքը (genera

էր Յիսուսեանների դատողութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ {գտանւում} էին Գեներալի ազդեցութեան տակ, ուրեմն երբէք չէր պ

ուղեւորեցաւ շուտով դէպի մարգարտաբեր ծովեզրը, ուր {գտանւում} էին Պօրտուգալացոց գաղթականքը։ Այնտեղի բնակիչքը հ

ւեցաւ մի Պօրտուգալացի հարուստ վաճառական։ Կսաւիէն {գտանւում} էր նորա մարդերի մէջ։ 1552 թուականին դեսպանութիւն

եւ հազարամեայ սովորութիւնքը, որպիսի դրութեան մէջ {գտանւում} էին Քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչքը Հռովմում դէպի

իմիայն յարմարուելով տեղի հանգամանքներին, որի մէջ {գտանւում} էին։ Այս գործերից մի քանիսը մանաւանդ արժանի են հ

եանները եւ արդարացուց Յիսուսեան ընկերութիւնը, որ {գտանւում} էր Չինաստանի մէջ։ Այս բանից ահա սկսեց այն ար

) հռչակաւոր Յիսուսեանի դաստիարակելովը, հետեւաբար {գտանւում} էր Յիսուսեան Կարգի ազդեցութեան տակ, վասն որոյ տո

էին Յիսուսեանների ձեռքով, կախւում էին նոցանից եւ {գտանւում} էին ըստ ամենայնի նոցա իշխանութեան տակ։ Շատ փոքր

. " Պարոննե՛ր, այս սուրը դեռ մերկ չէ, դեռեւս նա {գտանւում} է պատեանի մէջ։ Եթէ այսօր, այս ժողովքի մէջ, թագ

իւնը։ Լուդովիկոս XIV-ը ծերութեան ժամանակումը {գտանւում} էր իւր խոստովանահօր եւ այլ Պալատական Յանսէնեաններ

սնակից էին Փարիզի հռչակաւոր տիկինները, որոնց մէջ {գտանւում} էր այն ժամանակուայ երեւելի գեղեցիկներից Բերրիեան

պիտոյ է երեւակայել իւր անձը եւ այն առարկաները, որ {գտանւում} են նորա մէջ։ Պարբերութիւն (Punctum) երեւակայած պա

ըլլա, ես քուն չիմ այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով {գտանք}, ամմա արի նայինք վեզիր յաղիին եւ, մամաս կեբերնը

նչպէ՞ս ուրախացանք՝ տեսանելով միմեանց, կարծես թէ {գտանք} մեր սրտի ազգականը: Նա պատմեց ինձ, որ Մարիեն

տութիւն, դու ապականութեան դարումը Թեբայի անապատը {գտար} քեզ ապաստանարան, այժմ ու՞ր պէտք է ապաւինիս քո ան

նթերցեալ եղեւ ի լուր բոլոր ժողովականաց, եւ ոչ ոք {գտաւ} ընդդէմ դարձող պարբերական բանից թղթոյն: Այլ յորժա

ներեւոյթս սրովբէից Օրհներգուաց երգակից {Գտաւ} Քեզ յերեքսրբեանն: Հայեա՛ց, Տէ՛ր, ի

լեաց. ազգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, {գտաւ} եւ յայս նուագ անխրատ, եւ իբրեւ զանդատաստան ոք մա

շողերին: Ուսիր գոնէ հոսանքը, Ինչ որ {գտաւ} Գալուանին: Թէ ջրերի կամ օդի Ծա

մ թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր {գտաւ}, նորը տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ

ը երկու փայտ իրար հետ քսելով, աւելի ետքը հրացանը {գտաւ}, ետքը ֆոսֆորեան լուցկիք եւն, այսօր այս վերջինը

ձն չէր առնլու, բայց նա իւր սրամտութեամբ ճանապարհ {գտաւ} եւ գլուխ բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այս բան

վերադառնալով Սիւնեաց երկրից, նա տակաւին կենդանի {գտաւ} Սուրբ Յովհան Մանդակունուն, որ վախճանեցաւ կա՛մ նո

մեղեդի: Պ. Շաքարեանցը երկար որոնելուց յետոյ {գտաւ} Մանթուխեանցի գրչագիրը եւ ինքնաբաւական կերպով եկաւ

, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողութիւն: Բայց երբ {գտաւ} ոսկի շինելու գաղտնիքը, Շաքարեանցը սկսեց նայել Մա

ատագով երեւէր Հայոց։ Ի ժամանակի սորա յառաջիկայից {գտաւ} Հ. Միքայէլ Չամչեան, որ եւ 'ի բազում ժամանակս շր

ձեռս Քօլլեճեանց. եւ սակայն միաբանութիւնն ջատագով {գտաւ} Հ. Միքայէլի, եւ հնարիւք իմն ազատեաց զնա։ Ի նմի

տ հաւատոյ դաւանութիւնք, եւ այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ {գտաւ} ։ Պատմագիրք Հայոց իբր երեսուն ամօք յառաջ 'ի լ

եթէ այս ազգ մինչեւ ցաւուրս սրբազան քահանայապետիդ {գտաւ} հարազատ եւ հաւատարիմ որդի սուրբ եկեղեցւոյ, ուրեմ

ցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ եւ ինքն {գտաւ} գործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակ

ազան թարգմանութեանց Մեծին Մովսիսի, յորոց անպարապ {գտաւ} այրն Աստուծոյ gխորին ալեւորութիւն, դուցէ եւ այս

ար Վարդանայ Մամիկոնէի սպարապետի Հայոց, ընդ որում {գտաւ} ի խռան մարտին ընդդէմ Յազկերտի Երկրորդի Պարսից արք

որում, որպէս եւ կանխեցաք ասել, ինքնին հեղինակս {գտաւ} անձամբ անձին ականատես վկայ: Զայս պատմութիւն գրեա

ամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս, անբերրի եւ ամուլ {գտաւ} ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի ի գիրկս իւ

, զճարտասանութիւն եւ զայլ հռետորական ճառս, վարժ {գտաւ} սա ի դպրութեան հելլենականին, եւ առաւել եւս՝ ակա

այնինչ զօգնութիւն եգիտ յօտարաց, [ի հարկէ ստիպեալ {գտաւ} ՝ այնուհետեւ պաշտել եւ զդաւանութիւն որո՛ց՝ հիւրա

յ նոր հայախօսութեանն, եւ թէ առողջ դատողութեամբ, {գտաւ} ցայս վայր պտղաւէտ եւ օգտակար եւ րստ այսոցիկ անժխտ

իւսն, ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն վայր յետնեալ {գտաւ} ի ճշմարտութենէ առ անձնապահութեան եւ եթ... զի ո

ն զհայելի սուրբ, արար նա, զոր ինչ կարաց, սիրող {գտաւ} զաւակաց ազգի, սիրող լուսաւորութեան եւ հանգուցիչ

րեցին նորան նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ' {գտաւ} իւր խորհրդակիցքը յայտնելու։ Յիսուսեան աբեղայ

րծքը, միւսը դէպի թիկունքը։ Ողորմելի Րիշիէ ճար չ' {գտաւ}, որ չ'ստորագրէ արդէն պատրաստուած իւր գրքի հերքու

ւմ է " առածը մերժուեցաւ, այն օրից, երբ Նիւտօնը {գտաւ} կենտրոնական առաձգութեան օրէնքը, այդ օրերից բռնած

Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ իս, {գտաք} ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի գտանի սսորագրութիւն մի

լ զբնագիր կտակին եւ երկրորդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ {գտաք} զերկուս վկայս: Իբրեւ այսպէս խուճապէաք, դիմեց

մեմատ, անշուշտ, ամեն տողերուն մէջը մէյմէկ իմաստ {գտաք} ու դատեցիք, մենք ատոնց վրայ ծաղրէն ուրիշ ի՞նչ կր

նչեւ ցայսր " (Ղուկ., գլ. ԻԳ., համ. 5)։ " {Գտաք} զսա զի թիւրէր զազգս մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հ

ց յետոյ, պ. Յովնաթանեանցը հարց արեց. - Ինչպէ՛ս {գտաք}: - Չէ կարելի գովել, - պատասխանեց բժշկապետը

լ ի տեսութենէ Ձերմէ, ի թախիծ համակիմ, եւ ոչ զոք {գտեալ} իմ սրտակից, որպէս Ձերդ եղբայրութիւն կարեկից էր մ

նց աստանօր մերկապարանոց յայտնի, որ տակաւին անգէտ {գտեալ} զինէն եւ զիմս մականուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեա

լ հոգեւոր կոչմանն ապիկար զանձս առ սպասակարկութիւն {գտեալ} աստուածեան տաճարին. այսու մտօք մատուցեալ զխնդիր

տինսկին, ի մասին հնդկական հրիտակացն: Շնորհս {գտեալ} մատուցանել զթուղթ վեհափառ հայրապետին ամենայն Հայո

տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ {գտեալ} յիրաւի զքանի մի նամականիս բարեկամաց տողելոց ի Նախ

րջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց զհակառակն {գտեալ} գրեսցէ, յայնժամ գոյ յոյս կենդանութեան մօրս թշուա

ովութեան։ Նոյնպէս ամենայն ստացուած եւ իմ անուամբ {գտեալ} տներ, գետին եւ կամ այլ շինուածք որքան եւ ներկայ

ն վաճառել կամ գրաւ դնել զիմ անուամբ եւ ստացուածով {գտեալ} տներն եւ այլ: Եւ կամ ի կողմանէ այսոցիկ հախսայ վե

մ, նոյնպէս եւ ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ երբէք կարող {գտեալ} արմատ արձակել ի սիրտ եւ ի հոգի ժողովրդեան, այլ մ

բարբառ հասկանալի առ հասարակ այլ ի սմին հակառակ է {գտեալ} զմուտ նորոյ աշխարհի, ծաղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օ

եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր {գտեալ} տարածելոյ զբանն Աստուծոյ, առողջ հոգւով, եւ հմու

Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն {գտեալ} ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութեանն վ

րկանեն ի թարգմանել եւ ի գրել: Նախանձաւոր գործոցս {գտեալ} աշակերտակցաց նոցա, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւ

ար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնիք հետոց նշանաւոր {գտեալ} միայն վերանորոգութեամբ տումարին ի ձեռն Մովսիսի Եր

զգաղափարս մաքուր գրոց, վասն որոյ զայր հաւատարիմ {գտեալ} զՄատթէոս Ծարեցի առաքէ ի Վենետիկ, ի Հռովմ եւ Ամստ

ի Վենետիկ, ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, որ ի վերջնումս {գտեալ} զայր արհեստագէտ, փորագրել տայ զտառսն եւ անկեալ ը

եր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ ճշմարտախօսութիւն մեր ` {գտեալ}, մատնացոյց եղիցի մեզ յիւր փոքրիկ տետրակս եւ " Հա

արիմք մանրախուզիւ դատապարտել զկարծիսդ, ներողամիտ {գտեալ} առնս վասն այն միայն, զի անտեղեակ էր այլոց լեզուա

զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին, եւ այսպէս աջակից {գտեալ} միմեանց՝ նորոգէին փոքր մի զհոգեկան կենդանութիւն

ոսել ենք եւ հայկական տորոնի լատինական անունը չենք {գտել}, համենայն դեպս եղբայրաբար սեղմում եմ ձեռքը: Ինչ

ցից կարելի է իմանալ, թե ինչ տեսակ բույսերի վրա է {գտել} հանգուցյալը [այդ միջատները], իսկ եթե այդ մարդիկ

անարգա՛նք Զմյուռնիայի հայ հասարակության, որ չէին {գտել} մի այլ պատգամավոր բացի նրանից: Ինչպես էլ որ լինի

ազել է կոկորդիս ցավը, ուր բժիշկը կարմրություն էր {գտել}: Հույս ունիմ, որ վաղը միանգամայն առողջ կզգամ ին

" Սորան նայի՛ր՝ ինչեր է խօսում. անծանօթ մարդ է {գտել}, քամիներ է փչում: Դա ո՛չ մի ժամանակ որդի չէ մու

ութիւնը եւս ձգում եմ երկբայութեան տակ: Ձեր որդին {գտել} է իւր հետ խօսողք միայն, որ, քաղաքագէտ մարդիկ լի

նակին, որ ստացուել էր Կոստանդնուպօլսից, շնորհ է {գտել} ՝ մատուցանելու Նոցին Կայսերական Մեծութեններին, Թ

Պոլիս ամէն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութիւն է {գտել} այդ գրուածքը, իսկ մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութ

թուականներին տպուել է Մոսկուայում։ Այս գրքի մէջ {գտել} է այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը սխալներ), եւ թ

աս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս սրբազան եպիսկոպոսը {գտել} է այս Թուղթը Փարպեցու Պատմութեան քամակում։ Յա

ում. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ {գտել} յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքատ զոք

էր քարշում գետնի վերայ: Նորա ծառայքը, շատ անգամ {գտել} են ախոռի մէջ, այդ բոլորշի գծի կենտրոնում մի մորթ

, այնուամենայնիւ յանձնառու չեմ գնալ. ես ձրի չեմ {գտել} իմ կեանքը, որ յիմարաբար վտանգի մէջ ձգեմ: Մի

վաղուց պատրաստել էի: Երէկ երեկոյեան, սպասաւորս {գտել} էր մի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրախ էի դորա վերայ

եզ, թէ մի քանի Ալքիմիկոսք կարող են ոսկի շինել եւ {գտել} են այն դեղը, որի օգնութեամբ կարելի է քանի հարիւր

փոխանակ յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ {գտել} էր իւր կարգը, նշանակում է թէ որքա՞ն շաքար պիտոյ

ապականութեան Հայերի մէջ, որ փոքր ի շատէ ոտքի տեղ {գտել} էր Հայաստանում դեռեւս 13-երորդ դարումը մինչ կատար

վանականների մի յօրինուածք է եւ իբր հաւանութիւն է {գտել} Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարք Կարապետ Ուլնեցու կողմ

մէջ, սրտի անխարդախ եւ անկեղծ խոստովանութիւնը չէ {գտել} տակաւին այն գնահատութիւնը, որ արժանի էր նորան մի

ոյ աջոյն համբույր շատ Ի 6-ն ամսույս շնորհս {գտի} ստանալ զարձակեալն ՚ի վեհափառութենէդ կոնդակ օրհնու

քայէլ. բազում ինչ ամենայն իրօք հայեցեալ իս Հայոց {գտի} զնոսա առաւել քան զքսան միլիոն), ահ կալաւ զ

. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ զոսկի, բայց {գտի} զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշա

իւնը, օրէնքները, մարդկութեան կեանքի երեւոյթքը, {գտի՛ր} պէտքերը, ճանչցիր պէտքերը լցնելու հնարները եւ կը

լու. պատճառ, ինքը գրողը եւս չէ հասկացել: - {Գտի՛ր} իմ համար մեր անիծեալներից, այս ինքնահաւանի տեղ մ

ինձմեն առողջությանս մասին. ինչ գրելուս ես ալ չի {գտիմ}, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ

ւանն Սուրմակայ ժողովեալ հայրապետացն Հայոց խնդրեալ {գտին} քահանայ ոմն Յովսէփ անուն... եւ հրամանաւ Վարդանայ

'ի Կոստանդնուպօլիս վասն այսորիկ իրաց, Մխիթարեանք {գտին} հնարս, վասն որոյ եւ թեթեւացան ոչ սակաւ, որով եւ

զայսքան ամս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ {գտին}, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք-

խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ եթե ոչ՝ {գտիր} ինձ համար Մակոլեյի երկերի լիակատար ժողովածուն, ո

նողորմած կայսեր եւ արձակեալ ի հոգեւորական կոչմանէ {գտից} զայլ եղանակ կենաց ըստ հասարակեալ օրինաց: Խոնա

որհք, ինչ ճարտարութիւն, խելքդ ինչ է կտրում։ Կը {գտնե՞ս} մի հատ Իտալացի, որ թողնի իր հարսնացուն միմիայն ա

ի մարդ կլինեի, եթե կարողանայի իմ ընտանյաց կողմից {գտնել} այնքան սեր, ինչքան ես ունեի: Ես ամոթ կհամարի

ւ " Վերք Հայաստանին"։ Մինչեւ երեքշաբթի կարելի է {գտնել} ընկերների. մոտ: Չէ՞ որ հանրային գրադարանից գրքե

ելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես դրանց կարող եմ {գտնել} 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլասիկ երկում, բա

ւտվում է, այնինչ հին լեզվում ոչ մի տեղ չի կարելի {գտնել} նման ձեւ: Գավառաբարբառներն ընդհանուր լեզվին

դիկ չկան, կարելի է նրանք (միջատները) որոնել ու {գտնել}. չէ՞ որ՝ եթե նրանք ապրել են այնտեղ մինչեւ հիշյա

լուծական մասը եւ ներածությունը, որտեղ եւ կարող է {գտնել} ամեն տեսակ հարցմունքների պատասխանը իմ ուղղության

աջարկութեամբ, կարող է հազարաւոր կամաւոր զինուորք {գտնել} Անգլիոյ մէջ, եւ այն ինչպէ՛ս զինուորք: Զինուորք

տիւ չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ են, այլ հնար {գտնել} իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար: Եւ հա

Եւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ չէ նաեւ {գտնել} մի պարոն, որ յօժարէր ընդունել նորան իւր մօտ: Յի

Հայաստան աշխարհ. Նա անյագ սիրեց, {Գտնել} մի հնար Խիստ շատ աշխատեց, Որ իւր աղօթք

եւ բնական ճամփան, մարդասէր հնարներ, թէ կարող ես {գտնել}, որ մարդը տուն գտնէ, հաց ունենայ, մերկութիւնը

էր, նախանձի պատճառով, շատերը կը կամենային հնարք {գտնել}, որ Տիրոջդ արած լաւութեան տեղը բարի չհատուցանէին

տի չմոռանար այս եւ 53-դ երեսում, երբ հարկաւոր էր {գտնել} այն կաթողիկոսի անունը, եթէ անպատճառ պիտի կաթողիկ

ին ուշադրութեամբ ականճ դնողը կարող է տարբերութիւն {գտնել} ։ Պ. Աբովեանի Վէրք Հայաստանին եւ պ. Պռօշեանցի Սօս

ն, - պատասխանեց վախեցած դեւը, - լաւը չկարողացայ {գտնել}. իրաւ է, շարադրութիւնքը բաւական հին բաներ են,

բանալ մետալների դէպի ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը եւ {գտնել} ընդհանուր դեղը - կենսական կաթիլը: Եւ արդարեւ Ջեբ

ջ կարելի էր է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդի աւանդութիւնք {գտնել}, բայց իրաւն ասենք, ձանձրացանք այս յիմար բաներից

նպէս ուրիշը ազատ է այլապէս կարծել: Եւ թէ կարող է {գտնել} մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբանութեամբ խոսէր եւ

կարւում կամ լուացւում։ Կարող ես, կրկնում ենք, {գտնել} գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, վերացական գեղեցկ

արում, կամ չէ կարելի, առանձին առանձին քննելով, {գտնել} մի մեծ տարբերութիւն, բայց գումարի պատասխանը ստոր

րոնք նախապատմական ժամանակներից որեւէ մի փոքրիկ իր {գտնելով}, հաստատապես վերականգնում են վաղուց անհետացած իրա

տքով, Պոմպեյի կամ Հերկուլանումի ավերակների տակից {գտնելով} մի ժանգոտած մկրատ, ձեզ կպատմեն այդ մկրատը գործած

Հավետ քո Միշել Հավելում. Մի կտոր թուղթ եւս {գտնելով}, գրում եմ այն բաների մասին, ինչի մասին, որ մոռ

օրից մինչեւ այսօր, մինչդեռ ցամաքահողը ազատութիւն {գտնելով} եւ կորցնելով հոգին բերանը եկաւ, Անգլիան, իր այն

եաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ դու, փնտռելով ինձ եւ {գտնելով} Սիւնեաց աշխարհում, տարիր քո տունը ո՛չ որպէս մի տ

տրիարքի նախագահութեամբ: Չբաւականանալով սրանով եւ {գտնելով}, որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմի վարքագիծն այս խնդրո

կողմ վազվազել մի կտոր հաց ճարելու, մի բնակութիւն {գտնելու} կամ մերկութիւնը ծածկելու համար: Իմ ազգասէրը պատո

ր միայն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե {գտնեմ} գեթ ամենափոքր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի

քը հարցնողներից չեմ եղած, որ մի իշխանութեան գործ {գտնեմ}, ո՛չ երբէ՛ք. Պատճառ, ինձ ատելու համար (կարել

մարմնոյ կենդանութեանը, բայց ըստ որում այնտեղ կը {գտնեն} սնունդ, վասն այսորիկ եւ գուբղաների մէջ պիտի մեռա

ակներ, աւելի խի՛ստ եւ աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը {գտնեն} ։ Փրկի՛չը, գործուածի մեղք լինելը բոլորովին մի կո

ւմ: Որեւէ մտքի արտահայտության լավագույն ձեւը եթե {գտնենք} որեւէ գավառում, մենք այդ պետք է մտցնենք լեզվի մե

Սուր եղջիւրները ցցուեն. Եթէ փափուկ քո բռան մէջ {Գտնես} սրած դու մի ցից - Լաւ դարբնուած ամուր մի տէգ ` Մ

ր հարիւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան չպիտի ածուխ {գտնէ} իւր հողի մէջ, ահա այս երկու տարի է, որ " Երեմիա

ը խելօք մարդ էր, նա գիտէր որ Պիոսը, Թէ կին {գտնէ}, պիտի անշուշտ պաչէ նորա ոտները, Բարկացել է

դասէր հնարներ, թէ կարող ես գտնել, որ մարդը տուն {գտնէ}, հաց ունենայ, մերկութիւնը ծածկէ, բնութեան պարտ

հետեւանքներ: Այս պատճառով, եթէ նաեւ յաջողութիւն {գտնէ} խնդիրը (bill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ ճանա

թիւնք եւ մինչեւ անգամ աստուածընդդէմ հայհոյութիւնք {գտնէ}, երբ խօսք է լինում աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ բ

մարդը էլ գեղեցկութեան չի նայիլ, միայն թէ մի բան {գտնէ}, որի մէջ պատսպարէ իր անձը ու չպաղի սատկած ձուկի

պէս, քաղցածը էլ համին չի նայիլ միայն թէ ուտելիք {գտնէ}, իսկ երբ մարդը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը,

գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ քո ծառան, եթէ {գտնէ} այդ փիլիսոփայական քարը, ես ոչ միայն " աշակերտիմ

ն պալատականները եւ դժոխային լրտեսները: Այստեղ կը {գտնէք} դուք շատ հերետիկոսներ, մեղաւորներ, որոնք յարգել

ւից եկողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ կեր {գտնի} իրեն համար: Ահաւասիկ եւ կոյսը ` տարփագին Հրապո

սա, He xoчy, Что такой ничего Նա կը {գտնի} տէրտէրցու: Что такой значит. Երեկոյի

ն չի ստանալ, ազգը վայ ու վագլխով իրա կորուստը չի {գտնիլ}. մանկութիւնը սիրում է գգուանք, սիրում է փափկութ

ի չարչարուին, չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ չեն կարող {գտնիլ}. շատ էլ ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն

ւցել էր շատ ազնիւ սրտեր աշխարհի ամենայն մաuներում {գտնուած} հայերի մէջ, եւ ահա երեւում են մարդիկ, որ կամէին

լու: Կորցուած ազատութիւնը երեւում է նորանց որպէս {գտնուած} ազատութիւն, հեղինակութեան հպատակութիւնը մինչեւ ա

են եւ այդ կերպով գլխացաւութիւն պատճառելով ներկայ {գտնուած} մարդերին, արդէն հերիք պատճառ են դառնում, որ նոց

ւ այլ միւս սուրբ նշաններին, որ գրուած կան իմ մօտ {գտնուած} գրչագիրների մէջ. Այս անպատճառ հարկաւոր է, որ այ

եւ տարերքից, նորանցից ջրածինը, միանալով օդի մէջ {գտնուած} թթուածնի հետ, ջուր է դառնում, եւ ջերմութեան միջ

լ չտրուի հայերին ` պատրիարք ընտրելու Ռուսաստանում {գտնուած} հայ հոգեւորականութեան միջից: Որպէսզի կարողանար հ

կանութեան միասնութիւնը: Նա զրկում է Ռուսաստանում {գտնուած} հայ եպիսկոպոսներին Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուելու

մրոց է, այժմ գրեթէ աւերակ, իսկ երկրորդը քաղաք) {գտնուած} գեղացիք նկատեցին մի օտարոտի երեւոյթ: Վերը յիշուա

աշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ էլ իրան գեղի {գտնուածից} տանում ա նրան"։ - Սօ՛ս ջան, - պատասխանում

լի լաւ օրինակ չունենալով մեր ձեռքում՝ գո՛հ եղանք {գտնուածով} ։ Յայտնի է, թէ " առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ Իսր

պիտի պատահի այս ամենը, եւ չլինի՛ թէ, անպատրա՛ստ {գտնուելով}, ձե՛զ հասած վշտերից վախենաք։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին,

Ուղղակի կախում ունենալով ռուս կառավարութիւնից եւ {գտնուելով} սրա հովանաւորութեան տակ, նրանք կարող են օգտակար

նդունելուն համար, ան ալ իր նախորդաց ճամբուն մէջը {գտնուելուն} իրաւամբ, ելաւ բանադրեց զարհամարհողս եւ աղեկ ըրաւ

Ենո՛վքը, որ օրինաւորապէս ամուսնացա՛ծ էր, հաճո՛յ {գտնուեցաւ} Աստուծու եւ դէպի անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ Նո

ու առաջ չնայելով. միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը {գտնուէի}, եթէ ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը

մէջ երեւել, դատապարտութեան արժանի գործ չէ, թէեւ {գտնուէին} այդ հասարակութեան մէջ, որ ժողովում էր ղահուէտնու

սկ մի քանիսին էլ մահից դէպի կեանք եւ կորստից դէպի {գտնուիլ} եւ մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ՛ր պատճառ ես եղած։ Ա

ոտնաչափ հողը եւս հաշուած է, իսկ Ասիոյ մէջ կարծեմ {գտնուին} տեղեր, ուր տասն տարին մի անգամ, եւ այն դիպուածո

թեան գրեթէ բառական թարգմանութիւնն է, հարկաւ պիտի {գտնուին} մէջերնին անոր կանոնները ճիշդ պահողներ, որ ըսել է

նուամտութենից, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար ներողամիտ {գտնուիք} դէպի մեր անծանօթ բարեկամական համարձակութիւնը եւ չ

գումարի: Նախ՝ համեմատություն կազմելով, մենք {գտնում} ենք, որ Նախիջեւանի հասարակության հարաբերությունը

ային եւ գործարանային գործվածքների շրջանառության, {գտնում} ենք, որ նրա հարաբերությունը կայսրության ընդհանու

ւում են մի մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ {գտնում} են նորան եւ առանց վերստին իրենց անձը աշխատութեան

երի, ինչպէս է Դուքս Վելլինգտօնը, ողորմութիւն են {գտնում} Հեգելից"։ Մեզ շատ հասկանալի է, թէ ի՞նչի հա

ոքա, արծաթ եւ ոսկի, որ թէ ես մի ունեւոր մարդուց {գտնում} էի, որ թէ ուզում էր մէկը ձեռք բերել, այն եւս վա

ի միջնորդութեամբ իր կարիքը յայտնելով մերձաւորին՝ {գտնում} է իր համար օտար աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ Ստո՛յգ է

ցաց օգտին համար), թէ կա՛մ իւր իրաւասութեան տակը {գտնուող} քահանայքն (ըստ արեւելեան սովորութեան) ամուսնացն

որովհետեւ ամենայն մաքուր խղճմտանքով գործակատար եմ {գտնված} ։ Խնդրեմ ներեցեք, որ այսպիսի հանձնարարությամբ

օրինակին հետեւին եւ այն անձինք, որոնց ձեռքում է {գտնվել} հասարակական կառավարության մի որեւէ մասը: Բայց այ

լու: Դրա փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը ներկա է {գտնվել} B ժողովին եւ բացակայել C. ժողովից, դրա փոխարեն

ակ ֆրանսիական պալատի անդամ է եղել եւ միշտ ներկա է {գտնվել}, մինչդեռ իր ներկայացուցչության ամբողջ ընթացքում

միայն մի պայմանով, որ ընկերությունը՝ երախտագետ {գտնվելով} նվիրատուների նկատմամբ՝ դրանով օժանդակի իմ գործին

ա հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ երբեք այս վիճակում {գտնվելու} չէի ես, անտեր եւ անօգնական, միմիայն հուսալով նա

չի ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք չունի ներկա {գտնվելու}: Դրա փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը ներկա է գտն

խնդրելու պես մի բան, որ իմ եղբայրը, անփափկանկատ {գտնվելու} հետեւանքով, անհանգստացրել է նրա ամենաթանկագին ան

իմանաս իմ ողորմելի վիճակը եւ դրությունը, որի մեջ {գտնվեցա} մինչեւ այս րոպես: Սիրտս շատ կոտրած է, եւ ոչի

քան թէ նա, ով գիշերները չի քնում, որպեսզի ներկա {գտնվի} ժողովներին, եւ նա, ով հումեդահավի պես այնքան է

արպ Մակարովիչի անունով, որպեսզի ցանեն Դոնի ափում {գտնվող} նրա այգում: Ինչ վերաբերում է ցանքսի հսկելուն, ն

ա դրանից կարող ես եզրակացնել, թե ինչ վիճակում եմ {գտնվում} ես: Բայց չնայած այս ամենին, լաց չեմ լինում եւ հ

նելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպես ասացի, {գտնվում} էին սերմերը: Կարելի է դարձյալ բերել տալ Հնդկաստա

[անց են կացնում] իրար հատող զուգահեռ գծեր, որոնք {գտնվում} են միմյանցից 12 վերշոկ հեռավորության վրա, ահա այ

նկատմամբ եւ վերջինս հրեաների նկատմամբ ներկայումս {գտնվում} են կեղծ կեցության մեջ, եւ այդպիսի մոլի հակառակու

թության եւ լուսավորության ցածր աստիճանի, որի վրա {գտնվում} են այդ կրոնները դավանողները: Կասկած չկա, որ կրո

պ՝ կառքը, որ ես թողել էի Մոսկվայում եւ որն այժմ {գտնվում} է Կամենշչիկովի մոտ, նորոգման կարիք ունի: Հո չպե

որովին չկասկածելով, թե իր կողքին մահացու թույն է {գտնվում} դավանափոխության դեմ՝ թուրքերեն լեզվով հանգիստ շա

մ եմ իմանալ նրա առողջության մասին եւ թե՝ որտեղ է {գտնվում} այժմ: Անանիան նրա մասին պետք է որ իմանա. նա մոս

թյան վրա, թեեւ, որքան մեզ հայտնի է, այդ որդերը {գտնվում} են " կակտուս " ընտանիքին պատկանող բույսերի վրա,

յսերի վրա, այնուամենայնիվ, նա (որդան կարմիրը) {գտնվում} եւ աճում է Հայաստանում, Արաքսի հովտում: Առաջին

բեր պիծակ (opeхотворка) միջատը. նրա լավագույնը {գտնվում} է Զմյուռնիայի մոտ եւ լավագույն գխտորը (чернильны

մ եմ, D անձը, որը բացակա էր B ժողովից, ներկա է {գտնվում} C ժողովին: Բացակայությունը կամ մինչեւ իսկ ներկա

ց մէջ պարզ երեւում է, թէ մենք կանգնած չենք, այլ {գտնվում} ենք անդադար ընթացքի մէջ, մեր կարծիքով՝ դէպի առա

ազատ են իւրեանց բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ {գտնւում} են այն գեղում կամ այն քաղաքում: Եւ եթէ դու, լին

սկ այն մասը, որ դուրս է իւր աշխարհից, ասել է թէ {գտնւում} է գաղթականութեան եւ պանդխտութեան մէջ, նորան հրաւ

հասանում է բոլորի գումարը, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում {գտնւում} են ներկայումս: Թէպէտեւ այդ բաների մասին գրաւոր կ

ռաները ասացին. Թագուհին էլ գնաց պարտէզ, որ {գտնւում} էր տան մօտին։ Իմ պապը երբ տեսաւ նորան

անգ է տեսնում այդ բանի մէջ: Անգլիական տէրութիւնը {գտնւում} է - եթէ հաւատանք գերմանական փիլիսոփայի խօսքերին -

նչ վիճակի հասել էր, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը {գտնւում} էր լաւած վիճակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէ

տեւ շատ էր կառավարել նա այդ վանքը, թէ ուր եւ իցէ {գտնւում} է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգե

ը նա այնտեղ էր, իսկ այժմ լսեցի, թէ Անդլոյ մօտ է {գտնւում}, ահա այդ մարդը շատ լաւ տեղեակ է ասած բաներիս եւ

Դեռ լա՛ւ է, որ այս հեռաւոր Հիւսիսում այսքանն էլ {գտնւում} է։ Կրկի՜ն շնորհակալութիւն մեր բարեկամներին.

թէ Կարմիր Վարդանի դրօշի պարծանքը, որ այն միջոցին {գտնւում} էր նորա սիրելի եղբօր որդու ձեռքում։ Վաղարշապա

յի աչքումը, փառաւորուած նեռներ, նոցա հետ միասին {գտնւում} են եւ նոքա, որոնք փառաւորեցին այս նեռների անունը

ո՛չ հարուստ։ Իգնատիոսը իւր տասն տարեկան հասակում {գտնւում} էր Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի պալատում իբրեւ մանկլա

նչպէս եւ Էջմիածնի վանքը. եւ քանի որ Ռուսաստանում {գտնւում} է կէս միլիոն հայ, ապա ուրեմն Թուրքիան իր որոշում

ւրը նոցանից օդի միջնորդութեամբ առանձնացած լինելով {գտնւում} է լարուած վիճակում, այն ժամանակ (նոյնպէս ասել ե

եմատել գիտութեան այն վիճակի հետ, ինչ վիճակում որ {գտնւում} է սա նորա թարգմանութեան միջոցին: Մեր յիշած ֆիզիկ

ո՛ղ հասնի մեր բժիշկ եղբայրակիցներին, որ տասներով {գտնւում} են այսօր Արարատեան աշխարհում եւ որոնք ամէն օր լսե

իշ կիտթի, օ կիտիշ կիդէօր): Թուրքը եւ հայը {գտնւում} են այսօր գրեթէ միեւնոյն աշխարհում. այդ ազգերը,

է նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ աղջիկ կը {գտտնեմ}, Նախիջեւանը մեծ, դո՛ւ կտրիճ տղայ, ի՞նչ կայ. մ

ն արձան կանգնի փառաւոր, Քո գործք, վաստակք {գտցեն} գովեստ ի բերանոյ բիւրաւոր. Անպարտելի դու ի

Զի որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ {գտցէ}: Եւ ահա կոյս հրաշաւոր, Ճոխ հեշտալեօք

ժողովրդեան հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: Եւ {գտցէ} ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի չա

աստի չորեքօրեայ ճանապարհաւ, ընդ ովկիան: Եթէ {գտցի} հնար ինչ, այս է, եթէ այրն այն ունի զոր եւ է ան

կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլոյ, եւ ո՛չ ինչ {Գտցի} ուխտիս դիմակաց"։ Այլ սերովբէն, որ գիտէր

եցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան զմիւսն արժանաւոր {գտցի} վճիտ կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ չէ խ

խօսիլ, գրել, երգել, այնպէս որպէս զի հասկացողք {գտցին} սակաւք, որպէս թէ որչափ սակաւ իցեն հասկացողք, այ

Եւ ընդ յարկաւ քո խորանին Ասպնջական թէ {գտցիս} Սիրատենչակ լքեալ հիգին, Յաւիտեան օրհն

զուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն հինը՝ "գրաբար" եւ ոչ " {գրաբառ} "։ Յայտնի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կարելի ասել գրաբ

ի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կարելի ասել գրաբար, այլ {գրաբառ}, ուրեմն եւ աշխարհաբառ եւ ոչ աշխարհաբար։ Շտապում ե

շխարհաբար։ Շտապում ենք այդ պարոններին իմացնել, որ {գրաբառ} կամ աշխարհաբառ խօսքերը չեն բաղկացած գիր եւ բառ կա

լ է միայն բառը, որով եւ դարձել է մէկ բառ (ածական) {գրաբառ}, աշխարհաբառ։ Ածական անունը երբեմն վարվում է որպէս

ամանակին ներգործութեանց ", - գրում է նա, որ պարզ {գրաբառի} կանոնիցն էլ դուրս եւ աւելի միջակ եւ խրթին ոճերի հ

նից, եթէ նոր լեզուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն հինը՝ " {գրաբար} " եւ ոչ "գրաբառ"։ Յայտնի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կ

աբառ"։ Յայտնի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կարելի ասել {գրաբար}, այլ գրաբառ, ուրեմն եւ աշխարհաբառ եւ ոչ աշխարհաբա

անունը երբեմն վարվում է որպէս մակբայ, ինչպէս նաեւ {գրաբար} եւ աշխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել, աշխարհաբար գ

մանկունս սերտել զուղղականն, զկոչականն՝ ընդ նմին {գրաբար} դարձեալ պատասխանել առ հարցուածս վարժապետին՝ ըստ

արթիւք քո անձին, Որ ոսկէկիր ըղձաս լինել քան {գրագէտ} եւ գիտուն. Որ անկասկած զկուրութեան զմթութիւ

ը, որի վերայ է այժմ մեր խօսքը, ազգի փոքր ի շատէ {գրագէտ} բազմութեան եւ զարգացած մանուկների համար, է մի ըն

երնից խօսելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը: Իբրեւ {գրագէտ}, իբրեւ հեղինակ առաւել եւս իրաւունք չունի այսպիսի

ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք (իրենք ասում են թէ {գրագէտ} են), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հերետիկոսութիւն

որ, եւ այս է նորա միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն {գրագէտ} իր երկրում եղած, մեր ազգի վարքը, բարքը, սովորո

աղել խնամով եւ շրջանկատ ընտրութեամբ։ Եթէ այժմեան {գրագէտը} մի որոշեալ գաղափարի համար բառի կամ ձեւի է կարօտ,

ելորդ է ասել, որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ {գրագէտի} բան է նորան թարգմանելը, չլինի թէ ռուսիացի հայերը

ան մէկ արդիւնքն էլ. այսպիսիներ որքա՜ն կան: Մենք {գրագէտներ} գիտենք (իրենք ասում են թէ գրագէտ են), որ ժողով

նք կամեցանք, որ այս երկու խօսքով պատճառ տանք մեր {գրագէտներին}, որ թէ մենք սխալվում ենք այսպէս կարծելով, մեր ս

ի ազատ է միջնադարեան լուծից, քան թէ մեր պատուելի {գրագէտքը}: Միջին դարերից յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր դա

եւ ուսանողներին: Հակամէտ եմ կարծել, որ մեր {գրագէտքը} կարդալով, իմ մինչեւ այստեղ առաջ տարած խօսքերը,

ւքը միասին չեն կարող լինել մի տեղում, եւ եթէ մեր {գրագէտքը}, որպէս սիրելի է մեզ կարծել, ուզում են փարատել ե

իւնը, որոնցից ժողովուրդը իսպառ ազատ է, բայց պ. {գրագէտքը} քաղաքակրթութեան անունով ներս են բերում ազգի մէջ ե

էլ չկայ, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան, մեր {գրագէտքն} էլ ջրհեղեղից առաջ մնացած գաղափարների քարոզ: Ո՛չ

ինաւոր աշակերտաց բարձրագոյն ուսումնարանին, լինել {գրագիր} ի հոգեւոր կառավարութեան տեղւոյդ, առ ի նովաւ ապահ

կան բաների մէջ. Մանդինեանց Տէր Ստեփանը քանի տարի {գրագիր} էր Ներսէս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, խ

ն խնդրում եմ հասկանալ, որ " Մեղուի " հրատարակողի {գրագիր} լինելը Կաթողիկոսի մօտ ոչինչ ապացոյց չէ նորա գիտնա

նաւ նստեց, իւր հայրենիքը վերադառնալու: Երրորդը {գրագիր} մտաւ մի վաճառականի հաշուետնում: Միւսերն եւս իւրե

Հռոմէական եկեղեցու եռապսակ պապ դառնալ: Գործարանի {գրագիրը} եւ խորհրդական անդամը, պապի մեռանելուց յետոյ, ան

ինը բնա՛ւ հաշուի մէջ չէ դնում այդ Թուղթը օրինակող {գրագիրների} սխալանքը եւ դարերի ծանրութիւնը, որոնց տակ ճնշուե

վ անունս, իսկ այն թուղթը, որ կտա ձեզ երկաթուղու {գրագրանոցը}, կդնեք մի ծրարի մեջ եւ կուղարկեք ինձ, որ նորա զ

ւթեան անդամոց՝ Կարապետ եւ Յովհաննէս քահանայից եւ {գրագրաց} Եղիա եւ 1-ոապիոն դպրաց եւ այլոց հոգեւորականաց, խ

զի ողորմելի աղքատութեամբ դեգերեալ ի դրունս այլոց {գրագրութեամբ} հազիւ թոշակեմ զաւուրն պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի յե

սմին քաղաքի նամանաւանդ բազմաժամանակեայ պաշտօնատար {գրագրութեան} դմին Ատենի, միթէ չգիտէր թէ Ուստայեան դպիր Միքայէ

Ռօսսըլըն առ այս գրութիւն դեսպանին Ռուսսիոյ, յետ {գրագրութեան} իւրոյ, ընդ ներքին Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ,

երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ {գրագրութեան} իւրոյ ընդ Թադթէոս եպիսկոպոսին Ասպահանու եւ Հնդկաս

ահանայն միայն գիտեմ գոլ հեղինակ այդօրինակ անպատեհ {գրագրութեանց}, որով եւ յայտնեցան այդօրինակ անկանոն գրութիւնքն

է իմ հայեացքը " Մեղուի " վերայ, եւ ես, անդադար {գրագրութիւն} ունենալով Թիֆլիզի հետ, տեսանում եմ, որ այնտեղ ե

միաւորութեան, բացել էր մի շարունակ դաւանաբանական {գրագրութիւն} այս առարկայի վերայ՝ ուղարկելով ուրիշների հետ Թէո

ն համար երաշխաւոր լինել։ Այդ մարդիկը ամենայն տեղ {գրագրութիւն} ունին, ամենայն տեղ ընկերներ եւ խորհրդակիցք, նոք

որ մեծ վշտերի եւ ցաւերի պատճառ պիտոյ է լինէր այս {գրագրութիւնը}, եւ անշուշտ Մկրտիչը եւս իմանալու էր այս բանը:

նում էին գրաւոր ստորագրութիւն։ Ամենայն այս տեսակ {գրագրութիւնը} արգելուած էին եւ փոխանակ նամակի, անդամներից մինը

գիրդ ստացա, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես ստեպ {գրագրություն} կանես: Ես քեզ ապրիլի 8-ին մի ստրախավոյ նամակ գրե

չէ: Սրբազանի բաները նույն դրության մեջ են՝ {գրագրություն} շատ, բայց դեռ բանի էսենցիալն չկա, այս քանի օրս

մաղթանքից հետո արժան եմ համարում հայտնել, որ մեր {գրագրությունը} վաղուց դադարած լինելով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր

րծ կատարել: Այլ եւ կարեւոր եւ ժամանակի չհամբերող {գրագրությունք} կլինին էլեկտրական հեռագրով, գործի հաշվով, որովհ

կարելի է գտնել ընկերների. մոտ: Չէ՞ որ հանրային {գրադարանից} գրքեր տուն չի տրվում, հետեւապես այնտեղից չի կարե

 Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ {ԳՐԱԾ} ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1846 -1866 1846

ՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ, Ձեր {գրած} գիրերն եւ Կայանուշինն ստացա ի 5 հունվարի եւ կարդա

եւ ես ալ հուսով եմ, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտի {գրած} գիրերս կստանաք, որոնց մեջն կհայտնվի իմ որպիսությ

իրով մեզի հասցէնուք: Ծանիր, Խազարոս եղբայր, {գրած} բանիդ շատ աղեկներն կան հոս եւ շատ աղեկն կառնում ե

ԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, {Գրած} գիրդ ընկալայ, եւ ինչ որ գրել էիր, կարդալով իմաց

ամանակ չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ {գրած} եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր չեմ, ժամա

ոռացած չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի գիր չենք {գրած}, այդ ժամանակը հարկադրել է:: 21. ՅԱՐՈՒ

որուստի, ինչպես մինչեւ այսօր իմ անհոգութենովը իմ {գրած} բաներից շատերը այս կամ այն կողմ ցրված կորած են,

որո ինչքան որ այժմ ձեռումս ունիմ այս տետրակիս մեջ {գրած}, ավանդում եմ ձեզ, հուսալով, որ ձեզ մոտ չէ կարո

ողջույն մատուցանելով, հայտնում եմ, որ այս գիրս {գրած} ժամանակս աստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ

շն եւս հետներս էր: Հույս ունիմ, որ սորանից առաջ {գրած} նամակներս ստացած լինիք, թեպետ ես շատ ժամանակ է ո

եյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանից, արդյոք իմ ստրախավոր {գրած} նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շ

ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10-ին {գրած} սիրո նամակը ստացա երեկի եւ կարդալով իմացա ձեր ողջ

: Մեր բոլոր ընտանյացը սիրո բարեւ, Կայանուշին {գրած} մի քանի տող գիրը կարդացի, շնորհակալ եմ, որ չի մ

ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, 38, 54, 76 Ձեր {գրած} երկու նամակը, առաջինն՝ տեղ հասանելուց հետո գրած

լինի։ Հայտնում եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին {գրած} սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի,

ՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29-ին {գրած} գիրդ ստացա, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես ստեպ

ԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, {Գրած} նամակներդ ստացել եմ, նույնպես եւ Ֆեոդր Միխ[այլով

ՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ, Քո {գրած} նամակներդ, երկուքը պ. Նազարյանցի վերա, երրորդը

րում եմ ներողություն " Թափառական Հրեայի " ճակատին {գրած} երկու տող բանիս համար, ես կամեի դորանով ցույց տա

ԵՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Հարազատ բարեկամ, Ձեր {գրած} ապահովյալ նամակը արձակած հուլիսի 15-ից, եթե չեմ

ի խորտակեմ դավաճան վիշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ {գրած} բաները, թե իմ եւ թե կոմս Էմմանուելի անունով " Հյ

, եթե մեք ընդդեմ հոգեւորականության ունինք մի բան {գրած}, թո՛ղ ինքը Սինոդոսը նկատել եւ գրել մեզ, մեք նոր

19 դեկտեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Սրբազանին {գրած} թղթին օրինակը, որ խնդրել եմ, ուղարկեցեք պ. Սալ

ԴԱՒԹԵԱՆ, Ահա ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսեսի ինձ {գրած} նամակը, որով խոստանում է լսել հարսնացուից մի կատ

ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ Մոսկվայից {գրած} նամակս ստացած լինիս մինչեւ այժմ, եւ խնդիրքս կատա

պ. Հայրապետյանցին հայտնել, որի հոկտեմբերի 9-ին {գրած} նամակին այսօր պատասխանելով, մասնավորապես հայտնեց

ԻՐԵԼԻ ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, {Գրած} ցավակցական նամակդ ստանալով փոքր չեղավ իմ մխիթարու

ԵՂԵՆ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպեիս ստացա քո մարտի 13-ի {գրած} գիրդ եւ կարդալով իմացա ձեր որպիսությունը, այս գի

նամակ ստացածդ մարդու չասես, ըստ որում այլոց չեմ {գրած}, կվիրավորվին. հույս ունիմ որ իմ դեպի քեզ այս բա

հազիվ կարողացա այս չափը գրել, քանզի կաթողիկոսին {գրած} թղթիս պատճենը օրինակեցի: Հույս ունիմ, որ ձե

ՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբերի 29-ին {գրած} նամակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց

կ երեկոյան մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվարի 12-ին {գրած} նամակդ հռչակավոր հանրագիտական բառարանի 5-րդ հատոր

պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց պատմության վերաբերյալ {գրած} հոդվածը: Ասենք, ավելի լավ հոդվածները՝ արդարացի

տեր]Բ. Սիրելի եղբայր, Քո այսօրվա թվով {գրած} տոմսակդ հանրագիտական բառարանի պատառիկի հետ միասին

ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին {գրած} նամակներդ: Ցավում եմ, որ տեսակցությունը չհաջողվ

հետո, ժամը 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին {գրած} նամակը: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց երեկ կոտ

եղբայր, Երեկ երեկոյան ստացա նույն երեկվա թվով {գրած} նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ երեք

րի պ. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս 15-ին իմ {գրած} նամակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն ստանա

արոս եղբայրս տեղեկացրել է ինձ քո դեկտեմբերի 17-ին {գրած} նամակի բովանդակության մասին: Վերջապես, դու տանն

ակը ծխախոտի հետ միասին. շնորհակալ եմ. Նախիջեւան {գրած} նամակներիդ համար նույնպես: Ես ինքս մտածում եմ մի

ղբայրական ողջունիվ hայտ առնեմ, որ հունվարի 11-ից {գրած} նամակդ ստացա երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. պատճառ

Այս խնդրի մեջ, որ այսօր այս թղթիս հետ փոշտ տվի, {գրած} եմ նույնպես, որ եղբորս Ղազարոսին՝ Սերոբեն ստացա

մ Գայանե, Թե որ անցյալ փոշտի եղբորս Ղազարոսին {գրած} գիրիս մեջ խոստացած չլինեի, թե դիմացի փոշտով քեզի

, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի նայի տեյի: Քո {գրած} գիրդ որդուդ Գաբրիելին գիրին մեջը, առի եւ ձեր ողջ

ր բոլոր խօսակցութիւնքը նորա հետ այն եղան, ինչ որ {գրած} է Յիշատակարանիս մէջ: Այս խօսակցութեան մին բանի վ

ցէ պարոն հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օրագրի մէջ իմ {գրած} բաների համար: Ես, ծանօթութիւն չունելով ո՛չ Պ.

Քնարի եւ առ հասարակ ազգային երգ անունով աշուղների {գրած} կամ ասած բաների վերայ, ընդհանրապէս, իսկ դոյն այ

միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառերով {գրած} էր՝ " ճշմարտութիւն"։ Այդ ուսումնարանի չլին

աւերակների մէջ դրօշակ, որի վերայ ոսկեղէն տառերով {գրած} է Ճշմարտութիւն, իսկ ճշմարտութիւնը էր ինքն Յիսուս

ենք տալիս նոյնպէս կարդալ Ղազար Փարպեցու նամակը՝ {գրած} Մամիկոնեանց տիրոջ Վահանին, որովհետեւ այդտեղից շա

անցը, Ղազար Փարպեցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ Վահանին {գրած} նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են եղած

բեմի վերայ: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ {գրած} նամակից, որ ես շատ սիրում եմ այդ ողբերգութիւնը,

ական խաղարկութիւնը կատարուեցաւ ոչ այնպէս, ինչպէս {գրած} էր հեղինակը, այլ թէատրոնական յայտարարութեան մէջ

____ Մի այլ նամակից, որ ստացել եմ Օշականից՝ {գրած} Դեկտեմբ. 27-ից " Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանին այցելո

Ս ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Բեռլինից, Ապրիլի 12-ից {գրած} նամակդ, որով Քրիստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց

նտեղի զրպարտութիւն՝ մեր Աստրախանեցի Հայերի վերայ {գրած}, նշմարում ենք հեղինակի կողմից՝ կարդալով հետեւեա

ում է Արարատը: Սորա տակ՝ մի դափնեայ պսակի մէջ, {գրած} են հետեւեալ տառերը՝ Ս. Գ. Ա. Խ.: Այս բոլորը

ոչ կատակաւ: Գիտենք, որ յանուն Բաբկէնի վերի {գրած} յիշատակութիւննիս, Մխիթարեան համախոհաց իրաւունք պ

նչեւ որ այս բաները եղած չէին, Հայոց ուսումնականի {գրած} պատմութիւնը նոյն բանը կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժ

է տալիս"։ Պարոնը մինչեւ այժմ երկու տող բան {գրած} մարդ չէ. համբերում էր... Վերջապէս " հատել

ն՝ քրէական ատենի ձեռք, որովհետեւ ստորագրութեամբ {գրած} են գաւառական ատենին, թէ չեն կարող եւ չպիտի ներգո

Աբրահամ Ավետմալն. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար {գրած} մին կտակ եւս ամ գրել տվել Տէր Մարտիրոս Դաւթին, ո

իւնեանի ձեռն, որ պարոնին քաթումն թալապ եւս ունիմ {գրած} եւ մնացեալ քաթէն բալանս 41531/2 փարդաւ քոյր ջուքա

յի եւ բան Շնորհալւոյն յԱրարչականին " զգեցաւ որդին {գրած} ՚ի վեց դարուն մարմին մեղաց"։ Ուսումն կրօնական պ

, յոյս, գլխից մինչեւ ցած ` Վերջումը մահ է {գրած}: Դժբաղդը այն միջոցին Ասաց հոգուն

9-ին ստացածիս պատասխանը: 2-ին նամակ ստացայ 1-ից {գրած}, եղբօրս եւ օրիորդ Մագդալինէի ստորագրութեամբ: Ստ

ցայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում են 13-ից {գրած} նամակներիս ստացուելը: 17-ին տեսութիւն եղբօրս,

սի 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից {գրած} եւ նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-

այ 21-ին: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից {գրած}, որով ուղարկեց ձուկ, բակսիմատ եւ փոշտի թուղթ եւ

] հետ: Բերբ[երեանի] նամակը տուի: Օգոստոսի 28-ից {գրած} նամակս եղբայրս չէ ստացել: Առաջիկայ տեսութիւնը նշ

օրուայ թուականով, որով յայտնում է. ա) թէ 17-ից {գրած} նամակս դեռ չէ ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս

ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից {գրած}: 15-ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս:

ն երկու նամակ ստացայ. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից {գրած}, բ) 15 -ից: 17-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ա

գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից {գրած} թէեւ, բայց փոստ ձգած 28-ին: 28-29 լաւ անցուցի գ

9-10 լաւ էր: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից {գրած} եւ այսօր փոստ տուած եւ պատասխանեցի ` վաղը տալու հ

17[երորդ] բաղնիսը: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {գրած} 16-ից, բայց փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18

հրամանը: Այս Վարդապետարանն էր, որի վերայ մեր {գրած} բազմիջեան քննութիւնը ընդհանուր հայոց վեհափառ կաթո

գտակար չէին ինքեան: Թող Հ. Սարգսի համար Աբբային {գրած} նամակները վկայէն... Թէեւ մարգարէ չենք,

ղովրդին հասկանալ մի գիտնական կամ կանոնաւոր կերպով {գրած} բան. սորա ապացոյցը տեսնում ենք մենք եւ կարող ենք

տող, չկայ մէկ խօսք, որ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը {գրած} լինէին առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է,

Հարգարժան պրոֆեսորը, որը նոր հայերեն լեզվով {գրած} իր բազմաթիվ աշխատությունների գիտական առաջաբաններո

նում ենք մեք բաւական երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով {գրած} ճառեր այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննո

ոմբոս կամ յայտնագործութիւն Ամերիկայի. ճառեր, որ {գրած} էին բաւական վերին եւ ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փո

վ պատկանում է վերացականութեան, որովհետեւ մի ոտքը {գրած} է լոկ գաղափարի վրայ, որ չէ ապրում այլեւս որպէս կ

ատ շունչ էին քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց ահա {գրած} էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Նա միայն մէկ խօսք ու

րադառնամ իմ հայրենիքս, բայց, աւա՜ղ, այդպէս չէր {գրած} իմ ճակատի վերայ: Եթէ կամիս իմ ընկերիս անունը իմա

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ {ԳՐԱԾ} ԹՈՒՂԹԸ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ Թարգմ

ցատրութիւնք Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ {ԳՐԱԾ} ԹՈՒՂԹԸ) ՀԱՅՈՑ ՍՊԱՐԱՊԵՏ ԵՒ ՄԱՐԶՊԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՑ Տ

սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ Մովսիսի {գրած} պատմութիւնից եւ ուրիշ մարգարէներից լսել այդ բաներ

աւորուելու համար. ամէն։ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ {ԳՐԱԾ} ԹՂԹԻ Բացատրութիւնքը) § 1. Այս Թուղթը,

է, մենք բնաւ չենք հասկանում։ § 22. Բնագրում {գրած} է Հրատ. պ. Էմինը ծանօթաբանում է. " Հրահատ կամ

ծո՛յլ լինել, չասենք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին {գրած} Թղթում, նորա ազգականի եւ իր բարեկամի եւ երեւելի

ետարանիչը մի քանի անուն ունի. գուցէ նոցանից մինը {գրած} էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ էլ գրած է եղե

մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ էլ {գրած} է եղել Փարպեցին, այնուամենայնիւ Յովհաննէս Աւետար

տիկ տպած Վարդան վարդապետի Պատմութեան, Մխիթարեանց {գրած}, յառաջաբանութեան մէջ (հին լեզուով) կարդացինք "

գործ դրվել։ Ներգործականի անցեալ ընդունելութիւն է {գրած}, իսկ կրաւորականինը՝ գրված. էլ սոցանից դուրս անցեա

լի Մաշտոց կաթողիկոսը Սմբատ թագաւորի եղբօր՝ Աբասին {գրած} հիանալի թղթում, դարձեալ որպէս բովանդակութիւն գործ

ալ իւրեան նոր-նոր գրեր, հին եւ ամենախրթին ոճերով {գրած}, սպիտակ թղթերի վերայ տպած, կէտադրութենով ու պատ

որպէս դատարկ եւ իստակ թղթերը, որոնց վերայ ոչինչ {գրած} կամ տպած չէին: Այս տեսակ պաքսիմատներ պատուիրել է

ծաթ հաւաքելու խորհրդով: - Իմ յայտարարութիւնը {գրած} է թղթի վերայ, - կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը: - Ի

գոռաց սատանան, - դու քո օրումդ քո խելքից մի բան {գրած} չես, ինչ որ ցոյց ես տուել քո անունով, այդ բոլոր

ախտարք ասես, որ նա չունենար․ ինչ մագաղաթի վերայ {գրած} կարմիր ու կապոյտ գրերով ուրբաթագիրք ասես, որ չու

, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի թուղթ, որի վերայ {գրած} է Մանթուխեանցը մի քանի ծանօթութիւնք Ալքիմիայի մաս

ւ, " Էֆիմերտէի " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ կա՞ն {գրած}, կամ թէ ի՞նչ տեղից ուսել ես, - հարցրեց Թիւթիւնճի

ան"։ Մէջ բերելով այս աղաւաղ հայկաբանութեամբ {գրած} նամակը, նամակը, որ գրուած էր Մխիթարեանց թշնամին

ը, մինչեւ այսօր առաջնորդուելով պապական աբեղաների {գրած} գրքերով, մի անմերձենալի վարագուրի տակ ծածկած լին

յիշատակի, այսինքն՝ թէ Մխիթարեանք տէր են իւրեանց {գրած} կամ տպած բանին մինչեւ այն ժամանակ, որ կային այդ

անութենից՝ իսկոյն հրաժարւում է իւր՝ Հայոց վերայ {գրած} պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ բան

մասին, մինչեւ բազմաց ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է {գրած} գիրն " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպ

ցած նպատակին։ Պաւլոս III Պապը իւր կոնդակովը, որ {գրած} էր 1540 թիւ դեկտեմբերի 27-ին հաստատեց կարգը միայն

այդ կոնդակը գործ դրուի, եւ կատարուի այն, ինչ որ {գրած} է նորա մէջ, այն ժամանակ Չինաստանի մէջ Քրիստոնէու

ել իսկական Վատիկանի դուռի վերայ հետեւեալ նամակը՝ {գրած} դէպի Սիկստոս V-ը։ " Հենրիկոս, Աստուծոյ ողոր

ց առաջինն էր, խելացի եւ խորագէտ կին, որի ճակատը {գրած} էր մեծ նշանակութիւն ունենալ Ֆրանսիայի պատմութեան

էջ, հրամայեց դահճի ձեռքով այրել Օգոստինոսի մասին {գրած} գիրը եւ սկսեց պաշտպան լինել Յիսուսեաններին։ Րիշի

գը իւրեան ամրացնելով այն դրօշակի տակ, որի վերայ {գրած} է ոսկեայ տառերով, թէ յաղթող է ճշմարտութիւնը ընդդ

կոպէկ արծաթ։ Ժողովրդական լեզուի մասին, որով {գրած} է այդ աշխատութիւնը, կարող ենք տալ այսպիսի կարծիք

լոր աշխատութենների մէջ. նորա " Նոր այբբենարանը " {գրած} է այնպիսի լեզուով, որով չէր խօսում ժողովուրդը։

ող են ասել, թէ պ. Պռօշեանցը հազիւ մի քանի տող է {գրած} սեփական ձեւ ու ոճով, կ՚արժէ՞ այդ քանի մի տողերի

, որ այսօր Ռուսիացի եւ Տաճկաստանցի հայերը միմիանց {գրած} աւելի շատ են հասկանում, քան թէ տասը տարի առաջ։

խողակի, հայ գրով թէեւ, այլ եւ այնպէս, տաճկերէն {գրած}: Մենք խօսում ենք " Ագապի " մակագրով ազգային վիպա

ին վիպասանութեան մասինկ: Խրթին տաճկաբանութեամբ է {գրած} եւ մեր փոքր ի շատէ տաճկագիտութիւնը տկար է այդ գիր

արատեան ոճով կ՚ասեն, թէ այդ " Աւետարանի կողքին է {գրած} "։ Ինչպէս հասկանանք Տիրանի տուած թըլիսմը,

ւզում ես դորանով քարոզել ինձ այլեւ աստուածը, որի {գրած} օրէնքները, մի ակնթարթում, ինչպէս Երեմիայի " Կաթ

ւնից: Բայց երբ դեռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի {գրած} մի պատուական նամակ առ Madama Christina Granduches

գրած երկու նամակը, առաջինն՝ տեղ հասանելուց հետո {գրածդ}, երկրորդը՝ այդ մեղադրության նամակդ, ստացա եւ շ

մատուցանելու ինձ, որ, յանձն առնելով կարդալ նորա {գրածը} " Մեղուի "մէջ եւ ցոյց տալով այդ գրուածքի թերութիւ

երանով հայհոյում էր այդ գործի հեղինակը: Եթէ նորա {գրածը} լինէր մի այնպիսի բան, որի օրինակը տեսուած լինէր

եւը: Յոյս ունինք, որ խաղաղ հոգով կը լսէ մեր {գրածը} Պ. Խուդաբաշեւը, ըստ որում, ինչպէս մի ժամանակ ա

ւմ են գործածուած. առաւել անհասկանալի կը լինի մեր {գրածը} եւ կը փառաւորուի մեր անունը, կ'ասեն՝ սա՛ երեւել

ում են այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց ազգը իւրեանց {գրածը} ընդունէ հալած իւղի տեղ, Ազգը ունի կարողութիւն ո՛

աշխատութեան մէջ գործ դրել եմ ամենայն ջանք, որ իմ {գրածը} պարզ լինի եւ հասկանալի եւ որքան կարելի է՝ մօտ ժո

ոչնչացուցանել։ Իմ խորհուրդը այն չէ եղել, որ իմ {գրածը} ուրիշին օրինակ դառնայ. ես միմիայն ցանկացել եմ,

գրութիւնը ժողովրդական է, այնուամենայնիւ հեղինակի {գրածը} աւելի բարձր է, աւելի գերազանց է, քան թէ այն լեզ

եւ ամրացաւ, հանդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից իւր {գրածը}, բռնեց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց եւ սկսե

ր կառավարիչ դեւի արտաքին կերպարանքը. պատճառ, իմ {գրածը} կարդացող ամուսնացած մարդերի երեք բաժինը արդէն ծան

մուտ ճանապարհներով գործ կատարել, եւ իմ ասածը կամ {գրածը} ունիմ զօրութիւն իմ ստորագրութեամբ կնքելու, որին

կարելի ամենեւին կարծել, թէ այդ անկիրթ Իգնատիոսի {գրածը} լինէր. երեւի թէ նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւա

մեր խօսքերը ուրիշ բանի համար չեն, եթէ ոչ ուրիշի {գրածը} դատել եւ պակասութիւնքը երեւան հանել, մինչդեռ մեն

ան անծանօթ բառեր ենք գործ դնում, կը հասկանայ մեր {գրածը}, եթէ հաւատարիմ մնանք նոր լեզուի ոգուն բաղդասութե

ով կապակցել։ Ժողովրդի պարտականութիւնն է հեղինակի {գրածը} ուշադրութեամբ կարդալ եւ չհասկացած բառի նշանակութի

ին։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ էր դոցա {գրածը} ՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ եւ բազմօրինակ լ

ջ, կապիկի նման աշխատ լինելով՝ նմանեցնել իւրեանց {գրածը} Եղիշէին կամ Խորենացիին, այդ մի այնպիսի խելագարու

պատասխան։ Թող որ մինչեւ հիմա իսկ այն հեղինակների {գրածը} ոչինչ արդիւնք չունին յառաջացուցած ազգի մէջ. այդպ

ար դատաւոր գտանել հասարակութեան մէջ, արդեօք նորա {գրածը} հասկանալի էր ժողովրդին, այն ձայները, ինչ որ նա

օսութենովը։ Այնպէս որ, եթէ գերապատիւ Նազարեանցի {գրածը} կարող էր լինել 10000 մարդի անհասկանալի, նրանցը թ

վ, շօշափելի էին նաեւ լոկ գիր կարդալ գիտնալով մեր {գրածը} կարդացողին։ Այս պատճառով ասում ենք՝ երթանք Իտալ

րագրության սորան եւ նորան նամակ գրող է, այլ յուր {գրածի} տակ կարող է ստորագրել համարձակ յուր անունը եւ այն

, բայց՝ շատ թոյլ դաստիարակուած, որովհետեւ նորա {գրածի} մէջ չէ երեւում մի հիմնաւոր դաստիարակութեան հետք:

ւ կամ այլն վեր առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն, վերն {գրածի} համեմատ, տասն եւ վեց սամ արասցեն, ութ սամն նոյն

էջ շրջեց թանաքամանը տետրակի վերայ, որով ապականեց {գրածի} մեծ մասը: Որքան տեղ մնացել էր մաքուր, նոյնքանը

իք քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս ` 10-ից {գրածին} պատասխան: Այսօր վերակացուի ձեռքով ուղարկեցի կոմե

ղո՞ւց պ. Այվազովսքին այսուհետեւ իւր գործերին կամ {գրածին} հաւատալու... - Անտարակոյս: - Ինչպէ՞ս թէ

ոյ, եւ այլն։ Ինչ է այս ոյասիրութեան խորհուրդը. {գրածին} աւելի վսեմութի՞ւն տալ, թէ՞ աւելի հասկանալի անել

որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ իմ {գրածիս} չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կարող է նո

ծ, ուրեմն ես ընդունում եմ իմ հաշվիս վրա։ Իհարկե {գրածիս} օրինակը քեզ կուտան, եւ դու կտեսնես, որ բնավ կող

եմ երբ կ՚երթայ: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից {գրածիս} պատասխանը: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Աոաջ[իկա

4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21-ից {գրածիս} դարձը: 25-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ: Առաջ[իկայ

ի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4-ից {գրածիս} պատասխանը: Յունիսի] 8-ին տեսութիւն եղբօրս հետ.

երեւէին հին լեզուով գրողների միջին, քան թէ նոցա {գրածիցը} ազգի անբաղդ զաւակները օգուտ ստանային։ Թէեւ ցաւել

իւր խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս վկայ. վերն {գրածն} չորք մին օրինակ համեմատ միմեանց գոլով, մի եւ նոյ

րեւում է, արդարացի պատճառները։ Առաջին՝ թէ նոցա {գրածները} ՝ հին եւ մեռեալ լեզուով, անմօտենալի էին Ազգին։

րելով Ագաթանգեղոսի եւ երկրորդ Փաւստոս Բիւզանդացու {գրածները} ։ Այս դասակարգութիւնը ուղիղ է, եթէ միայն վերաբեր

ր կարծեմ թէ այդ երկուքը եւս զղջացած լինին իւրեանց {գրածների} վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր եւ գիտնական հակառ

ւ Նալբանդեանցը զղջացած լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ {գրածների} վերայ, ինչպէս դու ասում ես, " հանդիպելով մի այդ

ութիւն... Պատուելի Այվազովսքին մեր մինչեւ այժմ {գրածների} համար եւս պատրաստւում է հերետիկոս անունով մեզ վեր

հաշուով յանձնելով: Երիտասարդը, ինչպէս վերեւում {գրածներիցս} պարզ երեւում է, ընկեր չէր, ուրեմն եւ ոչ բաժանոր

վ, որ ձեզ մոտ չէ կարող Սատուրնոսը մերձենալ եւ իմ {գրածներովը} յուր որկորը խճողել, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի

Քիշնեւ երթալու, հոն կուգա, արդխ դուք գիտեք: Աս {գրածներում} համար չըլլա թե խասեվեթ անիք, թե պեդերցիլ է կամ ի

որ երկու կամ երեք շառլաթյանի խոսքով կավերվի. այս {գրածներս} լավ միտք առնելով կարդա ու հետո քո խղճմտանքովդ քո

լ այս դրութեան մէջն են: Արգո՛յ բարեկամ, այս {գրածներս} կամ այսպիսի բաներ, անպակաս արէք Ձեր Յիշատակարանի

պատահեն: Իհարկե կարդացած կլինեք Մխիթարյանց մասին {գրածս}. նոյեմբ. տետրակի մեջ կկարդաք վերջը եւ կտեսնեք բ

, մասնավորապես հայտնեցի. այլ ոչ բոլորովին: Քեզ {գրածս} եւս բոլորը չէ, ավելի խայտառակ բաներ կան, որ միմ

երեն եւ եվրոպական լեզուներով գրքեր: Մինչ այժմ {գրածս} մոտ 15 տպագրական թերթ է in 8°, բայց հազիվ կազմի

ծանօթութեանցն, զորս առ նմա գտանեմք. երեւին եւ ի {գրածս} սորա հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: Գրիգոր Է.

նթացսն կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց յայտնի են մեզ {գրածք} ։ Վեցերորդն դար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնի

ղ են եղել: Դրա համար էլ հասարակությունը կհատուցի {գրական} գործերի այդ վարպետներին ըստ արժանվույն եւ նրանք,

յլն " արդեն գոյություն չունի եւ ասպարեզը մնացել է {գրական} գաճաճներին: Նամակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամ

Մովսեսին հաղորդել իմ շնորհավորանքը՝ նրա հարեւանի {գրական} ժողովածուն ընդհատվելու առթիվ: Լավ է, որ նրանք դ

մախեցիներ շատ են լինում: Չկա՞ն արդյոք մեր լեզվով {գրական} նորություններ, բացի պարբերականների համաճարակից:

լավ պարբերաթերթ, իսկ ամենից ավելի՝ քաղաքական եւ {գրական} օրաթերթ մեծ հաջողություն կունենար՝ չնայած մինչ ա

ճյուղերը չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ ժամանակ {գրական} ամեն մի ձեռնարկություն կթաղվի իսկական քաոսի ճահճո

փանոս Նազարյանցի հրատարակությամբ լույս տեսնող հայ {գրական} ամսագիր " Հյուսիսափայլ "-ի համար զբաղվել թարգմանո

սիսափայլ "-ի համար զբաղվել թարգմանություններով եւ {գրական} -գիտական հոդվածներ կազմելով: Դրա դրդապատճառը խ

51 68 58 - - - 3 43 2 24 - - - - - - 65 15 [ {ԳՐԱԿԱՆ]} Дела давно минувших дней Глагол времен, металла

ողորմած պարոն, մեր մայրաքաղաքի պատերի ներսում՝ {գրական} մի նոր նախաձեռնության մասին: Դա " Հյուսիսափայլ "

ւթյան համար հարկավոր կենդանի, համընդհանուր լեզվի {գրական} կենսական անհրաժեշտությունը, վերջապես, գեղեցիկ մ

իսափայլի " խմբագիրը, հրավիրելով համագործակցել իր {գրական} ձեռնարկությանը, ամսագրի նպատակը նշում է հետեւյալ

են եւ այդ բառի գաղափարը հասկացնելու համար մեր նոր {գրական} լեզուն բառ չունի կամ երկու երեք բառ է գործ դնում

ոլոր գաւառական բարբառներից ճանփաներ չբացուին դէպի {գրական} լեզուի կենդրոնը, սա ոչ միայն չէ կարող ծաղկել եւ

կը լինի չեղածի պէս, իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, {գրական} լեզուի կարօտ։ Թէեւ այս խնդիրների ընդհանուր մշակո

ինչ մտածենք այս երեւոյթների վրայ, բայց եւ այնպէս {գրական} թերութիւնը եւ հնարների աղքատութիւնք ենք համարում

վ մեր հեղինակի արած ծանօթաբանութեանը, մենք ոչինչ {գրական} բան չենք կարող ասել, որովհետեւ այդ երկու արարողո

քիչ են եւ գներն էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ {գրականագետ}, որպեսզի անհրաժեշտ գրքերը ձեռք բերե, կզրկվի իր

մ միայն որպէս զուգակշիռ պահող տարր ընդդէմ նեղսիրտ {գրականութեան}: " Բայց ", - շարունակում է Հայմը, որպէս թէ

իւնք, որ դուրս են գալիս զանազան տեղերում: Թեպէտ {գրականութեան} մէջ ոչինչ տեղ յիշատակութիւն չկայ այս մասին, բայց

խռովութեան առաջին դուքսը, օրագրութեան ոստիկանը, {գրականութեան} մեծ դեւը եւ ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչը

րներ բերել տալ դժոխքի փառքի համար: -Գանչեցէք {գրականութեան} դիւապետը (աւելի լաւ է ասել ` Այսապետը), որ կատ

ի թագաւորը: Զ Վէզիրը նրան տուեց կոտոշով, եւ {գրականութեան} դիւապետը յայտնուեցաւ: Սա չէ նմանում ուրիշ դեւերի

եւերին: Չնայելով, որ սատանան ներկայ էր այնտեղ, {գրականութեան} դիւապետը երգում էր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այ

- Ես մեղաւոր չեմ, եթէ դու, թէեւ պաշտօն ունէիր {գրականութեան} դեւապետի, քո տգիտութեամբը, ծուլութեամբը եւ եսակ

- Պարզ եւ կենդանի բարբառով, - կրկնեց ինքը ինքեան {գրականութեան} դեւը, միանգամայն քարացած, - պարզ եւ կենդանի բար

զգեղեցկախօսութիւն իմ, գեղեցկախօսութիւն զոստիկանի {գրականութեան}, որոյ ամենախոնարհ յայտնութեանց ունչս առնէ այժմ,

վ միեւնոյն բանը: Մինչդեռ սատանան կարդում էր {գրականութեան} դեւի դատարկ գլխին այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճ

այց երբ աւարտել էր իւր խօսքը, պատասխան չստանալով {գրականութեան} դեւից, աչքը ձգեց նորա վերայ եւ տեսաւ, որ գուճ ե

առաջին անգամ նկատում էր մի այսպիսի լրբութիւն իւր {գրականութեան} դեւի կողմից: - Ին՞չ ես շինում այդտեղ, - կրկ

խքի պատերը: Այս ձայնի վերայ վեր թռաւ նստած տեղից {գրականութեան} դեւը, եւ այս շփոթութեան մէջ շրջեց թանաքամանը տետ

մնասցէ այս արձան յիշատակի երախտապարտու... {Գրականութեան} դեւը չկարողացաւ յառաջ տանել իւր հռետորութիւնը, պ

նորին մռայլութեանը: ` Այս անցքի միջոցում, {գրականութեան} դիւապետը ժամանակ ունեցաւ մի ստորակէտի փոխանակ բու

անը եւ երբ Լուկուլլոսը հեռացած էր տէր սատանայից, {գրականութեան} դեւը նոր ի նորոյ սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս

արտաբերելու ժամանակ իմ գահը դղրդում է. դու ինքդ {գրականութեան} դեւ ես, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածում ես. նա, ո

ել առողջ, պարզ, խելացի... - կրկնեց քթի տակին {գրականութեան} դեւը. - մռայլութիւն Ձեր հետամուտ լինի հնար դիւակ

րովարտակ պատրաստել տայ։ Սատանան դարձաւ դէպի {գրականութեան} դեւը ասելով. - Տեսանում ես ինչպէս կատարում եմ քո

ով միայն գրել: Սատանան ոչինչ այլ բան չխօսեց {գրականութեան} դեւի հետ: Վէզիրը, որ հրովարտակ ապսպրելով վերադա

ւ որ սրբագրել էր մեծ աշխատութեամբ եւ զգուշութեամբ {գրականութեան} դիւապետը: Գնա՛ դժոխք յաւիտեան, Ցնծա՛,

ջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը աւանդւում են նոցա {գրականութեան} պատմութեան մէջ։ Բայց քերուելով անցանել այս խնդրի

իւն աչաց, տեսանեմք, զի աբեղայք էին որ հիմն եդին {գրականութեան} ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք

ական այգւոյն, աբեղայք էին որ պահպանողք գտան այդր {գրականութեան}, ուստի եւ մինչեւ այժմ աբեղայական տեսանի գրականու

չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել զհայոցս {գրականութեան}, որպէս պահանջեն կարգք եւ օրէնք, այլ միայն քաղել

յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ զկարողութիւն {գրականութեան} մերոյ, ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս

չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ եւ երեւին ի պատմութեան {գրականութեան} մերում անձինք, որք շատ կամ սակաւ կարկառեն մեզ զե

աքանչիւր զխորհուրդ բանիս: Քերեալ զպատմութեամբ {գրականութեան} մերոյ հարեւանցի ի սկզբանէ ծաղկման լեզուին մինչ ցա

կոչեաց հարեւանցի հայեցողութիւն մեր ի պատմութիւնն {գրականութեան}: Ահա գլխավորաբար ի սկզբանէ անտի, որ ինչ ցայս

ի ի հոգեպարար զուարճութեանց, զորս կարէր գտանել ի {գրականութեան} Ռուսաց եւ ի Հին հայկական դպրութեան: Առ այսոսիկ ա

առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ իսկ ընդ նորոգել {գրականութեանն} մերկացին զանսիրելութիւն իմաստութեան, որ որպէս այ

ո՛չ աւելորդ համարիմք քերել հարեւանցի զպատմութեամբ {գրականութեանս} մերոյ, առ ի լուսափայլ կացուցանել զսով հոգեղէն կե

բ հին հեղինակաց, այլ դադարեաց ի բանս զպատմութենէ {գրականութեանս} մերոյ, յառաջեսցուք անդրէն ի կարգ բանին, զոր կոչ

ինքնին խոստովան լինի, թէ օտարացեալ է ի սեպհական {գրականութենէ} եւ օտարին ապրի ժառանգութեամբ, նա զօրհանապազ ցուց

թիւն, այժմ Ձերումդ մեծ եւ ազատ հրամանի ունկն դնէ {գրականութիւն}, Դուք թագաւորէք ի վերայ բովանդակ գիւտից մարդկայի

Այդպիսեօք այս յարմարեալ կազմեցաւ արուեստակեալ մի {գրականութիւն} հռոմահայ, բայց ոչ բուն եւ հարազատ հայկական]: Եւ

Յովհան Երզնկացի ի մեկնութեան հին քերականութեան: {Գրականութիւն} լեզուիս, որչափ լոյս տան մեզ նշխարք մնացեալք առ հ

սակաւ ծանեան զլուսաւորութիւն եւ ողջունեցին զմերս {գրականութիւն} սակաւաւոր գրուածովք, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ո

նդիրս, զմթութիւնս վերաբերեալս առ լեզու մեր եւ առ {գրականութիւն}, այլ պատուելի հեղինակդ, զարմանամք թէ ուստի առեա

ռ զի Հայք առ հասարակ հակադրական հոգւով հայէին ընդ {գրականութիւն} իւրեանց, եւ մի՞թէ չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն գան

անութեան, ուստի եւ մինչեւ այժմ աբեղայական տեսանի {գրականութիւնդ} այդ՝ թէպէտ մնալ այդպէս ոչ կարէ, ըստ որում առ դո

որէք ի վերայ բովանդակ գիւտից մարդկային հանճարոյ: {Գրականութիւնն} ողջոյն ի ժամուս ոգեւորեալ գտանի անսուրբ ազդեցութե

փոսն Մովսէս։ Զկնի այսանակ աղետից անցելոց ընդ {գրականութիւնս} մեր ի սկիզբն չորրորդ դարու, անցանէ ի նախաթոռ մատ

ամբ եւ բուսաբանությամբ, որոնց կարիքը մեր հայրենի {գրականության} մեջ այնպես խիստ զգալի է: Առայժմ նա թող աշխատի իր

ն մենք առաջինը ընդհանուր գործածության մեջ մտցրինք {գրականության} մեջ: Ահա արդեն տասը տարի է անցել այն օրից, երբ

հարկավոր կլինեն համարյա այն բոլոր գրքերը, որ մեր {գրականության} մեջ երեւացել են մեր պատմության, գրականության պատ

մեր գրականության մեջ երեւացել են մեր պատմության, {գրականության} պատմության, եկեղեցական պատմության մասին եւ շատ ռ

մսագիրն է, որը Լազարյան ճեմարանի պարսկա-արաբական {գրականության} պրոֆեսոր, դոկտոր Նազարյանցը, բարձրագույն բարեհա

հայը Ռուսաստանում, որը նոր Եվրոպայի ժողովրդական {գրականության} կազմավորման ասպարեզում խորանալով պատմության դարավ

ությունը: 4. Բարոյա-գեղագիտական եւ գեղեցիկ {գրականությանը} վերաբերող հոդվածներ. այստեղ գեղեցիկ ձեւի մեջ կզե

Ձեզ հայտնի է պատմություններից, որ ամենայն ազգի {գրականությունը} սկսանում է երգերով, առածներով եւ տաղաչափությունն

ւցիչների եւ աշակերտների ձեռին չի լինի, նոր լեզվի {գրականությունը} ոչ մի առաջադիմություն չի ունենա: Կարելի է, թերե

սափում է ժողովուրդը եւ որոնք անանցանելի պատի նման {գրականությունը} բաժանում են ժողովրդից: Նոր լեզվի մի քանի ձեւ

ռած եւ արդեն հազարավոր տարիների փոշիներով ծածկված {գրականություններին}, որոնք եղած են աշխարհի երեսին կամ թե կան այժմուս

իր հատվածներ հին հայկական, ռուսական եւ եվրոպական {գրականություններից}: Այստեղ էլ կզետեղվեն ինչպես հին, այնպես էլ նոր

վ գիտէ թէ երբ կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ {գրակխօսները}: Իսկ մինչեւ այն ժամանակ, ստոյգ է, որ անդրանկակ

ր անցածի, մնացած աւանադութեանց հիման վրայ (տե՛ս {Գրան[ովսկու]} ճառը, կարդացած Մոսկուայի համալսարանում 1852, յ

տեղ անցածի խրատը հազիւ թէ կարող է արժէք ունենալ. {Գրանովս[կին]} խոստովանում է այս, բայց թոյլ տալով պատմական խոր

: Լավ չեմ հիշում, թե ով, բայց մեկը (կարծեմ {Գրանովսկին} ), ի նկատի ունենալով Եվրոպան, շատ հաջող համեմատ

ի եւ ժամանակի ազդեցութեան եւ զուգակշռւում է: {Գրանովսկին}, թէեւ խոստովանում է այս դրութիւնը, բայց ոչ դրակ

գաղափարների ետեւից ման մի գար: Օգոստ. 13: {Գրանովսկին} իր քննութեան մէջ Geschichte der Denk und Glaubens

գպաշտը այն Վերցընում մատեան Եւ այնտեղ ` կոյսին {Գրանցում} - լուսի՜ն: Է. ԴՈՒՐՍ ՉԵ՜Մ ՀԱՆԻ... Իմ պարտէզի

լի հարաւային դրութիւն ունին (Արարատը մօտաւորապէս {գրանցւում} է հիւս լայն. 40° տակ, իսկ Անագուական մօտաւորապէ

ղքը ձգում է իւր վզից գրաշարի վիզը։ Խեղճ ողորմելի {գրաշար}, քանի քանի հեղինակի եւ գրողների մեղքը յանձն ես ա

ու վարդապետութեան: - Տպագրութեան սխալանք են, {գրաշարը} շարադրել է այն բոլոր կտորները։ - Ոչ, պարոն

կի ձեռագիրը, որ կայ տպարանի մէջ, վկայում է, թէ {գրաշարը} եւ ոչ մի անգամ մի տառ փոխած է. ուստի տպագրութեան

ցու 4. 000 տարեկան շինելու մեղքը ձգում է իւր վզից {գրաշարի} վիզը։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, քանի քանի հեղինակի

հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի գրողները կամ էլ {գրաշարները}. բայց եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ նույնպես նմա

ւթիւններ կօշկակարների, մշակների, սայլապանների, {գրաշարների}, աղքատների եւ փախստականների ծայրագոյն իշխանութեա

ղինակների աշխատութիւնքը, գոնէ հայատիպ մամուլների {գրաշարութիւնը}: Մեր երկարատեւ լռութեան մասին այսքան միայն ա

ր է: - Ես մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութիւն. ես {գրապետ} եմ, ես չեմ այդ յիմարութիւնների հեղինակը, այլ որ

, ես չեմ այդ յիմարութիւնների հեղինակը, այլ որպէս {գրապետ} ես ընդունում եմ նորանց մատենադարանի մէջ եւ շարում

վեզիր Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ ժամանակով իմ {գրապետ} շինել այն վարդապետը, որ անցեալներումը պատուեցաւ

եւ ո՛չ մի հատ ծանր եւ ամուր մտածութիւն: Երբ {գրապետը} ամենայն ջանք գործ էր դնում արդարանալ տէր սատանայի

նան դժոխային բարկութեամբ. - ե՛կ մի րոպէ իմ մօտ: {Գրապետը} մօտեցաւ նորան ահ ու դողով: Սատանան բռնեց նորա ակ

յն ահագին հսկայի ծանրութեան տակ, տարաբաղդ դժոխքի {գրապետը} իսկոյն սեղմուեցաւ այն կոշտ մեկնութեան երեսների մէ

է, - ասաց սատանան նայելով բարկացած իւր պալատական {գրապետի} վերայ. - սա, մինչեւ անգամ տաքացրած եւս չէ, այլ

անց գրքերի մէջ. հերիք չէր այս, սատանան հրամայեց {գրապետին} մնալ այնտեղ 1111 տարի, որքան ժամանակ մնալու էր ա

հադէմ գլուխ տուեց սատանային. սա նորա ուսումնական {գրապետն} էր, որ յառաջ Նադիր Շահի մօտ երեւելի լեզուագէտի պ

ացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժարեսցի ի {գրասիրութենէ} եւ յուսումնասիրութենէ, եթէ հասկանայցէ զայնս առեա

ինելով, չեն զարթեցնում Ազգի հոգու մէջ եռանդ դէպի {գրասիրութին}, վասնորոյ եւ մնում են սորա եւ նորա տանը ընկած՝

դարման տանել իւր աղքատութեան: Եւ այսպէս, իբրեւ {գրաստ}, իբրեւ մեքենայ ծառայելով արտասուելի օտարութեան մ

աճում է եւ բազմանում է ամենայն ընտանի անասուն եւ {գրաստ}, ուր բուսանում է բամբակ, ցորեան, բրինձ, վարսա

Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, ուր ամենայն ընտանի {գրաստ} աճում է, ապրում է եւ բազմանում է, հետեւաբար նոց

Ծեր ու տղայ, երիտասարդ, կին, գոյք, կալուած ու {գրաստ} "։ Տեսաւ ամբոխը արեւմուտքում մի մրրիկ

նիքը, եթէ տեսանեն, որ շոգեշարժ կառքը, առանց մի {գրաստի} կամ թէ մարդու օգնութեան, որ մինչեւ այժմ ճանաչել

րպ եւ վերջին աստիճանի պատառոտուն հանդերձները, մի {գրաստի} վրայ այր եւ կին իրենց մի քանի երեխաներով միասին ն

րեմն ընդունիր իմ անկեղծ շնորհակալությունս, որպես {գրավական} մեր անքակտելի բարեկամությանը: Ուղարկում եմ Քռ

նունով " Հյուսիսափայլի " մեջ, կարող են հավատարիմ {գրավական} լինել ասած կամ խոստացած բաներիս: Խնդրեմ առանձին

ին եւ հասարակական քաղաքակրթության գործի զարգացման {գրավականին}, ըստ ամենայնի, ավելի քան արժանի է բոլոր մտածող

անից երեւում է, Թուղթը դուրս է եկած Ս. Էջմիածնի {գրատունից}, եւ ինքը պ. հրատարակողը ստացել է իր օրինակը հան

հետ, չէին կարող խոստանալ մի լաւ ապագայ հայկական {գրատպութեանը} ։ Նախախնամութեան կամքն էր, որ Հայոց գրատպութիւնը

նչեւ ո՛ր աստիճան աշխատում է նա ծաղկեցնել հայկական {գրատպութիւնը} Եւրոպայի խորհրդաւոր մայրաքաղաքներից մինի մէջ:

տօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ իւր խոստմունքը: Ազատ {գրատպութիւնը} մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմութիւն, եւ ամենայն

իզուիթներին: Թիւրքիայում մինչեւ այժմ ազատ էր {գրատպութիւնը}, բայց այժմ լսում ենք, որ ամենայն ազգից կարգուած

տեսանելի է Անգլիոյ մէջ: Ամէն մարդ գիտէ, որ {գրատպութիւնը} ազատ է այնտեղ, եւ կառավարութեան եւ օրէնքի կողմից

գրատպութեանը։ Նախախնամութեան կամքն էր, որ Հայոց {գրատպութիւնը} եւս աճէր ու հասակ առնուր Իտալիայի երկնքի տակ։ Եւ

ծ, մտնում է նաեւ ծխելս: Ի դեպ, Օվսյաննիկովի {գրացուցակի} մասին: Նոր շատ գրքեր եմ տեսնում, որոնք չկային 6

զտեսանել եւ զլսել զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի {գրաւ}, կամ զերաշխաւոր վասն այդչափ գումարաց: Զայս

ի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր {գրաւ} դնել եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ դնելով վա

րգելք են դրել կայքի վերայ, վասնորոյ չէ կարողացել {գրաւ} դնել, չէ կարողացել արծաթ առնուլ, ուրեմն եւ այն

մարդու համար: Այլ տեղ մարդիկ, վաղուց ահա հոգիքը {գրաւ} դրած սատանայի մօտ, մեռանելու ժամանակին իւրեանց ա

սէր անկալութեանց իբրեւ փոխարէն, դժոխաորդոց ձեռքը {գրաւ} ձգեցիք... Դո՛ւք էք, որ երեւելի եւ աներեւոյթ

ին։ Գործակատարը գնում է, մուշտակը եւ այլ բաները {գրաւ} դնելով, ճարում է 76 մանէթ արծաթ: Եւ սեւցնելով Բ

գործել ձեր բաժին ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ {գրաւ} դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի ես եւ իմ ազգի ի

իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ {գրաւ} դնելու կամ վաճառելու իրաւունքը"։ Մի այսպիսի գոր

եւ ընդունելութեան արժանի: Եւ վաճառելու կամ {գրաւ} դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել

ս նորա խօսքը: - Բայց դու պայման դրեցիր, որ {գրաւ} դնելու կամ վաճառելու իրաւունք չպիտի ունենանք:

ն թէ արել ես եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, {գրաւ} դնել, վաճառել, ընծայել, ի վերջոյ, դու նորա ան

ն եւ այլն, կառավարութեան սեպհականութի՞ւնն է, որ {գրաւ} է դնում: - Տարակոյս չկայ, դոքա պատկանելիք

ի եւս չունի եւ չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ {գրաւ} դնել զիմ անուամբ եւ ստացուածով գտեալ տներն եւ այլ

ք եւ որ յիշատակ մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց {գրաւ} դնելոյ յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տն

ական խարճովն, բայց չունիցի կարողութիւն վաճառել, {գրաւ} դնել եւ կամ շնորհել ումեք զտունն եւ կամ ՚ի տան սա

ց: Եւ ո՞ւմ արդեօք նա իւր սիրտը {Գրաւ} տուեց ասելով. " Ոչինչ չունեմ, բայց միայն ս

ի վերայով բարձրանալ մինչեւ փառքի կատարը: Հոգիքը {գրաւ} դրած սատանային ` անունները մտածում էին յանձնել աս

նթառամ. Ո՛չ ոք չասի, թէ սիրտ ունիմ՝ ` ինձ {գրաւած} իբրու գանձ. Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝

ց գէթ սրտով եւ հոգով։ Մի՞թէ իմ եւ Ձեր Հայութիւնը {գրաւական} չեն մեր մտերմութեան, ինչ եմ ասում ես, մեք պիտի

կան սպանութիւնք գործել, միթէ այս աւելի հաւատարիմ {գրաւական} չէ՞ ընկերութեան բարեկեցութեան: Եթէ սիրով ոգեւորո

մեր տխուր սրտի զգացմունքը, որպէս մի յաւիտենական {գրաւական} մեր բարեկամութեանը։ Քո քաղցր յիշատակը ապրելու է

ա՛ մատանին, որ ստացայ պարոն Շահումեանցից, իբրեւ {գրաւական}: Այս ասելով հանեց մատանին եւ տուեց կնոջը:

է, որի հետ այսօր նշանուեցար. նա տալիս է քեզ այս {գրաւական}, որ դու նորանն էիր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր

ատարութիւն եւ խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ նորա մահը {գրաւական} եւ ապահովութիւն եղաւ ամենայն կերպով մեր կեանքին ե

էր նորա մարմնաւոր եւ հոգեկան երջանկութեան ապահով {գրաւականը}, եւ որքա՛ն մեծ է այս պարտականութիւնը, որքա՛ն եր

ինքնուրոյնութիւնը եղել է եւ մեր ազգի ապահովութեան {գրաւականը}: Մեք միշտ ուրախութեամբ ենք յիշել, որ Հայոց ազգը

աղաղութիւնը հիմնուելով փոխադարձ հաւատի վրայ, որի {գրաւականը} եւ աղբիւրը էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջա

ամենայն արարածը, որ նա սնուցանում է, հաւատարիմ {գրաւականներ} էին նոր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ պիտ

է. եթէ Կումպանու սանաթ կամ սարթիփիկէթ չստանիցի, {գրաւականով} մուդաթի դիցեն, մինչեւ մին արժանաւոր եկամուտ բերո

տնավաստակ հեղինակին անվարձ, որպէս եւ ազգն ողջոյն {գրաւեալ} մաքուր խղճմտանօք առ ի նմանէ: Երանի թէ ողջոյն օրա

նը: Եւ միայն հում բերքերը չեն, որ կարող են {գրաւել} հայ վաճառականի գործունէութիւնը. այդ բերքերի մշակ

մ, այսինքն տներն եւ այլն, առանց վաճառել, առանց {գրաւել} եւ առանց գին դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւ

ի մեծութեամբ, իսկ հոգատարքը իւրեանց հարստութեամբ {գրաւել} էին դէպի իւրեանց կողմը եւ պղտորել էին միտքը ռամիկ

յոյսեր տալով իւր ապագայ յառաջադիմութենից, այնպէս {գրաւել} էր իւր դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը

ս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ եւս նա {գրաւել} էր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների սէրը դէպ

քաղաքներում սոցանից աւելի բան չկայ, որ կարողանար {գրաւել} մի եկաւոր կամ հարցախնդիր մարդու ուշադրութիւն: Առ

անց հոգու կարողութիւնքը եւ ամրանալով եւս առաւել, {գրաւել} յաղթութեան արմաւենին։ Մխիթարը իւր դիտաւորութիւնը

նուամենայնիւ, ստանալու էր մեծ օգուտ, մանաւանդ՝ {գրաւելով} բոլոր հարաւային Ռուսսիայի մէջ այդ ճրագի վաճառական

ւրեմն: Մեր խնդիրը... ինչ որ աւելի իրաւունք ունի {գրաւելու} մեր ուշադրութիւնը, ինչ որ մօտ է մեզ, որի հետ ան

ճեմարանը, ուր ամենայն ժրաջանութեամբ աշխատելով՝ {գրաւեց} բոլոր վարժապետների եւ կառավարիչների ուշադրութիւնը

ումը, թէպէտեւ դուռները բաց էին։ Այս բանը այնպէս {գրաւեց} բոլորի սիրտը, որ իսկոյն արձակեցին նորան բանդից ի

ութեան մասին: Վերջապէս ազգի աղէտալի վիճակը {գրաւեց} հայերի ընդհանուր ուշադրութիւնը եւ հարկադրեց նրանց

Քենելը բանդ դրուեցաւ, նորա բոլոր կայքը գրուեցան {գրաւեցան}, այն գումարը, որ բարեկամները նուիրում էին նորան

րեսի վերայ սերի պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը, {գրաւեցին} իմ ուշադրութիւնը․ կանաչ ու կապտագոյն - բաց կարմիր

Ընդհանրութիւնը կ'ապահովուի, քանզի զօրութիւնը կը {գրաւէ} իւր կողմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է նորան, քանզի,

որպէսզի, մի փոքր ծառայութիւն բարքի տալով ինքեան {գրաւէ} տեսողների համարումը: Եւ նա սխալուած չէր իւր հաշւ

արտադրող զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի ներս պիտի {գրաւէր} դուրսի հարստութիւնը, այնտեղ մի ընկերութեան անդամ

նտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկանալի լինէր նորան եւ {գրաւիչ} ։ Ուսումնական բաները հասարակ ժողովրդի համար չեն.

նակում էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից եւ {գրաւիչ} եւ դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, զգ

կանալի լինէր ընթերցողներին եւ միեւնոյն ժամանակը՝ {գրաւող} եւ դաստիարակող ընդհանրապէս։ Շատ օրինակներ ու

ւ զի նանիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գալ ի {գրաւոր} խօսակցութեան, ժամանակին թողեալ յաջողելոյ՝ եթէ ա

կ հրիտակս, եթէ ունիք ինչ քաղեալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի {գրաւոր} յիշատակարանաց, թերեւս նշխարելոց յեկեղեցւոջ Կալկ

իք յաւիտենական խայտառակութեան: Բազում են այժմ {գրաւոր} տեղեկութիւնք հասեալք առ իս ի մասին հրիտակացս, յո

ամանակ յարատեւել է այդ դպրոցը, չկայ այդ մասին մի {գրաւոր} յիշատակարան. միայն այսքան յայտնի է, որ աշակերտն

որ զարմանք. պատճառ, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ {գրաւոր} վաստակը Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով, դորան

կ կը պախարակուին, պատասխան տային ամեն իրենց եղած {գրաւոր} բամբասանքներին, ո՛չ որպէս վիճաբանասէր կամ խռովայ

ը չէ ընկել " Հիւսիսափայլի " մէջ, եւ թէ ինչո՛ւ մի {գրաւոր} տեղեկութիւն չեմ տուել նորան չտպուելու պատճառի մաս

մս պիտոյ էր ազգի թուովը միայն շատանալ, որ հեշտ, {գրաւոր} ճանապարհով միայն կարելի է հոգալ: Տարակոյս չկ

ան խնդիրը: Այս բաների մասին, որպէս պատմական {գրաւոր} յիշատակարան, մեք միմիայն Ընդհանրական գիրքը ունին

թեան եւ կառավարութեան հակառակ: Եւ այս, յայտնի, {գրաւոր}, եւ օր ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը թռան դէպի Սի

գտնւում են ներկայումս: Թէպէտեւ այդ բաների մասին {գրաւոր} կարելի է խօսք ու զրոյց բանալ տէրութեան դեսպանութե

յց ի՛նչ հարկաւոր են մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ {գրաւոր}, պարզ եւ բացայայտ յիշատակարան կայ այդ մասին։

խարհական պատմութեան պատկանաւոր մարդ, որ իւր ազգի {գրաւոր} յիշատակարանքը դուրս է փորել հնութեան աւերակների տ

ւն մինչեւ ի վախճան երեքտասաներորդ դարու: [Ի սոցա {գրաւոր} վաստակաց զարդիս հասանեն ի ձեռս մեր Աստուածաշունչ

քեպիսկոպոսի վերաքննութեանը։ Սուրբ Ֆակուլտէտը իւր {գրաւոր} դատողութեան մէջ յայտնեց, թէ այդ " Կարգը սեպհական

տմունք էին տալիս ինքեանց, իսկ ուրիշից առնում էին {գրաւոր} ստորագրութիւն։ Ամենայն այս տեսակ գրագրութիւնը ար

ունինք. մանաւանդ մենք չենք կարդացել այդ մասին մի {գրաւոր} յիշատակարան: Ինչ որ վարպետիցս լսել էի, այն, վե

ւրի քամակում եւ իւր հսկայական գիտութեան ապացոյցքը {գրաւորական} կերպով բերած դրած չէ հանդիսի մէջ, որ հասարակութի

ծներից, ահա այն հայը ամենայն արդարացի իրաւունքով {գրաւում} է մեր ուշադրութիւնը եւ նորան դարձեալ, առանց եւ վ

կրորդ ` օգնելով այդ տետրակների հեղինակներին, մեք {գրաւում} ենք մեր կողմը այն իրաւունքը, որով այդ տետրակների

овa եւ այլն, եւ այլն։ 27. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ {ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ} ԿՈՄԻՏԷԻՆ Прошение М. Налбандяна цензурному комит

в доме г. Рудаковa. Միքայել Նալբանդյանի դիմումը {գրաքննչական} կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ

ի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ {ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ} ԿՈՄԻՏԷԻՆ՝ Մոսկվա, 19 հունիսի, 1856 թ Պա

, պ. Ռուդակովի տանը: 28. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ {ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ} ԿՈՄԻՏԷԻՆ Прошение М. Налбандяна цензурному комит

Михаил Налбандянц Միքայել Նալբանդյանի դիմումը {գրաքննչական} կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ

նի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ {ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ} ԿՈՄԻՏԷԻՆ Սրան կից պատիվ ունեմ երկրորդ անգամ կո

ւմ իմ կատարած զգալի ուղղումները չեն համապատասխանի {գրաքննչական} կանոններին, որ չեմ սպասում, ըստ կատարված ուղղու

, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն ետ ստացա {գրաքննչության} սույն սեպտեմբերի 19-ի N: 704 գրության հետ:

, Թեւապարէ սաւառնեալ: Դարձեալ ժպտի եւ {գրգայ}: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ Վշտանայր ինչ

Նմա՝ ի թեւ իւր սրբեալ Զցօղ յաչացն, եւ {գրգայր}, Եւ զնովաւ սաւառնեալ, Եւ ի բարբառ Եդ

թէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ, լիցի՛ ի բարբառ {գրգարանին}, հայկաբա՞ն իցէ, կամ որ չափաւն՝ քերթո՞ղ. " Եւ

հոտ անուշից, Եւ ամոլք գտան արտաքս Ըստ {գրգարանն} հեշտալից, Յաշխարհ փշոց, ուր Եւայ Ցարդ

սիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն զգում եմ լերդի {գրգռականութիւնից}: 26-ին տկարութիւնս շարունակւում է: Տեսութիւն ե

ն։ Եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան միաբանութեամբ Տիւզեանց {գրգռեաց} զՊատրիարգն Հայոց վրէժխնդիր լինել այնմ եւ խնդրել զ

եղինակի վերայ, պարզամիտների միտքը եւ ատելութիւնը {գրգռել} նորա ընդդէմ: Այս բոլորը սարսափանքով տեսաւ Ստիւար

ընդդէմ կաթողիկոսին, իր ծանծաղամտութեամբ կամենալով {գրգռել} Մաշտոցի վրէժխնդրութիւնը, յիշեցնում էր նորան կաթող

պրում մենք. եւ մեծ պարտականութիւն կայ մեր վրայ, {գրգռել} այդ թոքերի գործունէութիւնը առողջ օդ ներս շնչելով

ազի՛ւ կարանում են գիտել, բայց, նախանձ ձգող դեւի {գրգռելով}, միմենաց մօտ նստած, ուրիշներին լսելի կերպով յիմ

բայրս 'ի վերայ եղբօր, այլ առաւելս զայրացուցեալ, {գրգռելով} զկամացն իւրեանց նովաւ կատարեցին զհաճոյս։ Եւ ս

առաւել ենթարկւում է ջերմութեան ազդեցութեանը, որ {գրգռելով} կաշին, պատճառ է տալիս արիւնի աւելորդ հաւաքուելու

նութիւն խնդրելու։ Նա, Փարիզի մէջ ժողովուրդը {գրգռելով}, Հուգենօտների ընդդէմ շատ անգամ կերպարանափոխ եղաւ

վերայ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ նոցա սիրտը {գրգռելու} համար միշտ նախատում էր նախկին վերակացուին, հոգատ

երը ցեխով. գրգռում են նոցա մէջ գործունէութիւն եւ {գրգռելուց} յետոյ չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ

եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա նման ուղեղ {գրգռող} բաներ, սառնասիրտ է մնում դէպի գործի գլխաւոր արժա

լոր թշուառութեան պատճառները: Սոքա էին կարդինալին {գրգռողները} դէպի այն ազգակործան գործերը: Եթէ հանգուցեալ պապը

յսօր թէեւ վերահաս տկարութիւնս թոյլ է, բայց լերդս {գրգռուած} է, ըստ որում ցաւում է: 19-ին այսօր առողջութիւն

ինքնուրոյնութիւնը, երբ Յունաց Կոստանդին կայսրը, {գրգռուելով} իւր՝ Հայոց մէջ գտանուած զօրքերից, պահանջեց, որ

Կայէնին՝ եղբայրասպան անելով։ Եսա՛ւը, նախանձի՛ց {գրգռուելով} Յակոբի վրայ, սորա մահն էր մտածում։ Նախանձի՛ ձե

Ինչ ժամանակ Գիզ Դուքսը, Յիսուսեանների ձեռքով {գրգռուելով} Հենրիկոս III-ի ընդդէմ, որ պաշտպան էր Հուգենօտների

տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 22-ին լերդս {գրգռուեցաւ} դարձեալ երեկոյեան: 23-ին շարունակւում է. վատ գի

ռաջին տհաճութիւնքը բացուեցան եւս առաւել գործավարի {գրգռութեամբ}: Ամենեքեան իւրեանց վերջին ճիգն գործ դրեցին ճանապ

ւորութիւնքը, զարթուցանում է ընթերցողների հոգին, {գրգռում} է եւ ջերմացնում է նոցա սիրտը դէպի այդ գործի ընդու

ն եւ զօշոտած ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով. {գրգռում} են նոցա մէջ գործունէութիւն եւ գրգռելուց յետոյ չեն

եւ այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան լինի: Սաստիկ {գրգռում} է այդ բանը մեր հարցասիրութիւնը, մանաւանդ երբ տես

si cum acotas morphi 1/2 gran, որպեսզի նյարդերիս {գրգռումը} հանգստացնեմ եւ դրանով զինաթափ անեմ ինձ մշտապես տհ

ցութեան կենդրոն։ Տասն եւ վեց) հռչակաւորքը, որ {գրգռւում} էին եւ կառավարւում էին Յիսուսեանների խորհրդով, ա

ք, որ ինքը տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն թող {գրե}, թե ես ֆիլանս ֆիլան մարդու ոտքը կատարյալ կառողջա

ք ծանոթություն տվեցինք Ցենզուրական Կոմիտետին, որ {գրե} յուր պատասխանի մեջ, բացի յուր արդարացուցիչ փաստե

Հյուսիսափայլի " մեջ, դոցա մասին երկու խոսքով ինձ {գրե}, այնուհետեւ տերս գիտե: Փոշտի ժամանակն անցնու

ում ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամակ {գրե} եւ ասա, որ չծուլանա գրել: Ես դեռ հույս ունեմ նր

., առաջ., գլ. Ե, հ. 1)։ Որ միեւնո՛յն է, {գրե՛թէ} բառ առ բառ, Փարպեցու Թղթի բնագրում մէջբերուածի հ

որովհետեւ տեղեկութիւնքդ մթին, ծածկեալ ընդ փոշւով {գրեա} ՛ թէ կէսդարեան ժամանակի չեն բաւական առ ի գտանել զհ

եղեցին հայոց ի " Չինի-բազար " ասացեալ փողոցի, որ {գրեա} ՛ թէ առաջինն է ի Կալկաթա, ո՛չ ըստ գեղեցկութեան,

անել զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ ստացեալ էք զգիր իմ, {գրեալ} ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ գրէք. եւ ես

նել զայն ամենայն, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս {գրեալ} էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ զա

եօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր {գրեալ}, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութի

է Ուստայեանն...... եւ թէ Նալպանտեան դպիր չէ {գրեալ} առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի սմին ք

ր յայնոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմիածին, իբրու թէ ես {գրեալ} իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ նամակագի

առութեան, չէին իսկ եւ ըստ իմոյ մականուան, գոլով {գրեալ} Ուստայեանց, յորժամ ես ինքն եմ Նալբանդեանց, ըստ

՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա {գրեալ} զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ զգրագր

նա ցուցանէ, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես {գրեալ} իցեմ նմա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամ

ն վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել, չեմ ես բնաւ {գրեալ} առ տիրացու Սարգիսն, քանզի չունէի ընդ նմա զգրագրո

յանուն Նորին Գերամբարձ Սրբազան Քահանայապետութեան {գրեալ} որպէս թէ ի նորին գերազանցութենէ աղայ Խաչատրոյ Լազ

գերազանցութեան զստացմանէ այնորիկ նամակի ի պատճառս {գրեալ} լինելոյն այնմիկ ի Ձերոյին Սրբութեան ձերով անձնակա

թիւն, զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ ազգն, թիւր մտօք {գրեալ} էին առ նորին վեհափառութիւնն, առաքելով զպատճէն գր

ինքնին կոչեալ է առ ինքն զասացեալ անձինս եւ ինքնին {գրեալ} զգիրն մատուցեալ է առ ի ստորագրել ուր զառաջինն Խալ

եւ Այվազովսքին յառաքելն զպատճէն թղթոյս առ Սինօդն {գրեալ} է թէ գիտութեամբ հասարակութեան եւ համակամ ցանկութե

բ եւ կնքով դիպլոմատիկական դիւանատան իւրոյ, այլեւ {գրեալ} առ մինիստրն արտաքին գործոց ի Ս. Պետերբուրգ, որպ

ապետին առ զպայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու, արդէն {գրեալ} ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ, պաշտօնական գրութեամ

երորդ թուականէ ասացեալ նոյեմբերի, համարաւ 1303, {գրեալ} առ պ. նախարարն արտաքին գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ

առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն: Ոչինչ է իմ {գրեալ} ՚ի Թիֆլիսէ առ պ. Նազարեանցն. մի նամակ միայն յէջ

ում ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ {գրեալ}, զինչ բովանդակութիւն նամակին, կամ զոր յարաբերու

րապետին առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու, արդէն {գրեալ} ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ պաշտօնական գրութեամբ:

ամբ յառաջներորդէ ասացեալ նոյեմբերի համարաւ 1303, {գրեալ} առ պ. նախարարն արտաքին գործոց, ի Պետերբուրգ, խ

ամակատունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ {գրեալ} զքանի մի նամականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւ

բռնադատին եղջերուաքաղօք մխիթարել: Ոչինչ է իմ {գրեալ} ի Թիֆլիզէ առ պ. Նազարեանցն, մի նամակ միայն յէջմ

ում ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ {գրեալ} եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ ամենայն թողում

րութեան պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու առ ինքն, {գրեալ} պ. դեսպանին Ռուսսիոյ, որ ՚ի Լոնդոն, զբովանդակո

ի վերոյ յիշելոյ, յորում ամենայն մանրամասնութեամբ {գրեալ} կան հանգամանք, թերեւս ոչինչ անծանօթք Ձեզ, սակայ

Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն: ՚Ի փոխանակագիրսն զանուն իմ {գրեալ} այսպէս " Michel Nalbandoff"։ ՚Ի միասին ընդ փ

ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն յատկութեամբ ի ներքոյ {գրեալ} տեսանի, այսինքն առաջինն այս է, զի մերձ Հայոց եկ

մ այլ շինուածք որքան եւ ներկայ ունիմ, որպէս վերն {գրեալ} կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ

երիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն իմ համեմատ իմ ներքոյ {գրեալ} Բ հատորեալ պատուիրանին։ Բ ՀԱՏՈՐ. Եր

ներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համեմատ իմ ի ներքոյ {գրեալ} պատուիրանին: Արդ դարձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ Ս

, Մայիսի 30. չորք դանայ ի մին օրինակ կտակ ունիմ {գրեալ}, յորոց եւ մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ ա

մենայն անցիցն։ Ես ահա առ այս զերկուս թուղթս {գրեալ} ի մի յօրինակ է ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի,

9-ում: Որ եմ ամենախոնարհ եւ յայտնել (ձեռնա {գրեալ} ) ծառայ Եղիա Յակոբեան Վկայեմ որ ձեռնագր

եռնադրեալ՝ Յարութիւն Զաքարայ Նոյնպէս ձեռնա {գրեալ} ՝ Ամիրջան Ոսկան Ի Բասրայ թիւն փրկչին 1

եան, եւ ի կեանս մեր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, {գրեալ} եւ տպեալ եմք արդեն։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի գ

եզ յանիծից օրինացն, եղեալ վասն մեր անէծք). զի {գրեալ} է, թէ անիծեալ ամենայն, որ կախեալ կայցէ զփայտէ "

մինը այսպէս է ծանօթաբանում. " Յերկոսին յօրինակսն {գրեալ} տեսանի 'ի գէթ"։ Ինչպէս ընթերցողը տեսնում է, մե

" (Ելք., գլ. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր {գրեալ} է. ես ասացի թէ աստուածք իցէք " (Յովհ., գլ. Ժ

ի տէր խնդալ։ Զգիր վերապատուելութեանց ձերոց, {գրեալ} 'ի Հռովմայ յ9-էն դեկտեմբերի 1815, ընկալայ 'ի 16

յր նորա Մաթոս աղայն- 'ի Վահանի- ասէ- որպէս լսեմ, {գրեալ} է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ

ցուսցէ զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ {գրեալ} էիք վասն Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիսս

ընդ նմին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ {գրեալ} յառաջին վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակացս առ Սահակ խ

ուանեալն Սքանչելի՝ մտանէ ի դար ընտիր հեղինակաց, {գրեալ} մեզ զվարս եւ զկեանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ ս

գտաւ անձամբ անձին ականատես վկայ: Զայս պատմութիւն {գրեալ} է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են սորա եւ այլ ճառք

սն ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր գրեաց, {գրեալ} էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի ժողովրդեան. եւ մ

, միթէ յաղագս ստանալոյ զփառս հայագէտ առն միայն, {գրեալ} է հին հայախօսութեամբ, անհասկանալի առնելով զբանն

եղիցի մեզ յիւր փոքրիկ տետրակս եւ " Հաւատապատում " {գրեալս} իբր նոր հայախօսութեամբ, այլ այդոքիկ տետրակք, ըս

նալ նկրտի Շապհոյ Պարսից արքայի, եւ այրէ զամենայն {գրեանն} յունական տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ուսանել

իւնս Հին Կտակարանի յասորւոց ի հայ, վասն զի զյոյն {գրեանն} այրեալ էր Մերուժանայ, եւ պարսիկ վերակացուք թոյլ

ր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան եւ ի տպեալ {գրեանս} յիշատակեսցէն: Ուստի եւ արդէն իսկ ահա խոստան

ընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ, սապէս եւ զայլ {գրեանս} ՝ շնորհել ազգին ի լեզու [բուն Հելլենական ըստ ժամա

մատենագրելով՝ զաստուածաբանական եւ զպատմաբանական {գրեանս}: Հոգին բանաստեղծական թափառեալ անպատսպար ի վերջոյ

այր, երեւեցան հոյակապ հայերենագէտք, որք բաւական {գրեանս} ըստ այլ եւ այլ առարկայից թարգմանեցին ի լեզու հայ

րասիրութեամբ. նոքին հայացուցին քանի մի հատակոտոր {գրեանս} զեւրոպէական լիւնն (l) ի ղադ թարգմանեալ եւ զֆ (

ոջ, այն է ի սկզբան ճառիս, ունի տպագրեալ քանի մի {գրեանս} վերաբերեալս ի կրօնականն հանդէս, որոյ գիտութիւն Հ

բ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին եւ զայլ {գրեանց}, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տ

ոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի {գրեանց}, զորս թէեւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ կորուսեալ եմ

ւցեալ զշինութիւն տառիցն ի թիւս զանազան եկեղեցական {գրեանց} տպագրեն նաեւ զառաջինն առ Հայս զԱստուածաշունչ մատե

ղած լինի, որովհետեւ մինչեւ այսօր եւս կան մի քանի {գրեանք}, որ բաւական մաքուր դուրս են եկած այդ տպարանից,

ւած է] 13-ին: 7-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], {գրեանք} եւ անպիտան թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսի

[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] {գրեանք}: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով

իսի ծառայական արհեստով, նա պարապում է եւ զանազան {գրեանք} կարդալով: Նա միշտ համարել է իւրեան, եւ այժմ եւս

ւսումնարաններ շինելով եւ Եւրոպական նոր լեզուներից {գրեանք} թարգմանելով, վեր բարձրցանել այնքան խոր տգիտութեա

պապական պղտոր հայեցուածքով։ Մխիթարը մի քանի {գրեանք} տպելով կամ թարգմանելով աշխատում է շահել Հայոց ազգ

ի չէ մեզ նայել մի այդպիսի ընկերութեան վերայ։ {Գրեանք} գրուել են եւ տպուել են Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ

'ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրեալ {գրեանք} նոցա լի են մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ".

զուս չգիտ էին, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞ {գրեանք} գտանին ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա

աւոր եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ այն {գրեանքը}, որ տպուեցան եւ որ տպւում են ժողովրդական ընտիր լ

8) Այբբենարան հայկական լեզուի: Այս բոլոր {գրեանքը}, որոնցից շատերը դուրս եկած են, եւ միայն երկուքը

ակութեան պակասութիւնը: Եթէ նա կարդացած լինէր այն {գրեանքը}, ինչ որ ես կարդում եմ, այն ժամանակ, մազերը գլխ

հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթէ դու չլինէիր, եթէ քո {գրեանքը} ինձ ժառանգութիւն չմնային, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է

տից, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի վերայ իւր {գրեանքը} եւ ամենահարկաւոր բաները, ինքը միմիայն ճանապարհ ը

յ սանդուղս մի՛ վաճառեսցեն, այլ զամենայն հարկաւոր {գրեանքն} իմ կրկին ի նոյն սանդղօջն փակեալ պահեսցեն վասն ապա

լիս, առաքեմ ընդ այսմ իսկական գիրն դիրեկտօրին զոր {գրեաց} նորին գերամբարձ քահանայապետութեան, յաղագս ընդուն

գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի {գրեաց}, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ինքն յետ վեց աւու

Ի նորումս ի քաղաքիս աստիճանաւոր Խալիբովն հրաման {գրեաց} Հոգեւոր կառավարութեան քաղաքիս օծանել զպատկերս նու

բ մեծամեծաց, միաբանիլ ընդ նոսա. եւ վասն այսորիկ {գրեաց} 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս զի յանձն առցեն. եւ թէ

ահու։ Այլ այս յետին դիպուած, որ եղեւ ընդ Հայս, {գրեաց} երկրորդ Ստեփանոս աբբա Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս ա

թէ առաքելական է գործք մեր, որպէս եւ Հ. Մատաթիա {գրեաց} յորդորանս 'ի Հռովմայ։ Սոյնպէս եւ Հ. Ղուկաս Ինճի

տուածային կատակերգութիւն (Божественная комедия) {գրեաց} ո՛չ ի լեզու լատին, այլ ի հասարակաց հասկանալի իտա

ստ խնդրոյ Անանիայի՝ եպիսկոպոսի Վաղարշապատեցւոյ, {գրեաց} զճառ վասն տումարի, եւ զգիրս վասն քրիստոնէական հա

րականութեան, եւ աստղաբաշխական գիտութեամբ, զորմէ {գրեաց} ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփ

ցանել վասն ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր {գրեաց}, գրեալ էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի ժողովրդեա

- Կ. Ռուլյեն - օդընտելացման առաջին հիմքը դրեց, {գրեթե} առանց որեւէ օգնության, աղքատիկ միջոցներով հրատար

, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նրան - խոսքով {գրեթե} անկարելի է արտահայտել, որովհետեւ բարեպաշտ իդեալի

ն, սպասում ենք միայն ձեր գալստյան: Անցյալ անգամ {գրեթե} մի ամբողջ ժամ սպասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ

իս է խմացնում տկարներին. ուրեմն մինչեւ սեպտեմբեր {գրեթե} ես կմնամ այնտեղ, ինչ կըլլա եղեր։ Ինձանից շատ նա

եք: Ինձ համար թե որ երկարելու լինի, միեւնույն է {գրեթե}: Գրում ես, թե անպատճառ միտք ունիս գալու ինձ

առաջինն Խալիբեանք կամակար ստորագրեալ, զմնացեալսն {գրեթէ} բռնադատեալ են ի ստորագրել է որ ողոքելով եւ է սպառ

եցան մի քանի գործարանք, գործաւորներին հանդիպեցաւ {գրեթէ} նոյն ճակատագիրը, ինչ որ Լոնդոնում. ամենայն տեղ

ւրաւոր երանիներ լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. նոյնը {գրեթէ} եւ Ֆրանսիոյ վերաբերութեամբ: Բայց հարկաւոր է իման

թիւնքը, ձեռագործութիւնքը, մեքենաները, որ այսօր {գրեթէ} դարձել են նորա բնաւորութեան յատկութիւնքը, ամենեւ

Խօսակիցը զարմանում էր սորա բթամտութեան վերայ, եւ {գրեթէ} ատելութեան աչքով նայում էր դէպ ուղիղ նորա աչքերի

թ են թափում զանազան տէրութեանց գանձարանների մէջ, {գրեթէ} ազդեցութիւն չունին դրամական խնդրի վերայ: Եւ հասա

ջ, Լոնդոնի եւ այլ գաւառական քաղաքներում բնակիչքը {գրեթէ} հարիւրին տասն եւ հինգ շատանում են ամենայն տարի:

միայն Լոնդոնի մէջ տասն տարու միջոցում յաւելացել է {գրեթէ} հինգ հարիւր հազար հոգի: 1851 թուականում Լոնդոնը

. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր պարարտ հողը բուսուցանում է {գրեթէ} ինքնըստինքեան, քանզի երկրագործական գիտութիւնքը դ

ովորութիւն է այս, բայց այն աստիճանի կամակոր, որ {գրեթէ} դառնում է այսօր մի ազգային աւանդութիւն: Եթէ քննո

սափելի վիհի խորութիւնը, որ բացւում է մեր առջեւ: {Գրեթէ} ազգովին սովորութիւն առնել ապրանք գնել Եւրոպայից,

դպէս հրապուրում են եւ իւրեանց են քարշում հետզհետէ {գրեթէ} բոլոր Հայոց ազգը, որի համար դարձել են նոքա կատար

ան իւրեանց հայրենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր {գրեթէ} ամայի եւ խոպան է, այն օրից կը կենդանանայ եւ Հայո

պատճառել, բայց Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ եղանակները {գրեթէ} մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասիականը, եթէ աւելի

հրատարակեց Լեհաստանի ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը, {գրեթէ} բառ առ բառ: Եւ մի՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից

ած շահերից: Այդ ազգութիւնը իւր կառավարութեան հետ {գրեթէ} նոյն յարաբերութեան մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ

րի ծանրութիւնը, որոնք, ասիական դանդաղկոտութեամբ {գրեթէ} կաթուածահար, շատանում էին իւրեանց շնչական բարեկե

գալ թատրոնաբեմի վերայ, քանի որ այնտեղ ոտք կոխողը {գրեթէ} հասարակաց անարգութեան պիտի հանդիպի: Եւ միթէ պակա

ք նոցայ վերայ, մոռանալով մի քանի թերութիւնք, որ {գրեթէ} անհրաժեշտ են ամէն մարդու մի նոր պաշտօն կատարելու

ղկոտութեամբ կատարելուց, որով արարուածը չվերջացած {գրեթէ} բազմութեան մի մասը գնաց. քանզի կէս գիշեր էր: Այ

ուղարկում են մրգեր, թամա՜մ: 12-ին առողջութիւնս {գրեթէ} ուղղուեցաւ: Տեսութիւն եղբօրս, Մ[արիա] Ա[ֆանասեւ

կրորդ բաղանիսը եւ 111/2 ժամին, որ գրում եմ այս, {գրեթէ} հանգիստ եմ, թէեւ տկարութիւնս տակաւին շատ զգալի է

ւն ունէի, բայց չորրորդ ժամին, որ գրում եմ այս, {գրեթէ} բոլորովին հանգիստ եմ, տկարութիւնս խիստ թոյլ է ազ

-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. թէեւ եղնջեան տենդը {գրեթէ} աննշմարելի է: 25-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ.

27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շատ նստած է, եւ ցաւ {գրեթէ} չկայ: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կայ, թէեւ խիստ թո

4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 {գրեթէ} իսպառ լաւ եմ: 15-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. ա

: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը, որ չեմ գրել, եղինջը {գրեթէ} աներեւութանում է, բայ[ց] կուրծքիս ցաւը եւ հազը,

բերութեանց չմօտեցան։ Այս օրուայ օրս Եւրոպայի մէջ {գրեթէ} թագաւորեալ մատենագրութիւնը վիպագրութիւնն է. ինչ

նչեւ այժմ գիտէի"։ Այս շատ խոր ճշմարտութիւն է եւ {գրեթէ} յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական ճշմարտո

դ կաւին, ցնծա՛յ: Փիլիսոփայութեանը ըստինքեան {գրեթէ} երեք ճիւղ է բաժանւում, տրամաբանութիւն, բնական փ

ստահանալով մի քանի մարդերի անտեղի խօսքերի վերայ: {Գրեթէ} ըստ մեծի մասին այդպէս է. շատ խոստանում են, բայց

խեղճ գործարանը իւր կարճատեւ, խռովալից շրջանի մէջ {գրեթէ} բազմաթիւ վերակացուք եւ շատ հոգատարք ունեցաւ, որո

մարդկային իշխանութիւն չէր կարողացել ընկճել: {Գրեթէ} միշտ այսպէս է վերջացել բոլոր մեծ մարդերի կեանքը:

ին, որով չափաւորեց սա իւր անձը մի քանի ժամանակ: {Գրեթէ} միշտ այսպէս է, ուր չկայ երկիւղ, անդ թուլահոգի մ

մեղաւոր, որովհետեւ նոցայ յանձնողքը այս գործերս, {գրեթէ} գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին: Նա ի՞նչ էր գիտում

ակների: Հոգատարների գործերից երեւում է, որ {գրեթէ} նոքա միշտ կամեցել են եւ իւրայինների հետ կատարել բ

եկոյին նա շատ սրտաշարժ ոճով խօսում է, բոլորեքեան {գրեթէ} կարեկցութեամբ շարժւում են եւ զայրանում են վերակաց

րտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ իմ գիրքը {գրեթէ} բոլորովին թաց էր եղել արտասուքիս առատահոս հեղեղից

ցին), որ արդա՛րեւ, մինչդեռ մարմնով էր ապրում, {գրեթէ} երկնքի զօրքերին էր քաղաքակից. չէ՞ որ այդ Հայոց ա

որ, " Ղազարի կեանքի մանրամասնութիւնքը " ասելով, {գրեթէ} Փարպեցու բոլոր Թուղթը ներս է առել իր յառաջաբանի մ

եանց վանքը բաւակա՜ն հեռու է պարսպի մնացորդից, որ {գրեթէ} վերջանում է լճի մօտ։ Այդքանն էլ հերիք է՝ ապացու

բերենք արժանայիշատակ Սեբէոս եպիսկոպոսի ասածը, որ {գրեթէ} ժամանակակից էր Կոմիտասին, եթէ միայն յիշենք Յովհա

էս կարո՛ղ է տեսնել ընթերցողը, թէեւ թարգմանել ենք {գրեթէ} բառ առ բառ, բայց խոստովանում ենք, որ մի փոքր մո

րդը միա՛յն լինէր մեր պատմութեան մէջ այդ անունով։ {Գրեթէ} 400 տարի յետոյ ժամանակների վերաբերութեամբ, Յովհա

որդ մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն յուղղափառաց, էր {գրեթէ} բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, զոր եւ երկրո

սահմանադրութիւնն ալ ճիզվիթներուն սահմանադրութեան {գրեթէ} բառական թարգմանութիւնն է, հարկաւ պիտի գտնուին մէ

ւթիւն, լիովին բաւարարուած էր, եւ Կանոնադրութեան {գրեթէ} երկամեայ գոյութիւնը արդարացրեց նրա յոյսերը:

նձնաժողովը, հաւատարիմ մնալով Դռան ցուցումներին, {գրեթէ} լիովին ոչնչացրեց Կանոնադրութեան էական մասերը, այ

ռը է տառի հագագային լինելը, որ բառերի վերջերումը {գրեթէ} կորուսանում է իւր ձայնը, եւ եթէ բռնութեամբ արտաբ

լովակերտ եւ հոլովառու նախադրութիւնքը, շատ տեղ եւ {գրեթէ} մեծ մասով, դարձել են վերջաւորութիւն, եթէ ծիծաղե

ս ձեւը բնաւ պ. Պռօշեանցին միայն սեփական չէ, այլ {գրեթէ} բոլոր գրողներին, բացի մեզանից եւ պ. Նազարեանցից

եւայլն։ Չպիտի մոռանալ, որ նոր լեզուի մէջ, թէեւ {գրեթէ} միակ լծորդութիւնը եմ է, այնուամենայնիւ միայն ինք

ւմն է եւ մեր առաջինից աւելի բռնակալ, այնպէս, որ {գրեթէ} լեզուի բոլոր բառերը գնում են այդ հոլովումի տակ խի

ասկանան իրար խօսածը։ Կան գաւառական բառեր, որ {գրեթէ} նոյնանշան են, բայց եւ այնպէս բարակ քննութիւնը բա

առ 15 մանէթ, մինչդեռ աղտը եւ դաւաճանութեան ամօթը {գրեթէ} եգիպտական բուրգերին հաւասար: Չգիտենք թէ ի՛նչ մտա

է կենում Գարեգնենց տանը, բայց Գարեգնի տան մասին {գրեթէ} մենք ոչինչ գիտենք: Երկու-երէք տեղ, իբրեւ մի անհ

արկուողը է նոցա ժամանակը: Շատ անգամ աւանդութիւնը {գրեթէ} անարատ մնալով էապէս, փոխւում է նորա ժամանակը. ա

աւ յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը, որ {գրեթէ} մեր օրերի գիւտ է եւ այլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակ

իջոցում (Հոլլանդիոյ մէջ, առաջինն ամրոց է, այժմ {գրեթէ} աւերակ, իսկ երկրորդը քաղաք) գտնուած գեղացիք նկա

աքացնում է որպէս Արարատեան դաշտը, որ ամէն կողմից {գրեթէ} շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ սարերով, նոյնպէս եւ

ակացնել, թէ այդ օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: {Գրեթէ} երկու դար յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերո

ինք այս բանում: Նկարագրելով Աշտարակի, որով {գրեթէ} եւ բիւրաւոր ուրիշ հայերի բարոյական անմեղութիւնքը

: Եթէ միայն շերամաբուծութեանը առնելու լինինք, որ {գրեթէ} լոկ մայիս ամսի գործ է, եթէ չասենք էլ, որ երիտաս

ի գործ է, եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին {գրեթէ} ազատ են, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ էտելու եւ ոչ

դիթերի " մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որոնք {գրեթէ} ամէն տեղ գործ են ածւում ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մ

շ կիդէօր): Թուրքը եւ հայը գտնւում են այսօր {գրեթէ} միեւնոյն աշխարհում. այդ ազգերը, միեւնոյն հողի,

դեցութեան են ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս {գրեթէ} եւ միեւնոյն նոյն կառավարութեան տակ էին քաղաքականա

հերիք չէ այս. կան ոճեր եւ ձեւեր, որ սեփական են {գրեթէ} համօրէն մարդկութեան: Մէկ մարդ տասը տարի մնա

ք մաքուր եւ զուտ ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ {գրեթէ} բոլոր հին լեզուի նախադրունքը դարձել են վերջադրութ

ի տարազահնարքը, այն շռայլութեան հեղինակները, որ {գրեթէ} բովանդակ քաղաքակրթեալ աշխարհին հրովարտակ են տալիս

բեւեռային սառոյցների մէջ։ Լուկուլլոսը (որ այսօր {գրեթէ} համանուն է որկրամոլութեան), մեզ թւում է, թէ կը

սեր չունի, ես նոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի {գրեի}, պատճառ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ ես քու ե

ս որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս գիր պիտի {գրեի}, բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ

յ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես նորան գիր պիտի {գրեի}, բայց կարծելով թե գիրս չի հասնիլ, ճանապարհ ընկա

ւ, եթե մի քանի մարդ նույնպես մի քաղաքավարի նամակ {գրեիք} Այվազովսկուն, որ մի փոքր զգույշ մնար " Հյուսիսափ

ատասխանին, ի մեծի տրտմութեան տարուբերիմ: Խնդրեմ {գրել} ինձ զգիր եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջնում

եւ զժամանակ օծութեան կաթողիկոսին. նոյնպէս հայցեմ {գրել}: Նորալուր համբաւ ոչ գոյ ի քաղաքիս, այլ միայ

իրեն, թեք նա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես {գրել} է նե, ճամփու խարճն փոշտին 50 մանեթ կըլլա, 60 կը

նութեամբ որ ո՛չ է վայել կոչման իւրոյ եւ աստիճանի {գրել} առ մասնաւոր անձինս հրատարակել զայդպիսիս եւ վերջապ

ՈԼԱԽԵԱՆՑ, Ողորմած տէր, Ես թէպէտ քանիցս անգամ {գրել} էի տէր Գեորգին, որ ձեզի միամիտ անի վասն ձեր որդե

ՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, եւ ինչ որ {գրել} էիր, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն գրում եմ, ո

ատկանովին յանձնած լինես 70 մանէթ, բայց ես մոռացա {գրել} այն ժամանակն, որ 9 ռուբլի քանի կոպեկն թանսուխի փ

ս բաները կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ չեմ {գրել}, այդ եւս զուր տեղը չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի

լ եմ, բայց նա խոստացավ Նախիջեւան հասածովը մի գիր {գրել}, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ Ավտուշն ողջ ենք եւ առ

րս նորան տարեկան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ {գրել} ենք, թե նա առանց վարձի պատրաստ է ծառայել, որպես

, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ {գրել} էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենում էիր, ահա

կկարդաս դու եւս նոր բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից {գրել} էիր, այժմ չեմ ասում, որովհետեւ սպասելու բան կա

ուն կանես: Ես քեզ ապրիլի 8-ին մի ստրախավոյ նամակ {գրել} եմ եւ Ֆեոդոր Միխայլիչից 200 մանեթ առածս հայտնել ե

ւթյան մեջ: Սիրական եղբայր, նախարարն հրաման է {գրել} Ստրոգան[ովին] վասն եկեղեցական գումարաց, բայց մեզ

եջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող էին հազար անգամ լավ {գրել}, լուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թե մի վենետկ

այժմ սպասում էի Ձեզանից իմ նամակի պատասխանին, որ {գրել} էի դեռեւս անցյալ տարումը, բայց մի ձայն եւս չլսել

եւս չլսելով Ձեր կողմից, վերջապես պատշաճ համարեցի {գրել} այս նամակը, որով եւ նորոգել մեր խզած նամակագրութ

հետեւ այդ միջոցում գործ չկա տպարանում: Այս մասին {գրել} եմ այս փոշտով եւ խնդրել եմ պ. Սաղաթել Դավթյան Քա

կու բան եւս կարող էիր լսել ինձանից այս մասին, որ {գրել} չէ կարելի եւ այլն: Հոկտեմբերին պիտի ստորագրու

ողը, որ ճշմարտությունից եւ խղճմտանքից հարկադրված {գրել} եմ, գուցե դորանով ստանալու եմ մի քանի զորեղ թշնա

ունինք մի բան գրած, թո՛ղ ինքը Սինոդոսը նկատել եւ {գրել} մեզ, մեք նորայն կլսենք եւ կտնօրինենք, ինչպես նո

ի մարդիկ, որոնց մեջ եւ պ. Իզմիրյանցն, նամակ են {գրել} Այվազովսկուն, որ նա զուր տեղը չհետեւի վնասել կամ

երկրորդը մարտի երեքից, ստացա անկորուստ եւ ինչ որ {գրել} էիր՝ կարդացի տեղեկացա: Քո գնալուց հետո, մին

յան վերա: Ես խոստացած ստրախավոյ նամակս չկարողացա {գրել}, որովհետեւ մարտի 24-ին դուրս եկա Մոսկվայից եւ այ

իք " Մեղուի " 10 համարի իմ նամակիս պատասխանը, որ {գրել} է պ. Բալասանյանցը: Ես երկու օր մնում եմ Վարսովի

հասցես կարողանամ ուղարկել, եթե կամենաս ինձ նամակ {գրել}, ուղարկիր պ. Նազարյանցին, նա " Արեւմուտքի " հր

, եւ այլն եւ այլն: Այժմ եթե կամենաք ինձ նամակ {գրել}, ուղարկեցեք պ. Նազարյանցին, նա կհասուցանել ինձ

անցյալ տարի բացել էի քեզ իմ սիրտը: Չկամիմ երկար {գրել}, որովհետեւ սիրտս լցվում է արյունով, եւ կյանքս մ

երանով կարելի է ասել, ըստ որում ամոթ է թղթի վերա {գրել}: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " պիտի ստորագրվիմ եւ Պ

առաջ շարժվելու չէ, ըստ որում Ստռոգոնովը, ինչպես {գրել} է, հավաքում է ծանոթությունք եւ մինիստրին առ ժամս

հիմք ունի եւ ոչ հաշիվ: Ես " Հյուսիսափայլի " մեջ {գրել} էի 3000 մանեթ կամ փոքր ավելի կամ փոքր պակաս՝ ծախ

. Ահա այսքան լուր միայն Իտալիո մասին կարող եմ {գրել} առայժմ: Չեմ նախանձում Իտալիայի ազատության, դորա

իոյ, յորում եւ (պատուիրէ Թադթէոս եպիսկոպոսն), {գրել}, " թէ զաւանդեալ կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զ

զպատասխանին, ասաց. եթէ յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ {գրել}: Եօթնակդ այդ լրասցի յետ երկուց աւուրց, այլ ես

սկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի թէ նա {գրել} տայ յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կային յայ

Ն[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ վերստին նամակ {գրել}, որպեսզի պայմանիս համաձայն քեզանից նամակ ստանալո

րինակ թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան {գրել} զթուղթն: Այլ ես եկից ի կարգ պատմութեանս. այն

որով ճգնի նա ի վնաս ազգին, որոյ եմս երեսփոխան, {գրել} զթուղթն անուանելով զայն կտակ, այդ խօսք նորա չէ

անալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերստին {գրել} առ պարոն Բայլն: 5. Գրութիւն տէր Յովհաննես Ա

ւցից նոյնպէս: Իսկ թէ կամիցիք այլով ճանապարհաւ {գրել}, կամ իսպառ զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ են,

մանակը անցնում էր, եւ ես հազիվ կարողացա այս չափը {գրել}, քանզի կաթողիկոսին գրած թղթիս պատճենը օրինակեցի

մ է ցանքսի հսկելուն, նա (Սուլթան-Շահը) կարող է {գրել} իր փեսային, Իվան Մինաեւիչին, որ հանձն առնի այդ

հիշողության մեջ է, եւ այդ նյութի մասին կարելի է {գրել} ոչ թե մի նամակ, այլ ամբողջ դիսերտացիա ի խրատ քաղ

մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14-ին նամակ էի {գրել} քեզ, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը, որի մեջ

յոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս այդ մասին ինձ {գրել}: Ինձ տանջում է այն միտքը, որ դու այստեղ, օտարո

նամակս: Երկար եւ առանց ընդմիջման չեմ կարողանում {գրել}. անդրադառնում է կրծքիս եւ մեջքիս վրա, դրա համար

համար, որ կատարեմ ձեր ցանկությունը՝ " ավելի շատ {գրել} "։ Ոչ ոքի չեմ տեսնում, ոչ մի նորություն չգիտեմ

եմ հայտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ ես {գրել} եմ քեզ երկար նամակ եւ վերադարձրել գրքերը: Շատ ու

րմամբ: Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող էի ես {գրել} իմ ներկա վիճակում: Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել Անան

ւթյան բախտը: Զանազան պատահական մարդիկ ինչքա՞ն են {գրել} այդ փափուկ եւ սայթաքուն նյութի մասին. այդ բոլորն

, թե տանից ստացե՞լ ես արդյոք այն փողը, որի մասին {գրել} էիր, թե՞ ոչ: Պարզ է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝

նը: Ստացե՞լ է արդյոք Հայրապետյանը նամակս, որ {գրել} էի Գ. Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավոր

ին), նույնիսկ ամենափոքր մանրամասնություններով՝ {գրել} " Մեր լեզվի արմատական բարեփոխության մի փորձ ", շ

րանց բարբառները տեղական երանգ ունեն: Դրանից հետո {գրել} (հենց այստեղ) քերականության փորձ, որպես ձեռնար

ություն չի ունենա: Կարելի է, թերեւս, սահուն էլ {գրել}, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք ե

կգտնես: Անանիային նամակ գրե եւ ասա, որ չծուլանա {գրել}: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին խաբրիկ ստանալ, իհ

նության քառորդը: Ծանոթագրություններ դեռ բնավ չեմ {գրել}, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, իսկ այդ բոլ

նորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռանաս բարեւ {գրել} ծնողներիս, եղբայրներիս, քույրերիս, փեսաներիս,

ետ միասին ինձ հասցրու այն գրքերը, որոնց մասին ես {գրել} եմ քեզ 15-ին: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է,

անց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, իսկ ես քեզ արդեն {գրել} եմ, որ հիվանդության հետեւանքով ամենեւին չեմ կարո

: Մի հոդված անգամ մեր քաղաքի մասին չեմ կարողանում {գրել}, գլխացավս, անիծված լյարդի մեծանալուց առաջացած կ

եմն, 6-ին նրանք չեն ճանապարհվել: Ինչո՞ւ չեք {գրել} Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ իմաց տան՝ հենց որ նրանք

դրել ռնգեղջյուրի մասին. ես մի քանի բան այդ մասին {գրել} եմ այս թերթի կեսի վրա, որն ընդ սմին ուղարկում եմ

քո Նախիջեւան հասնելուդ, դեկտեմբերի 7-ին ես արդեն {գրել} էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ անունից դիմեր

ոչ մի արդյունք չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես {գրել} եմ եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկա

Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր, Վաղուց ուզում էի քեզ {գրել}, բայց չէր հաջողվում: Շնորհակալություն եմ հայտնո

, հանգստացրու մեր ծնողներին: Ափսոս որ չի կարելի {գրել} հայերեն, թե չէ ես ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞թե

ն ամուսնացել է: Ավետիքը, գոնե, դեռ դեկտեմբերին {գրել} էր, որ շուտով ամուսնանալու է. իմ կողմից շնորհավ

ն չի վերաբերում այն: Երեւի բժիշկ Սուլթան-Շահը {գրել} է քեզ հարկավոր բաների մասին, որովհետեւ ես նրան խ

ձ, իսկ եթե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ {գրել} այս բառերը, բայց եւ այնպես, ազատ պահելով մորս ա

եմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք {գրել} նրան. իսկ ես չէի կամենա որեւէ հարաբերության մեջ

ւ նպատակավ: Ինձ արգելված է հայոց լեզվով նամակներ {գրել}, պետք է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ, նամակներս պետ

եռքովը եւ ամեն բանը կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ {գրել} պետք չէր, բայց այս քանի տողը դարձյալ գրեցի:

. ուստի ինձ հարկ եղավ ամսույս 15-ից վաղօրոք խնդիր {գրել} առ գավառապետն, որ հրաման հանե կամ ինքը տա մայիսի

ն խաղաղություն ինչերով է ձեռք գալիս. ինչ օգուտ, {գրել} չեմ կարող, խոհեմությամբ հասկացիք եւ.. Միք

ի ես բարվոք համարեցա, դարձյալ ձեր շահը նայելով, {գրել} տեղվույդ Մագիստրաթին մի խնդիր, որ նա մեր հորը վա

նեք: Տկարությունս չէ ներում երկար բարակ նամակ {գրել}, ուստի եւ վերջացնում եմ գիրս, ցանկալով քեզ ու ք

, ինչ օրենք է քեզի զրկել: Պարոն Գրիգորը ինձի {գրել} էր մեկ անգամ Պետերբուրգ, թե դուն քո բաժինդ հարսն

ել ինձ այն երաժշտական նօտերը, որոնց մասին դեռեւս {գրել} էի Մարտի մէջ, դուք չգիտէք, թէ այսպիսի մի խուլ տ

եւ տօնելի մարդը: Նա, բացի այդ ողբից, նզովք եւս {գրել} է Հայոց կաթողիկոսների վերայ, որ աբեղաների ձեռքով

լ իմ Յիշատակարանը: Ներողութիւն, պիտոյ էր այստեղ {գրել} այն խօսակցութիւնը, որ պատահել է մի շինականի եւ մ

վերայ " Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", խոստացել էի {գրել} եւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել է

նամակիս հետ ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, որի մէջ {գրել} եմ իմ դատողութիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի

եւ համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես {գրել} դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը եւ,

թանձր ամպերով: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը {գրել} էի ես նորա ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդե

ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: {Գրել} էի նոյնպէս, որ նա ստանալու էր ձեր շանթերը Աթենաս

անի որ դոցա երեխայքը, իւրեանց անունները հազիւհազ {գրել} ուսանելով, պիտի գան ու գնան աշխարհից, քանի որ ե

, արդէն ամենայն մարդ, որ հազիւհազ թէ իմանում էր {գրել}, կարդալ, նայում է " Մեղուի " վերայ որպէս մի ողո

ւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ գործ է {գրել} այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ յոյս ունի Մասեաց դ

արտարութենից. ասես թէ դորա հեղինակը հարկադրանքով {գրել} է այդ գործը: Նա ամենայն տեղ, ամենայն րոպէ զանազ

րեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ են ինձ նամակ {գրել}, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայ

նամակ գրել, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա {գրել}, բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ ես՝ միայն

: Ո՛րքան վէճ ունեցել եմ կրօնի մասին, ո՛րքան բան {գրել} եմ այդ առարկայի վերայ, բայց երբ... (քեզ հարկաւ

ելեմ ձեր գրութիւնը։ Ամենեւին ո՛չ, դուք կարող էք {գրել} իմ մասին ում կամիք, բայց այն մարդը, որին գրելու

ցան իմ հոգու առաջեւ, բայց հարկաւոր չէ այդ բաները {գրել} այստեղ. ով գիտէ, մի՛գուցէ Յիշատակարանիդ ընթերցո

Կալէն: Վաղուց լուր չունէի քեզանից, վաղուց կամէի {գրել} քեզ, բայց ուր եւ ինչպէս, այս բանը փակում էր ճան

, եւ ջանասիրութեամբ աղայ Խաչատուրի Ղռմաճեանց (որ {գրել} է Ղռմզանց), յորում ուսանին բազմաթիւ աշակերտք զՀ

հազիւհազ կարդալ այդ լեզուներով եւ իւրեանց անունը {գրել} տառասխալ անգամ: Նախիջեւանի մեծ անբաղդութիւնը է ա

դը, ինչպէս մտածում են ոմանք: Հայոց ազգը շատ տեղ {գրել} կարդալ չգիտէ, շատ տեղ կորած է մինչեւ անգամ եւ լե

ծ մի տղայ կամ աղջիկ երեւէր նորա ժողովրդի մէջ, որ {գրել} կարդալ չգիտէր: Քահանան ունի իւր ծուխի ցուցակը,

ի կողմից՝ քահանաներից պահանջելով ազգի զաւակներին {գրել} կարդալ ուսուցանել, միւս կողմից՝ անհրաժեշտ են ազ

եղայք կամ այլ մարդիկ սովոր էին գրքերի քամակներում {գրել}, եւ մեք կարծում ենք, թէ Էջմիածնի, Աղթամարի եւ

որ մինչեւ այժմ եղած է եւ ինչ որ մի օտար եւրոպացի {գրել} է կամ կարող էր գրել, ըստ որում, չկային պարզ եւ

է եւ ինչ որ մի օտար եւրոպացի գրել է կամ կարող էր {գրել}, ըստ որում, չկային պարզ եւ նոր աղբիւրք: Լո

որոնց չեմ կարող ամեն մինին առանձին առանձին նամակ {գրել}, թող որ շատերի հետ ծանօթութիւն եւս չունիմ, ըստ

ամանակ մտատանջութեամբ չարչարուելուց յետոյ որոշեցի {գրել} Ձեզ այս նամակը եւ, սրտիս ցաւը թափելով, մի փոքր

խալական գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի նոր գիրք {գրել} ՝ երկու անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից (պարոնի

նակակից անցքերին: Ո՛ր Հայը, որ փոքրիշատէ կարդալ {գրել} գիտէր, չէ տեսանելու Պ. Խուդաբաշեւի սխալանքը պատ

նար գործ դնել: Այս օրից, ասում էր նա, կը սկսեմ {գրել} բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ դէպի ժողովը կը հրաւ

: Մեք գիտէինք, որ մի այդպիսի ողբալի վիճակում {գրել} է Սկայորդին իւր վսեմական նամակները դէպի " Մեղուն

գինը: Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ սորա պատճառը չէ {գրել} Կուրանի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց պարտքը անհատուցանե

ր ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի վերայ {գրել}, այլ թո՛ղ գրէ ծառի տերեւի կամ կեղեւի վերայ, յետ

ուած է վարագուրով, որի վերայ մարդը խոշոր տառերով {գրել} է յոյս: Ապագան ծածկուած է լոկ կարճատես աչքերի հա

որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզեւար կտակ ամ {գրել} տվել Յակոբ Փիրէֆրնի անմաւոր նօթարիսին, որոյ կտակ

աեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ եւս ամ {գրել} տվել Տէր Մարտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատարն այ պա

թոս եւս Լամաթ. սոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ {գրել}, վասնորոյ յետ մահուանէս կատարեալ ազատութիւն ստաս

գեւորք մեր անկիրթ եւ վայրենի, հազիւ ուրեմն կարող {գրել} եւ ընթեռնուլ, շատ ա՛յն է՝ առանց զընթերցեալն հաս

զգերադասութիւն պապին Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց սակի {գրել} զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զօրինաւոր եւ զանժխտել

ւթեանդ վրայ աշխարհ զարմանայ։ Ինչո՞ւդ է պէտք {գրել} կարդալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր, Գլխիդ հազար

Ինձ վրայ դու մէկ լաւ նայէ՝ որ չգիտեմ անունս {գրել}. Ընդ հակառակն փողը ճիպումս՝ հազարաւոր ձագ

մակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի {գրել} եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ին եղբայր

ղբօրիցս 29-ից գրուած, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր {գրել} էր եւ Սուլթանը: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն եղբօրս

րեցի մի նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը, որ չեմ {գրել}, եղինջը գրեթէ աներեւութանում է, բայ[ց] կուրծքիս

, որ հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիական Լօրդի, որ {գրել} էր նորան հայհոյութեամբ լցուած մի նամակ: " Sir

ոնէական հաւատոյ: Այս Վարդապետարանի վերայ էր {գրել} պ. էմինը իւր ռուսերէն քննութիւնը, որ պ. Այվազո

ւծուց, որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ ազատութիւն {գրել} եւ թարգմանել այն բանը, որ ջատագով էր ճշմարտութեա

կրիտիկայն բամբասանք է կամ նախատինք (пасквиль), {գրել} են մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել են ժողովրդին, թէ

ներով հաստատելու համար, զանազան հատուածներ դուրս {գրել} դորանից եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանո

տութիւնը շատ ու շատ լուսափայլ էր, ըստ որում բացի {գրել} ու կարդալուց ոչինչ չգիտէր: Այսպէս ահա խաբել ու ո

որ պոռնկութիւնը մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին էլ {գրել} է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ

մասին գրեց խի՛ստ շատ են, եւ այդ բոլորը մանրամասն {գրել} այստեղ շա՛տ աշխատութիւն եմ համարում եւ աւելո՛րդ.

արել է, նախ՝ մի քանի սրբագրութիւնք, երկրորդ՝ {գրել} է մի քանի ծանօթութիւնք եւ երրորդ՝ մի յառաջաբանու

ռները։ Եւ ինչ որ սոցանից զատ հարկաւոր համարեցինք {գրել}, այդ բոլորը կարդացողի ձեռքին է այժմ։ Թղթի թա

պէս նորա բովանդակութիւնը տեղիք է տալիս ենթադրել, {գրել} է մի արժանաւո՛ր մարդ, որ քա՛ջ էր ճանաչում Ղազար

ա օրով էլ կային։ Պ. Էմինը, թէեւ առանց հիմքի {գրել} էր այս ծանօթութիւնը, գո՛նէ պիտի չմոռանար այս եւ

", եւ այլն։ Ինչպէս ընթերցողը արդէն տեսաւ, մենք {գրել} ենք " առաջին թղթում ", որովհետեւ յերկրորդումն խօ

երաշխաւոր չենք, թէ Փարպեցին անպատճառ Յովհաննէս է {գրել} ։ Յովհաննէս Աւետարանիչը մի քանի անուն ունի. գուց

" ասում է Մաշտոցը ամեն եպիսկոպոսի, եւ այս տողերը {գրել} է Սուրբ Յովհան Մանդակունին։ Եւ ո՛չ միայն այս

՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում եմ, {գրել} -գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորական աներեւոյթ եղ

ր եւ աշխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել, աշխարհաբար {գրել}. բայց բուն մակբայը կամ մակբայի սեփական վերջաւորու

դաւաճանութիւն հնարելով նորա ընդդէմ, երբ նամակ էր {գրել} Մաշտոցին, որ նա եւս միանայ իր հետ ընդդէմ կաթողիկո

ագրութիւնը խառնափնդորելով աստուածաբանութեան հետ, {գրել} էր, թէ 999 ասպարէզ է այս բնակարանի բարձրութիւնը

տածում ես. նա, որ չգիտէ խօսել, ինչպէ՞ս կարող է {գրել}. եւ միթէ՞ լեզուն կամ գրիչը ջոկ բաներ են: Անզգամ

չ, այդպէս չէ: Ես քեզ հրամայում եմ իմ ասածի նման {գրել}, պարզ, առողջ, բնական, հասկանալի, առանց դպրոց

ասանական դիմակների, հասկանո՞ւմ ես թէ չէ: - {Գրել} առողջ, պարզ, խելացի... - կրկնեց քթի տակին գր

ւր ի փառաց հեղինակի կացուցանել: Մեք գիտենք միայն {գրել} վիպասանական եւ ճարտասանական ոճով եւ այլն հին լեզ

ր, - բացագանչեց սատանան, - հրամայիր քարտուղարին {գրել} մի շրջաբերական հրովարտակ իմ անունով, որ ոչ ոք չհ

ոզեցայք Դուք ինքնին։ - Ես թոյլ տուեցի միայն {գրել} եւ ո՛չ խօսել: Այս է ահա պատճառը, որ խելացի

ակից. սատանան արգելել է խօսել, թոյլ տալով միայն {գրել}: Սատանան ոչինչ այլ բան չխօսեց գրականութեան

ւս պատճառով: Օրհնած հոգի, ո՞չ ապաքէն տոմսակումս {գրել} էի հրաւիրելուս պատճառը. փառք Աստուծոյ. ի՛նչ վախ

ո՛, այդպէս: Ես շինել եմ ահա մի ցուցակ, որի մէջ {գրել} եմ մեր հրաւիրելի բարեկամների եւ ծանօթների անուննե

լով տխուր եւ սխալներով լի տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ {գրել} տուողը, ե՛ւ գրողը, ե՛ւ փորողը չեն գիտեցած հայեր

վ, իմացականի մասին գաղափար եւս չունին: Կարդալ, {գրել}, ընդհանրապէս չգիտեն, շատ չնչին բացառութեամբ: Ի

ը հիմնուած է մարդասիրութեան վերայ: - Մեղուն {գրել} է, Ճռաքաղը եւս հաստատեց... - Ես չգիտեմ,

ը եւս հաստատեց... - Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ է {գրել} մինը եւ ինչ է հաստատել միւսը. բայց իմ խորհուրդը

մեանց Գէորգի - իւր սիրականի վերայ, որ քանի անգամ {գրել} էր նորան անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ,

, թէ ո՛վի մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ նորա անունը {գրել}, եւ երանելի կը լինէի, եթէ հարկադրուած չլինէի նո

կը լինէի, եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մասին եւս {գրել}. բայց ես շատ թշուառ եմ, ձուկի նման մունջ. ձայն

աճառականի մօտ աշակերտ, փոքր ի շատէ եթէ եւ անունս {գրել} գիտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս սովորել եմ. իս

աջին արժանաւորութիւնը. ճշմարիտ է, դրացու աղջիկը {գրել}, կարդալ չգիտէ, բայց առաւել լաւ. մայրս ասում էր

ով Հայոց, եւ որպէս զի մի ունիցին գրիչ 'ի ձեռին, {գրել} անձամբ առ անձին եւ զեկուցանել առ որ պարտն էր, այ

քան դառն է ձեզ կարդալ, հարիւր անգամ դառնագոյն մեզ {գրել} ։ Երանի՜ թէ ունենայինք գովեստի արժանաւոր բաներ, ի՛

գիտութեանց, եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար {գրել} եւ խօսել յունկն ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ եւ առ

իրք դարում, որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին {գրել} զինչ եւ իցէ, եթէ հետեւել համարին ուղղութեան հեղի

ե՞րբ պաշտեսցի առ մեզ ասիականդ մոլորութիւն խօսիլ, {գրել}, երգել, այնպէս որպէս զի հասկացողք գտցին սակաւք

ք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ {գրել} ։ ճողոպրեալք յանփրկանաւորն կորստենէ եւ յաւելեալք

դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի թարգմանել եւ ի {գրել}: Նախանձաւոր գործոցս գտեալ աշակերտակցաց նոցա, որ

աւորաց քահանութեանն, չերկուանամք նոյնպէս սոցա առ {գրել} զպատճառ կոորստեան զանազան թարգմանութեանց Մեծին Մո

ումբս եկեղեցականաց մերոց չէ առ տեղեաւս պատշաճաւոր {գրել}, այլ ի պատմութենէ նորին զայս եւ եթ արժանի համարի

եան ձեւը եւ ուղղութիւնը։ Եթէ ես յանձն առնուի {գրել} Յիսուսեանների մասին այնպէս, որ ոչինչ բան դուրս չ

, ապա հարկ էր ինձ մի Աստուածաշնչի մեծութենով գիրք {գրել}, որի վերայ տարիներ պիտոյ էր գործ դնել։ Այդ իմ կ

ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն. հազիւ թէ կարողացաւ {գրել} եւ ընթեռնուլ ուսանել, ինչպէս վկայում է Պետրոս Րի

էս ասում են նորա պատմիչքը, Իգնատիոսը այս միջոցին {գրել} է իւր շարադրութիւնը, որ յայտնի է անունովս " Հոգե

էր այն ժամանակ Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք {գրել}. երեւի թէ նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ ն

տիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք գրել. երեւի թէ նա {գրել} է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ նորա երեւակայութիւնը

ը։ Բայց Լօյոլան ոչինչ ուսումն չունի, հազիւ գիտէ {գրել} եւ ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի ժամանակից յետո

թէ նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ Լայենէզն էր {գրել} ։ Պաւլոս III Պապը, կարդալով այս պայմանքը, ուրախ

ութեանը. նա սորանից յառաջ եւս մի շարադրութիւն էր {գրել}, որի մէջ շատ հասուն բանականութենով ապացուցանում

թեան (սոփեստութեան)։ Աւելորդ եմ համարում դուրս {գրել} այստեղ նորա բոլոր ճառը, որ ամբողջ գրուած գտանւու

աղդասութեան կանոնների վերայ հիմնուելով, հրամայեց {գրել} " Per hoec sancta sinodus non intendit " եւ այլն

տճառը ակներեւ է։ " Հոգեւոր Վարժութեան " մէջ, որ {գրել} էր Իգնատիոսը, երեւում են դեռ ոգեւորութեան նշմարա

վկայում է Կանտօնի Եպիսկոպոսը իւր նամակի մէջ, որ {գրել} էր Բենեդիկտոս XIV Պապին, վարում էին մի գայթակղեց

, որ հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժարուիլ իւր գրքից եւ {գրել} նորա հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր ասածները։ Րի

ա Յանսէնը ատում էին մանաւանդ այն պատճառով, որ նա {գրել} էր մի գիրք, ինչպէս յիշեցի, այս անունով՝ " Augu

Յիսուսեանի հետեւողների վերայ, որ դատողութիւն էր {գրել} " Աստուծոյ բարութեան մասին, վերաբերեալ դէպի մարդ

կարդալով միանգամայն աղճատուած օրինակը, հրամայեց {գրել} դատապարտութեան կոնդակ, որ պատմութեան մէջ յայտնի

ակրելու համար։ Նոքա բոլորը, որ համարձակւում էին {գրել} կամ հրապարակով խօսել " Unigenitus " կոնդակի հակառ

ամ գրիչ ձեռք առնուլ եւ պատշաճաւոր կերպով մի նամակ {գրել} Ձեր յարգութեանը: Ուրեմն թողնենք այսպիսի խն

իք են, այժմ գրիչ պիտի առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն {գրել} սովորես, բայց մէկ եզան էրի պիտի ճարես. այսինքն

մատները գրչին սովորեն եւ ապա կարողանաս թղթի վերայ {գրել}, որ ապագային տուր եւ առութեան ժամանակիդ պիտանի լ

ի գովանի բան չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " {գրել} այնպէս, ինչպէս որ խօսում են եւ խօսել այնպէս, ին

թէ մեք չստրկանանք որեւիցէ գաւառական բարբառի։ {Գրել} ժողովրդական լեզուով՝ առանց ծառայանալու գաւառական

։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի բան {գրել}, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ

ինչ։ Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառով {գրել}, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի, բարքի,

ւ, պ. Պռօշեանց միայն յառաջաբանը եւ ծանօթութիւնը {գրել} է իւր ձեւով, բայց այդ մի քանի տողից էլ պարզ տեսն

ւելի բնականութիւն ունի, քան թէ այն լեզուն, որով {գրել} է իւր ծանօթութիւնը եւ շատ անաջող յառաջաբանը։ Անա

ն դաս տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի {գրել} գործ եմ, մեղանչ եմ, եւայլ եւայլն, այլ թէ գործե

ն էական բայի հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան {գրել}, երբ բայը գրում ենք ամբողջապէս, ինչպէս " ներկու

նգամ լեզուի ոգին պահանջում է այդ վերջաւորութիւնքը {գրել} նախադաս եւ մենք գրում ենք. բայց, այսպիսի դիպուա

գմանեցին այդ գործը: Թէ ի՞նչ պատճառով տաճկերէն է {գրել} դորայ հեղինակը, կամ թէ ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը

, բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան {գրել}, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ

ուն: Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառով {գրել}, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի բարքի, այ

եղինակ իր սենեկի մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է {գրել} եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազ

այն միտքերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է ասել եւ {գրել} ։ Եւ սորա պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչիւր այդպի

նով, քան թէ օտարի լեզուով յայտնել այն միտքը, նա {գրել} է հին լեզուի բառերով։ Այս բանը մեք միշտ տեսանում

րդիքը կարողանում են նորա կենդանի խօսքով երկու տող {գրել} ։ Այո՛, մենք շատ խոտեր գիտենք, որ այսպիսի ջրհեղ

, ասում ենք, բաց ու համարձակ երկու տող չէ կարող {գրել}, որ հասարակաց լինէր հասկանալի՝ բովանդակելով իր

, եւ, ապացուցանելու համար, թէ Խորենացու այդ ողբ {գրելը} պտուղ չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի բերել

լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ {գրելը}, իսկ իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմանալը...:

ունելութեան ված վերջաւորութեան տեղ ուած կամ ուածք {գրելը} աններելի սխալ է ուղղախօսութեան ընդդէմ։ NB. Իւ վեր

ելու մէջ վարժուելը յաջողագիւտ է անում նորան, իսկ {գրելը} սովորեցնում է ճշտութիւն"։ Իրաւ որ, կենդանի խօս

հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ զամենայն {գրելիս} աւանդել ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ լ

եղ: Մեր բոլոր ազգականաց շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ {գրելիք}, եւ ժամանակն ալ խիստ կարճ էր: Եղբայր քո Մ

ի մանրամասն նկարագրութիւնը: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ {գրելիք}, սպասում եմ նամակիդ: Ո՛ղջ եղիր: Քո Ս. Շահ

0 Park House, Percy Cross. Fulham, Picadillia {ԳՐԵԼԻՔ} Արեւմուտք օրագիրը - նորա վախճանը Մասիսը - Միսաքե

ութեանը։ Այս պատճառների հիման վերայ հեղինակի {գրելիքը} առաջինը պիտոյ է լինէին նոր հայախօսութենով։ Երկրո

եր ասաց գրութեան իմում առ որս վերաբերին ըստ մասին {գրելիքս} յառաջ խաղամ ի պատմութեանս: Առ ձեզ է գրութիւն

զհարկաւորութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ բերել {գրելն} իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին աստանդ

եւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, իսկ այդ բոլորը դուրս {գրելն} անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն էլ պիտի ասել, որ քե

: Որպէս մեզ թուի՝ [կրօնուսոյց] մատենագիրք մեր ի {գրելն} զայսպիսիս ունին [իւրեանց կէտ| նպատակի կրթել զուխտ

արդեօք իւր հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր {գրելն}, եթէ քանի մի հատուկոտոր տղայական ճառեր, եւ որո՞

բակալ լինել անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն {գրելոյ}, առ պ. Նազարեանցն եւ այն որպէս թէ շնորհիւ պ. Յ

լ տեղեկութիւնս: Նախ՝ թէ ինքն կտակարարն զկնի {գրելոյ} եւ վաւերացուցանելոյ զիւր զկտակ, կարգեալ ՚ի պաշտօ

թիւն հաւատոյ։ Եթէ ունիս զօրինակ, առաջնոյ թղթոյն {գրելոյ} յինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի յայն թուղ

որեալ եւրոպէականաց, լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի {գրելոյ]} ի լեզու նոր եւ կենդանի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ

ելու եւ այլն ասելու տեղ, գրում է կենդանեցնելոյ, {գրելոյ}, կանգնելոյ, եւ այլն։ Ինչ է այս ոյասիրութեան խո

տեսութեանցն, [այլ] առ հարթութեան [հնախօս ոճոյն՝ {գրելոյն}: Զաւակն հայկական ո՛չ կարելով այլ եւս գնալ զճանապ

նել անձանց ի սրտի ժողովրդեան, առ անհասկանալի նմա {գրելոյն}, որով եւ զլեզուին անգործ թողուին պաշտօն: Եթէ թա

մ այս ամենը կատարուած տեսանք։ Իսկ զյառաջագոյն {գրելոյս} սուրբ արանցն, զորս 'ի պատմութեանն նահատակին Գրիգ

ումս շատ հարկավոր է: Այս մասնավոր ծանոթությունքը {գրելով} Ձեզ եւ հաստատապես հավատացած լինելով Ձեր ազգասիրու

կուրծք կոտրելով եւ աչք խավարեցնելով աշխատում ենք {գրելով} ու սրբագրելով, տպելով ու չարչարվելով. այսքան մի

բակալ լինիլ անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն {գրելով} առ պ. Նազարեանցն, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանց

ինելուն. ինչ կոնդակ, որ Կաթողիկոսը, քսան անգամ {գրելով} ու ճեղքելով, վերջապէս գրում էր, նոյն կոնդակը Մա

որան եւ նորան սուտ սուտ գովասանութիւններ եւ տաղեր {գրելով} ՝ չկամիմ պղծել իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը

իրաւունք են տալիս ինձ ընտանեբար վարուիլ Ձեր հետ՝ {գրելով} միգուցէ երկարախօս նամակ: Ես յոյս ունեմ, որ Դուք

ե՛ս երես 110): Պ. Խուդաբաշեւը, այս տողերը {գրելով}, ապացուցանում է մեզ, թէ ազգի հոգին եւ հասկացողո

այլն, եւ այլն: Մէք սարսափում ենք այս տողերը {գրելով}, որովհետեւ արեամբ չափ յարգում ենք մարդկային ազատ

տի մեռանիմ ", որ Տատեան Պօղոս բէյին համար տետրակ {գրելով} ներկայացել է Փարիզի արքեպիսկոպոսին, հայոց եկեղեց

'փոխելով, միւս կողմից միեւնոյն բանը հարիւր անգամ {գրելով} ՝ օտարացուցել է ժողովուրդը իւրանից այնպէս, որ այ

դեռ չընկնողներին, զգուշացնում է՝ Գաղատացիներին {գրելով}. " Եղբա՛րք, - ասում է, - եթէ յանկարծ ձեզանց մէկը

ամաբանութիւնը. փոխանակ գրելու ցաւէ ինձ՝ ցաւ է ինձ {գրելով} ։ Այս բոլոր հոլովմունքը մանրամասն ե՛ւ իր

այնպէս գեղեցիկ բացայայտելու չէիր քո միտքը, որքան {գրելով} միեւնոյն բանը: Մինչդեռ սատանան կարդում էր գ

ու ժամանակ: Պ. Մարկոսը, այս բոլոր նշանները {գրելով} իւր ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ ամենայն հնար գործ

ործարանի երեւութացեալ հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ {գրելով} ի վերայ վիմի Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, զի որպէս

ին, վասն որոյ որքան կարելի է շատանում եմ համառօտ {գրելով} ։ Նախ եւ յառաջ քանի մի խօսք ասենք Եափոնիայի Յիսու

կ բայական վերջաւորութիւնը՝ եմ, ես, է, առանձին {գրելով} ։ Բայց, արդարութեան անունով խոստովանում ենք, որ

եւ վաւերացուցանելոյ նորին վեհափառութիւնն ընդ փոյթ {գրելոց} է զառանձին զթուղթ առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկաս

ի Լոնդոն, յայնժամ կառավարութիւնն հնդկական ինքնին {գրելոց} է ՚ի Լոնդոն, առանց սկիզբն առնելոյ գործոյն, մինչ

դել ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ լինէր {գրելոցն}, այլ եւ հրճուէր եւ զուարճանայր ի յոգի, եւ այսպէ

թէ գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ չունիմ {գրելու}: Ողջ լերուք: Խ. ծ. Միքայէլ Նալբանդեանց:

լխուն վերան այնքան մազ չկա, ինչքան ես սորվելու, {գրելու} եւ կարդալու բաներ ունիմ. բժշկությունը բերբերությ

, այդ եւս զուր տեղը չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի {գրելու} բան չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամի

րծեցի, թե քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ բան չունիմ {գրելու}. ողջ եղիք եւ ամենակալ աստվածը թող ձեզ հետ լինի մ

որոշել չարը եւ բարին: Խնդրեմ մյուս անգամ գիր {գրելու} ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ եղավ մեր վարժապետի գոր

բոլորովին այլ բաների մասին: Ուրիշ բան չունիմ {գրելու} առ ժամս: Մնում եմ քեզ միշտ բարյացակամ Մ.

ով ընթանամ նորա հետ: Ուրիշ բան չունիմ առայժմս {գրելու}, պատճառ, ինչ որ ունեի ասելու՝ ստրախավոյ գիրով

ր երկար չեմ գրում, թեեւ հարկավորություն եւս չկար {գրելու}, այսինքն այնպես արժանավոր բան չունեի, բայց մյու

մացա, շնորհավորում եմ: Առ ժամս ուրիշ բան չունիմ {գրելու}, ողջ եղիր: Քեզ միշտ բարեացակամ եղբայր,

Մերոնց ողջունիր, ժամանակ չունեի առանձին նամակ {գրելու}: " Հյուս[իսափայլի "] 1 տետ[րը] ստացած կլինիք

սուզվել: Դե, ժամ է ինձ հանգստանալու, ավելին {գրելու} տեղ էլ չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ

ստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում դեռ այն, որ {գրելու} բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբա

բուրգ Անգին եղբայր, Քեզ ընդարձակ նամակ {գրելու} իմ բուռն ցանկությամբ հանդերձ, մեծադիր թղթի ուղղա

պուկ փոստի թուղթ 25 ծրարի հետ, որպեսզի ձեզ նամակ {գրելու} դեպքում գործածեմ՝ առանց ոչ ոքի նեղություն տալու

ի նման չի ծածկում: Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ {գրելու}: Սպասում եմ զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց

ճույքից: Դժվարությամբ եմ նստում մի հասարակ նամակ {գրելու} համար: Հիվանդությունս առաջ չի գնում, բայց եւ

մենը կվերջանա: Առայժմ այլեւս ուրիշ բան չունիմ {գրելու}: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, որ դու լինում ես ն

նրա հարսանիքին: Այլեւս, եղբայր, բան չունեմ {գրելու}, բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս եւ ծանոթներիս:

ռափները կանհայտանան: Առայժմ այլեւս բան չունեմ {գրելու}: Քո եղբայր Միքայել Հ. Գ. Այս նամակը թեեւ

րս կհոգա հորս մասին: Ես դեռ շատ բան ունեի քեզ {գրելու}, բայց վերոհիշյալ պատճառով չեմ կարող: Ահա՛ իմ

ամակ մի՛ սպասիլ, ինչո՛ւ, որ չունիմ կարողություն {գրելու}, հարկավորություն էլ, թե որ ասենք, չկա, շատ սո

լինեի, թե դիմացի փոշտով քեզի ալ կգրիմ տեյի, հեչ {գրելու} ուժ չկար վրաս, ինչու որ ան թերմաշ խնդիրը գրեցի Մ

իտցածս խդրելեզներուն կբերեն Նախիջեւան: Ուրիշ {գրելու} բան չունիմ, մարդուդ շատ եւ շատ բարեւ արա, Գաբրի

արեւ արա, Գաբրիելին նույնպես. նարա ալ ջոկ գիրեր {գրելու} սիրտ չունիմ, հիմա մեծերուն գրեցինք ու մանրները մ

այն հաճիք ընդունել) խորհուրդ ենք տալիս ձեզ՝ բան {գրելու} ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին

լաքի վերայ: Ոչինչ այլ բան չունիմ առ ժամս ձեզ {գրելու}, մնացէք բարեաւ մինչեւ ցմիւս նամակս: Ցանկալով ձե

ւած մնալ այստեղ: Այդ միջոցին շատ բաներ ունիմ քեզ {գրելու}, անտարակոյս կը ցնծացնեմ քո Յիշատակարանը, բայց ա

ւ: Առ այժմս ուրիշ արժանի ուշադրութեան բան չունիմ {գրելու}, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակդ

բայրական խորհուրդ էի տուել Պ. Իսահակեանցին " բան {գրելու} ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին

ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը {գրելու} տեղը չէ, եւ թէ առանձին պիտի գրէ"։ Ինչպէ՛ս է,

Իսահակեանցի պատասխանը, թէ այստեղ այդ բանի վերայ {գրելու} տեղը չէ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր վերայ

ք գրել իմ մասին ում կամիք, բայց այն մարդը, որին {գրելու} էիք, ձեր օրէնքի ընդդէմ պահանջողութեններին լռութե

ան թեթեւացնել ինձ, որ հնար ստացայ այս նամակը քեզ {գրելու}: Ուրիշ ոչինչ նորութիւն չունիմ քեզ յայտնելու

շատերը մինչեւ այսօր անպատասխանի, որովհետեւ չկար {գրելու} համար հարկաւոր ոյժ: Ձանձրոյթը միւս կողմից խե

իճան աղճատ էր, որ օրինաւոր սրբագրութիւնը, նորից {գրելու} աշխատութեան հետ հաւասար լինելով, թեթեւ աչքով եւ

ինչպէս Մխիթարեանք: Ուշ է զարթել այս ծերունու մէջ {գրելու} ցանկութիւնը, եւ Եղիշէն իւր խորին ծերութեան մէջ Ֆ

զգի ուսումնականքը կարող լինէին ազգային պատմութիւն {գրելու} ձեռք զարկել: 1. Մեր ազգային մատենագրութեան

դիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային եւ եկեղեցական պատմութիւնքը {գրելու}: 7. Բոլոր ուսումնական անդամների հաճութեամբ

ն մաղթելով Չերքեզեանցին՝ Պ. Նազարեանցի պատճառով {գրելու} գրքի մէջ, դառնում ենք դէպի երկրորդ խնդիրը, որ ա

աչքերս ընդունակ են այժմ առաւել լալու, քան թէ գիր {գրելու} ։ Վերջացնում եմ նամակս եւ ցանկութիւն չունիմ միւս

. Խուդաբաշեւը ձեռք է զարկել այժմ Վրաց պատմութիւն {գրելու} ։ Բարի՛ ճանապարհ։ Եթէ կամի, այդ գործը աւարտելու

մաշւում են բանտերի եւ ամրոցների մէջ: Այս տողերը {գրելու} միջոցին հասած պաշտօնական լուրը իմաց տուեց, թէ Տո

ունիմ իմ իրաւունքը պաշտպանելու: Այս տողերը {գրելու} միջոցին Թէյմսը հրատարակեց Լեհաստանի ընդդէմ մեր նօ

ն չգործեց, եւ եթէ այսօր, այդ մասին մի երկու տող {գրելու} զիջանք, այդ պ. Չամուռճեանին պատասխանելու համար

թանձրացեալ բառերը, անշուշտ, կամելով վարագուրել {գրելու} շարժառիթը, այնուամենայնիւ, այսօր արեւի պէս յայտ

պառաւական հերետիկոս եւ անհաւատ խօսքերը մեր համար {գրելու}. այդ նորա միակ ազդու զէնքն է, հասարակաց խոստովա

Աբբային լրտեսական նամակներ: - Այդ նամակները {գրելու} ժամանակ նա չէր ճանաչում Հ. Սարգսի արժանաւորութիւ

գրասիրութեանը. պատճառ, թէեւ հեղինակները ինքեանք {գրելու} ժամանակ վերանում են մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուր

վ այս հասարակաց բնութեան օրէնքի տակ, ամենայն բան {գրելու} ժամանակ պիտոյ է իւրեանց խորհուրդը ունենան, եւ այ

այ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ ասացի. եթէ լատիներէն {գրելու} ժամանակ աշխատում են ամենայն բառ այնպէս գործածել,

ատութիւն են կրում մեր համար եկեղեցական պատմութիւն {գրելու} ։ Հայոց ազգը " շէն տուն հարս կը գնայ "՝ Փափազեան

ֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, թէ սա շտապել է այդ բանը {գրելու} ։ Մի ասա՛, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ինքը եւս

րով այդ յանդուգն մարդիկը բամբասում էին ինձ, գրով {գրելու} համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համարում։ Բայց նոցա հայհ

նը գնաց տրտմած եւ ամպած։ (?) Այս ծանօթութիւնը {գրելու} րոպէիս յունարէն Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայ

են ածում իրենց սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխանակ {գրելու} ցաւէ ինձ՝ ցաւ է ինձ գրելով։ Այս բոլոր հ

ութենների մէջ. իսկ մեք առ այժմս Աստուածաբանութիւն {գրելու} միտք չունինք, վասնորոյ թող հերիք լինի մեր խօսածը

ան մէջ գտանուեցան այնպիսի խօսքեր, որ անարժան էին {գրելու} ։ Հենեարին կախեցին։ Պարլամենտը վճռեց քանդել

ել նոյնպէս բառերի յարմարագրութեանը։ Նա, փոխանակ {գրելու} " ճանապարհ ", " աշխարհ ", գրում է " ճանապար ",

, մանաւանդ եթէ ուխտ չէ արել միշտ Աշտարակի լեզուով {գրելու} ։ Թէեւ ճշմարտութեան անունով ասում ենք, որ նորա բ

օշեանցից, որի գործը պատճառ է եղել մեզ այս տողերը {գրելու} ։ Դարձեալ, մի քանի տեղ լոկ մի հատ բառը կամ մի

ղովրդի հանրական ձեւին հետեւելով, կենդանացնելու, {գրելու}, կանգնելու, նստելու եւ այլն ասելու տեղ, գրում

որ համար որ աշխարհաբար վեվ կըսենք նէ, վեվ վեվ ալ {գրելու} է եւ ոչ ու կամ ւ, որ ծուռ հնչիւնը հաստատել չերեւ

ր լեզուի մէջ եղել է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում եմ {գրելու} ժամանակ, այդ ուն ինչ իրաւունքով եւ որտեղից է մտն

առակ վկայութիւնք եմ տեսնում։ Եթէ գիտենային, եթէ {գրելու} ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վր

, խմում, պառկում"։ Որեւիցէ հեղինակ, մի բան {գրելու} ժամանակ, պէտք է նայի, որ իր ձեւը եւ ոճը հարթութ

շած գրքի մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր {գրելու} լինէին այդ բաները անշուշտ, այնպէս գրելու չէին այ

է այսօր գրելու լինէին այդ բաները անշուշտ, այնպէս {գրելու} չէին այս պատճառով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը պիտ

իրների վիճակագրութիւնքը եւ տարեգիրքը. այս տողերը {գրելու} միջոցին, մի քանի այդպիսի գրքեր ընկած են պատուհան

՞նչ խապեր կառնուք ինձմեն առողջությանս մասին. ինչ {գրելուս} ես ալ չի գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ

ով թույլ տան: Ինչեւիցե ես այն նամակը կաթողիկոսին {գրելուց} հետո, գրեցի նույնպես Թիֆլիս եւ Էջմիածին իմ հավատ

արձեալ " Մեղուի " 37 համարում: Բայց այդ յօդուածը {գրելուց} յառաջ դրականապէս բարեաւ մնայ է ասել լօգիկային, ո

ճակային գործերի մասին իւր յատուկ ձեռքով կոնդակներ {գրելուց} այս եւ այն գործակալին։ Վեհափառ տէրը ժամանակ չուն

չպէս մի մարդ իւր շատ սիրելի բարեկամի հետ: Նամակը {գրելուց} յետոյ վազեց ննջարանը, որ զմուռ եւ կնիք բերէ կնքե

ենտների վերայ"։ Այս սպառնալիքով լիքը նամակը {գրելուց} յետոյ Հենրիկոս IV-ը ընդունեց Պապական դաւանութիւնը

ն, սակայն չգտանի անդ եպիսկոպոս, վասնորոյ առ քեզ {գրեմ}, եւ զժամանակ օծութեան կաթողիկոսին. նոյնպէս հայց

նաց բարեւ եւ ամէն հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը {գրեմ}, ինչպէս բան է, որ դուք կենէ միամիտ չէք: Երեկ մ

կու օր մնում եմ Վարսովիա, որ հարկ մերժողությունը {գրեմ} (опровержение) եւ ուղարկեմ " Հյուսիսափայլին ",

երորդ օր էր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի {գրեմ} զայս նամակ: ՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին

Մեծարողապէս միշտ Ձեր Միքայէլ Նալբանդեանց {Գրեմ} ՚ի սմին զհասցէս Mr Nalbande 40 Langham Str

ալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի {գրեմ} զայս նամակ: Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն

անօթք Ձեզ, սակայն ըստ բերանացի պատուիրանի Ձերում {գրեմ} ՚ի սմա ՚ի լեզու բնիկ մեզ, եթէ յազգասիրութիւն Ձեր

ոյության վերջին միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասին {գրեմ}: Ախր այս բոլորը ձանձրույթից է եւ մասամբ նրա համա

ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ ես պիտի {գրեմ} ՝ ըստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որպեսզի ես վերանա

նձ արգելված է հայոց լեզվով նամակներ գրել, պետք է {գրեմ} ռուսերեն, բացի այդ, նամակներս պետք է կարդամ կոմ

նին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ, գուցե այլ նամակներ {գրեմ} մանրամասն տեղեկություններով քո հարցրած եւ մեզ հետ

ն, երբ մի փոքր առողջանամ, պարապությունից այնքան {գրեմ}, որ դուք էլ զզվիք, բայց առայժմ ներեցեք: 186

կ հրամեցեք, ինձ այստեղ կգտնեք: Գրում եք, որ {գրեմ} սրտիս ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակալ եմ, ինձ ոչ

, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի, ինչ ալ ըլա նե, {գրեմ}, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի նայի տեյի: Քո գրած գ

ինչ տպաւորութիւն կը գործէ իմ վերայ, այդ բանը կը {գրեմ} հետեւեալ փոստայով"։ Ս. Շ. Պ. Շ

ինձ, Պարսից Շահի հրովարտակի նման ոսկի տառերով կը {գրեմ} անունդ: - Ինչե՞ր ես խօսում. ի՞նչ բանի համա

ւմ է նա, թէ " այժմ ժամանակ չէ խօսելու, յետոյ կը {գրեմ} "։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրու

ելէն չեմ դադարիր ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի եւ կը {գրեմ} " կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինակն էր պատասխանատուն

e", Act V, Sc. 1 " Ինձ սիրողների Անունը պիտի {Գրեմ} սիրաջեր Արեւի՜ց էլ վեր. Նա - կոյսը սիրուն, Ո

էիր, թէ գնա դու այժմ, եւ ես խօսքիդ պատասխանը կը {գրեմ} նամակով այն պատճառով, որ բերանով խօսելու ժամանակ

գիրս գրեցի, առ սրբազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս {գրեմ} առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք եւ լսէք զվի

նթերցջիք, առ ՚ի բարւոք եւս ՚ի միտ առնուլ զոր ինչ {գրեմս} այժմիկ: Առ պահանջողութիւն իմ յադմինիստրաթորէն

նութիւն սորա եւ զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ {գրեն} ի դարձ փոխարինին պատուական ծերունւոյն: Այլ մեզ թ

տեր է, որ ու-ով կամ եւ-ով բառերը երբեմն վեվով կը {գրեն}. զոր օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւ

ը գործ է դրել հին բառեր, թող այդ պարոնները իրանք {գրեն} աւելի մաքուր եւ յստակ եւ օրինակ լինեն մեզ իւրեանց

՚ուտէր Մորժերի եւ ջրշունների եղը, եթէ ընկնէր նոր {Գրենլանդիու} կամ թերեւս Լաբրադօրի Էսկիմոսների մէջ, որովհետեւ

ակի տակ եւ ո՛չ Լուկուլլոսը իր կերակուրներով՝ նոր {Գրենլանդիու} կամ Լաբրադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը նախընտիր է

ային շրջանակի տակ, կամ Լուկուլլոսի կերակուրը նոր {Գրենլանդիու} կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը գեղեցիկ

ափում էք, Բափ բարաբար բերում էք: Hy, {գրենք} սրբազանին ` Երէցփոխին դուրս անի, Սար

, անկարգ, անկանոն, ինչ որ մեր բերնին գալիս է, {գրենք} թղթի վրայ, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմախօսների գր

ր նա կպչի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։ Եթէ ասենք կամ {գրենք} " նորա ձեռքերը ներկում են " եւ այս ենը ընդունենք

ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը ներկի մէջ են"։ Իսկ եթէ {գրենք} " նորա ձեռքերը ներկումեն ", այս տեղ ենը ընդունել

ջ վանկ պակասում է, որով խօսքը թեթեւանում է։ Եթէ {գրենք} " ներկում են ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կար

պես եւ ուրիշ շատերի վրա: Խնդրում եմ Անանիային {գրես}, որպեսզի հիմնավորապես եւ մասնագիտորեն ուսումնասի

: Խնդրում եմ, հնարավորության սահմաններում հաճախ {գրես} ինձ, մանավանդ, եղբայր, տառապում եմ ձանձրույթից

մ այս մասին հայտնես նրան: Խնդրում եմ հաճախակի {գրես} Ղազարոս եղբորը մեր ընտանիքի կացության մասին. շատ

են, իսկ ես՝ միայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մինին {գրես}: Դարձեալ Աստուած կեանք տայ Պ. Շահբէգին, որ չէ

մի քանի բառ խօսել, մինչեւ որ դու ինքդ տեսանես եւ {գրես} մի օրինաւոր քննութիւն: Աւելորդ է մի խօսք եւ

արես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը նորա վերայ {գրես}, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները գրչին սովորեն եւ ապա կ

ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ են: Խնդրեմ զպատասխանին {գրեսջիք}: Ի Նախիջեւան առ Տօնաւիս գետով: Գրէ Միքայէ

ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ {գրեսցեն} եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ

եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ {գրեսցէ}, յայնժամ գոյ յոյս կենդանութեան մօրս թշուառացելոյ

Անուն ի յերկինս Ի վեր քան զարեւ {Գրեսցի} ինեւ. Նա՛, կոյս սիրասուն, Որ զհէգն

ան վրա դիմում է արված կամ թե՝ ով որ դիմումը պիտի {գրեր} ՝ հրաժարվել է եւ ես պիտի գրեմ՝ ըստ այդ պատճեններ

շտօնական հրովարտակով պատուիրեց տալ իւրեան նոր-նոր {գրեր}, հին եւ ամենախրթին ոճերով գրած, սպիտակ թղթերի վ

ւմ է, որ 106 մանեթ դահա պիտի հասանի նորան. տակի {գրերը} հոգացի, միամիտ եղիր: 25 մանեթը Կամենիցքին վե

ցին մի քանի ոսկիների վերայ. պատերի վերայի կարմիր {գրերը} դատապարտուեցան մնալ մի սպիտակ ներկի տակ: -

նթուխեանցը, բաժակը ձեռք առած չառած, կարդաց տակի {գրերը}... - Չկամի՞ք ծխել, - հարց արեց պ. Շաքարեա

այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր {գրերը} ջոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ ինչ էր յանցանքս, միայ

քագիր ստանանք: Ախ ի՛նչ գեղեցիկ են այդ օրհնութեան {գրերի} ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի սուրբ եւ Աստուածընկալ դ

ան շարժողութիւններով եւ խեղդեն գիտութիւնը իւրեանց {գրերի} փոշիներով։ Արդարեւ, ուր որ հասանում էր Յիսո

որդն եւս չունի իւր մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն {գրերիցը} առնելով եւ իւր տանը պահելով (ինչպէս պիտոյ է անէ

, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ {գրերոյն} եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծերունւոյն Խո

դել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ {գրերոյն} եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ ամենայն գրուածք հեղինա

գի մէջ եւս մի բան մտած էր Պարսիկ, Ասորի կամ Յոյն {գրերով}: Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ արքունական եւ թէ՛ մեհ

ունենար․ ինչ մագաղաթի վերայ գրած կարմիր ու կապոյտ {գրերով} ուրբաթագիրք ասես, որ չունենար. նա դեռեւս պարծեն

արեան բոլոր համակարգութիւնքը հիմնուած են այդ նօտր {գրերով} տպած վարդապետութեան վրայ: Մենք փորձերով, ե

իւր օրում Մարդու լցեց փափագը, Թէ լոկ {գրերումն} է յիշւում: Դժբաղդը շատ տարիներ `

անել, որ սրբազան Հայրն ձեր գիրն ստանալով, կրկին {գրեց} աղայենց եւ անդառնալի միջնորդեց, որ անպատճառ ընդո

ս խորհրդով պ. Նազարյանցն ամսույս տասնիննից խնդիր {գրեց} ազգային լուսավորության նախարարին, որի հետ միասին

ւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու էլ ընկար. Առաւ ածուխ, {գրեց} պատին. " վեցերորդը՝ մի՜ շնար"։ Պապ

ր, բոլորովին չքացրաւ. Քարտուղարը այն մասին {գրեց}, որ պապը վեցերորդ էր, Մանաւանդ այս համարն

ն: Նա Մեսրովբին՝ աստղերից վեր {Գրեց} անուն բոցավառ, Թող գան, երթան բիւր բիւր դա

ան մարդկութեան Ո՞վ շօշափեց բազկերակը, {Գրեց} ֆիզիոլոգիան. Լո՜ւռ... ահա մեծ Անգլիացին,

ը, Մարդը եւ ճշմարտութեան ". Ժիրարդէնի {գրեց} ձեռքը Տապանաքարիդ վրան: Ծո՜ւնր

ցուցին եւ որ, իւր վախճանի ժամանակ, ահաւոր նզովք {գրեց} հայոց կաթողիկոսի վերայ: Հայոց եկեղեցականութիւ

, պ. մինիստրի հրամանին համաձայն. առաջարկութիւն {գրեց} թեմական ատենին, որ սա շրջաբերական հրամաններ տարա

Հայոց երրորդ պատմութիւնը) իմ երանելի Ղազարը {գրեց}. այս պատճառով, այդ գրքի մէջ մենք նորա այս Թուղթ

իր լաւութիւնքը եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով {գրեց} )։ Եւ ո՛չ բնաւ որպէս մի սխալուած մարդ մերժուեցա

թերում, պոռնիկների արքայութիւն չժառանգելու մասին {գրեց} խի՛ստ շատ են, եւ այդ բոլորը մանրամասն գրել այստե

լի Մաշտոցը իր հոյակապ եւ սքանչելի նամակի մէջ, որ {գրեց} Աբասին, մեզ թւում է, թէ դարձեալ Պաւղոսի այս գաղ

իւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց եթէ դէպի չարը գործ {գրեց} իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչելով չարը հետեւեցաւ նո

ը բոլորովին անհաճոյ եղաւ Իգնատիոսին. պատճառ, որ {գրեց} Միրային. " Այդպիսի պաշտօնքը հակառակ չեն մեր կոչմ

ապից պարգեւած արտօնութեան զօրութենովը։ Իգնատիոսը {գրեց} նորանց, որ չի յուսահատուին, այլ շարունակեն իւրե

այնքան աննշան գիրքը՝ " Օգոստինոս " անունով, որ {գրեց} Կուռնէլիոս Յանսէնը, եւ դորանով ինքը Յանսենականու

ւ բանդարկութեան մէջ։ Նա իւր մահու մահճումը բողոք {գրեց}, որով ապացուցանում էր Կարգի որպէս թէ անմեղութիւն

յ եւ արա արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: {Գրեցաւ} ի Բարթվիայ յայսմ ադամ ամսոյ 20, որ է Մայիսի 9,

փրկչին 1813 եւ Մարտի 11-ին, որ է նիրհան 26-ում, {գրեցաւ} ձեռամբ նուաստ Կարապետիս Յովհաննէսեան, ըստ համեմա

է, իմ յետին կամքն է եւ իւր խնդրանօքն մեր անունը {գրեցաք} որպէս վկայ. վերն գրածն չորք մին օրինակ համեմատ մ

հնութեամբ եւ զանուն ձեր եւ համայն ննջեցելոց ձերոց {գրեցաք} առաջի սուրբ սեղանոյն, յորոյ վերայ սուրբ պատարագն

իւնս յանուն իւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն {գրեցեալ}, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք իբր ըստ

ատուցանէ նոցա ի հանդերձելումն: Ի յաւարտմանէ {գրեցեալ} կտակոյս պատուէրն իմ այս լինիցի, զի մի՛ ոք ունենա

նորին վեհափառութեան զքանի մի գրութիւնս յանուն իւր {գրեցեալս}, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, եւ երկրորդ լսե

երպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում {գրեցելոյս} ։ Բաժին մօրն իմոյ չորս բաժին լինիցի. մին բա

երպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում {գրեցելոյս} եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս թէ

կակատարն զո ոք եւ իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն {գրեցելոյս} եւ ամենայն մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւ

լերուք միամիտ եւ թէ մէկ հարկաւոր բան կ՚ունենաք, {գրեցեք} ինձ անթագուստ: Հայրութեան ձեր խոնարհագոյն ծառայ

սումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի սիմ սիմ մի ասեք, {գրեցեք} պարզ, վեր առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ ուղարկեմ

10 փետրվարի 1855 Մոսկվա Իմ հասցեն այսպէս {գրեցէք}. Его благородию студенту Московского Императо

մ: Անցյալները Խոնղուռին հետ Գրիգոր եղբորս մի գիր {գրեցի}, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, պատասխան չունիմ մինչեւ այ

ով իմացա ձեր որպիսությունը, այս գիրիս հետ միասին {գրեցի} Քառբո Մակարիչ Հայրապետյանցին, հույս ունիմ, որ ի

ոպոսի իւրեանց: Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր {գրեցի}, գիտեմ ինչ. զամենայն զոր միանգամ լուայ յայտնեցի

Ինչեւիցե ես այն նամակը կաթողիկոսին գրելուց հետո, {գրեցի} նույնպես Թիֆլիս եւ Էջմիածին իմ հավատարիմ բարեկամա

. Պետերբուրգ Թանկագին իմ եղբայր. 29-ին {գրեցի} քեզ մի նամակ, ընդորում դեռ մի նամակ էլ՝ ծնողներ

գիր ալ գրել պետք չէր, բայց այս քանի տողը դարձյալ {գրեցի}: Ուղարկեցի իմ պատկերս մամայիս համար, եւ մամա

գրելու ուժ չկար վրաս, ինչու որ ան թերմաշ խնդիրը {գրեցի} Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի, ինչ ա

սեպհական շրջակայքից, որի մասին մի քանի տող յառաջ {գրեցի} Յիշատակարանիս մէջ: Ստոյգ եւ աստուածադիր դաստիարա

- Մուրադեան վարժարանի աղօթքը: Այն օրից, երբ {գրեցի} երկրորդ Յիշատակարանիս վերջին տողերը (" Հիւսիսափ

հատուածը (տպած " Հիւսիսափ. ", Յուլիս, 1858) {գրեցի} մի ամառանոցում, ուր մի քանի բարեկամով գնացել էին

կըսեմ եւ ըսելէն չեմ դադարիր ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " {գրեցի} եւ կը գրեմ " կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինակն էր պա

պոչը նեղի մտած ատենը, " ես Հռովէական Հայոց համար {գրեցի} " կ՚ըսէ: Հռովմէական Հայերը հռովմէականութեան հրաւ

բիռուզիգար մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն {գրեցի}, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահ

որպէս ահա վասն հաստատութեան չորք թուղթ մին օրինակ {գրեցի} եւ ի ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի եւ կնքեցի ի

ք առողջ նաեւ միտքս բոլորովին կատարեալ, կտակս այս {գրեցի} առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, որ յետ մահուան իմոյ հ

րեանց. փոխանակ նոցին այժմս կտակս այս ձեռամբ իմով {գրեցի} եւ կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ յատկացե

Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս. պատասխան չստանալով, 17-ին կրկնեցի: 21

կու նամակ, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23-ից: 24-ին {գրեցի} պատասխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27-ին ստացայ մի ն

երթայ 25-ին: 27-ին ստացայ մի նամակ եւ պատասխանը {գրեցի} նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28-ին ստացայ մի նա

րթայ 28-ին: 28-ին ստացայ մի նամակ. պատ[ասխանը] {գրեցի} 29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր ինձ յայտնեցին,

28-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած, պատասխանեցի եւ {գրեցի} մի առանձին նամակ մեր տունը, որ կ՚երթայ 29-ին:

հատ, ընտիր ծաղիկ, Ուպմանից: Մայիսի 1-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս ` ապրիլի 29-ին ստացածիս պատասխանը: 2-ին

նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւն եղբօ

ւրս եկած թղթի պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ {գրեցի} Ղազարոս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին. Սեր

եւ նարինջ 10 հատ, որ եւ ընծայեցի: 30-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս կուպոնների մասին, որ գնաց նոյն օրը: Յուն

ուղարկեցին թաբակ, նարինջ եւ խաւիար: 6-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս եւ Սուլթանին նամակին պատասխան միեւնոյն նամ

: Ինչ է նէ, Աստուած ընդունելի անէ: 13-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, մեր տունը եւ Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚եր

Առողջութիւնս ուղղւում է կամաց-կամաց: 3-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ ստացայ եղբ

ցայ Քոլբի վիճակագրութիւնը եւ Լուիսի գիրքը, նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: Այս նամակը պատռեցի, չ

ւս համար աղբաթս էլ խառնուած է: 12-ին այսօր նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրից

մին նամակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս ` 10-ից գրածին պատասխան: Այսօր վերակացուի

ռաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 22-ին: Այսօր նամակ {գրեցի} եղբօրս գրքերի մասին եւ մի նամակ դրի մէջը մեր տուն

թուականով եւ մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի 1-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ

են. փառք Աստծոյ: Ես էլ լաւ եմ այսօր: Պատասխան {գրեցի} եղբօրս, որ վաղը կ՚առնու: 7-ին ի լոյս 8 սաստիկ տ

ին նամակ ստացայ Աւետիքից, 9-ից գրուած. պատասխան {գրեցի} նոյն օրը, որ եղբօրս տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսու

Սուլթանից, երկուքն էլ անթուական: 5-ին պատասխան {գրեցի}, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրի

, որով ուղարկեց Վադուժի նամակը: 24-ին պատասխան {գրեցի} թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին

ւթիւնը նշանակուած է 11-ին: Այսօր երեկոյեան նամակ {գրեցի} եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ եղբօր

ւ, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը

ւթիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 9-ին: 3-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական գործի եւ դպրոցի մասի

այտնում է զանազան Նախիջեւանի լուրեր: 9-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ ստացայ եղ

Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուցի: 19-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ ե

] նշան[ակուած է] 29-ին: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ {գրեցի} Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացայ թաբա

ր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ նորա պա

հ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ գրէ:

23-ին շարունակւում է. վատ գիշեր անցուցի: Նամակ {գրեցի} եղբօրս: 24-ին լաւ եմ, գիշերը լաւ անցուցի, լերդ

, ներկի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւում է: 7-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ

յ եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտուշին եւս {գրեցի}: 17-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] եւ վարդապետի հետ.

այ տես[ութիւնը] նշանակուած է 28-ին: 22-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին պա

ախճանելը: Տէր լուսաւորեսցէ հոգին: 8-ին պատասխան {գրեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս,

իցս, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի] նամակը: Պատասխան {գրեցի} Սուլթ[անշահին] թուեալ 12-ից, որ տամ եղբօրս տեսո

րիցս 13-ից գրած: 15-ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ {գրեցի} եղբօրս: 17-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից գրու

կ ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 12-ին պատասխան {գրեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղ

նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Նոյն օրը {գրեցի} եւ առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին նամա

րի]: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որովհետեւ իրմէն նամակ չունէի: Այս գիրը

շաբաթինը ` 9-ից գրած, բ) 15 -ից: 17-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբ

: 27-28 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս 28-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից գրած

ցի 8-երորդ բաղնիսը, եղ ստացայ եւ մերժեցի. նամակ {գրեցի} եղբօրս, որ նորից ուղարկէ ինձ կէս ֆունտ եղ: 2-3

ղբօրիցս 5-ից գրուած, բայց 6-ին փոստ ձգած: Այսօր {գրեցի} պ. Ուդովին, որ ինձ գինի Ելիսեեւից գնէ եւ ոչ Ֆոխ

այց փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18-ին նամակ {գրեցի} եղբօրս: 18-19 id[em] 19-20 id[em]. այսօր նամա

ղբօրիցս, իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս եւ Սերոբին {գրեցի} մի նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը, որ չեմ գրել

տուեցի առանձին թագաւորութիւն, ուր դարձեալ կանո՛ն {գրեցի} չճանաչել ո՛վ է թագաւորը եւ ո՛վ է ժողովուրդը: Այս

իզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը, եւ սրտիս նեղութենից {գրեցի} ուսումնական դատողութիւններ կօշկակարների, մշակներ

յ օրինակն այս է։ Առ սրբազան Հայրդ երկու գիրս {գրեցի}, առ սրբազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ սր

տակարան: Ինչ որ վարպետիցս լսել էի, այն, վերեւը {գրեցի}, ինչպէս աստծու առջեւ, ամենայն հարազատութեամբ:

ողիկոսով եւ ազգային եպիսկոպոսների ժողովով, նամակ {գրեցին} կայսրին եւ յայտնելով, թէ Հայերը, շատ եւ անտանել

ծ ճանապարհը ամբոխի աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ {գրեցին} իւրեանց դրօշակի վերայ հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը

ոտք կոխեց Պոլիս, ազգային լրագիրները մի երկու տող {գրեցին} մեր մասին, մանաւանդ արեւելեան միանգամայն եւ նահա

հեղինակները ո՛չինչ չեն կարո՛ղ առնել։ Դնենք, թէ {գրեցին} շատ բաներ. գրուածքը կարօտ են տպուելու։ Հեղինակը

արարեալ, եւ զերկոտասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս, {գրեցին} 'ի Հռովմ եւ զգիրն քարալաշիւ 600 ղուռուշ ծախելով ա

ը սուրբերի Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի Յիսուսեանները {գրեցին} նորա մահարձանի վերայ հետեւեալ արժանի ուշադրութեան

Յիսուսեան Կարգը։ Յիսուսեանք հարիւր հատորից աւելի {գրեցին} միմիայն այս ապացուցանելու համար, թէ Քրիստոնէութի

նջել այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր նորա ճառը, {գրեցին} ճառի պատասխանը հայհոյանքի եւ զրպարտութեան ձեւով,

րիգոր եղբայր, մեք թեպետ անցյալներն Մանուկ աղային {գրեցինք} պատկերը չօծվելու համար, մենք գիտեինք նոցա սիրտեր

ծերի, որ չէ ենթարկվում առաջնորդական տեսչության, {գրեցինք} թե Այվազովսկին երեսփոխան չէ բոլոր Հայոց հոգեւորակ

սենք եւ կտնօրինենք, ինչպես նորա կամքն է, բայց ( {գրեցինք} ), Այվազովսկին ինքը վիրավորվելով օրագրից, չէ ու

ա ալ ջոկ գիրեր գրելու սիրտ չունիմ, հիմա մեծերուն {գրեցինք} ու մանրները մնացին: Նամակս պիտ վերջացնեի, ինչու

ս պատճառով, այդ գրքի մէջ մենք նորա այս Թուղթն էլ {գրեցինք}, որ ընթերցասէրքը, Պատմութիւնը կարդալով, այս Թո

արանի մէջ չէին, այլ Առաքեալի Թղթում, ուստի մենք {գրեցինք} " Յովհաննէս Առաքեալ"։ Ահաւասիկ բուն խօսքերն էլ

տ պիտի առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ զայսմանէ {գրեցից} զկնի, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօր

կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ {գրեցից} յատկացեալ նշանօք եւ սահմանօք, համայն եւ բոլոր ան

խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս. Գրքից։ " Եւ {գրեցից} 'ի վերայ նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն քա

ը այն տեղեկության, որ Դուք 6 մարտ. վերջին անգամ {գրեցիք} սրբազան Մատթեոս առաջնորդին պ. Խալիբյանցի եկեղեցա

ա էր, սվեդոյչիք էր, ինչ էր, խնդրեմ ինձի շուտով {գրեք}, որ ես ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին թո

ործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գիր {գրեք}, ահա հասցես. Его благородию студенту Императ

իրացուս, գալ եւ ուսանել զարհեստ քերականութեան: {Գրէ} առաքեալն. " Ամենայն ոք, որ ընդ իշխանութեամբ, ի

ին գրեսջիք: Ի Նախիջեւան առ Տօնաւիս գետով: {Գրէ} Միքայէլ Ղազարեան " դպիրն սրբոյ Լուսաւորչայ աւագ ե

Ի վերջէ 18 ամսոյս հոկտեմ[բերի] Սինօդն հրովարտակ {գրէ} առ իս համարաւ [բաց], յորում երեւի գայթ ի գայթ եւ

ակատար զԿիրակոսն Յարութիւնեան: Զայսմանէ զառաջինն {գրէ} առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթողիկոսն ամենայն հայոց,

, նամակաւ իւրով առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն {գրէ}, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլոց թղթոց եւ զպա

րարելոյ յ30-երորդ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, {գրէ}, եթէ ունի զայլ եւս զերկուս տունս, զորս եւ յատկ

ն պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ թէ առանձին պիտի {գրէ} "։ Ինչպէ՛ս է, սիրելի՛ ընթերցող, Պ. Իսահակեանց

ժամանակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի {գրէ}. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորու

թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի վերայ գրել, այլ թո՛ղ {գրէ} ծառի տերեւի կամ կեղեւի վերայ, յետոյ՝ անասնոց մո

Մոգպաշտէն վաղիւ Գայ զմատենիւ, Ցոր {գրէ} զկուսին Անուն ի լուսի՜ն: Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻ

գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ {գրէ}: 20-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ո

Էմինը ծանօթաբանում է. " Հրահատ կամ Հրատ, որպէս {գրէ} կրճատելով Ղազար " (եր. 40)։ Ինչպէս երեւում

ած էր. " Այլ սակաւ բանիւք զոր յերկրորդումն թղթին {գրէ} 'ի Կորնթացւոցն ", եւ այլն։ Ինչպէս ընթերցողը արդ

ել, որ ամենայն մարդ, անունը ստորագրելու ժամանակ {գրէ} ` ձեր ողորմած տէր, իսկ թագաւորը միայն ստորագրէ.

ր վնաս չունի, շատ շատ, միւս օր պիտի մի ոտանաւոր {գրէ}, կամ իւր յիշատակարանին զոհէ իմ պատուասիրութիւնը

մը եւ կրթութիւնը, ոչ թէ այսպիսի քաղաքավարի նամակ {գրէ} եւ հրաւիրէ, այլ եթէ լոկ ծառայի բերանով հրամայակա

եալ, ի խնդրոյ Վրթանիսի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, {գրէ} տասն եւ ութն ճառս աստուածաբանականս եւ բարոյականս

նուն սրբոյն Յակոբայ. այսպէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի {գրէ} ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զպատմութիւն եկեղեցւոյն

ան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով {գրէ} վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ: Զսոյ

փոխ առեալ զայս ամենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, {գրէ} եւ զզանազան ճառս ի խնդրով հարց միանձաց: Թեոդո

եալ ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց պատմութեան ազգիս, {գրէ} զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի վաղնջուց ժամանակաց մին

ր նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը {գրէ} նորան մի նամակ, եւ ինչքան կարելի է քաղցր ոճով "

չ ուղղափառութիւն է: Թո՛ղ դժոխքի ջամբռ մատենի մէջ {գրէ} մեր անունը պարոն Բեհեղզեբուղը, միայն թէ մենք բիւ

, էլ չէի խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս գայ, այնպէս {գրէ}, որ ամենքը հասկանան"։ Եկ դու գրէ այդպէս, տեսն

գայ, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկանան"։ Եկ դու {գրէ} այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն արժանայիշատակ Թաղիա

ք.... Երկայն բարակ մտածել պէտք չէ. համախո՛հք, {գրէ՛ք}, քահանաներն ալ մէջը դրէք... Չը լեցա՞ւ... Կէս մ

ը: - Շատ բարի, մռայլագոյն սատանայ, ինքս կը {գրէմ} այդ հրովարտակը... - Հերի՛ք է, - գոռաց սատ

պիտոյ է լինիմ: Եթէ այդպէս յօժարի, եւս նամակ կը {գրէմ} Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժարուիմ նորա դստեր ամո

ւարասէր հալածանքին, ամենայն արդարութեամբ պիտոյ է {գրէր}, մանաւանդ, Խորենացու պէս երկնաքաղաքացի եւ տօնել

թէ ամենայն արդարութեամբ արժա՛ն էր, որ Խորենացին {գրէր}, որովհետեւ, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, տեսել

Իսկ ով որ այս մասին անփոյթ էր երեւում, նորան կը {գրէր} իւր սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որին պէտք էր ցոյց

ել Խուժիկի անունը իմանալու, որ ինքը նորա անո՛ւնը {գրէր} եւ ոչ Խուժիկ, որ անարգական անուն էր այն մարդու ա

նայն խնդրոց, միաբանութեամբ Պօղոս աղայի Սեբաստեան {գրէր} առ Կոստանդի՛՛ (գուցէ 'ի Կոստանդնուպօլիս) առ իւր

'ի վանացն վկայեաց այսմ. Հ. Էմմաննուէլ Ջախջախեան {գրէր} 'ի Հռովմայ, թէ առաքելական է գործք մեր, որպէս եւ

ող ինքը՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող {գրէր} նա աւերուած ու խանգարուած ոճով, այնուամենայնիւ Հ

աւ այնպէս, ինչպէս ցանկալի էր Յիսուսեաններին, որ {գրէր} հեղինակը, եւ նորա առաջին տպագրած օրինակները ջնջո

ինք, եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք կամ մի նշան {գրէր} նա ձուի վրայ, կամ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միայն մի

ր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ {գրէք}. եւ ես գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան յոգ

ր պարսաւները, որ գրում էք, որքան առանց լոգիկայի {գրէք}, այնքան փառք ու պատիւ է ձեզ։ Բայց ագահութիւն մի

նեմ, Լարեալս ինձ եւ թռչիմ Ի մենացեալն {Գրընել} ՝ Ուր եղբայր ցանգ ինձ մնայր, Ուր սուր

Թողած պատրաստի թակարդը լարուած ` Դիմում եմ դէպի {Գրընելն} ` անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ միշտ ինձ էր մնում

առ աշակերտ Եպիփանու Հռոփանոս անուն, որ վարժ էր ի {գրթեան} Հելլենականին, խնդրէ զձեռնտուութիւն առ ի կատարել

ս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով {գրի}, ես նորան եւս գիր պիտի գրեի, բայց չկարծեցի, թ

նի իմ այս խնդիրը: Թող նա, իր հերթին, մանրամասն {գրի} Իվան Մինաեւիչին այն ամենի մասին, ինչ կվերաբերի ն

Եթե Անանիան Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն նամակ {գրի}, ապա թող ինձնից նրանց շնորհակալություն հայտնի՝

րիր Անանիային, որ քո նամակում որոշ նորություններ {գրի} (քանի որ դու ռուսերեն չես գրում) Մոսկվայի մեզ ծ

ր էլ կան: Այս նամակն ստանալուդ պես Կամենշչիկովին {գրի}, որպեսզի նա հրավիրի մի լավ, բարեխիղճ վարպետ [կա

հետեւ կառքը պետք է ներկել: Ծախսերը թող իմ հաշվին {գրի}, ես շնորհակալությամբ կվճարեմ՝ առաջին հնարավորու

: Խնդրում եմ, թող Անանիան այս մասին հանգամանորեն {գրի} Կամենշչիկովին, որպեսզի վերջինս հիմնովին վերանորո

ին ժամանակներում: Եթե Անանիան տեր Մովսեսին նամակ {գրի}, ապա թող նրան հաղորդի, որ նրա (այսինքն տեր Մով

ես ինչպես ես եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ {գրի}, բացի, իհարկե, քննադատությունից եւ ինձ վրա եղա

վող մարդու. այդ ինքնին հասկանալի է: Թող Անանիան {գրի} նրա հետ ունեցած իր խոսակցության արդյունքի մասին,

ինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անանիային եւ ասա՛, որ հաճախ {գրի}: Քո Միշել Հ. Գ. Կա՞ արդյոք ռուսերեն

որ պակասի ի մերում թարգմանութեան ի բնագրին Լիտան {գրի} " եւ այլն: Էջմիածնի Ճառընտիրներից մինի մեջ՝ " Հ

այդ բոլորը՝ իւրաքանչիւրի տուածը առանձին առանձին {գրի} անցուցած, մնաց վանքում, եւ ինձ մե՛րկ եւ խայտառա

կ Նոր Նախիջեւանի հին պառաւները ասում էին՝ "ձեռօքս {գրի} ", բայց այժմ իսպառ չէ լսվում։ Առ հասարակ այդ քաղաք

ց բերանից խածած կտորը, որի վերայ դեռ երեւում էին {գրի} անունի հետեւեալ տառերը.... նգ.... ան...

, ներել յանդուգն առաջարկութեանս, թոյլ տալ ինձ ի {գրի} հարկանել զոր ինչ շրթունք իմ չզօրին ըստ ամենայն ար

զօրութենով, չէին կարող ծածուկ խորհրդակցութիւններ {գրի} միջնորդութենով ունենալ, մինչեւ անգամ եւ Տէրութեա

պարոնները ինչ ժամանակ կամենում էին իւրեանց միտքը {գրի} միջնորդութենով յայտնել, իսկոյն այն մի ժամ յառաջ

է չլինէին դոքա, որովհետեւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ {գրի} տակ ընկած չլինելով եւ չմշակուելով, բնականապէս պի

նոր լեզուի պակասութիւնքը, եթէ ոչ մշակութեամբ եւ {գրի} տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը սահմանափակուին նորա ճապաղո

բերնին, պիտի ճապաղ լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ {գրի} մէջ չմտնելով՝ ճշտուած եւ սխմուած չէին նորա ձեւեր

ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, Յովհ[աննէսի] եւ տէր {Գրի[գորի]}: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին:

ց բոլորին դու գիտես: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: {Գրի՛ր} Անանիային եւ ասա՛, որ հաճախ գրի: Քո Միշել

ական] 107 Եսայի վարդապետին 108 Քուաքեռաց 109 {Գրիգ}. վ[արդապետ] Տէր. Ստեփ[անոսեանցին] 110 Եղիազար

-ին: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արոս] եւ {Գրիգ[որ]} եղբարցս: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ

: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի], տէր {Գրիգ[որի]}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Սարգսի հետ. առաջիկա

1848 յ9 օգոստոսի Ի Նախիջեւան 1849 6. {ԳՐԻԳՈՐ} ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ Գ

մ տաք է, փառք աստուծո: Ծանի՛ր, եղբայր իմ, {Գրիգոր} Ղազարյան: Սրբազանն այս փոշտի Պապային եւ Մկրտիչ վ

րիի բանին դուն ալ օր չանցուցած հետեւե: Սիրելի {Գրիգոր} եղբայր, մեք թեպետ անցյալներն Մանուկ աղային գրեցի

տուղար՝ Միքայէյ դպիր Նալբանդեանց 14. {ԳՐԻԳՈՐ} ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ,

14. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, {ԳՐԻԳՈՐ} ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, եւ ինչ որ գրել

ելու եք, հարցուցեք միշտ պարոն Ալաճալովից, պարոն {Գրիգոր} Սալթիքովից եւ պարոն Մաթեոս Խաչատուրյան Երեցփոխյան

րին առնենք: Սիրելի ծնողացս շատ եւ շատ բարեւ՝ {Գրիգոր} եղբորս, Ֆլորա յանգայիս եւ զավակացը սիրով ողջույն

ալ եմ, որ չի մոռանում: Անցյալները Խոնղուռին հետ {Գրիգոր} եղբորս մի գիր գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, պատաս

դաստանով: Ի 21 մարտի, 1856, Մոսկվա 25. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ: ԱՄԵՆԱՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏ

25. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ: ԱՄԵՆԱՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, 38, 54, 76 Ձեր գրած երկու նա

доме Рудакова. Մոսկվա 18-356 26 26. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ, ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ.

26 26. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ, {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ. Շնորհավորում եմ քեզ Քրիստոսի Սուր

ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց 1857 29. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

1857 29. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29-ին գրած գիրդ ստացա, անչ

Նալբանդյանց 12 ապրիլի 1857 Մոսկվա 30. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

ոսկվա 30. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ ստացել եմ, նույնպ

յանց 29 մայիսի 1857 Մոսկվայի մեջն 31. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

ի մեջն 31. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Սիրո ողջունով հայտնում եմ, որ մե

Նալբանդյանց Մարտի 27, Մոսկվա, 1858 34. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

58 34. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ, Քո գրած

անդյանց 8 փետրվարի, 1859, Մոսկվա 40. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱ

ա 40. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Երկու նամակդ՝ մինը Նախիջեւան հաս

լբանդյանց 1859, մարտի 16, Մոսկվա 41. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 31 մարտի 1859, Վարսովիա ՍԻՐԱԿԱՆ

ԵԱՆԻՆ 31 մարտի 1859, Վարսովիա ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ Մոսկվայից գրած ն

եղբորդ հարազատ բարեկամ Մ. Նալբանդյանց 42. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 23 ապրիլի 1859 թիվ Փարիզ 5

1859 թիվ Փարիզ 5 մայիսի ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում եմ Փարիզում եւ էգուց

ակամ եւ հարազատ եղբայր Մ. Նալբանդյանց 43. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 27 հոկտեմ. 1859, Մոսկվա ՍԻՐԱԿԱՆ

ԵԱՆԻՆ 27 հոկտեմ. 1859, Մոսկվա ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ բարկացած ես իմ այսքան անկա

խ բարեկամ, անմխիթար՝ Մ. Նալբանդյանց 44. {ԳՐԻԳՈՐ} ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 38 նոյեմբ. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻ

. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ {ԳՐԻԳՈՐ} ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ցավակցական նամակդ ստանալով փ

եռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի, յաւուրս յառաջնորդութեան {Գրիգոր} արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն յիշեմ զգոր

յ, յայսմ մասին եւ զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի ընդ {Գրիգոր} եպիսկոպոսի իւրեանց: Առ այժմ ոչ աւելի, քա

իս ջերմ եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոնց նամակ գրիր եւ {Գրիգոր} եղբորս, ե՛ւ Վառվառե քրոջս, ու շնորհակալություն

ակում), քանի որ նա էլ ինձ նման համակրում է խեղճ {Գրիգոր} Ալաջալյանին, ապա հնարավոր չէ՞, որպեսզի Անանիան

այրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք եւ առողջ: {Գրիգոր} եւ Սերովբե եղբայրներիս նամակների պատասխանը, ինչպ

: Ցտեսություն, գրկում եմ քեզ: Միշել 91. {ԳՐԻԳՈՐ} ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 22 января 1864 г. С. П. Б.

4, հունվարի 22, Ս. Պ. Բ. Իմ սիրելի եղբայր {Գրիգոր}, Վաղուց ուզում էի քեզ գրել, բայց չէր հաջողվո

ւմ է: Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյան: 94. {ԳՐԻԳՈՐ} ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 24 июня 1864 г. С. П. Б.

հունիսի 24, Ս. Պ. Բ. Իմ սիրելի եղբայր {Գրիգոր}, Նամակներդ հասել են ինձ. նրանց բովանդակությո

մբ հասկացիք եւ.. Միք. Նալբանդյանց 102. {ԳՐԻԳՈՐ} ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 8 փետրվարի 1866, Կամիշին

ետրվարի 1866, Կամիշին Սիրելի եղբայր իմ, {Գրիգոր} Ղազարյան, Եղբայրական ողջունիվ hայտ առնեմ, որ

րտարապետութեան կանոններով, որոնցից Աւագը՝ Սուրբ {Գրիգոր} Լուսաւորչի անունով, գտանւում է քաղաքի մէջտեղը մի

նեանց (Նահապետ). նորա նուագները (Հայրունի) - {Գրիգոր} Վարդապետ Կապարաճի Կարապետեան - " Ընծայ " - " Ընծա

պապական Հօր մասին: Նորա վերտառութիւնը այսպէս է՝ {Գրիգոր} վարդապետ Կապարաճի Կարապետեան, համախոհ Մխիթարեանց

րսէս Շնորհալու ժամանակ, ինչպէս նաեւ նորա եղբօր՝ {Գրիգոր} Կաթողիկոսի ժամանակ Յունաց Մանուէլ կայսրը, շատ եւ

ւ յատկացեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սուրբ {Գրիգոր} Լուսաւորչի անուամբ աւագ եկեղեցւոյն, անմասն առնել

ի - Թէոդորիտ, Իւաս, Յովհանն Անտիոքցի. Բարոնիոս {Գրիգոր} Աբրահամեան Փէշտմալճեան, Քիւրքչի խան Եղիազար Յով

, Կ. Պօլիս տպած 1709, հրատարակութիւն Մարսուանցի {Գրիգոր} դպրի Աղեքսանդր կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ։

ր քրիստոնէութիւնից յետոյ եւ շատ կարելի է, թէ Ս. {Գրիգոր} Լուսաւորչի եւ Տրդատի օրով Վաղարշապատը, եղած լինե

այութիւնքը ապացուցանելով ապացուցանում են, որ Ս. {Գրիգոր} Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած կաթողիկէ եկեղեցին էր Վ

քը, որպէս անոյշ հոտ, Աստուծուն վերուղղելու, որ {Գրիգոր} Մեծ նահատակի բարեխօսութեամբ պարզացրել էր թէ՛ քրիս

լուսաւորութիւնը, չորրորդ դարում կատարուած սուրբ {Գրիգոր} Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում էր յունական աղբիւրից:

հանելոցին, հերիքանում ենք՝ պատմելով մի կարճ բան {Գրիգոր} եօթներորդ պապի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը արեւմուտ

աքանչիւր տարի երկու հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ {Գրիգոր} պապին եւ նորա օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դալմա

ցին Հռովմի մէջ գտանւում էր մի երիտասարդ մարդ, որ {Գրիգոր} պապի նամակներից մինի մէջ անուանւում է Ռուսաց թագա

եւ ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած {Գրիգոր} եօթներորդի պահանջողութեամբ Հենրիկոս չորրորդ Գերմա

ւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներորդ {Գրիգոր} սրբազան պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յորում վ

դարու, անցանէ ի նախաթոռ մատենագրաց մերոց սուրբն {Գրիգոր} իւրով յաճախապատում երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ եւ

սն տումարի, եւ զգիրս վասն քրիստոնէական հաւատոյ: {Գրիգոր} Մագիստրոս Պահլաւունի, որոյ ոճ կարի ծանր ստրկացե

նա զաղետալի կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց գաւառի: {Գրիգոր} Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի եւ ի յոյն

սն եւ Վկայասէր կոչեցաւ: Յերկոտասաներորդ դարու {Գրիգոր} Պահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացոյց Հայո

մ եմ ատելի զանազանք ի կորովաբան հայախօսից, որպէս {Գրիգոր} Սկեւռացի՝ աշակերտ Ներսիսի Լամբրոնացւոյ, սորա

եւ ի գրածս սորա հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: {Գրիգոր} Է. կաթողիկոս Հայոց՝ նորոգիչ տովմարի մերոյ ըստ տ

նների աշխատասէր եւ անխոնջ ձեռքովը։ Վերջ ամենայնի {Գրիգոր} XV մարտի 12ին 1622 թուականում դասեց Իգնատիոսը սու

անեցաւ Սիկստոս V-ը։ Շուտով նորա քամակից մեռաւ եւ {Գրիգոր} XIV-ը, որ անցել էր Պապական աթոռը արդէն խոր ծերու

աւական կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ " երբ սուրբ {Գրիգոր} Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի գլուխը, գիշերային

կական դպրութեան՝ ի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի Մսեր {Գրիգորեան} Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ եմք սակաւուք յիւրում տեղ

ոլոր բարեկամներիս եւ նորին գերազանցություն Սիմյոն {Գրիգորեւիչ} Սուլթան-Շահին: Քո Միշել 1864 90. ԱՆԱՆԻ

: A propos, այսօր նորին գերազանցության, Սեմյոն {Գրիգորեւիչի}, անվանակոչության օրն է. Հենց որ ստանաս նամակս,

ՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ երկրորդ կարգի վաճառականէ ի {Գրիգորէ} Կարապետեան Սալթիկեանց Խ ն դ ի ր Շարժեա

, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Լսեցինք, որ Զեյթունին {Գրիգորը} կաթվածով (паралич) հիվանդ է եւ բժիշկներից օգուտ

որը զավակն իս, ինչ օրենք է քեզի զրկել: Պարոն {Գրիգորը} ինձի գրել էր մեկ անգամ Պետերբուրգ, թե դուն քո բա

- Պօղո՛ս, - կանչեց պարոնը, - կոչի՛ր շուտով {Գրիգորը}: - Գրիգորը գլխաւոր գործակատար էր պ. Յովնաթա

- կանչեց պարոնը, - կոչի՛ր շուտով Գրիգորը: - {Գրիգորը} գլխաւոր գործակատար էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա

անկախութիւնը մնացած էր լոկ խօսքերով միայն, բայց {Գրիգորը}, որի խելքով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ նստել էին

այն ժամանակ դեռ նոր ընդունել էին պապականութիւնը, {Գրիգորը}, մէջբերելով իւր ծայրագոյն իշխանութիւնը նոցա աշխա

լսողը սասանի, Ծակը մտնի, տազ անի, Ասի, հրէս, {Գրիգորը}, Կը տայ ինձ ու կ՚ըսպանի: Գերի ա մեր հայ ա

իրաւ թուրքի ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փայ ազգը: Իմ {Գրիգորը} մենծանայ, Դուշմանի աչքը հանա. Հայի ազգին օգնելո

Ր ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ {ԳՐԻԳՈՐԻ} ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ

լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն եղբօր իմոյ {Գրիգորի} Ղազարեան Նալբանդեանց Ի Նախիջեւան 15.

այ եւ ի դաւանութենէ բազմաչարչար Հօրն մերոյ Սրբոյն {Գրիգորի} լուսաւորչին Հայաստանեաց աշխարհի, մկրտեալ եւ հաւա

ւրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Կեսարացու եւ Նազազացի {Գրիգորի}, որ իր շատ շնորհի պատճառով աստուածաբան ասուեցաւ

եցաւ, եւ մեր առաքելանմա՛ն նահատակ Հայոց վարդապետ {Գրիգորի} մասի՛ն է խօսքս, եւ նոցա՛ նմաններին, որ նո՛յն առ

լոյս սուրբ արանցն, զորս 'ի պատմութեանն նահատակին {Գրիգորի} դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւ

ԱՐՍՆ ԳՈՐԾ ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ԱՐԳՈՅ {ԳՐԻԳՈՐԻ} ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆՑ ՈՐՊԷՍ ՄԻ ԱՌԱՒԵԼ Ը

ուպօլիս յետ բազում քարոզութեանց յեկեղեցւոջ Սրբոյն {Գրիգորի} Լուսաւորչին, որ 'ի Ղալաթիա, եւ հալածանաց, որպէ

եան կամ սաստկութեան վերայ բարձրանում են գանգատներ {Գրիգորի} նամակագրութենների մէջ։ Դեռեւս շատ բաներ ունէ

քրիստոնէութեան ի Հայաստան աշխարհի՝ ի ձեռն սրբոյն {Գրիգորի}: Գոգցես ամենայն մատենագիրք մեր, սակաւ յոյժ բացա

Զգօն կոչեցեալ, ի խնդրոյ Վրթանիսի՝ որդւոյ սրբոյն {Գրիգորի}, գրէ տասն եւ ութն ճառս աստուածաբանականս եւ բարոյ

այսպէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն {Գրիգորի} զպատմութիւն եկեղեցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի

ն, յորոյ ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ գործակից սրբոյն {Գրիգորի}: Զսոյն զայս գիր շարունակէ յեօթներորդ դարու Յովհա

պագացւոյ՝ Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեանց. {Գրիգորի} Նիւսացւոյ՝ բանք Աստուածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսա

զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ {Գրիգորիապօլ} քաղաքաց թողեալ է մերձ իբր 250. 000 Մադրասայ ռուփի

1812, վախճանեալ՝ թողեալ է յօգուտ Նախիջեւանայ եւ {Գրիգորիապօլիս} քաղաքաց զերկերիւր եւ զյիսուն հազար ռուփիս (250

ւելեանէ: Քանզի կէսն յ250. 000 ռուփեաց անկանէին {Գրիգորիապօլսի}, զոր կարծեմ թէ եւ ստացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ

եւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ զխռովութիւն {Գրիգորիապօլսի} ընդ Գրիգոր եպիսկոպոսի իւրեանց: Առ այժմ ո

որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. աս բանը պարոն {Գրիգորին} քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ, բայց նարա ասելովը բ

լեզու թունալի, Մինչեւ ` հետ սուրբ Ներսէսի ` Եւ {Գրիգորին} տօնեցինք: Եւ մեղեդին քաղցրաձայն Սերովբէից քո ան

ղ Քրիստոսի ճշմարիտ վկայ, բազմաչարչար նահատակ Տէր {Գրիգորիոս}. զպակասութիւն չարչարանաց Տեառն 'ի մարմնի քում կր

մեր մէջ, եւ որոնց աթոռը ստացաւ կենդանի մարտիրոս {Գրիգորիոսը}, եւ այլն, եւ այլն"։ Այս ծանրակշիռ վկայու

ամի 1808 կտակաւ իւրով թողու յօգուտ Նախիջեւանայ եւ {Գրիգորիուպօլսի}, երկու եւ կէս լաք, այսինքն երկերիւր եւ յիսուն հ

յն, բայց տէր Աւետիսն գտանի քահանայագործութեամբ ի {Գրիգորիպոլ}, զի անդ քահանայ ոչ գոյ, վասն զի տէր Մակարն առ ա

. ՍԻՄԵՈՆ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ {ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ}, ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ Առաջին նամակը, որ գրում եմ

գոյ, վասն զի տէր Մակարն առ աստուած փոխեցաւ, տէր {Գրիգորն} մերձ ի մահ է. եւ գտանի ի Դուպաuար առ ոտս բժշկին

ջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլկան չառածը, սպասում եմ {գրիդ}, որ այն կերպով ընթանամ նորա հետ: Ուրիշ բան չ

ր ես ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ {գրիլ} էի ձեր թղթի մեջն, աղեկ հասկըցուցի՞ք, չի հասկըցո

եւ դուք առաջին փոշտիվ մեզի խրկեցեք, կամ Ավետիքին {գրիլ} տվեք, եւ մեք փողն, ո՛րքան է նե, անպատճառ առաջի

սկոպոսն օծե, ինչպես իրենց ալ սրբազանին բերնեն ես {գրիլ} իմ, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պատկեր

անին բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին նե, {գրիլ} է, թող պատկերն իրեն տեղն դնին. մենք վերջն կօծին

ս էլ աստուծով: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր {գրիլ} եմ օֆիցեր հայ Գեորգ Հովհաննիսյան Շահխաթունյանցի հ

, եղբայր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար, չես {գրիլ}, թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես

եկ հատ գիր առիլ էի, պատասխանը հատուկ քո անունովդ {գրիլ} եմ հունվարի 28-ին, անկից ետեւ մեմ ալ աս էր առածս

Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի ալ եւ Մամայիս ալ {գրիլ} եմ, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 աղբար,

լ արապաներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան ալ չիմ {գրիլ}, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք: Սիրական Ղազարոս

, պատճառ, ինչ որ ունեի ասելու՝ ստրախավոյ գիրով {գրիլիմ} ամսույս 8-ին: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո

ը, որ գիրին չի հավատալ, բայց ես հավատում եմ ձեր {գրին}, այն մասին էլ չեմ հարցրել, բայց այս եւս իմացեք

" Վէրք Հայաստանին " եւ " Սոս եւ Վարդիթերը " հիմք {գրին} արդեան ազգային վիպասանութեան: Այո՜, արդարութիւ

րա նամակից կարելի կլինի իմանալ, թե դեռ հույս կա՞ {Գրիշայի} փրկության համար: Թող նա (Գրիշան) կանդիդատությո

անյանի նախասենյակում կամ իր հիմար հնարքներով խեղճ {Գրիշային} ճանապարհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ ափսասում

յունը հարկադրել է նրան ապրել Իսահակի հետ, իսկ սա {Գրիշայով} բոլորովին չի զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ

Շնորհակալ եմ Անանիային, որ սկսել է հետաքրքրվել {Գրիշայով}, բայց ցանկանում եմ, որպեսզի այդ լոկ խոսքով չլին

թերեւս Անանիան պատասխանե այս հարցերին: Ինչպե՞ս է {Գրիշան}: Համալսարանը թողե՞ց, թե դեռ համարվում է ուսանող

ան օրինակ ծառայել: Այն կյանքը, որ այժմ վարում է {Գրիշան}, նրան ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, իսկ նրա հիշյալ

, եթե նա չի դադարել գիտակից " ես " լինելուց: Եթե {Գրիշան} լիներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսո

դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: Թող նա ( {Գրիշան} ) կանդիդատություն ստանա, մնացածի մասին ես նրան կ

եւ ամեն րոպե պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ {գրիչ} վեր եմ առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատեր

ուլութիւնը համարեա՛ թէ զրկել էին ինձ կարողութենից {գրիչ} ձեռք վեր առնուլ: Միւս կողմից բիւր նորանոր տպաւոր

ուց իմ ջղերը, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են {գրիչ} սեղմել իւրեանց մէջ: Դադարեցաւ կարմրագոյն եւ

րիցս, եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ {գրիչ}, թանաք, թուղթ, եւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացո

յժմ չգիտես, թէ ինչ է թանգութիւնը, ինչ ասացիր ու {գրիչ} առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճառն ես հարցանում ինձա

: Մեք, վաղ ուրեմն, գուցէ շատ յառաջ, քան թէ {գրիչ} առինք ու հրապարակ իջանք, գիտէինք, որ խաւար շրջա

էր անում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզուի վրայ, որ {գրիչ} էին առնում միմիայն մեզ հայհոյելու։ Մենք նոյն այդ

ր լինել եւ ջատագով Հայոց, եւ որպէս զի մի ունիցին {գրիչ} 'ի ձեռին, գրել անձամբ առ անձին եւ զեկուցանել առ

Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք {գրիչ} ճարտար, զի յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք

ս սոցայ հաշւումը չէի կարողանում, գոնեայ մի անգամ {գրիչ} ձեռք առնուլ եւ պատշաճաւոր կերպով մի նամակ գրել Ձե

սպիսիք միմիայն քահանայապատկան ուսանելիք են, այժմ {գրիչ} պիտի առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել սովորես, բա

ն նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից {գրիչ} է առնում ձեռքը եւ ազգի դժբախտութիւնից լցնում է մի

ն բանը ինձ ասել, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ {գրիչդ} ոչ, եւ դեռ համարձակւում ես մարգարէի լեզուն բերան

ովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամիմ պղծել իմ {գրիչը} եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողում եմ սուտ ազգասէրնե

թարեան համախոհը Հայոց վրայ ամեն չարիք կը դնէ, ու {գրիչը} Փարիզի Հայոց վրայ կը դարձնէ եւ առակ չթողուր իրենց

ոլոր աշխարհը, Այլ չի պատկանիլ նա այս աշխարհին: {Գրիչը} ձեռին թղթի դաշտումը Կը վազէ արագ, ինչպէս եղջերու

կեցնելով: Երանի՜ այն մարդուն, որ իւր անձը եւ {գրիչը} կը նուիրէ դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ պ

արակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու: Մեր անձը եւ {գրիչը} չնուիրեցինք հարուստներին, նոքա իւրեանց արծաթի թո

չնենգեցին իւրեանց ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց {գրիչը}... Նոքա արհամարհեցին օտարի տուած պատիւը եւ աշխ

Յայտնի է, թէ տալուց առաջ պիտի ունենալ. իսկ այն {գրիչը}, որ տակաւին իր լեզուի ուղղութիւնը չգիտէ, որ անխ

երի յարգ ճանաչողը: Բուբանդուսը, բուի թեւից {գրիչը} դրած ականջի քամակումը, թեւերի տակին սեւ թղթակիր

կ գլխին այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճանկերի մէջ {գրիչը}, եւ ահաբեկ լինելուցը բոլորովին դողդոջուն գլխով ո

օսել, ինչպէ՞ս կարող է գրել. եւ միթէ՞ լեզուն կամ {գրիչը} ջոկ բաներ են: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն աստիճան լր

նեց սեղանի արկղից բարակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց {գրիչը} եւ գրում էր: Երկու անգամ հարկադրուեցաւ խեղճ Մանո

են էժեն Սիւ եւ Դիւմայ, ֆրանսիական բանաստեղծների {գրիչը} եւ քանքարը: Այսպիսի տեղերը յայտնի են Նախիջեւա

անդամները աշխարհին հրատարակէին, թէ " Պապին համար {գրիչը} ձեռքը կացած է, Պապին համար է ապրում եւ այլն եւ ա

կ մարդերի, որ նուիրած են իւրեանց անձը, խօսքը եւ {գրիչը} սորա կամ նորա պակասութիւնքը ծածկելու: Ոչ եր

բան չունի այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես {գրիչը} ինչ որ էլ լինի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգ

բան չունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես {գրիչը} ինչ որ լինի մի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգ

դեռ շատ բան մնում է, որին բնաւ չէ դիպել հեղինակի {գրիչը}: Ապարան բառի ստուգաբանութիւնը, այսինքն պ.

երութիւնը հողի հետ: Այս պատճառով սանձում ենք մեր {գրիչը}, որ անգիտութեամբ դատողութեան չանենք, այս շատ ցա

սիրտը կը ճայթէ մի երես բան կարդալու ժամանակ. քո {գրիչները} այնքան չորացել էին, որովհետեւ երբեք թանաքի երես

ն անել։ Եւ եթէ այդ աղճատանքը եղել է կա՛մ անհմուտ {գրիչների} եւ կա՛մ ժամանակի ձեռքով, որ անմերժելի է, ինչի՞

կրորդումն խօսքը Փարպեցու խօսքը չէր, այլ օրինակող {գրիչների} աղճատանք. պատճառ, մէջ բերուած վկայութիւնը Կորնթ

հաւատարիմ ժողովուրդ ունի նէ։ Թո՛ղ հաստատեն, որ {գրիչնի՛ս} կոտրատենք ու մեկդի ձգենք.... Երկայն բարակ մտածե

անգամ. Պ. Չամուռճեա՞նը, իւր փտած ու վաճառուած {գրիչով}, թէ՞ Կրօնական ժողովը իւր մտացածին իրաւասութեամբ

տետրակի մեջ եւ այնուհետեւ բարյավ մնա հայոց ազգը: {Գրիչս} պիտի կոտրեմ եւ ձգեմ. մյուս անգամ հայոց ազգի անու

մս եւ ի ժամանակս: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ {գրիչս}, զի նման է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգա

են բանի վրայ խօսելու համար, երբ " Հիւսիսափայլի " {գրիչքը} այս կամ այն գաղափարի յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ չ

կայ մէկ տող, չկայ մէկ խօսք, որ " Հիւսիսափայլի " {գրիչքը} գրած լինէին առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդի

ովին կորած է նորա աշխատութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " {գրիչքը}, " Հիւսիսափայլի " առաջին անգամ երեւցած օրից ուշ

բայց մի չար բաղդով այս րոպէիս հարկադրուած ենք մեր {գրիչքը} շաղախել արտասուքով. պատճառ, պիտոյ է մեզ այսօր բ

ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյակ {գրիս}, որ ես մտատանջության մեջ չմնամ: Մարտին Մակա

սկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ նոր բաներ կա նե, {գրիս}, եւ Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, ս

ր թե ոչ: Խնդրեմ գիրիս պատասխանը առաջին փոշտով {գրիս}, սպասում եմ: Աստված քեզ կատարյալ առողջությու

թերցիր, զի յայն թուղթ բովանդակի Վահանն։ Դնեմ 'ի {գրիս} թուղթ մի համառօտ, որոյ օրինակն այս է։ Առ սր

վշտի վրա: Ի սեր աստծո, որքան հնարավոր է՝ շտապ {գրիր} նրան, որ անհոգության չմատնի իր առողջությունը, ո

բժշկի խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր պատվերները: {Գրիր} նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց չլինեն: Ես

ծանոթներիս ջերմ եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոնց նամակ {գրիր} եւ Գրիգոր եղբորս, ե՛ւ Վառվառե քրոջս, ու շնորհակ

նի եւ ասպարեզը մնացել է գրական գաճաճներին: Նամակ {գրիր} տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն ասել եմ, նր

է, երբ նա Ոդիսեւսի վերադարձին էր սպասում: Նամակ {գրիր} տուն եւ ողջունիր բոլորին, ասա, որ ես ողջ-առողջ

երբ ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտուն չկար: {Գրիր}, որ այսուհետեւ այդպիսի բան չանի, թե չէ վա՜յ նրա

ացիր նրա կացության մասին, եւ կարգին ու մանրամասն {գրիր} ինձ: Իմ պարապմունքների վերաբերյալ ահա ինչ կաս

բազանն այս փոշտի Պապային եւ Մկրտիչ վարդապետին գիր {գրից}, որ թաթիմորիին Կարապետին խրկեն: Խնդրեմ, եղբայր

ցի եթէ եւ մեք առ հայկաբանս կամ առ քերթօղս զանձինս {գրիցեմք}. քաւ լիցի մեզ: Դուզնաքեայ ոք, այր մի տառապեալ

ըլլանք նե, ես ձեզի կիմացունում, որ ինչ տեղ գիր {գրիք}, տահա հոս կմնանք պեքիմ ինչ վանքի մարդը գա նը:

մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր {գրիք} նոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ չունիմ գրելու: Ող

անում էինք մեր ազգի կրօնական միութեանը, ուստի եւ {գրկաբաց} ողջունելու ենք մի մարդ, որ փախչելով օտար դայեակի

որան, յետոյ վազեց դէպի մայրը, նորան եւս նոյնպէս {գրկախառնեց} եւ քանի անգամ փոխ առ փոխ կատարեց այս ամբոխուած գր

, որ սպանել էին իմ թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ {գրկախառնիր} ինձ, տէր սատանայի պոչը անպակաս լինի բերանիցդ, ա

նորա լուսով տեսանելի էր Շահումեանցի եւ Մանուշակի {գրկախառնութիւնը} ծառերի մէջ, թէեւ ոչ այնքան պարզ. պատճառ, օդը շ

եց եւ քանի անգամ փոխ առ փոխ կատարեց այս ամբոխուած {գրկախառնութիւնը} բոլորովին մեքենաբար եւ առանց գիտակցութեան: Այ

վեր բարձրացրած Որոնումներդ չանցնեն զուր, Ամուր {գրկած} կենսատուին Թէ յագենա՜ս շրթնալից, Արտահոսման քա

երը, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես. յոյսիս արեւը մի {գրկաչափ} աւելի պիտի բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վ

դու ինձ մի փոս խոր, Փորի՛ր, մուրճ իմ, մի {գրկաչափ} գետնափոր"։ Մօտենում եմ նորան դարձեա

ն. Չի՛ք ի բնաւս, չի՛ք օրինակ, Որպէս {գրկաց} նա կուսին: Զմուռս բուրեն ստեանց պտկունք,

ր վասն անխնայքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ զնոսա ի {գրկաց} մարց արկանեն գէշագէշ ընդ գարշապարօք անիմաստութեան

լոնեան գերութիւնից ", միեւնոյն ժամանակին տետրակը {գրկելով}, հարցանում էի հեղինակից, թէ ե՛րբ լինելու էր դոյ

e un grido " ասում է ինձ, որ ես շուտով նրան պիտի {գրկեմ} եւ եթե այդ չմնա սոսկ ցնորք, այլ իրագործվի de fac

նն ես, ես շատ ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, երբ {գրկեմ} քեզ: Ինձ շատ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբազանի Ն

ջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի, Թէ նա ինչպէս {գրկեց} կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛ չափի: Խունկ է

ւ ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն {գրկեցի}: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս

ւ ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն {գրկեցի}: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս

ազարներով ձգելէն ետեւ, մնացածներն ալ իրենց մարցը {գրկէն} յափշտակեցիք ու, անոնց արտասուալից եւ սրտապատառ ա

մ լինում է իւր որդին, եւ այսպէս, երկու երեխայքը {գրկի} մէջ, գնում է եւ մօտենում խարուկին։ Կամենում է ա

տակ դու պառկես, Վարդի բոյրից թէ հարբելով Անոյշ {գրկի} մէջ փակուես, Եւ մրմնջան քո ականջին Քնքուշ խօսք

եսանելով մեր անձը ամեն կողմից պաշարուած եւ օրհասի {գրկի} մէջ, արտասուալից աչքով աղօթեցինք առ երկնաւոր Հայ

եւ կ՚աւարտեմ գործը: Մանուշակը թրթռում էր նորա {գրկի} մէջ, նորա թուլացած գլուխը հանգչած էր Շահումեանցի

Եւ այտերը վառում իմ տաք համբոյրով. Ջանում է նա {գրկիս} միջից փախուստ տալ, Եւ բարձրացնում աղաղակող ձայն

ղութեամբ հազիւ կարողացանք խլել մեր կեանքը մահուան {գրկից}, բայց ամենեւին կորցրեցինք մեր ապրանքը: Իմ բոլոր

ւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը գտան միջոց նորան եւս իմ {գրկից} հանելու: Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի տխուր յիշատակ

իրական, - պատասխանեց Մանուշակը ` բաժանուելով նորա {գրկից}: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս էր եկել պարտիզից եւ

ողջունելու ենք մի մարդ, որ փախչելով օտար դայեակի {գրկից}, վազէր դէպի իւր ծնող բուն հայկական եկեղեցին։ Բ

ւցէ երկարախօս նամակ: Ես յոյս ունեմ, որ Դուք բաց {գրկով} կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր եղբայրը եւ մասնակից կը լին

ուն. մինչեւ ամենահաճելի տեսությունը ձեզ հետ: {Գրկում} եմ քեզ: Քո Միշել Հ. Գ. Ի՞նչ նորությունն

ւն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին։ Եղբորս՝ Հովհաննեսին, {գրկում} եմ: Երեւի ռնգեղջյուրի վերաբերյալ գրություններն ա

րոջորդուս, կգրեմ հետեւյալ փոստով: Ցտեսություն, {գրկում} եմ քեզ: Միշել 91. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

անով հանէ մօր վրէժը: Բայց այդ միջոցին Ազուչենայի {գրկում} լինում է իւր որդին, եւ այսպէս, երկու երեխայքը գ

նել, քան թէ տեսանել իւր սիրականը երիտասարդ կոմսի {գրկում}: Լէոնորան աղաչում է չատել իւրեան: Այս բոլորը լս

ային Ադամի մօտն է բերում: Նախահայրը սիրաւէտ Պինդ {գրկում} է իր էգին, Սիրախառնւում նրա հետ Ու վեր ճախրում մ

րտում, գալարւում, Շողում նրա վառ աչկունք. Կոյս {գրկումը} իր ջերմին Մերթ պրկում էր ու թողնում, Մերթ շօշափո

ն ենք, նորա ստինքի կաթով սնուցած եւ նորա մայրենի {գրկումը} զարգացած: Մնացածները ի՞նչ եղան, ասացի ես ն

յց մեր նյութական կարողությունը քաջ հայտնի է Ձեզ: {Գրյանք} տպեցինք, մինչեւ այժմ տպագրության փողը չենք ստացա

տունեաց իշխաններին) կէսքն փափաքեալք աջոյ կողմանն {գրո՛հ} տուեալ ընթանային 'ի հօտ ոչխարացն ժամանել. եւ այլ

ղները փշրեցին, եւ իրենց փրկարար վարդապետութիւնը {գրո՛վ} մեզ աւանդեցին, ինչպէս արդա՛ր եւ հոգեսէ՛ր հայրեր

 ԱՂՑՄԻՔ {ԳՐՈԻԱԾՔ} [ազգանունը քերուած] Գործ հանգուցեալ Միքայէլ Նալբ

եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ {գրող} ՝ կարեր ասել զճշմարիտն, սակայն գոլով իսկապէս հեղ

ցը ոչ թե առանց ստորագրության սորան եւ նորան նամակ {գրող} է, այլ յուր գրածի տակ կարող է ստորագրել համարձակ

մեծ հաճույք է պատճառում: Գերվինուսն առայժմ լուրջ {գրող} է, չգիտեմ ինչ կլինի հետագայում: Բայց բավական է

ով, այդ բոլորը օտարի վաստակ է եղել. դու եւ բուն {գրող} կամ կարդացող. ես շատ լաւ ճանաչում եմ քեզ, քո սի

նիչ կաթուղիկեայց: Մատթէոս Ուռհայեցի քահանայ, {գրող} պատմութեան խաչակիր զօրաց եւ թագաւորութեան Աշոտոյ

եասիբ քիւսուբի տունը քանդում, իրանցը շինում, ես {գրողամնայ} մի հիքի ունիմ, ինձ տարել են զօռով կապել իրէք հիք

նրանց փոխարեն, ինչպես նաեւ փոխադրածախսը։ Է՛հ, {գրողը} տանի նրան: Վերջին նամակումս ես հույս էի հայտն

, որոնցից ոմանք քահանայացած են, եւ Յիշատակարանիս {գրողը} շատ անգամ խօսած է նոցա հետ: Այժմ գուցէ մի կամ եր

վ այն կտակից, բայց այնուամենայնիւ փոքր էր. նորա {գրողը} իմ արտասուքից շատ արիւն էր թափել այդ կտակը վաւերա

կան ձեռագործը տուեցին ինձ այն կտակի փոխանակ, որի {գրողը} եւ հեղինակը էր եւ այդ պառաւների արարիչը: Այս

լայ եղեր: - Բայց արդեօք այդ գրուածովը հասա՞ւ {գրողը} իւր նպատակին, կարողացա՞ւ բժշկել մի քանի սրտի խոց

ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ թւում է՝ Թղթի յառաջաբանը {գրողը} այս խօսքերն է, որ ուրիշ ձեւով առաջ է բերում. պա

ուր է. դարձեալ բան չէ հասկանալու. պատճառ, ինքը {գրողը} եւս չէ հասկացել: - Գտի՛ր իմ համար մեր անիծեա

տաղի ծակը. կան մարդիկ, որ հաւատում են, թէ սորա {գրողը} կարո՛ղ է երկինքը փակել. տարակոյս չկայ ուրեմն, ո

է... Ահա այս պարոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ {գրողը}, եւ սա էր, որի մօտ գնաց պ. Մարկոսը, ուր կը տա

երով լի տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ գրել տուողը, ե՛ւ {գրողը}, ե՛ւ փորողը չեն գիտեցած հայերէն, անցաւ դէպի եկե

Չամչեանը վկայում է, նամակը ցոյց է տալիս, որ դորա {գրողը} սպառուած է զօրութենից եւ պիտի ասել, որ մեք մինչեւ

անայ ուղղագործել, առ այս պիտին ժամանակ եւ բազում {գրողը}: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնքան համբերութիւն

այտ խառնուրդները քիչ կամ շատ: Այսօր, այս տողերի {գրողը}, կամ նոցա ամէն մի կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ

(ըստ Անանիայի տեսության) խցանային ուղեղ ունեցող {գրողի} ճիգերը հասնում են կոմիզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: Նա

ւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը բաւակա՛ն է {գրողի} կենդանութիւնը ապացուցանելու համար: Չկամիմ դարձեա

է Թղթի հեղինակը։ Խաղաղութի՜ւն եւ այդ յառաջաբանը {գրողի} տասն եւ հինգ դարուայ ոսկորներին. հանգի՜ստ յաւիտե

էր: Վառվինսկին տեսավ իստորիա հիվանդությանը եւ {գրողին} անվանեց հիմար ավանակ, ասում է՝ եթե նա իմ ձեռքու

՝ մեք անչափ ուրախացանք՝ տեսանելով մի այդպիսի թէ՛ {գրողին} եւ թէ՛ հրատարակողին արժանի յօդուած: Պարոնը, շատ

արելի է քաղցր ոճով"։ Կնճռադէմ քարոզիչը թելադրեց {գրողին} փոխանակ քաղցր խօսքերի այնպիսի բառեր, որոնցից թափ

ց թէ նա որ յերկբայս գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր {գրողն} ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն...... եւ թէ Նալ

ելը, աշխարհաբառ ասելու տեղ։ Շատ նորելուկ {գրողներ} այնքան սիրահարուած են վեվի տեղ ու գործածելու վրայ

ռարանից պահանջել։ Մենք շատ հին լեզուով {գրողներ} գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն գործ են ածում

պատահականութեան արդիւնք. որովհետեւ շատ նորելուկ {գրողներ}, առանց սկզբունքի, առանց ուղղութեան հանդիպածը գր

րությունը դեռ չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի {գրողները} կամ էլ գրաշարները. բայց եթե հանդիպումն այդ բառեր

զը։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, քանի քանի հեղինակի եւ {գրողների} մեղքը յանձն ես առնում եւ քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտ

" Հիւսիսափայլի " լեզուի թերութիւնքը, այդ լեզուով {գրողների} անձնական պակասութիւնը չէր, այլ մանաւանդ նոր լեզո

երից, թէեւ այո՛, երբեմն այլայլելով իրենցից առաջ {գրողների} ասածը։ Բայց այն բոլոր կարծիքները, որ վերեւը

ի սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում ենք ասել, թէ {գրողների} մեծագոյն մասը ազատ չէ այդ տեսակ թերութիւններից,

ը, նոյնպէս եւ ուրիշ շատեր, մեզ պէս, ոչ բարով, {գրողների} պահպանութիւնք կամ թոյլատուութիւնք են, այս կամ այ

եանք փառաւոր մարդերի կարգումը երեւէին հին լեզուով {գրողների} միջին, քան թէ նոցա գրածիցը ազգի անբաղդ զաւակները

պ. Պռօշեանցին միայն սեփական չէ, այլ գրեթէ բոլոր {գրողներին}, բացի մեզանից եւ պ. Նազարեանցից, որքան յիշում

ատուհասուին, բանականութիւնը, արդարութիւնը մեզ՝ {գրողներիս}, կը դատապարտէ: Մեք հրաւիրում ենք բոլոր Հայո

դ բաները: - Ես ամենայն բան գիտեմ: - Այդ {գրողներից} մինը եւս ես եմ, որ կանգնած եմ ձեր առաջեւ: -

են առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողութիւնը երիտասարդ {գրողներից} այնքան խիստ չէ, որովհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին

լ. ոտանաւորով ոչինչ չի յառաջանայ։ Երանի թէ դորա {գրողներն} կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային՝ այս խօսքերը լս

զարհուրելի քաղաքականութեան։ Իգնատիոսի վարքը {գրողքը} ընծայում են նորան շատ հրաշքներ։ Միմիայն Րիբադանէ

'ի ձեռաց Քօլլեճեանց 'ի յերեւան գալ Վահան հաւատոյ {գրոյ} Հ. Միքայէլի Չամչեանց եւ այլն, որոշեցին ստանալ տ

ոյ յունկն ընկերին ազդելով, կամ թէ միջնորդութեամբ {գրոյ} ՝ առաջի առնելով ընթերցանելեացն. առաւել քան զայս

1. 21 Պիտի ուղարկեմ նորան այժմ 41 տալեր 21 զիլբեր {գրոշ}: իզվոշ[չիկ] 30 մինչեւ Կաստ[էլ] 42 բագաժ 20 ծ

ռողջ եւ ողջունում են ձեզ:, Այս անգամ այսչափ {գրով} բավականացիր, հետեւյալ անգամ կգրեմ բոլորովին այլ

երան կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ թէ {գրով} եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ իրաւանց ազ

եսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ զայն {գրով} եւ արքունի կնքով: յԱռաջներորդ աւուր նոյեմբերի

երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատել զայն {գրով} եւ արքունի կնքով: Յառաջներորդ աւուր նոյեմբեր

, գայթակղութեան որոգայթներ լարեցին ազգին. ասացին {գրով} եւ բանիւ, " հեռի մնալ ճշմարտութեան քարոզիչներից

նման հազար ու մէկ խրատներ եւ սպառնալիք՝ Հայերէն {գրով}, Հայերէն լեզուաւ խօսելէն ետեւ, " Յետ բանիցս " ը

ջոցին Թէյմսը հրատարակեց Լեհաստանի ընդդէմ մեր նօտր {գրով} տպածը, գրեթէ բառ առ բառ: Եւ մի՛թէ շա՞տ ժամանակ

նին եւ արգելոյ զուսանել կրօնի հայ մանկտւոյն այնու {գրով}, յարակցելով, թե ո՛ր եւ է գիրք կամ մատեան, որ ո

կ ինձի երբեմն խօսքով, Գանգատ տուեցին երբեմն {գրով}. Բայց եւ բոլորի վատաբանութիւնք Անպտուղ

ինչպէս պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ {գրով}, գոնէ բերանացի շատ լսած ենք բացասական կարծիքներ

ծաշունչ խնդրեցայ 5 66 Նազարեանցին, հանդերձ ձեռա[ {գրով]} 13 67 Նազարեանցին 68 Բերբերեանցին 19 69 Բերբ

անակը պէտք չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ {գրով} եւ թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ Կարո

մ, որով այդ յանդուգն մարդիկը բամբասում էին ինձ, {գրով} գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համարում։ Բայց նո

նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի տուածը յայտնի էր եւ {գրով} մնաց վանքում. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կամքի կատա

ին. որ թէ իր վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք {գրով} դրել է գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ, դուք ինքնե

եւ 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց 'ի տեղւոջն {գրով}. եւ զիս հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն արարելո

եղբայր իմ ". Ծնունդք, գլ. ԻԷ, համ. 41։ Նօտր {գրով} տպուած խօսքերը հրէական բնագրին մէջ այսպէս են. "

րէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի {գրով} ։ Պատմական եւ բանաստեղծական յիշատակարանք հինն

Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, զոր թողեալ էր {գրով} ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, չերկուանամք նոյն

ւցին. որոց ի ժամ վախճանին զի՞նչպիսի ահաւոր նզովս {գրով} ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ է՝ ձեզէ

աձայնեցան, բայց երբ այս սահմանադրութիւնը պիտոյ է {գրով} արձանացնէին, Լայենէզ, Լատինի բաղդասութեան կանոն

ից։ Փիլիսոփայութիւն դաս էին տալիս Արիստոտելի {գրով}, որ Յիսուսեանք իւրեանց կամեցածի պէս սրբագրել էին

դանի եւ շատ սրտաշարժ գործ, բայց, ձախողակի, հայ {գրով} թէեւ, այլ եւ այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք խօսու

ն խաբելով, աւելի խնամք են ունեցել այդպիսի բաները {գրով} մինչեւ մեզ հասցնելու: Բայց, այժմ, կայծակի

այն ամենայն միանգամայն ահա՛ ի կենդանութեանս իմում {գրովս} հաստատեցի ՚ի ժառանգութիւն ներքոյ յատկացեալ տեղեաց

նչ նշանաց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուրբ {գրոց}, եւ հաւանեմք յոյժ ընդ այն, եթէ գործք մեր յանդիմ

է որ զՀոգին սուրբ կուտայ մկրտելոց"։ Ուսանիմք ի {գրոց} եւ ՚ի կանոնադրութեանց եկեղեցականաց, թէ խորհուրդ

ո՞ւմ կամ ո՞ւր եւ կամ ե՞րբ։ Ղազա՞րը, որ տգէ՜տ է {գրոց}, որ անկի՜րթ է եւ անուսումն, որ Մովսիսական օրէնք

թսուն երկրորդ երեսում Փարպեցին, խօսելով իր սուրբ {Գրոց} տեղեկութեան մասին, ասում է դարձեալ. " իսկ մեր ե

առ, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնում ի {գրոց} բառ, ի բառ աշխարհին, այլ ի գրոց բարբառ կամ ի բարբ

ւմ չենք տեսնում ի գրոց բառ, ի բառ աշխարհին, այլ ի {գրոց} բարբառ կամ ի բարբառ գրոց, ի բարբառ աշխարհի կամ յա

ռ, ի բառ աշխարհին, այլ ի գրոց բարբառ կամ ի բարբառ {գրոց}, ի բարբառ աշխարհի կամ յաշխարհիկ բարբառ, որ միանալ

ին ընդ նմա, այսինքն թէ որպէս յառաջացաւ յուսմունս {գրոց} եւ թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն ճշմար

յուսմունս գրոց եւ թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի {գրոց} վասն ճշմարիտ հաւատոյ եւ ուղիղ դաւանութեան, եւ թէ

եան վանաց երեւի յայտ յանդիման 'ի (Դեսերդացիօնէ) {գրոց} Սեղբոսեան Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գ

ց Սեղբոսեան Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ {գրոց} եւ 'ի յընդարձակ Աստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի աբբա

չորս, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելոյ Վահան հաւատոյ {գրոց} Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի ձեռս Քօլլեճեանց. եւ սակ

ք երեւի յազգի մերում, եւ թէ բազում գիտութեամբ եւ {գրոց} տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն իւր 'ի բաց առեալ զ

րստից հնախօս լեզուի յիշատակարանքը, ուրեմն եւ հին {գրոց} լեզուն, սկսեցին տպագրել, այո՛, եւ տպագրեցին ըս

ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ {գրոց} լուայ զձայն խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմա

ընծայէր Ազգին զբոլորամասնեայ թարգմանութիւն սուրբ {գրոց}, եւ այնու հասկանալի կացուցանէր զմատեանն հասարակո

եալ զդիւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն {գրոց} ՝ զպատմութիւն ազգիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղար

րոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական {գրոց} եւ զիւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու ժաման

լինի ի լրացուցանել զթերութիւն թարգմանութեան սուրբ {գրոց}: Սորա հանճարեղ բանականութեան է գործ՝ խնամով աւա

ց484 թուականն զկնի Քրիստոսի, ուր նկարագրէ զգիւտ {գրոց} ի Մեսրոպայ, զլուսաւորութեանն տարածել, զթարգմանո

, զլուսաւորութեանն տարածել, զթարգմանութիւն սուրբ {գրոց}, զպատերազմ Հայոց ընդ Պարսից, զարգաւանդութիւն Այ

Եւրոպայ զայր՝ առ ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքուր {գրոց}, վասն որոյ զայր հաւատարիմ գտեալ զՄատթէոս Ծարեցի

քը, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ {գրոց} բառերովը խառնուած է, եւ թէ ազգը չի հասկանայ։

համար խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի խօսուածքը {գրոց} լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր

նականի չէր ամենեւին համաձայն ազնիւ նպատակի նորա, {գրոցդ} այդ լեզու անհասկանալի էր հասարակ ժողովրդեան եւ պի

ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ {գրոցս} այս լեզուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի ժամանակս Հա

րականս եւ որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճանաչել, {գրոցս} այս լեզուի հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանե

ի՛նչ կարիք ունիմ ընդունելու ձեր կրօնը, որի կտակը {գրուած} է մեր չիք նզովեալ Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: Ես ո

լ: Լեզուն բաւական մօտ է միջին դարերի ` վերջերում {գրուած} հայկական գրքերին, երբ որ Հայոց լեզուն սկսանում է

աստացի Մխիթարի ձեռքով: Մի քանի բան եթէ այլապէս է {գրուած}, ուրեմն ոչ բուն հայաբար, այլ օտարի հետեւելով,

Պապի գիրկը եւ արժանի լինին փրկութեան: Այս աղօթքը {գրուած} է վենետկեան Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մի նոր ե

պետի կողմից, ոտանաւորով թարգմանել ոտանաւորը, որ {գրուած} էր օտար լեզուով եւ ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքո

կագրութեամբ եւ բաժանւում են նոցա, որոնք յառաջուց {գրուած} էին այս հրատարակութեան բաժանորդ: Լսում ենք, թէ

0 մանէթ, այժմ սկսում է քրքրել իւր սատանայի պոչով {գրուած} մատեանները, երբեմն գլուխը քորելով եւ երբեմն մի պ

աւանութեամբ ընդունուած եւ քննութեան դիմացած, նոր {գրուած} պատմութիւնը Հայոց կը տպէր երկու գլխաւոր Հայերէն բ

ք չկարդալու յօժարութեամբ եւ ախորժանքով մի այդպիսի {գրուած}: Մի փոքր ներքեւ կը յայտնուի ընթերցողներին մեր իր

թարգմանութենից, որ ունէր ինքը, եւ ուր որպէս թէ {գրուած} էին Շնորհալու եւ Թէորիանոս աբեղայի խօսակցութիւնքը

անակուած է մայիսի 3-ին: 28-ին նամակ ստացայ 27-ից {գրուած}, պատասխանեցի եւ գրեցի մի առանձին նամակ մեր տունը

կայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 7-ին նամակ ստացայ 7-ից {գրուած}, որով ուղարկում են պակսիմաթ եւ ասում են, թէ Կալ

նակուած է մայիսի 27-ին: 22-ին նամակ ստացայ 21-ից {գրուած}, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին դուրս եկած թղթ

ակուած է յունիսի 3-ին: 29-ին նամակ ստացայ 28-ից {գրուած}, որով ուղարկեցին 2 մունդշտուկ եւ նարինջ 10 հատ,

ոյն օրը: Յունիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից {գրուած}, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ ճար

ուականից, իսկ միւսը մեր տունից յունիսի 4-ից, որ {գրուած} էր հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք

ւեալ է 12-ից: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից {գրուած}, ուր յայտնում են 13-ից գրած նամակներիս ստացուելը

րթայ 28-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 28-ից {գրուած}: Այսօր առողջութիւնս լաւ է, քան թէ երէկ: 30-ին

կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 6-ից {գրուած}: 8-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի], Ալեքս[ա

՚երթայ 25-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից {գրուած}: 29-ին տեսութիւն եղբօրս, Կ[արապետ] Մ[արգարեանի

-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը յուլիսի 26-ից {գրուած}: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ

կուած է 19-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից {գրուած}, որով ուղարկեց մի ֆունտ թաբակ: 15-ին պատասխանեց

կան միջակ է: 17-ին նամակ ստացայ Աւետիքից, 9-ից {գրուած}. պատասխան գրեցի նոյն օրը, որ եղբօրս տամ երկուշա

-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականով {գրուած}. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը եւ խնդրեցի

ւի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից {գրուած}, այլեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս

օր բերեց ինձ շերամադարմանութիւնը եւ սորգոյի մասին {գրուած} գիրքը: Նոյնպէս բերեց եւ խաղող: 25-ին նամակ ստա

րեց եւ խաղող: 25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից {գրուած}, որով յայտնում է իր տկարութիւնը: 26-ին պատասխան

յ: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից {գրուած} որով ուղարկեց պակսիմատ: 5-ին զուր տեղը նամակի սպ

անակած է 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից {գրուած}, որով յայտնում է, թէ տանից ոչ լուր կայ եւ ոչ նա

նը նշանակուած է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ 13-ից {գրուած}, որին նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 15-ին:

թայ 15-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից {գրուած}: 18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[աննէսի], եւ

կ՚երթայ վաղը: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 21-ից {գրուած}: 25-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի

արել Այվազին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից {գրուած}: 26-ին նամակ էի գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կա

թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից {գրուած}, որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ թղթերը ստացել է

եմբերի 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից {գրուած}, գրքեր, ձուկ եւ պակսիմատ: 12-ին պատասխանեցի,

ւնը նշանակած է 13-ին: Այսօր տուի եղբօրս Աւետիքին {գրուած} նամակը: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած,

ն գրուած նամակը: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից {գրուած}, որով յայտնում է զանազան Նախիջեւանի լուրեր: 9-

իւնը նշանակուած է 10-ին: 6-ին նամակ ստացայ 5-ից {գրուած}, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, բ

իմ աշխատութեանց մասին: 16-ին նամակ ստացայ 15-ից {գրուած}: 17-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Մագդաղինէի հետ, առա

ւած է] 27-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից {գրուած}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 26-ին

ղը: Մայիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից {գրուած}: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութի

կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից {գրուած}: 11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւ

ղթը չէ գնացել: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 16-ից {գրուած}: 18-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տե

ուած է] 25-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից {գրուած}, նոյն օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ վաղը երթ

երոբին նամակը: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից {գրուած}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Յունիս

ոյտ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 31-ից (մայիս) {գրուած}: Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս[իմէոն

-ին պատասխանեցի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից {գրուած}, 4-ից գրածիս պատասխանը: Յունիսի] 8-ին տեսութիւն

հեռագրով ի Նախիջեւան: 14-ին նամակ ստացայ 11-ից {գրուած}, փոստ ձգած էր 13-ին: 15-ին տեսութիւն եղբօրս եւ

րդս հանդարտ է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից {գրուած}: 27-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ, առաջ[իկայ] տես[

պատասխանեցի: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից {գրուած}: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տես[ութիւ

ր կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 4-ից {գրուած}: 7-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ո

կուած է] 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից {գրուած}: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին ն

կ՚երթայ վաղը: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից {գրուած}: 14-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տե

րը պատասխանեցի: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2-ից {գրուած}: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[

ը] նշան[ակուած է] 12-ին: 8-ին նամակ ստացայ 7-ից {գրուած}, որով յայտնում է եղբայրս հօրս վախճանելը: Տէր լո

րեցի եղբօրս: 17-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից {գրուած}: 19-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շատ նեղացայ:

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին նամակ ստացայ {գրուած} 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 էր գրուած: 26-ին տես[ո

ն նամակ ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 էր {գրուած}: 26-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տե

յեմբերի 2-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից {գրուած}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին

կ՚երթայ վաղը: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 29-ից {գրուած}, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր եւ Սուլթանը

ա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 3-ից {գրուած}: 5-ին առաւօտ պատասխանեցի, 4-ից թուեալ: 7-ին տ

կ ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտուշից, 2-ից (նոյեմբ. ) {գրուած}: 16-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, Յովհ[աննէսի]

Բուզ[անդ]: 22-ին նամակ ստացայ Յովհաննէսից 21-ից {գրուած}: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Յ

ւայից] գրեանք: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից {գրուած}, որով յայտնում է Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] առողջութ

եցի, որ կ՚երթայ վաղը: 29-ին նամակ ստացայ 27-ից {գրուած}: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորե

11-ին առաւօտ: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից {գրուած}: 14-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ Սուլթ[անշահի] հետ

կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 18-ից {գրուած}: 21-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես

ւած է] 28-ին: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 23-ից {գրուած}, նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթայ վաղը: 27-

երթայ վաղը: 27-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 25-ից {գրուած}, որով յայտնում է Վարդերեսի գալը եւ հ[այր] Ղ[եւոն

երի]. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին նամակ ստացայ 8-ից {գրուած}: 11-ին տե[սութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես

եցքը աւելի է: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից {գրուած}: 24-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. թէեւ եղնջեան

-երորդ բաղնիսը, նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] այսօրիցս {գրուած}: 3-4 id[em] 4-ին ընդ[ունեցի] 10-երորդ բաղնիսը:

սը: 6-7 id[em] 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից {գրուած}, բայց 6-ին փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին,

ւմ է, թէ մի ռուսերէն ձեռագիր տետրակ, իւր ընդդէմ {գրուած}, ման է գալիս ժողովրդի մէջ: Այս Վարդապետարանն

մեզ իւր օրհնութեան կոնդակը, որի մէջ " խարդախամիտ {գրուած}, մոլորական բան եւ յաւէտ գայթակղեցուցիչ պարզամտաց

օգուտը ի՞նչ է: - Այդ կանոնը կատարուելու համար {գրուած} չէ, ուստի եւ ոչ կիրառական: - Չկատարուելու կ

րի ասածից հրաժարւում է փետրուարին, մի տարի յառաջ {գրուած} բանից հրաժարւում է ներկայումս: - Խե՞ղճ մարդ,

, այսպէս ասուած, կենդանական-բնական ազդեցութեամբ {գրուած} կամ մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհաստատ լինելով

ցին, չպրծան, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր խորհրդով {գրուած} լինելով, բնաւ իսկ ընդհանուր հասկացողութեանց կամ

երի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով եւս լինի {գրուած}, այնուամենայնիւ միշտ օգտակար է բոլոր մարդկութեան

շալի գիրքը, որ մեր ժողովուրդը սիրում է, որի մէջ {գրուած} են ամենայն տարի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը

անայ նորա միշտ գեղեցիկ անունը։ Լեզուն, որով {գրուած} է այդ գիրքը, առաւել ճոխ է, առաւել հարուստ եւ առ

հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը ազդեցին ինձ վերը {գրուած} փիլիսոփայութեան վրայ մտածութիւնքը: Օգոստ. 12 18

մ (phasis) պիտի աղբերացնէ նոր հայեացք: Առաջուց {գրուած} համակարգութիւնքը կանգնում են, նա մեռած է այն րոպ

հմանադրութիւնքը բխում են ազգի հոգուց, եւ դուրսից {գրուած} չլինելով, կարողանում են այնպիսի անխախտելի շարուն

րական իշխանութիւն ունի իր ձեռքին, ոչ օրէնքը, ոչ {գրուած} կոնստիտուցիօնը եւ ոչ իսկ թագի արտոնութիւնքը ազդեց

որ ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի անուն չունի իր վրայ եւ {գրուած} մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ են, գոր

արդա՛րեւ, ինչպէս Օրհնութեանց Օրհնութիւնների մէջ {գրուած} է, այս երկուքը՝ Սէր եւ Նախանձ, նորա կայծերը,

երցուածը այնպէս անսխալ ասում է, ինչպէս գրքին մէջ {գրուած} է"։ Այս էլ չկարողացան, որ իմանային, թէ որոնք

ղքից, այս բանը ասես թէ նորա եկեղեցու ճակատումն է {գրուած} ։ Այսօր էլ Կիլիկիոյ մէջ Կօզանօղլուն, ազգի եւ կաթ

եաց զնոսա " - eis telos egapesen autus Տիմոթէոսին {գրուած} Պաւղոսի Առաջ. թղթում գլ. Ա, համ, 5, թարգմանո

են ու մասնիկով. ինչպէս, գրված ասելու տեղ ասում են {գրուած}. այս երկուքը տարբեր բաներ են եւ առանց ուղղախօսութ

ած կամ ուածքը, երբ միանում են մի բառի հետ, ինչպէս {գրուած} կամ գրուածք, գոյական են եւ վերացական նշանակութիւն

րի 1856 թուականի յունուարի առաջին թերթը, հայերէն {գրուած} Օսմանեան պատմութեան վերջին թերթերից մի քանիսը, ո

ա կարդալով ցուցակը, այս որքա՞ն սիրոյ նամակներ են {գրուած} մի ամսի մէջ.... ասա խնդրեմ, միթէ՞ այս կարճ ժ

չագիր ախտարքների, ուրբաթագրքերի, կարմիր թանաքով {գրուած} մագաղաթների թիւը համարը չկար, բոլորը խառնիխուռն

յի մասին, քաղուած մի հին գրչագրից։ Այդ գրչագիրը {գրուած} էր Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ թուականին: Ձեռս երթա

Խորասանում. այդ մարդը հեղինակ է Ալքիմիայի մասին {գրուած} ամենահին աշխատութիւնների: Այդ աշխատութեններից մի

իչը, չհրաւիրուի, այլ միայն մնացած միւսերով, որ {գրուած} էին ցուցակի մէջ, կատարուի իւրեանց խնջոյքը: Պ.

աց սուրբ նշանին եւ այլ միւս սուրբ նշաններին, որ {գրուած} կան իմ մօտ գտնուած գրչագիրների մէջ. Այս անպատճառ

լեգիացի պապական աբեղաների ձեռքով Մխիթարեանց մասին {գրուած} տեղեկութեան մէջ խօսք է լինում, թէ Վենետիկի կառավ

աղաւաղ հայկաբանութեամբ գրած նամակը, նամակը, որ {գրուած} էր Մխիթարեանց թշնամիների ձեռքով, կամէի մի մասնաւ

ծ իւղի տեղ տալով Հայերին սխօլաստիկական գրքեր, որ {գրուած} էին պապական պղտոր հայեցուածքով։ Մխիթարը մի

տմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ինչ {գրուած} յօտար լեզուս... զի՞նչ էր պատճառ զի Հայք առ հաս

սացինք, որ այս գիրքը Լօյոլայի առաջին տարիներումը {գրուած} բան չէ. երեւի թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժաման

ոլայի առաջին տարիներումը գրուած բան չէ. երեւի թէ {գրուած} է այն Փարիզում այն ժամանակ, երբ արդեն նորա վառ ա

թենով եւ ներկայ քաղաքական գիտութենների հմտութենով {գրուած} էին, որ չէր կարելի ամենեւին կարծել, թէ այդ անկի

ում դուրս գրել այստեղ նորա բոլոր ճառը, որ ամբողջ {գրուած} գտանւում է Paolo Sarpiի շարադրութենների մէջ " His

կամ ինչպէս ցանկանում էր Պապականութեան սիրտը, թէ {գրուած} լինէին, եւ կանոն գրքի յօդուածներով։ Երկրորդ մաս

յն մասին, որ խնդրեն չքացնել Հենրիկոս IV-ի ընդդէմ {գրուած} նզովքի կոնդակը։ Պապը շատ սիրով ընդունեց Հենր

որ հնար. դուրս եկաւ Քենելի գիրը (Quesnel), որ {գրուած} էր Ֆրանսիարէն եւ անուանւում էր " Reflexions moral

սկացող մարդը կը հասկանայ նոյնպէս, եթէ այդ բառերը {գրուած} լինէին ինչպէս հարկն էր՝ " ճանապարհ ", " աշխարհ

, որ կամ ֆիզիկայի գործ է (այսինքն ֆիզիկայի մասին {գրուած} գրքի) կամ մի առանձին հատուածի էլեկտրականութեան մ

յանձն առնուին այդ ֆիզիկան թարգմանելու: Այդ գործը {գրուած} է հասարակ ժողովրդի համար եւ կարող ենք հաստատապէս

լեզու ասելով չենք իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով {գրուած} է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղին

իս: - Վայկուն ափոր խօսքերն Աւետարանի կողքին {գրուած} են, - ասում է Արշամը, Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին

ատմական տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ եւ այս բաները {գրուած} լինէին ինչպէս տեսանում ենք օտար լեզուների մէջ։

անիմ եւ հաւատամ: Չենք կարող ուրանալ, որ այդ {գրուածը} հաւանելի էր եղել մի թեթեւամիտ պառաւի, որ երբեմն

աւական միջոց քննեցինք այն տպաւորութիւնքը, որ այդ {գրուածը} արեց հասարակութեան վերայ, եւ տեսանելով, որ ժողո

նքը կենդանի չէ, նորա եղբայրակիցքը, կարդալով այս {գրուածը}, այսքան միայն հասկանան, թէ ինչ որ իւրեանք գրում

դպրոցների մէջ իբրեւ օրինակ ցոյց տուած չափաբերական {գրուածը} ՝ անունովս " S. Ignatius et primus ejus socius P

ստեղծել... ինչ գրուել ա էն պտի ըլնիլ. ճակատի {գրուածը} ջնջուիլ չի. հարիւր տարէն մեռած մարդի գլուխն էլ հ

ող մեր խօսքերով բացատրել: Իսկ մէջ բերել հեղինակի {գրուածը} նոյնպէս չենք կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսներ

ը հարկադրուէինք պատասխանել, բայց Պ. Չերքեզեանցի {գրուածի} մէջ, բացի անամօթ հայհոյութենից, բան չգտանք, ու

պատասխանելով մի գուցէ մեք եւս ընկերանայինք արժանի {գրուածի} արժանի հեղինակին: Եւ ինչ հարկ կար պատասխանել

ի հեղինակին: Եւ ինչ հարկ կար պատասխանելու մի {գրուածի}, մինչդեռ հասարակաց կարծիքը դատապարտեց նորա հեղին

րծանքից: Չկամինք առաւել խօսել Պ. Չերքեզեանի {գրուածի} պատճառով, այլապէս դէպի չարը պիտի գործ դրած լինէի

իտի կտակենք մեր զաւակներին: Պ. Խուդաբաշեանի {գրուածի} հոգին հարկադրում էր մեզ պաշտել մի ամենեւին լռութի

տրաստուել էր առնել Շահումեանցին նամակի սառն հոգով {գրուածի} համար: - Ափսոս, որ հանդարտ չէ հոգիդ, - խօսեց

ւթիւն ցոյց տուած պիտի լինէինք՝ պատասխանելով նորա {գրուածին} ։ Բայց մեք կարող չէինք յարգել մի մարդ, որ պարսաւ

էր, որ եթէ մի եւրոպացի բանագէտ մարդ հանդիպէր այն {գրուածին}, որ այս մոլորական կարծիքն հերքում էր, պիտոյ է չ

. հասարակութիւնը ստուգապէս ճանաչեց այժմ նորան իւր {գրուածից}: Վարագոյրը յետ քարշուեցաւ, եւ հերոսը գտանւում է

րտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ էր {գրուածն} միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ

ած, բայց անմիջապէս " Հիւսիսափայլի " մէջ տպուելու {գրուածները} ես ուղարկում եմ Պ. Հրատարակողին, ինչպէս Պ. Գամ

կուլ է տալիս անխնայ իւր ղահուէի հետ մեր ողորմելի {գրուածները}, թէ արձակ եւ թէ ոտանաւոր, հաստ, թէ բարակ, զան

որ տեղեակ է շարադրելու. մինչեւ այժմ վիպասանական {գրուածները} սովորաբար սկսանւում էին ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, ի

՝ որպէս Նուագք, Հայրունի մակագրով: Հին լեզուով {գրուածների} մէջ տեսանում ենք գործ դրուած ամենայն ջանք եւ ճիգն

զուն չ'լինի առհասարակ մատենագրական լեզու, մինչեւ {գրուածների} իմաստը ըմբռնելի եւ հասկանալի չ'լինի ժողովրդին, մ

որոշում թոյնը, որ խառնում են Մխիթարեանք իւրեանց {գրուածների} մէջ, նոյնպէս բոլոր ազգը թոյնը կ'ընդունէ շաքարի տ

անիչքը ստացան Յունաստանում, եւ ինչպէս նոցա բոլոր {գրուածների} ու թարգմանութենների մէջ տեսանւում է յունական հոգո

Պ. Չամուռճեանին... Պ. Չամուռճեանի եւ մեր {գրուածներից} պարզ երեւում է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այլ է բ

նով դուրս բերած Օգոստինոսի եւ այլ եկեղեցական հարց {գրուածներից}. ուրեմն, բաւական նման բան է Յանսէնեանների վարդա

իւնքը՝ մեղադրելով նորանց եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսի {գրուածներով}: Մի խօսքով, ես Յոյն կը լինիմ եւ Յոյների համար,

ւթեան մէջ: Արգոյ հեղինակը, ինչպէս իւր բոլոր {գրուածներում}, նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի վերջաբանի մէջ, շատ որ

անգործածական բառից, շարունակելոց յողջոյն ընթացս {գրուածոյն} իբրու ընդ մի օղ շարեալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ գտա

: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ եղեր: - Բայց արդեօք այդ {գրուածովը} հասա՞ւ գրողը իւր նպատակին, կարողացա՞ւ բժշկել մի

ք ականաւոր արանց Եւրոպիոյ, որք զառաջինն իմաստուն {գրուածովք} կազմեցին զնոր դարագլուխ դպրութեան: Նշանաւոր [

հայրենեաց՝ վասնորոյ արժան համարեմք զյայտնիսս մեզ {գրուածովք} ՝ կոչել յայս խրախճան, զանյայտսն, թողեալ այլում

ութիւն եւ ողջունեցին զմերս գրականութիւն սակաւաւոր {գրուածովք}, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ուսեալն էր զմաթեմատիկ

ւն Հայաստանեայց ", Այվազովսքի իւրով պատմաբանական {գրուածովք}, ընտիր հայախօսութեամբք զոր առ սակաւս եւ եթ ոմանս

եղքեր, որ մահի՛ հաւասար են ", որ եւ Աւետարանչաց {գրուածոց} մէ՛ջ անգամ կարդում են, թէ " ո՛վ որ Հոգին Սո՛ւրբը

եանց, որոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ {գրուածոց} եւ այլոց նորա ժամանակցաց: Յօրինէ [վասն] ի հայցու

զու հայ յօտարաց, յորս ըստ իս, որչափ պատահեալ եմ {գրուածոց} նոցին առ հասարակ, կորովաբան թուին հարք՝ Վրթանէս

իւրոց, որք առ մեզ համարին պարոն հեղինակք հնախoս {գրուածոց}. առ տեղեաւս չէ տարադէպ եթ է տալ յօժարեսցուք պատո

աւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ եւ ժամանակաւ եւ {գրուածոցն} պատուականութեամբ քաջ ի բաց հեռի է ի Մովսիսէ Խորեն

գրուածք սորա եւ առ ուսումնական եւ աստուածաբանական {գրուածոցն}, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ ասել զայրս զայս

րհանապազն գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ նորա {գրուածս} ի լեզու Հայ. մի՞թէ չգիտեն պատուելի հեղինակք մեր

ասիական եւ անմխիթար դպրութեան մէջ. ահա, այսպիսի {գրուածք} պիտի առաջնորդեն ազգին դէպի լուսաւորութիւն: Բիւր

լ: 1. Մեր ազգային մատենագրութեան վերաբերեալ {գրուածք}, որ ցեցակեր եւ հարիւրաւոր տարեկան մագաղաթների մէ

Այո՛, մինչեւ Վաղարշակը չեն եղել յիշատակարանք կամ {գրուածք}. եթէ լինէին, նա կարօտելու չէր Նինուէի դիւանին։

Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ արքունական եւ թէ՛ մեհենական {գրուածք} կամ մատեանք, որ պատկանում էին Հայոց ազգի հեթանոս

րութիւն չունին։ Մենք հաւատացած ենք, որ ընտիր մի {գրուածք}, ազատ հայեցուածքներով, ընտիր ճաշակով, գեղեցիկ

քը, երբ միանում են մի բառի հետ, ինչպէս գրուած կամ {գրուածք}, գոյական են եւ վերացական նշանակութիւն են ստանում,

առ լինելուց դադարելու՝ հրատարակել էր այս մասին մի {գրուածք} ։ Երանելի Գէորգ կաթողիկոսը, տեսնելով այս, նզովքով

հռոմահայ, բայց ոչ բուն եւ հարազատ հայկական]: Եւ {գրուածք} նոցա որպէս աւանդեն նոքին իսկ պատմիչք կէս մի ի հու

եալ եւ կէս մի մատնեալ ցանել բանտարգելութիւն: Եթէ {գրուածք} մերայոցն միանգամայն հասկանալի էին ժողովրդեանն, ե

ից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ ամենայն {գրուածք} հեղինակաց ծաղկելոց յոսկեղէն դարու հայկականս դպրու

միկոնէի իւրոյ պաշտպանի: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ {գրուածք} սորա ամենայնիւ ճշգրտապատումք, ի հայկաբանութեանն

վտաց, որք զայնու ժամանակաւ երեւէին: Ականաւոր {գրուածք} սորա համարին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժողովն Դու

լայ բնակելոյն անուանեցաւ եւ Կլայեցի: Բազմաթիվ են {գրուածք} սորա եւ առ ուսումնական եւ աստուածաբանական գրուածո

սացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկաշառ վկայք են {գրուածք} նորա, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական յօդուած ին

ոխութեամբ պարապէր: Ընդհանրապէս սկսանելով ձեր {գրուածքը} ՝ խօսում էք ազգի հետ հասարակաբար, բայց յանկարծ տ

կառակաբանութիւնքը ծագում են նորանից, որ հեղինակի {գրուածքը}, խակ մտածութեան արդիւնք լինելով, չունին գաղափար

նք եւ ճիգն մթնախօս լինելու, իսկ Նահապետի անունով {գրուածքը}, թէեւ աշխարհաբառ, բայց շատ յաղթահարուած հին լեզ

չէ կարդացել Խորենացին, կա՛մ թէ չէ հասկանում նորա {գրուածքը}: Մի փոքր աւելի ընթերցանութիւնը Պ. Խուդաբաշեւի գ

թեանը: Երկրորդ կարծիքը, այսինքն՝ Խորենացու {գրուածքը} չհասկանալը (թէպէտ հարկաւոր եւս չէր այս բանի համա

Կեմբրիջի համալսարանի երկրագիտութեան վարդապետների {գրուածքը}, մի պարզ բնագիտական եւ երկրագիտական տեսութիւն,

սարակութեան վերայ: Հասարակութիւնը տեսաւ, որ այդ {գրուածքը} հիմն ի վեր տապալում է այնպիսի հասկացողութիւնք, ա

Ն ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ Յառաջաբաններով չենք սկսանում այս {գրուածքը}. ազգային թատրոնին է ընծայուած նորա բովանդակութիւ

էն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութիւն է գտել այդ {գրուածքը}, իսկ մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութիւն չգործեց,

կորուսած ժամանակի վերայ: Ինքնակոչ փիլիսոփայի {գրուածքը} ծայր ի ծայր կարդալով, երկու շարժառիթ տեսանք, որ

վ, անմօտենալի էին Ազգին։ Երկրորդ՝ թէ մեծ մասով {գրուածքը} լինում են փիլիսոփայական կամ հնասիրական խնդիրների

մ եւս չէ ժողովուրդը, թարգմանչաց իւրեանց սեպհական {գրուածքը}, զորօրինակ՝ Մովսէս Խորենացի, Եղիշէ վարդապետ,

չեն կարո՛ղ առնել։ Դնենք, թէ գրեցին շատ բաներ. {գրուածքը} կարօտ են տպուելու։ Հեղինակը, տարիներով կեանք մա

տ կենդանի ժողովրդի բարբառին, քան թէ հեղինակի այլ {գրուածքը} մինչեւ այսօր։ Եւ այս լեզու օր ըստ օրէ աւելի մեծ

ով, իմ տկա՛ր մտքի զօրելու համեմատ, կարդացա՛ծ եմ {գրուածքը} սո՛ւրբ մարդոց, որ Սուրբ Հոգու զէնքով զինուած, ա

եր՝ ամեն յիմար մարդոց օգտի մասին հոգալով։ Որոնց {գրուածքը} եթէ մի մարդ երկա՛ր եւ ջե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛

իշ շատերի, սոցա նման կորստի ճանապարհը գնացողների {գրուածքը}, որոնց Սուրբ, Կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցին

ածը, աւելցնում է. " Ըստ բանի ողբոյն"։ Նախնեաց {գրուածքը} սրբագրելը շատ զգուշալի բան է առհասարակ. բայց ման

կաթողիկոսը, տեսնելով այս, նզովքով դատապարտեց թէ՛ {գրուածքը} եւ թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որքան սխալակ

այս բաները, զղջացաւ իր գործի վերայ եւ իր կարծիքով {գրուածքը} իսկոյն պատառելով ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ

ւսեան կարգի աստուածաբանի եւ փիլիսոփայի, իմաստուն {գրուածքը}, ուրեմն գիտէք դուք, - եւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդ

իւ Die deutsche Tribune օրագրի. ես ցրւում եմ այս {գրուածքը} բովանդակ Գերմանիայում, բայց գերմանացիք կարդում ե

ւցակով եւ կարգով այն բոլոր սխոլաստիկական եւ յիմար {գրուածքը}, որ տպւում են կամ հեղինակի անուն ժառանգելու, կա

էր այս բանի վերայ, խորհուրդ ենք տալիս կարդալ այն {գրուածքը} Մխիթարեանց, որ յարաբերւում էին կամ Հայոց ազգին ե

օրութենով Յիսուսեանների քսան չորս Աստուածաբանական {գրուածքը} դահճի ձեռքով կրակի դատապարտուեցան, իսկ ինքեանք Յ

. սորան որպէս անմերժելի վկայութիւն դնում ենք մեր {գրուածքը} 1857-ից սկսած, որոնց ժամանակագրական յաջորդութեան

նի տող, ներողութիւն խնդրելով ընթերցողից, որ մեր {գրուածքը} շատ ճիւղաւորւում է այս անգամ: Արեւը սաստիկ

ւում են բերան առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի {գրուածքը}, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գր

րկել էի իմ քանի մի նկատողութիւնքը Պ. Իսահակեանցի {գրուածքի} վերայ " Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", խոստացել էի

կարդալ նորա գրածը " Մեղուի "մէջ եւ ցոյց տալով այդ {գրուածքի} թերութիւնքը, ամենայն բարեմտութեամբ աշխատել էի օգ

ակուած ճակատի վերայ եկեղեցական անունը: Որչափ եւս {գրուածքի} սկզբում գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական վե

, այնուամենայնիւ, այսօր արեւի պէս յայտնի է, որ {գրուածքի} հոգին, բոլորովին քննականից դուրս, պատկերացնում

տկերացնում է մի կատաղի թշնամութիւն, երկրորդ, որ {գրուածքի} հետեւութիւնն է Պօղոսը պաշտպանել: Ինչ որ մեր ա

նը տեղեակ էր մեր տհաճութեան, պ. Չամուռճեանի այս {գրուածքի} վերայ, այլեւ գիտէր, որ լռելու չե՛նք, բարեմտութ

ոյն ուժն ունի, եթէ ասենք "իմ գրութեանց մէջ կամ իմ {գրուածքի} մէջ"։ Պարզ է, թէ այս ընդունելութիւն չէ, այլ գոյակ

եւ մանաւանդ Տաճկաստանի ֆրանսագէտ հայ հեղինակների {գրուածքի} մէջ վխտում են)։ Հին լեզուի կեղեւին ստրկանալ

այս, որովհետեւ Արարատեան աշխարհի ծնունդ է եւ իր {գրուածքի} մէջ գլխաւորապէս հետեւում է բուն Արարատեան առաջին

այս բառի վրայ է մեր խօսքը եւ ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի {գրուածքի} վրայ. այսպիսիք հազարներով կան մեր ամենիս գրուածք

րուածքի վրայ. այսպիսիք հազարներով կան մեր ամենիս {գրուածքի} մէջ։ Բայց այս է մեր ասածը, թէ, խնամով եւ ուշադ

եւին ժամանակ չկայ. հազիւհազ շատ մօտ բարեկամներիս {գրուածքին} կարողանում եմ պատասխանել: Ասածիս ապացոյցը կը տես

յտնել մեր առ ի սրտէ կարեկցութիւնը պ. Չամուռճեանի {գրուածքին} պատասխանելու խորհրդով կորուսած ժամանակի վերայ:

ոգութեան: Ոգի հեղինակիս զուարթ, պայծառ եւ հեզ, {գրուածքն} ի հայկաբանութեան մասին անզուգական, եւ ինչ ո՛չ մե

գիտէ ներգործել ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ {գրուածքն} լոկ. թող թէ բազում են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեա

ք պահանջէաք ի նմանէ ընթեռնուլ զգրուածս մեր), զի {գրուածքն} մեր լիցին նմա հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր նոր հայա

ով էլ նորա հետեւողքը Մանիքեցիք կոչուեցան) բոլո՛ր {գրուածքները} ունին եւ ուրիշ շատերի, սոցա նման կորստի ճանապարհ

բայր ունիմ, որ միշտ քննում է իմ բոլոր առանձնական {գրուածքս} անգամ: Իմ անունով ուղարկուած, բայց անմիջապէ

խաղող եւ այլն. նոյն օրը պատասխանեցի: 20-ին տուի {գրուածքս} քննութեան: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին

րեւ տեսի, թէ արդարութիւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ {գրուանաւ}, եւ ես ինքն ենթարկիմ քննութեան եւ դատողութեան առ

աներորդ: Նստիլ ի տան, յորում ճրագն եդեալ էր ընդ {գրուանաւ}, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ չունել զլոյս, այսպէս

բարեկամ էին անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, սուրբ {գրուանի} գին, եղբօրորդու հետ միասին։ Այդ երեքն էլ հոգեպէ

էս եւ ունել լեզուի Հայոց համարի չունել, զի որպէս {գրուանն} խափանարար լինի շառաւիղաց լուսոյն ցոլանալ ի լոյս ա

զ նայել մի այդպիսի ընկերութեան վերայ։ Գրեանք {գրուել} են եւ տպուել են Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ այն շար

րծի. աստուած դրան քեզ համար չի ստեղծել... ինչ {գրուել} ա էն պտի ըլնիլ. ճակատի գրուածը ջնջուիլ չի. հարի

ամբ, առանց ամենայն զոհաբերութեան, տօնացուցի մէջ {գրուելու} արժանի համարուիլ... Մեր մէջ, ինչ ասես կարելի

ետականութեան շաղակրատութիւնքը: Շուտով այդ բաները {գրուելուց} յետոյ, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, թէ ինչպէս ան

րիստոնէական կրօնի հանգանակները, տասն եւ հինգ դար {գրուելուց} եւ խոստովանելուց յետոյ, իւր ներկայ տարու 1 յուլի

ւած միջոցում, բնականի նկարագրութեանը պաշարը գործ {գրուելուց} յետոյ, եթէ հեղինակը չպարապի երկրորդական բնաւորու

երգերը, որ լսում ենք այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի {գրուեցան} թարգմանչաց ժամանակին, թարգմանչաց ձեռքով եւ կէս մ

եւս։ Քենելը բանդ դրուեցաւ, նորա բոլոր կայքը {գրուեցան} գրաւեցան, այն գումարը, որ բարեկամները նուիրում

մէջ եւ պատմութեան բաց մնացած երեսները, ուր պիտի {գրուէին} ազգի ընտանեկան կեանքը, թագաւորների, նախարարների

անհանգստութիւնը, բարւոք համարեցայ այսու համառօտ {գրութեամբ} միամիտ անել, որ սրբազան Հայրն ձեր գիրն ստանալով

ւ վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբ մերով եւ {գրութեամբ} կաթողիկոսական կնքո. ի 10 հոկտեմբ. 1860 ամի, ի

էն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ, պաշտօնական {գրութեամբ}: Նորին պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկաս

ծառափայլութիւն տէր փոխարքայն, առանձին պաշտօնական {գրութեամբ}, յառաջներորդ թուականէ ասացեալ նոյեմբերի, համարա

արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ պաշտօնական {գրութեամբ}: Նորին պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկաս

որդութեան վեհափառ հայրապետին, առանձին պաշտօնական {գրութեամբ} յառաջներորդէ ասացեալ նոյեմբերի համարաւ 1303, գրե

աճեալ կերպիւ: Պ. Դեսպանն, բառոն Բրուննով, {գրութեամբ} իւրով խնդրեաց ՚ի մինիստրէ արտաքին գործոց Անգլիոյ

աց ի սմանէ, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշտօնական {գրութեամբ} իւրով, առ Այվազովսքին, խնդրէ առաքել առ ինքն զպ

Երկրորդ՝ պ. Պօղոսն Որդանան, ի Կալկաթայէ, {գրութեամբ} իւրով յերեսներորդէ ամսեանն Նոյեմբերի 1828 ամի, ա

հրիտակացն Միքայել Նալբանդեանց Պաշտօնական {գրութեամբ} ՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24 Յունիսի այսր ամի համարաւ 88

: Ի սկսանել իմ զգործն, օրէնսգէտն պաշտօնական {գրութեամբ} պահանջեաց յինէն վասն ծախուց պատրաստութեան թղթոց ե

աբար եւ նոյն վկայութիւնը " ստորագրութեամբ անդամոց {գրութեամբ} կնքոյ"։ Ահա այս կերպով տասն եւ հինգ տարի վա

, նորա 14 համարում: Պ. Իսահակեանցը իւր {գրութեամբը} յայտնում է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ դա

կարօտիմ տեղեկութեան: Ուստի շնորհ ունիմ դիմել {գրութեամբս} առ Ձեզ, որպէս առ եկեղեցպան տեղւոյս եւ հաւաստի առ

ի դիմաց իմոց մատուցանիջիք, ես եւս՝ մնամ ձերումդ {գրութեան} սպասող: Խոնարհ ծառայ Միքայէլ դպիր Ղազարեան

սմանէ եւս տացես զտեղեկութիւն, եւ ես մնամ ակնապիշ {գրութեան} ձերում, Խոնարհ Միքայէլ դպիր Ղազարեան Ուստ

նմարթ էր. միթէ չգիտէ՞ր թե դիտաւորութիւն հեղինակի {գրութեան} չէր այլ ինչ միայն բեւեռել յիմ վերայ զայդ գրութիւ

տենի Սինօդին պատասխանատուութեան, յաղագս որպէս թէ {գրութեան} իմոյ ընդդէմ իմոյ հոգեւորական պարտաւորութեան, հրա

(զորոց բարեհաճեալ է վկայել նորին սրբազնութիւնն ի {գրութեան} իւրում առ տէր փոխարքայն Կովկասու, որ վասն ընդուն

վասն տալոյ անյապաղ զծանօթութիւն զստացմանէ այնորիկ {գրութեան} ուղղակի նորին վեհ գերազանցութեան աղայ Խաչատրոյ Յո

ենէ՝ հաստատէ ի վարժապետական պաշտօնի, երկրորդն՝ {գրութեան} գերազանց Պութկովայ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս՝ ի

ալ էին առ նորին վեհափառութիւնն, առաքելով զպատճէն {գրութեան} իւրեանց առ քաղաքական խորհրդարանն, զորմէ քաջ գիտէ

երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ {գրութեան} նորին վեհափառութեան ներկայանալ պայծառափայլ փոխարք

մանուել Մինասյան ՚Ի վերայ հիման երեսփոխանական {գրութեան} Ձերոյ, տուելոյ ինձ յերեքտասաներորդէ ամսեանն օգոս

ազգին մերոյ բնակելոյ ի քաղաքիդ զհաւատարիմ պատճէն {գրութեան} նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ կ

չ զանց արարից հասուցանել առ Ձեզ զվաւերական պատճէն {գրութեան} տեառն փոխարքային, առ մինիստրն արտաքին գործոց, ի

ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման {գրութեան} պ. նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիո

փայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասու, ի վերայ հիման {գրութեան} վեհափառ կաթողիկոսին առ ինքն, հրամայեաց դիպլոմատի

ձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման {գրութեան} պ. նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիո

ոց, պայծառափայլ իշխան Գորչաքովն, ՚ի վերայ հիման {գրութեան} պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու առ ինքն, գրեալ պ

եսպանին Ռուսսիոյ, որ ՚ի Լոնդոն, զբովանդակութենէ {գրութեան} պ. փոխարքային, պատուիրեալ էր իրազեկ առնել զայնմ

ներգործութիւնս ոյր ուրուք եւ իցէ եւ զառաջս առնուլ {գրութեան} թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէոս եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփո

դիւնք, ի նոցանէ, հասանէ ց215 ռուփիս: Ընդ այնմ {գրութեան}, քահանայս այս առաքէ եւ զհաշիւսն, զորոյ զօրինակն

յ զոմանս ՚ի տեղեկութեանց բովանդակելոց ՚ի վեր ասաց {գրութեան} իմում առ որս վերաբերին ըստ մասին գրելիքս յառաջ խ

շելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ զպատճէն {գրութեան} իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Էլիազ, առ որ գտան

: - " Դուք ասէք այդպէս, իսկ յերեսփոխանական {գրութեան} առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստորագրեալ են երեւելիք ի Ն

Սարգսի Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն {գրութեան} իւրոյ առ Թադթէոս եպիսկոպոսն Բեկնազարեան ՚ի մասին

մեր նպատակէն շեղելով՝ ուխտերնուս դէմ ըրինք. մեր {գրութեան} հիմը եւ միտքը դատել կամ պատասխան տալ չէր, այլ մի

եւ իմ համար, այդպիսի դիպուածում Ժ. Ժ. Ռուսսօյի {գրութեան} հետեւող չեղանք, այլ ճշմարտութեան, իսկ ճշմարտութ

պի մեզ. այս պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս եւ այս {գրութեան} մէջ ասացինք եւ խոստովանեցանք, որ " Հիւսիսափայլը

Անգլիոյ մասին, նոյնպէս եւ հայրենիքի վերականգնեալ {գրութեան} վրայ գաղափարական հասկացողութիւնքը։ Բայց Հեգելին

իւնք իրաց այլով տարազու, փոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ {գրութեան} եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժ

լիս, այլ չեմ տալի կամ չէ տալի։ Պ. Պռօշեանցը իր {գրութեան} մէջ գործ է ածում այս ձեւը. մօռացնել տալի, յառաջ

ռական բառը, որ գործ ածվելով կը դառնայ հանրական։ {Գրութեան} շնորհքն է, որ այսօր Ռուսիացի եւ Տաճկաստանցի հայե

Բայց մենք հեռացանք մեր ուղիղ ճանապարհից, մեր {գրութեան} խորհուրդը է " Սոս եւ Վարդիթերի " քննութիւնը: Մեն

քն, ի նոյն իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնական {գրութեանբ} ։ Ի գրութեանս յայս, օրէնսգէտն այն, զեկուցեալ

սեալ ի 952 թուականէ, աւարտի ի 1132 թուականի. ոճ {գրութեանն} առ հասարակ պակասեալ ի բուն հին հայախօսութենէ, չո

աբրիելի, զիա՞րդ համբերեցից այսմ: Այժմ նպատակ {գրութեանս} է այս. ի բազմաց հետէ շարադրեալ եմ " զՄարդեղութիւ

իր եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջնում նուագի {գրութեանս} գրեալ էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ

յրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ զայն, յայնժամ ըստ այսմ {գրութեանս} յայտնել: Այն " Մարդեղութիւն Քրիստոսի ", զոր

ր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնական գրութեանբ։ Ի {գրութեանս} յայս, օրէնսգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին զգալստ

տակն հանգուցեալ Տիկնոջ Կատարինեայ Խօջամալ: ՚Ի {գրութեանս} ՚ի սկզբան թղթոյս յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն

մանաւանդ զի ստորագրութիւնք նորին, որպէս երեւի ի {գրութեանց} նորին վեհափառութեան, չէին իսկ եւ ըստ իմոյ մականո

տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ նոցա անոճ եւ խեղճուկ {գրութեանց} մէջ, երբ նոքա թարգմանում էին մի որպիսի եւ իցէ ֆր

նչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, եթէ ասենք "իմ {գրութեանց} մէջ կամ իմ գրուածքի մէջ"։ Պարզ է, թէ այս ընդունել

ւ Եղիայեան եւ չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան: Ի {գրութենէ} եղբօր, հանգուցեալ կտակարար տիկնոջ, հանգուցեալ Է

է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան եւ ի {գրութենէ} իմմէ, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ եւս

րութեան չէր այլ ինչ միայն բեւեռել յիմ վերայ զայդ {գրութիւն}, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս բաց յի

Ձեզ, ո՛ աստուածընտիր Հայրապետ, նախ, զորդիական {գրութիւն} վերասաց պատգամաւորացն, որով յայտնեն տէրութեանդ զ

պահելոյ յանպարտութեանց, քանզի ընկալեալ զխաբէական {գրութիւն} Այվազովսքւոյ առանց ամ[ենայն] հիման եւ ուշադիր լին

սեմափայլ մինիստրն Անգլիոյ պ. Ջոն Ռօսսըլըն առ այս {գրութիւն} դեսպանին Ռուսսիոյ, յետ գրագրութեան իւրոյ, ընդ ն

ի յանձնել ինձ, ըստ օրինադրեալ կերպին: Առ այս {գրութիւն} օրէնսգիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի ինչ.

գրելիքս յառաջ խաղամ ի պատմութեանս: Առ ձեզ է {գրութիւն} իմ՝ նախկին ՚ի Կալկաթայէ, կալարուք զայն եւ ընթեր

place-ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Լոնդոն: № 1. {Գրութիւն} պ. Յ. Գ. Աբգար ՚ի 15/27 հունիսի, որով առաքէ զ

3 առաջիկայ Հուլիսի: (Ըստ նոր տոմարի): 2. {Գրութիւն} Վառվառ տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի նոյն թուականէ ե

ն Էլիազ ՚ի նոյն թուականէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. {Գրութիւն} օրէնսգ[էտ]ին Բայլ ի 15/27 թուականէ ամսոյս, որով

որին - Հագ, ՚ի մասին կայիցն Բաբաջանեանի: 4. {Գրութիւն} գլխաւոր Ադմինիստրադորին Հագ ՚ի 14/26 է ամսոյն յու

է իւրմէ ունի վերստին գրել առ պարոն Բայլն: 5. {Գրութիւն} տէր Յովհաննես Ա. քահանայի Խալիբեան ՚ի 17/29էն յո

59 ամի առ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց: 7. {Գրութիւն} օրէնսգէտ Պայլին ՚ի 1էն Օգոստոսի (ըստ նոր տումար

գործոյն Եկատարինայ Խօջամալեան 300 ռուփի: 9. {Գրութիւն} պ. Պայլի յ3էն Օգոստ., որով կոչէ զիս յատեան:

ի յ3էն Օգոստ., որով կոչէ զիս յատեան: 10. {Գրութիւն} պ. Պայլի ի 16էն Օգոստ., որով առաքէ զսպեալ օրին

Կատարինէ Խօջամալեան բողոքոյ եւ գործոյն: 13. {Գրութիւն} օրէնսգէտ Պալի ի 1628էն Օգոստ. 1861, որով պահանջ

արեան համախոհ մը կ՚ելնէ հռովմէականութեան հրաւիրող {գրութիւն} մը կը հրատարակէ եւ պոչը նեղի մտած ատենը, " ես Հռ

ովմէական Հայերը հռովմէականութեան հրաւիրող ծաղրալի {գրութիւն} մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ բանի արժան էր: Մխիթարեան հ

ն են եւ վերացական նշանակութիւն են ստանում, ինչպէս {գրութիւն} ։ Միեւնոյն ուժն ունի, եթէ ասենք "իմ գրութեանց մէջ

օսքերը չեմ ասում ես այն պատճառով, որ արգելեմ ձեր {գրութիւնը} ։ Ամենեւին ո՛չ, դուք կարող էք գրել իմ մասին ում

դիմի բնաւորութիւնը, մերժում ենք եւ ծածուկ նամակի {գրութիւնը} կամ գոյութիւնը: Ազգի եւ ազգային եկեղեցու անո

* * * * * * * * * * * * * * * * ** * Մեր {գրութիւնը} ընդհատուեցաւ մի պարոնի ներս մտանելով մեր սենեակը

։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը աւելի ճապաղ է, քան թէ {գրութիւնը}, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։

ց փիլիսոփայութեան յառաջաբանութեան մէջ): Այս {գրութիւնից} պարզ երեւում է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով իր լ

նալն իւր մատուցեալ է նորին վեհափառութեան զքանի մի {գրութիւնս} յանուն իւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեց

ր իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակայանայր զայնոսիկ {գրութիւնս} իւր զոր այժմ ուրանայ ուղղել շեշտակի առ կառավարութ

րպիւ մատուցեալ ի նորին վեհափառութեան զայն ամենայն {գրութիւնս}, որոց վասն կոչիմս այժմ յէջմիածին վասն տալոյ զպատ

ծութիւնս չարագործաց, թէ Բարսեղ քահանայն զայդոսիկ {գրութիւնս} ուստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ

լոյ զնորին կաթոլիկութիւն: Երկրորդ՝ զայն ամենայն {գրութիւնս}, զորոց նորին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել,

հաբար թելադրել զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ պահպանել ի {գրութիւնս} իւր զսահմանեալ եղանակն թղթակցութեան՝ խոյս տալով

քննութիւն ի վերայ Բարսեղ քահանային, թէ՝ այդոքիկ {գրութիւնք} յումմէ՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգե

Բայց որովհետեւ ըստ ամենայնի անծանոթ էին յինէն այդ {գրութիւնք}, մանաւանդ զի ստորագրութիւնք նորին, որպէս երեւի

ցիալիստ, կարմիր հասարապետական, Ժ. Ժ. Ռուսսօյի {գրութիւնքը} ընդունող եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն ածականների վ

գիրք թարգմանելու ժամանակ, պարտակա՛ն է նորա բոլոր {գրութիւնքը} համեմատել գիտութեան այն վիճակի հետ, ինչ վիճակում

րագրութեանց, որով եւ յայտնեցան այդօրինակ անկանոն {գրութիւնքն}, եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ

նք թղթի վրայ, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմախօսների {գրութիւնքն} են, որոնք, համարձակւում ենք կարծել, հազիւ թէ ի

ժողովն էլ իր հերթին 1863 թվի հունվարի 15-ին N 516 {գրությամբ} ուղարկել է Արդարադատության մինիստրություն: Ու

ստացա գրաքննչության սույն սեպտեմբերի 19-ի N: 704 {գրության} հետ: Ընդ սմին պարտք եմ համարում տեղեկացնել,

ար հենց նամակս սկսեցի ծխափողից, որը սույն նամակի {գրության} ամենաէական դրդապատճառն է: Եվ այսպես, չմոռանաս ծ

բոլորովին ի հայախօսութեանց այլոց հայկաբանից, ոճ {գրությանն} ստրկացեալ յունական բաղդասութեան: Ղազար Փարպե

ուրգ, որ 6 օրի ճանապարհ է այժմ: Ներեցեք շտապ {գրությանս}, փոստի ժամանակը անցնում էր, եւ ես հազիվ կարողաց

գործ դնել: Դարձյալ աղաչում եմ ներել այս աղճատ {գրությանս}, ժամանակը շատ կարճ էր: Միամի՛տ լինիք, որ կաթող

զի ես վերանայեմ ռնգեղջյուրի պատմությանը վերաբերող {գրությունը}: Այս բոլոր հարցերին ես մի պատասխան ունեմ - այն ո

 Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԳՐԱԾ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ ԵՎ {ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ} 1846 -1866 1846 1. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՊԱՏՈՒԱՐ

ննեսին, գրկում եմ: Երեւի ռնգեղջյուրի վերաբերյալ {գրություններն} արդեն ընթացքի մեջ են. այս մասին կասես տեսակցությ

լորութեան հասանելով, որ եթէ " Հիւսիսափայլի " մէջ {գրուի}, թէ Աստուած կայ, նոքա պատրաստ են եւ այդ ուրանալ

. - Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս {գրուիլ} այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձա

ատագիրը վերեւից. " Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս {գրուիլ} այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձա

շտպանելու, այլ կ՚ուզեմ, որ Ձեր Յիշատակարանի մէջ {գրուին}: Ես կը ցանկանայի, որ ամեն հոգեւորականք, որ

որա կեանքը, գործերը եւ ուրիշ յանգամանքը, որ եթէ {գրուին}, մի հատ գիրք կը բաղկացնեն: Սա թէպէտ այս պաշտօն

ինչ որ գրել էիր, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն {գրում} եմ, որ ինձի համար միամիտ լինիք եւ այնպես յիմար հ

կը եւ այսօր, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին պոչտով {գրում} եմ քո ամեն մի խոսքիդ պատասխանը: Առաջինը ինձի

այր, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայելով, ինձ {գրում} եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. երեւի ձեր սերի ուժը

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ Առաջին նամակը, որ {գրում} եմ Ձեզ, մանավանդ առաջին անգամ ծանոթանալուց հետո

: Չնայելով այս անհարմարության վերա, ես բաց սրտով {գրում} եմ Ձեզ այս նամակը, առանց սուտ քաղաքավարություննե

ոտրելու է այդ: Առայժմ ներե եղբայր, որ երկար չեմ {գրում}, թեեւ հարկավորություն եւս չկար գրելու, այսինքն

ւն կլինի եւ կբարվոքե իմ աղավաղյալ վիճակը: Ես {գրում} եմ Ձեզ որպես բարեկամի, առանց թագուցանելու, որպե

անց մեր վերա, եւ սոքա մի անտեղի նամակով սպառնանք {գրում} են մեզ, հայտնելով մեր օրագիրը, թե մենք ազգը մոլ

ԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ, ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ահա {գրում} եմ Ձեզ երրորդ նամակս, որ խոստացել էի առաջին նամա

նձ չես մոռանում, ինչպես ես եւս չեմ մոռանում: {Գրում} ես, թե իմանալով իմ դրությունը ցավել եք եւ մի փոք

փոխանքն էին, ոտքի տակ դնելու: Մեք այս բաները {գրում} ենք որպես լոկ քաղաքացի եւ որպես լոկ ազգի օգտին ցա

երում, Աստվածաշունչի վերաբերյալ խոսքերի պատճառով {գրում} եմ մի հոդված, քննելով մեր Աստվածաշունչի թերությո

քեզ դարձյալ եւ պատասխան եւս կպահանջեմ, բայց այժմ {գրում} եմ միայն, որ դու իմանաս թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա

56 թվականին: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը ես {գրում} եմ ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, դու պիտի հասկա

իս եւ մեջքիս վրա, դրա համար յուրաքանչյուր նամակս {գրում} եմ տարբեր ընդմիջումներով, որոնց մեջ, անկասկած,

ած եմ եւ բոլորովին ոչինչ չեմ հասկանում: Նամակում {գրում} եք, որ " ռնգեղջյուրի վիճակի մասին կհաղորդեք ինձ

Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. դու {գրում} ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները ե

ներիս՝ առանց բացառության: Անանիային ողջույն չեմ {գրում}, որովհետեւ նա " քաղցրախոսություն " չի սիրում. մ

ով լի երեկվա թվակիր նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր {գրում} եմ պատասխանը, որ դու, հավանորեն, կստանաս վաղը

հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց հաճախ ես {գրում} եւ հետեւաբար, իմ եւ քո առողջության մասին մերոնք

որոշ նորություններ գրի (քանի որ դու ռուսերեն չես {գրում} ) Մոսկվայի մեզ ծանոթ միջավայրից: Ճիշտ է, նա մեծ

ր նա նույնպես առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ չես {գրում}, տա՛ աստված: Եղբորս թախիծը շատ բնական է. ց

զիջող ուժով: Ի՞նչ է, Հովհաննես եղբայրս ոչինչ չի {գրում}. վաղուց է, ես նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր

ց է, ես նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր նա առաջ {գրում} էր: Անանիա, այնուամենայնիվ սպասում եմ Տոբոզոյին

Միշել Հավելում. Մի կտոր թուղթ եւս գտնելով, {գրում} եմ այն բաների մասին, ինչի մասին, որ մոռացել էի

ւնակում է ոմն Մադաթյանի անպետք ոտանավորները, որը {գրում} է " Սեյադ " կեղծանունով: Այս հանգամանքն էլ հենց

գրքեր եւ բառարաններ, բայց այդ մասին ես այժմ չեմ {գրում}, որովհետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ

դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ եմ {գրում}, այլ ոչ դիսերտացիա: Շնորհակալ եմ Մարիա Աֆանա

րվում, հետեւապես այնտեղից չի կարելի, թեկուզ դու {գրում} ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամակ գրե

յութերն ինձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որովհետեւ {գրում} եմ յուրաքանչյուր թեզի մասին առանձին: Այստեղ այդ

օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում: Սրա մասին ես {գրում} եմ միանգամայն լուրջ եւ թող Անանիան առանց կատակի զ

տկանյանին վաղուց խոստացած լրագիրը, որի մասին դու {գրում} ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: Խնդրում եմ

րին վերաբերող գործին: Սիրելի եղբայր, դու ինձ {գրում} ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ

կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այս կամ այն բանն եմ {գրում}: Հաղորդիր իմ հարգանքը կնոջդ, իմ ամենասիրելի

ում ` գժտվել ինձ հետ: Վերջին նամակում դու ինձ {գրում} էիր իմ ժառանգական իրավունքների մասին. շնորհակալ

աները ճարելու աշխատելով, ահա այսօր առաջին նամակը {գրում} եմ Ձեզ եւ... Այս քաղաքի մասին լավ բան չունի

աստված, որ չունիմ ուժ եւ զորություն: Այս տողերը {գրում} եմ, բայց կուրծքս եւ թիկունքս ցավից խեղդում են,

մար թե որ երկարելու լինի, միեւնույն է գրեթե: {Գրում} ես, թե անպատճառ միտք ունիս գալու ինձ տեսության,

ւ, այն ժամանակ հրամեցեք, ինձ այստեղ կգտնեք: {Գրում} եք, որ գրեմ սրտիս ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակա

ղիկոսը, քսան անգամ գրելով ու ճեղքելով, վերջապէս {գրում} էր, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսը մատեան

ւմ տանդ եւ ամենայն օրում պատահած կամ լսած անցքերդ {գրում} ես այնտեղ, մանաւանդ եթէ մի արժանի ուշադրութեան բ

պիտոյ է գլխաւոր աշխատակից լինի Պ. Հրատարակողին, {գրում} եմ ձեզ այս նամակը այն խորհրդով, որ դուք մի նամակ

ւնով։ Խնդրեմ կարդացէք Ղազար Փարպեցու նամակը, որ {գրում} է Մամիկոնեանց տիրոջ Վահանին (տպած Մոսկուա, 1853

ական կերպով, այլ գլխիվայր։ Մոմի վերայ մի տեղում {գրում} էր ասեղով եւ շատ աննշմարելի այս բառը " ելդըրըմ "

րհրդածութենով պարապուած է միտքս այս րոպէիս, մինչ {գրում} եմ Յիշատակարանիս այս տողերը, Մայիսի 30-ին:

շտ կերակուր է տալիս իմ Յիշատակարանին: Անցեալները {գրում} էր մի պարոնի տեսութիւնը՝ առանց ծոցից արծաթ դուրս

պարտքերը հատուցանելու մասին: " Մի պարոն, - {գրում} էր նա, - որ պարտական էր մնացած մի կառավարութեան

ծ վնասի, որ դուրս էր բերում հետեւեալ կերպով: Նա {գրում} է իւր բողոքի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով

թաղուած հորթի մէջ։ Ես ինքս չեմ հասկանում, միայն {գրում} եմ այն, ինչ որ կայ շինականների մէջ եւ ինչ որ նոց

արտութեան քարոզիչների լեզուն, որով խօսում են կամ {գրում} են, անպիտան է եւ անհասկանալի ", բայց ամենայն մա

, կատաղեցէք եւ փրփրացէք, եւ ձեր պարսաւները, որ {գրում} էք, որքան առանց լոգիկայի գրէք, այնքան փառք ու պ

ն արժանաւորութիւն եւ այլն"։ Պ. Իսահակեանցը {գրում} է. " Պարո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր

ԻԷԼ, Ինձ վաղուց յայտնի է, որ Յիշատակարան ես {գրում} եւ կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր բան: Ա

ս չէ՞: - Ինչպէ՞ս: - Ինչ որ 1858-ի մասին {գրում} է, նոյն բանը գրում է եւ 1870 թուականի համար, որ

ս: - Ինչ որ 1858-ի մասին գրում է, նոյն բանը {գրում} է եւ 1870 թուականի համար, որովհետեւ ընդ ամենն 12

ն՝ առանց զզուելու եւ յետ քարշուելու: Անցեալները {գրում} է ինձ մի այսպիսի նամակ. " Պարոն Կոմս Էմմանու

թեան տխուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ ահա {գրում} եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր էիր այժմ,

ւլութիւնը, դեռ նուիրաբերութեան մէջ գրքի ճակատում {գրում} է. " Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակ

ւ աշակերտք զՀայերէն եւ զՌուսերէն"։ Հեղինակը {գրում} է այս խօսքերը, մինչդեռ բոլոր Նախիջեւանը գանգատու

րաբերձ, այլ բարեկարգութիւն ի նմին եւ ոչինչ ", - {գրում} էր քսան տարի յառաջ մի ուսումնական ազգային, որ,

պագրապետին, թէ նամակ են ստացած Հնդկաստանից, որով {գրում} էին, թէ ամօթ է վերապատուելի թարգմանիչներին բան տ

մէջ: "... Վերջապէս առինք ու կարդացինք ", - {գրում} է հեղինակը (" Ընդունելութիւն Ընծայի ", երես 123

ատում է այս բանը եւ վնասի ճանապարհը փակելու համար {գրում} է Բէգզադէին նոր ապրանք ուղարկել: Բէգզադէն, սկզբ

ով, վերջապէս բոլորովին լուռ է մնում: Երիտասարդը {գրում} է, աղաղակում է տարիներով, բայց լսող չկայ։ Գրու

րում է, աղաղակում է տարիներով, բայց լսող չկայ։ {Գրում} է նա եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամենում Բէգզադէն նոր

էգզադէի խանութի մէջ ծառայելու համար: Գործակատարը {գրում} է, եւ պատանին յայտնւում է Նիժնիյ-Նովգորոդի վաճառ

սն օրագրութենից, ուր ամենայն օր թուով եւ համարով {գրում} եմ տեսածս եւ լսածս: Բայց հերիք է առ այժմ, շ

ի ֆանատիկոսութեան մասին: " Քահանայի մինը, - {գրում} էր բարեկամս, - չգիտեմ՝ ինչ կերպով ստանում է եղա

նի եղած Հայ բանասէրը մինչ սորանից քանի տարի յառաջ {գրում} էր հետեւեալ տողերը՝ նուիրուած Արամ նահապետի սուր

, քան թէ համոզեց: Դու իմ առաջարկութենների ընդդէմ {գրում} ես ինձ, թէ անհնար է այժմ գլուխ բերել իմ խնդրած բ

լինի մի շինովի անուն, ըստ որում, նամակի մէջ չէր {գրում} ամսաթիւը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի պահարանի վերայ

ց պատրիարքների փոփոխութիւնքը: §1. Մեզ {գրում} են, թէ ինչո՞ւ համար լուռ մնացինք՝ կարդալով Տէր-

ողի եւ թէ՛ նորա գործակիցների վերայ: §2. Մեզ {գրում} են, թէ ի՛նչ պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի բառ չխօ

իւթ կար այնտեղ Յիշատակարանիս համար: §3. Մեզ {գրում} են, թէ ո՛ր զանցառութեան պատճառով չմերժեցինք լուր

ինք մեր երկարատեւ լռութեան պատճառը: §4. Մեզ {գրում} են, թէ ինչո՛ւ համար Յիշատակարանս կամ " Հիւսիսափա

այց մեք կարող չէինք յարգել մի մարդ, որ պարսաւ էր {գրում} փոխանակ կրիտիկայի եւ մի գործ քննելու տեղ, անդուռ

բնատառը, դարաւոր ժամանակներից սկսած, գլխիվայր է {գրում} ազգը, եւ այդ հերոստրատեան պարծանքը ուխտադրուժներ

ծ է ամենայն արժէքից: Դարձեալ Պ. Խուդաբաշեւը {գրում} է. " Թէեւ կարելի էր, յետոյ, մօտից ճանաչելով ճշ

խօսում, հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ նա, որ չափածոյ է {գրում}, բանաստե՞ղծ է։ " Սաւուղն է՞լ մարգարէների հաշւու

թայ 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր {գրում} են, թէ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին, այսինքն վ

ն նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մրգօք: {Գրում} են, թէ մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: Ես

ւ, կէսօրից մինչեւ երեկոյ ժամը 10, որ այս տողերս {գրում} եմ, հանգիստ եմ: Այս րոպէիս նամակ ստացայ եղբօրից

եց 1 ֆունտ թաբակ եւ օրգանական քիմիայ Մենդելեեւի. {գրում} է, թէ 10-ի նամակը չէ ստացել, այլեւ յայտնում է,

նից նամակ է ստացել, ուր մեր ծնողաց մասին լաւ չեն {գրում}, այս շատ խուլ լուրը ինձ ստիպում է մի անբախտութիւ

ն: 5-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից, որով {գրում} է ` ա) նամակս մինչեւ այժմ չստանալը, բ) Բերբ[ե

ին ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը եւ 111/2 ժամին, որ {գրում} եմ այս, գրեթէ հանգիստ եմ, թէեւ տկարութիւնս տակա

ամ փոքր նեղութիւն ունէի, բայց չորրորդ ժամին, որ {գրում} եմ այս, գրեթէ բոլորովին հանգիստ եմ, տկարութիւնս

կը: Երեւակի վերոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը {գրում} էր, թէ Պոլիս ամէն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելո

րգիսը իւր պաշտօնից ձգելու համար, պ. Այվազովսքին {գրում} է Աբբային լրտեսական նամակներ: - Այդ նամակներ

ի " հրատարակողի եւ իմ յանցանքները, որ լսում էի, {գրում} եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ դոցա մասին

մինչ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուի ոգուն, {գրում} էինք կամ " ես ընդունում եմ ձեր կարծիքը ", կամ "

ք մարդուն, իսկ անշունչ առարկաների վերաբերութեամբ {գրում} էինք արժանի հարցասիրութեան, " Հիւսիսափայլը " գեր

ուածը, այսքան միայն հասկանան, թէ ինչ որ իւրեանք {գրում} են այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց ազգը իւրեանց գրա

առանձնական մարդիկ կային հայոց մեջ Ռուսաստանում, - {գրում} է պ. Նազարյանցը, - չեն ոչ եկեղեցի եւ ոչ ազգ, եկ

մ այն հեղինակութեան: Իրաւունք ունէր Դեկարտը մինչ {գրում} էր, թէ " ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի

рание сочинений Гран[овского], т. 2, стр. 276 [ {գրում} է]. " Այսպէս է սովորական եւ ըստ մեծի մասին ա

յն քի՛չ խօսքերից, որ Կորնթացոց առաջին թղթումն է {գրում}, թէ ինչի՞ բնաւ պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ,

տիր անօթը՝ Պաւղոսը, Եփեսոսի մէջ հաւատացեալներին {գրում} էր՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար,

. մանաւանդ, որ մեր ժամանակագիրքը ինքնուրոյնաբար {գրում} են միայն այն բանը, որ եղել է իրենց օրով, կամ մօ

զա՛տ են չկարդալ. մենք հասարակ ժողովրդի համար ենք {գրում} ։ § 39. " Եթէ զիս հալածեցին ապա եւ զձեզ հալած

ւ վեվ է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ {գրում} եմ-գրվում եմ, գրել-գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւ

ր կրաւորականի անցեալ ընդունելութիւնն էլ շատ անգամ {գրում} են ու մասնիկով. ինչպէս, գրված ասելու տեղ ասում են

պեցին իր Պատմութեան մէջ, բերելով այս վկայութիւնը, {գրում} է "նզովեալ լինել") (եր. 89) բնիկ հայկական ոճ չէ,

ռնալով դէպի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ {գրում} են դոքա այժմ. կարդայ ինչպէս կամիս, սկզբից դէպի

ելուցը բոլորովին դողդոջուն գլխով ու ձեռքով մի բան {գրում} էր ծունկի վերայ մի տետրակի մէջ: Սատանան չնկ

ից, աչքը ձգեց նորա վերայ եւ տեսաւ, որ գուճ եկած {գրում} է այնպէս դողդողալով եւ բոլոր մարմնով թռչոտելով,

նէր կային, որոնց վերայ պիտոյ է խօսել: - Դու {գրում} էիր, թէ պիտոյ է խորհուրդ կատարել, ովի՛ն հրաւիրե

ոյնպէս, ազգային է բանաստեղծը, եթէ երգում էր կամ {գրում} էր մի այնպիսի բան, որ անմիջական յարակցութիւն ուն

ի արկղից բարակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը եւ {գրում} էր: Երկու անգամ հարկադրուեցաւ խեղճ Մանուշակը թու

մէջ առանց իւրեանց անձը վտանգի տակ ձգելու, իսկոյն {գրում} են մի ճանապարհաթուղթ, եւ կնքելով նորան Խանի կնիք

էր իւր ազգը իմացական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - {գրում} է նա իւր նամակների մինի մէջ, - որ ես կարողանայի մ

ից, պատճառ տուեցին նորան գնալ այնտեղ, որովհետեւ {գրում} էին նորան աշակերտքը, թէ այնտեղի իշխանքը պատրաստ

իլը իրենց մեծ պարծանք կը համարէին"։ Այս խօսքերը {գրում} է մի այնպիսի մարդ, որ երեսուն երկու տարի անդամ է

ոսքը եւ եպիսկոպոսքը անդադար հպատակութեան թղթեր են {գրում} Հռովմի պապին։ Խօսելով այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռա

ւթիւնը։ Հայր Միքայէլ Չամչեանի նամակը), որ {գրում} էր հայր Մկրտիչ Աւգերեանին եւ հայր Իգնատիոս Փափազե

ին։ Ահա գերապատիւ Չամչեանը եւ նորա գործերը. {գրում} է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու իրաւունքը,

յդ ընկերութեան մէջ, եւ այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ {գրում} են եւ տպում են, թէ Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական

նց չմերայինքը են Կոլլեգիացիք։ Երկիւղ է {գրում}, որ միգուցէ եւ Մխիթարեանց մէջ լինին Կոլլեգիացոց հ

Այս շատ նշանաւոր պատասխան է, վասն որոյ դուրս եմ {գրում} այստեղ բառ առ բառ։ " Թող Պասկիէ շաղփաղփէ այնքան

, ինչպէս որ խօսում են եւ խօսել այնպէս, ինչպէս որ {գրում} են"։ Այդ առածը, որ նա անդադար գործ է ածում իւր

։ Նա, փոխանակ գրելու " ճանապարհ ", " աշխարհ ", {գրում} է " ճանապար ", " աշխար ", որ շատ խորթ է ու շատ

եր, առանց սկզբունքի, առանց ուղղութեան հանդիպածը {գրում} են, էլ աջ ու ձախ նայել չկայ։ Լեզուի մասին ատեան

գրելու, կանգնելու, նստելու եւ այլն ասելու տեղ, {գրում} է կենդանեցնելոյ, գրելոյ, կանգնելոյ, եւ այլն։

Ընդհանուր եւ միակ լծորդութիւնը է ումեմ. օրինակ՝ {գրում} եմ, տեսնում եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմ

, որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ արգոյ Պռօշեանցը {գրում} է. "... շնորհակալութիւն անելիս, ու խոտերի քօքե

նելու համար եւ կամ ւիւնը վեվով փոխանակել, ինչպէս {գրում} ենք թիւ, թվի, թվական։ Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան

ւանի գաւառում ուն վեվ է, իսկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա {գրում} է " Նազլվի սուգը, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, թ

քով եւ որտեղից է մտնում։ Պ. Պռօշեանցը սովորաբար {գրում} է՝ երգում-է, փայլում-է, կարողանում-է եւ այլն,

թէ ընդունելութիւն որ եմ, ես է'ն իբրեւ էական բայ {գրում} են առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողութիւնը երիտասարդ

չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան գրել, երբ բայը {գրում} ենք ամբողջապէս, ինչպէս " ներկում է ", որպէսզի ն

նջում է այդ վերջաւորութիւնքը գրել նախադաս եւ մենք {գրում} ենք. բայց, այսպիսի դիպուածում եմ, ես, է'ն չեն

մ այս ըստ-ը. " ըստ ժամանակին ներգործութեանց ", - {գրում} է նա, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս եւ աւելի

անաբար յինքեանս ունին թագուցեալ... " այսպէս էր {գրում} մեր անզուգական Քերթողահայրը, Սահակ Բագրատունուն

բայց եւ այնպէս գիտենալը աւելի օգտակար համարելով, {գրում} ենք մի քանի տող, ներողութիւն խնդրելով ընթերցողից

ը: Չենք մեղադրում այն պատճառով, որ նա հաւատացած {գրում} է այդ բանը, ինչպէս բովանդակ գաւառը հաւատում է:

անլեզո՞ւ է"։ Դու ես ասում։ " Լեզու չէ՞, որով {գրում} ես այս տողերը"։ Ո՛հ, եթէ սա լինէր հասարակաց ազ

Քո կրպակաց պատուարք, որմունք եւ խստապինդ մեծ {գրունք} Ի քոյդ գլուխ աւերակօք կարկառեսցին յաւիտեան,

Շաքարեանցին փակուած մի ախոռի մէջ, որ, մի ձեռքին {գրչագիր} մագաղաթ, իսկ միւս ձեռքում կաւիճ, մի բոլորշի գիծ

եւ շատ շնորհակալ, եւ դորա փոխանակ կը տամ քեզ մի {գրչագիր} աղօթագիրք, որի զօրութեանը չեն դիմանում ոչ թէ հաս

ոտը կը կոտրէր մտանելով այդ անկարգ պահարանի մէջ: {Գրչագիր} ախտարքների, ուրբաթագրքերի, կարմիր թանաքով գրուա

եւս ունենար Սուրբ Սահակի հետ, այնուամենայնիւ այդ {գրչագիրը} չէր պատկանում նորան, ըստ որում, ուրիշի աշխատութ

աքարեանցը երկար որոնելուց յետոյ գտաւ Մանթուխեանցի {գրչագիրը} եւ ինքնաբաւական կերպով եկաւ միւս սենեակը, ուր պ

ն Ալքիմիայի մասին, քաղուած մի հին գրչագրից։ Այդ {գրչագիրը} գրուած էր Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ թուականին: Ձե

Նախիջեւանի վերայ, խօսելով եկեղեցիներում գտանուած {գրչագիրների} մասին՝ ասում է (տե՛ս երես 460). " Ի բազմաթիւ

ւս սուրբ նշաններին, որ գրուած կան իմ մօտ գտնուած {գրչագիրների} մէջ. Այս անպատճառ հարկաւոր է, որ այդ սուրբ նշան

Ծանօթաբանութիւն Ալքիմիայի մասին, քաղուած մի հին {գրչագրից} ։ Այդ գրչագիրը գրուած էր Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ

Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը քաղուած է վերոյիշեալ {գրչագրից} այն դիտաւորութեամբ, որ չհասկացող մարդիկ ծաղր չառ

տ. բայց աւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ չէր, այլ բո՛ւն {գրչագրիցը} արտագրուած, որով չէին պարզւում աղճատուած կամ մու

ենք բոլոր հայկական օրագրերից եւ լրագրերից, բոլոր {գրչաւոր} եւ բանագէտ մարդերից հրապարակով յայտնել իւրեանց կա

թ սեւակի, զանտառս Կովկասու ի գործ դիցուք փոխանակ {գրչի}, արդեօք կարե՞մք ի նմին բովանդակել զչափազանց յիմա

ադրանքը, որ նորերումս լսւում է մի քանի պարոնների {գրչի} բերանից, ինչպէս վկայում է Պ. Իսահակեանցը ազգի ա

ամեն մինը եօթն հոգի է ստացել Շեկսպիրի արարչագործ {գրչի} տակ, բայց Վերսայլի հետ կապած է մի վերին աստիճանի

բանութիւն, բայց այս միաբանութիւնը արգոյ ծերունու {գրչի} տակից երբեմն երեւում է կրօնական մտքով, որ Հայերը

կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր լեզուն, հեղինակների {գրչի} տակ ճախարկուելով, կ'ըստանայ իւր այրական հասակը.

է։ Մեր յոյսը հաստա՛տ է, որ այսպիսի հեղինակի {գրչի} տակ մեր ժողովրդական լեզուն կը ստանայ առաւել քաղաք

գլ. Բ, համ. 24), ուստի մենք համարձակուեցանք {գրչի} աղճատանքը սրբագրել։ Եւ որպէսզի չկարծեն ոմանք

ունի գէթ շաղկապի վրայից նախդիրը հալածելու, որպէս {գրչի} սխալ, նո՛յնքան իրաւունք ունի ամեն մարդ յատուկ ան

ՌԹԻՒ I. Այո՛, հոգով չափ ցանկալի էր մեզ, մեր {գրչի} միջնորդութեամբ, աւետաւոր լուրեր տալ մեր ազգին,

է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգարէին լեզու {գրչի} արագագիր դպրի... - Ձայնդ կտրի՛ր, լի՜րբ,

սում հին լեզուով եւ այդ լեզուն երեւում էր միմիայն {գրչի} տակից. սատանան արգելել է խօսել, թոյլ տալով միայ

ռանձնութեններով երեւում է զանազան Հայ հեղինակների {գրչի} տակից։ Մխիթարեանք, գիշեր ու ցերեկ աշխատելով, շ

րցողք, գիտեմ, դառն է ձեզ կարդալ այսպիսի բաներ մեր {գրչի} տակից, բայց որքան դառն է ձեզ կարդալ, հարիւր անգամ

նի վերայ։ Այս նամակը, մի անուս եւ տգէտ {գրչի} ձեռքով արտագրուած լինելով, բնագրից աղճատուած է. բ

էր գնացած սենեկից։ Այստեղ երեւում է {գրչի} յայտնի սխալանքը. չենք կարող թոյլ տալ, որ Չամչեանը

զգային որեւէ՛ ամօթի հրապարակութիւնը, մի համարձակ {գրչի} ներգործելով, այդ մարդիկը իրողապէս ապացուցանում ե

ները, նոցայ ազդեցութիւնքը լեզու են առել հեղինակի {գրչի} տակ: Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում Անոյշի

սկիզբը նորա վերայ գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները {գրչին} սովորեն եւ ապա կարողանաս թղթի վերայ գրել, որ ապա

կիրակին առհասարակ մեծ աջողութիւն է բերել հեղինակի {գրչին}: Եկեղեցու մէջ ժողովրդի նկարագրութիւնը, Փառք ի բ

կարելի էր հաստատողապէս ապացուցանել, թէ Փարպեցու {գրչիցն} է դուրս եկած այդ Թուղթը. պա՛տճառ, սորա ոճը, նո

արտականութիւն կայ պատժել եւ պատուհասել բերանով եւ {գրչով} ազգի պակասութիւնքը, հրապարակել նորանց այնքան, մ

քական եւ սուտ պարծանքը, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի {գրչով} եւ կէս կոպէկի թանաքով կը թողու ապագայի դատապարտու

ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ {գրչով}, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինի

րան, գիտցել են, այո՛, չափել ու կշռել ուրիշների {գրչով} առաջացած նորախօսութիւնն էլ եւ այս վերջինի քննութի

եղեցու տարեկան ելից եւ մտից տակը գրւում է գեղեցիկ {գրչով}. " Հոգեւոր կառավարութիւնս վերահասու եղեալ ստուգո

մությունը պիտի մինչեւ գերեզման գնա, եւ ես իմ այս {գրչովը} պետք է արձան հավիտենական հիշատակի կանգնեմ քո համա

եալք առ արքունի դրանն, պարսկականաւն վարէին եւ եթ {գրչութեամբ}: Ի դարձ առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետաց, քահանայ ո

է. ասենք մյուս ամսագրերը ձախողվեցին գերազանցապես {գրպանի} թոքախտի պատճառով, բայց չէ՞ որ Գ. Այվազովսկու հի

ու։ Զինուորքը յափշտակեցին այս մարդը եւ գտան նորա {գրպանի} մէջ երկու երկսայրի դանակներ, մինը՝ մեծ, միւսը

համար արծաթը: Նորան այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ {գրպանից}, եթէ ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով, եթէ նորան

ես այս նամակը, - շարունակեց նա, հանելով գոգնոցի {գրպանից}, - եղբայրս բերել է սորան Մոսկուայից... ճանաչու

ճրագը ձեռքին ետ դարձաւ. նամակի պատասխանը գոգնոցի {գրպանում} էր: Երբ նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պա

քեզի կարճ ժամկոցի պատասխանն: [Նամակի վերեւը {գրված} է] Ծածուկ կարդացեք: Ամոթ է: Օտար մարդու առջեւ չ

ան եւ, մեռած համարյա թե, հատուկտոր հիշատագրական {գրված}, ինչպե՞ս է անցել այս լեզվի պատանեկությունը եւ եր

ւսիսափայլից " մի կոպեկ չստանամ, այդ ո՞ր գրքի մեջ {գրված} է: Եվ ո՞ր մարդը, որ չուներ բնակություն, կերակո

-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից պարզ էր, որ այն {գրված} էր 15-ին՝ նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-

յդ մասին որքան կարելի է ավելի բան իմանալ: Եթե սա {գրված} է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դար առաջ, ապա այս իսկա

աքցրին մեդալի մյուս երեսը, որտեղ խորամանկ ձեռքով {գրված} էր, թե կաթոլիկության համեմատ աճում է նաեւ Ֆրանսի

ն, որ բոլորովին այլ է: Քո ուղարկած ոտանավորները {գրված} են ո՛չ թե որեւէ գավառական բարբառով, այս բառի իսկ

ղավաղված լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարանը {գրված} է բացառապես եւ իսկական իմաստով այն բարբառով, որո

առաջ կբերի իմ այդ աշխատությունը, տարբեր վայրերից {գրված} ընդդիմախոսություններում երեւան կգան զանազան ձեւեր

ի Ճառընտիրներից մինի մեջ՝ " Հրաշափառ տոնական ", {գրված} 1456-ին, հատված կա այս ողբից այսպիսի վերնագրով.

. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՁԵՌՔՈՎ, ԲԱՅՑ ԱՅԼ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԱՆՈՒՆՈՎ {ԳՐՎԱԾ} ՆԱՄԱԿՆԵՐ 1. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ 1856 թ.

ւթիւնն էլ շատ անգամ գրում են ու մասնիկով. ինչպէս, {գրված} ասելու տեղ ասում են գրուած. այս երկուքը տարբեր բա

անցեալ ընդունելութիւն է գրած, իսկ կրաւորականինը՝ {գրված}. էլ սոցանից դուրս անցեալ ընդունելութիւն չկայ։ Մնա

ասելով՝ չենք իմանում Աշտարակի բարբառը), որով {գրված} է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղին

րա ուրախանալուդ անցյալ եկածիդ " Ռուսսկի Վեստնիկ " {գրվածեդ} գիտեի: Հետեւյալ փոշտերով կուղարկեմ մի քանի օր

ւշինն ստացա ի 5 հունվարի եւ կարդալով հասկացա մեջի {գրվածներն}, եւ ես ալ հուսով եմ, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտ

լ եւ իմ գրածներովը յուր որկորը խճողել, թեպետ այս {գրվածքը} մի երեւելի բաներ չեն, այլ նոր լեզվի տղայության հ

ե այլ մարդ եւս ընտրելու ժամանակ օգտակար լինին այս {գրվածքը}: Ողջ եղիք ամենայն հաջողությամբ, մեծարողապ

սրբագրե այն չնչին թերությունքը, որ պիտի լինին քո {գրվածքում}: Ես հաջողությամբ կդառնամ, եթե ծովը եւս հաջող

ածը չի հասկանում եւ, թե մինչեւ այժմ հայերի համար {գրվել} են միմիայն մի սխոլաստիկական կրոնական չնչին վեճերո

ս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան {գրվել} եւ վերջադաս լինելով։ Ստոյգ է, որ շատ անգամ լեզո

քանչիւր բայի իւրաքանչիւր ժամանակը, դէմքը եւ թիւը {գրվեն} առանց էական բայի։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ ինչ

ւտ տեսակցության ձեր հույսը, որի մասին այնքան շատ {գրվեց}, ձեր վերջին նամակում զգալի չափով թուլացել է: Է՜

ը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում եմ, գրել- {գրվիլ} ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորական աներեւոյթ եղանակ գ

, վառում եւ այլն, կարող են առանց վերջաւորութեան {գրվիլ} ։ Եւ դ), նոյն այս կանոնի զօրութեամբ եթէ Մարկոսը

աղաքը պիտի տա մեզ, այս մեր բոլոր պայմանները պիտի {գրվին} եւ հաստատվին օրինավոր դաշնագրով, քաղաքի հետ, այ

օսքի զօրութիւնը այս է, ա) թէ բայերը չպիտի բաժան {գրվին} իրենց բայական վերջաւորութիւնից, ինչպէս, փայլում

կի գործն է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակտատ չէ՝ չի {գրվում}, որովհետեւ լեզուն օրենք չէ, չի հրամանագրվում "

ւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ- {գրվում} եմ, գրել-գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորական անե

րպէս էական բայ։ Եւ եթէ նախադաս դրվելով՝ բաժան է {գրվում}, ինչի՞ չէ կարող բաժան գրվել եւ վերջադաս լինելով

, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ իցէ բայ ամբողջ {գրվում} է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ են գնում, հետեւեալ բայ

ց Վենետկոյ: Այս վերջին բացայայտիչ խօսքերը թերեւս {գրւում} են այն մտքով, որ ընթերցողը իսկոյն հասկանայ, որ

ին եւ վերստին սրբուած արիւնով, հրաբորբոք տառերով {գրւում} է պայծառ ճակատների վերայ, իսկ հայը եւ այսօր չէ կ

любопытный բառերը անխտիր հետաքրքիր թարգմանելով՝ {գրւում} էին հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն եւ այլն,

մ է. եւ ահա, եկեղեցու տարեկան ելից եւ մտից տակը {գրւում} է գեղեցիկ գրչով. " Հոգեւոր կառավարութիւնս վերահա

հարկաւոր կամ գաղտնի բան լինէր, այս ծանօթութիւնքը {գրւում} էին թուանշաններով։ Գեներալը, այս յայտարարութենն

գործ դնի գտանել եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ {գրւում} էին նոր Հայախօսութենով, այլ եւ ջանք անէ փոքր առ

նակից սկսած ժողովել էի։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն {գրքե՛րս} ինձ չտուին, որ ընկած են այժմ վանքում՝ ցեցերի կե

մ եմ առաջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ {գրքեր}, գրքեր եւ գրքեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծ

ջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ գրքեր, {գրքեր} եւ գրքեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ու

սպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ գրքեր, գրքեր եւ {գրքեր}: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ

Ի դեպ, Օվսյաննիկովի գրացուցակի մասին: Նոր շատ {գրքեր} եմ տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի սկզբին, երբ

է հասել: Այժմ ես դժվարությամբ եմ կարդում այնպիսի {գրքեր}, որոնք փիլիսոփայական երկասիրության դեր խաղալու հ

ղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի քանի {գրքեր} եւ բառարաններ, բայց այդ մասին ես այժմ չեմ գրում

տնել ընկերների. մոտ: Չէ՞ որ հանրային գրադարանից {գրքեր} տուն չի տրվում, հետեւապես այնտեղից չի կարելի, թ

յան մասին եւ շատ ռուսերեն եւ եվրոպական լեզուներով {գրքեր}: Մինչ այժմ գրածս մոտ 15 տպագրական թերթ է in 8

թյուններ դեռ բնավ չեմ գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ {գրքեր} չունեմ, իսկ այդ բոլորը դուրս գրելն անհարմար է եւ

ակելու են " Հիւսիսափայլ " օրագիրը, այլեւ նոր նոր {գրքեր} եւս դուրս տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի ժաման

եւ ուխտիւք կը խնդրենք, որ անոր նման քանի մը հատ {գրքեր} դուրս հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլո

ր կ՚երթայ 19-ին: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {գրքեր}: 22-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի

ծ է 11-ին: Այսօր երեկոյեան նամակ գրեցի եղբօրս եւ {գրքեր} ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ իսկոյն պա

-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից գրուած, {գրքեր}, ձուկ եւ պակսիմատ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթ

ջիկայ տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ եւ {գրքեր}, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին յայտնեցին ինձ երրո

ից։ Եւ առհասարակ մեր մատենագրութեան մէջ ի՞նչ {գրքեր} կան. Սուրբ գիրք, որ դժբաղդաբար հասկանում եւս չէ

ունինք ժողովրդի մէջ՝ մի քանի աննպատակ եւ անտեղի {գրքեր} ՝ գերապատիւ Մխիթարեանց շնորհքով լոյս հանած, յետո

տանան հանեց տակառից չորս հատոր բաւական լաւ կազմով {գրքեր}, որ համեղ էին երեւում նորա աչքումը, թաթախեց իւր

եանը՝ հալած իւղի տեղ տալով Հայերին սխօլաստիկական {գրքեր}, որ գրուած էին պապական պղտոր հայեցուածքով։

կ վէճը երկու Կարգի մէջ. երկու կողմից եւս անհամար {գրքեր} ու տետրակներ էին տպւում իւրեանց անձը արդարացնելու

րքը. այս տողերը գրելու միջոցին, մի քանի այդպիսի {գրքեր} ընկած են պատուհանիս վրայ, մեզ սարսափեցնելու համա

ելու համար: Թէպէտ մեր ազգի մասին չունինք այսպիսի {գրքեր}, բայց կենդանի ազդը, որի հետ փոքր ի շատէ ծանօթ ե

արծեմ 200 տարիից աւելի է, որ Վենետկում հազարաւոր {գրքեր} տպուեցաւ, բայց ազգը միայն արտաքին աչքով տեսաւ։

տանից, բայց պետք է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ {գրքերը} քիչ են եւ գներն էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ

նկ են: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպեսզի անհրաժեշտ {գրքերը} ձեռք բերե, կզրկվի իր գոյության վերջին միջոցներից

: Երեկ ես գրել եմ քեզ երկար նամակ եւ վերադարձրել {գրքերը}: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ. ես վաղուց արդեն ա

ա-պաթոլոգիական եւ ֆիզիկո-բժշկական հավաքույթները, {գրքերը}, տետրակները, զրույցները, եւ որպես այդ բոլորի ա

՛ւ բուն գիրքը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ ես {գրքերը} ո՛չ թե սոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասիրում՝ վեր

երլուծական եւ քննադատական տեսակետից: Դրանք (այդ {գրքերը} ) շատ բան չեն տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ չպետ

այս դեպքում ինձ հարկավոր կլինեն համարյա այն բոլոր {գրքերը}, որ մեր գրականության մեջ երեւացել են մեր պատմութ

ան դրդապատճառն է: Եվ այսպես, չմոռանաս ծխախոտը, {գրքերը} եւ ծխափողը։ Այժմ. անցնում եմ քո նամակի բովա

րեկոյան ստացա նույն երեկվա թվով գրած նամակդ: Այն {գրքերը}, որ դու ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի, ես նույն օրն

եղ Լյուիսն ստանալու եւ միաժամանակ ետ կվերցնես այդ {գրքերը}, բայց քո նամակն ինձ համոզեց, որ դու չես եղել պ

պարետի մոտ: Սույն նամակն ստանալուն պես, ստացիր {գրքերը} եւ հենց շաբաթ օրը նամակիդ հետ միասին ինձ հասցրու

հենց շաբաթ օրը նամակիդ հետ միասին ինձ հասցրու այն {գրքերը}, որոնց մասին ես գրել եմ քեզ 15-ին: Առանց գրքերի

անակ, առանց ամենայն տարակուսի, այդ տեսակ ստախօս {գրքերը} եւ լրագիրքը ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն գտանելու

նոր բան չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած {գրքերը}, նոյնպէս եւ պատուելի " Մեղուի " տպագրութիւնը կար

նի, Աղթամարի եւ Սսու կաթողիկոսական մատենարանների {գրքերը} հարուստ լինին այսպիսի յիշատակարաններով: Սոցա պաշ

: 17-ին առաւօտ կանուխ բերին ինձ եղբօրս ուղարկած {գրքերը}, որ չէի ուզել. աղբաթս խառնուեցաւ, նոյն րոպէին

տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 16-ին: 11-ին Քերոբի {գրքերը} ուղարկեցի. 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, պակսիմա

Հուջիխան Բեշիքդաշ. խնդրել սոցանից պ. Խազեզեանցի {գրքերը} կամ դրամը Աստուածատուր Դաստակեանց Փարիզ, վառօդապ

նց, որ սորվելով Քրիստոսից, որ ասում է " քննեցէք {գրքերը} ", ) աստուածային բանի քննութեանը պարապեցան։ Մե

՝ ցեցերի կերակուր լինելու համար. բայց արդեօք այդ {գրքերը} կարդալով պիտի լուսաւորուի՛ն այդ տեղում բնակվողքը

ան։ Չէ՞ որ նորա լուսաւորող եւ տգիտութիւն հալածող {գրքերը} տգիտութեամբ Փաթաղիկէս էին կոչում, եւ ուրիշ այլ շ

ր կամակար յօժարութեամբ ուղարկեցին մեզ վերը դրուած {գրքերը}, ո՛վ ինչ ունէր։ Մի քանիսը այդ գրքերից, ինչպէս

սածները։ Սոքան են այս րոպէիս մեր ձեռքում եղած {գրքերը}, որոնց մէջ խօսք կար Փարպեցու աշակերտութեան մասին

կուռքերը քանդելու եւ կործանելու համար, մեհենական {գրքերը} այրելու եւ չքացնելու համար, որ հեթանոսութեան յիշ

դալ: Եւ ահա կարդալու բաներդ, ծննդեան ճրագալուցի {գրքերը} բացի առաջինից, " Ի սկզբանէ արար Աստուած " եւ բաց

է շահել Հայոց ազգի սիրտը, աշխատում է ցրուել այդ {գրքերը} եւ ձեռք բերած արծաթովը մէջ մտանել այլ գործերի։ Ն

արձեալ: Ընդհանուր մարդկային գիտութեան վերաբերեալ {գրքերը}, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են բերում մի ազգի, եթէ ս

Բայց ինչպէս մի անգամ արդէն ասացինք, այսպիսի {գրքերը} պիտի թարգմանուին լաւ բնագէտների ձեռքով. պատճառ,

ться), ինչպես ասում են բյուրոկրատները - այն է՝ {գրքերի} եւ Գալուստովի չարաբաստիկ արկածների մասին: Իհարկե

թողնում հիշյալ պատճենները եւ անցնում եմ նամակիդ: {Գրքերի} համար շատ եւ շատ շնորհակալություն, միայն թե Շլոս

Անանիա, այնուամենայնիվ սպասում եմ Տոբոզոյին: {Գրքերի} համար պետք է գալ եւ փնտրել: 81. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲ

հեռու չէ: Շնորհակալություն նորին գերազանցությանը {գրքերի} եւ ողջույնի համար. խնդրեմ հաղորդես նրան իմ անկեղ

գրքերը, որոնց մասին ես գրել եմ քեզ 15-ին: Առանց {գրքերի} չափազանց ձանձրալի է, իսկ ես քեզ արդեն գրել եմ,

րա համար, որ նոցա կրօնի աղբիւրքը գտանւում են այդ {գրքերի} մէջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ են որոնում

ետք - Լամարթինի ներդաշնակութիւնքը Հայերէն. ուրիշ {գրքերի} ձեռնարկութիւնք - Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանց (Նահապետ

նալու յայտարարութիւնքը, Ցենսօր Թիւրքիայում տպելի {գրքերի} եւ օրագրերի վերայ: Մի նոր քաղաք մտանելո

յիշել այստեղ պատմութեան անունով մեր մէջ ման եկած {գրքերի} թերութիւնքը եւ խակութիւնքը, զանց եմ առնում նոյնպ

շատակարանքը, որ աբեղայք կամ այլ մարդիկ սովոր էին {գրքերի} քամակներում գրել, եւ մեք կարծում ենք, թէ Էջմիած

թիւնը նշանակած է 22-ին: Այսօր նամակ գրեցի եղբօրս {գրքերի} մասին եւ մի նամակ դրի մէջը մեր տունը ուղարկելու հ

որով ուղարկեց պակսիմատ եւ " հասարակաց շահի " տպած {գրքերի} ցուցակը: 16-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի]

Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Ա. Սուլթ[անշահի] հետ. {գրքերի} հաշուացուցակը տուի: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած

Ո՞վ է դոցա կարդացողը եւ հասկացողը, եւ ո՞ւր է այդ {գրքերի} հանդէսը։ Այո՛, եթէ ունեցել էինք պատշաճաւոր ուսո

ին, այնպես էլ նոր հայերեն լեզվով հրատարակված նոր {գրքերի} քննադատական վերլուծությունները, վերլուծություննե

ութիւնը: Բայց փիլիսոփայութիւնը միայն այդ անունով {գրքերի} մէջ տեսնող մարդոց համար, որեւիցէ մի հասարակ ազգի

ացուելու եւ անտես լինելու) ճակատագիրը գերմանական {գրքերի}: Չնայելով, որ անդադար ուսումնասիրում են հին օրի

այժմ լիրբ եւ նախանձոտ մարդերից շատերը եկեղեցական {գրքերի} անունները անգամ կամ կանոնների կարգադրութիւնը հազի

չոր անանուխի տերեւ, որ դնում են երեխայք իւրեանց {գրքերի} մէջ. հերիք չէր այս, սատանան հրամայեց գրապետին մ

մի՛ր ինձ, որքան գիտես, յետոյ ես ինքս ման կը գամ {գրքերի} մէջ: - Դու զուր տեղը մի՛ որոնիր քո գրքերի մէ

ամ գրքերի մէջ: - Դու զուր տեղը մի՛ որոնիր քո {գրքերի} մէջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. իսկ թէ շատ խնդրում ես

այսպիսի բան լսած չէր: - Խաբեբայական եւ յիմար {գրքերի} մէջ չկան բնութեան այսպիսի յայտնութիւնների սուրբ օ

օրէնքները եւ չէին կարող եւս լինել, պատճառ, այդ {գրքերի} խորհուրդը մարդ խաբել եւ յիմարացնել է. իսկ բնութի

լորովին յարմարած են պապականութեան օգտին։ Այսպիսի {գրքերի} կարգում են եւ Չամչեան " Հայոց պատմութիւն " ասուած

սակ բաներ ամէն գիտութեանց վերաբերեալ առաջնորդական {գրքերի} մէջ կարող են պատահիլ, որպէս եւ մեր յիշած գրքի մէ

շուշտ, այնպէս գրելու չէին այս պատճառով, այդպիսի {գրքերի} թարգմանիչը պիտի լաւ գիտենայ իր առարկան եւ գիտութե

ան մօտ է միջին դարերի ` վերջերում գրուած հայկական {գրքերին}, երբ որ Հայոց լեզուն սկսանում էր ընկնել այն մեծ

րք: Բայց այս գիրքը մինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած {գրքերին} չէ նմանում, նախ՝ իւր բովանդակութեամբ եւ երկրորդ

ղցր, ազնիւ զբօսանք։ Այդ խորհրդով տպած եւրոպական {գրքերից} ոչ մինի մէջ չեն գտանւում այդպէս մի տեղ ամփոփուած

պիտի տեսնէ մեր բացատրութեանց մէջ, որ մենք ուրիշ {գրքերից} ենք առած։ Չկամենալով ամեն անգամ կրկնել, թէ մեր

երը դրուած գրքերը, ո՛վ ինչ ունէր։ Մի քանիսը այդ {գրքերից}, ինչպէս ամենին յայտնի է, աղճատուած ձեռագիրներից

ը երեւում է նոցա մի քանի ձախ ու ծուռ պատմաբանական {գրքերից}, որ բոլորովին յարմարած են պապականութեան օգտին։

ինչպես tartarus stibioticus-ը, ուստի խնդրում եմ {գրքերն} ընտրել ամենայն ուշադրությամբ, որպեսզի նրանք կարո

ան բառարանի եւ Լիխուտինի գրքի մասին: Ի դեպ, այդ {գրքերն} ընդսմին վերադարձնում եմ: Ես քեզ խնդրել էի Շլոսսե

Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ {գրքերն} ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին

ռ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ {գրքերոջ} վաճառի բովանդակութիւնն յետս դարձցի առ տպարանն որպ

անն որպէս վայր դրամոյ եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ {գրքերոջ} ժողովեսցի եւ ամէ յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախ

: Ամսագիրը լույս կտեսնի ամեն ամիս, առանձին {գրքերով}, 8-10 ութածալ տպագրական թերթերով: Բնագիտական հո

ա 36 տարօք) անդադար պարապում էր զանազան դիւթական {գրքերով}. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ նա չունենար․

ինչեւ այսօր առաջնորդուելով պապական աբեղաների գրած {գրքերով}, մի անմերձենալի վարագուրի տակ ծածկած լինելով նոր

մը Կասսիոդորոսի, Իզիդորոսի եւ Մարկիանոսի անճոռնի {գրքերով} ։ Այս գիտութիւնքը այժմեան ժամանակումս ունին մ

րիչը կ'ընտրէր, իսկ պատմութիւնը դաս էր տրւում այն {գրքերով}, որ շարադրել էին Յիսուսեանք՝ խանգարելով բոլոր ի

կրօն՝ " Բուդդականութիւն ", զինուորուած սրբազան {գրքերով} եւ կենդանի աւանդութեններով։ Կսաւիէ չ'սոսկաց դժու

ետ կապակից մեր ազգի պատմութիւնը, Մխիթարեանց տպած {գրքերովը} ո՞չ, այլ բուն աղբիւրներից եւ վերլուծական ոճով:

ս ազգերի համար խօսք չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ {գրքերում}: Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին

ր խնդրից դուրս է ցոյց տալ, թէ ե՛րբ է երեւում մեր {գրքերում} առաջին անգամ Էջմիածին անունը։ Թէ Նոր քաղաքը ն

, Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի, Սենեքայի եւ Պլինիոսի {գրքերում} շատ անգամ յիշւում է մի լոյս, որ երեւել է, կամ ա

լուսաւորութեան մասին: Այս բանի, այսինքն ասուած {գրքերում}, շատ անգամ այս լուսերի յիշատակուելու վրայ հիմնու

նչպես պ. Նազարյանցը արել է, եթե կամենան, կդնեմ {գրքի} ճակատումը: Ուրիշ բան չունեմ ասելու առ ժամս,

այց " Հյուսիսափայլից " մի կոպեկ չստանամ, այդ ո՞ր {գրքի} մեջ գրված է: Եվ ո՞ր մարդը, որ չուներ բնակությու

յունն ու դրա համար - թեեւ այլ պատճառաբանությամբ - {գրքի} առաջին էջում գործ է ածում սովորական փծուն Sprach

եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ Լիխուտինի {գրքի} մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում ե

ամանակ այդ դեռ տեղի չէր ունեցել: Իհարկե, այդ {գրքի} վերլուծությունը որեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու

ի դիտողությունները թող մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի {գրքի} ՝ իմ վրա գործած առաջին տպավորության: Ես այն

խմբագրությունը դեռ չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի {գրքի} գրողները կամ էլ գրաշարները. բայց եթե հանդիպումն

ր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի {գրքի} հետ միասին: Բոլորի համար ի սրտե շնորհակալ եմ

մ եղած աղյուսակները պետք է առանձնացնել, եւ ոչ թե {գրքի} հետ կազմել, որովհետեւ ձեր մեղքով առաջին հատորի ա

Շերրի վաղուց ի վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ {գրքի} վրա, թե ինչ է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ձեռ

եսել արդյոք Պրուդոնի " Պատերազմ եւ խաղաղություն " {գրքի} երկրորդ հատորը: Այն հրատարակվում է Մոսկվայում եւ

րող եմ մաքուր խղճմտանքով յայտնել իմ կարծիքը: {Գրքի} բովանդակութիւնը եւ բնաւորութիւնը նոյն է, ինչ որ

աշխատութեան թուլութիւնը, դեռ նուիրաբերութեան մէջ {գրքի} ճակատում գրում է. " Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դր

չ մինը, օգնական եւ ձեռնտու չլինելով մեր կարդացած {գրքի} հեղինակին, հարկաւ, նորա աշխատութիւնը պիտի նմանէ

չպէս իւր բոլոր գրուածներում, նոյնպէս եւ մանաւանդ {գրքի} վերջաբանի մէջ, շատ որոշ եւ շօշափելի կերպով ցոյց

երկրորդ՝ հրատարակելու կերպով, որից առուած է եւ {գրքի} մակագիրը՝ " Ընծայ"։ Շնորհակալ ենք պատուելի

ց դուրս է նայում մի ճոխ կատակերգական քանքար: Այդ {գրքի} հեղինակը որպէս շատերին, նոյնպէս եւ մեզ անյայտ է

լ է իւր անձը Թոռնակ Կըկռիկեան շինովի անունի տակ: {Գրքի} բովանդակութիւնը, ինչո՛ւ գիրքն եմ ասում, յառաջաբ

ո՛ւ գիրքն եմ ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, {գրքի} ճակատում դրած պատկերը՝ " սկիզբն եւ վերջ ընդունել

րագրով, շարժում են մի անզովանալի ծիծաղ: Այդ {գրքի} մէջ երեւում է " Ընծան "՝ որպէս մի անօրինակ բան.

նի են ուշադրութեան, ըստ որում՝ ցան ու ցիր բոլոր {գրքի} մէջ տարածուած մտքերը ամփոփուած են այնտեղ, վասնոր

, հասկնանք ալ նէ, որի՛ պոչէն ըմբռնենք։ Այսպիսի {գրքի} մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատասխան կրնայինք տալ: Դու

չքաւոր մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն ստանալով {գրքի} նիւթական արժէքը, որ ընկերութեան կարողութիւնը չթո

լով Չերքեզեանցին՝ Պ. Նազարեանցի պատճառով գրելու {գրքի} մէջ, դառնում ենք դէպի երկրորդ խնդիրը, որ արել է

ը: Մի փոքր աւելի ընթերցանութիւնը Պ. Խուդաբաշեւի {գրքի} հաւաստեց մեզ եւ երկրորդ կարծիքը: Առաջին կարծ

)։ Այսպիսի բաներ հազարաւոր ունինք նկատած այդ {գրքի} մէջ, որ ինքնըստինքեան ոչ այլ ինչ է, բայց միայն

ւսաւորութեան, այլեւ հիմնադիր թարգմանութեան Սուրբ {Գրքի}: Չգիտենք՝ ի՛նչ մտածել Պ. Խուդաբաշեւի խղճմտանքի

վկայութեամբ հաստատուած բանը երեւում է Թէորիանոսի {գրքի} մէջ: Ի՛նչպէս կարելի է ընդունել այն խօսքերը որպէս

եղինակը: Փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալ ազգին այդ {գրքի} վնասակար ուղղութեան մասին անմերժելի պարտականութիւ

կել իւր գիրքը ` " On liberty"։ Ստիւարտ Միլը այս {գրքի} մէջ բնական պատճառներով աշխատում է համոզել, որ տպ

. Չամուռճեանին, կամեցածի չափ, Մաշտոցի կամ Սուրբ {գրքի} խօսքերը քաշքաշելու: Միւս կողմից, Կրօնական ժո

րգործէ երկու տարին մի անգամ կամ տարին մի անգամ մի {գրքի} աշխարհ յայտնուիլը։ Եւ խեղճ հեղինակը տարիներով չա

ացողը, նա չէ մտածում. նա ցանկանում է միայն, որ {գրքի} ճակատումը տպած լինի իւր անունը։ Եւ թէ փոքր ինչ ո

1840 քանի թուականներին տպուել է Մոսկուայում։ Այս {գրքի} մէջ գտել է այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը սխալներ

ւ գեղեցիկ նիւթեր ընթերցանութեան համար, որքան այդ {գրքի} մէջ. պատճառ, աշխատասէր եւ բազմահմուտ հեղինակը ա

աղիկներից, ճաշակագէտ մեղուի նման, հաւաքել է իւր {գրքի} մէջ առաւել ընտիր, առաւել պատուական հիւթերը։

Հայոց մանուկը, կամ թող ասել՝ Հայոց ազգը, ի՞նչ {գրքի} մէջ կարող էր տեսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ վայել

ական եւ հանքական դասակարգերի մասին։ Այլեւ յիշեալ {գրքի} մէջ գտանում ենք մեք բաւական երկար ու պարունակ թեթ

բերած, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճով խօսելով իւր {գրքի} մէջ, այնուամենայնիւ, այնքան համեստ է եւ բարեհոգ

ի բան է, որ գերապատիւ հեղինակը իւր բազմապարունակ {գրքի} մէջ այդքան հանդէս է բացել ժողովրդական լեզուին։ Ի

ր. 319-320: Այն հատուածի մէջ, որ դրել էր Օդենի {գրքի} վրայ Histoire de Henri VIII et du schisme d′Angle

տութիւն, համակարգութիւն, աւանդւում են մի մարդու {գրքի} մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնում են նորան եւ առա

նը) իմ երանելի Ղազարը գրեց. այս պատճառով, այդ {գրքի} մէջ մենք նորա այս Թուղթն էլ գրեցինք, որ ընթերցաս

ոճը, նո՛յն է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հետ. Սուրբ {Գրքի} նո՛յն վկայութիւնքը, նոյն ակնարկութիւնքը միօրինակ

յն, բացատրութեանց մէջ պահեցինք ոչ միայն բուն Ս. {Գրքի} խօսքերը՝ ուղղակի արտագրելով Աստուածաշնչից եւ տեղ

էս հանեցինք այդ բոլորը՝ շատ անգամ արտագրելով Ս. {Գրքի} այն տեղերը, եւ երբեմն, եթէ երկար էին, լո՛կ տեղ

՝ արտագրելով որպէս Թղթի բնաբանը, նոյնպէս եւ Ս. {Գրքի} խօսքերը. եւ սորա պատճառը մեր բացատրութեանց մէջ յ

, որ կարդացողը, երբ բացատրութեանց մէջ տեսնէ այդ {գրքի} անունը, իմանայ, թէ ինչ օրինակ է եղել մեր ձեռքու

եւ երկուքն էլ Վանական վարդապետի աշակերտքն են, իր {գրքի} 51-դ երեսում, ոչ միայն Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ է

այելով՝ Փարպեցին 433 թուականներին գործակից է Ս. {Գրքի} թարգմանութեան. ուրեմն, այդ թուականներում ոչ միա

մ ենք։ Ղազար Փարպեցին ո՛չ գործակից է եղել Ս. {Գրքի} թարգմանութեան, ո՛չ աշակերտ է եղել Մեծ Թարգմանչաց

։ Հանգուցեալ վերապատուելին պատմում է այս բանը իր {գրքի} 57-դ գլխում, որի լուսանցում կարդում ենք հետեւեալ

ական ճառի մէջ. " Դորա համար արեւը մայրն է մտել՝ {գրքի} մօտ նստած, քրտնելով, ուսանելով, նկատելով, եւ

րութիւն, իսկոյն անյայտանում է աշխարհի երեսից այդ {գրքի} պատիւը եւ նորա հեղինակի անունը. այս պատճառով ահա

Վաղուց ահա պապերը սովորել են մտածել, թէ Սուրբ {գրքի} մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափար ասուած էր իւր

վիւը՝ ոչխարի համար։ Հեռացնելով ժողովուրդը Սուրբ {գրքի} ընթերցանութենից, պատճառելով, թէ ազգերը, տգետ լ

ութիւնքը, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ {գրքի} եւ Աւետարանի Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը

որ Յիսուսեանք խիստ շատ պաշտում են։ Չ'նայելով այս {գրքի} խորհրդական պարունակութեանը, նորա մէջ երեւում են

ի խօսք ասենք այժմ " Հոգեւոր Վարժութիւնք " անունով {գրքի} վերայ (Exercitia Spiritualia), որ արդէն քանի ա

նդը փոխւում էր դէպի մի սառն քաղաքականութիւն։ Այս {գրքի} մէջ պարունակւում է Յիսուսականութեան բովանդակ հոգի

ւ ուղղութիւնը։ Կարգի բոլոր յառաջադիմութիւնքը այս {գրքի} մէջ իբրեւ գաղափար պարունակուած մտքերի պտուղքն են

սն ազատ մտքերը, որպէս զի սրբութեան հասանեն։ Այս {գրքի} մէջ պարունակւում են հետեւեալ կանոնները. ա) թղթի

նքը եւ այլն եւ այլն։ Բացի սորանցից, այս հրաշալի {գրքի} մէջ գտանում ենք հետեւեալ բաները. աղօթելու երրորդ

խ։ Այս բոլոր իմաստակութիւնը նա զօրացնում է Սուրբ {գրքի} վկայութեններով, որ մեկնում էր ինչպէս կամենում էր

Պապականութեան սիրտը, թէ գրուած լինէին, եւ կանոն {գրքի} յօդուածներով։ Երկրորդ մասնումը հերքում է նա այն

ւթեններով, որ մոլորեցնում էին մարդու միտքը Սուրբ {գրքի} խորին եւ վերհամբարձ ճշմարտութեններից։ Գեղարուեստ

ճար չ'գտաւ, որ չ'ստորագրէ արդէն պատրաստուած իւր {գրքի} հերքումը)։ Յիսուսեանք այս ժամանակումը փոխե

նել տուեցին Հռովմի մէջ, որով արգելք դրուեցաւ այս {գրքի} վերայ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ ատում էր Յանսէնին

ետ։ Անկարելի էր համարձակաբար զինուորուիլ այս {գրքի} ընդդէմ եւ դատապարտել նորան, որ առ հասարակ Յիսուս

արտէր Պապը այս գիրքը։ Կլեմենտ XIը, կարդալով այս {գրքի} Լատիներէն թարգմանութիւնը, որ եղած էր Յանսէնեաննե

հերքողական փաստերից, չ'կամեցան դատապարտել Քենելի {գրքի} իւրաքանչիւր կանոնները առանձին-առանձին. ահագին նե

շան, խօսքեր), որոնցով դատապարտւում էին Քենելի {գրքի} հարիւր մի կանոնքը՝ respective et in globo։ Դժու

ոսները պահանջեցին, որ Պապը բացայայտէ, թէ Քենելի {գրքի} կանոններից որը հերետիկոսական է, որը աստուածուրաց

եանց վարդապետի "Հանդէս նոր հայախօսութեան" անունով {գրքի} մէջ։ Տե՛ս երկրորդ հատորում։ Տպած Մոսկուայի մէջ 18

եան, եկեղեցական պատմութեան պարզերես հեղինակը, իւր {գրքի} մէջ սեւ գոյնը կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի լաւ, չ

Պետերբուրգ քաղաքի մէջ տպելու պայմանների հետ։ Այս {գրքի} գինը նշանակել է թարգմանիչը 65 կոպէկ արծաթ։ Ժ

ը, որ անհամաձայն է այդ առածին, մանաւանդ այնպիսի {գրքի} մէջ, որ առաջին անգամ պիտի ողջունէր Հայոց մանուկը

մեր " Թափառական Հրէայ " անունով Հայերէն թարգմանած {գրքի} մէջ։ Պ. Գամառ-Քաթիպան հետաքրքիր է ասում Ռօբ

մ ֆիզիկայի գործ է (այսինքն ֆիզիկայի մասին գրուած {գրքի} ) կամ մի առանձին հատուածի էլեկտրականութեան մասին

գրքերի մէջ կարող են պատահիլ, որպէս եւ մեր յիշած {գրքի} մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր գրելու լ

ից ավելի ուրախ նամակի սպասելով, անցնում եմ Ֆոշեի {գրքին}, իհարկե, սոսկ միայն ներածությանը, որ ես կարդաց

կը խոստովանինք, վասնզի, եթէ Մխիթարեանց միտքը, {գրքին} պատասխանատուութիւնն իրենց վրան առնելով, ըստ սովո

է մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նայում ենք նոցա {գրքին} կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք ասում, ո՛ տա

, բայց ընթերցուածը այնպէս անսխալ ասում է, ինչպէս {գրքին} մէջ գրուած է"։ Այս էլ չկարողացան, որ իմանային

էր մեր մատենագրութեան եւ գլխաւոր թարգմանիչ Սուրբ {գրքին}, մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ, ոսկերքը եւս հանգի

ք, թե այդ հատվածները դուրս են եկած " Արեւելեաց " {գրքից}, որ Թովմ. Արծր. հիշում է պարզապես, այսինքն "

ի նոր գիրք գրել՝ երկու անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի {գրքից} (պարոնի գործը չարժէ այսպիսի աշխատութեան)։ Թողո

տութիւնը՝ իւր ասպարէզը սկսանելով կէս մատնաչափ մի {գրքից}, մանաւանդ՝ քննութեան արժանի առաջին բանը համարել

նակ բաներ կան՝ վկայութիւնք, ակնարկութիւնք, Ս. {Գրքից} փոխառութիւնք, ձեւ, ոճ եւ այլն։ Բայց, երկարութ

Թղթի թարգմանութեան ժամանակ թարգմանեցինք նաեւ Ս. {Գրքից} բերուած վկայութիւնքը. բայց սակայն, բացատրութեան

էին, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ էլ Ս. {Գրքից} ձեւեր եւ ոճեր է փոխ առնում Փարպեցին։ Մենք այդ տե

Նոր՝ թերեւս խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս. {Գրքից} ։ " Եւ գրեցից 'ի վերայ նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ

նայի ձեռքում: Սատանան ոչինչ չհասկանալով այս {գրքից}, մտածում է այդքան տարի եւս պահել նորան, բայց զո

ասնից " վերջն " Ի լեառն Սինայ ", Սուրբ Ստեփանոսի {գրքից}: Այս կը կարդաս կ'աւարտես եւ երեք անգամ կը փչես ջ

արդինալից, որ հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժարուիլ իւր {գրքից} եւ գրել նորա հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր ասածն

լը գոռաց. " Դուք այժմ պարտական էք հրաժարուիլ ձեր {գրքից} կամ այս րոպէիս մեռանել"։ Մինչդեռ այս խօսքերը աս

ունենալ։ Եւ ինչպէս կարնայ ժողովուրդը իր կարդացած {գրքից} մի ձեւ առնուլ մի որոշեալ բառի վերաբերութեամբ, եր

անցի բանտարկութեան մէջ. Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ {գրքոյկին} Խորէնի Գալֆայեան Թէոդոսիոյ Ս. Պ. -Բուրգ

ամիս համար Փետրուար 11 22 Կաթողիկոսին, Այվազի {գրքով} հանդերձ 16 23 Կ. Մ. Հայրապետեանցին, այս թղթի

զմված է առաջին հատորը: Միայն տես, չմոռանաս, որ {գրքում} եղած աղյուսակները պետք է առանձնացնել, եւ ոչ թե գ

լուց, Փարպեցին անում է զանազան ակնարկութիւնք Ս. {Գրքում} եղած բաների վրայ. բացատրութեանց մէջ մենք հանդէս

կանն յանարգէ, բերան իմ եղիցի ". (եր. 35) Ս. {Գրքում} այսպէս. " Եւ եթէ հանցես զպատուականն յանարգէ, իբ

ան դերանուն փոխանակ էականի։ Ստո՛յգ է, որպէս Ս. {Գրքում}, նոյնպէս եւ նախնեաց աշխատութեանց մէջ հանդիպում է

լորի տպագրութեան տարին, միտքն էր պահում, թէ ո՛ր {գրքում}, որքան երես կայ. բայց այդ երեսների բովանդակութի

սին բերես, եւ ոչ թե հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական {գրքույկ}: Սիգար դեռ ունեմ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ

ի է հրատարակել նաեւ առանձին, իբրեւ 8-10 թերթանոց {գրքույկ}, թեեւ առաջին հրատարակությունը լույս կտեսնի միանգ

ովին այն չես ուղարկել, ինչ որ ես խնդրել էի: Այս {գրքույկը} պարունակում է ոմն Մադաթյանի անպետք ոտանավորները,

զ, մինչեւ այս վերջին խոսքս էլ չասեմ։ Սոփերաց 20 {գրքույկը} բովանդակում է Ս. Շմավոնի վարքը եւ ներբող ի " Վկա

Իմ անգին եղբայր, Երեկ երեկոյան, ծխախոտի եւ {գրքույկի} հետ միասին ստացա հենց 11-ի թվակիր նամակդ: Միայն

եւուկը Անձեւացեաց իշխանն էր, ուրեմն իր երկիրը եւ {գրօղամնայ} պարտէզը՝ Անձեւացեաց գաւառում։ Անշուշտ պ. Էմինի

պատճառով, որ պ. Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարող էր {գցել} իմ վարկը հասարակության աչքում, - այդ կողմից ես բ

, Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսիս մի բուռ հող {գցես}, Իմ տէր ու տիրական բալայ: Շնորհքով զոռով տղայ

ալյանը հնդկական գումարի նկատմամբ, կասկածի կայծ է {գցում} իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք եւ ա՛յդ փողե

, Բայց ո՞վ չի կալսում կալի մէջ արդեօք, Թեփը չի {գցում} մաքրելու համար: Մնում են միշտ մշակութեան Բարիք

ղի ապահով. Մարդն է առած սղոց ու մուրճ Գետի վրայ {գցում} կամուրջ: Եւ խաղեր ասող հրեշտակը մի՞թէ Օրէնքն ա

ոց նաւատորմիղի հետ 1542 թուականին գնաց Հնդկաստանի {Գօա} մայրաքաղաքը՝ Գանգէս գետի այս կողմումը, եւ, հետ

իւնը արգելք չեղաւ Կսաւիէին. շուտով վերադարձաւ նա {Գօա} եւ համոզեց Պօրտուգալացոց փոխարքային դեսպանութիւն

Սորա մահից երկու տարի յետոյ մարմինը բերուեցաւ {Գօա}, իսկ Օգոստոսի 6-ին 1623 թուականին Ուրբանոս Ութեր

Պապական եւ Պօրտուգալական Տէրութեններից, յայտնեց {Գօայի} Եպիսկոպոսին եւ ստացաւ նորանից եւս թոյլտւութիւն իւ

ի ու բարքի մաքրութիւն։ Նա այս բաները քարոզում էր {Գօայի} բնակիչներին, որոնց մեծ մասը քրիստոնեայք էին. մա

դոց վարքը ու բարքը մաքրելու մասին, յանձնեց նորան {Գօայի} նոր շինած սերմնարանի գլխաւոր տեսչութիւնը, որ դար

ութեան մէջ. այս յանցանքով դատապարտուեցաւ Գեներալ {Գօնզալեչը}, երբ զինուորուել էր ընդդէմ այն վարդապետութեան,

տասաներորդ դարու Մխիթար առակախօս, մականուանեալ " {Գօշ} ", մտանէ ի թիւ հեղինակաց հայկական դպրութեան իւրո

նդարամետական զգացմունքի, զմայլում էր՝ տեսանելով {գօսացած} դիակները սիւների վերայ, որոնց սիւնից վայր իջուցա

զն է. Ի՞նչ էր քուրմ Հոթորինը: {Գօտեպնդած} Մե՜ծ Պարթեւի - Սահակի հետ միասին, Աշխա

նչեւ ոչ տեսցէ զիրաւունսն, ոչ լռէ որպէս կարծի այլ {գօտեւորեալ} զինուորի, ոչ ասելով ըստ թշնամեաց - ոչ կերիցուք ե

սօրայ վահանի տակ պաշտպանուած լինի, եւ սորա սրովը {գօտեւորուած}, նա ի՞նչ բանից կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում էին

ծ էր թիկնամիջումը ողնաշարի վերայ. մէջքը կապած մի {գօտի}, որ ժամարար քահանայքը գործ են ածում: Մէք փոք

Այս պառաւներից մինի մէջքը կապած էր յարդից հիւսած {գօտի}: Երեւում էր, որ սա ամէնից մեծն էր. պատճառ, մի

ա Աջբայ հուրին էկել ա Շիլայ շապիկ հագել ա Կարմիր {գօտիկ} կապել ա Եղ բերէր պորտը քսենք, Զար բերէք գլխին ա

Թէ մոռացար բեւեռը, Միտքդ բեր այրած {գօտին}. Կամ ուժաչափ գործիքը, Դինամօմետր եր

սը դարձաւ դէպի նա քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի {գօտին}: Երկրի տակումը այս բանը շատ ընդունելի է եւ շնորհ

ն, թափւում էր գանգուրներով ուսերի վերայից մինչեւ {գօտին}: Սպիտակ, թափանցիկ, մարմարիոնեայ մարմինները մեր

ած չէր, վասնորոյ նստաւ ձիու վերայ, կապեց թամքին {գօտին}, ճանապարհի պարկը, հողաթափը, մի խօսքով՝ ինչ որ

թ Նորինը բաղջան էկիլ է Շալէ շապիկ հագիլ է Կարմիր {գօտին} կապիլ է... Այլ թէ սորանից յետոյ էլ

ուածքի վրայ: Այս է պատճառը, որ Արարատի ձիւնական {գօտին}, չնայելով նորա աշխարհագրական դրութեան, այսինքն

թէ նոյն լայնութեան տակ եղած ուրիշ սարերի ձիւնական {գօտին}: Հաշուելով ծովի մակերեւոյթից, Արարատի ձիւնական

րէնքներով եւ պատճառներով Հիմալայեան սարի ձիւնական {գօտին} բարձր է, քան թէ կարող էր կամ թէ պիտի լինէր, եթէ

ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ եղած չլինէր: Ձիւնական {գօտին} Մեքսիկայի Անագուակա սարերի, որ 20° աւելի հարաւայ

յն բոլոր վայելչութենից, որով փայլում են բարեխառն {գօտիների} տակ գտանուած աշխարհները: Բոլոր արարածք, որոնց վ

եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ գնում է Ափրիկէի դժոխային {գօտիների} տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ նորա մշակութեամբ իւր

ուհաններիս ապակիքը, որ ներկել էր ժամանակը ծիրանի {գօտու} գոյներով: Ահագին փայլակները մութ ու թանձր ամպերի

: Հաշուելով ծովի մակերեւոյթից, Արարատի ձիւնական {գօտու} բարձրութիւնը հասնում է մինչեւ 13300 ոտնաչափ: Նոյ

էր մի խուրձ թուղթ, արիւնով եւ ցեխով ապականուած, {գօտուցը} կախած մի սուր եւ երկու թափանչայ. ձեռքումը մի գաւ

եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա- {Գօրօդի}, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոստովի, Եարոսլաւի, Բե

այի եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա- {Գօրօդի}, Չերնիգովի, Րեազանու, Պօլօցկի, Րոստովի, Եարո