ս նստած, լալ իմ վրայ, որպէս մի վիրաւորի վրայ եւ {ճա՛ր} անել, այս բոլորի հակառակ արին. ուրա՛խ սրտով ծաղ

արը, եւ ահա ամենայն բան կ'ընթանայ, ինչպէս իւղած {ճախարակ}: Բռնութիւնը աննկարագրելի եւ անթարգմանելի կերպով

'ի մէջ քաղաքիս մուտ յապարանսն արքունի խարիսխաձեւ {ճախարակաձեւ} խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր եւ բ

եթ կալեալ իւր առաջնորդ զլուսաւոր բանականութիւնն, {ճախարակեալ} եւրոպէական բազմաճիւղ կրթութեամբք, կատարեալ է գոր

րոն Թաղիադեանցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց իւրոց {ճախարակեալ} յանդիման կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, լին

Ո՜հ, բժշկի ի մի ումպ: Անդ եւ թակոյկք {ճախարակեայ} Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ, Անդ եւ սոսորդ

ժամանակը, երբ նոր լեզուն, հեղինակների գրչի տակ {ճախարկուելով}, կ'ըստանայ իւր այրական հասակը. մանաւանդ որ այժմ

մեռած մարմինների քիմիական վերլուծութիւնը, այլեւ {ճախինը} ինքնըստինքեան կարող է պատճառել այն լոյսը, որ յայ

բան: Աղբիւրը գտանւում է վտակի մօտ՝ ամենեւին {ճախինի} մէջ, ուր բուսանում է եղէգն եւ ապրում են զանազան

, աշխարհի երեսին մի անանուն ազգ բնակւում է մի մեծ {ճախինի} մօտ, որ ճախինի մօտ բնակող շատ երեւելի ազգի հետ բ

մի անանուն ազգ բնակւում է մի մեծ ճախինի մօտ, որ {ճախինի} մօտ բնակող շատ երեւելի ազգի հետ բաղկացնում է մի ա

ստութեամբ նաւապետելով նորան եւ փրկելով Բիւզանդեան {ճախիններից} եւ Լեւոնեան խարտաւանակ տումարի ծանծաղներից, ուղղ

րող է պատճառել այն լոյսը, որ յայտնի է անունովս՝ {Ճախնային} գազ կամ Գերեզմանական մոլահուր, որ շատ անգամ երեւ

նդանօթից կրակ բացեցին քաղաքի վերայ: - Ասած {ճախնային} ժողովուրդս բաւական ժամանակ բարեկամութեամբ վարուեց

րդս բաւական ժամանակ բարեկամութեամբ վարուեցաւ միւս {ճախնային} ժողովրդի հետ. բայց ես կռուեցուցի նորանց միմեանց

բայց ես կռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, եւ առաջին {ճախնային} ժողովրդին տուեցի առանձին թագաւորութիւն, ուր դարձ

ճիշտ բարոյական-քիմիկական փորձերին, հաւասարւում է {ճախնային} կամ գերեզմանական ասուած մոլորական կրակների լուսին

յլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակներ եւ լուսեր, որպէս {ճախնային} գազը կամ գերեզմանական շրջմոլիկ կրակը, գնդաձեւ կա

ով Արտասուքներ Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` լուսաթեւ {Ճախրելով} շուրջը նրա. Եւ բարբառով դրախտային Խօսում նրա հետ

նա անվրդով Խստութիւնից Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` {ճախրելով} Անդադար շուրջը նրա: Եւ մինչ Ադամն զբաղուած Սիրոյ

լուսափետուր հայկեան զաւակք ՚ի քեզ յօդս Թեւապարեն {ճախրեն} ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի կայան, Թագ կապեսցեն նոքին փ

Հայաստանին արդ մանկտւոյ առոյգ ոգի զուարթուն Յօդս {ճախրէ} լուսագանգուր յիմաստութեան պերճ կամար. Տգիտութեան

րականութեան դիւապետը երգում էր անհոգաբար Յօղակն ի {ճախրը} եւ այլն, եւ պոչովը զարկում էր յատակին խազերը: Ա

նդ գրկում է իր էգին, Սիրախառնւում նրա հետ Ու վեր {ճախրում} միասին: Հեշտանքներից սըրարբած Ասում է նա տարփագի

ւ համար հաւատն ուրացող - եկեղեցական, հրապարակեալ {ճակաճանութեան} մասին դատաստանից խիթալով վեղարը գետնին զարկող, կ

Նա մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն {ճակաճնութեամբ} վարակուած Բուրբոնը ամէն կողմից վնասում էր Անգլիայ

ուցեալ, աւանդեսցուք ապագայիցն մերոց, դրոշմեալ ի {ճակատ} ողորմելի հակառակորդացն զկնիք յաւիտենական խայտառա

ի պէտս ազգային դպրոցաց գոլ զմատենիկն հրատարակէ ի {ճակատ} նորա: Ընթերցեալ զայն, զարմանք կալան զիս, թէ զի

հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները եւ սկսում են {ճակատ} Յարդարել: Շատ են զարմանում, երբ տեսանում են պատ

ալ վարին ընդ ամենայն ազգս եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ է {ճակատ} յարդարել ընդդէմ ներգործութեան ժամանակին եւ պահանջ

ան առաւել քան զամենեսին դժոխածինն Լանկթամուր, որ {ճակատ} յարդարեալ ընդդէմ Խաչին Քրիստոսի՝ կործանեաց զեկեղ

ների ընդդէմ պատերազմել, կարող ես բնութեան ընդդէմ {ճակատ} ճակատի պատերազմել։ Այս տեսակ ձգտողութեան տէր մար

բ բացուած Տրոյայի վերայ: - Ի՛նչ մարդ է այդ, {Ճակատագի՛ր}, - որոտաց աստուածների հայրը. - հանդէս եկ եւ համ

նպատակ, որին հասանէր. դա մի առօրեայ բան է, եւ {ճակատագիրը} նոյն վիճակով վճռելու է դորա ապագան, որով վճռուեց

եւ ի՞նչ ես գրել դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ {Ճակատագիրը} եւ, գլուխ տալով Արամազդին, սկսեց իւր յայտարարու

նուեցաւ, բայց " Ընծայի " վիճակը այլապէս էր վճռել {ճակատագիրը}: Շնորհակալ ենք " Ընծայից ", որ առիթ տուեց կարդա

մանկական բերանից: - Ազատութի՞ւն, - ինձ կրկնեց {Ճակատագիրը} վերեւից. - Ազատութեա՞ն դու զինուոր

ի գործարանք, գործաւորներին հանդիպեցաւ գրեթէ նոյն {ճակատագիրը}, ինչ որ Լոնդոնում. ամենայն տեղ ստորագրութիւն ստ

պուած է նորա հետ, այնքան դժբախտ է եղել այդ խնդրի {ճակատագիրը}: Նա դարձել է մի քար, որի վերայ մարդը քանի՛ եւ ք

մանկական բերանից: " Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկնեց {Ճակատագիրը} վերեւից. " Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս գրուիլ

ութեան, այսինքն չկարդացուելու եւ անտես լինելու) {ճակատագիրը} գերմանական գրքերի: Չնայելով, որ անդադար ուսումն

արակ Բրամինի, որ շառաւիղում էր պարիաների ցեղից: {Ճակատագիրը} պատրաստել էր նորան անօթ ընտրութեան լինիլ դժոխքի հ

սկած կարող եմ հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը, որովհետեւ {ճակատագիրը} այսպէս է բերել, որ դու իմանայիր նորան: Փո՛յթ չէ

ոգու ներկայութիւնը, այսպէս եւս եկեղեցական երգերի {ճակատագիրը}: Վերջին ժամանակների երգերը. բովանդակութեամբ միա

այսպէս էր. " Ողորմած պարոն. Ցաւում եմ, որ {ճակատագիրը} դարձեալ զարկում է մեզ միմեանց. ցաւում եմ մանաւան

ր խմորումը վկայում են, թե շուտով կհնչե եւ Հռովմի {ճակատագրական} զանգակը՝ դեպի Հռո՞վմ: Գուցե թե " ոտքերս թեթեւ լ

րհրդական ճանապարհի ելքը, եւ մեք հետեւում ենք այդ {ճակատագրական} ձգտողութեանը: Երանի էր մեզ, եթէ ունենայինք

- Աւելի ի՛նչ կամիս, - եւ տհաճութեամբ կրկնեց այն {ճակատագրական} երեք խօսքերը: - Այդչա՞փ միայն: Խօսակի

ւթիւնը, ե՛ւ ազնուականը, վախնալով բարձրացնել այս {ճակատագրական} վարագոյրը, որի քամակում կանգնած է Ռուսիոյ սոսկավ

Շահումեանցին: Վերջապէս սկսեց ժամացոյցը զարկել {ճակատագրական} տասն եւ մի ժամը: Մանուշակը չհամբերեց, որ աւա

իսկ վերջացնել խօսքը, եւ ստանալ Թիւթիւնճի-օղլուի {ճակատագրական} համաձայնութիւնը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն ոչինչ

աթափուեց ինչպէս մարմարիոն. պատճառ, հասել էր ահա {ճակատագրական} րոպէն, կամ պիտոյ է անչափ ուրախանար կամ ստանար մի

ոս եւ Վարդիթերի " մէջ կան տեղեր, ուր ֆատալիզմը ( {ճակատագրականութիւն} ) ազատ հանդէս է ստանում: Սօսին եւ Վարդիթերին, ո

մոտ բոլոր հանրագիտական ձեռնարկումները դրոշմված են {ճակատագրի} անեծքով, որովհետեւ մինչեւ այսօր եղած բոլոր փորձե

ր ձեռնարկած գործում. դու շատ հաջող համեմատում ես {ճակատագրի} հալածանքը թափառական հրեայի անեծքի հետ: Հավանորեն

ց մի՞ ծերունու արիւնով... Արամազդը, կտրելով {ճակատագրի} յայտարարութիւնը, գովեց Աթենասի գործողութիւնը եւ

որ նա աշխատի, եւ, եթէ կարելի է, ընդդէմ դառնայ {ճակատագրի} ձեռքով " Մեղուի " համար պատրաստած օրհասին։ Բայց

որ առանց ձայնի, առանց խօսելու, կարող են ամոքել {ճակատագրի} դառնութիւնը, եւ այս բոլորը անխորհուրդ, առանց հի

ց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ դահիճ: Անհասանելի խա՜ղ {ճակատագրի}: Որ ամբաստաներն զինէն, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ

ղջ գոյութիւնից է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնքը եւ {ճակատագրի} իրաւունքը: Այսպէս էին այն Ժամանակ, - ասում է

երի ամենայն ազատ շարժողութիւնը։ Զարմանալի է {ճակատագրի} կամեցողութիւնը Հռովմի մասին։ Քրիստոնէութեան արեւ

եւ նորա մեծութեան պատուասիրողքը։ Կրկնապատիկ եղաւ {ճակատագրի} խորհուրդը, որ է տալ Գաղղիացոց, ինչ որ կարող էր փր

եք կ՚ամոքենք Քո վիճակի դառնութիւն, Կը թուլացնենք {ճակատագրիդ} Խիստ հարուածի սաստկութիւն"։ Նա տանում է, տառապ

տայ մեր վնասը ազգի ընդհանրութեանը եւ նորա ապագայ {ճակատագրին}: Ազգի լուսաւորութեան եւ հասկացողութեան աստիճ

ական պարոնին. ընտրութիւն չկայ, պիտի հնազանդուիլ {ճակատագրին}: Այս պատճառով, շատ հող ունեցող ազնուականը ունի

թեան ժամանակ, դնենք, թէ ատամները սեղմելով, սեւ {ճակատագրին} հնազանդուելով՝ ընդունեց այս խաչը։ Բայց այն յիսո

ունդքը հազարաւոր տարիներով մասնակից էին եղել նորա {ճակատագրին}, նորա ցաւին եւ ուրախութեան, եւ որոնք բացի հայից

ամիների հարձակմունքին դեմ ենք դրել մեր կուրծքը եւ {ճակատը}, որ ազգի օգտի համար զոհել ենք մեր հանգստությունը

րված էր ուրախություն եւ խղճի հանգստություն. նոցա {ճակատը} փայլում էր արժանավոր պարծանքով: Կեցցե՜ Իտալի

է շատ ցրտաշունչ փոթորիկներ, բայց այս րոպէիս նորա {ճակատը} փորձում է արեւմտեան խոնաւ եւ խառնափնդոր քամիների

curantur: Լամարթինի գործի Հայ թարգմանութեան {ճակատը} զարդարած է մի այսպիսի փոքրիկ պատկերով: Երեւում է

Կենդանութեան նուիրուած այս փոքրիկ գործի {ճակատը} կենդանի մարդերի անունով ցանկացայ պսակել եւ այս խո

ատանք: Ատամները խիստ սուր են, {Ճակատը} լերկ մազերից, Բազուկները չոր ոսկոր, -

այը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէս դուրս հանել իւր {ճակատը} սեւ վերարկուի տակից, ուր դարերով ահա որջացել են

ինը, նայեցաւ նորա վերայ եւ ձգեց դէպի ճարտարապետի {ճակատը}, ասելով. - վեր առ այս ներողութեան կոնդակը եւ փա

աստատում էին նորա հոգու անհանգիստ բնաւորութիւնը: {Ճակատը} ճաղատացած, ինչպէս թւում է, ժիպակեղէն բաղադրութե

մարդկային ազնիւ զգացողութիւնը, եթէ ո՛չ իւր գործի {ճակատը} զարդարելով մի այդպիսի պատուական եւ ազնիւ երիտասար

Աղուանեանցը կարդալով այս նամակը բարկացաւ, եւ {ճակատը} շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ: Աւելորդ եմ համարում

ւհիներից առաջինն էր, խելացի եւ խորագէտ կին, որի {ճակատը} գրած էր մեծ նշանակութիւն ունենալ Ֆրանսիայի պատմու

տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես գրել դորա {ճակատի} վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը եւ, գլուխ տալով

արդիկ կարծում էին տեսանել յաղթութեան պսակը խաւարի {ճակատի} վերայ։ Այդ երեւակայական խաբէութիւնքը (иллюзіи)

փարատուին եւ այդ կարծեցած յաղթութեան պսակը խաւարի {ճակատի} վերայ, կը դառնայ յաւիտենական խայտառակութեան եւ ա

խարհի պայմանների տակ գոյանալով, կրում են իւրեանց {ճակատի} վերայ աշխարհի որպիսութեան կնիքը: Հիւսիսային սառո

որա երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը դրել էր նորա {ճակատի} վերայ իւր կնիքը: Հարցասիրութիւնը բռնադատեց ի

նել չարագործ Պօղոսը եւ պահպանել նորա խայտառակուած {ճակատի} վերայ եկեղեցական անունը: Որչափ եւս գրուածքի սկզբ

ը փրկուեցաւ եւ այսօր հայութեան անունը կրում է իւր {ճակատի} վերայ, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին: Իսկ մի

էս քաջալերել իւրեանց համար աշխատողքը, սրբել նոցա {ճակատի} քրտինքը եւ բարի եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ դառնալ

նահատելով այդ գործը, բարոյապէս սրբում է աշխատողի {ճակատի} քրտինքը եւ քաջալերութիւն է տալիս նորան յառաջ խաղա

իմ հայրենիքս, բայց, աւա՜ղ, այդպէս չէր գրած իմ {ճակատի} վերայ: Եթէ կամիս իմ ընկերիս անունը իմանալ, իմս

ին ըզյիշատակ եղեռանց: Իսկ Կարդինալի անարժան {ճակատի} վերայ Սեւ տառերով միայն բառս " Եղեռնագործ "

է, նորա անունը սեւ տառերով է դրոշմած դժոխքի դրան {ճակատի} վերայ, իւր մարդասպանութեան պատճառով. նա մի շատ

Պատմութիւնը մի դափնեայ պսակ կը փայլեցնէ սոցայ {ճակատի} վերայ եւ նոցայ գործերը բարձր ի գլուխ կպանծան պատմ

ռավարութիւն եւ առաջնորդ, - պատասխանեց ժամակոչը, {ճակատի} քրտինքը սրբելով: - Շատ բարի. բայց եկեղեցին

արտասուած լինելը, ձեւացուց, որպէս թէ սրբում էր {ճակատի} փոշին կամ քրտինքը: Երբեմն, արտասուքներ, որ յառ

թափուած էր երեսը եւ քրտինքը դուրս էր զարկել ճաղատ {ճակատի} վերայ կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով, ինչ կերպով

ից յառաջ շփելով իւր կիսով չափ սպիտակ մազերը ճաղատ {ճակատի} վերայ, ասաց. - Ես տեսանում եմ, որ դու յայտն

ն եւ յիսուն տարեկան հասակը արդէն դրել էր նորա նեղ {ճակատի} եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կնիքը - խորշո

կոխելու եւ հանելու ժամանակ: Շագանակագոյն մազերը {ճակատի} վերայից բաժանած եւ ականջի վերայով ետ տարած ու մի

ուկից եւ յօնքից, հազիւ հազ երեւում էին դուրսից. {ճակատի} ոսկրը, որպէս մի հովանոց, ծածկում էր նորանց: Աչ

ամար չի ստեղծել... ինչ գրուել ա էն պտի ըլնիլ. {ճակատի} գրուածը ջնջուիլ չի. հարիւր տարէն մեռած մարդի գլո

նդդէմ պատերազմել, կարող ես բնութեան ընդդէմ ճակատ {ճակատի} պատերազմել։ Այս տեսակ ձգտողութեան տէր մարդիկը,

ն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթէ ճարել ես {ճակատիդ} դառը քրտինքով, եթէ նորան հաւաքելու համար կոտրել

տեսանես ահա, որ յիմար ֆանատիկոս անունը կը բեւեռէ {ճակատիդ}: Մեր ազգը ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատաղ գնամ ն

յր, խնդրում եմ ներողություն " Թափառական Հրեայի " {ճակատին} գրած երկու տող բանիս համար, ես կամեի դորանով ցու

- Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը գրել էի ես նորա {ճակատին}. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: Գրել էի

մս, ճշմարտութեան մուրճի հարուածը հասուցանեմ դորա {ճակատին}: Բայց Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա իմ հետ վարւ

կը նայի ձեր վերայ որպէս մի խայտառակութեան դրոշմը {ճակատին} աւազակի վերայ, որ, նստելով մի անցքում, ձեռք է

է, որ միմիայն կարող է այդ վերնագիրը դնել դպրոցի {ճակատին}: Անհիմն եւ ամենայն ընդունելութեան անարժան պատճառ

րբ սիրոյ կայծը երեսին Փայլում էր յստակ վերայ {ճակատին} Կապել էր կամար շնորհք արարչի Հարազատ պ

այժմ հասկանում եմ, - ասելով զարկեց երկու ձեռքով {ճակատին}: - Ես խաբուել եմ... ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս,

էմ պատերազմ է բացում. չէ խնայում ոչ ոքին, ամէնի {ճակատին} զարկում է. ասացէք այժմ, խելացի՞ մարդու գործ է ա

, որով նորա տկարութիւնը համարեա՛ թէ կրում էր իւր {ճակատին} ջերմախտի կնիք: թիւթիւնճի֊օղլուն, նկատելով Մանու

շղթաներով։ Մինչդեռ քրիստոնեան, ազատութեան կնիքը {ճակատին}, արձակ համարձակ կարող էր ընթանալ այն տիեզերական

անը, այն աւետաբեր եւ բարեգուշակ ձայնին, որ նորա {ճակատին} առաջին անգամ հնչեց դէպի մեզ, " այսուհետեւ լոյս ե

աբեր լինէի իմ կողմից, որ այբբենարանի առաջնաթերթի {ճակատին} դրոշմած " խաչ, օգնէայ ինձ " սորայ օգնականութեամբ

կոսի ներս մտանելուց․ առատ քրտինքը թափւում էր նորա {ճակատից}, եւ ամենեւին չիմանալով իւր գլխից անցածը, համարե

եւ ինչպէս երեւում էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ {ճակատից} եւ խորշոմեալ երեսից, պիտոյ է լինէր համարեա թէ վա

րթնացայ խոր քնիցս. մոմս յանգել էր, սառն քրտինքը {ճակատիցս} կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին

տներով իր սիրուն Կազմած բուրեան մի պսակ ` Պճնում {ճակատն} սիրածի. Ու գեղգեղո՜ւմ է, հնչում Եղբօրորդու քնա

բուած արիւնով, հրաբորբոք տառերով գրւում է պայծառ {ճակատների} վերայ, իսկ հայը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէս դո

արդեօք այնպէ՞ս, որ հանգիստ խղճմտանքով եւ պայծառ {ճակատով} կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած վկայել, թէ

.. Բնակիչներից ամայացած պալատը սարի վերայից տխուր {ճակատով} նայում էր իւր ոտքում գտանուած լճերի եւ այժմ անջու

Աստուծոյ սիրած քաջ զինուորն էր Այնպէս պայծառ {ճակատով}, Ինչպէս դու, միշտ երկնից արժան, Մար

հինգ ոտնաչափ եւ երկու մետր, աքաղաղի քիթով, շան {ճակատով}, մեծ ականջով, կոտոշներով, ճանկերով, ժանիքներո

ական հաստ, երկայն ճանկերով, սեւ երեսով եւ ճաղատ {ճակատով}. չարչարւում է մելամաղձութեամբ եւ արհամարհում է բ

Մի վաթսունամեայ, բայց առոյգ ծերունի, ճաղատ {ճակատով} եւ սպիտակ մազերով, բահը ձեռքին փորում էր... Ն

օտ յիսուն տարեկան, միջահասակ, հաստափոր եւ ճաղատ {ճակատով}. նորա յօնքերի եւ ընչանցքների սեւութիւնը մանաւանդ

որեւիցե հրապարակական կամ տերութենական շինվածքների {ճակատում}, այդ բոլորը, առանց ամենայն բացառության, խորտակ

նստել էր ուրիշ շատերի կարգում: Շինած էր դահլիճի {ճակատում} մի փոքրիկ, բայց նայելով հանգամանքներին, հնարներ

ութեան թուլութիւնը, դեռ նուիրաբերութեան մէջ գրքի {ճակատում} գրում է. " Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի

իրքն եմ ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, գրքի {ճակատում} դրած պատկերը՝ " սկիզբն եւ վերջ ընդունելութեան "

երով... Դրած էր մի ծառազարդ այգու մէջ: Սեղանի {ճակատում} - առաջին տեղում, երեք ոսկեզօծ եւ թաւիշով կարած ա

ը, որ նա անդադար գործ է ածում իւր աշխատութենների {ճակատում}, մեք չենք տեսանում որպէս ընդհանուր ուղղութիւն նո

պ. Նազարյանցը արել է, եթե կամենան, կդնեմ գրքի {ճակատումը}: Ուրիշ բան չունեմ ասելու առ ժամս, միայն խնդր

, նա չէ մտածում. նա ցանկանում է միայն, որ գրքի {ճակատումը} տպած լինի իւր անունը։ Եւ թէ փոքր ինչ ուսել է հնա

այոց ազգի մեղքից, այս բանը ասես թէ նորա եկեղեցու {ճակատումն} է գրուած։ Այսօր էլ Կիլիկիոյ մէջ Կօզանօղլուն, ազ

. Ո՞ ելցէ յաղթ ի մարտէն Եւ ո՞ւմ տեղի {ճակատուն}. Էր երբեմն այս խնդիր, Բե՛ր, ասել նա

կ: Ինձ թուեց, թէ աչքիս է երեւում... շփում եմ {ճակատս}, սրբում եմ աչքերս, որպէսզի, եթէ երեւոյթ է այդ

առ Ադամ զԵւայ: Այն ինչ յառեալ Ադամայ Ի {ճակն} ըստ իւրոյ ազգի Ծղիս ի վեր ամբառնայ Սիր

, վարսակ, գարի, տօրոն, սուսամ, շաքար-եղէգն, {ճակնդեղ} եւ այլ, հազար բուսական եւ ընդեղէն, եւ ուր շերամ

մեծ, ահագին շիպի կտոր, պատճառ, նա չէ գործածում {ճակնդեղի} կամ եղէգնաբոյսի շաքար, ձգեց աւազանի մէջ, մի կաթ

կ ` Գուցէ երբէք չքանայ, Բայց հրաշալի {ճակտիդ} պսակ ` Միշտ վարդավառ պիտ՚ մնայ:

ոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ թերեւս ի {ճահ}: Եթե փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թու

. Մի թէ եւ քեզ զկուրութեան մերկել խավար չէ ի {ճահ}, Բանասիրաց՝ զի զշինուածս փլուզանես դու յոխ

ի ներկայումս գործունէութեան՝ պառաւանց միայն [է] {ճահաւոր}, յայն սակս արժան համարիմ տողել աստէն զքննութիւն

րդիւնաւոր ճշմարտութեամբ եւ ի փորձոյ՝ զպատասխանին {ճահեցուցանեմք}. ո՞չ բազումք իցեն, քան եթէ սակաւք, զի առ ծանր

յանցանքը եւս առաքինութիւն է, այն տիղմը եւ հոտած {ճահիճը}, որի մէջ պարանոցաթաղ խեղդւում ենք, նուիրական է

յ, զորօրինակ՝ անտառները, բուսականքը, լիճերը, {ճահիճները} եւ, առհասարակ, այն բաները, որոնցից ենթադրւում

րական ամեն մի ձեռնարկություն կթաղվի իսկական քաոսի {ճահճում} եւ ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի

, բաւական հաստ, երկայն ճանկերով, սեւ երեսով եւ {ճաղատ} ճակատով. չարչարւում է մելամաղձութեամբ եւ արհամար

... Մի վաթսունամեայ, բայց առոյգ ծերունի, {ճաղատ} ճակատով եւ սպիտակ մազերով, բահը ձեռքին փորում էր

սպէս մօտ յիսուն տարեկան, միջահասակ, հաստափոր եւ {ճաղատ} ճակատով. նորա յօնքերի եւ ընչանցքների սեւութիւնը

Գունաթափուած էր երեսը եւ քրտինքը դուրս էր զարկել {ճաղատ} ճակատի վերայ կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով, ինչ

նակողմից յառաջ շփելով իւր կիսով չափ սպիտակ մազերը {ճաղատ} ճակատի վերայ, ասաց. - Ես տեսանում եմ, որ դո

էր, եւ ինչպէս երեւում էր նորա ալեխառն մազերից, {ճաղատ} ճակատից եւ խորշոմեալ երեսից, պիտոյ է լինէր համար

մ էին նորա հոգու անհանգիստ բնաւորութիւնը: Ճակատը {ճաղատացած}, ինչպէս թւում է, ժիպակեղէն բաղադրութենների շոգի

ր լոյս, կարծես թէ այստեղ Պիտի ամփոփէ ոսկեայ {ճաճանչով} ։ Իսկ լուսնի պայծառ լոյսը խաւարի

նաեւ հանդիսականքը եւ անդուռն բերանով եւ վասակեան {ճամարտակութեամբ} զրպարտել բոլոր ազգը եւ կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցի

ամար, զերե տիժար պան է հեմ կսկիծի հանդիպել, հեմ {ճամբա} քալել, եւ մանավանդ կլսիմ որ Խառքովա խայրախը թանկ

ութեան Բարիքները մայր բնութեան: Եւ մարդը երբոր {ճամբայ} է գնում Դժուարանցանելի քարքարուտներով, Խոչ ու

Ինչ տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին {ճամբան}, չէ նա աճաբ պաղնիքին ճամբան. Խասբիքային տունին

եւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիքին {ճամբան}. Խասբիքային տունին ետեւի տերեյին մեջն, ինչ տեղ

րհ ", կարծում են, թէ գինուն են մաղթում այդ բարի {ճամբան} դէպի փորը։ Բայց մենք դառնանք դէպի Պ. Պռօշեանցի

նութեամբ շատ ժամանակի կարօտ. բայց գոնէ այս է մեր {ճամբան}, այս է մեր պարտականութիւնը, որ ինչքան մեր ոյժը

Տէրտէրներին տուր փողը, Դիր телега-ն ու {ճամբէ} ` Դէպի իւրեանց родину. Ну, ведь, տէ

ս եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք, Խորտակում էր {ճամբի} վերա սրտերը, Ուր որ չըկար հոգւոյ արատ կամ կ

իր ֆալլոսով... Կրկնաղբիւրի առուն բռնած Մղում {ճամբով} ցօղապատ եւ Սողոսկելով բարձրանում է Կոկիւսոնը Հա

Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձայն տալիս, Խռնըւում {ճամբորդ} հոծ բազմութիւններ: - Դէպի՜ Փարիզ, դէպի՜ Փարիզ

։ Վերջապես մարդուն հոժարացունուք, թուղթ առնուք, {ճամբու} խարճ տաք, խրկիք շուտով եւ իրեն ձեռագիրներն ստրախ

: Մխիթարեանց ու համախոհ ընկերին անել եւ պտուտաւոր {ճամբուն} եթէ քիչ մը մօտենանք դատելու համար, մենք ալ պիտի

ադրութիւնը չընդունելուն համար, ան ալ իր նախորդաց {ճամբուն} մէջը գտնուելուն իրաւամբ, ելաւ բանադրեց զարհամարհ

րկել էի ամբողջ իմ իրերը, եւ, հասնելով, չգտա մի {ճամպրուկ}, որտեղ, ինչպես ասացի, գտնվում էին սերմերը: Կա

որ ստացված էր Չինաստանից, բայց դժբախտաբար, այն {ճամպրուկը}, որի մեջ էին սերմերը, կորավ Սաուտհամպտոնում, ո

սզի սերմերը չսառչեն, այսինքն՝ լավ փաթաթված դնել {ճամպրուկի} մեջ, այլ ոչ թե պահել բացօթյա: Հակառակ դեպքում կ

ՒԹԻՒՆԸ " Կնդուկ պոչատն է գալիս, {Ճամփայ} տուր, է՜, մե՛ր տղայ, Տե՛ս, հետն էլ ո՞ւմ

ր, որ մարդը հարիւր տարի ապրեցաւ, բայց մի օրուայ {ճամփայ} չգնաց, բայց եղան ժամանակներ, երբ մի օրում մէկ դ

տ եւ այնքան խիտ են այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը {ճամփայ} չունի, եւ քանի խելքի է ընկնում, կամաց-կամաց կոր

ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել։ Աստուած բարի {ճամփայ} տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանա

չեւիցե, ասի, ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը {ճամփան} թող չի նայի տեյի: Քո գրած գիրդ որդուդ Գաբրիելին

ի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական եւ աւելի յաջող {ճամփան} ընտրելի է, քան թէ այն բարակ եւ միգապատ ճամփաները

թիւնը իր առնելիքները կը պահանջէ, խոհեմ եւ բնական {ճամփան}, մարդասէր հնարներ, թէ կարող ես գտնել, որ մարդը

ւնը ծածկէ, բնութեան պարտքերը հատուցանէ, ահա այդ {ճամփան} եւ հնարներն են փիլիսոփայութեան իսկութիւնը. այն մ

նկնում, կամաց-կամաց կործանելով նրանց բացում է իր {ճամփան}: Եթէ որեւիցէ ստրուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այ

ող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարակ եւ միգապատ {ճամփաները}, որ ցոյց էին տալիս այս ու այն փիլիսոփայական համա

ան գնայ արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան {ճամփեքը} չափի հոգիդ դուրս գայ " (եր. 66): -"... Ըսե

ի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր իր {ճամփի} վրայ: Յայտնի է, թէ այս բոլորը կարելի է մտածել մ

" Քա՞, ընչի՞ ես էս բարի լսի առաջին, սուրբ ըխտի {ճամփին} բերանդ փիս բաց անում... է: Այս տողերը արտադրած

արժողութիւնը տարածուելով առաւել եւ առաւել կարող է {ճամփից} հանել ոչ միայն տէրութիւնը, այլեւ համակարգութիւնը

ել մարդկային կեանքը - ահա՛ փիլիսոփայութիւնը, ինչ {ճամփով} կ՚ուզես գնայ, միայն թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն

: Մարդը իր կեանքը չէ տանում առաջուց նշանակուած մի {ճամփով}. կեանքը հոսանուտ բան է եւ հազար տեսակ յարակցութե

ական սահմանադրութիւնքը միջին դարերից սկսած բնական {ճամփով} աճելով աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թա

, եթէ մտածես պատ քաշել նորա առջեւ եւ քո տունը այդ {ճամփով} փրկել. չէ՞ որ աւելի խելքի մօտ է խանդակներ փորել

վ սորա վրայ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, եթէ կարգով {ճամփով}, դարձեալ բնական հնարներով ընդդէմ դուրս գաս նորան

ժժմունք կան քոմմայ էլ ուտում են, կէսը անփոխ հէնց {ճամփորդներին} ենք տալի կամ աղքատներին, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնո

ա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես գրել է նե, {ճամփու} խարճն փոշտին 50 մանեթ կըլլա, 60 կըլլա կամ ավելի

որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ թղթերը ստացել է եւ {ճամփու} է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յ

եան եւ խառնակութեան մէջ, որ պատճառուել էր ռումբի {ճայթելուց}, որ նորա գովական իտալացիք պատրաստել էին Ֆրանսիայ

" Ես քո համար պատրաստում եմ գերեզման"։ {Ճայթեց} սիրտս... եւ երկիւղից եւ ցաւից, Բայց կամե

րդացող. ես շատ լաւ ճանաչում եմ քեզ, քո սիրտը կը {ճայթէ} մի երես բան կարդալու ժամանակ. քո գրիչները այնքան

ն ապստամբութեան դեւը թռաւ, թռաւ, թռաւ ու սաստիկ {ճայթոցով} ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայց դեւերը, ինչպէս ն

որ Մողնու գեղումն ա վեր եկած, իրանց բարեկամի կամ {ճանանչի} տներումը, նրանց մատաղների էրին էլ, մորթին էլ,

դալ նորան ակամայ, ակամայ կարդում էինք՝ յառաջուց {ճանաչած} լինելով պարոնի թէ՛ հայագիտութեան եւ թէ՛ այլ բաներ

րժում մարդկային կեանքի բարոյական կողմը, թէեւ մեր {ճանաչած} բարոյականութիւնը մարդկային համերաշխութենից կը բղխ

ած կը լինին " Թափառական Հրէայ " վիպասանութիւնը եւ {ճանաչած} նորա ազնիւ եւ սուրբ խորհուրդը, ուրեմն եւ՝ արժան

ութիւնը եւ եթէ սա ուխտաւոր Մկրտչին գնար, Մկրտիչը {ճանաչած} լինելով պարոն Շահումեանցը իւր հակառակորդ, ամենեւ

որով միայն մարդը, որպէս բանական էակ, գիտակցաբար {ճանաչած} է լինում իւր արժանաւորութիւնը այլ արարածների մէջ

զատ կամքը, ամենայն մարդու ինչպես կամենա, այնպես {ճանաչե}, բայց ես այսքան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստե

ող խօսքեր ունէր մեզ ասելու: Արդեօք անցեալ տարում {ճանաչե՞լ} ենք մեզ, թէ մարդ ենք, ուրեմն եւ արժան էր ապրել

որմած տէր, ըստ բարձր խոհականութեան Ձերոյ, կարէք {ճանաչել} զանմեղութիւն իմ եւ զի նանիր հալածանս, զորմէ աւել

ս քու եղբայրդ լինելով, չպիտի կարողացած լինիմ քեզ {ճանաչել} եւ օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ սերս ահա՛ այսքա

անգամ մեր օրագրի վերա, թե ժողովուրդը փոքր ի շատե {ճանաչել} է ժամանակի իրավունքը, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի գ

նչեւ այնքան տեղը լինինք հասած, որ չկամենանք գոնե {ճանաչել} լույսը եւ խավարը, սահմանել երկուսի զանազանությու

աւոր կառավարութեան իւրում ի Հնդկաստան, երեսփոխան {ճանաչել} զիս եւ զպ. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գործոյն ե

րգադրութիւն, յաղագս հրամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան, {ճանաչել} զիս երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին

են ընդհանրական նահանգապետին Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ, {ճանաչել} եւ ընդունել զիս որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել ինձ,

արված գործով եւ այլն, կարելի՞ էր արդյոք օրինական {ճանաչել} այն: Պարզ է, որ այդ անկարելի է եւ բացի դրանից,

այդպիսի անօրէն գործողութիւն, նորան ուսուցել էին {ճանաչել} իւր անձը, իւր ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկութիւնը

եւ հարստացնէ իւր բանականութիւնը, պիտոյ է ուսանի {ճանաչել} Աստուածը, իւր ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը եւ առ

ոյն կորել էր, անհնարին էին կացուցանում ստուգապէս {ճանաչել} այդ մարդը: Վերջապէս լսում եմ՝ դուռիս զանգակը զա

տեսանում էր այդ մարդը, վասնորոյ եւ չէր կարողացել {ճանաչել} նորան: Իսկոյն հասկացայ, որ հիւրը մի քաղաքավարի

մ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի {ճանաչել} ճշմարտութիւնը եւ, յետ դնելով ամենայն կոյր կամակո

ից եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, սովորեն դատել եւ {ճանաչել} սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն

րհը նայում է կանանց վերայ որպէս մարդու վերայ: Նա {ճանաչել} է այժմ այն մեծ եւ խորախորհուրդ պաշտօնը, որ վիճակ

որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի յարանց, զորս հայր {ճանաչել} ուսաւ ի դարուց ժամանակաց: Այո՛, պատմութեան է գո

զգաց, թօթափել զգերութեան անուր, ուսուցանել հոգի {ճանաչել} զԱստուած եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիո

աններելի հրաման առաջնորդաց, որպէս զի զնոսա ուսցի {ճանաչել} միակ փակակալ արքայութեան երկնից, եւ սովին ստրկաս

անը մենք միշտ տեսնում ենք. Բայց չենք ուզում {ճանաչել}, Որ մեծատան գոհարները Մահուն չեն լինիլ

մեր ազատ խղճմտանքի վերայ եւ հարկադրել եկեղեցական {ճանաչել} մի պիղծ էակ, որ կորուսանում է իւր սոսկ մարդ կոչո

րժանաւորութիւնը։ " Անարժանութիւնը ինչպէ՞ս էր {ճանաչել} "։ - Ո՞վ է այդ քննիչը: (Պ. Այվազովսքին

լած իւղի տեղ, Ազգը ունի կարողութիւն ո՛չ թէ միայն {ճանաչել} այս խարդախութիւնը, որ գիտենք, թէ ինչ աղբիւրից է

հեղինակը, գործի արարիչը, ստեղծողը դժուարանում է {ճանաչել} իւր գործը, իւր մտքի եւ աշխատութեան զաւակը...

քը: Մնաց որ չէ կարելի ճշմարտութիւնը քննել եւ {ճանաչել} ինքնակայապէս, քանի որ մարդու խուզարկունակութիւնք

ջեցնել աշխարհումը: Այս անմիտը բոլորովին չէ՛ {ճանաչել} իւր պարտականութիւնը, եւ կարդինալի կամքին ծառայել

թէ նա գիտէ չլսել խաբեբայական խօսքերի եւ իրաւունքը {ճանաչել}, որպէսզի նորա առջեւը արդարացնէ իւր անձը այս թղթի

կոյ դրախտին " խօսքը բացարձակապէս ներգոյական հոլով {ճանաչել}, " Սեւկոյ " խօսքն էլ՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ

ւար բան չէ. բայց մի աղքատ եւ չքաւոր առաքինութիւն {ճանաչել} ու մեծարել, ա՛յդ է ահա գործը։ Այսպէս յայտնու

աղուց ահա պատրաստել էր նորա որդին նոցա համար, որ {ճանաչել} էին ճշմարտութիւնը, որ էր ինքը՝ այդ տանուտիրոջ մ

միածին որդին Յիսուս Քրիստոս։ Նորա համար, որ {ճանաչել} էր ճշմարտութիւնը, ի՞նչ մահ. նա յաւիտենական է,

ի գրաստի կամ թէ մարդու օգնութեան, որ մինչեւ այժմ {ճանաչել} էին աղբիւր յառաջ շարժողութեան մի տեղից դէպի մի այ

շատ խօսակցութիւնք, եւ այդպիսի տեղերում կարելի է {ճանաչել} ժողովրդի ստոյգ բնաւորութիւնը: Նա այստեղ ազատ է,

էակ է, - սկսեց Շահումեանցը, - որ կարողութիւն ունի {ճանաչել} եւ քննել ինքը իւր անձը, ուրիշները եւ ամբողջ աշխա

այ դատաւոր եւ առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը ազատ է {ճանաչել} բարին եւ չարը, գործել մինը եւ հեռանալ միւսից, կ

, այլեւ աշխատին, ճանաչելով իւրեանց տգիտութիւնը, {ճանաչել} եւ իւրեանց չափը եւ չմոռանալ պատշաճը: Մօտաւորո

երը հերետիկոս, հերձուածող եւ փրկութիւն չգտանելոց {ճանաչել} ։ Չենք կարող թոյլ տալ, որ նա երազում եւս տեսած լ

ոզարածութենից դէպի իւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի {ճանաչել} Աստուածը եւ նորան երկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն

ժարում է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը գլուխ եկեղեցու {ճանաչել} ։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է վաճառելի, արատը եւ

աբանութեամբ, բաց աչքով անմեղանչական եւ անսխալելի {ճանաչել} նորա անձը, ուր ժողովուրդը իրաւունք չունի ընթեռնո

լ այն դրութեան եւ այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակի մէջ {ճանաչել} էին միանգամ իւրեանց։ Այս միջոցին մանաւանդ ներս է

տանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս նկատել եւ {ճանաչել} զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի երեքտասաներորդ դարու

եղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր ժամանակի ո՛չ մարթացեալ {ճանաչել} զլուսափայլ ճշմարտութիւնն, դեռ եւս բազում հանճարո

բազում հանճարոյ եւ իմացականութեան պէտս ունին առ ի {ճանաչել} միայն զզիարդն եւ զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ ա

, ուսցուք ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ չզօրեմք մեզէն {ճանաչել}. զի՞նչ այլայլութիւն ձգեաց յինքն Կիկերոնեանն լեզո

իկ եւ յեզերականս եւ որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք {ճանաչել}, գրոցս այս լեզուի հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ

րին Սինկափորայ, զի ոչ կարացաք ցայս վայր ժամանակի {ճանաչել} զնպատակ նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս թուի մե

անտեղեակ էր այլոց լեզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ {ճանաչել} թէ ո՞րպիսի ահարկու կերպարանափոխութեամբ կազմեցան ի

մնասիրութենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող նա դատել եւ {ճանաչել} զարժանաւորութիւնս քանքարաց հսկայից իւրոց, որք առ

իոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ ինքեանք պատկանէին, {ճանաչել} զնոսա եւ հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն: Դիցուք

տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժողովուրդն ոչ {ճանաչել} եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք արդէն, թէ որ ինչ

, կարողանան ծանօթութիւն ունենալ այս Կարգի մասին, {ճանաչել} եւ շօշափել նորա հոգին։ Այս խորհրդով, ես ցոյ

ղծաւորւում էր Կսաւիէի առաջեւ, վերջապէս կարողացաւ {ճանաչել} նորա թոյլ կողմը։ Կսաւիէի ապրուստը շատ շռայլ էր,

եւ այս սրբակաց ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք չէր կարող {ճանաչել} երբեմն մեծ թագաւորը։ Լուդովիկոսի առաջուայ սի

մարմնաւոր դատարանները պարտական են չարագործութիւն {ճանաչել}, հոգեւոր աստիճանաւորների վերջին թոշակից այն մարդ

արդը իր գաղափարքը առնում է բնութիւնից: Ինչ չափով {ճանաչել} եւ ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը լի

ստանի հին կրօնագիտութիւնը. նրանով կարող էին նոքա {ճանաչել} ամբողջ յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այ

փ կարելի էր։ Մեք որչափ կարողացել ենք քննել եւ {ճանաչել}, հասկացել ենք, որ մարդումս լեզուն այն ժամանակ կ

ն իւրեանց էշերը յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա {ճանաչել}, թէ լեզուն, եթէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը

ի խօսուածքը գրոց լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր {ճանաչել}. որ նոր լեզուն չունէր այնպիսի բառեր, որ կարողան

տասուալի պաղատելը Թէորիանոսին եւ Հայերը մոլորուած {ճանաչելը}, մերժում ենք սաստկութեամբ նորան վերագրուած երկդի

, վկայում է մեր խօսքին։ Օրհնեալ է Աստուած, որին {ճանաչելը} պարգեւում է մեզ անմահութիւն։ Ուրեմն եղբա՛րք, չա

[կորզել] յընկերութենէ ազգին զիրաւունս քննելոյ եւ {ճանաչելոյ} զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լի

, որ նախակարգէ զխօսս. նա՛ է, որ տայ կարողութիւն {ճանաչելոյ} եւ դատելոյ, մինչ լեզուն իբրեւ նիւթական մշակ այսր

ւ հոգու վկայութիւնը։ Մեր համար շատ վատ է մահից, {ճանաչելով} եւ հասկանալով, խաւարը լոյս ասել, իսկ լոյսը՝ խա

բաշեւը գրում է. " Թէեւ կարելի էր, յետոյ, մօտից {ճանաչելով} ճշմարտութիւնը, ընդունել Քաղկեդոնեան ժողովի սահմա

ը որպէս իրողութիւն: Մարդերի բազմութիւնը ազգ {ճանաչելով} ՝ շատ անգամ ուրանում են նոցա սերունդի գոյութիւնը

շնորհակալութեան հետ, Պօղոս չարագործը եկեղեցական {ճանաչելով}, հարստահարութեան կողմնակից լինելու թէութեամբ:

Քա՛ւ լիցի մեզ. ո՛չ երբեք: Պարտաւորուածը քահանայ {ճանաչելով} պիտի արհամարհենք քահանայութիւնը, կամք չունինք,

ամանակ նա չէ ճանաչում եղած Հ. Սարգսին եւ յետոյ, {ճանաչելով}, ի Յայտարարութէան անցից Մուրատեան Վարժարանին, հ

վերայ, իսկ հոգատարները իւրեանց պարտականութիւնքը {ճանաչելով}, չխառնուէին վերակացուի գործերի մէջ: Այն ժամանակ

իւր անօրէնութիւններից: Քահանայապետն եւս, որ քաջ {ճանաչելով} մարդկութիւնը, գիտէր այսպիսիներին ցոյց տալ սէր եւ

, ուր, ինչպէս Աւետարանիչը վկայո՛ւմ է, Պիղատոսը {ճանաչելով}, թէ նախանձի պատճառով մատնեցին նորան, ձեռքերը լո

ո՛չ մէկ անգամ՝ Հրատ։ Երկրորդ՝ Փարպեցին քա՛ջ {ճանաչելով} Կամսարականների յարգը, շա՛տ անգամ վայելած լինելով

ոգւոյն Սրբոյ հայհոյութիւն է համարում, երբ մարդ, {ճանաչելով} ճշմարտութիւնը, մեղանչում է նորա ընդդէմ, որովհետ

թիւնը, որ յղացել էր նորա աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ {ճանաչելով} իւր անձը, բարոյապէս հաւաստի էր, թէ այնքան բազմա

շկուելու համար զանազան ցաւերից։ Պ. Ինոզեմցովը, {ճանաչելով} նորան որպէս ընտիր ուսած աշակերտ, այլեւ միտ դնելո

այց եթէ դէպի չարը գործ գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ {ճանաչելով} չարը հետեւեցաւ նորան, այն ժամանակ մարդ չէ, այլ

օգուտը իւրեանց ազգի եւ եկեղեցու, այլեւ աշխատին, {ճանաչելով} իւրեանց տգիտութիւնը, ճանաչել եւ իւրեանց չափը եւ

, բայց միթե՞ հասարակությունը պարտավոր է օրինական {ճանաչելու} նրանց աճուրդը: Սակայն ովքե՞ր են այդ պարոնները.

մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը {ճանաչելու} պիտի բամբասէ մի մարդ, որ ազգի համար ճշմարտութիւն

վելով իմաստության, մոտենում է նորան եւ կամք ունի {ճանաչելու} յուր անձը, բնությունը եւ մարդկությունը: Այ

ջից: Որպէսզի կարողանար հարկադրել ազգին վաւերական {ճանաչելու} աւանդութիւնը, նա կարողացաւ Մատթէոս կաթողիկոսի մե

ւելու պտուղ չէր. նա ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ {ճանաչելուց} եւ գնահատելուց յետոյ, հազար պարկեշտութիւն, հազա

ւթիւնը խաղալիկ բաներ չեն, եւ մեր ազատութիւնը լաւ {ճանաչելուցն} է, որ չենք ծառայացնում մեր հոգին այս եւ այն հարկ

կարողացած լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտարի աչքովը պիտի {ճանաչեմ}. իմ սերս ահա՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ

յսպիսի հարցմունս առաջարկել մանկտւոյն մերոյ, քա՛ջ {ճանաչեմք} զնախապատրաստութիւն մտաց եւ կամաց նորա: 4)

ութեամբ"։ Վարդապետութեանս աղբիւր զպապականութիւն {ճանաչեմք}, որ զրկէ զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի, պատճառս

ւք մինչ յարեւ կայտռան զօրէն հէգ մանկան, Ո՛չ {ճանաչեն} զիս բնաւ թէ եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նո

օր հետ խօսելով, թէ այս է յաւիտենական կեանքը, որ {ճանաչեն} քեզ ճշմարիտ Աստուած եւ Քո ուղարկած Յիսուս Քրիստոս

զօրաւոր, ո՛չ իրաւունս գիտեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն {ճանաչեն}, զի չեն ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն ե

նինք, որ այդ պարոնները ինքեանք, իւրեանց գործից կը {ճանաչեն} այստեղ իւրեանց անձը եւ գուցէ կը հրաժարուին ապագայ

թէ մեք նորանց արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած թող {ճանաչեն} իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ թէ աղբիւրը պիղծ էր մ

Բաբկէն անմեղ անձ, մանաւանդ հայրենասէր մարդ մը կը {ճանաչենք}, ա՛ն էր, որ իր ազգային ազատութիւնը պահել ուզեց

հետ, եթէ այդ թուականին նաեւ քսան տարեկան պատանի {ճանաչենք} Փարպեցուն, որ չէ կարելի թոյլ տալ բնաւ, այնուամե

ժամանակ, դէմ յանդիման տեսանելով ամենայն բան, կը {ճանաչես} իմ քարոզութեան ճշմարտութիւնը: - Ես արդէն ասա

եաթների դաւանութիւնը ուրացաւ ոչ այն պատճառով, որ {ճանաչեց} նորա մոլորականութիւնը, այլ, պաշտելով այդ կրօնը

ած էին Պ. Չերքեզեանից. հասարակութիւնը ստուգապէս {ճանաչեց} այժմ նորան իւր գրուածից: Վարագոյրը յետ քարշուեցա

Անունս, ազգանունս իսկոյն հարց արաւ. Եւ երբ {ճանաչեց} հայկազեանց սերունդ, Իւր սուրբ բերանը կրկին

յց ժամասացութիւնը արդեն աւարտուած էր: Քահանան {ճանաչեց} պարոն Մկրտչին եւ շնորհաւորեց նորա գալուստը: -

արկե եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, թե ինձ այսպես {ճանաչեցեք} կամ այնպես, այսինքն ինչ որ եմ ես, ամեն մարդ ուն

րուած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխներ: Ես {ճանաչեցի} Լուդովիկոս Տասնեւվեցերորդը եւ Մարիա Անտուանետտան

չարչարուել էր։ Նորա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ {ճանաչեցին} ճշմարիտ Աստուածը, իւրեանց անձը, իւրեանց ընկերքը

'չկար, որ դարը չէր լսելու նորան։ Յիսուսեանք լաւ {ճանաչեցին} այս ճշմարտութիւնը, վասնորոյ եւ անուանեցին իւրեան

գաւորութեան ընդհանուր օրինադրութենների հետ, բարի {ճանաչեցինք} հաստատել, եւ մշտնջենաւոր ժամանակով հաւատարմացնել

րան հասկանալի էր։ Մեք, երկար ժամանակ փորձելով, {ճանաչեցինք} այդ հնամոլների ցանկութիւնը, որ կամենում են, թէ

ր պապի մահուան: Կարդինալի հոգին ես առաւել բարւոք {ճանաչեցնելու} համար, եւ ցոյց տալու, թէ նա ինչպիսի՛ն մարդերի հ

քին գործոց, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, {ճանաչէ} զիս լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ՚ի Նախիջեւան,

ունի բանականութիւն եւ հասկացողութիւն, ուրեմն կը {ճանաչէ} ճշմարտութիւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ նորա

անս: Զժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ՝ ո՛չ {ճանաչէ} մերս եկեղեցի, որպէս զյատկացուցիչ բնաւորութիւն ան

առ հարցումն որ ի 2 §, յայտնի երեւի, թէ ուղղափառ {ճանաչէ} զխոստովանութիւն բղխման, ելողութեան Հոգւոյն եւ յՈ

դ առաքելոյն Պետրոսի: Եկեղեցին Հայոց ընդհանրականս {ճանաչէ} մի միայն զերիս ժողովս, որք են Նիկիո, Եփեսոսի եւ

տաքս քան զեկեղեցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս {ճանաչէ} եւ զայլ ժողովս, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, թէ

յաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից ժողովոց ո՛չ {ճանաչէ} զայլսն ընդհանրականս, սակայն ընդհանրականք են սոքի

այց իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ {ճանաչէ} թող եւ ամբողջ Ռուսաստան: Ես ստացայ այ

ւ ամբարիշտ հոգին կարող է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ {ճանաչէ} իր յանցանքը եւ զարհուրած սրտով կարող լինի զղջալ շ

նորա գործերը եւս գործէինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը {ճանաչէ} այս սիրու խորհուրդը այն ժամանակ, երբ լուսաւորել

րեալ, այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին ազդեցութեան ո՛չ {ճանաչէ} զտարազ զգեստու հնոցն, յորոց սակի համարի եւ լեզու

ուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մեն {ճանաչէ} զսեպհական յիշեալ հեղինակացն եւ զկարկատանս պարոն Է

տ լուսաւոր կարծեաց այլոց, աղբիւր բանաստեղծութեան {ճանաչէ} քաղաքական կեանքն ազգի, ուրեմն եւ պատմութիւնն: Հ

նուպոլսից. եւ թէ Կրօնական ժողովը այսուհետեւ պիտի {ճանաչէ} նորան քահանայ, ապա ուրեմն պիտի հակառակի Քրիստոսի

սանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, լսէ, եւ դոցա օգուտը {ճանաչէ}, որ յետոյ համոզուի եւ գնա՛յ նոցա քամակից: Առանց

պանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ {ճանաչէր} իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակայանայր զայնոսիկ գ

լու համար, պէտք է, որ ամէն մարդ իւր պաշտօնը քաջ {ճանաչէր} եւ մինը միւսի գործին չխառնուէր երբեք. այլ, իբրե

եղել Փարիզում, իսկոյն, տեսածի պես, այս դեւը կը {ճանաչէր} նորա դէմքից, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստ

ի լեզու հասկանալի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր {ճանաչէր} զյարգ եւ զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին, եւ այսպ

կուրօրէն հաւատալ, ըստ պապական պահանջման, առ մեզ {ճանաչի} հետեւիլ փարիսականութեան, եւ հաւատ, որ չէ հիմնեա

եամբ իւրով զդաշն ուխտին վաւերացուցեալ. միթե մե՞ծ {ճանաչի} առ մեզ առաջնորդն քան զեկեղեցին եւ քան զպատուիրանն

ծանել կազմած բուն հայախօսութեանն՝ որ միակ աղբիւր {ճանաչի} առ ի լցուցանել զպակասութիւնս նորոյ լեզուին: Ո՞րո

ամենայնի տխուր եւ ամենաթշուառ վիճակի ազգին՝ միակ {ճանաչի} աղբիւր, զի չունի նա զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովա

. արժանի որդիք, արժանի հօր։ " Ծառ ի պտղոյ իւրմէ {ճանաչի} "։ 1857 թ. Ներածութիւ

տոնէութեան է սէրն, պատուիրան եւ միակ նշան՝ որով {ճանաչիլ} ունէին հետեւողք նորա: Ուսումն քրիստոնէութեան եւ

. Կեանք երջանիկ, քեզ ամեն մարդ Չի {ճանաչիլ} պարզ աչքով, Միշտ չարաչար կը գործածէ Սի

աւորութեամբը եւ որակութեամբը, քանի՛ մարդիկ կային {ճանաչող} ինչպէս վայել էր. շատերը միմիայն լսել են աշխատել

երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմնաւոր բաների յարգ {ճանաչողը}: Բուբանդուսը, բուի թեւից գրիչը դրած ականջի

րթութենով մանուկ տղայի անձնագիտութիւնը, կամքը եւ {ճանաչողութիւնը} չքանում է. ուրեմն շատ հեշտ էր Յիսուսեաններին խլե

ւք գիտէք եւ անունը, - հարց արեց տիրացուն, - դուք {ճանաչու՞մ} էք նորան: - Այո՜, - պատասխանեց կոմսը, - ես

գրպանից, - եղբայրս բերել է սորան Մոսկուայից... {ճանաչու՞մ} ես եղբօրս... - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ

ում էր " Հիւսիսափայլի " խորհուրդը։ Ես այդ ունայն {ճանաչուած} աշխատութեան մասնակից էի, յայտնի է, թէ մեր սքանչ

րագիլ։ Այսպէս ահա մեր ժողովուրդը իւր Կօրիֆէյ {ճանաչուած} սխօլաստիկների շնորհքով մեղաւոր է Կրիտիկայի առաջեւ

, այլ որպէսզի ցոյց տան ազգին, թէ ահա հերձուածող {ճանաչուած} Մխիթարեանքը աշխատում են Հայոց ազգի համար։ Վիեննա

այլն եւ այլն, եւ այն այնպիսի կարգով, որ փորձով {ճանաչուած} էր ամենալաւ։ Ի՞նչպէս կատարելագործւում է այս

տական ենք չ'արհամարհել հասարակաց կարծիքով շատ ցած {ճանաչուած} գործը, եւ ո՛չ վախենալ շատ բարձր պաշտօններից։ Այ

նորհալին), իսկ ծէսերի զանազանութիւնքը մեծ մասով {ճանաչուեցան} հեշտութեամբ ուղղուելիք: Ներսէսը խոստացաւ ուղղափա

ի՞նչ դրության մեջ է: Մեք ամենքյան, որոնց որ {ճանաչում} ես, ողջ են եւ առողջ եւ ողջունում են ձեզ:,

մար աշխատությունս կորած չէ. գոնե կա մի մարդ, որ {ճանաչում} է եւ ինձ օգնական է լինում: Ես հույս ունեմ, որ մ

ոխը, որ ոչ այս գիտե եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը որ {ճանաչում} էին յուրյանց անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը ե

մարդ 25 մանեթ տվեց ինձ, անունը չգիտեմ, որին դու {ճանաչում} ես: Իմ գնալուս համբավը, որ Նախիջեւան տարածվի

արդկութեան բարիքին: Եթէ մեք՝ որպէս անդամ ազգի, {ճանաչում} ենք մեր արժանաւորութիւնը, պիտոյ է ուրեմն խոստովա

է խօսել իւր պակասութենների վերայ, որ գիտակցաբար {ճանաչում} էր իւր արժանաւորութիւնը: Առանց որեւիցէ փոքրոգի կ

մէջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք մուզաների բնակարան {ճանաչում} ենք Պարնասը, այլեւ գիտենք մեր ազգային աւանդութիւ

էր եկած իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ ծառաս չէր {ճանաչում}, որովհետեւ նոր էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուա

տեսակ խօսակցութիւն է: Պատճառն այն է, որ վաղուց {ճանաչում} ենք միմեանց, եւ Պ. Բէգզադէն այնքան վատ մարդ չէ

այսպէս. - Գիրսաս է այդ Բրամինապետի անունը, {ճանաչում} եմ մօրը, բայց հօր անունը չկայ մեր մատեանների մէջ

իշկ Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ {ճանաչում} ժողովուրդը նորա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժող

արգը, իսկ միւսները ընդհանրապէս մարմին դարձած ենք {ճանաչում}, որովհետեւ հոգու համար ոչինչ հոգաբարձութիւն չենք

ատուելով դորա սուրբ անունը"։ Զարմանք չէ, որ չէ {ճանաչում} ճշմարտութիւնը, որովհետեւ սկզբից մինչեւ այսօր սու

, գալիս է իմ մօտ ծանօթներիցս մինը, որին դուք չէք {ճանաչում}, վասնորոյ ձեր համար միեւնոյն է, եթէ ես այդ իմ ծ

զօր մարդերի կողմից ազատութեամբ յառաջացուցած, մեք {ճանաչում} ենք ապստամբութիւն, իսկ ապստամբութիւնը՝ պատժի ար

: Ես ունիմ բանականութիւն, ունիմ գիտակցութիւն եւ {ճանաչում} եմ սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի

ւնը ազատութեան մասին, որ այժմ յայտնեցիք ինձ, ես {ճանաչում} եմ իշխանութեան չարաչար գործադրութիւն այն անզօր մա

նը: Եւ դորանից յետոյ ասում էք, թէ ազատութիւն էք {ճանաչում}, մինչդեռ չէք կարող ազատութիւն գործ դնել ձեր հասկ

ու ազատօրէն խոստովանել իւր սրտի վկայութիւնը, մեք {ճանաչում} ենք կորստաբեր իմաստակութիւն՝ առաջնորդուած ճիզուի

ների մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարք: Ազգային չենք {ճանաչում} այն դպրոցը, ուր հրամայւում է խօսել Ռուսերէն, Ֆր

երի իրաւասութեան տակ, իսկ բոլորը միասին ունին եւ {ճանաչում} են մի հոգեւոր գլուխ, որի օրինաւոր հրամանները միշ

ամբ տօնում է մեր եկեղեցին, որոնցից սուրբ Սահակին {ճանաչում} է Հայոց ազգը մեծ պատճառ իւր լուսաւորութեան, այլե

եծ ցաւի համար պիտի մինչեւ վերջը պաշտուին, պարոնը {ճանաչում} է " կարօտ ուղղութեան"։ Ահա նորա խօսքերը. "

ւդաբաշեւն եւս՝ Թէորիանոսի հետ համաձայն, կարօտ է {ճանաչում} ուղղութեան: Փոքր է այս, լսեցէ՛ք եւ հետեւեալ

հասանում են մինչեւ այնտեղ, որ ոչ միայն մարդը չեն {ճանաչում} մարդու անունով, այլ շատ անգամ միլիոնաւոր բազմութ

ր: Այնպէս չէ՞, որ այն տասն քսան տունից, որ դու {ճանաչում} էիր, այսօր կան եւ տեւում են միայն երկու տուն: Հ

յն տիրաւանդ"։ Իսկ նա ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ չեմ {ճանաչում} "։ " Ես նա եմ, քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ

նչում "... Նա դարձեալ, թէ ` " Ո՞վ ես, քեզ չեմ {ճանաչում} "։ " 0՜, չըգիտե՞ս սիրոյ երգչին դու վսեմ"։ -

մ նայել նորա Քնքոյշ չքնաղ երեսին. Այժմ նորան չեն {ճանաչում}, Մոռացել են բնաւին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն

եր աչքին, Ատելի են մեր հոգուն: {Ճանաչում} ենք, հաւատում, Բայց չկամինք խոստովանել.

ի ասելիքը այս նամակների մասին: Այն ժամանակ նա չէ {ճանաչում} եղած Հ. Սարգսին եւ յետոյ, ճանաչելով, ի Յայտարա

ակներ: - Այդ նամակները գրելու ժամանակ նա չէր {ճանաչում} Հ. Սարգսի արժանաւորութիւնը։ " Անարժանութիւն

ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել եւ {ճանաչում} է նորան որպէս արդիւնք ճիզուիթական դպրոցին, այնպի

այութիւնը աղբերանում էր ճիզուիթներից: Բայց ով որ {ճանաչում} է XVIII դարում ներգործող փիլիսոփաներին աւելի մօտի

Նոցանից եւ ո՛չ մինը իւր պարտականութիւնը չէր {ճանաչում}. երբեմն հոգատարր կամ մնում էր հիմնադրի անուն կրե

ենթադրել, գրել է մի արժանաւո՛ր մարդ, որ քա՛ջ էր {ճանաչում} Ղազար Փարպեցու արժանաւորութիւնը։ Անտարակո՛յս, ն

ք ժամանակին. բայց, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին {ճանաչում} ենք Վասակ Արծրունու դուստր։ § 25. Այս բդեշխը

ս մեղքը, ապա ուրեմն Հոգւոյն Սրբոյ հայհոյութիւն է {ճանաչում}, որովհետեւ մնացած միւս բոլոր մեղքերը անթողլի չեն

եղել. դու եւ բուն գրող կամ կարդացող. ես շատ լաւ {ճանաչում} եմ քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի երես բան կարդալու ժ

Այդ ի՞նչ տարակուսելի բան է: - Տնաքանդ, եթէ {ճանաչում} ես ճշմարտութիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մար

եւ այս խօսքերիցս տեսանում ես ահա, որ ես շատ լաւ {ճանաչում} եմ իմ արժանաւորութիւնը աշխարհի արարածների մէջ: Մ

, կորի՛ր մեր աչքից, ստախօս եւ անպատիւ դու, մեք {ճանաչում} ենք քո խաբեբայութիւնը, քո արհեստը ընթացք չունի մ

է: Միայն գիտե՞ս, ես այդ մարդերից մի քանիսին չեմ {ճանաչում}, իսկ այսպիսի հրաւէրի ժամանակ, հարկաւոր էր, որ

պ. Մանթուխեանցի ներկայութեամբ․ նա դոցայ բոլորին {ճանաչում} է, եւ բարեկամ լինելով մեզ, իհարկէ ճշմարիտը կ'աս

որա փորի մէջ, վատաբանում է ինձ: Մարկոսը, որ չէ {ճանաչում} ինձ, որ չգիտէ իմ գործերը, իմ սիրտը, իմ հոգին ե

: Ես մինչեւ այժմ կարծում էի, թէ դու փոքր ի շատէ {ճանաչում} էիր ինձ, փոքր ի շատէ յարգում էիր ինձ, բայց այժմ

ւած սիրում ես, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք լաւ {ճանաչում} ենք քեզ, Աստուած տայ, որ բոլոր երեսփոխանք այն հ

մ է. ժամանակը մեզ է պատկանում, եւ մեք աւելի լաւ {ճանաչում} ենք նորան քան թէ դուք, ձեր ժամանակը անցաւ, հերի

ս... - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ եւս չեմ {ճանաչում}, միայն գիտեմ, որ բարի աղջիկ պիտոյ է լինիս. Աստ

կտաւից սփռոցնէր եւ այլն, եւ այլն: Դայեկը իսկոյն {ճանաչում} է այս բաները, թէ որը՞ նոցանից տեսել է որ ծննդկան

ւ եւ ծաղկեցնելու համար, եւ եւրոպական մարդը այսօր {ճանաչում} է Հայոց ազգը Մխիթարեանց շնորհքով։ Ահա՛ այն բոլոր

ոց կաթողիկոսքը հպատակում են Հռովմի պապին, այստեղ {ճանաչում} են նորա գլխաւորութիւնը, այնտեղ Հայոց ազգի մեծ մա

մութեան մէջ պատահեցաւ եւ հզօր հակառակորդների, որ {ճանաչում} էին նորա հոգին եւ ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում դ

ս ահա՛ արդէն նուիրեալ Յիսուսեանները քննում էին եւ {ճանաչում} նոցա բնաւորութիւնը եւ այս կերպով դնում էին նորընծ

ք նշանակեց մանաւանդ այնպիսի կարդինալներից, որոնք {ճանաչում} էին Յիսուսեաններին եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի

վրայ երազում սիրահարուիլը, որին ոչ տեսել է, ոչ {ճանաչում} է եւ ոչ գիտէ: Մենք չգիտենք, թէ ինչ մտածենք այս

իպուած ենք ասել, որ Սօսը, որքան մենք այժմ նորան {ճանաչում} ենք, շատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: Եւ զարմանու

սուրբ Հելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր եկեղեցին չէ {ճանաչում}: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ինչպէս կարծում են Հելենէի

րութեան մէջ փարայի եւ գռօշի սիքան ընդունում են եւ {ճանաչում} են, ու Չելլինու հրաշալի գործերի համար քեզ հաց չե

րաւունք ունիք դատապարտել նորան, եթէ նա այդպէս էր {ճանաչում} իր հոգու կարողութիւնքը լիամասն կերպով լարելով։ Ա

վնաս հասցրին հասարակության: Դիցուք թե պարտապանը {ճանաչվի} պարտապան, բայց դա ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակութ

լ, ինչպէս յիշեցինք, այդ ծնողական բարբարոսութիւն {ճանաչւում} է մեզանում: Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը եւ նպատա

թիւնը (chlorosis), եւ դորա յառաջանալու պատճառը {ճանաչւում} է նոցա նստողական կեանքը, որից պատճառւում է եւ ար

արիտ, Մայիսը որ եկաւ, արդէն մի հարկաւորութիւն է {ճանաչւում} արիւն թողուլ: Հիւանդը թողնում է՝ առողջանալու յո

ւմ իմ տխուր Յիշատակարանը, եւ որոնց միայնակ ծնողը {ճանաչւում} էր բարեկարգ եւ ճշմարտութեամբ ոգեւորեալ մի ուսումն

արդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան սկզբունքի մայրը {ճանաչւում} է գլխաւորապէս կրօնը եւ երկրորդաբար քաղաքականութիւ

։ Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. " Ծառը իւր պտղից է {ճանաչւում}, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզենին թուզ կը բերէ, իս

րձանագրել թագաւորական հրամանը, որով օրինաւոր էին {ճանաչւում} Ֆրանսիայի մէջ բոլոր պապական Կոնդակները Կարգի արտօ

թիւն, եւ ուր բարեպաշտ ու առաքինի հայ կինը իսկոյն {ճանաչւում} է: Փարպու ճանապարհի բանն եմ ասում: Երբ Համասփիւ

ռ մերժուի՝ յարմար լինելով այլ պիտառութեան: Բարի {ճանապա՛րհ}: Եթէ կառավարութեան կողմից չկայ մի խելացի,

ալու Դու իմացա՛ր, թէ ի՞նչ դարանագործութեամբ {ճանապար} ` ձգեց կարդինալը այն հմուտ վերակացուին եւ թէ ինչպ

անակ գրելու " ճանապարհ ", " աշխարհ ", գրում է " {ճանապար} ", " աշխար ", որ շատ խորթ է ու շատ անգամ փոխում

վտանգ կար։ Տարակուսելի բան չէ, որ " աշխար ", " {ճանապար} " հասկացող մարդը կը հասկանայ նոյնպէս, եթէ այդ բա

ափանողներ չըլլան, եւ շատ վայրեթ արեք, որ շուտով {ճանապարհ} մանիք եւ մինչեւ այս ամսույս 25-ին հոս գա, հասնի

գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գիրս չի հասնիլ, {ճանապարհ} ընկած կլինի՝ նա Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղ

Բերբերովի ձեռքով անպատճառ կստանաս. նա այս օրերս {ճանապարհ} կելլե։ Սրբազան Հայրն, Նազարյանցն եւ քահանայ

օրագրի առաջին ամսատետրակը ստացաք, այժմ երկրորդը {ճանապարհ} կընկնի դեպի Ձեզ այս շաբաթ, եւ ապրիլի մեջ կտպենք

Ձեր ազգասիրական գործակցության մասին օրագրի հետ, {ճանապարհ} տալով նորան Ձեր բարձր սրբազնության հավատացած թեմի

ներկա րոպեումս: Այստեղ լսեցի, որ կաթողիկոսը {ճանապարհ} է ընկել դեպի Էջմիածին [..... ] թե սուտ, սակա

տկարությունս իսպառ փարատեցավ: Որպես ապրուստի {ճանապարհ} ես պիտո է լինեի կանդիդատ եւ գնում եմ Պետերբուրգ մ

րտարապետ խորանին Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ զմէնջ, {ճանապարհ} մեր յայտ իսկ է արդէն, թէեւ նեղ եւ փշալից, այլ ի

ամիս ու կես կամ lիսուն օր միմիայն ծովի վերա պիտի {ճանապարհ} կատարել: Մեք որքան կարողացանք տեղեկություն հավաք

ր ոչ ոտքը դուրս է դրել Ռուսիայից, ոչ օտար աշխարհ {ճանապարհ} է կատարել եւ ոչ գիտե, թե ի՛նչ ասել է կամ ո՛ւր է

ւ թե ճանապարհի ծախքը ստանալու համար, որ այդտեղից {ճանապարհ} ելանենք դեպի Կալկաթա: Այս պայմաններից դուրս ո

վերայ լերանց կատարել առաւել քան զ700 վերստ, որ է {ճանապարհ} աւուրց իբր տասնից կամ աւելի եւս: Ուստի ազատ

ել յուր մեջ հայտնված երեւույթքը. իսկ երբ բավական {ճանապարհ} կատարելով դեպի ապագան, կամենա ետ նայել յուր անցա

ռնային եղանակք արգելուն զիս, յելանելոյ իսկոյն ի {ճանապարհ}: Քանզի ՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵգիպտոս զաւուրս տաս

նա այն հասցեով կուղարկե ինձ Պետերբուրգ, որ 6 օրի {ճանապարհ} է այժմ: Ներեցեք շտապ գրությանս, փոստի ժամանա

կարելի, կամ հարկ եղած դեպքում հնարավոր չէ դրանով {ճանապարհ} գնալ: Անիվների օղակները թուլացել են, պետք է ամր

աստակությունների սահմանը եւ սկսվում է նոր ճշմարիտ {ճանապարհ}: Բայց հենց այստեղ էլ նրանք դժբախտաբար կանգ են առ

վերայ, որ, դուրս քարշուելով ապականեալ հիւթերը, {ճանապարհ} տային ազատ շնչելու: - " Մեղուի " հրատարակողը

իսի անբաղդ պաշտօնէի համար ճշմարտութիւնը շատ անգամ {ճանապարհ} է բացել դէպի գլխապարտութեան սիւնը (էշաֆօդ), շա

սկոյն գետի ափից, դորա հակառակ գետեզրից կէս վերստ {ճանապարհ} պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: Պատմում են

ել քաղաքը սալայատակ առնելու մասին, թէեւ շատ հեշտ {ճանապարհ} ունէր՝ կանոն դնելով ամենայն քաղաք մտանող շինական

րդ։ Ճշմարիտ, եթէ Ղզլարից դէպի Րեդուտկալէ երկաթի {ճանապարհ} լինէր, անպատճառ, կնքահայր եւս կը շինէի նորան,

օսքս կտրեցին Լեզգիները: Երկու օր երկու գիշեր {ճանապարհ} կատարելով՝ վերջապէս մի ուրբաթ առաւօտ, մինչդեռ ն

մ են նաւթի հորերը եւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ {ճանապարհ} ստացել էին դէպի երկրի մակերեւոյթը մի վուլկանական

նգամ զարթնում է նորանում այս կիրքը), 1118 վերստ {ճանապարհ} կատարելով, յանկարծ երեւում է այն քաղաքի մէջ, ու

, յայտնելով, թէ երկու օրից յետոյ պիտոյ է միասին {ճանապարհ} ընկնէին դէպի Մ..., հարցանում է տղայից, թէ չուն

գնական տղայի վերայ, ժողովում են մի քանի մանէթ եւ {ճանապարհ} են ձգում նորան դէպի այն քաղաքը, ուր էր Բէգզադէն

վ, կարող ենք եւ փոքրը կորուստնել: Ո՛վ է մեզանից {ճանապարհ} ընկնողը սարից սար եւ քարից քար, թէ ինչ է պիտի օգ

ձեռք է զարկել այժմ Վրաց պատմութիւն գրելու։ Բարի՛ {ճանապարհ} ։ Եթէ կամի, այդ գործը աւարտելուց յետոյ թող պարապ

 ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ {ՃԱՆԱՊԱՐՀ} ԱՇԽԱՏԱՍԻՐԵՑ ՍԻՄԷՕՆ ՄԱՆԻԿԵԱՆ ՀԱՅԿԱ

ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ {ՃԱՆԱՊԱՐՀ} " Իմ աշխատութեան գաղափարքը միայն եզրակ

վերայ աւելի ծանր հարկ, ո՛չ երկրագործութիւն, ո՛չ {ճանապարհ}, ո՛չ հաղորդակցութիւն, ո՛չ գիտութիւն եւ ո՛չ արու

հասարակութիւնը, կարօտութիւն չկար հնար մտածելու, {ճանապարհ} փոխելու, նորա աղքատ լինելը, միեւնոյն ժամանակ,

անում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: Նա չունի ոչինչ {ճանապարհ}, ոչինչ հաղորդակցութիւն, որ անհրաժեշտ են թէ՛ երկ

իկ, որ ասեն մեր համար. " Այս ի՛նչ Մովսէս է, որ {ճանապարհ} է ցոյց տալիս ազգին դէպի մի երկիր"։ - Մովսէ

ւնի արդէն բաւական ապրուստ, որ կազմել է իւրեան մի {ճանապարհ}, որով ապրել է եւ կ'ապրի դեռեւս, այդպիսի մարդը,

գործ դնէի, Իմ գործերին պարապելով՝ Ինձ {ճանապարհ} բանայի։ Իմ ծնողքըս ու բարեկամք Տը

չ երբեք արգելառիթ ենք Պ. Չամուռճեանին, օրը եօթը {ճանապարհ} կատարել Բիլուարտի աստուածաբանութենից դէպի Թեսաւրո

ած օրերից, ի՛նչ վիճակի մէջ ենք ներկայումս, ի՛նչ {ճանապարհ} է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա են ա

նար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ չորս դարու {ճանապարհ} ։ Ժողովուրդը ուղեկից է ժամանակին եւ մնացել է եւ մ

գտնէ խնդիրը (bill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ {ճանապարհ} բանայ դէպի պառլամենտը տիրապետող համակարգութեան հա

ական շոգենաւերը: Այնտեղ գիշերեցինք եւ արեւածագին {ճանապարհ} ընկանք միեւնոյն յաջողութեամբ, միեւնոյն վստահութե

ուշտ պսակուելու էին, բայց երբ որ մի քառորդ ժամու {ճանապարհ} էր մնում մինչեւ ոսկեծին Գանգէսի գետաբերանը, որ ա

թեամբ: Ամենեքեան իւրեանց վերջին ճիգն գործ դրեցին {ճանապարհ} ձգելու վերակացուն: Բանը հասաւ պապին. պէտք է իմա

ւթիւն յանձն չէր առնլու, բայց նա իւր սրամտութեամբ {ճանապարհ} գտաւ եւ գլուխ բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այ

, հաւանեցրեց քահանայապետին թոյլ տալ սորան. որով {ճանապարհ} ստացաւ սա այնքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ սա իւր գ

անդակներով, քանդել հին ապարանքը Sարտարոսի կողմից {ճանապարհ} բանալու համար, կրով ծեփել առաստաղի ճեղքուած ծակը

պատասխանեց օրիորդ Մարիամը, - որ դուք մի փոքր վաղ {ճանապարհ} ձգէք ձեր հիւրը, իսկ ես մի փոքր երկար պահեմ Եումը

Թիւթիւնճի-օղլուն, միւսը Մանուշակը ձեռքերը առած, {ճանապարհ} էին ձգում Շահումեանցը. բայց վերջինս, ամենեւին չ

ն Թիւթիւնճի-օղլուն, դուռը փակելով: Մանուշակը {ճանապարհ} ձգած Շահումեանցին, ճրագը ձեռքին ետ դարձաւ. նամա

շրջակայ բազմութիւնը, ճեղքւում է իսկոյն, դայեկին {ճանապարհ} տալու համար: Մօտ է գալիս դայեկը եւ տեսանում է,

մերժողական կամ հրաժարական պատասխանի։ Այնուհետեւ {ճանապարհ} ընկաւ նա դէպի Կոստանդնուպօլիս, ուր բնակւում էր Կ

երայ, օտարի հացով ու ողորմութեամբ լուսաւորութեան {ճանապարհ} բանային Հայոց ազգի համար։ Այսպէս ահա կատարու

ծ ածել զժամագիրս նոցա թարգմանաբար եւ այլն։ Զնոյն {ճանապարհ} կալաւ եւ 'ի շարադրութիւնս լեզուին Հայոց, ունելով

կղական եւ վնասակար փօլիթիքա, եւ զհակառակն կալցեն {ճանապարհ} ընդունելի ամենեցուն, եւ կամ թէ չեն բաւական այդմ

մից, քարոզիչների խորամանկ եւ ազատ ներգործութիւնը {ճանապարհ} էր բանում ոտքը չկոխուած եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ

ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւնը եւ ո՛չ ունեցել էր {ճանապարհ} ՝ ուսումնասիրելու հին լեզուի յիշատակարանքը, որ ն

ն արձան զանմահ երախտագիտութեան կանգնել Դանթէայ եւ {ճանապարհ} հորդելով նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կա

ացն առ հասարակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ [նոցա զայն {ճանապարհ]}, զոր ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոնեայք, թարգման

ռ ի մէնջ, զի ո՞ր այն իցէ առաւելագոյն շնորհ, քան {ճանապարհ} յարդարել քրիստոնէին չճանաչելոյ զաղբիւրս իւրոցն քր

մանկտւոյն, որ լինէր ապաքէն հրաժարելով ի քարուտն {ճանապարհ} է եւ ուղեւորելով ընդ արքունին ճանապարհ, զի յաւու

ի քարուտն ճանապարհ է եւ ուղեւորելով ընդ արքունին {ճանապարհ}, զի յաւուրս մեր շատ եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծո

ուրդ՝ զկեանս դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով {ճանապարհ} ) եւ գաղտ արբուցեալ Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի

ռ մատենագրութիւն: Այլեւ ժամանակն [ինքնին] սկսանի {ճանապարհ} յարդարել դէպ ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա

զնոր բարբառն ազգային ի յարգի կացուցանել եւ նովին {ճանապարհ} հարթել ընդ անշքացեալ անապատ Հայկական լուսաւորութե

ւո, եւ ծանուցեալ զայս եւ եթ, զի այդ օրագրութիւն {ճանապարհ} էր շահաստացութեան եւ վաճառականութեան միայն, քանզ

անալով, իւրեանց ներգործութեան համար ընտրեցին այլ {ճանապարհ} ։ Նոքա զանազան խորամանկութեններով խոստովանահայր դ

կը եւ սուրը սեղանի վերայ, եւ ուխտաւորի հանդերձով {ճանապարհ} ընկաւ ոտքով դէպի Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ նաւ գ

ւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր բաները, ինքը միմիայն {ճանապարհ} ընկաւ դէպի Փարիզ, ուր պիտոյ է ընկնէր նոր փորձանք

ւթիւնների վերայ, պիտոյ է նախ եւ յառաջ երեւակայել {ճանապարհ}, հարթ կամ անհարթ (viam planam aut arduam), եթ

նտեղ, հրամայեց նորանց մնալ Փարիզի մէջ, իսկ ինքը {ճանապարհ} ընկաւ դէպի Սպանիա՝ հաւաքուելու տեղ նշանակելով աշ

արկադրեց թողնել Փարիզը դեռ 1536 թուականում։ Նոքա {ճանապարհ} ընկան ուխտաւորների հագուստներով, ձեռքերում Սուրբ

երն էին, բաց արեց Ասիայի հեռաւոր կողմերում արձակ {ճանապարհ} Կարգի անդամների համար։ Նա, առանձին ներգործելով

թռչում էր դէպի հարկ տեղը, թէ եւ հինգ հարիւր Լիօի {ճանապարհ} լինէր այն)։ Այս պատճառների համար չէր կարել

զարգացնում այս ձեւերը եւ զգացողութիւնքը. նա միայն {ճանապարհ} է ցոյց տալիս, որով պիտոյ էր գնալ (Constitutions d

օնդիկերի համար նոր նշանակուած Գեբերտ նահանգապետին {ճանապարհ} դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք, թէ ինչ ո

ացների դրօշակը: Չէ կարելի միեւնոյն ժամանակ երկու {ճանապարհ} գնալ, միմեանց հակառակ ուղղութեամբ ` իսկ երկուսի

նը: Այդ դէպքում մեր եպիսկոպոսների առաջ կը բացուի {ճանապարհ} դէպի Թուրքիայ: Ուղղակի կախում ունենալով ռուս կառ

ս բառերի յարմարագրութեանը։ Նա, փոխանակ գրելու " {ճանապարհ} ", " աշխարհ ", գրում է " ճանապար ", " աշխար "

եթէ այդ բառերը գրուած լինէին ինչպէս հարկն էր՝ " {ճանապարհ} ", " աշխարհ " եւ այլն։ Մեր ժողովրդական լեզո

եախշի եօլ), որ, միամտաբար թարգմանելով " բարի {ճանապարհ} ", կարծում են, թէ գինուն են մաղթում այդ բարի ճա

շը ազատ է այլապէս կարծել: Եւ թէ կարող է գտնել մի {ճանապարհ}, որ եւ բուն հայկաբանութեամբ խոսէր եւ ազգի մեծագո

հին լեզուն, մեռեալ լինելով, ազգի լուսաւորութեան {ճանապարհ} չէր, այլ պիտոյ էր նոր լեզուով գործ կատարել, անտ

րեանց անձը վտանգի տակ ձգելու, իսկոյն գրում են մի {ճանապարհաթուղթ}, եւ կնքելով նորան Խանի կնիքով, անյայտանում են ն

րկէ զիս քննութեան եւ դատաստանի եւ առաւել քան զայն {ճանապարհական} չարչարանաց, եթէ այս միայն է տրիտուր ճշմարիտ արդա

ց հաշվելու Կալկաթայում բնակության ծախքը, միմիայն {ճանապարհական} ծախք ամեն մի մարդու համար Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա

իս, ընդ ձեռն փոխանակագրաց, զմնացորդն պայմանեալ {ճանապարհական} ծախուց ի պէտս գործադրութեան: Խնդրելով աներկբ

իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակուսեալ ի վերայ երկուց {ճանապարհաց}, թէ Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի ընդունելո՞ց է զիս ի հո

ն ի կողմանէ Սինօդին, կամ մոլորեալ ի վերայ երկուց {ճանապարհաց}, վասն եղանակի իմոց ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի

իոյ եւ հեռի է ի Կալկաթայէ տասանց կամ աւելի ատուրց {ճանապարհաւ}, ընդ Ովկիան: Ի կտակին յայնմիկ, թողու հանգ

ալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աստի չորեքօրեայ {ճանապարհաւ}, ընդ ովկիան: Եթէ գտցի հնար ինչ, այս է, եթէ

ափառութեանդ, կամ անձամբ անձին, կամ այլով ապահով {ճանապարհաւ}, եթէ հանգամանք արգելուցուն զիս ի կատարելոյ ըստ ա

րել, որպէս եւ հասուցանել ի Հնդիկս կարճ եւ ապահով {ճանապարհաւ} զամենայն զթուղթ առ Ձէնջ եթէ հաճեսջիք շնորհել:

կարգին հասուցից նոյնպէս: Իսկ թէ կամիցիք այլով {ճանապարհաւ} գրել, կամ իսպառ զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ

աւոր ծանօթն էր տէրութեան եւ խորհրդոց նորա, այսու {ճանապարհաւ} կամեցաւ զերծուցանել զուղղափառս 'ի վտանգէ մահու։

կեանցից: Ցնծա՛, Շահբէ՛գ, աշխարհի ամենայն կողմը {ճանապարհդ} բաց է, պասպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես սպաս

Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է {ճանապարհդ}, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Ա

դու զինուոր Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է {ճանապարհդ}, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Ա

ն աշխարհագրական տախտակի վերա նորա գնալու տեղը կամ {ճանապարհը}: Իսկ ինչ որ կվերաբերվի մեզ, մեք այսքան գիտեն

ւն հանձն առեք, աղաչում եմ, տալ մի օրինակ երկաթի {ճանապարհը}, կարելով կտավի մեջ եւ վերան զրելով անունս, իսկ

չէ հաղթել ու չէ դուրս եկել ներկայից, ապագայի մեծ {ճանապարհը} ընկնելու՝ նորան հեշտ չէ հասկանալ եւ արժանապես գն

յ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ ճշմարտութեան {ճանապարհը}: - Ճշմարտութիւն, ճշմարտութիւն, բայց մոռանո

։ Նա մի վերին եւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա {ճանապարհը} նեղ է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերայ արձակում

սիրելի կացուցանելու ազգին եւ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " {ճանապարհը} հարթելու, այն ժամանակ, իհարկէ, մեք եւս կը զոհէ

անալ: Արի երիտասարդը նկատում է այս բանը եւ վնասի {ճանապարհը} փակելու համար գրում է Բէգզադէին նոր ապրանք ուղարկ

ցների հիմնարկութիւնը. այս է մեր առաջին եւ վերջին {ճանապարհը} փրկութեան: Էջմիածնի մէջ պիտի հիմնուի՞ արդեօք

վերայ։ Այսուհետեւ եւս նայողը չենք՝ կտրելով մեր {ճանապարհը} հայկական քարերի եւ փուշերի մէջ: Նախատինք հա

ռաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի գնայ նոյն {ճանապարհը}, որով գնում էր պատժուած մինը: Մասնաւոր ուշադրու

կու երեք միմեանց հակառակ տարերք գնում են միեւնոյն {ճանապարհը}: Եւ կառավարութիւնը, իւր կարգով, մնացել է այս բ

առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մինչեւ այժմ բռնած {ճանապարհը} շարունակելու: Նա աղքատ է, բայց այդ աղքատութիւնը

ք փրկութեան հնարը, ո՞րն է այս ցաւերից ազատուելու {ճանապարհը}, որպէսզի ազգը չմեռանի եւ մանաւանդ ազատուի, երբ

է այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է եղել նորան այն {ճանապարհը}, որով գնում է եւ այժմ ծանր է շարժում դէպի մի այլ

: Իսկ երբ ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած {ճանապարհը} եւ այս քննութիւնը յառաջ տանին մինչեւ գործի տարրակ

ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է ազգը այս {ճանապարհը} եւ այս վերջին օրերում, խուռն յորձանքով, բայց այ

րդ չհասաւ իւր նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեցաւ {ճանապարհը} լայնացնել, ուղղել, հարթել՝ մոռնալով, որ իւր ն

րեանց ընթացքը արդարացնելու համար եւ իւրեանց բռնած {ճանապարհը} ամբոխի աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ գրեցին իւրե

ինակ, հարկ է, որ խրատուինք եւ չ'երթանք այն ծուռ {ճանապարհը}, որից եւ գնացողը կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայ

հասակին եւ քո պէս աչքը հետ դարձնէ դէպի իւր անցած {ճանապարհը}, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի աւերակներ, նո՜յնպիսի նաւ

վերադասութիւն գործելու համար: Մի այդպիսի պարոնի {ճանապարհը} կը լինի Նախիջեւանից Կոստանդնուպոլիս, Կոստանդնուպ

Կամ պատահի, որ քո մահով մեռանիս, Քո {ճանապարհը} պիտի տանի քեզ դժոխք. Ուրեմն, վճռի՛ր... "

ր դահիճների թելադրութեան. նա ստիպուած է գնալ այն {ճանապարհը}, որ օգտակար է միմիայն այդ կացութեններին: Այո

ւթեններին: Այո՛, շատ դարեր գնացին մարդիկ այդ {ճանապարհը}, բայց ի վերջոյ, երբ երես առ երես հանդիպեցան եւ

ցան անանցանելի պատին, որ խաչաձեւ կտրում էր նոցայ {ճանապարհը}, կանգ առին եւ սկսան մտածել: Թէ որչա՛փ փոխուած է

սկսան մտածել: Թէ որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ խաւար {ճանապարհը}, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ գնում են

ւ մեր գրուածներից պարզ երեւում է, որ մեր երկուքի {ճանապարհը} այլ է բոլորովին եւ սոքա այնպիսի ճանապարհներ են,

թերութիւնների վերայ, իսկոյն փակում է մոլորութեան {ճանապարհը} ։ Միեւնոյն կերպով շատ մեծամեծ արդիւնք, որ շատ ան

. թող նայի՛ն եւ տեսնե՛ն առաջին հարց ապաշխարութեան {ճանապարհը} ։ Աստուծու մա՛րդը՝ Ենո՛վքը, որ օրինաւորապէս ամո

ւածքները ունին եւ ուրիշ շատերի, սոցա նման կորստի {ճանապարհը} գնացողների գրուածքը, որոնց Սուրբ, Կաթուղիկէ եւ

յնուհետեւ Աբովեանը, - դուք ինքներդ պիտի բանաք ձեր {ճանապարհը} "։ Ահա այսպիսի հանգամանքների մէջ պատրաստւում

տ. չեմ ասում յաւիտեան, որովհետեւ այդ ազգի բռնած {ճանապարհը} այնպէս է, որ դարերի եւս դժուար թէ կը դիմանար, ո

տիկ բարկութենից կապւում էր նորա մաղձատար խողովակի {ճանապարհը}, վասն որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ արիւնի մէջ

խստութիւնը այնպէս, որ ասպատակութեան ժամանակ նորա {ճանապարհը} լուացւում է եղած արիւնով: Մի օր մեր ցեղապետը

րը լինում էին ազգերին առաջնորդելու դէպի փրկութեան {ճանապարհը}... Մի կողմից, քարոզիչների խորամանկ եւ ազատ

միասին Պապի օրհնութիւնը ստանալով, շարունակեց իւր {ճանապարհը} ։ Սպանիացիք ճանապարհի համար արծաթ տուեցին նորան,

եալ նահանգներին, Հիւսիսային Ամերիկայի անապատների {ճանապարհը} ։ Այսուամենայնիւ Յիսուսեան Կարգին յաջողեցաւ մ

խոտով բեռնաւորած։ Թագաւորական սպասաւորքը գնացին {ճանապարհը} յստակելու, իսկ վերան բաց կառքը, որի մէջ նստած է

: Եւ այս է պատճառը, որ Երեւանի Դալմի ջուրը, որի {ճանապարհը} բաւական տարածութեամբ երբեմն փորած ու բացած էր դէպ

րի եւ անողոքելի երկրաբանութեան վրայ: Բռնելով այս {ճանապարհը}, շատերը այդ անուններից կը կորցնեն իրենց ներկայ խ

թեամբ շատ ժամանակի կարօտ, բայց գոնէ՛, այս է մեր {ճանապարհը}, այս է մեր պարտականութիւնը, որ ինչքան մեր ուժը

ճի հեռանալուց յետոյ, Հեթումը նորից քանդում է ջրի {ճանապարհը} եւ հարեւանի ջուրը կտրում: Պէ՛տք էր որ Հեթումի պէ

ործութեամբ են պարապում, այդ է նոցա ապրուստի միակ {ճանապարհը}: Տեսէ՛ք այժմ, թէ ինչ աջողականութեամբ մեղադրում

այլ ես փոխանակ ունելոյ զայնքան դրամս վասն ծախուց {ճանապարհի}, ի ներքոյ գտանիմ առաւել քան զայն պարտուց վասն իմ

սխանիս, յայնժամ բարեհաճեսցի նշանակել վասն ծախուց {ճանապարհի} զգումար, որովք մարթացայց անկանել ի չու, առանց ո

ւթյունս կատարեցի, բերի նորան այստեղ հասուցի, մի {ճանապարհի} վերա կանգնեցուցի, որ մարդ դառնա, բայց թե չեք կա

1859 թվականին " Հյուսիսափայլ " ծրագիրը, որի գինը {ճանապարհի} ծախքով հանդերձ է ինն մանեթ եւ կես: է Որքան տոմսա

յստեղ 100 մանեթը մանր պարտքեր տալու եւ 100 մանեթը {ճանապարհի} ու համալսարանի փողը տալու համար, եւ նա ինձ ասել

էին: § 1. Երկու մարդ ընտրել, որոնց եւ տալ {ճանապարհի} ծախք, առաջին անգամը 3000 մանեթ: § 2. Օրինա

եթ արծաթը, որ երկու մարդու գնալու եւ գալու որպես {ճանապարհի} ծախք առաջարկում է քաղաքը, ոչ հիմք ունի եւ ոչ հաշ

յամբ, էլեկտրական հեռագրով: § 3. Մեր ստացած {ճանապարհի} ծախքի արծաթով, առանց վերստին այլ ծախք պահանջելու

մնալու հոգացողությունը կամ գործը ավարտելուց հետո {ճանապարհի} ծախքի տնօրինությունը յուր ժամանակին հայտնելով քաղ

ստատելու, թե երեսփոխանական թուղթը ստանալու եւ թե {ճանապարհի} ծախքը ստանալու համար, որ այդտեղից ճանապարհ ելանե

, կամենա ետ նայել յուր անցածի վերա, յուր կատարած {ճանապարհի} որպիսության վերա, այն ժամանակ կտեսանել ամենայն բ

. նա շեղեց նրան ճանապարհից՝ չնայած նրան ճշմարիտ {ճանապարհի} վրա դնելու իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն ինչո՞ւ էր

- Ես չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ {ճանապարհի} վերայ եւ բերեցին այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր

ոզում է Բէգզադէին, որ կա՛մ հետը տանի տղան, կա՛մ {ճանապարհի} արծաթ տայ մինչեւ Կովկաս: Բէգզադէն խոստանում է հե

կորած չեն, այլ միայն գտանւում են մի այնպիսի չար {ճանապարհի} վերայ, որի վերջը կորուստ է: Մարդկութիւնը մի

հից. մեր աստղը քարշում է մեզ դէպի այդ խորհրդական {ճանապարհի} ելքը, եւ մեք հետեւում ենք այդ ճակատագրական ձգտող

թմրութենից, որպէսզի նշմարէ իւր մինչեւ այժմ բռնած {ճանապարհի} ուղղութիւնը եւ փոխէ նորան յառաջ, քան թէ հասել էր

ւմ ման գալ: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ ի՛նչ կ'օգնէ {ճանապարհի} լայնութիւնը, քանի որ կօշիկը նեղ է: Այո՛, Եւրոպ

ղ հարուստը, եւ նոյն պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն {ճանապարհի} վերայ եւ նա իւր կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մա

լու վարդապետն " եւ մեք պարտական եմք հետեւել նոցին {ճանապարհի} "։ Ուրեմն, եթէ կանոնադրութիւն " ո՛չ յաւելուլ ՚ի

այց ջուրը դեռ չեմ տեսնում: Իմ գնացած {ճանապարհի} ծայրումը Ահա բացուեց մի գեղեցիկ հրապարակ,

ել չոր ու մացառոտ երկրի վերայ, կամ ապառաժների եւ {ճանապարհի} վերայ, օգուտ ամենեւին ունենալու չէր։ Այն ազ

որան պատահել: Իսկ մարդկային առողջ կեանքը իր լայն {ճանապարհի} վրայ ամէն վայրկեան զարկւում է անթիւ պէտքերի, անհ

պայի արեւմտեան ափերը: Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ {ճանապարհի} վերայ երկար գնալ: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքումը

հարթ մակերեւոյթի վերայ, անզգալի կերպով կտրում էր {ճանապարհի} երկարութիւնը: Զայրանում էր ծովը մեր յանդգնութեան

հոգու մէջ: Մտանք Հնդկաստան առանց արծաթի եւ {ճանապարհի} հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ սորա եւ նորա

, ուղղել իւր վարքուբարքը, ոտք կոխել ճշմարտութեան {ճանապարհի} վերայ եւ հրաժարուիլ իւր անօրէնութիւններից: Քահան

լի ազդեցութենից, կարծես թէ միտքս իմացաւ, եւ ինձ {ճանապարհի} ծախս տուեց: Եւ նորա անունը շնորհակալութեամբ եմ յ

ահանայ Մամիկոնենի։ Եւ մինչդեռ ժողովեալ գնային 'ի {ճանապարհի}, մերձեալք 'ի քաղաքագեօղն որ կոչի Առեստ. 'ի ժամա

մէջ։ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից վերադառնալով, {ճանապարհի} վրա՞յ արդեօք պատահում է մարզպանին Սեւուկի պարտէզո

բոլոր ընկերներից առաւել շատ մարդ ձգեցի կորստական {ճանապարհի} վերայ, ես կրկնապատկեցի առհասարակ մեղքի չափը. մա

պատահել է Պետերբուրգ, կարծեմ Մոսկուա եւս, այժմ {ճանապարհի} վերայ անցանելով այս քաղաքից, բայց ոչինչ ծանօթ չո

ջուն ձեռքով կը հաւաքէր ոսկիքը, եթէ գտանէր նորանց {ճանապարհի} վերայ: Մանուշակը այնպէս էր ուրախացած այս սիրայայ

։ Երկու անգամ պատահեցանք Մխիթարին Կոստանդնուպօլսի {ճանապարհի} վերայ, լսեցինք նորա խօսակցութիւնը Մարգար վարդապե

կ, չեւ եւս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր ի {ճանապարհի} եւ լուան, (պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ թ

վասնորոյ նստաւ ձիու վերայ, կապեց թամքին գօտին, {ճանապարհի} պարկը, հողաթափը, մի խօսքով՝ ինչ որ կը վայելէր

ալ, եւ այս կերպով սկսեց իւր ճանապարհորդութիւնը։ {Ճանապարհի} վերայ պատահեց նորան մի Մաւր, որի հետ սա կրօնական

ը, չ'ընդունելով Իգնատիոսի ասածները, թողեց նորան {ճանապարհի} վերայ եւ հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս բան

ը ստանալով, շարունակեց իւր ճանապարհը։ Սպանիացիք {ճանապարհի} համար արծաթ տուեցին նորան, բայց նա բոլորը բաժանե

ներկայացրեց նորանց, որ տուեց իւր օրհնութիւնը եւ {ճանապարհի} համար յիսուն դուկատ։ Բացի դորանից, նա թոյլ տուե

վմին։ Բայց Իգնատիոսը շուտով արիացրեց նորանց. նա {ճանապարհի} վերայ փոքր ինչ հեռացաւ նորանցից դէպի մի մատուռ՝

տ ու առաքինի հայ կինը իսկոյն ճանաչւում է: Փարպու {ճանապարհի} բանն եմ ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խա

աւոր երիտասարդքը, որ Հանա-վանք երթալու ժամանակ, {ճանապարհի} վրայ, ընկան իրենց բարեկամ Գարեգնի ձեռքը, որ մի

մ է տուն (եր. 71-72). հայրը հանդիպում է նորան {ճանապարհի} վրայ եւ այսպէս է խօսում, " Էդ տերեւը ո՞ր ծառիցն

վաղուց արդեն տառապանքներին սովորել եմ. իմ կյանքի {ճանապարհին} երբեք վարդեր չեն փթթել... ։ Բոլորիցդ շնորհա

իս 7-ին մտա Կամիշին առավել մեռած քան թե կենդանի. {ճանապարհին} քաշածներս անտանելի էին իմ վիճակում, բայց դարձյալ

տ Մարգարեանցը պիտի գայ 12-ին: Այսօր իմացայ, թէ [ {ճանապարհին]} է: Ցնծա՛: 10-ին ստացայ Քոլբի վիճակագրութիւնը

քս, եւ նոցա՛ նմաններին, որ նո՛յն առողջամտութեան {ճանապարհին} հետեւելով վարդապետեցին։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս բո

իւնը... Բայց ի՛նչ առնես, որ միւսները թափել էր {ճանապարհին}: Մէք այսպիսի անցքեր նկարագրելու միտք չունինք

տաճկի սուլթանին: Բայց ագահութիւնը յղացնում է {ճանապարհին} մեր ցեղապետը մի նոր մարդասպանութենով. նա միտքը դ

յնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ նաւէ Պալեստին։ Բայց {ճանապարհին} իմանալով, որ Բարսելոնում ժանտախտ է յառաջացել եւ

, որքան այն, որ Համասփիւռը վերեւում յիշած Փարպու {ճանապարհին} հրապարակով նախատում է իր դուստրը, խայտառակելով ե

ի ծանրությունը կընկնի Իսահակի վրա. նա շեղեց նրան {ճանապարհից} ՝ չնայած նրան ճշմարիտ ճանապարհի վրա դնելու իմ ջան

խասենյակում կամ իր հիմար հնարքներով խեղճ Գրիշային {ճանապարհից} շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ ափսասում: Նա եթե Ո

կոր գծերը, որ կետ-նպատակը տանող ամենակարճ ուղիղ {ճանապարհից} շեղվում են, հանդիսանում են հե՛նց այն խութերը, ո

ւնայնութիւն, կտրիճի պէս կ'անցանէ այն նեղ եւ փշոտ {ճանապարհից} ՝ դիմելու համար դէպի ճշմարտութեան կենդանարար աղբի

թիւնը, որ կարողանային մոլորեցնել մեզ մեր ուխտեալ {ճանապարհից}. մեր աստղը քարշում է մեզ դէպի այդ խորհրդական ճան

պի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմութիւնը իւր ուղիղ {ճանապարհից}: Ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութի

, ուղղել, հարթել՝ մոռնալով, որ իւր նեղութիւնը {ճանապարհից} չէ այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում է եւ չ

ակշիռ խնդրի համար մի երկու քայլ խոտորիլ մեր ուղիղ {ճանապարհից}: Այս պատճառով մէջտեղ դնում ենք խնդիրը՝ ի՛նչ է ա

ո՛չ նաեւ մի մազի չափ, խոտորեցնել մեզ մեր ուխտեալ {ճանապարհից}: Այսօր, վերստին հանդէպ է ելանում մեզ խաւար տ

անգամ յետ բերեց: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փախաւ {ճանապարհից}, երբ լսեց սորա անունը): Թէպէտ աւագ մարզերից շա

դարձաւ մի անախորժութեան անլուծանելի մակարդ: Ո՛վ {ճանապարհից} հանեց իմ դուստրը, եթէ ոչ նա. ո՛վ սովորեցուց նոր

վ չորս կողմը նայեցաւ, ետ դարձաւ կրկին իւր գնացած {ճանապարհից} ու կամաց-կամաց մտաւ Թիւթիւնճի- Օղլուի բակը: Թ

ը փորձ փորձեն: Բայց մենք հեռացանք մեր ուղիղ {ճանապարհից}, մեր գրութեան խորհուրդը է " Սոս եւ Վարդիթերի " ք

ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա զկերպն եւ զաջողակ {ճանապարհն}, որով նոքա կարեւոր լինիցին ամենայն հեշտութեամբ ս

մուտը ստանալու վերաբերյալ հաստատ տեղեկությունք եւ {ճանապարհներ}, մեր պարտականությունն է քաղաքին հայտնել: § 1

ծն է՝ լավ ուսումնասիրել այս խնդիրը: Անանիան շատ {ճանապարհներ} ունի այդ անելու 1) զոոլոգիայի պրոֆեսորը, 2) բն

եմութեան եւ թէ այդ խնդիրը լուծանելու մասին դիւրին {ճանապարհներ} մէջբերելու համար: Ահա այդ նամակի բառացի պատճէնը

երկուքի ճանապարհը այլ է բոլորովին եւ սոքա այնպիսի {ճանապարհներ} են, որ ոչ բնաւ հանդիպում են միմեանց: Մեր նու

ւ մի կապուտակն: Անգործութիւնը սորան ստիպեց ուրիշ {ճանապարհներ} եւս բռնել, բայց քաջասիրտ պաշտօնաւոր երիտասարդներ

լով հիանալու, պարապում ես պարտէզը չափելով, նորա {ճանապարհների} կարգը զննելով. դու, Թափորի ստորոտումը այն այլակ

գլիոյ մէջ, նա հալածում է մանր հնարներով եւ աղտոտ {ճանապարհներով}, որոնց մէջ վերջին տեղը չունին, անձնական վնաս հա

եւ հասկանալի չ'լինի ժողովրդին, մինչեւ Ազգը խոհեմ {ճանապարհներով} հոգս չ'առնէ սեպհական Ազգային դպրոցների մասին եւ վ

ձն առնելուց յետոյ, նորան պէտք չէ՞ր այսպիսի անարգ {ճանապարհներով} աշխատել ամենեցուն սիրտը շահել. այս ընդդէմ էր իւր

տկութեան մէջ տեսանելով: Այսպիսի սխալ եւ անբնական {ճանապարհներով} յառաջ գնալով քաղաքականութիւնը, չէր կարող ապրել ո

դուք վերստին վշտացնում էք իմ այրական պատիւը մրոտ {ճանապարհներով}, որ ես... բայց ո՛չ. ես չկամիմ բնաւին ունենալ

եւ ձեր ընկերակիցներին, թէ տեղիք չունիմ ծակամուտ {ճանապարհներով} գործ կատարել, եւ իմ ասածը կամ գրածը ունիմ զօրութ

ակադեմիկական հաստատութեններով, եւ Նազարեանցը այս {ճանապարհո՛վ} է հասել վարդապետական աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կար

ակալ եմ, եկավ: Ճաշից հետո, ժամը 5-ին երկաթի {ճանապարհով} գնացինք 17 վերստ տեղ. այնտեղ ժողովուրդ կար, եւ

ի՛ ձեռքում, ո՛րքան է բոլորի արժողությունը եւ ո՛ր {ճանապարհով} հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ գլուխ գալու գործ

ւ այդ փոխանակագիրը մեզ կհասուցանե մեր ցույց տալու {ճանապարհով}: § 6. Դատաստանի, փաստաբանի եւ այլ ամենայն գ

ու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց վերադարձիս ո՛ր {ճանապարհով} կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞ վերայով թե Լոնդընի՞, այդ

ղոսյան Բերդ Անգին ընկեր, Այս նամակս մի այլ {ճանապարհով} կստանաս: Տակավին ես այս խոնավ բերդում կմնամ 6-8

ծ են քո բարբարոսութենով, եւ դու, այդպիսի կեղտոտ {ճանապարհով} ձեռք բերելով քո հարստութիւնը, համարձակւում ես կո

իտ եւ կարճատես անդամների անձնասիրութիւնը եւ, այդ {ճանապարհով} հաճոյանալով ազգին, տարածել իւր անճոռնի լրագրի հա

է։ Չէ՛, սիրելի՛ս, այդ վաճառականութիւն չէ, այդ {ճանապարհով} Հայոց ազգը երբէք յառաջանալու չէ վաճառականութեան մ

, որ նա կայծակից զարկուէր, ստանում էր նա որեւիցէ {ճանապարհով} այդ մարդու հասակի (բարձրութեան) չափը, այդ չափո

ւթիւն էր Տագանրօգի մէջ: Եւ պիտոյ է ասել, որ այս {ճանապարհով} շատ շուտով յառաջ կը գնար բանը, որովհետեւ ամառներ

գումարից սորա տասը ֆունտը: Եւ աւելի լաւ է ուղիղ {ճանապարհով} երկու օր, երկու շաբաթ կամ երկու ամիս յետոյ առողջ

այից անմիաբանութեան եւ գժտութեան արատը, եթէ նոյն {ճանապարհով} ընթանայ, որով գնում են նորա ընտիր որդիքը, ճշմար

ին, համարել գովելի եւ արժանի ուշադրութեան եւ այդ {ճանապարհով} որսալ ազգի բարեացակամութիւնը: Դորա հակառակ, իմ

նաեւ Այիշա-Ֆաթիմային։ Անհետացի՛ր իմ աշխարհից ինչ {ճանապարհով} որ եկար, միայն մի՛ մոռանար Շամիլի մեծահոգութիւնը

րին ենք զարկում: Շատ լաւ գիտենք, որ մեք այս {ճանապարհով} ատելի ենք կացուցանում մեր անձը, եւ այս է պատճառը

յ էր ազգի թուովը միայն շատանալ, որ հեշտ, գրաւոր {ճանապարհով} միայն կարելի է հոգալ: Տարակոյս չկայ, որ կը

թեւամտութիւն կը համարես, երբ որ կը կարդաս " հեշտ {ճանապարհով} " խօսքը, բայց այն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունի

անկիւններում, ձգել տպագրական մամուլի տակ եւ այս {ճանապարհով} դարձուցանել նորանց հասարակաց ժառանգութիւն: 2

չէ պատրաստում, անմիջապէս, որ մարդը արուեստական {ճանապարհով} է պատրաստել, եւ ի վերջոյ, որի արժէքը պայմանական

ջերկրականին, երկու, երեք, չորս կամ հինգ օրուայ {ճանապարհով}: Մեք չենք ասում, թէ հայը երթայ սկսանէ իւր

ստանալ փոխարէն: Կարողութեան տէր մարդը, նոյն այս {ճանապարհով} կարող է աճեցնել իւր գումարը: Եւ եթէ չկամի նա ապր

ատրաստ են վաճառականք գնել նորա ապրանքը: Այս {ճանապարհով} միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտնէ ազգի մէջ, այս

միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտնէ ազգի մէջ, այս {ճանապարհով} միայն ազգը կարող է բարւոքել իւր տնտեսական վիճակը

ազգը կարող է բարւոքել իւր տնտեսական վիճակը, այս {ճանապարհով} նիւթական ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. ազգը կը զօրանա

ասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, թէ ինչ {ճանապարհով} առնու Եւրոպայից, մեր կարողութենից վե՛ր է այս սով

մբ, սեղանաւորութեամբ, միջնորդութեամբ կամ մի այլ {ճանապարհով} վաստկեցայ այսչափ գումար. մեռնելուց յետոյ թողնում

եցիր նորա կեանքին: Հազար կեանք փրկէ դու այդ {ճանապարհով}, թող պաշտօնական բարոյականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մե

այս գումարը խելացի կերպով ձեռք բերելու եւ խելացի {ճանապարհով} գործ դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, ահա խնդիրը:

նք հարցուցած, ասացին մեզ անկեղծութեամբ, թէ կարճ {ճանապարհով} այդ բոլոր տեղեկութիւնքը ստանալու համար հարկաւոր է

մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում եմ սխալ, ա՛յլ {ճանապարհով}... " Այստեղո՛վ, պարո՛ն, այստեղո՛վ ", ձայնեց

ծառայելով, բաւականին արծաթի տէր դարձաւ անգոսնելի {ճանապարհով}: Յետոյ այս քահանայապետի օրերումը, նորա հոգեւորա

ն եւ ընդունելի, որ վարձատրւում է իսկոյն նիւթական {ճանապարհով}: Նա չկամի եւս հասկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մ

երի արժանաւորութիւնքը: Հարկ չկայ ասելու, որ այս {ճանապարհով} ստացածը լինում է բոլորովին անխորհուրդ: Մեր

կարո՛ղ է դնել իւր գլուխը, ուր կարո՛ղ էր որեւիցէ {ճանապարհով} վաստակել իւր օրական ապրուստը։ Այս թշուառ իրողութ

ումներով նզովէր իւր բուն Հայկական եկեղեցին եւ այդ {ճանապարհով} շահէր Պապի սիրտը, երբ նորա միաբանութեան անդամներ

ջեւ, որով եւ ապացուցանել, թէ ինչ կերպով կամ ինչ {ճանապարհով} ստրկութիւնը մայր է լինում ամենայն անբարոյականութե

թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա խղճի վերայ եւ այս {ճանապարհով} սկսեցին ներգործել։ Կարգի օգուտը ունենալով իւրեան

բ կուսին անհաւատի պատժուիլը, ձին կ'երթայ այնպիսի {ճանապարհով}, որ անպատճառ կը հանդիպէր Մաւրին։ Բաղդը յաջողեց

սական եւ քահանայական իրաւունքներին, թէ Կարգը այս {ճանապարհով}, անհամաձայնութիւն եւ վէճ սերմանելով, այլ եւ խան

ողմնակիցներ ճարել։ Յիսուսեանք միանգամայն ջոկ {ճանապարհով} ընթացան. նոքա սկսեցին քարոզել Աւետարանը այնպէս,

իշխանութենից վեր դասելով Պապի իշխանութիւնը, այս {ճանապարհով} եւ՝ իւրեանց Կարգի իշխանութիւնը։ Բայց ինչպէս

Լիգայի գլուխ քարոզել՝ յուսալով, թէ կարո՛ղ է այս {ճանապարհով} իւր ձեռքում պահել թագաւորական իշխանութիւնը, բայց

նց ասում ենք, գոնէ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ ի՛նչ {ճանապարհով} հասել էին այս հեղինակները իրենց մերժողական դրութե

՝ մինչեւ Հոմերոսի ժամանակը, կրօնը բաւական միջակ {ճանապարհով} յառաջ էր խաղում, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաս

եթէ ամենի նպատակը ազգի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ {ճանապարհով}, եթէ հին լեզուն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր,

որաբար հանգիստ են առնում Եւրոպայից դէպի Հնդկաստան {ճանապարհորդ} բոլոր վաճառական շոգենաւերը: Այնտեղ գիշերեցինք եւ

այսպէս կամ այնպէս կարծել, այնպէս էլ մենք, որպէս {ճանապարհորդ}, մի քանի շաբաթ մնալով էջմիածին եւ ընդունած լինել

լինելով, օրինակ սառն ջրով լուացուիլ, զբօսնուլ, {ճանապարհորդել}, ոգիաւոր դեղանիւթերից հեռի մնալ եւ այլն, եւ այլ

Իգնատիոսի առաջին խորհուրդը եւ նպատակը Երուսալեմ {ճանապարհորդել} եղաւ՝ սուրբ տեղերին երկրպագելու. բայց որովհետեւ

ի թէ յաջող չգնաց այս խնամախօսութիւնը, որ Մկրտիչը {ճանապարհորդեց} շուտով ղեպի Ղրիմ, այնքան արծաթով, որքան ունէր,

րս տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ սարկաւագ եւ ապա {ճանապարհորդեց} դէպի Հայաստանի հռչակաւոր վանքերը, եկաւ եւ Էջմիած

պատակը կը սրբէ հնարը??.. )։ Այս աներկիւղ մարդը {ճանապարհորդեց} բոլոր Գերմանիայ, Իտալիայ եւ Սպանիայ, գնաց ամենա

թէ հարկաւոր է, որ մի քանի մարդիկ դուրս գային ու {ճանապարհորդէին} ամեն աշխարհ, ուր գտանւում էր Հայոց ազգ եւ այնտեղ

կիզբն արարեալ բանական գիտութեան՝ Յունաց յաշխարհն {ճանապարհորդէր} " (Թղթի յառաջաբ., եր. 36)։ Մենք այսքանը գիտ

են անդադար, որպիսի վտանգներ պիտի աչքի տակ առնու {ճանապարհորդը}: Ուր թողունք զանազան պատահարները այդպիսի հեռավոր

վերայ, զգաց իւր մէջ մի անզովտնալի ծարաւ հեռացած {ճանապարհորդը} սպանելու. վասնորոյ թողեց ձեռքիցը ձիու սանձը այն

ցաւելի բաների մասին: Սակայն ինչպէս ամենայն {ճանապարհորդի} ներելի է, առանց թերեւս զանազան պատճառների խոր քն

անօթութիւնք մուրալ այս կամ այն օտար հեղինակից կամ {ճանապարհորդից}, մանաւանդ երբ այդ վկայութիւնքը, լինելով շատ անհ

ին 12 [60] Տիգրանին 15 [61] Ս. Թագուոր[եանին] {ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈԻԹԵԱՆՍ} ԸՆԹԱՑՔԸ 1860 -1861-1862 1860 թիւ Պետերբ[ուրգից]

խոստովանութիւնը: Եւ եթէ պատահի մեզ, ո՛վ գիտէ, {ճանապարհորդութեամբ} կամ այլ զանազան՝ մեզանից չկախուած պատճառներով աւ

ջակայքը, նա դուրս է գալիս մտքի ծովի վերայ եւ այդ {ճանապարհորդութեամբ} ապրում է այն րոպէին: Այդպիսի րոպէներում մարդու բ

եւ խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից լինիմ նորան այս {ճանապարհորդութեան} մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմար կը գայ գործս, գուց

բ, ամենակալ Տէրը թող առաջնորդէ ձեզ ձեր վտանգաւոր {ճանապարհորդութեան} մէջ: Մնաս բարով մինչեւ ցմիւս նամակս: Քո ան

ւթիւնքը. - Շահբէգի նամակը. - Թիֆլիզու առաջնորդի {ճանապարհորդութեան} երկրորդ հատորը. - Փարիզեան ազգային դպրոցը. - Հր

արութիւնը շնորհաւորելուց յետոյ պատմում էիր ինձ քո {ճանապարհորդութեան} տխուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ ահա գրու

ց, որ այս օրերումս ձեռքս հասաւ Թիֆլիզի առաջնորդի {Ճանապարհորդութեան} երկրորդ հատորը ` տպած Թիֆլիզում 1858-ին: Դոր

րի եւ քաղաքների մէջ ներս մտանելը։ Բայց առանց այդ {ճանապարհորդութեան} եւս կարող ենք մեր ներկայ խնդիրը լուծանել, այսինք

արանը պիտի երեւի նորա մէջ: Բացակայութեան ժամանակ {ճանապարհորդութեան} փոշիների միջից եւս կ՚աշխատենք լսելի կացուցանել մե

ապրուստի հնարը, պատերազմական ծուխի եւ թափառական {ճանապարհորդութեան} փոշիների մէջ, երկար ժամանակ կարողանալու չէին ուշ

եպիսկոպոսներով եւ քահանաներով: Լեհաստանի մէջ մեր {ճանապարհորդութեան} միջոցին (1859) շատ անգամ պատահեցաւ մեզ տեսանել

նորոյ առաւել զօրանում էր հոգով։ Այս անտանելի {ճանապարհորդութեան} մէջ, ասում են, որպէս թէ երեւել է նորան Քրիստոս

։ Հարկաւոր եղաւ մտածել դէպի սուրբ տեղերը ցանկալի {ճանապարհորդութեան} մասին։ Իգնատիոսը կարծում էր, թէ կանուխ է դեռեւս

, եթէ առողջութիւն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային {ճանապարհորդութենէ} ընդ ծով, իսպառ թողեալ զշոգենաւն, ելի ի Գէնուա ի

եթէ առողջութիւնն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային {ճանապարհորդութենէ} ընդ ծով, ելի ի Գէնուա ի ցամաք եւ անտի երկաթուղով

ստանում է այժմ Տրապիզոնտում իւր երկար եւ ձանձրալի {ճանապարհորդութենից} ասիական Տաճկաստանի մէջ։ Նա մտածում է գարնան բացո

քաղաքը, կամ մի փոքր հեռի, Կալկաթայ: Այս {ճանապարհորդութիւնը} ` գնալը, այնտեղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ գ

յելէր ուխտաւորի ունենալ, եւ այս կերպով սկսեց իւր {ճանապարհորդութիւնը} ։ Ճանապարհի վերայ պատահեց նորան մի Մաւր, որի հետ

այսինքն՝ մուրացկանութենով։ Դժուար եղաւ նորա այս {ճանապարհորդութիւնը}. բոլոր Իտալիա ամայացած էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած

րիզումն էր համալսարանի մէջ։ Այսուամենայնիւ, այս {ճանապարհորդութիւնը} կատարելու համար անպատճառ հարկաւոր էր Պապի օրհնութ

եւ Վենետկի մէջ պատերազմ բացուեցաւ, որով ծովային {ճանապարհորդութիւնը} շատ վտանգաւոր դարձաւ։ Այն ժամանակ Իգնատիոսը հաւա

թարգմանեցինք, որովհետեւ Եղիսէն, Եղիայի սքանչելի {ճանապարհորդութիւնից} յետոյ, երկար ժամանակ գետնի երեսին ապրելով, այստ

ցս ըստ հնարաւորին եւ վերադառնալ ի Ռուսսիա, քանզի {ճանապարհորդութիւնս} այս, ծանր յոյժ եւ տաղտուկ, քամէ զվերջին իմ զոյժ

է Յիշատակարանիս չերեւելուց: Երկար եւ անդադար {ճանապարհորդութիւնքը} Եւրոպայում, ամսօրեայ ժամանակով դեգերուիլը հանքայ

յով Կալկաթա: Մեզ քաջ հայտնի է, որ վերոգրյալ {ճանապարհորդության} երկայնությունը մինչեւ Կալկաթա հասանում է 18, 000

որ մեր կողմից կարեւոր պատրաստությունք առնվին այդ {ճանապարհորդության} մասին, եւ գանք Նախիջեւան, թե դաշնագիրը հաստատել

[Պետերբուրգ]: Եղբայր սիրելիս, այդպիսի հանդուգն {ճանապարհորդությունը} ում ասես, որ խելքից չհանի. բայց կատակը մի կողմը

ոն-Քիշոտը իր բոլոր թափառումների ժամանակ (երկրորդ {ճանապարհորդությունը} Սանչոյի հետ միասին) ում էլ, որ հանդիպում էր, ո

երկարատեւ ու միաժամանակ դժվարին ու շատ վտանգավոր {ճանապարհորդությունից} հետո - Բելոկամեննուց [Մոսկվայից] Պիտեր [Պետերբուր

րքրական հոդվածներ՝ հինգ աշխարհամասերում կատարված {ճանապարհորդությունների} նկարագրություններից: 2. Հոդվածներ ընդհանու

". որովհետեւ երկու շաբաթից ավելի է, իսկ նա դեռ {ճանապարհորդում} է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տրովադյան ձին էլ արդեն հ

իւնը հաւաքուած ժողովրդին։ Նա անխոնջ աշխատութենով {ճանապարհորդում} էր ամենայն տեղ եւ շատ անգամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ ն

բերել ազգին: Հայք չունին ակադեմիա՝ ուսումնական {ճանապարհորդք} դուրս ուղարկելու համար: Աւելորդ է ասելը, որ ներ

ուն ", " Մեղուին " եւ " Ճռաքաղին"։ Մինչդեռ {ճանապարհում} անցանում էի մի նեղ կիրճից, վերաս յարձակուեցան չո

ր, որ այդ բանը ինձ մեծ եւ մեծ օգտակար կլինի, եւ {ճանապարհս} ոչ թե միայն շոսսեյնի կշինե, այլեւ երկաթի: Ես այ

րել քեզ, բայց ուր եւ ինչպէս, այս բանը փակում էր {ճանապարհս} ։ Այժմ քո նամակը յայտնեց ինձ հաղորդակցութեան հնար

՛ծ եղէ. զտի՛ւ եւ զգիշեր յանդունդս տառապեցայ. 'ի {ճանապարհս} բազում անգամ։ Վիշտս 'ի գետոց, վիշտս յաւազակաց,

րոսովիչի գալստյան մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք չեն {ճանապարհվել}: Ինչո՞ւ չեք գրել Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ իմ

ոց-կրակ Այն ծխացող սեղանից, Եւ դէպ երկիրը ` արագ {Ճանապարհւում} է նորից. Ադամն ոչինչ չգիտէ, Նա դեռ քնած է հանդա

որ բանը թող հոգա: Եվ այս եւս հայտ առնեմ, որ նոր {ճանավարներուտ} անունը չի կարցա կարդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք էր

՝ պարտականութիւն ենք համարում մեզ լուռ չմնալ Պ. {Ճանիկ} Արամեանի տպարանի մասին: Պ. Ճանիկ Արամեանը՝

չմնալ Պ. Ճանիկ Արամեանի տպարանի մասին: Պ. {Ճանիկ} Արամեանը՝ Նիկոմիդիա քաղաքից, երկար ժամանակ Փարի

առ բողոքել, թէ Այվազովսքին, թէեւ չի կարողացեալ {ճանկել} զգումարն, այլ ի վերայ այսր ամենայնի պարտական է ծ

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Խաբանօք {ճանկել} է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նորան

գնում է Ափրիկէի դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող {ճանկելու} եւ նորա մշակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, մեր ս

շղթան ինձ զգալի չէր, Եւ ոչ բռնութեան անգութ {ճանկերը}. Ձեզանից յետոյ ծանրացան նոքա, Ո՛հ,

նդոր, մի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտրած ծեր դեւ. {ճանկերը} բորենու ճանկերի նման, ատամները առանց շրթունքի,

ը դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը եւ {ճանկերը} բացած, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառոտել նորան:

որած, մի կոտոշը կոտրած ծեր դեւ. ճանկերը բորենու {ճանկերի} նման, ատամները առանց շրթունքի, ինչպէս դիակը լին

ն դեւի դատարկ գլխին այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած {ճանկերի} մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ լինելուցը բոլորովին դողդոջո

: Երբ լցուեցան փողոցները նոցայ դիակներով, սկսան {ճանկերով} ետ քաղել դիակները եւ տուն մտանել կոտորելու կենդան

քիթով, շան ճակատով, մեծ ականջով, կոտոշներով, {ճանկերով}, ժանիքներով եւ երկայն պոչով, հագնուած օրագրի թղ

բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ, բաւական հաստ, երկայն {ճանկերով}, սեւ երեսով եւ ճաղատ ճակատով. չարչարւում է մելա

բերման բաղդիս մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի {ճանկս} իւր, զոր թէպէտ եւ ողորմութեամբն աստուծոյ ազատեցա

ցի: Պատմի նոյնպէս, որպէս թէ նամակն այն անկեալ ի {ճանկս} թշնամեաց, առանձին խնդրագրով, ստորագրութեամբ իբր

, որն իր սիրելի տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ պատճառող {ճանճերից} ազատելու համար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը - սպանեց

ինչեւ այն աստիճան, որ հարկաւոր կը լինի Սպանիական {ճանճի} գործադրութիւնը " Մեղուի " կուրծքի վերայ, որ, դո

է, թէ " առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ {Ճանճիկ} աստուածն Ակկարոնի դիմեցին"։ Դեռ լա՛ւ է, որ այս

ազատելու համար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը - սպանեց {ճանճին} եւ իր անճոռնի թաթի միեւնույն հարվածով ջախջախեց տի

ղելի դրութիւնը բոլոր ազգն աղէկ իմանայ եւ արժէքնիդ {ճանչնայ}: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըսելիքնիս եւ երանի՜

շ կերպիւ եւ ըստ ամենայնի զատ ու առանձին ազգ մը կը {ճանչնար} զիրենք: Հիմա դուն ըսէ, սրամի՛տ ընթերցող, ա

է շինել, հողը բնութեանն է: - Պարո՛ն, չափդ {ճանչցիր}, ես գող չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ

, մարդկութեան կեանքի երեւոյթքը, գտի՛ր պէտքերը, {ճանչցիր} պէտքերը լցնելու հնարները եւ կը դառնաս փիլիսոփայ,

գալիս վրաս) ես խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ {ճանփան}, եթէ մոլորական էր. բայց եւ ոչ մի անգամ լսում էի

կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր գաւառական բարբառներից {ճանփաներ} չբացուին դէպի գրական լեզուի կենդրոնը, սա ոչ միայ

րական էր. բայց եւ ոչ մի անգամ լսում էի այդ ուղիղ {ճանփի} մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը ասում էին, թէ

գիտութեան, այլ գնում են կամ ուզում են գնալ միջին {ճանփով}, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր ազգի մէջ կարող էր

ույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել էի ինձ մոտ {ճաշ} ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճաշից հետո, ժամ

Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քաշել, թող թէ ուտել {ճաշ} կամ հաց: Կեցցէ՛, կեցցէ՛ մեր Ալեքսան

զքեզ. Ցոյց տուր ինձ դու յառաջ քոնը. {Ճաշ} եմ ուտում, ազնիւ ընթրիք, Որ չէ կերել Լուկո

անդիսաւոր թաղման հարկաւոր պիտոյքը, այլեւ փառաւոր {ճաշ} պատրաստեց գերեզմանատնում 70 յուղարկաւորի համար։

Մարկոսեանի հոգաբարձութեամբ, բոլոր յուղարկաւորքս {ճաշ} էինք վայելում, ամենայն ոք մեզանից խօսում էր հանգ

խոհարար. նա կառավարում է խոհարանը, ապսպարում է {ճաշ}, եւ նախաճաշիկը ինքը իւր ձեռքովն է բերում: Երբ ո

բակը: Թիւթիւնճի-օղլուն տանը չէր. նա այն օրը {ճաշ} եւս չէր կերած տանը. երեւի թէ զանազան պատճառներ ո

ա հրամանը: Շատ խօսակցութիւնք արեցինք այնտեղ, {ճաշ} կերանք, չէր կամենում երկար ժամանակ թողուլ եւ ճաշ

կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ, եւ հրաւիրեց նորան {ճաշ} ուտելու իւր մօտ։ Ճաշից յետոյ առանձին մնալով Րիշի

յն տունը, ուր Քրիստոսի 79 թուականին վերջին անգամ {ճաշ} կերաւ էրեց Պլինիոսը։ Հնութեան աւտօրիտէտը ժամա

բ այս աւարտած՝ տընից էր դուրս գալի Ուսանողն {ճաշած} ՝ դիպչում էր օդի։ " Ի՞նչ փուչ մարդիկ են ",

ից " այդ յօդուածի մէջ՝ մեր ընթերցողներին մի փոքր {ճաշակ} տալու համար: Այժմ այսքան թող հերիք լինի ծանուցան

ւգապէս: Այս բանի մասին եւս խօսքեր կան մեր մէջ եւ {ճաշակ} տալու համար մեր ընթերցողներին, թէ ինչ բարեխղճութ

նց"։ Պ. Բաբկենեանցի նամակը կարող է մի փոքր {ճաշակ} տալ մեր ընթերցողներին, թէ ո՛րպիսի բան էր Պ. Խու

լորակ Զառամութեամբ պարուրէ մահուան ջամբեալ զ՚ {ճաշակ}... Մնա՛ դու հետ Թորգոմայ ես ընթացիցս տաց հորդան

դժոխքինը՝ տպած: Դժոխքի թագաւորը խիստ սուր {ճաշակ} ունի. նա կուլ է տալիս անխնայ իւր ղահուէի հետ մեր

Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեցել է նուրբ եւ դիւական {ճաշակ}: - Կարդա՛, - ասաց սատանան դառնալով դէպի չար

թէ միայն կարողութիւն ունէր արծաթի կողմից, այլեւ {ճաշակ} ունէր աշխարհի բաների մէջ: Սա մի օր եկեղեցու մէջ

այլովք ձեռովք հասուցեալ ի բերան կարէր ունել զնոյն {ճաշակ}, զորպիսին զգամ ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհական գո

ուտ հեղինակը ամենայն տեսակ եւրոպական ծաղիկներից, {ճաշակագէտ} մեղուի նման, հաւաքել է իւր գրքի մէջ առաւել ընտիր

ւ: - Օրիորդ Մարիամը ցոյց է տուել դորանով իւր {ճաշակագիտութիւնը}, - ասաց կոմսը: - Ուրեմն այս սերտողութի՛ւն էր,

րբ լինելու էր դոյն այդ ազատութեան քաղցր պտուղները {ճաշակել}: Պատասխանում էր արգոյ հեղինակը. " երբ հայկական

ցանել ձեզ, թէ մի ընտանիք, ինչպէս ձերն է, երբեք {ճաշակելու} չէր երջանկութեան քաղցրութիւնը: - Ինչու այդպէ

ախնամութիւնը, թէ նա էր պատճառը, որ ձեր ընտանիքը {ճաշակելու} չէր երջանկութեան քաղցրութիւնը: Ուր չէ խոստովանւո

պէս, անբաժանելի Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ եւ մեք {ճաշակեմք} զմարմին եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ

այից նա կմնայ յետ, - Փառաւոր կերպով կերաւ, {ճաշակեց} Ու սիրուն գինին վերայից խմեց։ Եր

մեծ խորհուրդ ունի նորոգելու եւ կենդանացնելու թէ՛ {ճաշակը}, թէ՛ քաղաքային կամ ընկերական յարակցութիւնքը մի ա

ան խորհուրդը է գեղեցիկ մի պատմութիւն կարդացողների {ճաշակը} եւ հասկացողութիւնը ազնուացնել։) Այս ի

ն գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւին չգիտէին ազատութեան {ճաշակը}, որ մի բան չէին կարող այլապէս տեսանել եւ քննել,

ը մտածեն իւրեանց անցած ու դնացած տխուր օրերի դառն {ճաշակը}, եւ մի քանի րոպէ եղբայրաբար հաշիւ ու համար կը տե

քի, ինչպէս պահանջում է ժամանակի ճարտարապետութեան {ճաշակը} ։ Եւ թէ այդ քարերից ոմանք փշրուել են, ոմանք մի ա

յ նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի վրայ, որ մեր {ճաշակը} փնտռում էր, առանց ուրիշ խորհրդի, միմիայն գեղեցո

ս մնալով, ընտանացել էր եգիպտական բնութեան, նորա {ճաշակը} եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել էին այն բն

ալիս " Հիւսիսափայլի " իրաւունքները, որ կամքի կամ {ճաշակի} վրայ ոչ, այլ էական հիմքերի վրայ էին ամրացած. մի

ուեստը կարող էր ազդեցութիւն ունենալ իր պաշտողների {ճաշակի} վրայ: Ծիծաղելին այն է, որ շատերը այս ձեւի հետ վ

ի գաղափար ծնուցանել իւր մէջ Հայոց ազգի երաժշտական {ճաշակի} կամ հասկացողութեան վերայ, բայց բանը այս է, որ մ

յեացքը։ Հայեացքը մի կախարդական դիտակ է, որի մէջ {ճաշակի}, սովորութեան, հասկացողութեան եւ ժամանակի ապակիք

եզ ամեններիս համար, մեր ներկայ հասկացողութեան եւ {ճաշակի} համար աւելի ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են լորը եւ մա

մբ կարդալով, զգան զանազան տպաւորութիւն՝ իւրեանց {ճաշակին} եւ հասկացողութեանը համեմատ։ Այդպէս չէ. ո՛չ

նորանց սուտ Աւետարան՝ ըստ ամենայնի յարմար հնդկաց {ճաշակին} ՝ նորանց կամենալով հաճոյանալ, քան թէ Քրիստոսի վա

եւին բան չունի բնութեան հետ, այլ կախւում է միայն {ճաշակից}, սովորութիւնից եւ հասկացողութիւնից, ուստի եւ ամ

ր ընտիր մի գրուածք, ազատ հայեցուածքներով, ընտիր {ճաշակով}, գեղեցիկ բարոյականութեամբ, ինչ լեզուից եւ թարգմ

իժում եմ իշխանութիւններ, փոփոխում եմ օրէնքներ իմ {ճաշակով}, եւ ինքնիշխան տիրում եմ երկրի մեծ մասին, այսինք

: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են խելօքանում, երբ {ճաշակում} են իւրեանց անխելութեան պտուղը: Վերակացուի երկրոր

ն ընդհանուր կազմուածքի. տեսնում է, շօշափում է, {ճաշակում} է, հոտոտում է, հետեւաբար եւ ամեն վայրկեան արտաք

րծերի աւարտելուց յետոյ, 5 ժամուն կը գաք ամառանոց {ճաշելու}, - յաւելացուց տիկինը: - Ինչպէս կարելի է, -

ն ժառանգել, այնտեղ գողը եւ աւազակը, սորան նորան {ճաշերով} եւ ընթրիքներով իւր մօտ քարշելով, կազմում է մի ըն

վի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցերեկը չեն աւարտում իւրեանց {ճաշը}, երեկոյին վախենում են ելանել մի տեղ ժամանակ անցո

ապը բարկացած, բայց սուտ բարեկամ կեղծաւորուելով, {ճաշի} հրաւիրում է իւր մօտ Սուրբը եւ դեղում է նորան: Այ

երին, որոնց հանդիպում էր նա: Ալբերտոսը մի անգամ {ճաշի} խնդրեց իւր մօտ մի հոլլանդացի կոմս: Իւր երեւելի հ

ւղերի վերայ: Այս զմայլանքը շարունակուեցաւ ամբողջ {ճաշի} ժամանակ․ բայց գինու վերջին բաժակը խմելով, իսկոյն

ռանալու ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը, թէ այն օրուայ {ճաշի} համար ծախսուած արծաթից. որքա՛ն բաժին հասանում էր

էին նորան Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, եւ յետոյ {ճաշի} ժամանակը կորուսանելով, լաւ էր համարել մտանել Բար

եւ բաց չթողեց, " գնանք մեր տուն, գնանք մեր մօտ {ճաշի} " ասելով, վեր առեց եւ արդարեւ տարաւ իւր մօտ, տա

թու խօսքին, չեմ ասում, դեռ եթէ մի այդպիսի պարոն {ճաշի} կանչէ իւր մօտ, մեծ շնորհ է ռամկական կարծիքով. ճ

լ էի ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ: {Ճաշից} հետո, ժամը 5-ին երկաթի ճանապարհով գնացինք 17 վեր

Գերվինուսի առաջին պրակի հետ միասին ստացա այսօր, {ճաշից} հետո: Նամակիդ քննության մեջ չմտնելով, առաջինը հ

ռքը դէպի յառաջ պարզելով օդի մէջ, - այսօր քնած էի {ճաշից} յետոյ, բայց, երկիւղ կրելով, որ մի՛գուցէ անձրեւ

այս բանը եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու կամ երեքը {ճաշից} յետոյ. այս միջոցին երեսփոխանը ասում էր. " Այժմ

կահարութեան առաջին հարուածը, ուրեմն երեք ժամն էր {ճաշից} յետոյ: Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձրեւից թրջ

ճաշ կերանք, չէր կամենում երկար ժամանակ թողուլ եւ {ճաշից} յետոյ, բայց ես նորան խնդրեցի, որ ինքը այս երեկո

ի գլխի տակ. միւս օրը երեկոյեան ժամանակ, այսինքն {ճաշից} յետոյ, կանչում են թեթեւ թափողը: Թեթեւ թափողը

իէի հետ, եւ հրաւիրեց նորան ճաշ ուտելու իւր մօտ։ {Ճաշից} յետոյ առանձին մնալով Րիշիէի հետ, առաջարկեց մի քա

ժպտելով եւ միտքը ամենեւին չհեռացնելով այն օրուայ {ճաշկերութենից}: - Նա եկել էր, - շարունակեց կինը, - որ խնդրէ

Չենք կամենում լսել քեզ, Թո՛ղ մեր {ճաշն} ուտենք հանգիստ, Յետոյ խաղաղ քուն լինինք..

ռուած այն բանից, որ պարոն Շահումեանցի նման մարդը {ճաշով} պատուասիրել էր նորան: Թէպէտ Թիւթիւնճի-օղլուն շատ

յ հասուցին նորա դագաղը մինչեւ Հայոց եկեղեցին։ {Ճաշու} ժամերգութեան աւարտուելուց յետոյ, երբ որ պիտոյ է

Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի գտանին կամ ենայն {Ճաշու} գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա եւ ազդուութ

ս 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք {ճաշում} ենք, եւ դրա համար էլ այդպիսի տարաժամ այցելությու

համարի ընդ առաջինսն, թէպէտ ի տեղիս տեղիս ցուցանէ {ճապաղ} ոճ խօսից եւ ամենեւին հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խո

րվելով նոր լեզուի հետ, հարկաւոր է այս ցիր ու ցան {ճապաղ} ընկած ձեւերը կարելի սկզբունքների վրայ ամրացնել,

ում է ճշտութիւն"։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը աւելի {ճապաղ} է, քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնո

տան մնալով միմիայն հասարակ ժողովրդի բերնին, պիտի {ճապաղ} լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝

նում ենք, որ նոր լեզուի մէջ կան թերութիւնք, կամ {ճապաղութիւնք}, աւելի իրաւունք կար զարմանալու, եթէ չլինէին դոք

եւ գրի տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը սահմանափակուին նորա {ճապաղութիւնքը}, ինչո՞վ կ՚ազնուանան նորա ձեւերը եւ ոճերը, եթէ ո

արժան Ֆրանսուա Կսավիեն աշխատում էր Հնդկաստանում, {Ճապոնիայում} եւ որոնցով աշխատում էին հետագայի եզվիտ-առաքյալներ

ատասխանիք են այսոքիկ, նախ, զի, որպէս ի վերոյ ի {ճառ} արկի, անբաւականութիւն, գոյացեալ ընդ մէջ իմ եւ կ

ան տեղեկութիւնք, վերջապէս՝ մի բաւական մանրամասն {ճառ} բնութեան եւ նորա մէջ եղած երեւոյթների վերայ, յետ

դուրս եկաւ բազմութեան միջից եւ ասաց մի դամբանական {ճառ} ՝ այնպիսի սրտաշարժ, այնպիսի տխուր եւ ներդաշնակ ա

, մեր նուաստութիւնը նոյնպէս կարդաց մի դամբանական {ճառ} ՝ տալով հանգուցելու մարմնին իւր հրաժարական ողջոյն

ան վարդապետ Պ. Օրանսկին ասաց մի ռուսերէն համառօտ {ճառ} ։ Հացկերութիւնը եւ հոգեհանգիստը աւարտուած, յուղա

լտւություն խնդրեց սատանայից մի արձակ կամ ոտանաւոր {ճառ} կարդալ այն հանդէսի մէջ, ուր պիտոյ է երեւէր առաջի

երեւէին: Ականաւոր գրուածք սորա համարին. ա) {Ճառ}, զոր խօսեցաւ ի ժողովն Դուինի յ719 թուականի յերկր

յ719 թուականի յերկրորդ ամի կաթողիկոսութեանն. բ) {Ճառ} ընդդէմ երեւութականաց, որ յարաբերի մանաւանդ մարդե

աժանելի բնութեանց, ի մի Քրիստոս միաւորելոց. գ) {Ճառ} ընդդէմ արեւորդեաց, որոց հետք նշմարէին դեռ ի Հայա

է մարդկութեան ընդհանուր լուսից իւր բաժին մի քանի {ճառագայթ} ։ Եթէ գանգատ ունի Հայաստանը, թո՛ղ բարձրացնէ իւր

ան։ Իմաստութիւնն չէ՞, որ զլուսոյ իւր {ճառագայթ} եօթնաջահ Հանգոյն արփւոյն տարածանէ հողագնտոյ

կը կեանք է, կեանքը ` արեգակ, Մին էլ կտրեց {ճառագայթը}, մտաւ յանկարծ ամպի տակ: Խոր գիշերը լ

րեա թէ սառչում է, եւ այն րոպէին նորա վերայ ընկած {ճառագայթը} մի առարկայից, չէ հասանում դէպի ուղեղը․ ականջը,

ն խաղաղութիւն, որ մեր խելքով չես չափւում, {Ճառագայթիդ} եւ մեր հոգուոյ աչքն էլ բնաւ չի դիմանում. Դ

ասպարէզ կենցաղոյս. Այլ գիտութեան անշամանդաղ {ճառագայթից} զօրութիւն Խաւար բանդէդ զոգիդ կարէ լուսաբաց բ

ւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական էր անտանելի լինել {ճառագայթից} արեւը, որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի նոցանէ վերա

թ, աշխատում էին այդ թանձր խաւարի մէջ, լուսի շատ {ճառագայթներ} հաւաքելով, բան տեսանել: Գիտեմ, ծանր բան է զաւա

պէս դուրս է ելանում ծովերի ծայրերից՝ իւր ոսկեղէն {ճառագայթները} ցոլացնելով կապոյտ ալիքների վերայ: Հիւսիսում

մեր դար: Քո բարձր ճշմարտութեան {Ճառագայթները} փայլուն, Չեն տանելի մեր աչքին, Ատելի

ի գալիս դրսումը ամբողջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ {ճառագայթները} խաղում էին տանս պատուհանի ապակիների հետ: Կապոյտ

բարոյականութեան հորիզոնը, այսօր " Հիւսիսափայլի " {ճառագայթների} տակ նկատում ենք փարատուած։ Անցան գիշերային մրրիկ

նալով ցնդեցան, գնացին, իսկ տերեւքը մնացին այրող {ճառագայթների} ազդեցութեան ենթակայ: Մարդուն համար վերեւից

ել հեղինակին նորա սեփական գործը, այս իր տեսակի " {ճառագայթների} կրկին բեկբեկումն " է: Յոյս ունինք, որ մեր ապակո

սարերի վրայ կարող է երեւել այս կրակը, որպէս շատ {ճառագայթների} խուրձ, երբեմն բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սու

ռ, օդը շատ թանձր լինելով, թոյլ չէր տալիս լուսնի {ճառագայթներին} զարկել սոցայ վերայ: - Ընդունում եմ քո երդումը

սում էր արեւելքը վարդագոյն վառուիլ արեգակի առաջին {ճառագայթներից}: Շիջանում էին այնուհետեւ երկնքի պարզ երեսի գիշեր

րեանց գլուխը, ազատուելով արեւի ուղղահայեաց այրող {ճառագայթներից}, որ խաղում էին այժմ կաթողիկէի ոսկեզօծ խաչի վերայ

պիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը եւ քարերը արեւի {ճառագայթներից} սաստիկ տաքանալով, ջերմութեան բնական օրէնքով, որ

Տեսող ես լինում լուռ զարհուրանքի: Քո {ճառագայթով} ո՛րքան փայլել է Պողպատեայ սուրը ծխուած արիւ

տ, մռայլապատի՛ւ օբսկուրանտներ։ Շուտով ահա արեւի {ճառագայթքը} նեղացնելու են ձեր աչքի լայնացած բբերը, որ, զուր

Հայերի համար Հիւսիսային փայլողութիւնը իւր պայծառ {ճառագայթքը}, անցեալ տարում լայնարձակ ասպարէզ ստացաւ ժողովրդա

եւ մառախլապատ ամպերը, յետ է քարշում իւր ոգեւորիչ {ճառագայթքը} այդ աշխարհի վերայից՝ երբեմն երբեմն հետաքրքրութեա

փառքի, պարծանքի, հասկացողութեան եւ կարողութեան {ճառագայթքը}: Թէեւ դոյն այդ պարծանքի առարկան ժամանակներից յետ

արմիր հորիզոնում այս երեկոյ խաղացին Արեգակի {ճառագայթքը}, զուարճացաւ քո հոգին. Էգուց կարող է նոյն

վերայ, տեսաւ մի ծակ, որից անցանում էին արեգակի {ճառագայթքը}, երբ նա մայրն էր մտնում: Իսկոյն հասկացաւ ս

է իւր մէջ այդ կոնդակը, չեն կարող անցանել արեգակի {ճառագայթքը}, որ անհանգիստ առնէին իմ աչքերը: Այս սաստիկ

ոչի բերանից... Արեւը յետ քարշեց իւր վերջին {ճառագայթքը}, եւ ժամակոչը երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին

ր միանան, հաւաքվին եւ կենդրոնանան, ինչպէս արեւի {ճառագայթքը}, անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ իսկոյն կրակեն

, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում են բնութեան {ճառագայթքը}: Մենք նայեցանք այդ հայելու մէջ եւ տեսանք ինչ որ

միանան, հաւաքուին եւ կենտրոնանան, ինչպէս արեւի {ճառագայթքը} անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ իսկոյն կրակեն,

երի զուգակշռութիւնը, այլ այն Ժամանակ, երբ արեւի {ճառագայթքը} էլ այնպէս չէին տաքացնում դաշտը, երբ նորա օդը կամ

որովհետեւ առ սակաւութեան ժամանակի չկարեմք զբազմաց {ճառել}, յայն սակս, յայս նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի մ

ան, իսկ թէ շփոթող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ {ճառել}: Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել

ն հաւատալ զոր ոչն ըմբռնեմք: 12) Երես 69. {Ճառելով}, եթէ զիա՛րդ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ զ

րկրորդականն գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն պատմիչ, {ճառելով} զանցս՝ որք անցին ի տարածանիլ քրիստոնէութեան ի Հա

մում է դէպի իւր հողի վերայ բնակողները, կարդում է {ճառեր}, բորբոքեցուցիչ յորդորներ. " Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւ

ենք մեք բաւական երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած {ճառեր} այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում ենք

իստափոր Կոլոմբոս կամ յայտնագործութիւն Ամերիկայի. {ճառեր}, որ գրած էին բաւական վերին եւ ուսումնական ոճով։

ցելու հողը։ Գերեզմանի վերայ ասացին դամբանական {ճառեր} Մոսկուայի Կայսերական համալսարանի ուսանող Պ. Փուղ

եւ Պ. Օրանսկին ասացին սրտաշարժ իմաստներով անգիր {ճառեր} ՝ ապացուցանելով իւրեանց սէրը եւ ջերմեռանդութիւնը

զանազան, ընդարձակ թէ համառօտ հրահանգներ, դատարկ {ճառեր}, չոր քերականութիւններ, զանազան ուսումնական եւ փ

ժմ եւս իմ մօտ կան տասն հատ գերմաներէն ապստամբական {ճառեր}, որ ասուեցան Համբախումը եւ ամբողջ թիւ Die deutsc

խաւարի որդին իւր զուարճութեան համար տպել է տալիս {ճառեր}, ոտանաւորներ հին եւ նոր բարբառներով, յօդուածներ

ոտանաւո՞ր գրելն, եթէ քանի մի հատուկոտոր տղայական {ճառեր}, եւ որո՞նք էին այդ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հա

ջարկութիւնքը եւ դիմադրութիւնքը) եւ պառլամենտական {ճառերը} համարում է որպէս չնչին փոխանակիչք (замен) իմաստ

գետասաներորդ դարուն միայն Թովմա վարդապետ Մեծոփեցի {ճառէ} զանցս աղետից անցելոց ընդ Հայաստան, յարշաւանաց Լա

ացած աւանադութեանց հիման վրայ (տե՛ս Գրան[ովսկու] {ճառը}, կարդացած Մոսկուայի համալսարանում 1852, յունուա

հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սատանային, սկսեց իւր {ճառը} այսպէս. - Այս ուրախ հանդիuի մէջ, ուր ամեննե

երանիցդ, ամէ՛ն: Երբ որ աւարտել էր Քամը իւր {ճառը}, Քանանը եւ Նեբրովթը Կայէնի աղջկերքի հետ միասին ս

Աւելորդ եմ համարում դուրս գրել այստեղ նորա բոլոր {ճառը}, որ ամբողջ գրուած գտանւում է Paolo Sarpiի շարադր

ր առանձին առանձին տրուեցան Պապի հակառակ։ Այս {ճառը} զանազան տպաւորութիւն գործեց լսողների վերայ։ Պապա

այն թշնամի էին միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորեց իւր {ճառը}. " Դուք ինքներդ, Պարոննե՛ր, դուք ինքներդ, որ

նալով ջնջել այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր նորա {ճառը}, գրեցին ճառի պատասխանը հայհոյանքի եւ զրպարտութեա

տովանողին ասացեալ ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ուրիշ " {Ճառընտիրների} " մեջ եւս նույն ողբի զանազան հատվածները ցիր ու ցա

մանված ենթադրել, եթե իսպառ անընդունելի համարել " {Ճառընտիրների} " մեջ այդ բանը Աբրահամին վերագրվելը: 96.

անութեան ի բնագրին Լիտան գրի " եւ այլն: Էջմիածնի {Ճառընտիրներից} մինի մեջ՝ " Հրաշափառ տոնական ", գրված 1456-ին,

եցիկ խօսեց Պ. Նազարեանց վարդապետը իւր դամբանական {ճառի} մէջ. " Դորա համար արեւը մայրն է մտել՝ գրքի մօտ

, լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի։ Ասացինք այս {ճառի} առաջին գլխումը, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովան

եթէ ներեսցուք մեզ [մերոյս վասն հայկական դպրութեան {ճառի]} սկիզբն առնել [այսու բանիւք], թէ ի [նկարագրի մեր

ն տպաւորութիւնը, որ գործել էր նորա ճառը, գրեցին {ճառի} պատասխանը հայհոյանքի եւ զրպարտութեան ձեւով, որ մ

ք համարելով առայժմս այսքան խօսքը, կտրում ենք մեր {ճառի} ընթացքը, ձեռք զարկած լինելով մի տեսութեան նոր լե

տենագրութենէ, տոմսակս ոմանս, հրահանգիկս, կամ՝ {ճառիկս} ինչ եւ վասն ո՞րոց. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հա

դասութիւնը համազօր է վերը մէջ բերուած երկար բարակ {ճառին}, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ազատութեան մասին:

իս զանազան իրողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի {ճառիս} երրորդ գլուխը, ուր պիտոյ է քննուի նոցա գործունէո

Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր ինչ ըստ սահման ելեալ {ճառիս}, առ որով պաշտի համառօտութիւն բանից՝ հանդարտաքայ

հասարակ հասկանալի ժողովրդեան. եւ միթէ ընթերցողք {ճառիս} չգիտեն եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւ

յս ամենայն. ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք յընթերցողաց {ճառիս} քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր ինձ յ

շեալ եմք սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն է ի սկզբան {ճառիս}, ունի տպագրեալ քանի մի գրեանս վերաբերեալս ի կրօն

տարան նոր հայախօսութեան: Այլ յետ բազմիցս յընթացս {ճառիս} յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք խօս

դար Հայաստանի " եւ " Արփիական Հայաստանի " եւ միով {Ճառիւ} ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր

չեւ ց392 թուականն, իսկ վերջինս՝ աստուածաբանական {ճառիւք}, այլ եւ պատրաստելով զսուրբն Սահակ եւ զՄեսրոպ՝ կ

, եդելոց ի Թէոդոսէ եւ ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան {ճառիւք} ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ: Յեր

ակատարութեան վաստակը վերջաւորւում է երկու գեղեցիկ {ճառով}, որոնց մինը է Սոկրատէսի վարքը եւ միւսը Քրիստափոր

էզը կատարեց այս գործը մեծ ճարտարութեամբ իւր խօսած {ճառովը}, որ կարո՛ղ էր օրինակ լինել դպրոցական իմաստակութե

թանիսի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, գրէ տասն եւ ութն {ճառս} աստուածաբանականս եւ բարոյականս, որք ի միասին Զգօ

, եղբայր Մովսիսի Խորենացւոյ, աւանդէ մեզ զքանի մի {ճառս}, յորոց երկուք դեռ տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազ

նն ի սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս, զաստուածաբանական {ճառս} թուով քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս: Իս

մենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազան {ճառս} ի խնդրով հարց միանձաց: Թեոդորոս Քռթենաւոր ինք

գիտութեանց. սա թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական {ճառս} ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի նորի

երականութիւն, զճարտասանութիւն եւ զայլ հռետորական {ճառս}, վարժ գտաւ սա ի դպրութեան հելլենականին, եւ առաւ

զճառ վասն միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ Յունաց: {Ճառս} այս արժանի ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութեան եւ ը

նուր ինչ բան առ ազգն Հայոց, զա՛յսմանէ է բովանդակ {ճառս}: Այո՛, ո՛չ պակասին եւ առ մեզ նախապաշարեալ անձին

րեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են սորա եւ այլ {ճառք}, աստուածաբանականք եւ բարոյականք, այլ մեք յառաջ

արձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, զանազան {ճառք} ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, յառաքեալսն, ի կենագործ խա

աճութեան, տպագրեալ է ի Մխիթարեան հարց, իսկ միւս {ճառք} նորա ի վերայ Հոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստ

ուց քեզ հայտնի էր: Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ {ճար} չգտա, ասացի երթամ կանդիդատի քննություն տամ, գոն

տ լավ կըլլար: Տարին վաղուց անցավ, որ ես ամեն օր {ճար} կխմիմ եւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվ

ովորութիւն է, բայց միանգամ ենթարկուել եմ դորան, {ճար} չկայ: Ցաւելին այս է, որ Պարոն Իսահակեանցը

եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ։ Բժշկութիւնը {ճար} չունի ընդդէմ այդ ցաւին, նորան կարող է բժշկել միմ

ուել Իզիսի երեսը: Ասացին, թէ ինձ հարկաւոր է այլ {ճար}... " Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղակում եմ ես: " Դու չգի

իւր քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է, բայց ի՛նչ {ճար}. մնում է միայն այս գազանական անգթութեան ընդդէմ դ

անի օր: Բայց վճարի ժամանակը աւելի մօտեցաւ, ի՛նչ {ճար}: " Այս առաջին հատուցումը ձեռք բերելու համար վճռո

արուստ տուած թեւ թեւի ` Այսպէս թէ միայն կայ {ճար} փրկութեան: Կեցցէ՛ Հայաստան, որ երազա

ւած, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ {ճար} են խնդրում: 3-ին տեսութիւն եղբարցս հետ: Առաջիկա

անդ որ կա՛մ այսպէս պիտի թարգմանէինք, կա՛մ այնպէս {ճար} չկար։ Բայց ընթերցողը թող չսպասէ մեզանից լսել, թ

, կերակրի, զգեստի եւ այլ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ {ճար} գտանել սորա համար։ Աբովեանցը տեսանում էր ուսման

արձան Յիսուսեաններին։ Կլեմենտ XI Պապը տեսաւ, որ {ճար} չ'կայ, դարձեալ նզովեց Յիսուսեան քարոզիչները եւ 1

պի կուրծքը, միւսը դէպի թիկունքը։ Ողորմելի Րիշիէ {ճար} չ'գտաւ, որ չ'ստորագրէ արդէն պատրաստուած իւր գրքի

, կա՛մ օտարը։ Հեղինակը բնաւ հնար չունի այս ցաւին {ճար} անելու. բայց ժողովուրդը այդ առանձին առանձին առնվ

ինչ կայ, - ասում է նա Գարեգնին, - բանը փոխուեց, {ճար} ունիս տես. Արշաւրի միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա

ր ցաւի եւ հիւանդութեան պատճառը պիտի առնունք որպէս {ճար} ու դեղ, է՛լ ո՞ւր ենք խօսում կրթութեան եւ լուսաւո

ալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ վրըներս, մի լիս ու {ճար} անի"։ Սորանից այսչափ միայն գուշակում ենք, թէ ա

իլ տուր, - մատնաչափ դիր անիլ տուր, Ինձնից էլ քեզ {ճար} չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղջիկ եմ ալ կ

, Զի որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ {ճարակ} գտցէ: Եւ ահա կոյս հրաշաւոր, Ճոխ հեշտ

ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած եւ {ճարակած} խոցը առողջ մասներից բաժանելու եւ հեռացնելու համար

կայ դրութիւնը. այն սարսափելի խոցը, որ, դարերով {ճարակելով} մեր ազգի հոգին եւ մարմինը, աշխատում է վերջապէս բ

պաքէն մի փոքր ժամանակից, դոյն այդ վէրքը փտելով եւ {ճարակելով} անդարման թողած մարմինը, յայտնելու էր իւր ներկայու

նէին զսիրտ մեր, այլ թագուցանել զայս քաղցկեղ, որ {ճարակէ} եւ զառողջ մարմին ազգին, չէր առն բանականի գործ,

Երբ յուսահատն առանձին Մահ էր խընդրում {ճարակըտուր}, Սփոփեցիր դու նորան։ Ծառ ու անտառ, լ

էր պարտակել իւր ողորմելի դրութիւնը. այդ վէրքերը {ճարակում} են նորա հոգին, եւ այս պատճառով եւս Հայը մարմնով

ինձ. թւում էր, թէ մի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ {ճարակում} է սորան: Քունը իսպառ փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տարի

ղյուսակները հատորից դուրս մնացին, այդ պատճառով, {ճարահատյալ}, երկրորդ հատորի աղյուսակներն էլ պետք է դուրս թող

ծառայություն գտանելով " կարողանամ օրական ապրուստ {ճարել} եւ բժշկությունը շարունակել: Պետք է որ ես ինքս գտ

խնդրել էի Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, եթե քեզ հաջողվի {ճարել}, ապա, խնդրում եմ, մի քանի հատոր միասին բերես,

ա, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ չի կարելի {ճարել}, ապա եկող շաբաթ կուղարկես մի ֆունտ՝ մի քանի օր

պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ նա խոստացավ ինձ համար {ճարել} Ֆեդենկայի լուսանկարը: Ողջունեցեք երկու սեռի բ

ես, թէ աշխարհի երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ {ճարել} են իւրեանց արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ե

ու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը {ճարել} են արիւնով, զրկողութենով եւ այլ յանցանքներով, ե

ւ խմել, լաւ հագնել, փառաւոր ապրել, հարստութիւն {ճարել}, փառք ու պատիւ ստանալ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի բար

վ հաճոյանալ մարդերին եւ մի անցաւոր եւ ունայն փառք {ճարել}, իսկ ճշմարտութիւնը չունի այդ նիւթական նախամեծարո

ր ընտանեաց մէջ, չէ կարող եւ այն մի քանի շիլլինգը {ճարել} ընտանիքը ապրեցնելու համար: Անգլիոյ մէջ որեւ

տրկանալ, ուրիշին ծառայել եւ այդ ծառայութեամբ հաց {ճարել} իմ ընտանիքի համար: Ազա՞տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ,

եւ անհող, հարկադրուեցաւ դարձեալ իւր օրական հացը {ճարել} ՝ ստրկանալով ուրիշին: Բռնակալութիւնը, եթէ

ի եւ թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց {ճարել}, աղքատութիւնը եւ սովը պիտի հարկադրէ նորանց դէպի

ր վարքից ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական պաշար չէր {ճարել}, իւր սեպհական արծաթովը հոգաց ոչ թէ միայն հանդիսա

ռուած են, չգիտեմ, թէ ի՞նչ կերպով կարողանամ գինի {ճարել} Ձեր մռայլութեան համար: Սատանան թէպէտ խիստ պ

Նորան այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթէ {ճարել} ես ճակատիդ դառը քրտինքով, եթէ նորան հաւաքելու հա

, գազանին է սեփական, արծաթ հաւաքել, հարստութիւն {ճարել}, այդ եւ մրջիւնն է առնում, նա ամբողջ ամառը սերմե

ւ է իմացել աշխարհիս բանը, եւ մեծ խելք բանեցնելով {ճարել} է այնքան հարստութիւն, որ յետոյ մեր պապը եւ հայրը

րու կեցութեան միջոցին Կոստանդնուպօլսումը սկսեց նա {ճարել} իւր համար աշակերտք ու բարեկամք, որոնց թիւը շուտո

նաց ոչ անդադար խօսէին եւ խորհէին եւ գործէին առ 'ի {ճարել} զարդարացումն Հայոց, եւ իբր թէ ոչ կրթէին զմանկուն

։ Այս միջոցներումը կարողացաւ նա մի քանի ընկեր {ճարել} ։ Նա այնպիսի գեղեցկախօսութենով նկարագրեց նոցա կամ

ական կերպով սկսեց քարոզել ժողովրդին եւ աշակերտներ {ճարել} ։ Հոգեւորականութիւնը լաւ աչքով չէր նայում նորա վե

մանակներում երեւելի աստուածաբան էր եւ մեծ փառք էր {ճարել} Փարիզի Համալսարանի մէջ։ Իբրեւ երեսփոխան Կարո

ր չ'կարողացան Հնդկաց հասարակ մարդերի կողմնակիցներ {ճարել} ։ Յիսուսեանք միանգամայն ջոկ ճանապարհով ընթացա

ան որսալ Չինացոց սիրտը եւ իրաւունք եւ հարստութիւն {ճարել} իւրեանց Կարգի համար։ Իննովկենտիոս X Պապը ընդունե

թեան եւ բարոյականութեան, իսկ մարդը, հարստութիւն {ճարելով}, փառք, պատիւ գտանելով, չէր կարող առաքինի դառնա

այժմ համարւում է լաւ դերձակներից մինը: Բայց հաց {ճարելով} այդպիսի ծառայական արհեստով, նա պարապում է եւ զան

այ ժողովուրդը, որպէսզի ինքեանք, նիւթական օգուտներ {ճարելով} այս տգիտութենից, միշտ ապահով կացուցանեն իւրեանց բ

. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օրն էլ տան պիտանի բաները {ճարելու} աշխատելով, ահա այսօր առաջին նամակը գրում եմ Ձեզ

ուք ձեր բարոյականութեամբը եւ ճշմարտութեամբը երբէք {ճարելու} չէք աշխարհի երեսին մի երեւելի արծաթագլուխ: -

, գինու, փառաւոր ապրելու, սնոտի եւ անցաւոր փառք {ճարելու} համար թափում է իւր քսակից վերջին մանէթը, բայց ազ

կոկորդաբաց դուրս են գալիս գիշակեր գազանները, որս {ճարելու}: Սա կամենալով գործարանից հրաժարեցնել այն մարդիկը

են ոտաբոբիկ այս ու այն կողմ վազվազել մի կտոր հաց {ճարելու}, մի բնակութիւն գտնելու կամ մերկութիւնը ծածկելու

ոգիներիս պատրաստութիւնը տեսանենք։ Հարկաւոր է մեր {ճարելու} հարստութենից մասն եւ բաժին հանել Վարագայ սուրբ նշ

նոր ուղղութիւնը երեւում է մանաւանդ իւրեան հետեւող {ճարելու} ժամանակ։ Նա չէ որոնում այլեւս աղքատ, ռամիկ եւ ա

դժուարութիւն չ'կրեց Իգնատիոսը իւր երկրորդ ընկերը {ճարելու} համար։ Շատ ժամանակ էր արդէն, որ նայում էր նա նա

նկերքը ցրուին Իտալիայի բոլոր անկիւնները՝ աշակերտ {ճարելու} համար։ Այստեղ դրուեցան հասարակութեան համար հետեւ

շռայլութեան կամ ունայն պճնասիրութեան համար արծաթ {ճարելու} բարբարոս խորհուրդը, եթէ թողունք դժոխային պառաւն

նա դեռեւս պիտի կոտրատուի՞. նա չեղաւ, ուրիշը կը {ճարեմ}: Մանուշակս չէ բարկանում իմ վերայ: - Ամենեւին

որ վրացերէն գրել սովորես, բայց մէկ եզան էրի պիտի {ճարես}. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը նորա վերայ գրես

Վերջապէս Ֆրանսիայի եւ Գերմանիայի Եպիսկոպոսները, {ճարերը} կտրուած, առաջարկեցին ժողովքի դատողութեանը, Հռով

մօր դեղերով: Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր {ճարերի} չնչին եւ յիմարական բաներ լինելը, բայց շուտով յօժ

րձութիւնը: Թիւթիւնճի֊օղլու տիկինը, իւր բոլոր {ճարերի} մէջ, գերադաս էր համարում թեթեւը, այս պատճառով ս

տեւ նա այն կնիկ մարդերից էր, որ աղօթելով կամ այլ {ճարերով} հաւատում էին ամենայն ցաւի բժշկութիւն, այսուամենա

. եւ եթե մինը ավելի ազատություն եւ ավելի իրավունք {ճարեց} յուր համար, քան թե նորա ընկերքը ունեին, ասել է

եւ սովորութեններին, որոնց օգնութեամբ շատ աշակերտ {ճարեց} իւր վարդապետութեանը մինչեւ անգամ եւ Կայսերական Դռ

լեւ երկաթի: Ես այնտեղ վերահասու եղա ամեն բանին, {ճարեցի} ազնիվ բարեկամք, թե հայ եւ թե ֆրանսիացի, քննեցի

հաշուետնում: Միւսերն եւս իւրեանց յարմար մի գործ {ճարեցին}: Այսպէս իմ բոլոր ընկերները այս ու այն կողմը ցրու

մքի վերայ. արդարեւ այնպիսի յատկութիւնք, որ հեշտ {ճարեցին} նորա համար բոլոր բարեացակամների սէրը եւ յարգութիւ

ոսի աշակերտքը, որ Փարիզումն էին, նոր աշակերտներ {ճարեցին} ՝ Կլօդ լէ Ժէ (Le Jay), Ժան Կօդիւր, Պասկիէ Բրո

Մուսան ասաց Ամիրեա՛ն, Որ աշխարհքումս դու {ճարեցիր} Քեզ այսպիսի սիրական: ՎԵՑԵՐՈՐԴԸ - ՄԻ՛

ությունը շարունակել: Պետք է որ ես ինքս գտանիմ իմ {ճարը}, ըստ որում ոչ մի կոպեկ ստանալու հույս չունիմ ոչ

ելմիշ չանիլ. աս ջերմն է իմ տունս քանդողը, ճարին {ճարը} տակա գտած չիմ: Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ ալ տա

թեններից: Մանկաբարձը խոստանում է գտանել այս բանի {ճարը}, եւ, փաթաթելով մի կտաւի մէջ մեռած մանուկը, դէպ

ցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ կարող եմ գտանել իմ ցաւի {ճարը}: Ո՜հ, թէեւ շատ արտասուք թափեցի՝ բաժանուելով այ

ան ազդեցութեամբ եւ ընկնում են որոնել իւրեանց ցաւի {ճարը} վերացականութեան մէջ: Այս մի հոգու բարոյական հիւա

ն բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն էլ, "հնոց" բառի տակը, {ճարը} կտրուած, յիշում է "ըստ այլոց պոռնկանոց"։ Ցանկալի

տ անգամ մի մարդ չէ կարող մեծ գործ կատարել, դորայ {ճարը} կայ ` սէրը, միաբանութիւնը: Այն, ինչ որ մինը չէ

պտուտում է հիւանդի գլխին կապոցը, եւ դնում է ձգել {ճարը} նշանակուած տեղում: Թեթեւ թափողի արդիւնքն է ճրագ

ւորք, եթէ կան, թո՛ղ այս օրից չոգան իւրեանց գլխի {ճարը}. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը եւ բարքը, կամ

) մի մարդ կամ մանաւանդ մի աղջիկ խայթէ, դորա միակ {ճարը} պար գալն է. եւ պար գալ բազմութեամբ, խմբովին, ո

չափ էզելմիշ չանիլ. աս ջերմն է իմ տունս քանդողը, {ճարին} ճարը տակա գտած չիմ: Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ

ա ուշադրության արժանի է, ապա ինձ համար մի օրինակ {ճարիր}, հավանաբար, այստեղ Գլազունովի մոտ կա, Սադովայա

ղ իմ հողը տալ քեզ. ինձ հարկաւոր է։ Մի ուրիշ տեղ {ճարիր} քո համար"։ Եւ ֆերմերը եւ նորա հազարաւոր մշակներ

դեղնացաւը պատճառւում է Մարինոսի չար աչքից. դորա {ճարն} էլ Պէտքականենց Համազին երթալ " օխտը ձիու մուննաթ

րը գնում է, մուշտակը եւ այլ բաները գրաւ դնելով, {ճարում} է 76 մանէթ արծաթ: Եւ սեւցնելով Բէգզադէին՝ ստանո

ս աչքի չէի ընկնում իմ գիրությամբ եւ անպետք կլինեի {ճարպակալման} համար: Խնդրում եմ հաղորդիր անձամբ Մարիա Նիկոլ

որթւում են այդ քաղաքում բիւրաւոր ոչխարներ, որոնց {ճարպը} (ճրագուն, сало) ուղարկւում է սահմանից դուրս:

լ քաղաքների մէջ, Ռուսսիայում, տաւարի կամ ոչխարի {ճարպը}, մշակները, ապրուստը, բնակութեան վարձը, մի խօս

պէս ապրեն թէ ապրում են, - " Ասում է փորն իմ {ճարպոտ}, - " Բաքոս, Աստղիկ ու Կուպիդոն " Հիւր

ոյց է տալիս արիւն թողնելու համար օրի լաւութիւնը: {Ճարս} կտրուեցաւ, վեր կացայ եւ, չնայելով եղանակի այսպի

ն հայեացքով եւ հին դատողութեամբ մարդերից իբրեւ մի {ճարտասան}, բանիմաց եւ գիտնական անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես ա

ատն ասի, վերակացու նոցա կարգեալ զՂազար Փարպեցին - {ճարտասան} եւ պատմագիր"։ Եթէ այս վկայութիւնն էլ չունենա

պատմիչների վրայ, տալիս է Ղազար Փարպեցու անունը՝ {ճարտասան} կոչելով նորան, բայց այնտեղ Փարպեցին երեւում է ոչ

ը բարեհաճի Ձեր մռայլութիւնը լսել, վիպասանական թէ {ճարտասանական} ձեւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի սկիզբը, թէ սկզբից դ

օրագրութիւնների մէջ: Այդ խօսակցութեան ձեւը աւելի {ճարտասանական}... յունական եւ աբեղայական է...: - Բաւ

. չկամիմ այլեւս լսել քո վիպասանական ոճր. Կարդա՛ {ճարտասանական} ոճով, սկզբից դէպի վերջը: - Այստեղ բանը Ձեր

ր, յիմար եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք չեմ տեսել {ճարտասանական} արձակախօսութեան մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, խ

ոտների. իսկ մեծ մարդերի համար, ինչպէս դուք էք, {ճարտասանական} ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ չէ նեղացնում եւ չէ

ահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ եմ... կարդա՛ ինձ {ճարտասանական} ոճով, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը եւ խրտնեցնելու

դէպի վերջը, վերջից դէպի սկիզբը, վիպասանական թէ {ճարտասանական} ձեւերով, այնուամենայնիւ դուրս կը գայ միեւնոյն յի

ասկանալի, առանց դպրոցական նեղ սահմանների, առանց {ճարտասանական} դիմակների, հասկանո՞ւմ ես թէ չէ: - Գրել առո

կացուցանել: Մեք գիտենք միայն գրել վիպասանական եւ {ճարտասանական} ոճով եւ այլն հին լեզ.... - Լսեցի՞ր դու իմ

ակ, մի այնպիսի ապտակ, որի զօրութենից գեղեցկախօս {ճարտասանը}, որ նստած էր գդակի դրօշակի առանցքի վերայ, սկսեց

ինչ երեւելի փիլիսոփաներ եղած են Յունաց մէջ, ի՜նչ {ճարտասաններ} Հռոմայեցոց մէջ. նա ասում է, թէ այդ փիլիսոփայքը

ով իւր անձը ուշադրութիւն դարձուցանելու անկիւնախօս {ճարտասանների} իմաստակութեան վերայ: Ազգի էական օգուտներին զ

դ ի քննել առ ի զգրողն ածել ի յայտ եւ ո՛չ նորանոր {ճարտասանութեամբ} անասելի հեգնութեամբ որ ո՛չ է վայել կոչման իւրոյ

ոցական ոճոյ ի հանդէս գայ իւրով կրօնագիտութեամբ եւ {ճարտասանութեամբ}, զորս տպագրեաց մինչդեռ զուսուցչութեան ունէր պաշտ

ածել այդպիսիք, զորոց գեղեցիկս ի յառաջաբանութեան {ճարտասանութեան} իւրոյ Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեանց " որ զհայերէն

ասացեալ արուեստների մէջ, որք էին քերականութիւն, {ճարտասանութիւն}, տրամաբանութիւն, երաժշտութիւն, թուաբանութիւն,

պատմութիւններ, որոնց մէջ ոչինչ չէ պարունակւում, {ճարտասանութիւններ}, որ ոչինչ չուսուցին, մանաւանդ մեծ եւ մանր քերթո

Այսպէս, ահա, սկսանում եմ իմ պատմութիւնը, առանց {ճարտար} ներածութենների, եւ խոնարհաբար խնդրում եմ, որ դո

իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի նման է լեզուի {ճարտար} խօսողի, որպէս եւ մարգարէին լեզու գրչի արագագիր դ

ից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք գրիչ {ճարտար}, զի յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասա

նդունակութիւնքը։ Ճշմարիտ, Յիսուսեանների մէջ շատ {ճարտար} քաղաքագէտներ, շատ լեզուագէտներ եւ խորամանկ քարոզ

տալացի Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւս {ճարտար} խռովարար եւ յաջող Պալատականք։ Նոքա կարողացան դար

նրութեան լեզուի վրայ պատուաստուելու, պիտի ընկնին {ճարտար} հեղինակների քուրայի մէջ եւ այնտեղ քիմիաբար միանալ

խաղում, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծական {ճարտար} մտքերի տակ, այն ժամանակ հոգեւորուեցաւ նոր ի նորո

քանդակագործութիւն: Սառն մարմարիոնը հոգի է ստացել {ճարտարագէտ} քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր գծ

շատ հաճութեամբ ընդունելով այս ընծան, պարգեւել է {ճարտարագէտ} Պ. Պատկանեանցին մի գեղեցիկ բռիլլիանտիայ մատանի,

ւը եւ հաճութիւնը, եթէ մի մասնով պիտի վերաբերուին {ճարտարագէտ} վիմագրողին, միւս եւ աւելի մեծ մասնով այն յարգութ

րայի եւ աննշմարելի գծերը, մեկնում է այդ ժամանակի {ճարտարագիտութեան} եւ գեղեցկագիտութեան հոգին եւ այլն: Բայց արգո

որ այսօր կարող էին հասկացնել մեզ Հայոց ազգի եղած {ճարտարագիտութեան} չափ ու կշիռը, եւ Քրիստոնէութիւնը մի անյայտութեան

ացուեցան մեծմեծ քննութիւններ, բայց սա լինելով մի {ճարտարամիտ} եւ բազմարուեստ անձն, մանաւանդ որ նորա հակառակորդ

եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց: Այս դեւը զինուորական {ճարտարապետ} էր յառաջ. սա մի հիւսիսային երեւելի քաղաքի մէջ շի

յս քաջագործութեան համար ընդունուեցաւ նա պալատական {ճարտարապետ} տէր սատանայի մօտ: Պիտոյ է ծանօթաբանել, որ դժոխք

: - Այո՛, Ձեր մռայլութիւն, մի ծակի համար. {ճարտարապետական} կանոնը ստիպում է մեզ, մի ծակը փակելով, բանալ մի

ի ցաւելու պատճառը, վասն որոյ եւ գոռաց. - Ու՞ր է {ճարտարապետը}. որտեղ է նա, գանչեցէ՛ք իմ մօտ այդ աւազակը: Բ

ով, եւ ընկաւ ճարտարապետի քամակում յատակի վերայ: {Ճարտարապետը} ժպտեցաւ, գլուխ տուեց եւ վեր առաւ քաւութեան մագաղ

են եւ շրջան են կատարում իմ երակներում: Մեծ {ճարտարապետը}, որ քեզ ստեղծել է առանց քո օգնութեան կամ խորհրդի

ենցիաներից մինը, նայեցաւ նորա վերայ եւ ձգեց դէպի {ճարտարապետի} ճակատը, ասելով. - վեր առ այս ներողութեան կոնդակ

աչքերը: Այս սաստիկ ձգուած կոնդակը մտաւ անցաւ {ճարտարապետի} դատարկ գլխից ամենեւին այնպէս, ինչպէս թռչում եւ ա

պ գլխից, հետքը մինչեւ անգամ չթողնելով, եւ ընկաւ {ճարտարապետի} քամակում յատակի վերայ: Ճարտարապետը ժպտեցաւ, գլո

նութիւնը, ամէն վայրկեան ստիպւում է ասել բնութեան {ճարտարապետին}, իր սրտի աղօթարանից, " որպէ՜ս զի մեծ են գործք ք

թիւնը եւ ձգականութիւնը ունենայ, մենք գեղեցութեան {ճարտարապետից} կամ սիրողից կը խնդրենք, որ իր չափը ծոցը դնէ, որ

ութեան մէջ: Սորա խանգարած բանը Անգլիու քաջահմուտ {ճարտարապետն} եւս չէր կարող ուղղել: Կարդինալի ասութեամբ պէտք է

քաղաքը բաւական գեղեցկաշէն է, տուները՝ եւրոպական {ճարտարապետութեամբ}, մանաւանդ, որ գտանւում էին քաղաքի կենտրոնում,

ը, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ եւ ամենեւին նոր {ճարտարապետութեան} կանոններով, որոնցից Աւագը՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւո

մոտում, թէ այս ժլատ սատանան այնպիսի կարծիք ունի {ճարտարապետութեան} վերայ, ինչպէս Ս.... ուսումնականութեան վերայ

յանալ նոր շինուածքի, ինչպէս պահանջում է ժամանակի {ճարտարապետութեան} ճաշակը։ Եւ թէ այդ քարերից ոմանք փշրուել են, ոմա

նուածքը պիտի կազմեն, իրական պէտքերի յարմար, նոր {ճարտարապետութեան} կանոններին համաձայն։ Իսկ եթէ նոյն քարերով աշխատե

կութեան վրայ կամ զարմանալով քանդակագործի հանճարեղ {ճարտարապետութեան} վրայ՝ բնութեան հարկը չէ վճարւում, մեր տունը չէ

տներից բերած էին Պարագուայի մէջ կենդանագրութիւն, {ճարտարապետութիւն} եւ երաժշտութիւն, այն չափով եւ այն սահմանով, որք

էս, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու եւ հին ժամանակի {ճարտարապետութիւնը} ուսումնասիրելու համար, ինչպէս Պոմպէյի աւերակներո

անրութեան լեզուի վրայ պատուաստվելու, պիտի ընկնեն {ճարտարապէս} հեղինակների քուրայի մէջ եւ այնտեղ հալվելով եւ քիմ

զի անհնարին նախանձ եւ ատելութիւն է, որ զայսպիսիս {ճարտարաւորէ} եւ զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի

ակնն եւ թռչին Բեկորք մանունք ի գետին, {Ճարտարին} բաբախէ սիրտ, Բեկորք փայլին ի յակինթ... Ե

ազգէն դարձեալ աղաչիք հանել ի նաւահանգիստ անդորր, {ճարտարութեամբ} նաւապետեալ ազգային նաւուն: Սիրտք Հայոց լինելո

երսումը գործած ապրանքների վերայ, Կարոլոս Բօսքոյի {ճարտարութեամբ}, երեւի մաքսատան կնիքը... Ապացուցանելու համար,

ի բան էր. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր այսպէս {ճարտարութեամբ} խաբել, ինչպէս այս գործում: Բայց պիտոյ է ճշմարիտ

հաւատ ժողովրդի եւս երբեք պատահած չէի: Ես այնպիսի {ճարտարութեամբ} լարեցի նորանց, շրջեցի գլուխները, խառնափնդորեցի

էին Հռովմի Աթոռը։ Լայենէզը կատարեց այս գործը մեծ {ճարտարութեամբ} իւր խօսած ճառովը, որ կարո՛ղ էր օրինակ լինել դպրո

արմար էր այս երեխայ ազգին։ Յիսուսեանք մի հրաշալի {ճարտարութեամբ} քարշում էին նորանց իւրեանց կողմը, բաժանում էին մ

ի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ շարված թելերը աւելի {ճարտարութեամբ}, աւելի հնարագիտութեամբ եւ աւելի բնականաբար միանա

որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ լարուած թելերը աւելի {ճարտարութեամբ}, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ գլխաւորն է աւելի բն

որ ոճով շինուածք, թէպէտ եւ ոչ բոլորովին կատարեալ {ճարտարութեան} մասին: Բայց Պ. Արամեանի փոյթը եւ ջանքը, այլեւ

ակապ տարեգրութեանց՝ թէ՛ իր անախտակիր ոգու եւ թէ՛ {ճարտարութեան} մասին։ Եւ մեզ թւում է, թէ այս համեմատութիւնը էր

բնական աղբիւրներին, որոնց ջուրը առանց մարդկային {ճարտարութեան}, առանց ջրմուղների, առանց մարմարոնեան շատրուաննե

նստում՝ սիրահարուելով անտիկեան գեղեցկութեան կամ {ճարտարութեան} ։ Այս դրութիւնից պարզ տեսնում ենք, թէ ինչ աստ

րակ, շատ թոյլ բան եւ զուրկ ամենայն բանաստեղծական {ճարտարութենից}. ասես թէ դորա հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ գ

վերայով դարձեալ աջ կողմը բերած, կապած էր այնպիսի {ճարտարութենով}, այնպէս քնքուշ, որ պատճառ ունէին օրինակ առնուլ

մից աւելի չ'խօսեն. Սալմերօնը եւ Լայենէզը այնպիսի {ճարտարութենով} խառնափնդորում էին խնդիրները, որ, մինը միւսից դո

ի խորամանկութեամբ գործ կատարելը յաղթանակեց. նոքա {ճարտարութենով} կարողանում էին կռուեցնել միմեանց հետ Եափոնիայի զա

կերպով պաշտպանեց Համալսարանի իրաւունքը։ Գեղեցիկ {ճարտարութենով} ապացուցեց Յիսուսեանների վնասակարութիւնքը Ֆրանսիաց

ական գործերի կարգին։ Հանճարեղ Րիշիլիէն զարմանալի {ճարտարութենով} աշխատում էր հասանել իւր նպատակին, այսինքն՝ ջնջե

րի անսահման իշխանութեան տակ։ Հ. Լետիլիէ այնպիսի {ճարտարութենով} կարողացաւ ներգործել այս թագաւորի վերայ, մեծացուց

ուսանել Քաջարանցն Արամ: Թո՛ղ զքերթողականին վսեմ {ճարտարութիւն}, որով սակաւք յոյժ, քան եթէ բազումք, խիլային ի

աւունքով պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն եւ {ճարտարութիւն}, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ շարված թել

աւունքով պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն ու {ճարտարութիւն}, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ լարուած թե

, ո՛րքան զուգապատշաճութիւն, ո՛րքան շնորհք, ինչ {ճարտարութիւն}, խելքդ ինչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ Իտալացի,

սովորել Քաջարանցն Արամ: Թողնենք քերթողականի վսեմ {ճարտարութիւնը}, որով շատ քչերն են օժտուած բնութիւնից ` կարծես ա

ցկութենով, որի նմանը դեռեւս չէ ստեղծել մարդկային {ճարտարութիւնը}: Երեւում էր, որ նա երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը

ները մինչեւ երկինք բարձրացուցին Լայենէզի խելքը եւ {ճարտարութիւնը}, դորա հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոսները լցուել էին ա

: Քաղաքի մեջ փառավոր հրապարակների վերա հոյակապ {ճարտարությամբ} քանդակագործված արձանքը, որ երբեմն դրված էին բուր

ցիք շատ բարձր.... հազալ թէ փռնգալ, որ երկիրը {ճաքեցաւ} մի փոքր ձեր ննջարանի վերայով: Իմ հսկաները, երկր

ծելիք ունինք: - Օրհնած, մտածելուց գլուխներս {ճաքեցաւ}, փոքր մնաց, որ գլխիս ուղեղը հոտի, թող մի փոքր

ուսումնականութիւն, անտանելի է, մարդու գլուխ կը {ճաքեցնէ}. միւս կողմից ի՛նչ մի մեծ վնաս է, եթէ մարդը երբե

շտ ջերմ մետալների հետ, կոշտացած էին բոլորովին եւ {ճաքճքած}, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած լինելով ածուխի եւ այ

անի հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ {ճաքուել} էին եւ որը՛ բոլորովին փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ

Լուսաւորութիւն լուսաւորեալ ազգաց՝ գինք են անդուլ {ճգանց}, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք արեան. իսկ Հայք ի հարկէ

ւնը, որ այժմ դրվատվում է " Կռունկում ", բայց ես {ճգնաժամ} ապրեցի, եւ իմ աչքերը բացվեցին: Ինձ համար այժմ կ

ընթացքում քողարկել են իրենց կեղծավորությունը սուտ {ճգնավորի} դիմակի տակ: Նրանց իդեալը, նախատիպը, կիսաստվ

առ ի Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան: Այլ զայսմանէ {ճգնեցայց} դարձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա

նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան այս մեծ խորհուրդը, {ճգնեցան}, քրտնեցան եւ դեկտեմբերի 14-ի երեկոյին խուռն հայկ

այլ ի հասարակաց հասկանալի իտալական, ցվերջին ճիգն {ճգնեցան} խափան արկանել վերանորոգութեան լեզուին, կարկատելո

վերանորոգութիւն գործոյն, ուստի եւ զամենայն զճիգն {ճգնեցաւ}, թողուլ յայնմ աւուր զգործն անկատար, պատճառելով

ամբարձեալ Հայրապետական յամին 718, զամենայն ճիգն {ճգնեցաւ} խաղաղեցուցանել զեկեղեցի մեր եւ մաքրել ի խժական հա

ելիքդ այդոքիկ միով միաբանական հոգւով գուն գործեալ {ճգնէին} հաղորդել զժողովուրդն գիտութեանց, տալով զայնս ի լ

նմ], որ [կորովի] մտացն [հնարագիտութեամբ տքնէր], {ճգնէր} ի նորոգութիւն հայկականս դպրութեան, ուշի ուշով մի

ընդունել զպատճառաբանութիւն օրէնսգէտին Հագի, որով {ճգնի} նա ի վնաս ազգին, որոյ եմս երեսփոխան, գրել զթուղ

է, որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ {ճգնի} իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու: Նա

ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ. Այլ նա խուսել {ճգնի} յիմ ձեռաց, Եւ ընդվզեալ ամբառնայ զձայն,

ական՝ ընդ նմին եւ նուիրական անօթոցս, արեամբ չափ {ճգնի} անձնիւր յանդամոց լուսաւորեալ ազգաց: Ազգ հայ

Թո՛ղ միջին դարու գաղափարներով Ամբոխը խաբել {ճգնի} աշխատի: Թո՛ղ նա թարգմանէ զրպարտութիւ

քս դատաւորին այսպէս է ասում. " յորում եւ ե՛ս իսկ {ճգնիմ} անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ առ ամենայն մարդիկ

րկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն: Ճիգն, զոր եսն {ճգնիմ} ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ է յայն, զի բազմ

ունի բանին. Ինչպէս՝ " վկաները պսակվում են իրենց {ճգնութեան} չափով " եւ այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըստ-ը վերջահոլով տ

գործով. պա՛տճառ, մարմնի պարկեշտութեամբ, ամե՛ն {ճգնութեանց} մէջ, մինը միւսից գերազանցում են եւ մա՛նաւանդ՝ կ

ականալ ըստ իր խնդրով, օրինակ " վկայքն պսակին ըստ {ճգնութեանցն} ", այն ժամանակ ըստ-ի խնդիր դարձած բառը առնում է

ն: Դրա հետ միասին " Եվրոպա " հոդվածում ամեն կերպ {ճգնում} է Եվրոպայի հայերի թիվը նվազեցնել մինչեւ 200, 000

րդարութիւն ազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան " (Սաղմ., {ՃԵ}., համ. 30)։ § 43. " Եւ բանակեցաւ Իսրայէլ

անց, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա բեկումն " (Սաղմ., {ՃԵ}, համ. 28-29)։ § 44. Դաւթի որդու Ամոնի անզ

"O, yes, please, very good"!... Ես {ճեղն} լեալ սորամուտ: " Կո՛ւտ կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւ

րա տակից երեւում է նորա բաշը (փերչամը) մէջտեղից {ճեղքած}, որ ծերութեան նշան էր այնտեղի սովորութենով: Վեր

ցն տիրողաց, լուսափայլ կացուցանել զճշմարտութիւն, {ճեղքելով} զցնցոտի պատրուակս զոր սովոր է առադրել ամենայն ոք

ինչ կոնդակ, որ Կաթողիկոսը, քսան անգամ գրելով ու {ճեղքելով}, վերջապէս գրում էր, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր

զարմացած ապշելու էին, եթէ մեք, համարձակ ձեռքով {ճեղքելով} այդ թագուցիչ վարագոյրը, մերկացնէինք պապականութիւ

շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւելի լաւ ասել, {ճեղքելով} իւրեանց մեռելապատանքը, կենդանացել, աճել ու յառա

Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց յոյժ յոյժ, եւ յերկուս {ճեղքեցան} ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ յերիս եւ 'ի չորս, ման

այնքան մեծամարմին ընկած էր V եւ XIX դարերի մէջ, {ճեղքէր} եւ հասանէր ժողովրդին։ Տեղիք չունինք ամենեւին

ո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜ւ "... Ես սողոսկում եմ {ճեղքը} շտապաւ: " Կուտ, կուտ, կուտ, կուտ - կի՜ " Կղզ

միաբանութեան մէջ յառաջացած էր արդէն այն բարոյական {ճեղքը}, որի մասին խօսեցինք։ Այդ պատճառով եւս մատենագրո

ղմից ճանապարհ բանալու համար, կրով ծեփել առաստաղի {ճեղքուած} ծակը. այդ ժամանակ ահա, Ձեր մռայլութիւն, ազատ կ

ւ նայես, ամենայն տեղ երեւում են անհամար ծակեր ու {ճեղքուածներ}: - Հին շինուածք է, - պատասխանեց անիծեալը,

հետ, կոշտացած էին բոլորովին եւ ճաքճքած, եւ այդ {ճեղքուածքը}, լցուած լինելով ածուխի եւ այլ կեղտերի փոշիներով

ստացել էին դէպի երկրի մակերեւոյթը մի վուլկանական {ճեղքուածքի} միջով, չհանդիպելով ջրի կամ մի աւելի սառն շրջակայ

յս ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց բերանը Վեզուվի {ճեղքուածքի} չափ, ուստի դուրս թափեցան բոց ու ծուխ: Դժոխային

եւ եթէ մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ իսկոյն կը {ճեղքուի} նորա առջեւ ապագայի կարծեցեալ վարագոյրը: - Չ

աղիւս պատրաստել բաղանիքի հնոց շինելու համար, կամ {ճեղքուիլ}, տրորուիլ երկրագործի արօրի տակ եւ մի սերմ կանաչա

կների վերայ դէպի երկինք էին բարձրացնում եւ երբեմն {ճեղքում} էին ծովի անչափելի ջրադաշտը եւ մեզ անփախչելի մահ ս

նիզակակցի այս կողմ ու այն կողմ էր վազում եւ երկու {ճեղքում} զինավառ թշնամիների խումբը, կը սարսափէիր: Աքիլլե

տանին մինչեւ գործի տարրական պարզութիւնը, այնտեղ {ճեղքւում} է վարագոյրը, եւ ահա վիհը տեսնողի առջեւ է:

Սորան տեսանելով, ծննդականի շրջակայ բազմութիւնը, {ճեղքւում} է իսկոյն, դայեկին ճանապարհ տալու համար: Մօտ է գ

րյուր մանեթ վերջին անգամը, հասուցել եմ Լազարյանց {Ճեմարան} տպագրության բոլոր վարձը, իսկ թղթի պարտք ունիմ 65

ահանգութիւնքը։ Յանկարծ, մինչ ո՛չ Դպրոցներ, ո՛չ {Ճեմարան} եւ ո՛չ Համալսարան ունէինք, թարգմանել եւ տպել " Ո

ի ինչ, զի շնորհեսջիք ինձ զարձակուրդ ի հանրահռչակ {Ճեմարանէ} Ձերմէ, յորում կարգեցեալ էի ի Ձէնչ դարձեալ՝ դասա

մ, եւ որ մնաց անկատար վասն չունելոյ զարձակուրդ ի {ճեմարանէ}: Ապաւինեալ ի շնորհս ազգասիրական հոգւոյ Ձերոյ

ենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի {ճեմարանը} վերականգնելու եւ բարենորոգելու ծրագիրը: Տակավ

տւում է մեր հանգուցեալը մտանել Թիֆլիզի արքունական {ճեմարանը} (գիմնազիա)։ Բայց այս բանի մէջ հանգուցեալ Գեղամ

ւցեալ Դաւիթ Թամամշեանը։ Այստեղ մտաւ նա գաւառական {ճեմարանը}, ուր ամենայն ժրաջանութեամբ աշխատելով՝ գրաւեց բո

ուսաւորութեան աստիճանի վերայ, ուր հանել էր նորան {ճեմարանը}, այլ ցանկանալով աւելի եւս յառաջ գնալ իւր ասպարէզ

ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՈՆ ՌԵԿՏՈՐԻՆ ` Լազարյան {Ճեմարանի} հայոց լեզվի կրտսեր ուսուցչի պաշտոնակատար Միքայե

ի ստորին դասատունս: Այո՛ ստացայ ի կառավարութենէ {Ճեմարանի} Ձերոյ զվկայագիր ուսուցչական իրաւանց, տուեալ ի Կա

գէթ իմում վարժապետութեան, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին {Ճեմարանի}. պարտիս, ասէ ինձ (նոյն իշխանութիւնն) խնդրել յ

(նոյն իշխանութիւնն) խնդրել յիշխանութենէ Ձերոյին {ճեմարանի} ՝ զայլ վկայագիր, յորում երեւեսցի, թէ նոյն իշխան

այլ արեւելյան լեզուները եւ այժմ վարժապետ է նույն {ճեմարանի} մեջ: Գիտելով, որ տերությունը հանձնառու չի լինի

վ, նոր հայկական լեզվով ամսագիրն է, որը Լազարյան {ճեմարանի} պարսկա-արաբական գրականության պրոֆեսոր, դոկտոր Նա

ալսարանի ուսանող Պ. Փուղինեանցը եւ Պ. Լազարեանց {ճեմարանի} աշակերտ, Պ. Շահազիզեանը։ Մեք բոլոր յուղարկաւոր

դեռ զուսուցչութեան ունէր պաշտօն ի տեարց Լազարեանց {Ճեմարանի}: Մանրամասն պատմություն առնս ոչ նուազ երեւելոյ ի

գ ուսուցիչ Հայկական դպրութեան՝ ի Տեարց Լազարեանց {Ճեմարանի} Մսեր Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ եմք սակաւ

պատուելի Մկրտիչ Էմին՝ վերատեսչի Տեարց Լազարեանց {Ճեմարանի} ։ ԶՔերականութենէ նորա, որ արտագրութիւն էր ի Ս

րդութեան սրբազան տեառն հրամայեալ են կառավարութեան {ճեմարանին} կամ դիրեկտորին ընդունել ի թիւս ձրիավարժ որդեգրաց

կամ դիրեկտորին ընդունել ի թիւս ձրիավարժ որդեգրաց {ճեմարանին}: Զայսմանէ սրբազան վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ ի

երը հատկացվեն սուրբ թարգմանիչների անվան նախագծվող {ճեմարանին}: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ բան չէ, բայց, համենայ

պրոցները, որ ՚ի լեզու պանծալի եւ ստոյգ յօդանալով {ճեմարանին} վերաբանութեան, վերադառնային Հայաստան եւ կանգնեցն

անայ Մ[?]աւգեան. թիւ ի աշակերտաց տեարց Լազարեանց {ճեմարանին}, որ ի Մոսկով որ է հօրեղբորդի Կարապետի Մ[?]աւգեան

եցին նախնիք, ի լեզու պանծալի, եւ ստոյգ յօդացեալ {ճեմարանին} վերաբերութեան: - Ինձ ի՞նչ օրինակ են մի քանի

Ալեքսանդրիա՝ " ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ յօդանալ {ճեմարանին} վերաբանութեան"։ Եւ այսպէս երեւելի արանցս զայս

: Ընդ որում, պատիվ ունեմ ներկայացնելու Լազարյան {ճեմարանից} ինձ տրված փաստաթուղթը: Հայոց լեզվի կրտսեր ուս

Սուրենյանցը. սա ավարտել է յուր ուսումը Լազարյանց {Ճեմարանում}, Լիցեական արտոնությամբ, արժանացել է 12-երորդ աս

արիչների ուշադրութիւնը։ Աւարտելով ուսման ընթացքը {ճեմարանում} ՝ նա չդադարեց այն լուսաւորութեան աստիճանի վերայ,

ալով այս նամակը բարկացաւ, եւ ճակատը շփելով սկսեց {ճեմել} տան մէջ: Աւելորդ եմ համարում նկարագրել նորա փոքր

մերկ է ծառաստանից. ոչ թէ միայն չկան հրապարակական {ճեմելիք} կամ պարտէզք, այլեւ շատ սակաւ կը գտանուի այնպիսի

բաժինը չնստի ծառերի վրայ, եթէ սոքա լինին, որով {ճեմելիքի} վրայ ման եկողների համար աւելի քիչ կը լինին քան թէ

ոգիների պատճառ է լինում, որ զրկուեն մի պատուական {ճեմելիքից}: Բնութիւնը այսպէս է խօսում, " կամ ուսի՛ր ի

տը մի օր, երբ նա տանը չէր. " Պարտէզումը նա {ճեմում} է " - ծառաները ասացին. Թագուհին էլ գնաց պար

երէց քոյր: Այն միջոցին երբ Աղուանեանցը բարկացած {ճեմում} էր, երբեմն-երբեմն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր

ացն, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ {ճենճերեալ}, դառնայ յառանձնութեանն վայր Աստուծոյ Ամենակալի թ

ուցանէ... Ծխի մարմնոյն փափուկ մորթ Եւ {ճենճերի} սիրտ անփորձ, Ծառանայ ծուխ ընդ ուղղորդ

իսի հետ կային երկու Իտալացի Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ {Ճենտիլ}, երկուսը եւս ճարտար խռովարար եւ յաջող Պալատականք

Ուղեւորք խուժին, խռնին Ի կառս կառս, եւ {ճեպեն}: Ի Փարի՜զ, ո՛հ, ի Փարի՜զ, Յազատութ

լինէր լուսաւորութեան եւ. [հոգի զգեցեալ փութայր, {ճեպեր]} չիմացականն կենդանութեան դարմանատարութիւն: Քանզի

առս սլանայր Եւ ընդ կամարն հրեղէն Անցեալ {ճեպէր}, համբառնայր, Մինչ յԱթոռոցն ի սահման

լ ջերմ արցունքով, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։ {Ճեպըդ} նայէ թէ որ լի՛ք է ոսկի արծաթ փողերով, Փիլիս

ժողովրդի նկարագրութիւնը, Փառք ի բարձունսը, տղոց {ճեռ} ու ճօճանակները, պառաւների բարձրախօս աղաղակը,

որ հեղինակը խօսի: " Երեխեքը... ճօճանակներն ու {ճեռերը} ածեցին (եր. 19). ըստօնց ձենը տէրտէրի ձենին կո

կ ինչ որ վերաբերւում է քահանայի բարկութեան, տղոց {ճեռերի} եւ ճօճանակների հանած աղաղակի համար, քահանայի բնա

, քաղաքավարի մարդը երեւեցաւ շէմքի վերայ կարմիր, {ճերմակ}, թաց մազերով, լուացող կինը քամակից"։ Բ.

ին երկրորդական է շերամաբուծութեան մէջ, որովհետեւ {ճերմակ} թթենին համարւում է նախընտիր. գիտութիւնը ասում է

ելով լուսաւորութենից, չէ կարող զանազանել սեւը եւ {ճերմակը}, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւո

բիւր ", նա երգում է, " խայտալով, Իմ կտաւը {ճերմակցրո՛ւ} քո ջրերով"։ - Ո՛վ իմ չքնաղ, ասա՛,

Թովմա վարդապետ Համալեան. Սերովբէ վարդապետ {Ճեօվահիրճեան}. Թաթէոս վարդապետ Ասկերեան"։ Մէջ բերելո

լել Սանձակոծ սէրն իր ընծան: Կարո՞ղ է ոք բնութեան {Ճզմել} կզակը սանձով, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ դնել իր թ

նուշ հոտ չունի. Սոխակի փետրով զարդարած {Ճընճղուկն} իսկ յարգ չունի։ Ինչի՞ս է պէտք մանկութի

այ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք չէ նայում, նա {ճըքնում} է միայն իր սիրածին հասնել։ Աստուած բարի ճամփայ տ

փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան), այս պատճառով էլ, {ճի՛շդ} եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ ես եմ ա

՛ս, հետն էլ ո՞ւմ քաշ տալիս ". - Աստուա՜ծ, {ճի՛շտ} Սանչոյ Պանսա։ " Ասա՛, հաճի Կարապետ,

աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ նոցա գահերէ՞ցը: - {Ճի՜շդ}: - Ինչո՞վ ապահովում է կառավարութիւնը այն պա

Անանիայի տեսության) խցանային ուղեղ ունեցող գրողի {ճիգերը} հասնում են կոմիզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: Նա միշտ ս

ը խօսինք նորա հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամեն {ճիգը} կը թափենք աւելի մշակել եւ աւելի կերպարանագործել մ

- մէկ ստակ: Կարող են ասել, թէ փիլիսոփաների {ճիգը} եւ նպատակն էլ այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խ

ն։ Նա խաւարեցնում է այն կայծը, որ բանականութեան {ճիգը} աշխատում էր վառել բորբոքել, եւ այսպիսի բռնաւորակ

ների մէջ տեսանում ենք գործ դրուած ամենայն ջանք եւ {ճիգն} մթնախօս լինելու, իսկ Նահապետի անունով գրուածքը,

նգործ գործաւորքը, որ տանջւում են սովից եւ վերջին {ճիգն} են թափում՝ պատերազմելով մի ծայրացեալ աղքատութեան

գործավարի գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրեանց վերջին {ճիգն} գործ դրեցին ճանապարհ ձգելու վերակացուն: Բանը հաս

նանալ նորա, յերկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն: {Ճիգն}, զոր եսն ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ

նէ ազգին զիրաւունս քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան {ճիգն} հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի նախը

ին, այլ ի հասարակաց հասկանալի իտալական, ցվերջին {ճիգն} ճգնեցան խափան արկանել վերանորոգութեան լեզուին, կ

յաթոռ ամբարձեալ Հայրապետական յամին 718, զամենայն {ճիգն} ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել զեկեղեցի մեր եւ մաքրել ի խ

րդարեւ, Լուդովիկոսը մեռաւ՝ Յիսուսեան (եզուիտ, {ճիզուիթ} ) դարձած: Առաւօտը վաղ վերադարձայ Փարիզ:

նաչում ենք կորստաբեր իմաստակութիւն՝ առաջնորդուած {ճիզուիթական} հոգով: - Կեցցէ՜ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ: Ազատ Աստուածն այն օ

ն անունն է լսել եւ ճանաչում է նորան որպէս արդիւնք {ճիզուիթական} դպրոցին, այնպիսին պիտի մտածէ, թէ XVIII դարու փի

՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ կարող ունենալ, բայց {ճիզուիթը} առատ ու հարուստ է սրտի վկայութեամբք. նա այնքան ո

գործը յարակցութիւն ունենայ մի նիւթական օգտի հետ։ {Ճիզուիթը} մի անբարոյական էակ է, նորա համար չկայ ոչինչ սուր

կելով " Արեւելք " անուն օրագիր (խափանուած մի Հայ {ճիզուիթի} դարանագործութեամբ. ամօթ եւ խայտառակութիւն այդ սե

ռէվոլիւցիան անգլիական փիլիսոփայութեան արդիւնք է. {ճիզուիթները} կամ ցամաքահողի բնակիչները ընդունակ չէին այդ բանին

ամար: Չգիտենք, թէ մինչեւ ե՞րբ պիտի յարատեւէ Հայ- {Ճիզուիթների} ազդեցութիւնը մեր ազգի վերայ... Ո՛հ, օրերով, ամ

փա՜ռք եւ պարծա՜նք մեզ՝ Հայերիս, նաեւ՝ հայկական {ճիզուիթների} հետ, որոնց պօլիտիկային ընդդէմ է ամենայն ճշմարտու

թո՛ղ ներեն մեզ այսպէս ասել ճշմարտութիւնը, նման է {Ճիզուիթների} կրօնաւորութեանը... Այդպիսի մատենագրութիւնը այնքա

ի աշակերտն էր, Ներոնը ` Սենեկայի, իսկ Վոլթէռը ` {ճիզուիթների}: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթ

գործերի մէջ մեք հանդիպում ենք նոցա որպէս իտալական {ճիզուիթների}, բայց ոչ աւելի։ Ի՛նչ կարելի բան է, որ մի մ

է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ {Ճիզուիթների} եւ Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօսել ենք այս յօդու

ճշմարտութիւն, որի հետեւանքը լինելու չէր մի օգուտ {ճիզուիթներին}: Թիւրքիայում մինչեւ այժմ ազատ էր գրատպութիւն

ային հնարքը. նոքա սեպհական են օբսկուրանտներին եւ {ճիզուիթներին}, որոնց հետ չունինք մասն եւ բաժին: Եւ ոչ միայն ա

է, թէ XVIII դարու փիլիսոփայութիւնը աղբերանում էր {ճիզուիթներից}: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII դարում ներգործող փի

ւ այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք են Մխիթարեանց {ճիզուիթութեանը}... Общепонятная Физика, Изд. Втор

խտաւորութիւն էր ինձ համար, որ միեւնոյն ժամանակին {ճիզուիտականների} մտրակին չէինք արժանանում. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը լ

ան ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, զոչինչ որոշեալ. իսկ {ճիզվիթ} պատգամաւորք պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն լինել: Ե

ենք դժբաղդութեամբ վանքին մէջ որ ո՛չ միայն վարուք {ճիզվիթ} էին, այլեւ ճիզվիթ ըսուիլը իրենց մեծ պարծանք կը հ

վանքին մէջ որ ո՛չ միայն վարուք ճիզվիթ էին, այլեւ {ճիզվիթ} ըսուիլը իրենց մեծ պարծանք կը համարէին"։ Այս խօս

եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խորամանկութեամբ եւ {ճիզվիթական} հնարիւք սպրդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում

ցին նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յառատութենէ {ճիզվիթական} շտեմարանաց սրտին, յաւելոյր ՚ի բողոքանսն ընդ փոյթ

ւէր աշակերտք Իգնատիոսի Լոյոլայի, հիմնադրի կարգին {ճիզվիթաց}, որք առ շրջելոյ զուշադրութիւն ժողովոյն ի բուն խն

րնին անոր կանոնները ճիշդ պահողներ, որ ըսել է հայ {ճիզվիթներ} ։ Եւ մենք այնպիսի անձինք տեսեր ենք դժբաղդութեամբ

ությունը զիջել է այս հեղափոխության: Հիսուսյանք ( {ճիզվիթները} ) հրաման են ստացել հեռանալ իսկույն Նեապոլսից, որ

որովհետեւ այժմում Մխիթարեանց սահմանադրութիւնն ալ {ճիզվիթներուն} սահմանադրութեան գրեթէ բառական թարգմանութիւնն է,

ո՛չինչ նուազ քան " զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ առ {ճիզվիթս}, յորում գտանի ամենայն ինչ բաց ի ճշգրիտ վարդապետո

ս բոլորը քաշում եմ ազգի համար մեր դժոխքի սպասավոր {ճիզվիտ} հոգեւորականներից, որոնց վերջին ջանքն է ազգը կուր

ը: Թատմորից գնացինք Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն {ճիզվիտները} գնացել էին, երբ այս դժոխային կարգը նոր էր հիմնվո

կասե թուղթ նայող Ասվատուրը: Թէ որ ապրիլի մեջ {ճիճայիս} ինձի տեսության գալը հաստատ է նե, ճիճայիս ասա ինձ

իլի մեջ ճիճայիս ինձի տեսության գալը հաստատ է նե, {ճիճայիս} ասա ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ

որ լսեցինք: Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճառ {ճիճայիս} երթաս եւ գիրս կարդաս ու ինձիմեն ալ արապաներով բար

իշ կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի {ճիճաս} ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ ի՞նչ խապեր կառն

՛, տա՛ր, դէ՛, տա՛ր, - շարունակում է Հեթումը, - {ճիճուները} սոված կոտորուեցին, որդի. շաղ գնալու (բօժօժ դառ

ւ Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ եւս չկայ, անգլիական {ճին} չկայ, մի վեդրօ իստակ արաղով կամենում է աչքերս նե

ոռացել ես հոգալ, նախ, Ռօմ, երկրորդ, անգլիական {ճին}, երրորդ, Կօնեակ, չորրորդ, Սարեպտի բալասան, մ

լաւ Ռօմ, երկու շիշ Կօնեակ, երկու շիշ անգլիական {ճին} եւ երկու շիշ Սարեպտի բալասան, - իսկոյն կցորդեց պ

Ամենայն բանական մարդ, թէեւ պարտական է միշտ, {ճիշդ} կերպով պաշտել բարոյականութեան օրէնքը, բայց մանաւ

ի՞նչ է մեր թերահաւատութիւնը, արդեօք ա՞յն, որ, {ճիշդ} ընդունելով Սուրբ գիրքը, չէինք ընդունում Էֆիմերդէ

որպէս բնագրի հաւատարիմ պատճէնը, նոյնպէս եւ նորա {ճիշդ} թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս խորհրդով ամե

ն ասացեալը, ամենեւին եւրոպական կերպով, որ աւելի {ճիշդ} խօսելով, պիտոյ էր ոսկու հանք անուանել, անտես է

ութիւնը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: Բայց եթէ {ճիշդ} խօսենք, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որովհետեւ բնո

է ազգի կեանքը: Եւ որպէս յարգի է այն հայելին, որ {ճիշդ} ցոլացնում էր իւր առաջեւ դրած առարկայի պատկերը, ն

կեցին այնպիսի մարդերի, որ ամենեւին խնդրած չէին՝ {ճիշդ} պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը, թէ. " Մի՛ ա

րախացնել այդ մարդկային նախատինքը (այս է Բէգզադէի {ճիշդ} սահմանը): Բայց մի փոքր համբերութիւն. կը հասկան

ային աշխարհական դպրոցի վերայից. է) Դպրոցը վարել {ճիշդ} եւրոպական ուղղութեամբ. ը) Դպրոցի մէջ աւանդուելո

խօսել, ազգի վերանորոգութեան վերայ մտածել, առանց {ճիշդ} տեղեկութիւն ունենալու ազգի վերայ, նորա որքանութե

էր ազգի մէջ եւ որի թուականը գուցէ թէ կորած էր կամ {ճիշդ} չէր: Մինչեւ որ այս բաները եղած չէին, Հայոց

աղաքավարի լինելով, իրաւունք ունին ուրիշներից եւս {ճիշդ} քաղաքավարութիւն պահանջելու, բայց մեք՝ ասիացիքս

պուած, ձեռք է զարկում այդպիսի բաների, կամ աւելի {ճիշդ} խօսելով, ուրիշներին աշխատեցնում է այդպիսի եգիպտա

ս է զրոյ: Այո՛, բնութեան օրէնքները կատարւում են {ճիշդ} մաթեմատիկական հաշուով, եւ մարդը, որպէս անդամ բն

յն կարող է փայլիլ մարդու բանաստեղծական գոյնը, եւ {ճիշդ} մաթեմատիկական հաշիւը, տանելով մարդկային ընկերութ

հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚ի յետագայ բանս, երեւի ՚ի {ճիշդ} պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ արտաքին արարողութեանց

Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւունք Չեն այնքան սուրբ, {ճիշդ}, ջինջ, քան հայելի, Որքան դատաստան բանաստեղծ հո

եմ Տիրոջիցդ, ամեն բանից առաջ այդ բանը քննել, եւ {ճիշդ} տեղեկանալով, կամ զարմացի՛ր եւ կամ, եթէ ճշմարիտ

անայապետ խօսքերը, բո՛ւն յունական archiereus բառի {ճիշդ} թարգմանութիւնը լինելով, որպէս արհի երէց, երիցապ

անան, - միթէ՞ այդ բոլորը վիպասանութիւն է: - {Ճիշդ}, մաքուր վիպասանութիւն է, Ձեր մռայլութիւն: Վիպա

ոսկեղէն սարեր: Նա հաց էր ուտում առանց մոռանալու {ճիշդ} մաթեմատիկական հաշիւը, թէ այն օրուայ ճաշի համար ծ

նը կատարելու ժամանակ, վերջին ջանքը գործ ենք դրել {ճիշդ} պահել արդարութեան կշիռը, անարատ խղճի մաքրութիւնը

նմիջական հետեւանք է կրօնի եւ լուսաւորութեան։ Եթէ {ճիշդ} լօգիկաբար քննենք, եւ լուսաւորութիւնը հետեւանք է

ստրկութեան եւ ծառայութեան մէջ, այս իրողութենների {ճիշդ} պատմութիւնը դրել է մեր առաջեւ այն անխորտակելի ճշմ

րորդ աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք, թէ {ճիշդ} լօգիկաբար քննելով, լուսաւորութիւնը հետեւանք է կր

ն է, հարկաւ պիտի գտնուին մէջերնին անոր կանոնները {ճիշդ} պահողներ, որ ըսել է հայ ճիզվիթներ։ Եւ մենք այնպ

, եւ հեթանոսութեան աւերակների վերայ կանգնեցուցին {ճիշմարտութեան} դրօշը: Դու տեսանում ես, որ թէպէտ այն մարդերի կե

. 000-60. 000 ռուփի արծաթ: Մի ռուփին ունի յինքեան {ճիշտ} զերկուս անգլիական շիլլինգս, ուստի եւ տասն ռուփին

ւ առ փաստաբանս պարապեցայ պատրաստութեամբ թղթոց ըստ {ճիշտ} զօրութեան օրինացն Անգլիոյ: Եւ մինչդեռ օրէնսգէ

յն, խնդրեաց յինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի {ճիշտ} զերկրորդ զթուղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի զայն ի լեզու

, քան այն, ինչ ներկայացնում է նրա արդի վիճակը: {Ճիշտ} է, նա այդ աստիճան չէր մեղավոր իր անկման մեջ, քա

ցանկանում էր վճռական միջոցներ ձեռնարկել այդ թվերը {ճիշտ} հետազոտելու համար, բայց տեղի ունեցած խառնակությո

րի անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու բաժակները"։ {Ճիշտ} է ասում Շիլլերը, թե՝ " կյանքի մայիսը մի անգամ է

քլի " Անգլիայի քաղաքակրթության պատմությունն " է: {Ճիշտ} է, մի փոքր հանգստացա, բայց այնուամենայնիվ, վախ

սերեն չես գրում) Մոսկվայի մեզ ծանոթ միջավայրից: {Ճիշտ} է, նա մեծ պաշար ունի որպես աղբահորի խմբագիր (թե

ժմ այդ ծիծաղելի է թվում, այնուամենայնիվ փաստ է: {Ճիշտ} է, հնազանդվելով լեզվի ոգուն, դրանցից մի քանիսը

ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե դա, {ճիշտ} է՝ լռելյայն, բայց փաստացի բացառումը չէ՞ ոչ միայ

եւ գեղեցկությամբ շատ ու շատ գերազանցում են նրան: {Ճիշտ} չէ՞, որ ապուշի անուն ու տիտղոս կվաստակեր մեկը,

տոմս ունես: Եթե գիրքն ստանաք, ապա տուր կազմելու {ճիշտ} այնպես, ինչպես կազմված է առաջին հատորը: Միայն տ

ել եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս ավելի {ճիշտ} է թվում: Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայն լու

թաս Մակարիա եւ սեպտեմբերից առաջ Պիտեր չես ընկնի. {ճիշտ} չէ՞: Բարեւիր այնտեղ բոլոր բարեկամներիս ու ծանոթն

հանուր ձայնատվությամբ - par suffrage universale: {Ճիշտ} է, ժողովների ժամանակ ամբողջ հասարակությունը ներկ

ն սուրբ թարգմանիչների անվան նախագծվող ճեմարանին: {Ճիշտ} է, այդ դեռ մի մեծ բան չէ, բայց, համենայն դեպս

ՍՏԱՆԻԻ " ԽՄԲԱԳՐԻՆ Պարո՛ն, Որպես հավելված, {ճիշտ} սրանից երեք տարի առաջ (" Հյուսիսափայլի " մեջ) հ

ալութեան: Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ աւելի {ճիշտ} եւ լաւ ասելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակու

ուցած: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում եմ իմ հարցմունքի {ճիշտ} եւ որոշ պատասխանը, իսկ նորա ասածներին կը պատասխա

աջանում են թղթակցութիւնք, որոնց մէջ երեւում է եւ {ճիշտ} նկարագրւում է " Ընծայի " հոգին: Շատ եւ շատ անցքե

, բուն իսկ բարոյական եւ բնական սկզբունք: - {Ճիշտ} այդպէս, ինչպէս երկու անգամ երկուքը չորս: -

Կարող են ասել, որ եթէ մարդը եւ նորա կեանքը դրուի {ճիշտ} մաթեմատիկական հաշուի տակ, մարդը կը դառնայ մի մեք

Ասում են որ, ի՞նչ ասում են, այդ շատ հաստատ, {ճիշտ} լուր է, Մեր արքայի վերջին կամքն էր, որ թշ

րկեր, Որ կարենամ նկարագրել Նորա դէմքի {ճիշտ} պատկեր: ՚Ւ հիւսած մազերն թուխ-թուխ գլ

Բնութիւնից, անցած կեանքից Հանում է {ճիշտ} օրէնքներ Եւ փրկում է դիպուածներից Մարդ

Եւ այդ օրից պատմութիւնը Դառնում է {ճիշտ} գիտութիւն. Ո՞վ է դորա հեղինակը - Բո՜ք

այրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել էր այդ լեզուն մի {ճիշտ} համակարգութեան տակ. այլ եւ մանաւանդ 1862 թուական

ան ոգու ազդելուց, որպէս թէ այն ժամանակ է երեւում {ճիշտ} հաւասարութիւնը, եթէ Մարկոսը Կիրակոսի որդին սպանէ

կարգութեան արմատական իսկութեանը, որ Հեգելը աւելի {ճիշտ} եւ աւելի մանրամասն քրքրել եւ քննել է, եւ ընդունե

ված ջուր ա, համա սրա խումը չունի"։ Այս խում խօսքը {ճիշտ} այն է նշանակում, ինչ որ մենք ուրիշ բառերում ուզեց

նիծեալների հետ: - Մռայլագոյն տէր, նա առաւել {ճիշտ} գիտէ, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ, նա իւր ամբ

ին առնեն: Ահա քեզ, պարոն, մի անշուք, բայց {ճիշտ} պատկեր մեր հասարակութեանը․ այսպէս լինելով բանը,

գործ էիր դրել դու քո վերայ, եւ այս պատճառով շատ {ճիշտ} է տուածը պահանջելու ժամանակ. նորա գանձարանը երբե

ն գիտեն, աղեկատ մանել եւ ուրիշի աղջիկների հասակի {ճիշտ} մետրիքական մատեան վարել: Ինչպէ՛ս եւ իցէ մի հաստա

մասին, որոնցով շատ առատ է Նախիջեւանը, եւ որոնց {ճիշտ} նկարագիրը պատկերացնելու համար, պիտոյ են էժեն Սիւ

պարոն Շահումեանցի առաջարկութենից, եւ կամենում էր {ճիշտ} պահել իւր խօսքը, որ տուել էր ուխտաւոր Մկրտչին:

երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք խօսում ենք այսպէս {ճիշտ} կրօնական մտքով. ընդհանրապէս չէ կարելի ասել, որո

ական հորիզոնից, նայելով աշխարհի երեսին կատարուած {ճիշտ} բարոյական-քիմիկական փորձերին, հաւասարւում է ճախն

վերայ բանից եւ քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի վերայ {ճիշտ} ծանօթութեան աստուածային ամենապարզ վարդապետութեան

թիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ զմիտս ուղիղ գաղափարօք եւ {ճիշտ} հայեցողութեամբք ի բնաւս՝ էր միայն անխորհուրդ մեք

լորի ներկայութեամբը հրապարակով ու հանդիսով ուխտեց {ճիշտ} պահել աղքատութեան, ողջախոհութեան ուխտը եւ կոյր հ

ուղղութիւնը, եւ շատ անգամ՝ առաւել լաւ, առաւել {ճիշտ}, քան թէ նոցա թագաւորները եւ նախարարները։ Նա, օ

ակարգ մարդերը Սուրբ խորհուրդին հաղորդելու ժամանակ {ճիշտ} պահուի քահանայական կանոնը, եւ կատարուի այս ցանկո

Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ իւր բարեպաշտութենով եւ {ճիշտ} բարոյականութենով հռչակուած հոյակապ մարդ էր։ Յիսո

հայ ազգի սեփականութիւնն է, որտեղ էլ նա չգտնուի, {ճիշտ} նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով, ինչպէս եւ Էջմիած

երեք ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, իմ, ամ. սոքա էլ {ճիշտ} նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչպէս վերը դրված

րութիւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ ածել իրենց բուն, {ճիշտ} նշանակութեամբ եւ դորա նման մի բառ ունինք ասելով ա

րեսին ոչ մի լեզուում երկու բառ չկայ մաթեմաթիկաբար {ճիշտ} միեւնոյն նշանակութիւնը տուող. ամենքն էլ տարբերվո

ալ ուժը եւ զօրութիւնը, մինչդեռ բայանունները, որ {ճիշտ} աներեւոյթ եղանակի նշանակութիւն ունին, չեն կարող

եթէ ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց արած {ճիշտ} ստորագրութիւնը, որ առանց եւ մէկ մազի չափ վրիպելո

որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին բարձցի ի նմանէ ", {ճիշտ} այսպիսի դիպուածներում է կատարւում: Հայոց ազ

ղջ ամիս աղտոտվեցա, հետեւյալ օծանելիքով կամ ավելի {ճիշտը} ՝ ներշփեցի Ol. Hyosciami spirit. Salis amoniaci

, Ես քեզ միայն սիրում եմ. Հոգիս ազատ, {ճիչըս} առատ, Հոգս, աշխատանք չգիտեմ։ Ա

, գլուխս առնում եմ կորչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի {ճիպոտի} տակը (!) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ պահի,

երբ հարցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞ւմ էր հրամայում ", {ճիպոտն} եղաւ պատասխանը, այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, վարպ

՝ որ չգիտեմ անունս գրել. Ընդ հակառակն փողը {ճիպումս} ՝ հազարաւոր ձագ է հանել։ Դու ե՞րբ տեսար խել

ել են, ամենայն թփի վերայ հազիւ գտանուին մի երկու {ճիռ} ։ - Ճռաքաղ արեցէք, մնացորդը քաղցր է լինում,

եթեւամտելով բոլորովին, համարում էին, թէ իւրեանց {ճիռերը} լաւ են քան թէ ուրիշի ողկոյզքը...: - Ճշմար

տեսության գալը հաստատ է նե, ճիճայիս ասա ինձի մեկ {ճիվթ} աղեկ ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ չուզիմ, չիմ ուտիլ

ութեամբն աստուծոյ ազատեցայ ի մահուանէ՝ բայց հետք {ճիրանաց} անագորոյն ախտիս թալկութիւն եւ մինչ անգամ նուաղում

ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ մի {ճիւաղ} կը հալածէ եւ ոչ միայն ժառանգութիւն, այլեւ լոկ ըն

եան ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր ազգը եւ կատաղի {ճիւաղի} պէս, փողոցից փողոց եւ տունից տուն վազելով դիմել

արձակ կարելի է ասել, թէ այդ բանը դարձած է մի մեծ {ճիւղ} մատենագրութեան եւ այն՝ շատ օգտակար ճիւղ։ Քա

է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան եւ այն՝ շատ օգտակար {ճիւղ} ։ Քանի՜ քանի ճշմարտութիւնք հանդէս է բերում կր

նծա՛յ: Փիլիսոփայութեանը ըստինքեան գրեթէ երեք {ճիւղ} է բաժանւում, տրամաբանութիւն, բնական փիլիսոփայու

ելով՝ կրօնը աշխարհի երեսին բաժանւում է երկու մեծ {ճիւղ} ՝ ստրկական կամ ծառայական եւ ազատական կամ քրիստոնէ

տեւ կարկտանը միշտ կարկտան կը մնայ։ Ապրող ծառի {ճիւղ} կարելի է միայն ապրող ծառի վրայ պատուաստել, չորցա

եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ յանհնարինս {ճիւղաւորեալ} գիտութեանց, առանց ի վերայ կուտակելոյ զլերինս դժո

վատ գործ են կատարում։ Թող նոցա ներքին բազմամասն {ճիւղաւորութիւնքը}, բայց արդեօք ուշադրութի՞ւն լինւում է լեզուի մշակ

ղութիւն խնդրելով ընթերցողից, որ մեր գրուածքը շատ {ճիւղաւորւում} է այս անգամ: Արեւը սաստիկ տաքացնում է որպէս

ուին եւ թէ կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղեր, {ճիւղե՞րի}, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ է մեր խօսքը

ել, զուր չէ տիրում մարդը, Նա կը շինէ ծխոտ {ճիւղեր} սարերիդ միջում, Խոր այրերումդ էլ կը լսուի կ

եթէ այդ հոլովումի տակ է հոլովվում բառը, ինչպէս՝ {ճիւղեր}, ճիւղերի, ճիւղերից. բայց եւ այնպէս երբեմն խոտո

այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ անխտիր գործ է դնում {ճիւղեր}, ճիւղերու։ Խօսքը այն չէ, թէ առաջինն է գեղեցիկը

ատեան լեզուին եւ թէ կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ {ճիւղեր}, ճիւղե՞րի, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ

ոլորովին այդ քաղաքի մէջ: Երկրագործութեան զանազան {ճիւղերը}, որպիսի են մեղուադարմանութիւն (пчеловодство) ե

բանել եւ ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց {ճիւղերը} իմաստութեամբ յապաւել: Դարձեալ մի նոր զարմանք. պ

Իսահակեանցի խօսքերը, " թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց {ճիւղերը} իմաստութեամբ յապաւել ", իսկոյն երեւում է, որ այ

լով, որ չէ վերջանում չարը՝ կտրատելով միայն նորա {ճիւղերը}, աշխատում ենք արմատը կտրել այդ չարին, որ իսպառ

ած է շատ անգամ եւ ցած տեղերում, շատ անգամ ծառերի {ճիւղերը} լուսաւորուած են. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ

թէ արժանապէս թարգմանուի: Բնական գիտութեանց բոլոր {ճիւղերը} կապուած են ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ դժուա՛ր է ձ

նպէս, որ դժուա՛ր է ձեռք զարկել բնագիտութեան միւս {ճիւղերը} մշակելու կամ թարգմանելու մեր ազգի համար, մինչեւ

ոնը բնակւում է այգիների մօտ եւ անդադար տեսանում է {ճիւղերի} կտրատուիլը: Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանց

մեմատական բաղդատութիւնը վաճառականութեան երկու մեծ {ճիւղերի}, այսինքն՝ ձեռագործի եւ երկրագործական բերքերի։

ղարկել Բեռլին, որ այնտեղ պարապէին զանազան ուսման {ճիւղերի} ։ Աբովեանի ուրախութիւնը չափով չէր չափւում։ Ան

բազմութիւն ուրախ թռչունների սկսեցին զրուցել կանաչ {ճիւղերի} վերայ: Այս զմայլանքը շարունակուեցաւ ամբողջ ճաշի

ի քաի կոտոր արճիճ: Յետոյ մի հատ ձու, եօթն աւելի {ճիւղերի} վերայ կապում են հիւանդի հին կամ նոր հանդերի եօթն

ոլովումի տակ է հոլովվում բառը, ինչպէս՝ ճիւղեր, {ճիւղերի}, ճիւղերից. բայց եւ այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ

հանդերձների կտորից մի բան կապելով մօտակայ ծառերի {ճիւղերին}, հաւատում են, թէ բժշկւում էին: Աղբիւրը ստացել

ակ է հոլովվում բառը, ինչպէս՝ ճիւղեր, ճիւղերի, {ճիւղերից}. բայց եւ այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ անխտիր գոր

տեսակ սօսափիւնք պատճառելով իւրեանց տերեւներով ու {ճիւղերով}, այս բոլորը միացած, կազմում էին մի ահարկու եւ տ

չունի իւր սեպհական երկրագործութիւնը՝ բոլոր նորա {ճիւղերով}, նորա վաճառականութիւնը է՛ եւ կը լինի Եւրոպացոց հ

ազգի անկիրթ եւ կոպիտ զաւակները մտրակով եւ կաղնեայ {ճիւղերով} պիտի դաստիարակուին"։ Ահա՛ քեզ զատիկ, ուրե

րբեմն խոտորվում է եւ անխտիր գործ է դնում ճիւղեր, {ճիւղերու} ։ Խօսքը այն չէ, թէ առաջինն է գեղեցիկը, թէ երկրո

ացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞րի, թէ՞ {ճիւղերու} ։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ է մեր խօսքը եւ ոչ իսկ պ.

կան գերութիւնը, մանաւանդ, բաղդատելով նորա՝ այլ {ճիւղերում} ունեցած, ազատ օրէնսդրութեանց հետ, զարհուրելի է

որթը առողջ կենդանու վրայ չէ կպչում, չորացած ծառի {ճիւղը} կենդանի եւ թարմ ծառի վրայ չէ ծաղկում, կենդանի մա

միայն այն ժամանակ, եթէ այդ առարկայն, այդ ուսման {ճիւղը} հնար էր նորա նիւթական բարեկենդանութեանը։ Այս

է միայն ապրող ծառի վրայ պատուաստել, չորցած ծառի {ճիւղը} որ կտրես եւ բերես, ապրող ծառն էլ կտրելով նորա տե

եղը կտրեցիր քո ապրող ծառը, որովհետեւ ոչ չոր ծառի {ճիւղը} պիտի կենդանանայ եւ զարթի՝ ապրող ծառի վրայ պատուա

եւ իցէ մասնաւոր առարկայի կամ, լաւ ասել, ուսման {ճիւղի} ։ Այժմեան դրութեան մէջ Հայոց ազգը կարո՛ղ է հասանե

ն կրթութեամբ. դոցա գիտութիւնքը այս եւ այն ուսման {ճիւղին} մէջ են՝ Էնցիկլոպէդիկական հատ ու կոտոր տեղեկութիւ

է հայոց լեզուն յառաջանում է սանսկրիտեան լեզուի մի {ճիւղից}, մինչդեռ Չամչեանը, Աւգերեանը եւ Ինճիճեանը ապացո

աւորեսցի եւ ի ներքուստ աճեսցի անսայթաք յերիւրմամբ {ճիւղոց}, առանց խառնափընդորելով զկազմածն: Այս ամենայն պա

ինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, բայց թէ {ճլ} -ը ինչ բառի կտոր է, որ կպել է պինդ բառին, չգիտեն

ձի եւ թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց նոցա " (Սաղմ. {ՃԼԹ}, համ. 4)։ § 74. Բնագիրը. " Եւ իմոյ չմարթ

եղաւորի եւ 'ի մարդոյ չարէ փրկեա՛ զիս " (Սաղմ., {ՃԼԹ}., համ. 3)։ § 76. Սաղմոսիցն է փոխ առնում

եղական մի այլ բառով. ինչպէս շուշտակ, բաշորթիկ, {ճլպինդ} եւ չալ-օխամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրված են։ Այ

բառ է, թէեւ թուրքի հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չալ։ {Ճլպինդը} անշուշտ հայի բառ է, բայց թէ ճլ-ը ինչ բառի կտոր է

հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված եւ բավական {ճկուն} հին լեզուն թողել է անհրաժեշտաբար, որովհետեւ հին

եւ նոքա էլ, օգուտ քաղելով իրենց մարմնեղէն լեզուի {ճկունութիւնից}, բլբլացնում էին այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կա

, որ երեւելի եւ աներեւոյթ ծաղրալի խնդիրներով ազգը {ճղակոտոր} հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, սուր, բաժանում եւ

եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ {ճղակոտոր} բան: Երգերի կազմակերպութիւնքը հետեւած թուրքի ոտա

խնդիրներով, եզուիտների ձեռքում գործիք դառնալով, {ճղակտոր} հանեց ազգը, անդարձ կորուց նորան, հետեւաբար եւ ա

նը մինչեւ կոմիզմ է բարձրանում, երբ քաղաքականապէս {ճղակտոր} եղած եւ մարդկային իրական կեանքին բոլորովին անտեղե

ուտով սաղմոս վեր առայ ձեռքս, այդ սաղմոսի թերթերը {ճղելով} քամու նման վազեցի մինչեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ վա

խիթան յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ եւ {ճղճիմ} գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ քրիստոնէական արդար

լու, թէ այս մինը մարդ էր, իսկ այն միւսը մի խեղճ {ճճի}: Նախախնամութեան գոգում, հաւասարապատիւ զաւակներ

նոցանից, թէ մի անյաջող վայրկենում կարող են նոքա {ճմլել} նորան: Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, կախողո

ս պակաս չէ, կարող էք գնել քանի մի այգու խաղող եւ {ճմլել} նորանց, ձեր ձեռքով պատրաստելով մի քաղցրահամ խմել

ընծայս Յարի սէր սանձակոտոր: Զբնութեան {ճմլիցէ} ՞ Ոք զկզակ ի պախուց, Կամ զօրութեա՞ն դնի

ջիւրով շեշտակի. Ապա, ոտքի՛ քաջաբար Կպչում է լաւ {ճմլուած} Դրախտաբնակին գետնահար Եւ քայլո՜ւմ է վեհընթաց: Մե

ունքից շունչն սպառւում, Եւ մերթ կրծքով իր ուժգին {Ճմլում} փափուկ, ձիւնափայլ Նռների պէս կաթնագեղ Ստինքների

: Տեսանում եք ահա՛, որ մոտից քննելով, խնդիրը {ճյուղավորվում} է: Ես վաղուց նախատես էի այս բանին, եւ այս էր պա

ստ հնարավորության, նոր լեզվի երկու կարեւորագույն {ճյուղերը} հաշտեցնել, միանգամայն հրաժարվելով ժողովրդի այժմ

դասավանդվի դպրոցներում, մինչեւ այդ լեզվի գլխավոր {ճյուղերը} չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ ժամանակ գրական ամ

այլեւ հանրամարդկային գիտությունների մնացած բոլոր {ճյուղերի} մեջ: Ես շատ ուրախ եմ, որ Անանիան զբաղվում է իմ

որ չի լինի: Այժմ ուժեղ հազը՝ շնչափողի եւ նրա աջ {ճյուղի} անհաճելի խտտոցով, քիչ է կրկնվում, իսկ խորխելիս

լ երկրագործի արօրի տակ եւ մի սերմ կանաչացնել, մի {ճնճղուկ} կամ մի մուկ կերակրելու համար, այո՛, ե՛ւ օձի, ե

ետնիցը մի քար եւ տես թէ քեզանից ոչ շատ հեռի նստած {ճնճղուկը}, ագռաւը, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու զարկէիր

ր ու մին մուրացած խառնուրդներով, խօսել կցկտուր, {ճնճղուկի} նման զոյգ ոտքով այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս

այն հուսալով նախախնամության վերա, որ կերակրում է {ճնճղուկները}: Սիրտս արյունի ծով է, բայց այնքան հոգու զոր

խօսիլ Ձեզ զճշմարտութիւն. սա՛ է ձայն, թռուցեալ ի {ճնշեալ} սրտէ ազգի մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է նա, այլ կ

ն ի շրթունս, Մերթ հատկլէր, զի ծփիւր, {Ճնշեալ} զվարդագեղ պտկունս՝ Ուռուցելոց ըստ նռանց

նը ազգի վերայ պահելու համար, երանի՜, որ կաշխատի {ճնշեալ} ժողովրդի իրաւունքը իսպառ ոտքի տակ առնելու համար:

ւ այս երեւոյթը, որ երբ մի արտաքին ոյժ դադարում է {ճնշել} որեւիցէ մի հասարակութիւն, ինքը այդ հասարակութիւն

ջուրը: Նեղութեան կամ բարկութեան ժամանակ ձեռքերը {ճնշել} եւ տրորել ժառանգութիւն է փոքրոգի մարդերի. պարոնը

ւերը, որ դեռ թարմ են եւ աճելու վրայ, կապելով եւ {ճնշելով} անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութ

եղուկ եւ օդանման մարմինները ամէն կողմ հաւասարապէս {ճնշելով} պիտի մի մակերեւոյթ եւ մի հաւասարութիւն ունենան:

թարմ են եւ կերպարանագործուելու վրայ, կապելով եւ {ճնշելով} անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութ

շելիօյի եւ Նապոլէօնի սեփական առանձին յատկութիւնքը {ճնշելու} արուեստի վրայ, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ մի էր ամ

որ այն բաները ինչ որ այժմ ճնշում են հոգիս, պիտի {ճնշեն} եւ ոսկերքս գերեզմանի մէջ․․․․․․․․․․․․․․․ Մեք չ

: Եւ ահա յաւիտենական ամօթ ժառանգած են նոքա, որ {ճնշեցին} նորա աչքից արտասուքի կաթիլներ: պ. Կ[ոմս] Էմ[մա

բ շրջակայքում, եթէ այդ անօթը շրջապատող օդը աւելի {ճնշէր} այդ անօթը, քան թէ նորա մէջ գտանուած օդի ձգական ո

յին վառ աչկունք. Մերթ ի գիրկս կուսական {Ճնշէր}, պրկէր, մերթ թողոյր Մերթ շօշափէր նա զԱդամ

նիքը, որ այնքան դարերով, կրակով եւ բարձրաստիճան {ճնշողութեամբ} դրոշմում էին նորա փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեա

գործադրութեամբ, որպէսզի կարելի լինի սահմանել օդի {ճնշողութեան} եւ ջերմութեան ընդհանուր եւ միջակ թիւը: Երկրորդ՝

նոցայ ճնշողութիւնը ամէն կողմ հաւասար է, երբ օդի {ճնշողութեան} աստիճանը չափուեցաւ եւ " բնութեանը դարտակութիւնից

է մնում այնտեղ: Մի փոքր սառնութիւն, մի փոքր օդի {ճնշողութիւն} եւ ահա այն թռուցիկ շոգիները, որ թողել էին ծովի հ

ան հեղուկ եւ օդանման մարմինների օրէնքը - թէ նոցայ {ճնշողութիւնը} ամէն կողմ հաւասար է, երբ օդի ճնշողութեան աստիճան

կից էր մեր ազգը, կամ որի կապանքի տակ գտանւում էր {ճնշուած} ե՛ւ բարոյապէս, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այդպիսի սովոր

սանում ենք ուրիշ թառամած ազգերի վերստին ծաղկիլը, {ճնշուած} եւ չորաբեկ սրտերի նոր զօրութեամբ զուարթանալը եւ ը

կոխում նորան եւ անիրաւում ես չարաչար: Այսօր {ճնշուած} մարդերի համար ազգութիւնն է նոցա միակ դրօշը, որ կ

լեւ Շիլլերը, Գեօթէն, Ֆիհտէն, Քանթը եւ Հեգելը, {ճնշուած} մարդկութեան այն անմահ բարեկամքը եւ անտարակոյս, Պ

ողորմելի, աղքատ, մերկ եւ քաղցած Հայը, ոչ միայն {ճնշուած} օտարներից եւ բարբարոսներից այլեւ իւր հարուստներից

աղաքային կեանքի մէջ պաշտօն չունի. նա այն միջոցին {ճնշուած} է նեղ շրջանակի մէջ եւ որոշուած նպատակով - մեռցնել

ների թիւը համարը չկար, բոլորը խառնիխուռն ծալուած {ճնշուած}, որը առանց երեսի, որի թերթերը ցիրուցան, որը ցե

թէ յառաջուց գուշակեց որոտալու կայծակները: Մի {ճնշուած}, խեղճ ողորմելի սիրտ ամենայն վայրկեան, հարիւրներ

աոսի մէջ, երբ իր հարուստների ձեռքով թալանուած ու {ճնշուած} ազգը միջոց չէր ունենայ ոչ բարոյական, ոչ մտաւոր զ

ն մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ նոցայ բեռի տակ {ճնշուած} է այսօր հայ մարդը: Թափել այդ կրօնը մեր վրայից, -

ւ սառցանոցները շօշափող մթնոլորտը միշտ սեղմուած եւ {ճնշուած} վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ երբ արեւի ջերմութիւնից

ում է դէպի վեր, երբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից {ճնշուած} սեղմ է եւ աւելի խիտ, ուրեմն օդի բնական զուգակշիռ

: Ի՛նչ է սորա բնական հետեւանքը, այն, որ Մասիսի {ճնշուած} օդը պիտի վազէ լցնել Արարատեան դաշտի օդի պակասութի

անում է միւս ազգութիւնը իւր սեպհական շահի համար, {ճնշուածի} իրաւունքը խոստովանե՞լն է մնացած: Անհնարին տ

ած խաւար լոյս քարոզէ, ամէն դարերի ծանրութեան տակ {ճնշուածին} անխտիր ծունր դնէ, այլ որպէսզի փարատէ այդ խաւարը

իրների սխալանքը եւ դարերի ծանրութիւնը, որոնց տակ {ճնշուել} է այդ Թուղթը. պա՛տճառ, իբրեւ իրողութիւն ուզում

պատշաճապէս ներգործել տուր ինձ, ապա թէ ոչ, թո՛ղ {ճնշուիմ} դարերի ծանրութեան տակ։ Ա՜խ, պարոննե՛ր, մաքո

գանչութիւնը: Յաւիտենակա՜ն ամօթի ժառանգ նոքա, որ {ճնշում} են անզօրի աչքերից մի քանի արտասուքի կաթիլներ:

, որ այսպէս է լինում, մեք ուրախ չենք, որ մի ազգ {ճնշում} է, հարստահարում է միւս ազգը եւ իւր զէնքով սահման

Խաբանօք ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ {ճնշում} է նորանց իւր ծանրութեան տակ: - Քաղաքակրթութ

Հիւր ընդունել իւր ծողում, Ուր սառուցնե միշտ {ճնշում}... Շարժի՛ր Մուսա՛, Արարատի Որդւ

րս տալ եւ թեթեւանալ այն անտանելի ծանրութենից, որ {ճնշում} է հոգիս... բայց ինչ... առայժմ այսքան ասեմ ձ

ձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն բաները ինչ որ այժմ {ճնշում} են հոգիս, պիտի ճնշեն եւ ոսկերքս գերեզմանի մէջ․․․

իսկ երկրորդը՝ բոլորովին պապական, որ իւր կարգով {ճնշում} է եւ օր ըստ օրէ չքացնում է առաջին աղբիւրը։ Այս պ

աշխարհներից հալածուելուց յետոյ խոստովանեցան, թէ {ճնշում} են իւրեանց Արքայական դուռնի քարերը։ Բայց այս

ատությունը եւ հանգստությունը եւ ոչ թե մարդկության {ճնշումն} ու տառապանքը: Ահա իմ կարծիքը եւ իմ ցանկությունը

ստված, որ նրանք գոնե երբեւիցե դադարեին տառապել՝ {ճնշված} լինելով քրիստոնեության կողմից, որի հիմնադրի նպատ

ց ոչ մեկը եւ կամ Ֆլորենցիայի հռետորներից ոչ ոք չի {ճնշվում} Սենեկայի կամ Ցիցերոնի հեղինակությունից. նրա համա

ից հետեւեցաւ նորա կեանքի աւերանքը, որի տակ այսօր {ճնշւում} է միջաբեկ: Հիմնական եւ խելացի հնարը փրկութե

ամբ տեսա, որ ժամանակները եւ եղանակները շատ ավելի {ճշգրիտ} եւ ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին

րող եմ տեսանել, իմ ողորմած պարոն Կոմս Էմմանուէլի {ճշգրիտ} նկարագրութենից, եւ թէ ինձ եւս դժբաղդաբար տեսանու

տիկականութիւնը, որ միշտ խափան եւ արգելք է լինում {ճշգրիտ} լուսաւորութեան՝ վերացնելով, կորզելով մտքերը այս

ելի էր երբեւիցէ յուսալ, ապա ուրեմն պիտի լինի այն {ճշգրիտ} եւ ստոյգ լուսաւորութեան միջնորդութեամբ: Լուսաւոր

մ ինձ ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, եւ {ճշգրիտ} եղբայրութիւնը երեւան կելնէ: - Հողը իմ սեպհա

շտեալ առ ճիզվիթս, յորում գտանի ամենայն ինչ բաց ի {ճշգրիտ} վարդապետութենէ քրիստոնէութեան, ըստ հարազատ ձայնա

նորա պէտքերը: Այդ կեանքի բարւոքելը է ամենամեծ եւ {ճշգրիտ} փիլիսոփայութիւնը: Ստոյգ է, կան ճշմարտութիւն

ւր պատմութիւնը, բնագիտութիւնը են փիլիսոփայութեան {ճշգրիտ} աղբիւրը եւ հաստատ պատուանդանը: Ուսիր պատմութիւնը

ը, կը տեսանենք, որ բանաստեղծութիւնը եւս նոյնպէս {ճշգրիտ} յիշատակարան է, ինչպէս պատմութիւնը: Պատմութիւնը

մութեան Հայոց. ի սկզբանէ ազգիս ց1001 ամն, որ առ {ճշգրիտ} տարեգրութեան համարի նախապատիւ քան զայլս: Ղեւոնդ

տեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յարգի է վասն {ճշգրիտ} ժամանակագրական ծանօթութեանցն, զորս առ նմա գտանեմ

ղաքացիական լեզվի թեկուզ մոտավոր քերականությունը, {ճշգրիտի} մասին մտածելն անգամ դեռեւս անկարելի է, քանի դեռ

: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ գրուածք սորա ամենայնիւ {ճշգրտապատումք}, ի հայկաբանութեանն մասին համարի ընդ առաջինսն, թ

րդերի, իսկ բանաստեղծութիւնը դուրս է գալիս իրական {ճշգրտութենից}: Այո՛, պատմութեան ասպարէզը է միմիայն իրական աշխ

էր ազգը, այնքան մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան {ճշդած} էին չափով եւ քանօնով կրօնի վերաբերեալները։ Ընդհա

արհ, ուր գտանւում էր Հայոց ազգ եւ այնտեղ ամենայն {ճշդութեամբ} արձանագրէին ոչ միայն բնակիչների թիւը, այլեւ մի ք

բանների եւ քաղաքագէտ մարդերի գուշակութիւնքը աւելի {ճշդութեամբ} կատարւում են, բայց ոչ մինը այդ լուսաւոր մարդերից

պա հարցրու հարցանելիքդ, որ պատասխանեն եւ ամենայն {ճշդութեամբ} եւ հաւատարմութեամբ: Երբ աւարտեցիր հարց ու փորձդ

- Մռայլագոյն սատանայ, - միամիտ կացէք մատեանների {ճշդութեան} մասին, որովհետեւ այդ ծայրագոյն նզովեալը, որ գալ

սարակ ժողովրդի համար չեն. նա չէ կարող տանել նոցա {ճշդութեանը}, նա չէ ուսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր միջումը եթ

աների, նոյնպէս եւ դժոխքի մասին խօսելու ժամանակ, {ճշդութիւնը} անհրաժեշտ պայման է. պատճառ, դու կը տեսնես, որ

բունքը մեք պարտական ենք որոնել երկրորդի մէջ: {Ճշմարի՛տ} է եւ այն, որ շատ բան եւս չէ կախւում օրագրի հրատա

ն մէկի տուածը յայտնի էր եւ գրով մնաց վանքում. եւ {ճշմարի՛տ} որ, Տիրոջդ կամքի կատարողքը դոքա եղան։ Որովհետեւ

այնպէս չէ՞, իմ ծայրագոյն վէզիր: - Ամենեւին {ճշմարի՛տ} է ձեր ասածը, - պատասխանեց Բէհեղզեբուղը գլուխ տալ

սի թունդ քացախ է դարձել, որ բերան է այրում... {ճշմարի՛տ}, կարծեմ դեռ քացախի թթուուտ է դարձել... Այժմ հ

լիցի. այդ զրպարտութիւն կը լինէր: Պ. Մարկոսը, {ճշմարի՛տ} է, խմում է, բայց ինչպէս ուրիշները, ինչպէս մի բ

ամար մի քանի ժամ հետ դնել իւր պարապմունքը: - {Ճշմարի՛տ} է, նորա բուն գործը մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քե

ս, հարկաւոր է միայն լաւ ուսանել Ալքիմիան: - {Ճշմարի՛տ}, առաջին անգամ լսում եմ այդպիսի բան: - Ապա ի

ցս չէ, որ մարդիկ մեռանում են: Խոլերայի ժամանակ {ճշմարի՛տ} աւելի պատճառ ունէի տրտմելու, ըստ որում երկիւղ կա

սի մարդերից տարու մէջ ստանում եմ գոնէ՛ մի մանէթ. {ճշմարի՛տ}, եթէ այդպիսիք մեռանին, մինչեւ չորս հինգ մանէթ կ

յդ եւս, ըստ որում շատ սիրում եմ այդ տաղը: - {Ճշմարի՛տ} է, լաւ տաղը շատ լաւ բան է: Բայց իմ տաղարանի մէջ

փ շնորհակալ եմ այդ գեղեցիկ խուսակցութեանդ վերայ. {ճշմարի՛տ}, ես շատ խելօք մարդիկ տեսել էի Խաչատուր աղայի ղահ

էջ. կին մարդու սիրտը շատ քնքուշ է եւ դիւրաշարժ, {ճշմարի՛տ} է, կանայք երկչոտ են, բայց թէ բանը հասաւ յուսահա

եմ, որ ինձ բարի կամենալով, զգուշացնում ես ինձ. {ճշմարի՛տ} է, շատ չար են ժամանակիս տղայքը: - Ուրեմն առ

քի վերայ, թէեւ որչափ ես պակասութիւնը ունենային: {Ճշմարի՛տ} է, նա երբեմն մեղադրում էր նորանց վատ սովորութիւն

, որպէս թէ ես եւս այդ դատարկաբան մարդերից էի: {Ճշմարի՛տ} է, այնտեղը, ղահուէտունը մի այնպիսի դատաստան է,

մարել պատսպարան գտանել անմարդացած փողոցի մէջ: {Ճշմարի՛տ} է, Մանուշակը Շահումեանցի հետ ծանօթանալուց յետոյ

ր այդ մատանու վերայ, կ՚ընծայէր իմ փեսային: - {Ճշմարի՛տ} է քո ասածը, բայց մեր հանգուցեալ հայրը չգիտէր, թ

անաց բանաւորաց" (Խորեն., Պատմ. Հայոց, Գլ. 3)։ {Ճշմարի՛տ} է։ Հայերը սովոր էին միշտ կարդալ միակողմանի հայ սխ

պիսի գործողութիւնք կատարուէին առաւել ստեպ: - {Ճշմարի՛տն} ասեմ, ցաւելու չեմ, եթէ ամենայն օր գերեզման փորե

լով այժմ տիրացու Սրապիոնին Նարեկ կարդալ է տալիս. {ճշմարի՞տ} է այդ...... Մ. Նալբանդյանց 38. ԿԱՐԱ

ը դժուարանայ շատ անգամ հասկանալ բանի զօրութիւնը. {ճշմարի՞տ} է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում են, թէ ես ներկարար

անգամ հասկանալ բանի զօրութիւնը. ճշմարի՞տ է այս: {Ճշմարի՞տ} է, որ ասում են, թէ ես ներկարարի կարաս ունիմ եւ

որ ամենայն մարդ Աստղիկ ունի երկնքում. {Ճշմարի՞տ} է, ասա՛, հայրիկ, Իմը որտե՞ղ է փայլում "

մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին էլ գրել է նա"։ Թէ {ճշմարի՞տ} էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ գիտես, քան թէ այ

իռերը լաւ են քան թէ ուրիշի ողկոյզքը...: - {Ճշմարի՞տ} է, - ասաց վէզիրը, որ երբեք բացասաբար չէր պատասխ

ճանապարհական չարչարանաց, եթէ այս միայն է տրիտուր {ճշմարիտ} արդարադատութեան եւ վարձ հարազատութեան առ եկեղեցին

րանից լսվում է խաղաղության մասին, աստված տա, որ {ճշմարիտ} լինի եւ դուք եւ ամեն մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մ

, որ կարող էին հազար անգամ լավ գրել, լուսավոր, {ճշմարիտ} եւ մաքուր, քան թե մի վենետկեցի աբեղա: " Թափա

է ազգի մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է նա, այլ կարի {ճշմարիտ}. հաճեցարուք ունկն մատուցանել այնմ, քանզի ոչ բազ

հակի վրա. նա շեղեց նրան ճանապարհից՝ չնայած նրան {ճշմարիտ} ճանապարհի վրա դնելու իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն

անությունը. դա, եղբայր, հրաշալի գիտություն է. {ճշմարիտ} է, դեռ մանուկ է նա, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է սպ

սուտ իմաստակությունների սահմանը եւ սկսվում է նոր {ճշմարիտ} ճանապարհ: Բայց հենց այստեղ էլ նրանք դժբախտաբար կ

ության, խստապահանջ արդարության: Համենայն դեպս, {ճշմարիտ} է մեր գործը, առավել եւս՝ աներեսպաշտ արդարության

սի հզօր եւ գիտնական հակառակորդի"։ Ձեր աչքումը, {ճշմարիտ}, գուցէ մի անկիրթ եւ բիւր տեսակ նախապաշարմունքով

կոսի վերայ. ինչպէ՞ս համարձակւում ես... - Ես {ճշմարիտ} բան եմ ասում, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կար

նես, որ նա ամենայն կերպով նուիրուած է Հայոց ազգի {ճշմարիտ} օգտին եւ դաստիարակութեանը: - Ես շատ խոր չեմ

բժշկարար ներգործութեանը, եթէ այսպէս եւս լինէր, {ճշմարիտ}, մահացութիւնը չէր կարող այնքան շատ զայրանալ։ Բա

որ նոյնպէս դատարկ չէին մնում մարդկային արիւնից: {Ճշմարիտ}, Մայիսը որ եկաւ, արդէն մի հարկաւորութիւն է ճանա

դիմանալ այդ ծախքին: Գիտեմ եւ ընդունում եմ, այդ {ճշմարիտ} է, բայց դորա ընդդէմ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ

էս առաքինութիւն եւ հեռացնեն ժողովուրդը ամենայն օր {ճշմարիտ} լուսաւորութենից, եւ մինչեւ անգամ սորա վերայ մտած

Նախախնամութեան կամքը, որ ընտրեալքը երեւին: {Ճշմարիտ} եւ ստոյգ մատենագրութիւնը մի հայելի է, որի մէջ ցո

իրուն, ասացէք՝ ինչպէ՞ս չսիրես այդպիսի մի մարդ։ {Ճշմարիտ}, եթէ Ղզլարից դէպի Րեդուտկալէ երկաթի ճանապարհ լին

րոցները նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս եւ ամենայն {ճշմարիտ} ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, որ յայտնի

ազմերախտ եւ սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ {ճշմարիտ} ազգասիրութեան: Իմ աչքումը այն մարդիկը, որ պարապ

ի սրբապղծութիւն, դատապարտուած գործերը են յիշատակ {ճշմարիտ} ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակատարքը են բազմերախտ

, որ Պ. Կոմս Էմմանուէլը բնակւում է Մոսկուայում, {ճշմարիտ}, արժանի է զարմանալու: Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց դարե

ասեաց դարեւանդից Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: {Ճշմարիտ}, երջանիկ մարդ է Պ. Իսահակեանցը, որ այդպիսի բար

ից կազուար շինել, ծածկելով մի կոպիտ վահանի տակ, {ճշմարիտ} լսած չէի: Ձեր Յիշատակարանը կարդացողներից մին

կամենաս ընդունել, մեծ մարգարէի ձեռքով քարոզուած {ճշմարիտ} հաւատը, եթէ յօժարիս մեր պէս թլփատել քո մարմնի ան

ետութիւնը: Ինձ թւում էր այն ժամանակ, թէ դորանից {ճշմարիտ}, դորանից ուղիղ կրօն չկայ աշխարհի երեսին: Ո՛րքան

անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է դոյլ ջրի գինը: - {Ճշմարիտ} է այդ բոլորը, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը եւ

խաղանը եւ գլխապարտութեան խայտառակ սիւնը ` " Դուռն {ճշմարիտ}, որ տանի ի կէանս յաւիտենականս "... Կեցցէ՛

ւմ է, թէ այլեւս սխալուած չենք: Բաւական է մեզ, {ճշմարիտ} ենք ասում, եւ շատ բաւական, եթէ համարձակուենք մտ

ղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ զյատկութիւն {ճշմարիտ} եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչիլ եկեղեցւոյն արդէն ընդդ

ւմն, երես 52, երեւի. " ուրեմն, ո՞ր եկեղեցին է {ճշմարիտ} եկեղեցի Քրիստոսի ". թէ " որն որ այս չորս նշաններ

չել զմարդասիրութիւն նորա: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի {ճշմարիտ} մարմնին, եւ գինւոյն ՚ի ճշմարիտ արիւն, հետեւական

ոխութիւն հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, եւ գինւոյն ՚ի {ճշմարիտ} արիւն, հետեւականք են, հիմնեալ յանսուտ բան Քրիստ

հաց եւ զգինի: Իսկ ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի {ճշմարիտ} մարմին, եւ գինին ՚ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծ

յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ գինին ՚ի {ճշմարիտ} արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ զգինին՝

ն թողնելու համար չար ու բարի օրերն է ցոյց տալիս։ {Ճշմարիտ} է՛ եւ չեմ ուրանում, որ էֆիմէրտէ եւս պակաս չէ, ա

ւ նորանից կարողանալ դուրս բերել մի անկողմնապահ եւ {ճշմարիտ} եզրակացութիւն։ Բայց ափսո՛ս, որ այս չ'կայ ընդհան

Հայերի համար եւս մի փոքր փոխուել է աշխարհը։ {Ճշմարիտ} է, եւ ո՛վ կարող էր ուրանալ, մեր Ազգի մէջ կան շա

եղերերգութեան, յայտնի բանէ համեմատաբար խօսելով, {ճշմարիտ} որ վատ չներգործեցին: ------------------ Երկաթի գ

որ մեր ժամանակներում լուսավորության յուրաքանչյուր {ճշմարիտ} գնահատող չի կարող առանց համակրական ուշադրության լ

մեծ տղամարդերի պատմութիւնը եւ արատաւորելու նոցայ {ճշմարիտ} պատիւը: Միայն երախտագիտութիւնն է, որ հաստա

նը անարգից հանէ իմ բերանը կը լինի"։) Պատճառ, {ճշմարիտ}, արդար եւ օրինաւոր խօսքը՝ ժողովրդին խրատելու հա

ասելով։ Նորան " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ {ճշմարիտ} ենք ասում, թէ Սամարացի՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ

ր հրեշտակները, որոնց կամ հրեշտակ է ասում եւ կամ {ճշմարիտ} վարդապետ. ինչպէս Սուրբ Գիրքը սովո՛ր է վարդապետնե

եւ ճիշդ տեղեկանալով, կամ զարմացի՛ր եւ կամ, եթէ {ճշմարիտ} չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից, երբ դո՛ւ, Տէ՛ր,

ր բազմերախտ Հօրն է երգում. " Խոստովանօղ Քրիստոսի {ճշմարիտ} վկայ, բազմաչարչար նահատակ Տէր Գրիգորիոս. զպակաս

, այսօր դրած դագաղի մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞թէ {ճշմարիտ} չէ Մարգարէի խօսքը, թէ մարդը վայրի ծաղկի պէս ծաղկ

ով, թէ այս է յաւիտենական կեանքը, որ ճանաչեն քեզ {ճշմարիտ} Աստուած եւ Քո ուղարկած Յիսուս Քրիստոսը, վկայում

մ արքայազն Դմիտրիու փոխանակ քարոզելով քեզ: - {Ճշմարիտ} է, մռայլագոյն սատանայ, այս վէրքերը փոքր ինչ հին

. չգիտեմ, լսա՞ծ էք երբեք այս ազգի մասին: - {Ճշմարիտ}, մտքումս չէ: Ի՞նչ բանով է պարապում այդ անանուն

է տպուէին բաժանորդների կարգումը: - Ամենեւին {ճշմարիտ} է ձեր ասածը, մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, -

ր մռայլութիւնը մեծ շնորհ ունի իմ վերայ: - Ես {ճշմարիտ} եմ ասում, որովհետեւ քո գործերի ընթացքը շատ արագ

ւ կերպով ընդունելութիւն առնէ ծայրագոյն Բրամինին: {Ճշմարիտ} է այդ խնդիրը, բայց եւ այն ճշմարիտ, որ այդ յեղափ

ոյն Բրամինին: Ճշմարիտ է այդ խնդիրը, բայց եւ այն {ճշմարիտ}, որ այդ յեղափոխութիւնը կատարուեցաւ տէր սատանայի

: Ես դեւերից երկիւղ չունիմ... "։ - Գուցէ {ճշմարիտ} էք խօսում, ապա ուրեմն, այդպիսի վատաբաղդ դիպուած

մէջ, ո՞ր սատանան ձգել է նորան այդտեղ, եւ միթէ՞ {ճշմարիտ} է այդ, միթէ՞ ես երկիւղ կրելով այդ յիմար պատկերից

կեանքից շատ վատ չէ աշխարհի երեսին: - Դու եւս {ճշմարիտ} ես խօսում: - Բացի դորանից, մարդը ինչո՛վ է զ

յ մի երջանկութիւն, ասա, ընդունեմ: - Ինչ որ {ճշմարիտ} է, ճշմարիտ է. սիրելի Շաքարեանց, ուրեմն համաձայ

ւթիւն, ասա, ընդունեմ: - Ինչ որ ճշմարիտ է, {ճշմարիտ} է. սիրելի Շաքարեանց, ուրեմն համաձայն ես ինձ, ո

տի պաշտպանք եւ պատսպարողք: Վարժատուն ասած բանդ, {ճշմարիտ} է, ուսուցանում է մարդու զանազան լեզուք, զանազան

, նորանից եւս չեն հրաժարւում, նորա ասածները եւս {ճշմարիտ} են, եւ այս պարոնները պատրաստ են ստորագրութեամբ հ

- Ես չգիտեմ Ֆաուստի ով կամ ինչ եղածը, միայն {ճշմարիտ} է այն, ինչ որ ասացի: Այս քանի օր է, դարձեալ,

սաց, - Խեղճ մարդ, ամենայն կարեկցութեան արժանի. {ճշմարիտ}, եթէ պատահէի նորան, կը խրատէի, որ հետ կենար այ

չէ ապրում այլեւս իւր համար, թէեւ նորա մարմինը, {ճշմարիտ}, հող դառնալով, չէ կորուսանում իւր գոյութիւնը,

, բայց այդպիսի խօսքեր լսած չէի: Ասածներդ բոլորը {ճշմարիտ} են, բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում

այնպէս տխուր զգացմունքներով գնում էր անկողին: {Ճշմարիտ} է, յոյս ունէր Շահումեանց Գէորգի - իւր սիրականի վ

ի կանչէ իւր մօտ, մեծ շնորհ է ռամկական կարծիքով. {ճշմարիտ} է. Թիւթիւնճի-օղլուն, եթէ մի րոպէ ուրախանում էր

յելով թէյին, ասաց. - Ահա այժմ լա՛ւ է: Եւ {ճշմարիտ}, որ կիսով չափ դատարկել էր Մանուշակը բաժակը, եւ

յդ Աստուծոյ պատուէր կատարե՞լ է, քա՛ւ լիցի: - {Ճշմարիտ} է ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - բայց ես դուք ասաց

մօտումն եմ. ուրեմն պատճառ չունիս երկիւղ կրելու: {Ճշմարիտ} է, ես մի քանի րոպէ ուշացայ, բայց ես չեմ մեղաւոր

- Ինչ որ դու ասում ես ամուսնութեան մասին, բոլորն {ճշմարիտ} է, եւ հարկաւոր է ամուսինների կողմից այն փոխադարձ

դուրս չլինի... Կնոջ առաջին արժանաւորութիւնը. {ճշմարիտ} է, դրացու աղջիկը գրել, կարդալ չգիտէ, բայց առաւ

նից, նա իւր խելքովը շատ հարստութեան տէր է դարձած {ճշմարիտ} է, մի քանի մարդ կախել տալու պատճառ է եղել, որոն

զարը... Ի՞նչ կախարդական ոյժ ունի այդ անիրաւը, {ճշմարիտ}, իմ առ ու տուրը կարող է լաւ կանգնել, եթէ երկու

քեզ մի թաւշեայ վերայնոց... - Ո՞հ, եղբայր, {ճշմարիտ} է ասածդ հազարի մասին, եւ ես շատ ուրախ կը լինեմ,

հնութիւնը: - Ի՞նչ ես ասում, ո՛վ մա՛րդ: - {Ճշմարիտ}, եւ ես ինքս զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է

գրոց եւ թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն {ճշմարիտ} հաւատոյ եւ ուղիղ դաւանութեան, եւ թէ զիարդ շըրջեց

ծ արկին պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ {ճշմարիտ} էր վարդապետութիւն իւրեանց, պարտական էին ջատագովե

ին առաւել քան Աստուծոյ պատուիրանքը, ) քարոզեց {ճշմարիտ} Աստուածը հոգի եւ անկարօտ անպտուղ ծիսակատարութիւնն

էր։ Նորա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ ճանաչեցին {ճշմարիտ} Աստուածը, իւրեանց անձը, իւրեանց ընկերքը, մարդկ

ւթեան եւ անձնզգայութեան բնական իրաւունքը։ Եւ {ճշմարիտ}. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, եթէ մի բարբարոս բռն

հատենք լուսաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւնը։ Եւ {ճշմարիտ}, ինչպէս կարող էր ստոյգ լուսաւորութիւնը տեղ գտանե

սխալ եմ ", ո՞ր խելապատակումը ուղեղ ունեցող մարդը {ճշմարիտ} լուսաւորութիւն կը յուսայ գտանել այդ ազգի ընդհանու

ին նոքին իսկ չարախօսք, թէ բովանդակեալ կայ 'ի նմա {ճշմարիտ} հաւատոյ դաւանութիւնք, եւ այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ գ

Հինգերորդ ամսատետրակում, երես 399-416։) {Ճշմարիտ} է, որ Մովսէս մարգարէն, եգիպտական դաստիարակութեամբ

ց, ազատեց նորան եգիպտական գերութենից եւ քարոզելով {ճշմարիտ} Աստուածը՝ տնկեց այդ ժողովրդի մէջ Աստուածգիտութեան

ի ուժով բռնութեամբ ներս մտանէին։ Այն ազգն ենք, որ {ճշմարիտ} խօսողը համարում էինք մեզ թշնամի, այն ազգն ենք, որ

օդուած ինչ ի գիրն կոչեցեա " Մուզայք Արարատեան"։ {Ճշմարիտ} է՝ այրս այս համեմատելով իւրոցն կարգակցաց առ հոգե

անցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ {ճշմարիտ} ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթ

Քրիստոս եւ խոստացել է ապահով մուտք տալ Վենետիկ։ {Ճշմարիտ}. մինչեւ անգամ Վենետկի դուռի պահապանքը չ'հարցրեցի

նորան պաշտպան լինել Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ {ճշմարիտ}. կատարեց նա իւր խոստմունքը, երբ արդէն Փարիզ էր

ն՝ խաբեբայական շարժողութենով դադարեցուցանեն նորա {ճշմարիտ} աճեցականութիւնը, ուժաթափ առնեն նորան դպրոցական շ

րովին մեծ եւ հոյակապ մտքերը եւ ընդունակութիւնքը։ {Ճշմարիտ}, Յիսուսեանների մէջ շատ ճարտար քաղաքագէտներ, շատ

կներովը դարձնել Յիսուսեան քարոզիչքը դէպի Քրիստոսի {ճշմարիտ} Աւետարանը։ Զարմանալի բան է աշխարհիս փոփոխութիւնը

էր)։ Բայց Յիսուսեանք չ'հետեւեցին այս սուրբ եւ {ճշմարիտ} քարոզիչներին. նոքա գործ էին կատարում՝ յարմարուե

Բայց կարելի՞ է, արդեօք, - ասաց Կայսրը, - որ Պապը {ճշմարիտ} դատողութիւն առնէր Չինաստանի մասին, որ երբէք տեսա

Փիլիսոփայն ասաց. " Յանսէնեանք մեղանչեցին"։ Եւ {ճշմարիտ} որ, Յիսուսեանք, ինչպէս ինքեանք ասում էին, հարկ

, թէ Դամիէնը ներգործել է նոցա թելադրութենովը, եւ {ճշմարիտ} կային մի քանի բաներ, որ արդարացնում էին այս կարծ

Խոնարհաբար խնդրում եմ Ձեր ազնուամտութենից, որ {ճշմարիտ} քրիստոնէաբար ներողամիտ գտնուիք դէպի մեր անծանօթ բ

ման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ թողում {ճշմարիտ} լուսաւորութեանը տեղի գտանել իւր փառահեղութեամբ նո

նօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք են նուիրած ձեր {ճշմարիտ} աշխատասիրութեանը եւ ազգօգուտ գործակատարութեանը:

ծեմ, որ այդպէս լինի, դու երկայնամիտ ես եւ ունիս {ճշմարիտ} եւ արդար դատողութիւն իրողութիւնների մէջ: Ձե

կորուսանելու, աղճատում է լեզուի անարատութիւնը։ {Ճշմարիտ} է եւ այն, որ շատ անգամ այդ աշխատութիւնքը, տաղաչ

՝ կեղեւին, որ բնաւ խորհուրդ չունի։ Բայց այս էլ {ճշմարիտ} է, որ պ. Պռօշեանցի գերութեան ոգին բուն հայկական

ա հիմնուած է այն հասկացողութեան վրայ, թէ " սուտը {ճշմարիտ} է"։ Միջնադարեան բոլոր համակարգութիւնքը հիմնուած

ասեն"։ Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը {ճշմարիտ} են եւ եթէ բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս

անութիւն ունի վերը դրուած մաքրասիրութիւնից: {Ճշմարիտ} է, երբ դպրութիւնը միայն գիտական առարկաների վրայ

։ Արդէն շատերին յայտնի կը լինի, որ մեք, {ճշմարիտ} եւ անխարդախ սրտով սիրելով մեր ազգը, ցոյց տուեցին

ասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխանը արդար էր եւ {ճշմարիտ}, բայց արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պա

էին լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ ահա {ճշմարիտ} էր այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա վրայ, որպէս մի մո

սէրը. դժուար թէ կարողանաք ապացուցանել։ Բուն այն {ճշմարիտ} սէրը, որ չի հնանում, որ չէ վախենում, բուն այն

, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կարող է նորանից լսել {ճշմարիտը}: Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բոլ

սխանելուս պատճառը էր իմ անդադար զբաղմունքը եւ եթե {ճշմարիտը} կամիս, վերին աստիճանի թուլությունը եւ վերջումը տ

մ թշնամութեան չափով: Ստոյգ ազգասէրը պիտոյ է խօսի {ճշմարիտը}, այո՛, ճշմարտութիւնը շատ անտանելի է լինում այնպ

կամքով կայծակը մի մարդ չքացնէր"։ Շին. - " {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, չեմ տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը շատ

, որ կ'ուրախանար այդ նամակի վերայ: Ե. {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, սիրում եմ հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է

գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ {ճշմարիտը} պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեան եւ ընդհ

Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին՝ {ճշմարիտը} ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթէ ունի բանա

ր առանց դորան եւս շատ սիրելի չէ օբսկուրանտներին: {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, ես " Մեղուի " վերայ չկամիմ ուշադրո

մուածքը տրամադրող դէպի մի անտանելի Ռեւմատիսմուս: {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել. մեր համար, ըստ որում սովորած ենք

որիկից հալածուած, անցաւ նորա երեսի վերայով: {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, ես խիստ վարուեցայ՝ յանդիմանելով ն

չդեռ հասարակաց կարծիքը դատապարտեց նորա հեղինակը: {Ճշմարիտը} խօսելով՝ մեք անչափ ուրախացանք՝ տեսանելով մի այդ

եան, որի մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, որովհետեւ {ճշմարիտը} խօսելով, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ նայում ենք

ղինակը եւ կարդացողը, ուրեմն եւ՝ թարգմանողը։ Եւ {ճշմարիտը} պիտոյ է խոստովանել՝ ի՞նչպէս կարելի է, որ մի Պապ

մինը լսել են, առանց իրենց հոգին պարտաւորելու թող {ճշմարիտը} ասեն։ Բայց երեք եղբարքն էլ սիրում էին Սուրբ Կ

ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ եւ իցէ այս է {ճշմարիտը}, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց ո՛չ աշակերտ է եղել ե

ութեամբ խաբել, ինչպէս այս գործում: Բայց պիտոյ է {ճշմարիտը} ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս երբեք

նայելով ցուցակին մեծ ուշադրութեամբ. - ես պիտոյ է {ճշմարիտը} ասեմ, որ իմ կառավարութեան բոլոր մասներից քո դէպա

թեններին եւ աւերածքին, որ բերեց իւր ազգի վերայ, {ճշմարիտը} պիտոյ է խոստովանել, երկիւղ ունէր, որ միգուցէ դա

հոգին ուրախութենից դէպի տրտմութիւն փոխադրուի: Եւ {ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, ուրախութեան մէջ ի՛նչ հարկաւոր են ո

րբեմն 300 եւ երբեմն աւելի բարձր աստիճանի: Արի՛, {ճշմարիտը} խոստովանենք, պ. Մարկոս, միթէ՞ մարդը եւս մի տես

որին ճանաչում է, եւ բարեկամ լինելով մեզ, իհարկէ {ճշմարիտը} կ'ասէ մեր օգտի համար: - Յայտնի բան է, այդ լ

, եւ քարշելով մի աթոռ, նստաւ սեղանի մօտ: - {ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ... -

ն էր, գոնէ համարում էր թաքուն, այդ բանը: - {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ, - կրկնեց պ

ց Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց բերանը դնելով, - եւ {ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչէի այս սուրբ

, եւ կրաւորական բնաւորութիւնը դէպի ներգործական: {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը իւր ժամանակին այս աչքով

որում, որքան քայլ, այնքան շահաստացութիւն: Բայց {ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, ինչո՞ւ չէ պիտոյ օգուտ քաղել դիպուա

նգիտութեամբ վնասում էր ազգին այս կամ այն կողմից։ {Ճշմարիտը} պիտոյ է ասել, սիրելի չէ մեզ նայել մի այդպիսի ընկ

են նորան, ոմանք վերագրում են մի առանձին քանքար։ {Ճշմարիտը} խօսելով եթէ ասենք, նա, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. ն

նից, բայց 62 մարդ, որպես ասաց պ. Սալթիկյանցն, {ճշմարիտն} ասեմ, փոքր է Նախիջեւանի համար, գոնե 100 ստորագր

ագրությունների խիստ հուսահատական վիճակին: Պետք է {ճշմարիտն} ասել, որ խմբագրությունները քիչ չեն մեղավոր՝ իրե

րածութիւնը, որ Օբեռ երեւելի երաժշտի գործն է, եւ {ճշմարիտն} ասեմ, երանի թէ այդ ներածութենից յետոյ դուրս գնաց

ն կարողանամ շինել, գուցէ մի բան ընկնի ձեռքս։ Եւ {ճշմարիտն} ասեմ, եթէ հասանէի նպատակիս, такъ и быть, была

պահեալ երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վասնորոյ ահա՛ {ճշմարիտն} խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ, որ մինչի ներկայ թարեխ

ին: Վերահասու եղա՞ր դու դոցայ խարդախութեններին: {Ճշմարիտն} ասա՛, ո՞ր կողմն է արդար, եւ որը՞ դատապարտելի:

ի արիւնը, որ տաճարի եւ սեղանի մէջտեղը սպանեցիք, {ճշմարիտն} ասում եմ ձեզ, որ այդ ազգից պիտի պահանջեմ"։ Այլ

աս, զարմանալի խօսքերը այդ յառաջաբանութեան, որ, {ճշմարիտն} ենք ասում, հիացնում են մեզ։ Եւրոպան, իբրեւ

խօսել. - Ինչպէ՛ս է այժմ առողջութիւնդ, ես, {ճշմարիտն} ասեմ, շատ վախեցայ... - Երեւի թէ առաւօտուն

եր քաղաքի մէջ, թէ կա՞ր արդեօք այդպիսի մի աղջիկ. {ճշմարիտն} ասեմ, եթէ լինէր, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ

հանդները շատ, իրանք անբան " (եր. 157): {Ճշմարիտն} ասելով, մեզ անհասկանալի է այս երեւոյթը, որովհետ

թեամբ տնկած լինէր, եւ ազգային եղբարց կծու, բայց {ճշմարտախօս} մեղադրանքը ամենեւին յառաջանում է դոյն այդ բաների

եւ այլն։ Այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ոչ ոք դեռեւս {ճշմարտախօս} հեղինակներից պարսաւապետ չէ, եւ այդ պաշտօնը՝ իւր

անօթ, օրինակ հաւատարմութեան, առաքինութեան, եւ {ճշմարտախօսութեան} իւր համազգիների համար: Եթէ գործարանի հոգատարքը չ

ի զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ {ճշմարտախօսութիւն} մեր ` գտեալ, մատնացոյց եղիցի մեզ յիւր փոքրիկ տետ

րկու կողմը եւս յառաջ են բերում զանազան համոզիչ եւ {ճշմարտանման} փաստեր: Մեր դրութիւնը այսպէս է. ա) Դպրոց հարկա

ւել էր ընդդէմ այն վարդապետութեան, որ ասւում էր " {ճշմարտանման} " probabilis։ Միմիայն Պապի պաշտպանութիւնը փրկեց

րեալ վրիժառութենից, որոնց համար ամենասիրելի էր " {ճշմարտանման} " վարդապետութիւնը։ Բայց այս եւս հարկաւոր է իմանա

խնդրի մէջ: Մունքէի եւ Քոփփի սքանչելի կարծիքները {ճշմարտանման} կերպով առաջ են բերուած, բաւական քիմիական մանրամա

պէտք էին մեր ազգին... Մեր ազգին հարկաւոր են {ճշմարտապէս} ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք

երից երեւում է, որ մի բարեհոգի, ազգասէր, այլեւ {ճշմարտապէս} ազգի վերայ սիրտ ցաւեցնող մարդ է: Աստուած տայ, ո

մնում դէպի գործի գլխաւոր արժանաւորութիւնը, որ, {ճշմարտապէս} ասելով, շատ անգամ յայտնւում է մարդկեղէն աշխարհի

նէր դորան։ Մեք մեր կողմից, որպէս ազգի օգտին {ճշմարտապէս} ցանկացող, անպատմելի ուրախ ենք, որ ժողովրդական լ

յ բացի լաւ խօսելուց չեն կարող վատ խօսել, այսինքն {ճշմարտապէս} նկարագրել նորանց. վերին աստիճանի անզգամ, ասում

ւելի անդամ մեր ազգի եւ եղբայր մեր ճշմարտավարոզ եւ {ճշմարտասեր} ընկերության, պիտի Ձեր վերա առնուք օրագրի մասին ա

քի մեջ են: Ես հույս ունեմ, որ դուք բոլոր մեր {ճշմարտասեր} եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բարեկամք ինձ օգնական ե

ո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛տ, արդարասէ՛ր եւ {ճշմարտասէ՛ր} մի մարդ ես, եւ Աստուծու հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծան

րէ սուտը եւ թաքնութիւնը, բայց ամենայն բանիմաց եւ {ճշմարտասէր} Հայի վերայ պարտականութիւն կայ պատժել եւ պատուհասե

ալով ազգի կեանքին, յառաջ է շարժւում այժմ մի քանի {ճշմարտասէր} եւ հեռատես պարոնների ձեռքով, հալածանքի տակ է ներ

պարտական է իւր ուսումնական, ազգասէր, լուսաւոր, {ճշմարտասէր} եղբայրների խորհրդակցութեամբ կազմել մի առաջարկութի

շատ անգամ լսելով ազնուամիտ հեղինակների առ ի սրտէ {ճշմարտասէր} եւ ցաւակցական խօսքերը Ազգի անուսումնասիրութեան եւ

իսուսեան Կարգի պատմութիւնը՝ քաղելով արդարամիտ եւ {ճշմարտասէր} հեղինակների գործերից. եւ այս նախ, որ իմ ընթերցո

ւնը ամէնից տարապայման է եղել: Առաջին, որ եթէ սա {ճշմարտասէր} մարդ լինէր, այնքան բաներ տեսանելուց յետոյ, չպէտ

նակելի միջնորդը, որի բարեխօսութիւնը անպակաս լինի {ճշմարտասէրների} վերայից: Է. Սեպտեմբերի 30. Ահա սկսանում է

ենալով գործարանից հրաժարեցնել այն մարդիկը, որոնք {ճշմարտասիրութեամբ} համախոհ էին առաջին վերակացուին, գիտես թէ ի՛նչ մե

էտ այժմ անպատուութեան մէջ է այն գործարանում, իւր {ճշմարտասիրութեան} եւ հաստատ նախնական կրօնի համար: Բայց երբեմն Ֆրան

ետը Նազարեանցի Հիւսիսափայլ օրագրի մէջնորդով, այն {ճշմարտասիրութեան} սպասաւորի ձեռքով, որ արդարասիրութեան եւ ազատամտո

Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր ազգի եւ եղբայր մեր {ճշմարտավարոզ} եւ ճշմարտասեր ընկերության, պիտի Ձեր վերա առնուք

ումն Բէնկալու դատաստանում պրուվ արարի, այսինքն՝ {ճշմարտեցի} եւ պրոբէթ դրած ասացեալ Կոռտի կնքով. Հայրապետեան

կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ դուք նզովում էք {ճշմարտու}... - Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ դուրս է գնում

, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում էր բարեկարգ եւ {ճշմարտութեամբ} ոգեւորեալ մի ուսումնարան: Քանի որ այդ քաղաքի

նչ որ պէտք է, առանց ամենեւին քաշուելու, իսկական {ճշմարտութեամբ} եւ փորձից դուրս բերելով ` յարմար պատասխանը տալիս

, այլ զդիպողն առանց բնաւ թանգուզանաց, արդիւնաւոր {ճշմարտութեամբ} եւ ի փորձոյ՝ զպատասխանին ճահեցուցանեմք. ո՞չ բազ

ուսաղէմ միայն, այլ ընդ ամենայն տեղիս, հոգւով եւ {ճշմարտութեամբ} ։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի էր երջանկացուցանե

ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում էր. " Սո՛ւրբ արա զնոսա {ճշմարտութեամբ} քով, զի քո բանդ ճշմարտութիւն է ")։ Այո՛

ոլոր թերութիւնների պատճառը ընծայելով նորան. բայց {ճշմարտութեամբ} պէտք է ասած, նոքա երբեք ուշադիր չէին նորա սուտ ե

Անձեւացեաց իշխան։ Մենք աւելի լաւ ենք համարում {ճշմարտութեամբ} խոստովանել ընթերցողի առջեւ մեր տգիտութիւնը Սեւուկ

կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ ամենայն տեղ, հոգով եւ {ճշմարտութեամբ} ։ Նա հրապարակեց քահանայապետների արծաթսիրութիւնը

ւ քո նման մարդերի. դուք ձեր բարոյականութեամբը եւ {ճշմարտութեամբը} երբէք ճարելու չէք աշխարհի երեսին մի երեւելի արծաթ

, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ {ճշմարտութեան} ճանապարհը: - Ճշմարտութիւն, ճշմարտութիւն, բ

- Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ {ճշմարտութեան} յարգը եւ արժանաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմ

ւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն էր եւ {ճշմարտութեան} համար խաչի մահը յանձն առաւ. իհարկէ, այդ բաները

բայց ինչ որ խօսում եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ {ճշմարտութեան} ։ Ճշմարտութիւնը աւելի մեծ յարգ ունի իմ աչքումը,

ւթիւնքը, որոնց վերայ են մեր խօսք ու զրոյցը: {Ճշմարտութեան} պաշտօնեայ լինել մի հատիկ խորհուրդն է մի բարոյական

է. " Սկսեցի սէր քարոզել, Սուրբ ուսումը {ճշմարտութեան}, Եւ իմ բոլոր մերձաւորքը Կամէին ինձ քարկո

առ է լինում մարդերի միմեանցից հեռանալուն։ Ինքը՝ {ճշմարտութեան} Վարդապետը, գուշակել էր, որ իւր քարոզութիւնքը,

ռի՛ մեզանից, եւ մեք անպարտ ենք: Թող բամբասուինք {ճշմարտութեան} համար, փոյթ չէ, միայն թէ Աստուծոյ ձայնը չասէ մե

ձայնը չասէ մեր սրտի մէջ, թէ մեղանչել էինք ընդդէմ {ճշմարտութեան}: Ձեր յօդուածը վերջացնում էք նորանով, որ ազգ

ն նորա եղկելի եւ թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ {ճշմարտութեան} զինուորների եւ նոցա առաջնորդի անունները վառվռուն

Չկայ մարդկութեան պատմութեան մէջ ժամանակ, որ {ճշմարտութեան} պաշտօնեայքը հանդիպած չլինէին բազմադիմի տհաճութենն

է այն նեղ եւ փշոտ ճանապարհից՝ դիմելու համար դէպի {ճշմարտութեան} կենդանարար աղբիւրը՝ Յիսուսի Քրիստոսի գոգը:

իւրը՝ Յիսուսի Քրիստոսի գոգը: Աշխարհի երեսին {ճշմարտութեան} պաշտօնեայն միշտ հանդիպել է եւ հանդիպում է զանազան

ք, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր {ճշմարտութեան} եւ նորա պաշտօնեաների վիճակը Նախիջեւանի մէջ: Միայ

արհով ընթանայ, որով գնում են նորա ընտիր որդիքը, {ճշմարտութեան} եւ ազգասիրութեան քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը

գովասանութիւն, այդ պատճառով այժմեան ժամանակումս {ճշմարտութեան} ձայնը թւում է նորան որպէս մի օտար աշխարհից եկած ձ

նպարծանք յիշատակը: Յուսահատութիւնը կատաղեցնում է {ճշմարտութեան} հակառակորդքը, որովհետեւ ոչինչ արգել չէ ճշմարտութ

Այդ խաւարատեսիլ գիշերի զաւակները, կամելով վնասել {ճշմարտութեան} հրապարակական քարոզիչներին, գայթակղութեան որոգայթ

արեցին ազգին. ասացին գրով եւ բանիւ, " հեռի մնալ {ճշմարտութեան} քարոզիչներից, որպէս ազգի անարգողներից եւ չընդուն

թէեւ փոքր էր այդ մարդերի թիւը, այնուամենայնիւ, {ճշմարտութեան} քարոզիչքը հերիքացան եւ իւրեանց գիրը կամ բանը չուղ

լրագրի միջնորդութեամբ արծաթ պահանջել: Ասացին. " {Ճշմարտութեան} քարոզիչների լեզուն, որով խօսում են կամ գրում են

նց լեզուն մաքրէին եւ կանոնի տակ դնէին՝ հետեւելով {ճշմարտութեան} քարոզիչների ոճին: Խաւարասէրքը, թէեւ ոչինչ չ

ոչինչ չեն տեսանում, բայց շօշափելով հասկացան, որ {ճշմարտութեան} քարոզիչքը չեն մոռացել Կեսարի խօսքը՝ age quod agi

ամուլի տակ, կարող են հաւատարիմ առհաւատչեայ լինել {ճշմարտութեան} քարոզիչների՝ ապագայում եւս անդուլ գործունէութեան

ն: Եւ այսպէս յայտնում եմ, ահա, հրապարակով, որ {ճշմարտութեան} քարոզիչքը գործելու են անդադար, եւ, չնայելով սու

մեք ենք դորա հանդիսադիրքը, էգուց մեր աշակերտքը, {ճշմարտութեան} դրօշակի տակ նահատակուիլ յանձնառու կտրիճ զինուորքը

բաժիններին, խօսել սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով {ճշմարտութեան} կանոններին"։ Պ. Իսահակեանցը, կարդալով իմ յօդո

ետեւ սկզբից մինչեւ այսօր սուտը հաղորդութիւն չունի {ճշմարտութեան} հետ, խաւարը՝ լուսի հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ հա

հոսէ: Կարծեմ, որ բաւական որոշ նկարագրեցի խնդրած {ճշմարտութեան} ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը: Նոյնպէս թող յայ

ի մեռանիմ, գոնէ մինչդեռ ժամանակ ունիմ ձեռքումս, {ճշմարտութեան} մուրճի հարուածը հասուցանեմ դորա ճակատին: Բայց Շա

ի ծերունուց, որ պատուասիրեց մեզ ընծաներով, բայց {ճշմարտութեան} յարգը չենք կարող ուրանալ, մեզ ոչինչ ընծայով չէ կ

ծը. " Նման զնմանն սիրէ"։ Դարձեալ պիտոյ է ասենք {ճշմարտութեան} պարծանքի համար, որ այդ պառաւը իւր վայրիվերոյ խօս

ինիմ եւ Յոյների համար, կամ աւելի լաւ, կ՚աշխատեմ {ճշմարտութեան} համար, Հայերի ընդդէմ, եւ յոյս ունիմ, որ իմ ոչխ

երկանդամ հարկադրուեցանք ցոյց տալ Պ. Խուդաբաշեւին {ճշմարտութեան} երեսը՝ գուցէ թերեւս դրդելով նորա սեպհական կարծիք

ապեալ մարդ, խոստովանում ենք, բայց սպասարկել ենք {ճշմարտութեան}, երբեք մեզ չենք համարում այն, ինչ որ չենք, երբ

այր մի տառապեալ խոստովանիմք, այլ՝ սպաս արարեալ {ճշմարտութեան} ՝ ո՛չ երբեք զանձինս ունիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ եր

Երես 5. Հոգին սուրբ բղխի միայն ՚ի Հօրէ - " Հոգին {ճշմարտութեան}, որ ի Հօրէն ելանէ"։ Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, եւ

Ես սկսայ սէր քարոզել, Սուրբ ուսումը {ճշմարտութեան}. Ինձ մերձաւորքս եւս կատղած ` Քար ձգե

Դրական է այս մեր դար: Քո բարձր {ճշմարտութեան} Ճառագայթները փայլուն, Չեն տանելի մեր ա

ի՛նչ հարկի համար Մեզ պիտոյ էր ծառայել {Ճշմարտութեան} անպատճառ: Մինչդեռ եւ առանց նորան,

" Աստ հանգչում է բնութեան մարդը, Մարդը եւ {ճշմարտութեան} ". Ժիրարդէնի գրեց ձեռքը Տապանաքարիդ վ

ւմ Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութեան հետեւող չեղանք, այլ {ճշմարտութեան}, իսկ ճշմարտութիւնը մի մարդու սեփականութիւն չէ,

ութիւն գրել եւ թարգմանել այն բանը, որ ջատագով էր {ճշմարտութեան}, որ պախարակում էր Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործեր

երութիւն եմ զգացել, որովհետեւ պիտոյ է բարձրացնէի {ճշմարտութեան} դրօշակը։ Իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի համար բ

ը լցուած է հոգեպայծառ ուրախութեամբ, որ ասածներիս {ճշմարտութեան} նշանները սկսում են իրագործուիլ։ Բուն այս պատճառը

ն: Մասնաւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ են դրական {ճշմարտութեան} գաղափարին, արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոք

իտի կատարէ. պրուսական թագաւորների խորին խելքը եւ {ճշմարտութեան} սէրը, նոյնպէս եւ գիտական լուսաւորութեան բազմադար

ը իրենց բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական {ճշմարտութեան} եւ գործադրութեան մէջ, ինչպէս Գերմանիայում, այլ

շատ: Երանի՜ թէ այն անմիտը զգաստանար մի փոքր, որ {ճշմարտութեան} դէմ պատերազմելը ամենեւին անօգուտ էր եւ խթանի դէմ

իւր ասպարէզը աշխարհիս հրապարակի մէջ: Ո՛վ պարծանք {ճշմարտութեան} մի մարդ, որ սօրայ վահանի տակ պաշտպանուած լինի,

ելեւելք առնելով միմեանց վերայից, ժողովուում էին {ճշմարտութեան} դրօշի տակ: Նոքա կարող չէին երբեք լռել այն ճշմարտ

ալ իւր մեղքը, ուղղել իւր վարքուբարքը, ոտք կոխել {ճշմարտութեան} ճանապարհի վերայ եւ հրաժարուիլ իւր անօրէնութիւններ

պաշտօնակիցքը, վախենալով դորայ վրէժխնդրութենից, {ճշմարտութեան} համար արիւն թափող նահատակը ինձ ընկեր եւ օգնական կ

իւր չարութիւնը: Անմիտ, որ կամենում էր ստութիւնը {ճշմարտութեան} զգեստով շրջեցնել աշխարհումը: Այս անմիտը բոլ

ճութիւններ յարուցին նորա դէմ, տեսանելով, որ նա {ճշմարտութեան} հետեւող եւ անկարգութեան վրէժխնդիր, եւ ամեն այն պ

բարի ցանկութեան, ընդ որս եւ հաւանեալ եւ այլ արք {ճշմարտութեան} նուիրիչք գնային խառնիլ 'ի գունդն զօրավարին Հայոց

ները, որոնք ամեն ստութեան երկրպագում են, միայն թէ {ճշմարտութեան} երեսից փախչին, ինչպէս սատանան խունկից, չեն ամաչու

քաղկեդոնիտ էր ասողը պարզապէս հայհոյում է անկաշառ {ճշմարտութեան} սրբութիւնը։ Այսչափ։ Այլ առակ լուարուք. "

, բայց այդպիսի դիպուածում չարաչար էր գործ դրուած {ճշմարտութեան} անունը: Վերջին խօսքերը ասելով դուրս գնաց բժշ

հակառակ, հիմնում էր իւր քաղաքական կեանքի կարգերը {ճշմարտութեան} վերայ էապէս։ Ահա այսպիսի ընդհանուր գործողութեան

ինքն, էին 'ի հերձուածողաց անտի, որք ծանօթացեալք {ճշմարտութեան}, 'ի բաց կացին 'ի Հայոց եւ միաբանեցան յայս գործ.

հանափակելով մեր անձը իրողութենների ստուգութեամբ, {ճշմարտութեան} մուրճը մեր ձեռքին, դուրս ենք գալիս հրապարակ, որ

ուրս ենք գալիս հրապարակ, որպէս հաւատարիմ զինուոր {ճշմարտութեան} Վարդապետին, որպէս զինուոր, որի թիկունքը տեսանել

՝ պաշտպան քրիստոնէութեան հրատարակելով իւր անձը։ {Ճշմարտութեան} դիտանոցից նայելով պապականութեան վերայ՝ մի՞թէ կար

լով այն մարդերի վերայ, որ համարձակուել էին որպէս {ճշմարտութեան} պաշտօնեայ մօտենալ առիւծի աւարին... Այո՛, շատերի

երը, որոնց անմիջական քարոզութեամբ խլրտուել էր մի {ճշմարտութեան} լոյս պապական անմխիթար եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաննե

ապական անմխիթար եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաններում։ {Ճշմարտութեան} եւ լուսաւորութեան շատ քարոզիչք փչել են իւրեանց վե

մինչ հանցէ զիրաւունս 'ի լոյս, 'ի հաւասարել զկշիռ {ճշմարտութեան} ։ Ափսո՛ս քեզ, Հայր Միքայէլ, զի 'ի ծերութեան

եւ զայդ զոր ասես, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն {ճշմարտութեան} եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի. իսկ այն

հատ է մեր մեր խորհուրդը՝ "անաչառ պաշտօնեայ լինել {ճշմարտութեան} "։ Իսկ անաչառ դատաստանի առաջեւ միեւնոյն է մերկացու

եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ] {ճշմարտութեան}. բայց ինձ այլապէս թուի, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հա

ոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէտ յոյժ ազգակից խաւար {ճշմարտութեան} պապականաց յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛

քանչիւր եք ի մէնջ կարէ տեսանել եւ ի վերայ հասանել {ճշմարտութեան} ասացելոցս, իսկ դատողութիւն այրական, իմաստ եւ կա

կալին բերանք մեր բացեալ են առ ամենայն հակառակորդը {ճշմարտութեան} եւ աղեղունք լարեալ վանել եւ խորտակել։ զամենայն ն

, կամ Պոմպէոսը, կամ Կեսարը կամ Ալեքսանդրը, բաց {ճշմարտութեան} հանդէպ աչքդ եւ կը տեսանես, որ ողջից մեծ է Իգնատի

յապէս եւ ջախջախուած խորտակուած միանգամայն Պասկիէի {ճշմարտութեան} մուրճի տակ. պատճառ, բանականութենով եւ խելքով կ'

տների եւ խաւարապաշտների նետաձգութեանը եւ դոյն այդ {ճշմարտութեան} սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր սուրբ պարտականութիւնը

ուխտ չէ արել միշտ Աշտարակի լեզուով գրելու։ Թէեւ {ճշմարտութեան} անունով ասում ենք, որ նորա բնագրի (Աշտարակի) լ

սար, յոյս ունինք, որ ոչինչ չկարողանայ դաւաճանել {ճշմարտութեան}: Մեր հատուածը նոյնպէս շպար չունի, ինչպէս մեր քն

ընդունում է պատկերաբար, առանց նոցայ մէջ թաքնուած {ճշմարտութեան} կամ փիլիսոփայութեան վերահասու լինելու: Սոցա օրին

էջ։ Բայց խոստովանում ենք ցաւելով, որ մեր կողմից {ճշմարտութեան} դրօշակը բարձրացնելը շարժառիթ եղաւ մեր վերայ քանի

ահութիւնն էր, որ հարկադրում էր սոցա պարիսպ քաշել {ճշմարտութեան} ջրի ընթացքի հանդէպը, ապա թէ ո՛չ, ամենեւին հակառ

այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի վրայ, անկողմնապահ {ճշմարտութեան} անունով։ Պակա՞ս էր նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան

ր իւրեան քրիստոնեայ, պարտական է հետեւել Քրիստոսի {ճշմարտութեանը}, եւ նա՛ է մարդը, որ, արհամարհելով ամենայն ունա

արտութեան հակառակորդքը, որովհետեւ ոչինչ արգել չէ {ճշմարտութեանը} խորտակելու գլուխը խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել

ւցէ ձեզ յայտնի չլինի, բայց վկայ է Աստուած խօսքիս {ճշմարտութեանը}, որ ձեր Խալիլ նայիբը, երկար ժամանակ իւր պարտքը

ւցանել մի շինովի, հնարած ճշմարտութիւն։ Վա՜յ այն {ճշմարտութեանը}, որ այսպիսի հնարների էր կարօտում։ Ողբա՜լի հնար

ստեղ չեն"։ Պարլամենտը, կամելով վերահասու լինել {ճշմարտութեանը}, սաստիկ չարչարանքների մատնեց նորան. տաքացրած ագ

ով հոգալ ու տնտեսել միմեանց հետ, միշտ եւ հանապազ {ճշմարտութեանը} սպասաւորել եւ սնութեան արբանեակներից հրաժարուիլ,

մտօք եթէ յանցանիցեմք յետ ընդունելութեան գիտութեան {ճշմարտութեանն} ՝ այնուհետեւ ոչ եւս պիտոյ է վասն մեղաց պատարագ.

ու նոր եւ կենդանի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ {ճշմարտութեանն} լուսոյ], զհետ պնդել խաւար առաջնորդութեան հնոցն,

անձնապահութեան եւ եթ ախոյեան հանդիսանան երկնային {ճշմարտութեանս}, թէեւ չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնակ

յորջորջէ զիս Ուստայեան, որ օտար է ըստ ամենայնի ի {ճշմարտութենէ} միայն ջանացեալ աղտեղել զիս իւրովք սնոտի ծեքաբանու

պայծառ հայեցողութեամբք ի բնաւս: Այսու իսկ օտար ի {ճշմարտութենէ} կարծեօք յերբեմն ժամանակի, այն է ի կատարածի երեքտ

ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն վայր յետնեալ գտաւ ի {ճշմարտութենէ} առ անձնապահութեան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց դատել

ւն, հա՛ ճշմարտութիւն. ի՛նչ օգուտ կայ մի այնպիսի {ճշմարտութենից}, որ կտրատում էր ազգի սիրտը: - Պարո՛ն, քո խ

ւս տեղ խելակորոյս եւ խաւարապաշտ մարդիկ փախչում են {ճշմարտութենից} այնպիսի կամակոր եւ անձնաբռնադատ զօրութեամբ, որպէ

մ էին մարդու միտքը Սուրբ գրքի խորին եւ վերհամբարձ {ճշմարտութեններից} ։ Գեղարուեստների մասին պիտոյ է միեւնոյն բանը ասել

անզի ոչ բազում անգամ հանդիպի վեհագոյն կացուցելոյն {ճշմարտութիւն} անվերարկու: Զամենայն զհրաման կամ զյանձնարարո

վ կարող է արգելուլ ճշմարտութեան ճանապարհը: - {Ճշմարտութիւն}, ճշմարտութիւն, բայց մոռանում ես, որ, այդ ճշմա

ուլ ճշմարտութեան ճանապարհը: - Ճշմարտութիւն, {ճշմարտութիւն}, բայց մոռանում ես, որ, այդ ճշմարտութիւնը ասելո

երկացնում ես ազգի պակասութիւնքը եւ ամօթը: Եթէ մի {ճշմարտութիւն} հրապարակելու հետ կապակից է ազգային ամօթի յանդիման

մ էր ազգի պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեր համար. {ճշմարտութիւն}, հա՛ ճշմարտութիւն. ի՛նչ օգուտ կայ մի այնպիսի ճշ

ւնը: Բան էք շինել ձեր համար. ճշմարտութիւն, հա՛ {ճշմարտութիւն}. ի՛նչ օգուտ կայ մի այնպիսի ճշմարտութենից, որ կտ

եան յարգը եւ արժանաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, {ճշմարտութիւն} էր եւ ճշմարտութեան համար խաչի մահը յանձն առաւ. ի

ընկերքը չեն կարող փակել իմ բերանը, որ չխօսէր նա {ճշմարտութիւն}. ձեր շատ եւ անխորտակելի կամակորութիւնը ոչինչ այլ

ողջ մասներից բաժանելու եւ հեռացնելու համար: Ես, {ճշմարտութիւն} քարոզելով, ասում ես դու, թէ յայտնում էի ազգի պա

ի քանի Պարոնների վերայ, այն պատճառով, որ նոքա, {ճշմարտութիւն} քարոզելով, բամբասանքի տակ էին ձգում իւրեանց անձը

ատշաճութիւնք, բայց, այնուամենայնիւ, նորա հիմքը {ճշմարտութիւն} էր: Ափսո՛ս, որ չգիտեմ այդ ոտանաւորի հեղինակը։

եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, թէ {ճշմարտութիւն} ասացեալը սեպհականութիւն չէ Մարկոսի, Կիրակոսի, ա

որ կարող էր հաշտեցնել երկու հակառակող բաժինները՝ {ճշմարտութիւն} քարոզելով նոցա, որ նուիրելով իւրեանց անձը ստութե

, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառերով գրած էր՝ " {ճշմարտութիւն} "։ Այդ ուսումնարանի չլինելն է պատճառը, որ Ն

տը ճանաչելու պիտի բամբասէ մի մարդ, որ ազգի համար {ճշմարտութիւն} էր քարոզում եւ այնուհետեւ դառնալու էր ինձ թշնամի

երի մէջ դրօշակ, որի վերայ ոսկեղէն տառերով գրած է {Ճշմարտութիւն}, իսկ ճշմարտութիւնը էր ինքն Յիսուս Քրիստոս, մեր

Պ. Իսահակեանցը հարցանում է. " Սիրելի՛, այդ ինչ {ճշմարտութիւն} է, որ ձեզ համար խաղալիկ էք շինե՛լ՝ անպատուելով

արաճանաչելի բրդով: - Այո՛, կայ այդ բանի մէջ {ճշմարտութիւն}, բայց դու, զուգահեռաբար յառաջ գնալով ազգի կեանք

ուիթների հետ, որոնց պօլիտիկային ընդդէմ է ամենայն {ճշմարտութիւն}, որի հետեւանքը լինելու չէր մի օգուտ ճիզուիթներին

նզովել եմ: - Ի՞նչ նզովելու բան կայ այստեղ. {ճշմարտութիւն}, մի՞թէ դուք նզովում էք ճշմարտու... - Ձայնդ

րնչի անհետ, որպէս կաթիլ մի ի ծովու: Զայս ահաւոր {ճշմարտութիւն} խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն բա

Շնչէ քո զեփիւռ։ Մարտի 2, 1855 {ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ} Մա՛րդ, իմացիր դու աշխարհը, Ունա

ում այս խօսքերը ասելու ժամանակ. պատճառ, կենդանի {ճշմարտութիւն} է, թէեւ դժբաղդաբար " Ձայն բարբառոյ յանապատի"։

" Սո՛ւրբ արա զնոսա ճշմարտութեամբ քով, զի քո բանդ {ճշմարտութիւն} է ")։ Այո՛, եթէ այսպէս լինէր եւ ընդհանու

վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ գիտէի"։ Այս շատ խոր {ճշմարտութիւն} է եւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ թափածը դրա

ւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական {ճշմարտութիւն} է, նա ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կը գայ դէպի նա

ամեն այն պակասութեան յանդիմանող անձն է: Տարաբախտ {ճշմարտութիւն}, դու ապականութեան դարումը Թեբայի անապատը գտար քե

է, որովհետեւ պատմութեան ձեռքով արդէ՛ն ապացուցեալ {ճշմարտութիւն} է։ Բայց սակայն չենք կարող ասել, թէ բո՛ւն Ս. Լո

Սա մի լաւ պաշտօնեայ էր ստութեան, դորա մէջ ոչինչ {ճշմարտութիւն} տեսնուած չէ, ամենայն կերպով հաւատարիմ կացաւ իւր

գերեզման... Այսպիսի մի մարդ, ո՜հ, ցաւելի {ճշմարտութիւն}, յարգ ունի խաժամուժ ամբոխի աչքում, այսպիսի մի մ

ընդդէմ չես այս իմ կարծիքին: - Քո ասածը զուտ {ճշմարտութիւն} է, ինչպէ՛ս կարելի է ընդդիմանալ նորան, ամենայն ժ

կական պատկերների, առաւել շուտով ընդունում էին մի {ճշմարտութիւն}, եթէ բնական պատճառներից յառաջացած գործողութիւնը

. պատճառ, ինքը խելք չունենալով հասկանալ որեւիցէ {ճշմարտութիւն}, այլեւ հաւատ եւ գիտակցութիւն չունենալով պահանջու

հաւատ եւ գիտակցութիւն չունենալով պահանջում է, որ {ճշմարտութիւն} խօսողը մի գերբնական զօրութիւն ցոյց տայ իւրեանից,

տկարութեան դարման տանելու հնարը: - Ամենեւին {ճշմարտութիւն} է, որ խօսում էք, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, - ե

վ իրաւունք եւ ազատութիւն։ Նոցա գլխաւոր հաստարանը {ճշմարտութիւն} լինելով, ապահովում է մարդկային ընկերութիւններ՝

աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում էր պարզ եւ վճիտ սէր, {ճշմարտութիւն} եւ ազատութիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ

այլ մեքենական հպատակութեամբ ընդունել այս կամ այն {ճշմարտութիւն} ասուած բանը, ուր մարդկային ազգի բարոյականութիւնը

լինելով, կարող էր աւելի լուսափայլ կացուցանել մի {ճշմարտութիւն} ։ Եւ այսպէս, հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ ի՛նչ

լ, թէ եկեղեցի Հայոց իբր եկեղեցի ընդունի զամենայն {ճշմարտութիւն} հաւատոյ։ Եթէ ունիս զօրինակ, առաջնոյ թղթոյն գրել

եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. բայց ինձ այլապէս թուի, {ճշմարտութիւն} չի՛ք առ հայոց ուսումնականս, թո՛ղ զայն [յոյժ տարա

հայոց ուսումնականս, թո՛ղ զայն [յոյժ տարակուսելի] {ճշմարտութիւն}, զոր ընդունին դոքա ի բերանոյ բարեկամաց. բայց ճշ

ւն, զոր ընդունին դոքա ի բերանոյ բարեկամաց. բայց {ճշմարտութիւն} այնպիսի՝ որ ելանէր ի բերանոյ թշնամեաց, անընդուն

ոպացիս միշտ երկրորդական իրք էին, մինչ [քննելի էր {ճշմարտութիւն} կարծեաց որոյ եւ իցէ առն մտածողի: [Առ Հայս ի շ

ռն մտածողի: [Առ Հայս ի շրջակայս մեր տեսանի եւ {ճշմարտութիւն} մի այլ. ամենեւին օտար ի լուսաւորեալ հոգւոյ մերու

թացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛ դու ինձ զայն {ճշմարտութիւն}, որ հաստատի հրամանաւ, սպառնալեօք եւ հալածանօք,

միջի ապացոյցք յաղթողք՝ պատճառք բանաւոր. ողբալի {ճշմարտութիւն}, գաւազանաեւ ապացուցեալ, ըստ որում հակառակորդն,

զբռնութիւն գազանական, այլ զէն ո՛չ ունի: Եղկելի՛ {ճշմարտութիւն]}:: Ոչ կարացեալ ցայս վայր իմաստնոց հայոց՝ շ

ալ " Վարդապետարանի կրօնի ", զսոյն զայս լուսափայլ {ճշմարտութիւն} վաղ ուրեմն [ծանուցեալ ] հրատարակել զՀոգեբանութիւն

րաւունս եպերելոյ զնոսա վասն այսր, արդէն անժխտելի {ճշմարտութիւն} է գործող ի նոցին կողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք,

ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որոց վասն չիք {ճշմարտութիւն} յաշխարհի: " Ոչ զչար գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մ

հոյակապ Պասկիէի իմաստուն ասածները։ Ի՞նչ ասել է, {ճշմարտութիւն} ապացուցանելու համար հայհոյել եւ նզովել. եթէ ունի

ւն երբէք չեն կարող ապացուցանել մի շինովի, հնարած {ճշմարտութիւն} ։ Վա՜յ այն ճշմարտութեանը, որ այսպիսի հնարների էր

, որ այսպիսի հնարների էր կարօտում։ Ողբա՜լի հնար {ճշմարտութիւն} ապացուցանելու։ Բայց այս կարապները օրէ օր աւե

ռաջին անգամ հնչեց դէպի մեզ, " այսուհետեւ լոյս եւ {ճշմարտութիւն} եւ ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան գերութիւնից ", մ

պէս չէ՞: - Այո՛, այդպէս, կայ այդ բանի մէջ {ճշմարտութիւն}, - պատասխանում է Յիշատակարանը: Ուրեմն քո գո

" ի մեծ շինութիւն ազգին ", մենք սիրում ենք որպէս {ճշմարտութիւն}: Մարդը, ոչ միայն ֆիզիկապէս, այլեւ բարոյա

ածը): Դառը բողոք. բայց որքան տող, այնքան {ճշմարտութիւն}: Թո՜ղ, մի՛շտ օրհնուի գիտութեան նահատակների անմա

խօսել այս մասին, որովհետեւ մեր համար աչքի յայտնի {ճշմարտութիւն} է այս: Սակայն, չենք ասում, այլ մանաւանդ ը

ց ցաւելին այս է եւ մանաւանդ ցաւելի, որ անմերժելի {ճշմարտութիւն} է, թէ մենք իջնելով հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պ

անունով միայն ուսումնականներին մի պարզ եւ յայտնի {ճշմարտութիւն} ապացուցանելու համար պիտոյ էին այդքան խօսք, վկայո

թիւն, ճշմարտութիւն, բայց մոռանում ես, որ, այդ {ճշմարտութիւնը} ասելով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւնքը եւ ամօթ

ազգային ամօթի յանդիմանութիւնը, չիք լինի այդպիսի {ճշմարտութիւնը}, այդպիսի դիպուածում լաւ է սուտը, որ վարագուրում

եծ վիրաբուժական հնարների: Այնպէս է, մեր քարոզած {ճշմարտութիւնը} գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը մ

ում եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ {Ճշմարտութիւնը} աւելի մեծ յարգ ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի բ

որութեան վերայ։ Եւ ինչպէս է, որ, այս լուսափայլ {ճշմարտութիւնը} անտես արած, փորձ էք փորձում յարձակուիլ մի քանի Պ

եւ կը գայ ժամանակ, որ ինքներդ կը խոստովանէք այս {ճշմարտութիւնը}, թէ Հայոց մեծատունը կերակրի, հանդերձի, գինու,

մարդու, եւ վա՜յ այն մարդուն, որ պիտոյ է ուրիշի {ճշմարտութիւնը} չափէր բարեկամութեան կամ թշնամութեան չափով: Ստոյգ

վ: Ստոյգ ազգասէրը պիտոյ է խօսի ճշմարիտը, այո՛, {ճշմարտութիւնը} շատ անտանելի է լինում այնպիսի մարդերի համար, որ

եւ մտածող մարդիկ վաղուց ահա փորձով իմացած են, որ {ճշմարտութիւնը} հալածւում է միշտ եւ պատճառ է լինում իւր պաշտօնէի

նէի հալածանքին։ Մի այդպիսի անբաղդ պաշտօնէի համար {ճշմարտութիւնը} շատ անգամ ճանապարհ է բացել դէպի գլխապարտութեան սի

Կամէին ինձ քարկոծ առնել"։ Եւ, արդարեւ, {ճշմարտութիւնը} մի այնպիսի բան է, որ պատճառ է լինում մարդերի միմ

դապետը, գուշակել էր, որ իւր քարոզութիւնքը, իւր {ճշմարտութիւնը} պիտոյ է բաժինք յառաջացնէին: Բայց ծածկել եւ վարագ

է բաժինք յառաջացնէին: Բայց ծածկել եւ վարագուրել {ճշմարտութիւնը} աշխարհին հաճոյանալու համար, սատանայի գործ է. հե

է անմիաբանութիւնը եւ այն պատերազմը, որ լոյսը եւ {ճշմարտութիւնը} պիտոյ է ունենային խաւարի եւ ստութեան հետ: Փա

պիտոյ է շատ հետեւողներ ունենար, քան թէ կարող էր {ճշմարտութիւնը} գտանել, որովհետեւ ստութիւնը, խաբեբայութիւնը արծ

մարդերին եւ մի անցաւոր եւ ունայն փառք ճարել, իսկ {ճշմարտութիւնը} չունի այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ Նա մի վերի

ելի ուրախութիւն է գալիս իմ վերայ՝ տեսանելով, որ {ճշմարտութիւնը} ու ազգասիրութիւնը եւ Նախիջեւանի մէջ ունին իւրեանց

հազարներով դնէ իւր կարծիքական եւ սուտ պարծանքը, {ճշմարտութիւնը} կէս կոպէկի գրչով եւ կէս կոպէկի թանաքով կը թողու ա

րութիւնը, չկամի ընդունել եւ իմ բերանով քարոզուած {ճշմարտութիւնը} ՝ առանց մտածելու, թէ ես եւ իմ քարոզած ճշմարտութի

արտութիւնը՝ առանց մտածելու, թէ ես եւ իմ քարոզած {ճշմարտութիւնը} ջոկ ջոկ բաներ են, թէ ճշմարտութիւն ասացեալը սեպհա

Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր բան է, Աստուծոյ {ճշմարտութիւնը} հալածւում է իմ թշնամիների ձեռքով, որովհետեւ իմ բ

ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել {ճշմարտութիւնը} եւ, յետ դնելով ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ

անականութիւն եւ հասկացողութիւն, ուրեմն կը ճանաչէ {ճշմարտութիւնը}, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ նորա՝ դէպի ինձ բար

ենայն րոպէ ծակում են մեր սիրտը... Այս պատճառով, {ճշմարտութիւնը} հնչում է Հայոց ազգի ականջին որպէս ձայն բարբառոյ յ

լոյսը խաւարի հետ, առաքինութիւնը մոլութեան հետ, {ճշմարտութիւնը} ստութեան հետ. այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, եւ

, փա՛ռք Աստուծոյ, գտանուեցան մարդիկ, որ սիրեցին {ճշմարտութիւնը} եւ ընդունեցին նորան, թէեւ փոքր էր այդ մարդերի թի

ձիւթապատ ուսերի վերայ: Իսկ մեք կը փառաւորենք {ճշմարտութիւնը}, մինչեւ ի մահ կ'աշխատինք դուրս վանել ստութեան եւ

ի վերայ ոսկեղէն տառերով գրած է Ճշմարտութիւն, իսկ {ճշմարտութիւնը} էր ինքն Յիսուս Քրիստոս, մեր փրկութեան միայնակ եւ

դորա սուրբ անունը"։ Զարմանք չէ, որ չէ ճանաչում {ճշմարտութիւնը}, որովհետեւ սկզբից մինչեւ այսօր սուտը հաղորդութիւ

ի հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ համարում յայտնել, թէ {ճշմարտութիւնը}, որի դրօշակի տակ զինուորուած է եւ իմ նուաստութիւ

ակ զինուորուած է եւ իմ նուաստութիւնը, է Աստուծոյ {ճշմարտութիւնը} ՝ անմասն ամենայն ստութենից, խարդախութենից, կեղծ

կեղծաւորութենից եւ այլ այսպիսի արատներից, է այն {ճշմարտութիւնը}, որ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով կնքուեցաւ Գողգոթայի

Քրիստոսի արիւնով կնքուեցաւ Գողգոթայի վերայ, այն {ճշմարտութիւնը}, որ հաճոյ չէ աշխարհին, այն ճշմարտութիւնը, որին

, այն ճշմարտութիւնը, որ հաճոյ չէ աշխարհին, այն {ճշմարտութիւնը}, որին ատում են սուտ ազգասէրքը եւ օբսկուրանտները

, կամեցել եմ միայն ցոյց տալ Պ. Իսահակեանցին, թէ {ճշմարտութիւնը} հալածւում է ստութենից, բայց ցաւելին այս է, որ ա

արդկան, կամք Աստուծոյ ", - ասում է առածը. սորա {ճշմարտութիւնը} ինձ եւս պատահեցաւ փորձել, ինչպէս շատերը փորձել ե

տեսանելով ամենայն բան, կը ճանաչես իմ քարոզութեան {ճշմարտութիւնը}: - Ես արդէն ասացի ձեզ, որ ախորժակ չունեմ կր

ամար: - Դուք կարո՛ղ էք հասկանալ իմ ասածների {ճշմարտութիւնը}, եթէ մի փոքր մտածէք միայն: Ի՛նչ կ՚ասէ ձեր ազգը

այութիւնը խափան չէ ինձ՝ առանց վարագուրելու խօսել {ճշմարտութիւնը}, բայց ո՛րչափ խօսք եւ զրոյց կը բարձրանայ մի այլ ա

ինէր: - Լոյսը չէ կարող հաշտուիլ խաւարի հետ, {ճշմարտութիւնը} ՝ ստութեան հետ։ Այդ վէճը եւ պատերազմը հարկաւոր է

աջանային մեր ազգի մէջ, հարկաւոր էր, որ լոյսը եւ {ճշմարտութիւնը} ոտաբոկիկ քշէին Հայաստանի ծխեալ աւերակներից խաւարի

ն առողջամտութեամբ հարկադրուած ես այդպէս ընթանալ: {Ճշմարտութիւնը} աւելի շուտով ըմբռնելի է լինում անդաստիարակ եւ ասի

ծել, ինչ որ ուրիշ բաների վերայ, այդ բանը... էր {ճշմարտութիւնը}: Այս՝ ժամանակի ազդեցութեան ենթարկուած արձան

ղինակի վերայ: Ասիացին չէ կարող մերկանդամ տեսանել {ճշմարտութիւնը}: Իզիսը պիտի քօղով ծածկուի միշտ եգիպտացու աչքից։

ւմ է. " Թէեւ կարելի էր, յետոյ, մօտից ճանաչելով {ճշմարտութիւնը}, ընդունել Քաղկեդոնեան ժողովի սահմանադրութիւնքը,

ախուած չէ օդի մէջ: Չկայ մարդ, որ չխոստովանի այս {ճշմարտութիւնը} եւ նոյնիսկ Անգլիոյ մէջ, բայց այստեղ է խնդիրը, ե

Որչափ շօշափելի եւ հասկնալի է տնտեսական խնդրի {ճշմարտութիւնը}, որ մեք այս նեղ սահմանի մէջ աշխատեցանք կերպարանա

, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջում են, եւ իրական {ճշմարտութիւնը}, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ աւելորդ է պատասխան տալ այ

են մարդիկ, որ պարզ աչքով տեսանելով եւ հասկանալով {ճշմարտութիւնը}, քարոզում են նորան մարդասիրական անձնազոհութեամբ

ԵՐԿՈՒ ՏՈՂ {Ճշմարտութիւնը} կրօն է, նորան միայն խնդրեցէք, իսկ նորանից ոչինչ

գրութեան հետեւող չեղանք, այլ ճշմարտութեան, իսկ {ճշմարտութիւնը} մի մարդու սեփականութիւն չէ, թէեւ Պ. Չամուռճեանը

ներկայումս: - Խե՞ղճ մարդ, որ դեռ չգիտես, թէ {ճշմարտութիւնը} օրացուցի պէս, տարին մի անգամ փոխւում է. հարկ դի

ամաբանութիւն է պահանջում. բայց եւ այնպէս, առանց {ճշմարտութիւնը} թաքցնելու, ցոյց էի տալիս " Հիւսիսափայլի " իրաւու

ոսի կենարար Աւետարանը, ուսուցանելով անհակառակելի {ճշմարտութիւնը}, տնկելով Աստուածային հոգու խաղաղութիւնը, ներգոր

, որ մի սուրբ եւ զգուշալի պաշտօնակատարութիւն է՝ {ճշմարտութիւնը} գիտութեան մէջ յառաջ տանելու համար։ Խօսելով ը

սի մի մատենագրութիւն, թո՛ղ ներեն մեզ այսպէս ասել {ճշմարտութիւնը}, նման է Ճիզուիթների կրօնաւորութեանը... Այդպիսի

է նոցայ համակարգութիւնքը: Մնաց որ չէ կարելի {ճշմարտութիւնը} քննել եւ ճանաչել ինքնակայապէս, քանի որ մարդու խո

ութեան դրօշի տակ: Նոքա կարող չէին երբեք լռել այն {ճշմարտութիւնը}, որ մերկապարանոց կար նոցայ աչքի առաջեւ: Ամենայն

ւհետեւ հո՞ կը խօսեմ նորա վերայ համարձակ: Եթէ այս {ճշմարտութիւնը} կ՚ուրանան նորա բազմաթիւ պաշտօնակիցքը, վախենալով

ապատի նոյնութիւնը ապացուցանելու համար, որովհետեւ {ճշմարտութիւնը} աչքի յայտնի է։ Թէ ինչ ժամանակից սկսուել Վաղար

ոյ հայհոյութիւն է համարում, երբ մարդ, ճանաչելով {ճշմարտութիւնը}, մեղանչում է նորա ընդդէմ, որովհետեւ ասում է. "

զգուշութեամբ աշխատում էին տգէտ մարդիկ թագուցանել {ճշմարտութիւնը} ։ Յայտնի է մեզ լատինական առածը, "Մեռածների վերայ կ

առնելով նորա րոպէական ակամայ սխալը։ Ահաւասիկ բուն {ճշմարտութիւնը} ։ Յիրաւ է, որ այս ականաւոր անձը, Գէորգ կաթողիկոսի

տրաստել էր նորա որդին նոցա համար, որ ճանաչել էին {ճշմարտութիւնը}, որ էր ինքը՝ այդ տանուտիրոջ միածին որդին Յիսուս

ին Յիսուս Քրիստոս։ Նորա համար, որ ճանաչել էր {ճշմարտութիւնը}, ի՞նչ մահ. նա յաւիտենական է, նա անմահ է։ Նոյն

րակուսելի բան է: - Տնաքանդ, եթէ ճանաչում ես {ճշմարտութիւնը}, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր

ր խորհուրդը տուեցիք ինձ շատ խիստ խօսքերով: - {Ճշմարտութիւնը} միշտ աչք է ծակում: - Ճշմարտութիւնը մի վերացա

վ: - Ճշմարտութիւնը միշտ աչք է ծակում: - {Ճշմարտութիւնը} մի վերացական բան է, որով ամենայն մարդ արդարացնու

ն հաւատացնել աշխարհին, թէ իւրեանց կողմում ունէին {ճշմարտութիւնը}, բայց այդպիսի դիպուածում չարաչար էր գործ դրուած

արաչար գործադրութեամբը հանդէս էր հանում Աւետարանի {ճշմարտութիւնը} ընդդէմ կոյր հաւատի եւ անպտուղ ծիսակատարութեան, ե

ի յայտնուիլը)։ Այս աստուածային անձը, լոյսը եւ {ճշմարտութիւնը}, յայտնուելով Հրէաստանի մէջ, ) պատերազմեց կրօն

աստուածային Վարդապետը իւր սրտի վկայութիւնը, իւր {ճշմարտութիւնը} մարդերի սրտի մէջ աւելի խոր տպաւորելու համար իւր մ

տրաստական սրտով եւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա {ճշմարտութիւնը} եւ ազատուին սատանայի եւ ստութեան ծառայութենից։

իշդ պատմութիւնը դրել է մեր առաջեւ այն անխորտակելի {ճշմարտութիւնը}, թէ ստրկութիւնը մայր է ամենայն անբարոյականութեան

նալ առիւծի աւարին... Այո՛, շատերի համար իւրեանց {ճշմարտութիւնը} եւ լուսաւորութեան քարոզութիւնը եղած է մահու դատակ

ընդհանուր գործողութեան ժամանակ, զարմանալի բան, {ճշմարտութիւնը} եւ լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթ

ը չէր լսելու նորան։ Յիսուսեանք լաւ ճանաչեցին այս {ճշմարտութիւնը}, վասնորոյ եւ անուանեցին իւրեանց պաշտպան ամենայն

ան սպիտակութիւնը"։ Ահա Յիսուսեան աբեղաների {ճշմարտութիւնը} ։ Այսպէս կամենում են նոքա ապացուցանել իւրեանց իրա

հակառակորդի խօսքը եւ լուսափայլ կացուցանեն իւրեանց {ճշմարտութիւնը} ։ Այս բաները ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ յայտնի ապացոյ

պատճառ, բանականութենով եւ խելքով կ'ապացուցանուի {ճշմարտութիւնը}, եթէ կայ, բայց հայհոյութիւն, գաւազան եւ բռնութ

, որի վերայ գրած է ոսկեայ տառերով, թէ յաղթող է {ճշմարտութիւնը} ընդդէմ ստութեան դրօշակի տակ ամրացած սպասաւորների

գուցէ իրենց սրտում ընդունում են Վայկունի խօսքերի {ճշմարտութիւնը}, բայց վախենում են, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը

ճշմարտութիւնը, բայց վախենում են, յայտնի դաւանել {ճշմարտութիւնը}: Արշամը իր սերունդի երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն

ցիչն է. նա ոչ միայն ընդունում է այդ դառը խօսքերի {ճշմարտութիւնը}, այլեւ դատապարտում է իր եղբարց երկու երեսանութիւ

որ կամենում էին մինչեւ յետին շունչը պատերազմիլ եւ {ճշմարտութիւնը} չխոստովանել։ Սորա պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ

տեւողական։ Այժմ այդ պարոնները, եթէ խոստովանէին {ճշմարտութիւնը} եւ համաձայնէին, որ հին լեզուն, մեռեալ լինելով,

որ նորան անծանօթ էր. այսքան պարզ եւ լուսապայծառ {ճշմարտութիւնը} չեն կարողանում այդ պարոնները դեռ իստակ աչքով տեսա

խօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան իւրաւունք ունի {ճշմարտութիւնը}. կամաւ եւ յօժարութենով միմիայն, իւրեանց թքածը չ

չկամենալով լիզել, յանձներն են առնում համրանալ եւ {ճշմարտութիւնը} չխոստովանել։ Քանի մի խօսք եւս պատշաճ համարում

ի հետ, ստիպում է նորան խոստովանել այս արտասուելի {ճշմարտութիւնը} ։ Կարելի էր քարոզել նորան այն ժամանակ, եթէ նա,

եւ հրաժարուիլ իր սրտի վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի {ճշմարտութիւնից}: Բայց երբ դեռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած

ում սորանցից։ Ասածիս անհակառակելի վկայ այն տխուր {ճշմարտութիւնն} է, որ Հայերը օտարի լեզուով կարդում են իւրենաց սե

ք Ա, գլ. 3: Ծանիջի՜ք զճշմարտութիւն, եւ {ճշմարտութիւնն} ազատեսցէ զձեզ: Մի ծանր ումեք [թուեսցի],

յս վայր ժամանակի ո՛չ մարթացեալ ճանաչել զլուսափայլ {ճշմարտութիւնն}, դեռ եւս բազում հանճարոյ եւ իմացականութեան պէտս

բ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօք ստնանել զանպարտելի {ճշմարտութիւնն} ՝ որ քարոզիւր բերանով իմաստնոյն Դանթեայ. հալածան

օսքերը ասելով խունկ ենք ծխում ազգին, ո՛չ. միայն {ճշմարտութիւնն} ենք խոստովանում: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. ահաւ

ապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ նա ներկայ եղած {ճշմարտութիւնն} է խոստովանում, իրաւունք չունիք եւ չէք կարող նորա

նագործուելով ազգային լեզուի ազդեցութեան տակ. այս {ճշմարտութիւնս} ուրացողը ուրացող է ազգութեան: Դպրոցի օգուտը

ութեան եւ այն՝ շատ օգտակար ճիւղ։ Քանի՜ քանի {ճշմարտութիւնք} հանդէս է բերում կրիտիկայն, ո՜րքան անտես արած իրո

եծ եւ ճշգրիտ փիլիսոփայութիւնը: Ստոյգ է, կան {ճշմարտութիւնք}, որ համեմատաբար դրականք են, քննիր նոցայ որակութ

դկութեան հետ։ Մեր սիրտը արիւնով է լցւում այս {ճշմարտութիւնքը} ասելու ժամանակ, որովհետեւ մի չար բաղդով այս րոպէ

կեանքին եւ պէտքերին, ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ {ճշմարտութիւնքը} մտնեն նորա հասկացողութեան գումարի մէջ: Աշխատիր ի

աղճատում էին մինչեւ անգամ եւ Քրիստոնէական հաւատի {ճշմարտութիւնքը}, թագուցանում էին Փրկչի կրած չարչարանքները եւ նոր

ս է հասանում վերջապէս մինչեւ հաւատի խորհուրդքը եւ {ճշմարտութիւնքը} ։ Ահա, թէ ինչպէս։ Եթէ բանը վերաբերւում է Քրիստո

ան մեծ պակասութիւնը այն էր, որ նոքա Քրիստոնէական {ճշմարտութիւնքը} քարոզում էին շատ վերացական կերպով՝ առանց ամենեւի

եր գլխից, այլեւ ազգի եւ եկեղեցու գլխից անցածները {ճշմարտությամբ} հրատարակելու համար: Հույս ունիմ եւ հույսս մեծ է

թշնամիների աղբաթը եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառնվի: {Ճշմարտության} թշնամիների հույսը այն է, որ օրագիրը կխափանվի, բ

մեր ձեռքով պատժվեին եւ խայտառակվեին: Ազգի եւ {ճշմարտության} համար իմ կյանքը իմ աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե

ռքի տանք միմյանց եւ շարունակենք մեր կռիվը ազգի եւ {ճշմարտության} անունով, միշտ կրկնելով " Ցորչափ շնչեմք զօդս " եւ

րը խափանվի, բայց դուք պիտի պաշտպանեք մեզ ազգի եւ {ճշմարտության} համար, մինչեւ որ մի քանի տարի շարունակվելով, ար

այժմ եւս խավարը եւ սուտը պիտի հաղթանակե լույսի եւ {ճշմարտության} վերա: Մեք բոլոր բան հասկացողքս պարտական ենք ընդդ

այդ. նման դեպքում, իհարկե, գիրքն ավելի կմոտենա {ճշմարտության}: Ֆ. Մ. Ռուդնեւի մահը, միանգամայն անկեղծ ե

ւ բաներ են։ Իսկ ըստ զանազան փաստական տվյալների, {ճշմարտությանն} ավելի մոտ է այն, որ այդ թիվը տատանվում է 4. 500

, որ չէր կարելի նրան չսիրել: Մինչդեռ, անhերքելի {ճշմարտություն} է, որ Venit mors... et nemini paratui!: Այս

սկանաս, աշխատել որ ուրիշներին եւս հասկացնես, որ {ճշմարտությունը} հայտնվի: Գայանե Նիկոլաեւնայի սիրով ողջույնը ե

չի հասկացողներուն հասկացնեք բանի զորությունը, որ {ճշմարտությունը} ձայն ստանա այդ կորած եւ մոլորած քաղաքի մեջ: 8-րդ

նչեւ որ մի քանի տարի շարունակվելով, արմատ արձակե {ճշմարտությունը} մեր ազգի մեջ, այնուհետեւ ինքը ազգը կխնդրեմ, բայ

սներու լեզվի տակ չենք մնալու, աստված ողորմած է, {ճշմարտությունը} մերն է, եւ նա կպահե մեզ: Ես Բեռլինից կամ Վի

ւմներն առաջ են եկել ոչ թե հոգու խարդախությունից՝ {ճշմարտությունը} խեղաթյուրելու նպատակով, ո՛չ, այլ անտեղյակ լինել

րեւ ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ, բայց գերադասում եմ {ճշմարտությունը} ։ Ֆոշեն, խախուտ այլ հանդիմանությունների թվում,

այնտեղ կտեսնեք իմ մին նամակը առ հրատարակողը, որ {ճշմարտությունից} եւ խղճմտանքից հարկադրված գրել եմ, գուցե դորանով

եւ ողորմություն, այդ չնչին գումարը: Բայց պետք է {ճշմարտությունն} ասել Անգլիայի վերաբերյալ. այդ արել է քառասնական

, բայց կը գայ օր, երբ այն ստուերականը ի լոյս կը {ճշմարտուի}, եւ Բուլուէր ասպետը, հինգ հարիւր հաց բաժանելով

ի օտար մարդու հետ։ Նա մտածում էր, եթէ այո ամէնը {ճշմարտուին}, անպատճառ դուրս գնալ գիշերով տանից եւ անյայտ կոր

ը: Նա ուրախանում էր այն պատճառով, որ այս նամակը {ճշմարտում} էր Շահումեանց Գէորգի միւս նամակը, որ Մանուշակը ս

աշտպանութիւնը, որ ցոյց էր տալիս Յիսուսեաններին, {ճշմարտում} են դժբաղդաբար այս զարհուրելի կասկածը։ Թագաւո

ակ օրից, երբ ընթերցասիրում էի ձեր քաղցրաճաշակ եւ {ճշմարտս}. քարոզ յիշատակարանները, որ անմիջապէս ընծայում է

իմ սառնարիւն դատողութիւնը, այն չափը, որով միայն {ճշտապէս} կարելի է չափել որպէս մի մարդու, նոյնպէս մի ազգի

րեան Աղաւելեան: Այլ զայսմանէ ճգնեցայց դարձեալ {ճշտել} զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս

ժամ գահ արքայից ՚ի վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց {ճշտիւ} վիպեցից ինձ ամենայն է հայտնի, Ներկայն՝ անց

.. առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ դու ամեն ինչ {ճշտորեն} կհաղորդես, որով ինձ շատ ու շատ պարտավորեցրած կլի

լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝ {ճշտուած} եւ սխմուած չէին նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող

մբ յանձն առաւ կատարել իւր պարոնի պատուերը ամենայն {ճշտութեամբ}: - Մուրհակը, որ ստացաք այսօր, վաւերացուցա՞

դպիսին գոյութիւն է ունեցել, այնուամենայնիւ երբեք {ճշտութեամբ} չի գործադրուել: Կան բազմաթիւ օրինակներ, որոնք ց

ար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր կատարի ըստ ամենայն {ճշտութեան}: Հաճեցարուք, վեհափառ տէ՞ր, ընդունել զհաւաստ

գիտական առարկաների մէջ եւ այն աւելի կարճութեան եւ {ճշտութեան} համար, ապա թէ ոչ ըստ-ը ինքն իրեն այն նախադրութեա

ր եթէ այժմ, մի փոքր դուրս եւս եկել է բիւզանդական {ճշտութենից}, այդ պատահել է բոլորովին ակամայ: Պատճառ, երգեց

աջողագիւտ է անում նորան, իսկ գրելը սովորեցնում է {ճշտութիւն} "։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը աւելի ճապաղ է, քան թ

: Աւանդութիւնքը, զրկուելով այսպէս ժամանակագրական {ճշտութիւնից}, շատ անգամ այնքան շատ հաւաքւում են մի մարդու վրա

: Ես լիովին վստահ եմ, որ Դուք, ողորմած տեր, {ճշտությամբ} կկատարեք իմ օրինական խնդիրքը: Իմ ականջիս է հա

ի միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի արծաթով, եւ ես {ճշտությամբ} կատարեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ նա փողն ստացել

ովին հեռի է Անգլիայից, քանքարաւոր մարդերով աւելի {ճո՛խ} է, քան թէ ինքը՝ Անգլիան, բայց Անգլիան, հակառա

րական քաղաքացիների հետ, միջին թուով շատ վեր է եւ {ճոխ} իւր հարստութեամբ: Գլխաւոր պատճառը քաղաքի հետ մնա

ողներից մինը՝ Պ. Յ. Ոսկան, ունի բանաստեղծական {ճոխ} քանքար: Շահբէգ: Այս նամակով կնքում

գիրքը, որի իւրաքանչիւր տողերից դուրս է նայում մի {ճոխ} կատակերգական քանքար: Այդ գրքի հեղինակը որպէս շատ

եւ աճող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի վրայ {ճոխ}, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛չ կենդանեաց խայտուն խու

Եւ ճարակ գտցէ: Եւ ահա կոյս հրաշաւոր, {Ճոխ} հեշտալեօք բիւրաւոր, Այլ զի գոհար մեծագնոյ

կ, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, Զվարդ յեռեալ {ճոխ} ի թուփ, Շուշան յիւր ոճ գարնայնի: Ո՛չ

։ Նուիրական ջրի ափին Ծաղկում են {ճոխ} աւաններ. Թէ զինուորն է նոցա պաշտպան,

րդու եւ ժողովրդի հետ, եղբայրորեն բաժանում է յուր {ճոխ} ստացվածքը մարդկային ընկերության բոլոր դասակարգերի

ը։ Լեզուն, որով գրուած է այդ գիրքը, առաւել {ճոխ} է, առաւել հարուստ եւ առաւել մօտ կենդանի ժողովրդի

մէջ խօսել այս պատուական աշխատութեան երկրորդ աւելի {ճոխ} հատորի վերայ, որ այս օրերումը դուրս է եկած տպագր

ձեռքով, որ, 1835 թուականին վերադարձած Դորպատեան {ճոխ} եւ պայծառ համալսարանից, աշխատում էր, որքան հնար

ս տեսայ, ինչպէս ձկնորսը ուրախ Վայելում էր մի {ճոխ} արքայութիւն: Վերջին անգամն էր, աւել չտ

նօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակառակ], պատարուն եւ {ճոխ} հոգեսնունդ] գաղափարօք եւ հասկանալի ընթերցանելեացն

զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի {ճոխաբանել} իւրեանց եւ յընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդ

ուց ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս իւր, անդր քան զչափն {ճոխաբանութեամբ}: Պատուելի Հարք Մխիթարեանք, ի թիւս այլոց հեղինակ

ազգ չի կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպով {ճոխանայ}, արմատանայ եւ հաստատուի ազգի հոգու եւ սրտի մէջ։

րող էր տեսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ վայելքներով {ճոխապէս} զարդարած հոգեւոր սեղան, քանի՛ քանի իմաստունների

աղքատին, բայց՝ հարազատ եւ բուն մատենագրութիւնը {ճոխացնելու} համար։ Առաջին հատորը, որի վերայ է այժմ մեր

նի, զրկեաց զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն գործելով {ճոխացուցանել} զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին ազգ

րգելի էր եւ եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ {ճոխացուցանէ} զմիտս ուղիղ գաղափարօք եւ ճիշտ հայեցողութեամբք ի բ

յսպիսի թարգմանութեններով մեծապէս մշակագործեցին եւ {ճոխացուցին} հին Հայկական դպրութիւնը։ Թողունք, որ շատ բան եւ

եզ տուած քո նախահարքից, սրբութեամբ սահմանելու եւ {ճոխացրած} կտակելու քո ապագայ սերունդին: Ահա՛, իմ ազ

Յունաց: Ճառս այս արժանի ծանօթութեան ըստ լեզուին {ճոխութեան} եւ ըստ իմաստիցն բարգաւաճութեան, տպագրեալ է ի Մխի

Ռուսաց, չէր միայն աղբերացեալ ի յորդութեան կամ ի {ճոխութեան} լեզուին, այլ ի բանաստեղծական գեղեցիկ մտացն, որք

ի եւ Իզաբելլայի պալատում իբրեւ մանկլաւիկ։ Պալատի {ճոխութեան} եւ շռայլութեան մէջ, մանաւանդ անդադար ամբոխմունքն

մբ կարկատեալ ըստ զօրելոյ մտացն շլացելոյ յանակնկալ {ճոխութեանց}: ՚Ի հրատարակել զմատենիկն, ո՛չ դիպայ ես ՚ի Ռուսի

ւդովիկոս XIVի թագաւորութիւնը Վերսայլեան Տէրութեան {ճոխութենով}, յաղթութեան եւ դպրութեան փառքերով, ցուցանում էր

։ Բայց այս միակերպ կեանքը, թէպէտ եւ պերճ պալատի {ճոխութենով}, չ'կարողացաւ յագեցուցանել նորա վառ երեւակայութիւ

ան Աթոռին չարաչար կործանումն։ Այստեղ իւր ամենայն {ճոխութենով} հանդէս դուրս եկաւ Յիսուսեանների դպրոցական Աստուած

րոպական թագաւորների նախանձելու առարկան: Վերսայլի {ճոխութիւնը}, նորա ֆանտաստիկական շռայլութիւնը, նորա պատշաճի

րեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գրել։ {ճողոպրեալք} յանփրկանաւորն կորստենէ եւ յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբ

տօք հեռի կային 'ի Հռովմայ. եւ հուսկ ուրեմն առ 'ի {ճողոպրել} զանձինս 'ի ձեռաց Քօլլեճեանց 'ի յերեւան գալ Վահան

": Ժամի դռնում նա կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը {ճուկ}. Նորա նախկին բարեկամքը Չեն ասում նորան. " Խղճո՛

ր գոմումդ պահի, խոտ, գարի տու՛ր, մովրովի համար {ճուտ} տար. իշխանների տանն ա վեր գալի, աղքատների տունն

էր իւր կարը: Տան լռութիւնը ընդհատւում էր գէթ {ճպուռի} ձայնովը, որ մի անկիւնում կատարում էր իւր երգեցող

նորանց: Աչքերի կոպերը, ծածկած սպիտակ-դեղնագոյն {ճպռով}, որ եւ փոքր ինչ յառաջ վազել էր թշերի եւ քթի մէջտ

պէին, Ծնօտները սաստիկ սեղմեց Ատամները {ճռացին}, Թափուած ուժից ցընորամիտ։ Մահն իւր գո

ս նորա պաշտպանը Սարգիսը: Հունվարից Մըսըրը կամի " {Ճռաքաղ} " տպիլ- դորան կարող են ստորագրվել միայն մեր թշնամ

այն թփի վերայ հազիւ գտանուին մի երկու ճիռ։ - {Ճռաքաղ} արեցէք, մնացորդը քաղցր է լինում, ասում է առակը

ացնել թեթեւահաւատ մարդերի, թէ դատարկապորտ չէիք, {ճռաքաղ} առնելով գինի պատրաստել բաւակա՜ն մեծ բան է։ Ո՞վ է

ղայք էին որ հիմն եդին գրականութեան ազգին եւ այն ի {ճռաքաղէ} յունական այգւոյն, աբեղայք էին որ պահպանողք գտան

երկու թերթ ավելացնել: Մսերը հունվարից կամի " {Ճռաքաղը} " իբրեւ օրագիր տպել ամիսը 4 թերթ, նշանակած գինն

ծ է մարդասիրութեան վերայ: - Մեղուն գրել է, {Ճռաքաղը} եւս հաստատեց... - Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ է գ

՛ն բժշկապետ, ես բարերար եւ գործակալ էի Մեղուին. {Ճռաքաղը} եւս հեռի չէ մնացել իմ շնորհից, խնդրեմ չմոռանալ:

որդ դրուէի " Մասեաց աղաւնուն ", " Մեղուին " եւ " {Ճռաքաղին} "։ Մինչդեռ ճանապարհում անցանում էի մի նեղ կի

ո՛ր զանցառութեան պատճառով չմերժեցինք լուրերը, որ {Ճռաքաղից} յետոյ (Հոկտեմբերի 17-ին) ծնած Սկայորդին քանի մի

ուրեմն սատանայի համար առաւօտ էր լուսացել: Ա {Ճռճռացին} սատանայի ննջարանի երկաթեայ ժանգոտ դռները, դուրս

Սօսիք տերեւով, Ծիտերն ծառէ ծառ Իւրեանց {ճռվըղով} Կ՚օրհնեն քո գալը, Ո՛վ երկնից դեսպան,

նեանցի առաջեւ դրած սեղանի վերայ վառւում էին երկու {ճրագ}, որ չէին լուսաւորում տան հեռաւոր անկիւնը, ուր բ

: - Ուրեմն, - հաւելացրեց Շահումեանցը, - եթէ մի {ճրագ} վառէիր եւ թողուիր նորան հանգիստ, եւ ամենեւին ոչ

օղլուի տիկինը իջանելով գետնատունը, որովհետեւ դեռ {ճրագ} չէին վառած այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը

առարկաների վերայ: Մանուշակը վեր կացաւ տեղից, {ճրագ} վառեց եւ ցած թողեց պատուհանների սպիտակ կը տաւեայ

աք բարեաւ, շատ շնորհակալ եմ: Այս ասելով, մի {ճրագ} Թիւթիւնճի-օղլուն, միւսը Մանուշակը ձեռքերը առած,

աւ, չամիչ, թուզ եւ այլն, եւ այլն. դնում են մի {ճրագ}, մեղր, իւղ, բրինձ, կորեկ, փոքրիկ հայելի. փո

ի-օղլուի տանից, ձեռքին բռնած թեթեւի կապոցը եւ մի {ճրագ}: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ հաւատ չունէր դէպի այս գո

են Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը վեր է կենում, {ճրագ} է վառում, տեսանում է, որ երկու լաւ հագնուած մար

դ սկսիր կարդալ: Եւ ահա կարդալու բաներդ, ծննդեան {ճրագալուցի} գրքերը բացի առաջինից, " Ի սկզբանէ արար Աստուած "

են միլիոններ։ Ինքը՝ նախիջեւանցին, գնում է այդ {ճրագը} Նախիջեւանի մէջ՝ վճարելով իւրաքանչիւր ֆունտի համա

ում դրւում էր թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր {ճրագը}, եւ թէ ինչպէս թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին ստրկացա

եւ բոլոր ցամաքահողի, իրաւամբ համարուած լուսատու {ճրագը}: Այո՛, մի րոպէ փայլատակեց Հենրիկոս IV-ի ազդ

ցրեցիր քո առաջին փառքը, եւ շիջուցիր քեզ լուսատու {ճրագը} ։ Կորցրեցիր քո օրէնքի պաշտպանը եւ քո բարեբախտութե

Ի՞նչ ասել է, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ {ճրագը} յաւիտեան վառուի, թէեւ ձեռք չէիր տալու, այնուամե

խլէր նորա կեանքը: - Միթէ՞ քո աչքումը մարդը եւ {ճրագը} հաւասար բան են, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես չ

ի ճրագի հետ, որ մարդու ձեռագործն էր: - Միթէ՞ {ճրագը} մարդն է ստեղծել, ես գիտեմ, որ նա կազմել է իւղից

կելով: Մանուշակը ճանապարհ ձգած Շահումեանցին, {ճրագը} ձեռքին ետ դարձաւ. նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպան

դէն գնալ անկողին. այս պատճառով եւ Մանուշակը միւս {ճրագը} առած ձեռքը, գնաց իւր ննջարանը, անորոշ զգացմունք

ճարը նշանակուած տեղում: Թեթեւ թափողի արդիւնքն է {ճրագը}, վրձինը, մկրատը, հայելին մնում են դարձեալ տանը

րողութենների մէջ շիջաւ Հայաստանում լուսաւորութեան {ճրագը}, այստեղ ու այնտեղ շատ աղօտափայլ պահպանուելով միա

աղդ չէր գտանուած, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ կրօնի {ճրագը}, իւր գործողութիւնքը կատարելու ժամանակ դիմում է դ

ւանդ՝ գրաւելով բոլոր հարաւային Ռուսսիայի մէջ այդ {ճրագի} վաճառականութիւնը, աւելի դիւրագին վաճառելով եւ աւ

նուանուած պարոնները, որ թիթեռնակի պէս թռթռում են {ճրագի} չորս կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական թանձր խա

գալիս պալատից՝ ոգեւորուած միմիայն այդ խորհրդական {ճրագի} լուսով... " Հո՛ւ, հո՛ւ, հո՛ւ ", - ընդհատեց

եմի, Սրբութեան լուրջ պահապան: {Ճրագի} վերջին պայծառ լոյսի Տապանակ, խաչ, սուրբ հա

հոգի ունի, որ Աստուծոյ պատկեր է, հաւասարեցիր մի {ճրագի} հետ, որ մարդու ձեռագործն էր: - Միթէ՞ ճրագը մ

երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս {ճրագի} կամ կանթեղի լոյսը, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս գազ ե

անեանցը միայնակ նստած իւր առանձնարանում նայում էր {ճրագին}, որ չգիտէ ոչինչ տնտեսութիւն եւ անխնայ վառւում է

մի իւրեանց մեղքովը հեռի են մնացել լուսաւորութեան {ճրագից}, պիտոյ է ասել, թէ այս վիպասանութիւնը, այս հրաշ

րորդ, այլ իննեւտասաներորդ: Նստիլ ի տան, յորում {ճրագն} եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ

ջ։ Բայց այդ քաղաքներում պատրաստում են ստէարինեան {ճրագներ} եւ, ուղարկելով, չասեմ ուրիշ տեղեր, այլ միայն հ

ուր երկու մեծ ուռիների տակ տեսանում է դայեկը շատ {ճրագներ}, բազմութիւն, սեղանի պատրաստութիւն, երաժիշտներ

ջ: Գիշերը կոխում է, ապարանքի մէջ հանգչում են {ճրագները}, պալատականներից ամէն մարդ գնում է իւր տեղը, ներ

համար յանկարծ երեւում է զէնքի շողշողիւնը բազմաթիւ {ճրագների} լուսով: Ներս են գալիս նոքա կարգով, եւ նոցայ հետ

մ անջուր աւազանների վերայ: Այդ ժամերում բիւրաւոր {ճրագներով} լուսաւորած ապարանքը խաւար էր այժմ... Հազար յ

կրակի վերայ: Բայց որպէսզի շուտով հալուի արճիճը, {ճրագու} ես ձգում է կասկարայի մէջ, որ բորբոքուելով շուտով

են այդ քաղաքում բիւրաւոր ոչխարներ, որոնց ճարպը ( {ճրագուն}, сало) ուղարկւում է սահմանից դուրս: Շատ ժամանա

Պ. Չամուռճեանի հետ բռնուիլ բարոյական հարինքից եւ {ճօճալ} մի տղայամտութենից դէպի միւս սոփեստութիւնը, մի սխ

նկարագրութիւնը, Փառք ի բարձունսը, տղոց ճեռ ու {ճօճանակները}, պառաւների բարձրախօս աղաղակը, երիտասարդ տղոց ա

երաբերւում է քահանայի բարկութեան, տղոց ճեռերի եւ {ճօճանակների} հանած աղաղակի համար, քահանայի բնաւորութեան հարազ

ում ենք լռել, որ հեղինակը խօսի: " Երեխեքը... {ճօճանակներն} ու ճեռերը ածեցին (եր. 19). ըստօնց ձենը տէրտէր

Անդունդի վերայ այսպէս քանի ժամ, Օրօրաց {ճօճաց} տարաբախդ նաւը. Գիշերը կոխեց... կայծակը թն

րոն Մկրտչի գնացածին, որ առաւել քան թէ քայլելու, {ճօճելու} նման էր: Թիւթիւնճի-օղլուի տիկինը իջանելով գետնատ