Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

հուլիսի, 1861, Կալկաթա ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, {Ա[ՆԱՆԻԱ]} ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ վերստի

հրամանի ` սկզբնաւորութիւն տեսութեան: Եղբայրս եւ {Ա[նանիա]} Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13-ին նամա

ակուած է մայիսի 20-ին: 13-ին նամակ ստացայ 12-ից {Ա[նանիա]} Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի

ուդնեւին, Մոսկուա 93 Կալկաթայի տէր Յ[ովհաննէս] {ա[ւագ]} քահանային (ի մասին հրիտակացն) 94 Կովայլսկուն

ւնս գրեթէ ուղղուեցաւ: Տեսութիւն եղբօրս, Մ[արիա] {Ա[ֆանասեւնայի]}, Մագդաղ[ինէի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհան

սութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Մ[արիա] {Ա[ֆանասեւնայի]}, Մագդ[աղինէի] եւ Յովհաննէսի հետ. այսօր: Առաջի

զատոյցն զիս պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս եւ {ա՛զատութեան} եղեւ մեզ առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի էր " (եր.

ը, կարդում է ճառեր, բորբոքեցուցիչ յորդորներ. " {Ա՛զգ}, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, ա՛զգ, կեան

որբոքեցուցիչ յորդորներ. "Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, {ա՛զգ}, դրամ տո՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պ

եր. "Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, {ա՛զգ}, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու եւ նորա պա

Ինչո՞ւ չքնաղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի: {Ա՛խ} դու, թո՛յլ մարդ, ա՜խ, հողածին, չես կամենում մ

եսութեան խնդիրները լսելով հեղինակից, մի անտանելի {ա՛խ} քարշեցի սրտիս խորքից, ասելով. ցաւալի հայոց ազգ

յիմարք, Ուզում են կռուե՞լ մեր հետ. {Ա՛հ}, խելագար ապստամբք: Ուզո՞ւմ են, որ մի խօսք

փորձութիւնքը... մարդիկ, միշտ մարդիկ են... {Ա՛հ}, սիրելի եւ թանգագին մարդիկ... Դ Երեւակայե

դուստրը, եթէ ոչ նա. ո՛վ սովորեցուց նորան... {ա՛հ}, մտածելը անգամ դառն... իսկ որդիքս, որդիքս.

Հենրիկոսը միեւնոյւն ձեւով, - թագաւորներին առաւել {ա՛հ} է ազատուիլ այսպիսի յղութենից, քան թէ կնիկ մարդեր

ան, հռովմէական, բողոքական, յունական, լեզո՞ւ, {ա՛հ}, աչքդ լոյս, ես էլ դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ "

այտնի բոլորուն։ " Մահու դու որդի... {ա՛յ} դու մարդասպան, Անխիղճ, անհոգի, բաժին դիւա

իւն ցոյց տուեց եւ հրամայեց բերել կալանաւորներին: {Ա՛յ} դու պատճառ ամենայն չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի

տք պղտորող խաբէբայական չար խօսքերով ասում էին. " {Ա՛յ} յիմար մարդիկ, ինչի՞ էք ունայն տեղը աշխատում, ո՞

եր մահճակալի տակ, որ մի միջին անդամ... - {Ա՛յ} անպիտան, - ձայն արձակեց սատանան որոտալից ձայնով

լ էր իմ հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը: - {Ա՛յ} դու խելագար, - գոռաց դեւերի թագաւորը սաստիկ բարկ

ատիոսը դուրս բարձրացաւ ջրից՝ գոռալով դէպի նա. " {Ա՛յ} անբաղդ, ո՞ւր ես գնում, չե՞ս տեսանում Աստուծոյ պ

բարկացած գոռալով կանչում էր դասակիցներիս մինին. {ա՛յ} տղայ, Սարգիս, արի, արի շուտով շալակիր այս անպի

լով, որ շատ մարդ ստուգապէս այդ կարծիքի տէր է: " {Ա՛յ} տղայ, ի՞նչ ես խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - աս

սի եարի ղրկած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան: {Ա՛յ} տղայ հիլ անիլ տուր, - մատնաչափ դիր անիլ տուր, Ին

, Իմ եարի կաննած տեղըն, - մէկ չինարի ծառ պըտի: {Ա՛յ} տղայ, դու հազար ըլնիս, - իմ ախպոր սատար ըլնիս,

ծ է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք եւ {ա՛յդ} փողերը քամու բերանը տալ՝ եկեղեցական կապիտալների

աղքատ եւ չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, {ա՛յդ} է ահա գործը։ Այսպէս յայտնում ենք մեր մաքուր ս

արքին, որ կայ նոցա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն էր, որ {ա՛յդպիսի} մի աղանդ բուսանէր, առասպելի ասածին համեմատ, թէ

առացուց ամեններից առաւել, քան որ կային եւ կամ որ {ա՛յժմ} կան Հայերի մէջ, եւ իմ շնորհը՝ առաւե՛լ, քան շատ

տ ուրիշների ասածին պէս, փոխանակը մարդ չկայ. իսկ {ա՛յժմ}, նախանձի չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխատում է

ազ եւ անփոփոխ բարին է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը {ա՛յժմ} եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից փառաւորուելու համա

, հմուտ բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ {ա՛յլ} կը լինէր ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների վիճակը

բարեացակամութիւնը: Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը {ա՛յլ} է բոլորովին՝ ճշմարիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը

ն ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. {ա՛յլ} է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով

նքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ {ա՛յլ} է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պակասութիւն

յական կերպարանք՝ կազմելով մի առանձին ազգութիւն, {ա՛յլ} պայմանների տակ, կամ մտանում են ուրիշ ազգութեանց

- Չէ՛, կառավարութիւնը կառավարութիւն է, ազգը {ա՛յլ}, կառավարութիւնը ա՛յլ: - Ուրեմն, կառավարու

իւնը կառավարութիւն է, ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը {ա՛յլ}: - Ուրեմն, կառավարութիւն ասելով, պիտի իմա

է, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարութիւն է: Ազգը {ա՛յլ}, կառավարութիւնը ա՛յլ: - Դրօշի փառքը՞...

իւնը կառավարութիւն է: Ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը {ա՛յլ}: - Դրօշի փառքը՞... - Ազգի՛նն է:

ւ ես մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում եմ սխալ, {ա՛յլ} ճանապարհով... "Այստեղո՛վ, պարո՛ն, այստեղո՛վ

պիսի իրողութիւն բոլորովին փոխում է բանի ընթացքը, {ա՛յլ} ուղղութիւն է տալիս գործին, որով, որպէս մի կախար

։ Եւ ո՛չ բնաւ որպէս մի սխալուած մարդ մերժուեցաւ, {ա՛յլ}, պայծառապէս կացաւ ու մնաց նո՛յն առաքելութեան մէջ

յիշուած Ղազարի վրայից, որովհետեւ նա կարող էր մի {ա՛յլ} Ղազար եղած լինել, քան թէ Փարպեցին, ինչպէս եւ կա

զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ զերիս աւուրս շինեցից {ա՛յլ} առանձին ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս չէր նման վկա

եացն աշխարհի, եւ յայժմուս ժամանակի՝ որ ամենեւին {ա՛յլ} է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ, Եղիշէի եւ այլոց

են դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով {ա՛յլ} պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ ժամանա

յց նոր լեզուն, գոյանալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, {ա՛յլ} աշխարհների եւ ա՛յլ ժամանակների ազդեցութեան տակ,

անալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ {ա՛յլ} ժամանակների ազդեցութեան տակ, շատ բառ չունի, որո

տ եւ կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ասում էք, թէ {ա՛յն} ժամանակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը,

ւ ուխտելով նզով առնել, որ նոքա աշխատեն իրագործել {ա՛յն} անդրդուելի հոգով եւ ցանկութեամբ, ինչպէս երբեմն Մ

րենի, հազիւ ուրեմն կարող գրել եւ ընթեռնուլ, շատ {ա՛յն} է՝ առանց զընթերցեալն հասկանալով, թշնամիք են լու

դ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ ես եմ {ա՛յն} Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների ասածին պէս,

սում եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից՝ {ա՛յն} մարդուց, որով Քրիստոսը խօսում էր աշխարհի հետ,

թէ ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում {ա՛յն} պատճառով որ ուսել էի Քրիստոսից, որ չէ հրամայում

նդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը: {Ա՛յս} եւս հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւնը պիտի խոստովանի

հետեւականք են, հիմնեալ յանսուտ բան Քրիստոսի. " {ա՛յս} է մարմին իմ, այս է արիւն իմ": Զխորհուրդ պատարա

նդ տեսակաւ հացին՝ համաձայն բանից Քրիստոսի, թէ " {ա՛յս} է մարմին իմ!" եկեղեցին մեր ընդունի զճշմարիտ մարմ

, որովհետեւ պատմութիւնը լուռ է այդ մասին։ Միայն {ա՛յս} է մեր ասածը, թէ պ. Էմինի մէջբերած պատճառաբանութ

այ, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց եւ {ա՛յս} իրաւամբք, զի բանաստեղծութիւնն հայելի իմն է, յոր

անեայց եկեղեցւոյ, յատկութիւնք աստուածային անձանց {ա՛յսպէս} սահմանին. Հայր անեղ եւ անծին, ծնող Որդւոյ եւ բղ

տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դուրս եկած։ Եւ {ա՛յսպէս}, իմ առաջուայ վարք ու բարքս գիտեն տէր Ներսէ՛հ եւ

եւս առաւել ձե՛զ եւ իմ մօտ մարդոցը պիտի ասեն։ {Ա՛յսպէս} էլ, նախանձի պատճառով, իմ մասին հանել էին շատ բա

իրակոս Գանձակեցին, խօսելով Մեծ թարգմանչաց վրայ, {ա՛յսպէս} է շարունակում. " Որոց վարդապետք եւ ուսուցիչք Սու

եւ աւերող ուժերից փրկուել։ Բնութիւնը կրա՛կ է, կ՚ {ա՛յրէ}, կը մաշէ, եթէ անմիջապէս եւ կոպտութեամբ վարուիս

ղ անձ, մանաւանդ հայրենասէր մարդ մը կը ճանաչենք, {ա՛ն} էր, որ իր ազգային ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր

ացած, պարտաւորութեան տա՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, {ա՛նարդարին} էլ, եւ արծա՛թը միայն, որի համար հարստահարում են

մն Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ, այլ զայս թե՝ Հոգին առնու {ա՛նտի}, ուստի եւ Որդին: Քրիստոս ասէր՝ " յիմմ է անտի ա

իւնի Աբգարեանց, ստանալ զայս գումար եւ հասուցանել {ա՛ռ} Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժան պատրաստ է կատարել զհրա

առ, Պահելով դու միշտ անխախտ ` Հրեշտակիս կեանքը {ա՛ռ}, Կամ փակ այգիդ այդ դրախտ - Ուրիշներին դժուարան

ապերախտ ինձ: Գայիսոնը, գահն ու սուրը {ա՛ռ} դու, որդեակ, Քո նախահարց եղիր արժան ընտիր

իկդ չէ փայլում, Դու յաւիտեան քնեցիր. {Ա՛ռ} ինձ քո մօտ, քո ծոց, քո գիրկ, Ինչու՛ անտէ

թար, Թէ՞ զգալով չարչարուիլ Ու չքանալ վայրապար: {Ա՛ռ} նորան յետ, ինձ պէտք չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամի

ամ եւ Ահարոն զՄովսէս վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր {ա՛ռ} Մովսէս. զի կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն, թէ ընդ Մո

սունքը բան չեն հասկանում, ապա, թէ մարդ ես, վեր {ա՛ռ} գետնիցը մի քար եւ տես թէ քեզանից ոչ շատ հեռի նստա

այ չեմ: - Երդում պէտք չէ, - ասաց Մանուշակը, - {ա՛ռ} այս տասն կոպեկը քեզ վարձ, տեսանո՞ւմ ես այս նամակ

- Այդ ուրիշ բան է, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ա՛ռ} Մանուշակ եւ յաւելացուր փոքր ինչ ջուր: Շահումե

քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը չէ, այլ քոնը, {ա՛ռ} նորան եւ միացուր քո ազնիւ սրտի հետ, թո՛ղ այս գիշ

նց վրան առնելով, ըստ սովորութեան (լռութեամբ) " {ա՛ս} ալ անցաւ " ըսել էր, եւ կամ թէ այս անունը փոխ տալ

շատոնց ի վեր զատուած է " ըսելով, դարձեալ նոյն " {ա՛ս} ալ անցաւն " ըսել էր նէ, ինչո՞ւ համար կը թողուն զ

պախարակելու վերայ են եւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։ {Ա՜խ}, մինչեւ ե՞րբ մեր խեղճ ազգը այս դաժանակիր լծոյ տա

ում են նորան"։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (II) {Ա՜խ}, փոքրոգի մարդ հողածին, ա՜խ, խաղալիք կրքերի,

ԻՒՆ (II) Ա՜խ, փոքրոգի մարդ հողածին, {ա՜խ}, խաղալիք կրքերի, Ինչպէս տերեւ ծառի վերան

արեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛խ դու, թո՛յլ մարդ, {ա՜խ}, հողածին, չես կամենում մտածել, Որ քեզ նոյ

ի մահ եւ մահից յետ պայծառ դիմօք հանդիպում. {Ա՜խ}, փարելի դու իմ ընկեր, իմ սիրական անխարդախ,

մեր օրը Թո՛ղ քեզանով սփոփուի"։ {Ա՜խ}, կատաղի դու մանկութիւն, Ա՜խ, կատաղի դու ա

"։ Ա՜խ, կատաղի դու մանկութիւն, {Ա՜խ}, կատաղի դու արիւն, Ինչո՞ւ շուտով դուք մոռց

րանի՜ էր, թէ գիտնայինք նորա վերջին կտակը: {Ա՜խ}, թէ մինը ասէր մեզի նորա սրտի սուրբ կամքը.

, Թափեցին արիւն Հայոց համարձակ։ {Ա՜խ} որի գործը, որ մարդու արարք Պատմեմ մի առ մի

եղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: {Ա՜խ}, ասացի ես նորան, ազնիւ բարեկամ, քո հարցմունքը

թշնամիքը գտան միջոց նորան եւս իմ գրկից հանելու: {Ա՜խ}, իմ փլատակուած օրերի տխուր յիշատակներ, դուք խառ

ւ կը լինէր իմ բանը, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը, {ա՜խ} հազարը... Ի՞նչ կախարդական ոյժ ունի այդ անիրաւը

- Բոլորը լաւ է, քուրիկ, բայց այդ մատանին... {Ա՜խ}... Խնդրում եմ. մի այլ բան ընծայիր, եւ ոչ մատ

ա թէ ոչ, թո՛ղ ճնշուիմ դարերի ծանրութեան տակ։ {Ա՜խ}, պարոննե՛ր, մաքուր սրտով եւ սուրբ խղճմտանքով աս

նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում իր ժանգը. " {Ա՜խ}, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւ

նչի մասին կարող էի ես գրել իմ ներկա վիճակում: {Ա՜հ}, խնդրեմ հաղորդել Անանիային, որ ես հանրագիտական

մքը միաբերան: - Սատանայական մոռացել եմ... {ա՜հ}... այնպէս է, այնպէս, կոմս էմմանուել...

՝ իբր "մենք մեր երեւակայության զավակներն ենք": {Ա՜յ} քեզ մտահայաց զառանցանք: Իրենք են անցել կոորդինատ

վածաբանության ինչ-որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստեղ: {Ա՜յ} թե պատմություն է, եղբա՛յր: Հետո, շարունակելով

, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում ես, թէ {ա՜յ} որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ անես, դու ջ

, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը Պարէտը, - {ա՜յ} տղայ, բաս իշխանները քու հօր մշա՞կն են, որ ամէն

նները հեշտին թմրած - Ինչպէս երկաթը մագնիսին. - {Ա՜յս} է, գոչում է անուժ, Հանգստութիւնն իմ անուշ"։

ց յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ {ա՞զգ} պահեց: Մեր միւս խօսքերը, հոգեւորների ընդդէմ

նաներն ալ մէջը դրէք... Չը լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն {ա՞լ} չեղաւ... Վա՜յ ձեր թշուառութեանը... Այդպէս ըլլալ

փելի երազ եմ տեսել... - Ես Էֆիմերդէ չունիմ։ {Ա՞յդ} է քո շատ հարկաւոր գործը, խելքիդ աղ առնեմ. ո՛վ մ

Էֆիմերդէն կամ ուրիշ այդպիսի յիմարաբանութիւնք, եւ {ա՞յդ} էր պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների բերանով անուանւ

յետ մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատարածի աշխարհիս, զի {ա՞յդ} ապա մեկնեսցէ մեզ Այվազովսքին զառակսն տասն կուսանա

Հարցանում ես դու ինձանից. Ուր եմ ծնած, {ա՞յդ} ես քննում. Այստեղ եկած եմ Թիֆլիզից:

Դեռ որպէս թէ չէր դողդոջում ձեր ձեռքը. Բայց {ա՞յժմ}............ "։ - Չեմ վախեցել. ա

ամս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, {ա՞յժմ} գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ-

ր եւ չէր կամենում հատուցանել այդ գումարը, արդեօք {ա՞յն} պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգարելու

րմելի մարդ, ի՞նչ է մեր թերահաւատութիւնը, արդեօք {ա՞յն}, որ, ճիշդ ընդունելով Սուրբ գիրքը, չէինք ընդուն

ինչեւ վերջը աճում էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը {ա՞յն} վիճակում է ներկայումս, ուր այդպիսի բնաւորութիւնք

, որ լինի, ի վերջոյ մեզ սիրելի է լինելը: - {Ա՞յս} է յոյսը: Բայց մարդը այս բոլորը քննելու ժամա

՜նչ տխուր առարկաներ նիւթ են այսօր մեր խօսքին: {Ա՞յս} էր մեր գործը: Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ

բարձրութիւնը, լայնութիւնը, արգաւանդութիւնը... {Ա՞յս} է Քրիստոսի վարդապետութիւնը։ Ա՞յս է առաքելական Քր

ւանդութիւնը... Ա՞յս է Քրիստոսի վարդապետութիւնը։ {Ա՞յս} է առաքելական Քրիստոնէութիւնը։ Լօյոլա Աւետարա

ուղղելով իւր այլայլուած դրութիւնը, ասաց. - {Աա} ՛, Մահտեսի Թովմասի տանի՞ց, ուրեմն օրիորդ Մարիամն

վսքին պատասխանում է) - Մի անհաւատ: - Վ. Հ. {Աարգիսը} իւր պաշտօնից ձգելու համար, պ. Այվազովսքին գրում

վ ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւորի եղբայր {Աբասը}, իր եղբօր թագաւորութեան մասին թշնամացած լինելով ե

շտոցը իր հոյակապ եւ սքանչելի նամակի մէջ, որ գրեց {Աբասին}, մեզ թւում է, թէ դարձեալ Պաւղոսի այս գաղափարն է

Երանելի Մաշտոց կաթողիկոսը Սմբատ թագաւորի եղբօր՝ {Աբասին} գրած հիանալի թղթում, դարձեալ որպէս բովանդակութիւն

օրէնքն ըտենց ա. դու քու բարութիւնիցն ես տանում, {աբարանցին} էլ տանում ա նորա ձիանոնց տարեկան գարին, քուրդը `

եւ այդ պատճառով եւս ինքը՝ Մխիթարը, անուանուեցաւ {Աբբա} ։ Մխիթարը, վանք ու եկեղեցի շինելով Մօթոնէում

պուած, որ եղեւ ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս {աբբա} Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ բ

" Կառուցանող միաբանութեանս եղեւ նա ինքն Մխիթար {Աբբայ}, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ նոյն իսկ ազգին Հ

Ահա յայս երկրորդ վիճակի եղելոց Հայոց ծնաւ Մխիթար {աբբայ}, եւ 'ի մանկութեան սնաւ առ ոտս երկուց կուսանաց,

կիացւոյ ձեռնասուն յաշակերտէ նորա։ Սա ինքն Մխիթար {աբբայ} 'ի տիս մանկութեան յետ ամաց ինչ, որպէս ասացաք, մ

նակութեան եկեղեցի եւ այլ եւ այլն։ Ապա Մխիթար {աբբայ} առաքեալ զոմանս յաշակերտաց իւրոց 'ի Հռովմ առ սրբազ

նս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար {աբբայ}, նոյնպէս եւ իւր ձեռնասուն աշակերտք, մանաւանդ առ

զբան անդ, առիթ եղեւ փօլիթիքայի նոյն իսկ Մխիթարայ {աբբայ} հօր եւ հետեւողաց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ

ածս, իսկ յայլ իրս ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մխիթար {աբբայ} յիւրոց աշակերտաց, որոց ոմանք էին բուն իսկ վարդապ

զսկսեալ գործն եւ կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխիթարայ {աբբայ} հօր, բաց յայլոց մեծամեծ ձրից, զոր յանձին բարձեա

. մինչեւ յետ բազում բանից եւ թղթոց կոչեցաւ Մխիթար {աբբայ} հայր 'ի Հռովմ տալ պատասխանի, յորում Մխիթար աբբայ

աբբայ հայր 'ի Հռովմ տալ պատասխանի, յորում Մխիթար {աբբայ} իւրով փօլիթիքական հնարիւք ծածկելով զիւրն փօլիթիքա

արեկամս 'ի Հռովմ եւ այլն։ Ի վախճանի Մխիթարայ {աբբայ} հօր յաջորդեաց նմա Ստեփանոս առաջին աբբայ յաշակերտա

Մխիթարայ աբբայ հօր յաջորդեաց նմա Ստեփանոս առաջին {աբբայ} յաշակերտաց նորա, որ եւ առաւել ջատագով երեւէր Հայ

յօգուտ ազգային։ Իբրեւ վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս {աբբայ}, յաջորդեաց նման երկրորդ Ստեփանոս աբբայ, որ եւ ա

Ստեփանոս աբբայ, յաջորդեաց նման երկրորդ Ստեփանոս {աբբայ}, որ եւ ապա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս. 'ի ժամանակի ս

որ արծարծէ իւր անզօրացած կարողութիւնը։ Վերջապէս {Աբբայ} Դիւբուայն միանգամայն ձեռք առեց Տէրութեան կառավարո

խոստովանահայր տանն Տիւզեանց եւ երեւելի մեծամեծաց {աբբայեան} ժողովրդոց, եւ ապա Հ. Եղիա եւ Հ. Փիլիպպոս եւ այ

կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ ամք են, զի {Աբբայեանք} գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի

վ՝ իմանում է Մխիթարեան ընկերութեան անդամքը, որ եւ {Աբբայեանք}, որոնց չմերայինքը են Կոլլեգիացիք։ Երկի

եւ ստացաւ Բենեդիկտեան կարգի կանոնադրութիւնը Անտօն {աբբայի} անունով, եւ այդ պատճառով եւս ինքը՝ Մխիթարը, ան

, զորոյ յիշատակն ունիմք 'ի վարս նոյն իսկ Մխիթարայ {աբբայի} տպեալ 'ի Վենետիկ 'ի նոյն իսկ 'ի միաբանութենէ քաղե

նմա Անտօնի աբբայն ընդ կանոնօք սրբոյն Բենեդիկտոսի {աբբայի} ։ Եւ ապա անցեալ 'ի Վենետիկ եւ շինեալ զվանս Սրբոյն

գրոց եւ 'ի յընդարձակ Աստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի {աբբայի} եղեւ գժտութիւն եւ հակառակութիւն 'ի մէջ Մխիթարեանց

յեացքը օգտակար չէին ինքեան: Թող Հ. Սարգսի համար {Աբբային} գրած նամակները վկայէն... Թէեւ մարգարէ չ

ր պաշտօնից ձգելու համար, պ. Այվազովսքին գրում է {Աբբային} լրտեսական նամակներ: - Այդ նամակները գրելու ժ

րք եպիսկոպոսի իշխանութենից դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի {Աբբային} Պապից պարգեւած արտօնութեան զօրութենովը։ Իգնատիոս

տատութիւն իւրումն կրօնի, անուն տուեալ նմա Անտօնի {աբբայն} ընդ կանոնօք սրբոյն Բենեդիկտոսի աբբայի։ Եւ ապա ան

անգամայն ձեռք առեց Տէրութեան կառավարութիւնը։ Այս {Աբբայն} երբեմն սպասաւոր էր Սէն-Լօրանս անունով Օրլէանեան Դ

րակի մօտ։ Շուտով զարթեցան Դուքսի մէջ ախտերը, եւ {Աբբայն} այս կերպով կարողացաւ շահիլ նորա հաւատարմութիւնը ե

ասել, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ {Աբբան} կամ վանական ժողովն է յաւելացուցել։ Կնքենք այս գլ

, սեպտեմբերի 21, ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ {ԱԲԳԱՐ} ԵՒ ԱՌ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս Յետ մեծի կարեկց

որրագիր իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ. Ս. Յ. {Աբգար} եւ պ. Պ. Յ. Պալ, յայտնելով առ ժամն պարոնին այ

մ չորսն պ. Պալին ընդ ձեռն արժանայարգ պ. Ս. Յ. {Աբգար}, գումար երկուցն առնէ երկու հարիւր ութսուն չորս (

ստացեալ ՚ի կառավարիչ Հագէն, յանձնել պ. Յ. Ս. {Աբգար}, յաղագս միաւորելոյ զայն ընդ գումարին զորս ստասջի

Ռուսսիոյ ի Լոնդոն: № 1. Գրութիւն պ. Յ. Գ. {Աբգար} ՚ի 15/27 հունիսի, որով առաքէ զգրութիւն տիկնոջն Վ

պատճէն նամակի յիշեալ քահանային եւ պ. Յարութիւնի {Աբգար} ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկ

որի պատճենը այս մեկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. {Աբգար}, եւ խնդրել եմ որ ինքյանք կարդան եւ ձեզ եւս ցույց

ոխան: Այս թղթերից Ձեզ համար ամենակարեւորը, " {Աբգար} ընկերության " անունով կատարած հավատարմագիրը՝ եղբ

/26 95 առ Վառվառ տիկին Էլիազ 15/27 96 առ Հ. Գ. {Աբգար} 22/4 97 առ պ. Պալ Օրէնսգէտ, ի մասին Աղաւելեանի

աֆաֆեանցին [Մադրասից] Հոկտեմբեր 8/21 134 Սէթ {Աբգար} 23/9 135 Թ. Խ. Աւետում 136 U. Հ. Աբգար 1

Սէթ Աբգար 23/9 135 Թ. Խ. Աւետում 136 U. Հ. {Աբգար} 137 պ. Պ. Հ. Պալ 138 եղբօրս [Ալեքսանդր

141 Սերոբ եղբօրս Նոյեմբեր 14/26 142 Սէթ Հ. {Աբգար} 143 Անջելօ Ռազետտօ 144 Ստանիսլաւին [Պոլսից]

Փետրուարի 3-ի փոստով 6 Խաֆաֆեանցին 7 Սէթ Հ. {Աբգար} 8 տէր Յովհաննէս Խաչկեան 4 9 եղբարցս 10 Խաֆաֆ

. Աւետում 36 Մ. Կ. Մ. Դաւթեանց 37 Ս. Հ. {Աբգար} Մարտ 3 38 Պապային 39 նորան դարձեալ 8 40 Քեաթ

4 Տիգրանին 27 55 Տիգրանին Ապրիլ 10 56 Ս. Հ. {Աբգար} 57 Հ. Գ. Աբգար 58 Ս. Թագ[ու]որ[եանին] 59

իգրանին Ապրիլ 10 56 Ս. Հ. Աբգար 57 Հ. Գ. {Աբգար} 58 Ս. Թագ[ու]որ[եանին] 59 Տ. Փէշտմալճեանին

յ պարոնիդ խ. ծ. Մ. Նալբ. 66. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ {ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ} ԵՒ ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ 1861, սեպտեմբերի 21, ԱՌ ՄԵԾ

ց յաղագս գործոյն Խօջամալեան հրիտակի: 67. ՍԵԹ {ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ} 27 սեպտեմբ. 1861, Կալկաթա ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻ

ի Կալկաթա, ՚ի վաղիւ անդր այց ելի պ. Յարութիւնի {Աբգարեանց}: Ծերունիս այս, ամաց իւրեւ ութսուն եւ հնգից, հա

Աբգարեանցն արձակեալ ընդ իս զորդին իւր զպ. Սէթն {Աբգարեանց} առ ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգէտն, յանձն արար որդ

վերասաց, նովին պատուիրանաւ: Ըստ ասելոյ պ. {Աբգարեանց} եւ այլոց ի մերազնէից, գումարն դրամոց հասանէ այժմ

ատկառելի առնէ յողջոյն Հնդկաստան ՚ի պ. Յարութիւնէ {Աբգարեանց}: Ծրարքս այսոքիկ յանձն եղեն ինձ առ անկորուստ մատո

ռութեանդ, ազգասիրի ասեմ մեծապատիւ պ. Յարութիւնի {Աբգարեանց}: Յետ թողլոյ իմոյ զՀնդկաստան եւ ընդ աւուրս ըն

՚ի խօսիլ իմ ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի {Աբգարեանց} եւ ընդ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, լո

որպէս երեսփոխանի ՚ի ձերմէ կողմանէ պ. Յարութիւնի {Աբգարեանց}, ստանալ զայս գումար եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշե

զի թէ հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի {Աբգարեանց}, հա՛րկ է էլի զստուգութենէ ստորագրութեան Ձերոյ ի

յաղագս հասուցանելոյ ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւն {Աբգարեանց}. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան եւ

զամենայն զդատաստանսկան զգործս վերաբերեալս առ պ. {Աբգարեանցն}: Ուստի պ. Աբգարեանցն արձակեալ ընդ իս զորդին իւ

զգործս վերաբերեալս առ պ. Աբգարեանցն: Ուստի պ. {Աբգարեանցն} արձակեալ ընդ իս զորդին իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց ա

ամակ որ ինձ կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ. {Աբգարին}, նա Լոնդոն կուղարկի յուրյանց գործակալին, եթե այ

սից դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ. Հարություն {Աբգարյան} բարեպաշտ ծերունվո նամակը առ վեհափառ կաթողիկոսը ու

մադանցի Բաբաջանի որդի Մասէհս (որ հասարակ կոչմամբ {Աբդալ} մասէհ Մարտիրոս կոչիս) յամի Տեառն 1784, Մայիսի 3

կի արժանաւոր Մասեհ Բաբաջանեան կամ հասարակ կոչմամբ {Աբդալմասէհ} Մարտիրոսը, որ երկու կտակով (մինը 1794 մայիսի 30

հանգուցեալ Մասեհն Բաբաջանեան կամ հասարակ կոչմամբ {Աբդըլմսեհ} Մարտիրոս վախճանեալ յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վ

որ գո՛ն Մասեհ Բաբաջանեան կամ, հասարակ կոչմամբ, {Աբդըլմսեհ} Մարտիրոս, Եղիա Յակոբեան, Կատարինէ Խոջամալ եւ Սա

Վռամշապհոյ ի Միջագետաց, քահանայ ոմն յազգէ ասորի {Աբել} անուն խոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի

նել անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վաղվաղակի առաքէ առ {Աբել} զայր հաւատարիմ Վահրիճ անուն, զկատարումն պահանջեա

ռ սերովբէն ահագին։ Աղեխորով մինչ Եւայ առ դիակամբ {Աբելի} Արտասուաթոր հեկեկէր, ես ցաւակից լինէի։ Նախ

թեան Հայոց, եւ յիրազեկ առնել նորա զժողովն բանիցն {Աբելի} ՝ աղաչի չլինել անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վաղվաղա

ուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թե մի վենետկեցի {աբեղա}: " Թափառական Հրեան " տպվում է անդադար, որի մ

ապաշտների) կարծիքով արդէն մի մեծ բան էր, եթէ մի {աբեղայ} կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու նշանակում էր մի գիւ

ամին ներկել խաժամուժ ամբոխի աչքը, թէ ահա այս ինչ {աբեղայ} կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է, դպրոցներ է բաց

կորուստ չունի, որի՞ն հաւատանք: Խեղճ մարդ. ինձ {աբեղայ} է կարծում, որովհետեւ անտեղի մէջ բերելով Առաքելու

" օրագիրը: Մի անգամ ներս է մտանում նորա տուն մի {աբեղայ}: Յառաջուց պիտի ծանօթաբանել, որ աբեղայ ասածդ միշ

ա տուն մի աբեղայ: Յառաջուց պիտի ծանօթաբանել, որ {աբեղայ} ասածդ միշտ վեր է համարում իւրեան, քան թէ աշխարհա

դեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, զի կոչեցեալ իցէ {աբեղայ} ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, եւ լուեալ զԶաքարիա

ովն ՚ի Սինա ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ զիա՞րդ իշխէ {աբեղայ} ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն վարդապետ (ո՞վ ե

ւ վկայեմք իսկ զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կամ {աբեղայ}, կամ եպիսկոպոս, որ ձեռն մխիցէ յիրս եկեղեցւոյ,

յ է խոստովանել՝ ի՞նչպէս կարելի է, որ մի Պապական {աբեղայ} հակառակուի այնպիսի մի մարդու, որ Աստուծոյ փոխանո

բարձրութիւնը 99 ասպարէզ կը լինի, թէեւ մի պապական {աբեղայ}, բնական աշխարհագրութիւնը խառնափնդորելով աստուածա

գնապի մէջ էի, հազիւ կարողացայ կեանքս ազատել: Մի {աբեղայ} ընկել էր քամակիցս սուրբ ջրի մշտիկը ձեռքին. բոլոր

ի " պղնձեայ գլխի " յիշատակը, - Ֆրանսիսկեան կարգի {աբեղայ}, Րօճեր Բեքոնը: Րօճեր Բեքոնը ծնած է Սօմերսետ

ցմունքին պատասխանել։ Բայց մի գաւառական Յիսուսեան {աբեղայ}, որ այնտեղ ներկայ էր, եւ որ մինչեւ այն ժամանակ

ւգենօտներին։ Նորա հետ միացաւ եւ մի այլ Յիսուսեան {աբեղայ} ՝ Կլօդիոս Մատիէ, որ անուանուած էր " Սուրհանդակ Ս

կառքը բերեցին թագաւորին, որ նստի, մի Յիսուսեան {աբեղայ} մօտեցաւ Դամիէնին եւ, մի քանի խօսք ասելով, հեռաց

գիրների մէջ։ Բօնզ նշանակում է Եափոնացոց {Աբեղայ} ։ Illos pudet Christum crucihxum prædica

նչեւ այժմ ուրիշ նշանակութեամբ գիտէինք, այսինքն՝ {աբեղայ}, որ առաջ ամուսնաւոր քահանայ էր եւ այրիանալով վան

Ես կը ցանկանայի, որ ամեն հոգեւորականք, որոնք որ {աբեղայական} բառին տակ կը պախարակուին, պատասխան տային ամեն իր

տ որում, աշխարհին յայտնի է այսօր, թէ ինչ ասել է {աբեղայական} դաստիարակութիւն։ Վարժապետքը մեծ մասնով են Մխիթար

դ քանքարը կարող էր աւելի պարզ եւ վառ երեւել, եթէ {աբեղայական} սեւաթոյր վերարկուն չլինէր խափանառիթ: Միեւնոյն կե

տ խղճմտանքով եւ գիտակից ազատութեամբ: Կարկատած {աբեղայական} խօսքեր, հաւատացնում ենք, որ ժանգոտ փարայի արժէք

նալու. պատճառ, մեր մատենագրութիւնը մինչեւ այսօր {Աբեղայական} մատենագրութիւն է, միջին դարերի դպրոցական մատենագ

րզ տեսանելի է ամենայն մարդու, եթէ, միջին դարերի {աբեղայական} ակնոցները աչքերի վերայից հանած, նային ամենայն բա

դպրութիւն չեն ունեցել. լաւ ու վատ եղել է եւ կայ {աբեղայական} դպրութիւն, ինչպէս վերեւումը յիշեցինք։ Կը տեսանե

եկեղեցու պատմութիւնը։ Չեմ ասում դեռեւս այն, որ {աբեղայական} խուցը, չէ՛ եւ չէ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի

այն լեզուով, որով յառաջ է գնացել մինչեւ այժմ մեր {աբեղայական} մատենագրութիւնը, ապա մեք դատապարութեան արժանի են

ցութեան ձեւը աւելի ճարտասանական... յունական եւ {աբեղայական} է...: - Բաւ է, արդեօք այդպէս է եղբայր.

լ կասկածաւոր եւ վնասակար տէրութեանը, քան թէ միւս {աբեղայական} կարգերը։ Այսպէս էր Վենետիկեան հայեացքը աբեղայակա

բեղայական կարգերը։ Այսպէս էր Վենետիկեան հայեացքը {աբեղայական} կարգերի եւ վանքերի վերայ։ Հերիք չէր այս, մինչ Պ

տի է, որ հասարակապետութիւնը հաւատացած էր, թէ մի {աբեղայական} կարգ, եւ այն չքաւոր, խեղճ, ողորմելի վիճակում,

, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ {աբեղայական} դերձակաց կարկատանս, յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս

ողք գտան այդր գրականութեան, ուստի եւ մինչեւ այժմ {աբեղայական} տեսանի գրականութիւնդ այդ՝ թէպէտ մնալ այդպէս ոչ կ

ն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ բնաւորեալ են յառաջանալ: {Աբեղայական} ՝ տեսութեամբ զարգացեալ՝ [Յովհաննէս քահանայ Միրզո

ռավարութեան կերպը. - Յիսուսեան Դպրոցք։ Բոլոր {Աբեղայական} կարգերից, որ երեւել են աշխարհի երեսին եւ այժմ հա

կապիտանը յանկարծ լինում է անապատական եւ հիմնադիր {աբեղայական} Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը ասում են, թէ երբ ն

։ Այստեղ Իգնատիոսը արձակեց իւր ծառայքը, գնեց մի {աբեղայական} հաստ մոխրագոյն վերարկու եւ խոստովանուելով մի աբեղ

որի մէջ շատ հասուն բանականութենով ապացուցանում էր {աբեղայական} Կարգերի անօգտութիւնը եւ մինչեւ անգամ նոցա վնասակա

։ Այս պատճառով պահանջում էր, որ ջնջուին այսպիսի {աբեղայական} Կարգերը, որոնք անօգուտ էին ե՛ւ մարդկութեանը, ե՛

աղորդութեան " ասուած կոնդակի մէջ։ Այս կերպով {Աբեղայական} Կարգից աստիճան առ աստիճան գոյացաւ մի հասարակութիւ

ողովքի մէջ սահմանուած էր շատ փոփոխութիւններ առնել {աբեղայական} Կարգերում, որոնց մէջ կայր եւ այս թէ, կարգի իշխա

նք չ'ընդունին այս ժողովքի բոլոր սահմանադրութիւնքը {աբեղայական} Կարգերի մասին։ Այս միջոցին Իգնատիոսը խնդրեց

վ կիսաշխարհական բնաւորութիւն, զանազանւում էր այլ {աբեղայական} Կարգերից նորանով, որ Գեներալը կարո՛ղ էր արձակել

անութեանը։ Դպրոցական կամ, այսպէս անուանուած, " {Աբեղայական} " Աստուածաբանութեան ուսման ընթացքը ձգւում էր մինչ

ւթիւնը, զօրացնել եւ հարստացնել նորան։ Ոչինչ {աբեղայական} Կարգ չունեցաւ այնքան առաքելութիւնք աշխարհի ամենայ

ցքին։ Մասնակից էին այս տխուր արարողութեանը բոլոր {աբեղայական} Կարգերը։ Միմիայն Յիսուսեանք էին, որ չէին երեւու

մաճիւղ եւ բազմօրինակ լուսաւորութեան հետ։ Քանի մի {աբեղայական} մտքեր կամ ոտանաւորներ անօգուտ էին ազգին։ Թող այդ

ունը որքան կարելի է շինենք ժողովրդական, ազատելով {աբեղայականությունից}, որ մեջ մնացած է այժմ անտեր անտերունջ: Շատ հ

գայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի սրտի {աբեղայամիտ} իմաստնոց հայոց զձգտողութիւն ամենաճիգն լինիլ ի խրթ

ամանակի, այն է ի կատարածի երեքտասաներորդ դարու, {աբեղայամիտ} դպրոցականք, ախոյեան յարուցեալ ընդդէմ անմահին Դան

րեւ հնար տարածելոյ զանալի կարծիս եւ զդատողութիւնս {աբեղայամիտ} հեղինակացն, յորոց սակի համարի եւ 1 թերթն յունուա

սոփեստութիւնը, մի սխօլաստիկականութենից դէպի միւս {աբեղայամտութիւնը}: Երջանիկ կը համարինք մեզ, հռչակելով մարդկայի

թիւն - Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը - Խառն լուրեր - Մի {աբեղայի} ֆանատիկոսութիւն: Թող ինչ կամին խօսեն,

եւ ուր որպէս թէ գրուած էին Շնորհալու եւ Թէորիանոս {աբեղայի} խօսակցութիւնքը, իւր ներկայ աշխատութեան մէջ նկարա

նա ուսաւ այդ գիտութիւնը նախ Տրիթեմիոս Մանհէյմեան {աբեղայի} մօտ, յետոյ Սիգիսմունդ Ֆուգգերոսի մօտ: Պարացելսո

մ հրաւիրեցին նորան գնալ մի վտանգաւոր ցաւով հիւանդ {աբեղայի} մօտ: Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ սկսած էր գործ դն

րելու իրաւունք, ներւում էին մի հասարակ Յիսուսեան {աբեղայի} ձեռքով, նպատակին հասանելու համար։ Մնացել էր պապ

սրբազան պատմութիւն եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ {աբեղայի}, որպէս թէ ամենայն գիտութիւնք ցարդ յայտնագործեալք

ական հաստ մոխրագոյն վերարկու եւ խոստովանուելով մի {աբեղայի} յայտնեց իւր դիտաւորութիւնը, թէ կամենում էր Քրիստ

օտ եղած պատերազմը դեռ չէին մոռացել։ Իգնատիոսը մի {աբեղայի} խորհրդով ուսումնապարապի ժամանակ ուղեւորեցաւ դէպի

ռավարիչքը եւ երեսփոխանքը չ'կարողացան հասկանալ այս {աբեղայի} խօսածը, վասն որոյ փակած մնացին Համալսարանի դուռն

իայի Պարլամենտի անդամքը յանձնել էին մի Օգոստինեան {աբեղայի}, որ պատարագում էր նոցա համար, եւ խնդրել էին այս

համար, գուցէ թէ, դեռ եւս իւր վերա կրէր հայկական {աբեղայի} անունը, եթէ հին խելքերի դրութիւնքը չխորտակուէին

պարէզ է այս բնակարանի բարձրութիւնը, բայց պապական {աբեղային} հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի վերայ եւս խօսելու

ղանդ միանգամայն եւ զխաբեբայութիւն նորային դասալիք {աբեղայից}, յայսոցիկ բանաւոր պատճառաց շարժեալ նորա ի թշնամո

նելով նոցա վերայ: Apropos. մի անգամ հարցուցի մի {աբեղայից}, թէ ինչ է նոցա իրաւասութիւնը քահանաների վերայ,

ց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, {աբեղայից} ինչ հարցնես լօգիկա։ Սակայն Հայկազնեան բառարանը պա

ամանակ, բացի Բենեդիկտեան կարգի Բասիլիոս Վալենտին {աբեղայից}, որ Գերմանիայի էրֆուրդ քաղաքում ծնած էր 1394-ին

շուարուած գնում էր նա այս վանքից միւս վանքը, այս {աբեղայից} դէպի միւս աբեղան՝ խորհուրդ կատարելու ազգի լուսաւ

մտաց, սխալել ոչ համարիմ. բայց այս գուցէ ներելի {աբեղայից}. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս չէ դոցա, այլ ա

Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց {աբեղայից} չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ

մնան իսկ այսօր, յանկիւնս վանօրէից եւ ի մենարանս {աբեղայից}: Այո՛, ո՛չ շատ յառաջ քան զայս տպագրեաց ի Մոսկվա

անի Մկրտչի Էմին, վերագրաւս " Մեղադրութիւն ստախօս {աբեղայից} "։ Այս Ղազար Փարպեցի արարեալ է զպատմութիւն Հայոց

թեան, զի ի մանկական տիոց դաւաճանեալ ի լատինացեալ {աբեղայից} անկեալ էր ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում եւ ըն

լ եմք, զծաղու գան թերեւս, յար եւ նման կատականաց {աբեղայից} Հայոց ի հինգերորդ դարու, զոր ուսանիմք ի Թղթոյ Ղա

, որ պատարագում էր նոցա համար, եւ խնդրել էին այս {աբեղայից} հասուցանել նամակների ծրարը թագաւորին։ Իսկոյն

իստոսի գերեզմանի մօտ կատարել իւր ապաշխարութիւնը։ {Աբեղայն} գովեց այս դիտաւորութիւնը։ Իգնատիոսը, քանի օր,

նդ երեւելի եղաւ Հենրիկոս Սամմիէ անունով Յիսուսեան {աբեղայն}, որ քանի անգամ ուղարկուեցաւ զանազան Պապական թագա

եկոյեան ժամանակ, Յակոբեան երիտասարդ Յակոբ-Կլեման {աբեղայն} հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ գիշեր աղօթքի հետ եղաւ եւ

մ էր ներս մտանել, պահապանը արգելեց։ Ինչ ժամանակ {աբեղայն} բարձր բարձր խօսում էր պահապանի հետ, Հենրիկոս III

Հենրիկոս կարդում էր ուշադրութենով այս նամակները, {աբեղայն} հանեց իւր թեւի միջից երկայն դանակը, որ պատրաստած

եւ, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ թաւալուած, իսկ {աբեղայն} ՝ կանգնած նորա մօտ արիւնոտ դանակը ձեռքին, յարձակ

էր թագաւորը, մնաց կանգնած։ Այս միջոցին Րաւալեակ {աբեղայն}, անկիւնի քամակից դուրս գալով, կանգնեցաւ կառքի ք

զօծում, ինչպէս սովոր է, Յակոբ Կլեման թագաւորասպան {աբեղայն} Յութիտի հետ համեմատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով նե

ին ի [կոկիւսոն] հայոց եւ ո՛չ առ երես նետեալ զսքեմ {աբեղայութեան} ՝ աղաղակէր ռամկախօսութիւն լինել իսկ, միւս ոմն փի

տիարակութիւն։ Վարժապետքը մեծ մասնով են Մխիթարեան {աբեղայք}, մնացածքը՝ մի երկու ֆրանսիացիք: Արժանահաւատ ան

աքել եւ տպել այն բոլոր կցկտուր յիշատակարանքը, որ {աբեղայք} կամ այլ մարդիկ սովոր էին գրքերի քամակներում գրել

տութենների սպասաւորքը էին զանազան պապական կարգերի {աբեղայք} ։ Արդեօ՞ք, այդ գիտութիւնքը, ինչպէս այժմ, ցոյց

որչափ ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի {աբեղայք} էին որ հիմն եդին գրականութեան ազգին եւ այն ի ճռաք

նութեան ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ յունական այգւոյն, {աբեղայք} էին որ պահպանողք գտան այդր գրականութեան, ուստի ե

ակներում տպած շարադրութեններից մինի մէջ Յիսուսեան {աբեղայք} ասում են, թէ Աստուած պատժեց Հենրիկոս III-ը Մարշա

թուականի դեկտեմբերի 29ին, վճռեց, թէ " Յիսուսեան {աբեղայք} իբրեւ խանգարիչք աշակերտների բարոյականութեանը, որ

կուա, 1853): Դուք կը տեսանէք այնտեղ, որ Հայոց {աբեղայքը} մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ եւ մահից զկնի չեն հ

տուած շնորհին անտեղեա՜կ։ Արդեօ՛ք, այս մեր Հայոց {աբեղայքը} արտասուքի, ողբալու եւ շատ սուգի արժանի չե՞ն, եր

ններով պատած, այժմեան մարդիկս։ Իսկ այդ Հայոց {աբեղայքը}, իրենց սրտերի հետ միացած դառնաշունչ նախանձի պատճ

նալով՝ վեր էին ցատկում, այն ժամանակ իրենք՝ այդ {աբեղայքը}, գետինն անցան. էլ այնուհետեւ սկսեցին ոխակալութի

է երկնքի զօրքերին էր քաղաքակից. չէ՞ որ այդ Հայոց {աբեղայքը} այստեղից այնտեղ հալածական արին նորան։ Չէ՞ որ նոր

ի է քանի հարիւր տարիներ ապրել: Ֆրանսիսկեան կարգի {աբեղայքը}, նորա նախանձոտ եղբայրակիցքը, դատապարտեցին նորան

որ լուծի տակ մի կտոր հացի համար, մինչ Հայոց ազգի {աբեղայքը}, փակուած իւրեանց վանական խցերում, անգիր էին ուս

նը եւ խաղաղասիրութիւնը առիթ է եղել, որ Հայաստանի {աբեղայքը} մականուանել են նորան " լաւ չէ ". պատճառ, Մխիթար

տական էր միայն Աստուծոյ հատուցանել, որի մոլեկրօն {աբեղայքը} ՝ այդ ստրկութեան որդիքը եւ բռնակալութեան խաւարատե

յմանով միայն, որ սա յետ գանչէր աքսորից Յիսուսեան {աբեղայքը} ։ Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ Պապը լուծեց նո

էինք մեզ թշնամի, այն ազգն ենք, որի Կաթողիկոսքը եւ {աբեղայքը} Մովսէս Խորենացու պէս մարդուն, որ հայրն էր մեր մատ

զ մասնակից չէր այս վէճին, եւ թէ միայն Օգոստինեան {աբեղայքը} ջատագովում էին Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների

եթէ ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ, թէ այդ Յիսուսեան {աբեղայքը} ջարդ ու փշուր էին եղած բարոյապէս եւ ջախջախուած խո

ւ համար յառաջուց հարկաւոր է իմանալ, թէ Յիսուսեան {աբեղայքը} աշխարհական են, թէ հոգեւորական։ Կարդինալը չ'կարո

ցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, թէ ես հալածում եմ {աբեղայքը} եւ չեմ կամենում տեսանել նորանց"։ Յակոբ-Կլեմ

չ'գտաւ իւր խորհրդակիցքը յայտնելու։ Յիսուսեան {աբեղայքը}, ժամանակակից օրագիրների մէջ գովում էին այս զարհո

նորան, պիտոյ է նա պատերազմով ստանար։ Յիսուսեան {աբեղայքը}, որոնց խորհրդով կառավարւում էին Տասն եւ վեցը եւ

աժարուեցին երդումից. այն պատճառով, որ Յիսուսեան {աբեղայքը} չէին կամենում երդմնազանց լինել, ըստ որում այլ խո

ահանջածը, այսինքն՝ յետ գանչել աքսորից Յիսուսեան {աբեղայքը} ։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը գնաց Լիօն՝ իւր

ւնքը շարժեց Ֆրանսիացոց ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան {աբեղայքը}, որ ոչինչ ժամանակ չէր հասած այս աստիճանի սաստկու

աստիճանի էր հասած ազգի ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան {աբեղայքը} ։ Լա-Կատիեր իւր յօժարութենովը մտաւ կուսանաց վանքը

ործակատարութեան սկզբումը շատ չէր սիրում Յիսուսեան {աբեղայքը} ։ Հայր Լետիլիէ եւ այլ Պալատական Յիսուսեանները շու

ար շատ անգամ անգթաբար վարւում են քահանաների հետ: {Աբեղան} պատասխանեց, թէ ինքեանք, վանքի մէջ չլբուր ուտելո

իքի տէր, վայելում են աշխարհի վայելչութիւնը: {Աբեղան}, տեսանելով, որ քահանան կարդում է մի բան, հարցա

... - Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ դուրս է գնում {աբեղան} եւ պաշտօնական թղթով զրկում է նորան իւր ծուխից եւ

Թէորիանոս անունով իմաստասիրութեամբ հռչակուած Յոյն {աբեղան}, որ սա բերանացի խօսէ Շնորհալու հետ եւ կարգի դնէ

ապել իւր աշխատութեան համար ստանալու վարձի մասին: {Աբեղան} խոստացաւ 100 գուլդըն, եթէ միայն առողջանայ: Պարա

ատադեղ եւ քսան եւ չորս ժամի մէջ առողջացրեց հիւանդ {աբեղան}: Առողջացած աբեղան համարեց, թէ խոստացած արծաթը շ

որս ժամի մէջ առողջացրեց հիւանդ աբեղան: Առողջացած {աբեղան} համարեց, թէ խոստացած արծաթը շատ մեծ էր, համեմատ

ործակատար։ Խաչատուր վարդապետ ասացեալ պապական {աբեղան} ժամանակ չունէր մտածելու իւր ազգի վերայ։ Պապականո

նա այս վանքից միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի միւս {աբեղան} ՝ խորհուրդ կատարելու ազգի լուսաւորութեան համար։

առավարիչը խնդրեց նորանից բացայայտել այս խօսքերը։ {Աբեղան} պատասխանեց. " Յիսուսեան աբեղաները իրողապէս բաղկա

ու ատեանը սկսեց հետեւել նոցա քամակից։ Դոմինիկեան {աբեղաները}, նախանձելով Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը եւ սիրելի

Պապը եւ թագաւորը ցանկանում էին տեսանել Յիսուսեան {աբեղաները} Փարիզի համալսարանի մէջ վարդապետական աթոռների վերա

տել այս խօսքերը։ Աբեղան պատասխանեց. "Յիսուսեան {աբեղաները} իրողապէս բաղկացնում են աշխարհական հասարակութիւն ի

լուսավորությունը մեր ազգի մեջ պիտո է փտած պապական {աբեղաների} ձեռքով մտանե: Նոցա լույսը խավարից շատ վատ է, վա

տեւ ինքյանք օր ու գիշեր պարապած են յուրյանց թշվառ {աբեղաների} գործերով, կրոնական վեճերով եւ միություն խափանելո

, նզովք եւս գրել է Հայոց կաթողիկոսների վերայ, որ {աբեղաների} ձեռքով ոչնչացուցած է երեւում, ինչպէս եւ միւս նոր

"առանց դիտողութեան թողնելով իմ անվերջանալի վէճը {աբեղաների} հետ"։ Մինը հարցանէ, թէ ե՞րբ վէճ է բացել Շահբէգ

ետ"։ Մինը հարցանէ, թէ ե՞րբ վէճ է բացել Շահբէգը {աբեղաների} հետ, չգիտեմ՝ ինչ ունի պատասխանելու Ղզլարի մանկա

ց անունով աշխատութիւնը, որ ոչնչացուցած է երեւում {աբեղաների} ձեռքով: Բայց թէ լաւը կամի Պ. Իսահակեանցը, Ղազա

կու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են եղած դոյն այդ {աբեղաների} ձեռքով, որովհետեւ նոցա մասին, բայց ոչ նոցա օգտի

հետեւեալ բաներից: Ես պատմել էի Պ. Իսահակեանցին {աբեղաների} անքրիստոնեայ ընթացքը Մովսէս Խորենացու խնկելի ոսկր

րպով ցոյց տալու համար, թէ այդպիսի բան շատ մօտ էր {աբեղաների} հասկացողութեանը, թող պատմեմ այստեղ, որ երկու տա

նելոց դպրոցի կառավարութիւնը յանձնում էր Մխիթարեան {աբեղաների} տնտեսութեանը: Եւ չգիտենք, թէ ինչ է Մխիթարեանց ի

առաջ ստացած նամակը մի նոր ապացոյց տալիս է մեզ մեր {աբեղաների} ֆանատիկոսութեան մասին: " Քահանայի մինը, - գ

րոնը, այս աշխատութեան մէջ նկարագրում է Յիսուսեան {աբեղաների} անքրիստոնեայ եւ բարբարոս վարք ու բարքը։ Մխիթարեա

արան, որի արդիւնքը պէտք է գործ դրուէին Յիսուսեան {աբեղաների} կարգի դէմ զինուորուող վարդապետների պիտոյքի համար

ու սկզբումը, երբ, բարեկամանալով յիսուսեան կարգի {աբեղաների} հետ, սկսեցիր հիւսիսումը քո յիմար կատակը, քանի ա

երկրաշարժութենից վախելով, վազեցին գնացին իւրեանց {աբեղաների} մօտ եւ խոստովանեցան նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը

էր ձեռք ձգել Մխիթարը՝ բարեկամանալով Կապուցինեան {աբեղաների} Յակինթոս վանահօր հետ, որի հովանաւորութեան տակ դի

րի հովանաւորութեան տակ դիմել էր Մխիթարը Յիսուսեան {աբեղաների} խորհրդով, այլ այս միայն յիշենք, որ Մխիթարը 1701

րպէս անտես առնող։ Մի քանի Կոլլեգիացի պապական {աբեղաների} ձեռքով Մխիթարեանց մասին գրուած տեղեկութեան մէջ խօ

եւ մեր ազգը, մինչեւ այսօր առաջնորդուելով պապական {աբեղաների} գրած գրքերով, մի անմերձենալի վարագուրի տակ ծածկա

աւոր նախապաշարուած խելքերի հետ, պատերազմ պապական {աբեղաների} կողմից։ Բայց վահանափակելով մեր անձը իրողութեններ

որ եթէ Հայոց ազգի յոյսը մնացած լինէր մեր հայկական {աբեղաների} շնորհքին, մեր հին լեզուն մնացած կը լինէր այժմ այ

աշխարհում, թողեցին պանդխտական Մխիթարեան քաջագօտի {աբեղաների} խնամատարութեանը այդ հանդէսը, ուրեմն եւ պարծանքի

րի պատուական սպիտակութիւնը"։ Ահա Յիսուսեան {աբեղաների} ճշմարտութիւնը։ Այսպէս կամենում են նոքա ապացուցան

որոյ փակած մնացին Համալսարանի դուռները Յիսուսեան {աբեղաների} առաջեւ։ Շուտով սորանից յետոյ կազմակերպեցաւ հ

թիւնը ցոյց տուեց, թէ Սրբազան Լիգայի եւ Յիսուսեան {աբեղաների} կամքը այն էր, որ Հենրիկոս մեծի փոխանակ Կարդինալ

աւաբանական Ֆակուլտէտները, դատապարտելով Յիսուսեան {աբեղաների} այս ընթացքը, պահանջեցին, որ աքսորուեն Յիսուսեան

ր անապատականի հայրը, որ յետոյ զոհ գնաց Յիսուսեան {աբեղաների} չարագործութեանը. պատճառ, Յիսուսեանք չարաչար հան

աններին. " Ուրեմն պիտոյ է, որ այս... Յիսուսեան {աբեղաների} դատակնիքը խօսէր իմ բերանը "՝ Fallait il donc que

ւմ մի բուրգ շինել թագաւորի փրկութեան եւ Յիսուսեան {աբեղաների} Ֆրանսիայից աքսորուելու յիշատակի համար։ Բուրգի վե

աւոր մարդիկը, այսինքն՝ չ'յայտնել, թէ Յիսուսեան {աբեղաների} խորհրդով ձեռք էր բարձրացրել Աստուծոյ օծեալի վերայ

մէջ։ Ես աւելորդ եմ համարում նկարագրել Յիսուսեան {աբեղաների} անքուն եւ անձանձիր ներգործութիւնքը Հուգենօտները հ

եր եւ ընկնել զարհուրելի հալածանքի տակ։ Յիսուսեան {աբեղաների} խորամանկ Քաղաքականութեան մէջ պարունակւում է դորա

նձին վկայ եմ գտանուած: Պ. Իսահակեանցը այս տեսակ {աբեղաներին} անուանում է երանաշնորհ, բազմերախտ եւ սրբազնագործ

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ {ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ} Թարգմանութիւն եւ բացատրութիւնք Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵ

Ց ՏԻՐՈՋ ՎԱՀԱՆԻՆ ԱՄԻԹ ՔԱՂԱՔԻՑ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ {ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ} ԹՂԹԻ ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ) Աստուածային շնորհը միշտ լուսաւո

լ էր, ընդունելի էր եղած Կապուցինեան եւ Յիսուսեան {աբեղաներին} միայն։ Ծերակոյտը, տեսանելով այս բանը, արդէն վճ

ով Սալամանկայի անշնորհակալ բնակիչներից, մանաւանդ {աբեղաներից} եւ Համալսարանի վարդապետներից, որոնք յայտնի յայտն

ակոբեանների վանքի վանահայրը, եւ յայտնեց, թէ իւր {աբեղաներից} Յակոբ-Կլեման անունով մինը (Jacques Clément) բար

զօրացն էր քաղաքակից. ո՞չ ապաքէն ի տեղւոջէ ի տեղի {աբեղեանդ} Հայոց հալածական արարին: Ո՞չ զԼուսաւորիչն եւ զտգի

Մովսէս, որոյ եւ ընդ նուիրական ոսկերս մարտ եդեալ {աբեղենին} մերոյ, կապտեալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի գետ կամա

է սակաւիկ մի զաչս դարձուցանել ի վերայ ժամանակակից {աբեղենին} Հայոց եւ նոցին գլխաւորացն յետ մահու Մեծին Սահակայ

գւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի յուսոյ, եթէ {աբեղենին} գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոս

ն իսկ ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած բարք հայկական {աբեղենին}, ըստ որում [1 անընթ. ]։ Բայց] թէ այսպէս եւ թէ ա

աջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ Նոցա հետ միասին եւ {Աբեղենից} տիրոջը (ինձ բարեկամ էին անուանում), որ քո՝ Տի

յառնուլ զհրամանս տպագրութեան, յայտնել աղերսեմ: {Աբէլ} վարդապետին Արարատեանց ողջոյն սիրոյ ի դիմաց իմոց մ

իայն ծնուել էին Ադամից աշխարհի երեսին՝ Կայէ՛ն եւ {Աբէլ}, նախանձ ձգող դեւը տիեզերքի անչափելի տարածութեան

գայ երկրի երեսը թափուած ամեն արդար արիւն, արդար {Աբէլի} արիւնից սկսած մինչեւ Բարեքի որդի Զաքարիայի արիւնը

Այնպիսին, թո՛ղ, լաւ ուշադրութեամբ մտածէ. արդար {Աբէլի} արիւնից ասաց. որ նորա սպանուելու ժամանակին նայել

ւր դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը, որ {Աբովեանը} աշխատում էր նորա վերայ, որպէս իւր հարազատ զաւակի

զան, վերադառնում է Բեսսարաբիայից դէպի Էջմիածին, {Աբովեանը} իւր յառաջադէմ աշակերտների հետ միասին, որոնց մէջ

ում։ Անցան այն բանի վերայով մի քանի ամիսներ։ {Աբովեանը} չէր դադարում ամենայն խնամատարութեամբ կրթել եւ վար

րդէն օծուած ու նստած լինելով հայրապետական աթոռը, {Աբովեանը} դիմում է դէպի նա՝ խնդրելով որոշել ժամանակը, երբ

ափառ տիրոջը աշակերտքը Բեռլին ուղարկելու, որպէսզի {Աբովեանը} կարողանայ այդ միջոցին պատրաստել իւր աշակերտքը։ Կ

ւնքը, միայն թէ փոքր ինչ թեթեւանար իւր գործերից։ {Աբովեանը}, քաջալերութիւն ստանալով այն կրկին անգամ խոստմուն

երայ։ Անցանում է համարեա թէ մի տարի ժամանակ։ {Աբովեանը}, մանաւանդ որպէս աշխոյժ եւ ջերմ բնաւորութեամբ մար

իւնը)։ Այս իրողութենների մէջ ահա ժամանում է {Աբովեանը} Էջմիածին։ Բայց, ինչպէս պատմում է հանգուցեալը,

Էջմիածին։ Բայց, ինչպէս պատմում է հանգուցեալը, {Աբովեանը} մինչեւ Փարաքար գեղը, որ գտանւում է Երեւանի եւ Էջ

րէ՛ն, երեխա՛յք, ռուսերէ՛ն, - ասում է այնուհետեւ {Աբովեանը}, - դուք ինքներդ պիտի բանաք ձեր ճանապարհը"։ Ա

՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի ", - աղաղակում է նահատակ {Աբովեանը} ։ Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն բ

ւթեամբ ականճ դնողը կարող է տարբերութիւն գտնել։ Պ. {Աբովեանի} Վէրք Հայաստանին եւ պ. Պռօշեանցի Սօս եւ Վարդիթերը

ցաւ նա Երեւան քաղաքում, երեւելի Հայկազն Խաչատուր {Աբովեանի} ձեռքով, որ, 1835 թուականին վերադարձած Դորպատեան

սարակ։ Հանգուցեալը քանի մի տարի ուսանելով յիշեալ {Աբովեանի} մօտ հայերէն, ռուսերէն, գերմաներէն եւ թուաբանութ

է ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ լսել էր {Աբովեանի} ստորասական պատասխանը այդ մասին, խոստացել էր կաթո

լին, որ այնտեղ պարապէին զանազան ուսման ճիւղերի։ {Աբովեանի} ուրախութիւնը չափով չէր չափւում։ Անցան այն բան

նորան Կաթողիկոսը, որպէս երբէք չէր ընդունած, եւ {Աբովեանի} հարցմունքին, թէ " Վեհափառ տէր, ի՞նչպէս է ձեր կա

ուրճի զարկով մի վայրկեանի մէջ փորեցին ու քանդեցին {Աբովեանի} յոյսերի հիմքը, որոնց աւերակքը լուացուեցան յետոյ

ւկների սիրտ կտրատող հարցմունքի պատասխանը լինում է {Աբովեանի} դէմքի տխուր գծագրութիւնը եւ արտասուքը, որ փայլու

հոգեկան ծարաւը, այս պատճառով, մօր գիտութեամբ եւ {Աբովեանի} օգնականութեամբ, իւր հօրեղբօրից թաքուն, ուղարկու

իւր հօրեղբօրից թաքուն, ուղարկուեցաւ Թիֆլիզ, ուր {Աբովեանի} բարեխօսական նամակի հիման վերայ ընդունեց իւր խնամա

րդութիւնը եւ այլն եւ այլն: Այս էլ դարձաւ անգի՜ւտ {Աբովեանի} " Վէրք Հայաստանի " գործի մէջ Մուսայի մի Հռիփսիմէի

դեռ չենք ասել: Արգոյ հեղինակը հետեւելով պ. {Աբովեանի} ուղղութեան, իր բովանդակ գործի մէջ միշտ աչքի առջե

իջեւան տեղ յառաջ գնաց կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ {Աբովեանին} եւ խօսելով նորա ուսումնական գործունէութեան վերայ

ց է տալիս մեծ յօժարութիւն, գովում է եւ օրհնում է {Աբովեանին} եւ խոստանում է կատարել նորա խնդիրը, մանաւանդ թէ

սի բայ տեղի չունի։ Ծանօթ. Հեղին. Պ. {Աբովեանցը} ասում է. (Վէրք Հայաստ., եր. 92) "Ազգին անհաւատ են

լ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ ճար գտանել սորա համար։ {Աբովեանցը} տեսանում էր ուսման հանդիսում մեծ յառաջադիմութիւն

չէ լսում лезуи, lezoui, այլ лезви, lezvi։ Պ. {Աբովեանցը}, աւելի հաւատարիմ մնալով նոր լեզուի իրաւունքին եւ

ն ոչ, Սօսը իր օրումը կաշառք ա կերել"։ Պ. {Աբովեանցը} (Վէրք Հայաստանի, եր. 37) մէկ քանաքեռցու այսպէ

, - մենք պարտականութիւն ունինք հրատարակել, թէ պ. {Աբովեանցի} " Վէրք Հայաստանին " եւ " Սոս եւ Վարդիթերը " հիմք

լ, որ Հայոց ազգը իւր յիշատակի արժանաւոր Բաբկէն, {Աբրահամ} եւ այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժել է մի այլ եկեղե

ակի ձեւով, եւ որ ունէր այսպիսի ստորագրութիւն՝ " {Աբրահամ} Դիոսկորոսեան Բաբկենեանց"։ Պ. Բաբկենեանցի ն

ր Յիշատակարանի մէջ, իսկ ես մնամ եւ այլն... {Աբրահամ} Դիոսկորոսեան Բաբկէնեանց Տարակոյս չկայ, որ,

որոյ կտակակատար գնան պարօնիք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ {Աբրահամ} Ավետմալն. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին

լ Տէր Մարտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատարն այ պարոն {Աբրահամ} Ավետմալն եւ զնոյնքն յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնո

յվազովսքին, փոխանակ քաւարանի ՚ի մէջ բերեալ զգոգն {Աբրահամ} ու, ակնարկէ յերրորդ կայարան ինչ հոգւոց, առիթ առ

Նոյնպէս յարմար եմ դատում նոցա հետ յիշել եւ տէր {Աբրահամ} եպիսկոպոսը, որում ըստ ձաթի խորհրդոյն եւ չհանգուց

Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յովհաննէս, տէր {Աբրահամ}, Արձան, Մուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ յետոյ Ստեփանո

ւցանեն գործք որ գործեցան յառաջ ժամանակաւ։ Ապաքէն {Աբրահամ} կաթողիկոս Լիբանանու վասն դատի միոյ ժամու զերիս ամ

շոյուի գլուխը կոր... Քեզնից նոր կեանք ստանայ, {Աբրահամեան} քո վրանին Միշտ ` Մամբրէի կաղնուց ` քեզ Ցից ընծայ

. Ձգեալ ի քէն զնոր կեանս, Տաղաւարիդ {Աբրահամեան} Ի Մամբրէի կաղնւոյն ցից Օժտեսցէ միշտ Ամ

դորիտ, Իւաս, Յովհանն Անտիոքցի. Բարոնիոս Գրիգոր {Աբրահամեան} Փէշտմալճեան, Քիւրքչի խան Եղիազար Յովհաննիսեան,

անընդունելի համարել " Ճառընտիրների " մեջ այդ բանը {Աբրահամին} վերագրվելը: 96. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ (?

իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ {Աբրահամո՞ւ} իցեն, եւ ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգն

ված կա այս ողբից այսպիսի վերնագրով. " Երանելւոյն {Աբրահամու} Խոստովանողին ասացեալ ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ուրի

զան հատվածները ցիր ու ցան՝ դարձյալ վերագրվում են {Աբրահամու} Խոստովանողին: Մինչեւ Ձեր տպածը տեսնելը մենք կարծ

ւթեան փառացը հասա՞ն"։ Պատասխանի " ո՛չ, այլ գոգ {Աբրահամու} ըսուած տեղը արգելեալ կային եւ կսպասէին գալստեան Մ

սին, յորում Քրիստոս ասէր զՂազարու հանգչիլ ՚ի գոգ {Աբրահամու}, ապաքէն այդ առակ էր, սովորական ձեւ խօսից Քրիստո

քամակից, թէ " ո՛վ որ պոռնի՛կ է, կամ պի՛ղծ, կամ {ագա՛հ}, որ է կռապաշտ, ժառանգութիւն չունի՛ Քրիստոսի թագ

ն, թէ նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " ( {Ագաթ}, եր. 119)։ § 28. " Եւ պահէր Եսաւ ո՛խս Յակ

կաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի վերայ նորա"։ ( {Ագաթանգեղ}. եր. 329)։ Սորանից մենք պարզ տեսնում ենք,

ւ թէ ո՛ր տպագրութեան երեսներն ենք ցոյց տալիս։ {Ագաթանգեղոս}, Կ. Պօլիս տպած 1709, հրատարակութիւն Մարսուանցի

նը չկար, կամ գո՛նէ դպրութեան մէջ չէ գործածուել։ {Ագաթանգեղոսը} եւ Ղազար Փարպեցին, ստէպ յիշելով Վաղարշապատի եկեղ

նիստ Վաղարշապատի, որով եւ ամենայն Հայաստանեայց։ {Ագաթանգեղոսը}, որ մանրամասն եւ շատ տեղ էլ անունով պատմում է այ

տ են մեր ժամանակներում), ուստի վկայ ենք կանչում {Ագաթանգեղոսը}, ուր Ս. Լուսաւորիչը ասում է. " Քանզի եւ ասէր ի

երրորդ է կոչել իր Պատմութիւնը՝ առաջին համարելով {Ագաթանգեղոսի} եւ երկրորդ Փաւստոս Բիւզանդացու գրածները։ Այս դաս

հոգաբարձութեամբ դէպի Պետերբուրգ, այժմ հանգուցեալ {Ագաթոն} Ակիմեանցի վերայ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, նման

րի համար: Գիտությունը չէ այսօր մի քանի նեղսիրտ, {ագահ} եւ քանքարաթաքույց մարդերի մոնոպոլեոն, որին մոտեն

որան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացել է շահասէր եւ {ագահ} օլիգարխիա, որ գործակից էր եղել (օգնել էր, соде

3)։ § 54. " Ամենայն պոռնիկ, կամ պիղծ, կամ {ագահ}, որ է կռապարիշտ ոչ ունի ժառանգութիւն յարքայութեա

պարտականութեանը: Ագահութեան կողմից, հիանալի {ագահ} մարդ էր. կողոպտեց բոլոր մեհեանները եւ յափշտակեց

սում էր այս խօսքերը, այնպիսի ծարաւով, ինչպէս մի {ագահ} եւ արծաթապաշտ ծերունի, դողդոջուն ձեռքով կը հաւաք

ապանագրից յետոյ. " Ահա սիրոյ պտուղներ, Մի {ագահ} մարդու զոհեր, Ով ըստեղից անց կենայ, Յիշի

պանագրից յետոյ. - " Ահա սիրոյ պտուղներ, Մի {ագահ} մարդի զոհեր. Ով ըստեղից անց կենա Յիշի Սօսն ու Վա

իւն։ Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ շատ էլ {ագահ} եղած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել

առակ կանայքը, արբեցողքը, նախանձողքը, ծոյլերը, {ագահները}, որկրամոլները. մի խօսքով դժոխքի բոլոր փառքը: Ե

եծ չէ, թեեւ Ռոստովի բանսարկուն իր գիշատիչ աչքերն {ագահորեն} հառել է նրա վրա: 4) Ինչի՞ է հավասար Նախիջեւանի

" (ապա չպիտի դատապարտուէինք)։ Ուրիշներն էլ, {ագահութեա՛ն} ցաւով հիւանդացած, պարտաւորութեան տա՛կ են ձգում ա

ո՛ց, թէ " պոռնկութեան եւ ամենայն պղծութեան, կամ {ագահութեան} անո՛ւնն էլ թող չլինի ձեր մէջ"։ Եւ իսկո՛յն, սո

իմ կացաւ իւր դժոխային հոգու պարտականութեանը: {Ագահութեան} կողմից, հիանալի ագահ մարդ էր. կողոպտեց բոլոր մե

լոգիկայի գրէք, այնքան փառք ու պատիւ է ձեզ։ Բայց {ագահութիւն} մի՛ արէք այդ պատուի մէջ, մի փոքր բաժին տուեցէք ն

գու խօսքը իմ վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար {ագահութիւն} է պահում իր տանը"։ Դարձեալ ասում էին, թէ "

53. " Այլ պոռնկութիւն եւ ամենայն պղծութիւն, կամ {ագահութիւն} եւ անուանեսցի մի՛ 'ի միջի ձերում " (Թ. Պաւղ. ա

ով խանգարելու էր իւր վաճառականութեան ընթացքը, թէ {ագահութիւնը} ստիպում էր նորան ձեռքից չհանել այդ գանձը, չգիտեմ

նազան նիւթերից ոսկի շինել, նոյնքան հին է, որքան {ագահութիւնը} դէպի ոսկին: Յուլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դա

կագին գոհարները վաճառեն տաճկի սուլթանին: Բայց {ագահութիւնը} յղացնում է ճանապարհին մեր ցեղապետը մի նոր մարդասպ

., Մարկոսի 7, 13։ Հրէից քահանայապետների {ագահութիւնը} եւ արծաթսիրութիւնը պիտոյ է հարկաւորապէս չափից անց

պահպանել, բարեաւ վայելէ իւր սովորութիւնը, չենք {ագահում} այդ աննախանձելի բաղդին: Պ. Իսահակեանցը, կա

րեացք, որպիսի չէր պատճառել յունական բանակի հուրը {Ագամեմնոնի} կառավարութեամբ բացուած Տրոյայի վերայ: - Ի՛նչ

այլ եւ այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք խօսում ենք " {Ագապի} " մակագրով ազգային վիպասանութեան մասինկ: Խրթին տ

ոյնպէս զոհւում է մի ջլային տենդի, որ առաջացել էր {Ագապի} օրիորդի սգալի վախճանի պատճառած հարուածից: Բնական

եւ տխուր անցքի պատմութիւնը, ուր ազնիւ օրիորդը, {Ագապին}, զոհ է գնում գիշերադէ՜մ մարդոց դժոխային կրօնամոլ

նուցն " էլ քիչ ունի, թէեւ ունին բնականութիւն: " {Ագապին} " արուեստի կողմից կարող է դիմանալ խիստ քննութեան

իզի Արքեպիսկոպոսի դատակնիքով, հեռացան Սէն-Ժերմէն {ագարակը}, որ Փարիզի Արք եպիսկոպոսի իշխանութենից դուրս էր

րա համար: Շատ ժամանակ չէ, ես պատահեցայ Կունցով {ագարակում} մի քանի հայ երիտասարդների, որ ման էին գայիս մի Ռ

ւնի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դու ինձ զմատենագրութիւն {Ագաֆանգելեայ} յոյն պատգամագրի, իսկ հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջ

ոյ՝ եւ զաստուածայնոց. յերկրորդականն գահ՝ բազմի {Ագաֆանգելոս} յոյն պատմիչ, ճառելով զանցս՝ որք անցին ի տարածան

սէս Պարթեւ, որոց առաջինն՝ շարունակէ զպատմութիւն {Ագաֆանգելոսի}, պատմելով զանցս աշխարհին Հայոց ի 344 թուականէ մի

ան գիտեն"։ Այս խօսքերը յիշեցնում են մեզ Պաւղոսի {Ագգրիպասին} տուած պատասխանը. " կենաց իմոց որ 'ի մանկութենէ '

] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին Լ[ազար] Ի[լյիչի], Մ[ {ագդաղինէի]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 15-

ղեւ ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս աբբա Գիւվեր {Ագոնց} եւ եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է արարք

երի, առանց մարմարոնեան շատրուանների եւ հռոմէական {ագուգաների} վազում է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած

Եւ ուլուց եղջիւրք ցցուեն Ի կուսական քո գիրգ {ագուռ}, Թէ փոխարէն ունիցիս Տէգ սիրամուխ, դա

Թէ փոխարէն ունիցիս Տէգ սիրամուխ, դարբնեալ {ագուռ} ՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ սիրոյ

ւթեան մէջ, սորանից վախենամ է գերմանացին, ինչպէս {ագռաւը} խրտուիլակից, առանց քննելու թէ այդ երեւոյթը ամենե

ար եւ տես թէ քեզանից ոչ շատ հեռի նստած ճնճղուկը, {ագռաւը}, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու զարկէիր նորանց:

նձին։ Արարատի շուրջ բոլորած Թո՛ղ {ագռաւներ} թրթռան. Անուշ սոխակների փոխան Թո՛ղ բու

, դէպի որը հարիւր մղոնից պիտոյ է թռչին, հասանեն {ագռաւները} եւ անգղները՝ նորա մարմնի հոտը առած, գերեզման,

աւորւում են այսպիսի էլեկտրական լուսով. շատ անգամ {ագռաւները} թռչելով այն ամպի մօտից, որի էլեկտրականութիւնը մե

ծ է կանաչից... Սոխակները հալածուած են {Ագռաւների} սեւ գնդից։ Ես անխիղճ չեմ, ոչ երկերես

] 85 Ղազարոս եղբօրս 86 Հայրապետեանցին, 2 ձեռ[ {ագրով]} 27 87 Կաթողիկոսին Սեպտեմբեր 3 88 Հայրապետեան

նը, սաստիկ չարչարանքների մատնեց նորան. տաքացրած {ագցաններով} բոկում էին նորա մարմինը եւ տաք իւղ էին լցնում բաց

քով առիլ իս, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, {ադ} ալ նոր լսեցինք: Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպա

նը կայսերութեան եւ քրիստոնէութեան առաջին դարում. {Ադ}. Շմիդտ: Собрание сочинений Гран[овского], т.

Քիրտն ընդ կուրծս գետօրէն "... - Իսկ {Ադա՞մ}. - " Ինչ ո՛չ կասէր. Էր երբեմն զի համբոյր

ցաւօք ծնանի, Թէեւ եկեալ Մեսիայ: - Իսկ {Ադա՞մ}. - " Տակաւ քրտնի"։

է ցաւո՛վ մինչ այսօր, Թէեւ եկել է Մեսիան: - Իսկ {Ադա՞մը}, - " Դեռ քրտնո՜ւմ է"։

կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի Բարթվիայ յայսմ {ադամ} ամսոյ 20, որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին 1799-ում:

յ, Որ սերովբէն չէ՛ր ստում: " Մխիթարուի՛ր, տէ՛ր {Ադամ}, Որ չը տրուեց սրտիդ հեզ, Ինչ կոչում ես շարժիչ հ

Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ " Քաւ լիցի, տէ՛ր իմ {Ադամ} ", Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " Թող չըշնչե՜ս յաւի

կ եղաւ սերովբէն. " Արդ շտապիր նաւարկել, Ո՛վ տէր {Ադամ}, հմտօրէն, Զի սրտերին առագաստ Լցրեց սիրոյ բոց-մր

առովն կենաց Ի սերովբէից ամրափակ Նստէր {Ադամ}, եւ դիմաց Տեսիլ էր տխրադիտակ. " Ես հի

Սերովբէն ինչ ո՛չ ստէր: " Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր {Ադամ}, Թէ սրտի քում ոչ տուաւ՝ Զոր սիւք ասե

ուխտ խարդախ: " Փարգա՜ստ, տէ՛ր իմ, քա՛ւ, {Ադամ} ", Կրկնէր անդրէն սերովբէն. " Մի՛ լիցի

Յոր ոչ բնաւ ուժ է մարդն"։ Ընդ հենգն ելանէ {Ադամ} Եւ առ սերովբէն բարբառի, Ժպիտ ի դէմս ա

նեալ: Դարձեալ ժպտի եւ գրգայ: Այլ զի {Ադամ} ոչ ընդ խաղ Վշտանայր ինչ զսիրոյ, Ուստի

աւ ի վերջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռին Թմրի {Ադամ} եւ ննջէ, Դրախտ զնովաւ սոխակին Ի դայլա

Անգրէն լինի փոյթ ուղւոյ: Ոչինչ գիտէ մերս {Ադամ}, Զի ի քուն կայ տակաւին, Թող զի թօթափ

ւր եւ առ՝ Եւ սերովբէն հասանէր: Եւ առ {Ադամ} մատուցեալ Նստի յահեկէ կուսէ Եւ զարտաշ

եւ ընթերցի՛ր: Այլ զի ի սէր գէթ վերին {Ադամ} զնա սիրեսցէ, Եւ վայրակնեալ մեղկ ախտին

նդ երդումնն, Զդողանի հարկանէր, Եւ առ {Ադամ} ՝ զներումն Խնդրել երդմանցն ակնարկէր.

Ասել ինչ ո՞չ ունէի"։ Այսպէս վերսաստէ {Ադամ} ՝ Խոժոռեալ ընդ զուարթունն, Եւ յայս ա

անայ, Իսկ հարսնացուն լուսեղէն Ածէ առ {Ադամ} զԵւայ: Այն ինչ յառեալ Ադամայ Ի ճակն ըս

դրուժան, Աւասիկ զհաւսստիս: Է՛ր, է՛ր {Ադամ} ուխտաւոր, Մի զառածիլ մեղկութեամբ, Ու

րի անունով մի քանի անալի ոտանաւորք, Սայաթ-Նովա, {Ադամ} աղբար, Շիրին եւ այլն, բայց նորանց ազգային երգ

թենական հիմնաւոր օրէնքներին հակառակ գործ գործեց. {Ադամ} Շօյլ Յիսուսեանը ստացաւ առաջնակարգ Մանդարինի արժան

ուր այս հովտում: Եւ սերովբէն սրբելով Արտասուքներ {Ադամայ} ` Գուրգուրում էր ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա.

լ նրան պատկառու. Ուստի եւ նա անվրդով Խստութիւնից {Ադամայ} ` Գուրգուրում էր ` ճախրելով Անդադար շուրջը նրա:

տկառ. Ուստի ոչինչ դժդմնեալ Ընդ դժպհիլ {Ադամայ}, Թեւապարէ սաւառնեալ: Դարձեալ ժպտի եւ

։ Զայս սերովբէն ննջելոյն Կշռէր այժմիկ {Ադամայ}, Այլ նա տակաւ խոր ի քուն Եւ ո՛չ լսէ

ղէն Ածէ առ Ադամ զԵւայ: Այն ինչ յառեալ {Ադամայ} Ի ճակն ըստ իւրոյ ազգի Ծղիս ի վեր ամբառն

քին: Այստեղ իւր գոհարների միջից մի ամենաթանկագին {ադամանդ}, շատ հազուագիւտ իւր գնովը, նուիրելով Սուլթանին

ած ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւները պսակում է {ադամանդեայ} կաթիլներով. եւ առանց մի նեղ սահմանի մէջ փակուելո

իշում եմ Դովրիտովին), որ իբր թե լեզուն, ինչ որ {ադամանդի} պես կարելի է փակել արկղում եւ հենց որ արկղը բացեն

րոպացին. նորա բարոյական եւ լուսաւորութեան ոտքերը {ադամանդից} են շինուած, եւ միստիկականութիւնը տեղ չէ գտանելու

, Որին մարդը, հաւատա՛, Տոկալ բնա՛ւ չի կարող"։ {Ադամը} խիստ հեգնում է Սերովբէին եւ ասում, Եւ մի վայրկեա

, այսպէս էր սերովբէն Կշռադատում եւ խօսում, Մինչ {Ադամը} քնի մէջ ` Ո՛չ զգում էր, ո՛չ լսում: Բ...

եանը ապացուցանում են հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ {Ադամի} լեզու լինելը: Նալբանդեանցին խայտառակել է նորա հա

րովին երեխայական սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն {Ադամի} լեզուն է: Իսկ Նալբանդեանցը երբէք չէ մեղանչել սխո

Թռչում իսկոյն, հեռանում, Իսկ հարսնաբերն Եւային {Ադամի} մօտն է բերում: Նախահայրը սիրաւէտ Պինդ գրկում է ի

ած նախահօր, Երբ որ հասաւ սերովբէն. Նա մօտ գալով {Ադամին} ` Նստում ձախ կողմը նրա Եւ կիզիչ կայծը ջերմին Դնու

էպ սուր աչքը ` Դողդողում էր երդումից Եւ ակնարկում {Ադամին} ` Խնդրել ներումն նորից ` Երդման համար դժուարին:

ջերմին Մերթ պրկում էր ու թողնում, Մերթ շօշափում {Ադամին}, Մերթ հեւում էր, մերթ ուռչում. Թռչո՜ւմ էին հեշ

աշխարհ մտաւ"։ Դեռ երկո՛ւ մարդ միայն ծնուել էին {Ադամից} աշխարհի երեսին՝ Կայէ՛ն եւ Աբէլ, նախանձ ձգող դեւ

ժամանակին, իսկ հին բաները, թէեւ շատերը նոցանից {Ադամից} են սկսում, այնուամենայնիւ առանց քննութեան, առան

անաչ ծառի տակ Հրեշտակներով շուրջպատուած, Տխուր ` {Ադամն} էր նստել Եւ տրտնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծ

ուրում էր ` ճախրելով Անդադար շուրջը նրա: Եւ մինչ {Ադամն} զբաղուած Սիրոյ մասին չէր խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ

նից, Եւ դէպ երկիրը ` արագ Ճանապարհւում է նորից. {Ադամն} ոչինչ չգիտէ, Նա դեռ քնած է հանդարտ, Զի այդ ամեն

պա վեր առ եւ կարդա: Իսկ այն մասին, թէ նրան Սիրէ {Ադամն} պիտ մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը նա Չդարձնէ կերակ

Չդարձնէ կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր պատուէր, - {Ադամն} ասում է յուզեալ, - Միթէ միշտ չե՞մ խոստացել Սիրել

այտնում ենք, որ չենք խաբում, Ահաւասիկ ապացոյց: {Ադամն} ուխտել էր անխաբ Չսխալուել մեղկօրէն, Ուստի յախուռ

ը... ինչպէս գետ ` Կրծքից քրտինքն էր հոսում... " {Ադամն} էլ չէր մնում ետ, Մերթ մի համբոյր էր դրոշմում Կոյ

, թէ օրիորդը, որի վերայ սիրահարուած էի, արդարեւ {ադամորդի} չէր, որ խայտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը, երեւել

միր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգնեցանք չորս ժամ {Ադեն} քաղաքի առաջեւ. սա հին Թատմորն է արաբական, որ եր

ստուածակոյս կողմից յայտնուած է նա մարդերին. նոքա {Ադեպտք} անուանում էին իւրեանց եւ ամենեւին կամք չունէին հա

ժամը 3 Սուէզից ելայ (կիրակի օր), մայիսի 7-ին {Ադէն} (Թատմոր) մտայ13 Ադէնից ելայ նոյն օրը երեկոյ[եա

83 Կովայլսկուն 84 Ստանիսլաւին 85 Ալփիարին {Ադէնից} 13/25 86 Հայրապետեանցին Ցէյլոնից 22/5 87 Հայր

կիրակի օր), մայիսի 7-ին Ադէն (Թատմոր) մտայ13 {Ադէնից} ելայ նոյն օրը երեկոյ[եան] Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-

ասին կայիցն Բաբաջանեանի: 4. Գրութիւն գլխաւոր {Ադմինիստրադորին} Հագ ՚ի 14/26 է ամսոյն յունիսի համարաւ 977, որով

անէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր պատասխանի գլխաւոր {Ադմինիստրաթորին} - Հագ, ՚ի մասին կայիցն Բաբաջանեանի: 4. Գրու

կտակին: Օրէնսգէտ պ. Բայլն, ի թղթի իւրում առ {Ադմինիստրատոր} պ. Հագն, պահանջէ զլիակատար համար տնտեսութեան նո

Յայսմ միջոցի տեղեկացայ նոյնպէս զի ոմն ի նախկին {ադմինիստրատորաց} Թերթըն անուն վատնեալ է զմեծ գումար դրամոց եղելոց

սր կառավարութեան, այն է գլխաւոր ռեգիստրատորին եւ {ադմինիստրատորին}, որոյ ազգանունն է Հագ (Hagge): ՚Ի 1/13 Յո

անել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն տէրութեան եւ զվարկ {Ադմինիստրատորին}, մնացեալն կառավարի ընդ տեսչութեամբ Ադմինիստրացիօ

իտ քննութեամբ մաղեսցին յատենի Կորտին, յետ տալոյ {Ադմինիստրատորին} զհաշիւսն: Այս ամենայն տեղեկութիւնք վերաբերին

ինչ կորուստ: Թէ որքան իցէ գումարեալն դրամ առ {Ադմինիստրատորն}, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ եւ լուրն յա

ւատալ ոչ միոցն եւ ոչ միւսոցն, մինչեւ ոչ առաքեսցէ {Ադմինիստրատորն} զճիշտ եւ զմանրամասն հաշիւսն առ օրէնսգէտն: Եկ

այն է 270 լիբրէ ստերլինգ: Ի զգումարէ աստի, ինքն {Ադմինիստրատորն} տասանորդ առնու առ հարիւրն հինգ. նոյնպէս վճարէ ՚ի

աբանն պատրաստէին զթղթեանն, ես ներկայացեալ առ պ. {Ադմինիստրատորն}, պահանջեցի զհաշիւ գումարին գտանելոյ առ ինքն, յա

տաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ յիշեալ Թէրթըն անուն {ադմինիստրատորն} վաճառեալ է զայնոսիկ զերկուս տունս- մինն 6000 ռուփ

այսքան ամս, գտանին ի կառավարութեան ընդհանրական {Ադմինիստրացիօնին} Կալկաթայի. ուստի եւ խորհուրդ ետ, նախ քան զամենա

յօրէ, յորմէ հետէ անցեալ են այնք ՚ի տեսչութիւն, {Ադմինիստրացիօնին} եւ երկրորդ՝ պատրաստել զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զ

ւածքն եւ պարտ է տալ զարժանի իրաւունս պատպանութեան {Ադմինիստրացիօնին}, զի թուի թէ կառուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո

մինիստրատորին, մնացեալն կառավարի ընդ տեսչութեամբ {Ադմինիստրացիօնին}, յանդադար աճման: Մի ինչ միայն կարի զարմացու

, մինչեւ ՚ի կատարած ժամանակաց, մնալոց են ՚ի ձեռս {Ադմինիստրացիօնին}, զի մեք չկարեմք տիրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհ

զօրութեան օրինացն Անգլիոյ մնան միշտ ի տեսչութեան {Ադմինիստրացիօնին}. իսկ մասնառուք ստանան ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ

մատեանն եցոյց ինձ թէ յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս {Ադմինիստրացիօնին} գումար բովանդակ գոյացեալ դրամոց հասանէ ց175. 000

ած եւ աճած լինելով եգիպտական բնութեան, եգիպտական {ադմոսֆերի} ազդեցութեան տակ, գաղափար չունէր ազատութեան էական

ւր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան {Ադովնա} Եհովան: Ի դեպ, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդված

Իզմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա, Սոֆիա, {Ադրիանապոլիս} եւ Կոստանդնուպոլսի եվրոպական մասում՝ այսինքն՝ Բ

իարքը, որը Բրուսսայումն է հիմա) եւ Արիստակէսը ( {Ադրիանապոլսում} ). մինչդեռ հայ ազգը ներկայիս հազիւ թէ ուրիշ թեկն

աւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով գնաց Հռովմ եւ, լիզելով {Ադրիանոս} IVի հողաթափները եւ այլ ուխտաւորների հետ միասին Պա

ազում դէպի ամենայն կողմ ժողովրդի մէջ։ Այո՛, դեռ {Ադրիանոս} VI-ը մտածում էր վերանորոգել Պապականութիւնը, բայց

ենետիկ Իտալիոյ՝ հիմնել եւ հաստատել ի կապոյտ ալիս {Ադրիտեան} ծովու՝ զհաստահիմն կայարան հայկական հնախօսութեան

ամասն ծանօթութիւնք ենք դնում ամեն քայլափոխ. նոքա {ազա՛տ} են չկարդալ. մենք հասարակ ժողովրդի համար ենք գրու

ւռճեանը եթէ կամի խունկ եւ զմուռս ծխել այնպիսուն, {ազա՜տ} է: Մի գործ կամ մի մարդ պաշտպանելու կամ դատապա

կուքը չորս: - Շատ բարի. բայց ասա՛ խնդրեմ, {ազա՞տ} եմ ես, միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչո

միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչուելով, {ազա՞տ} եմ ես, քանի որ նիւթական կարօտութիւնը ստիպում է ի

եւ այդ ծառայութեամբ հաց ճարել իմ ընտանիքի համար: {Ազա՞տ} եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը յ

, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ այս բոլորից յետոյ {ազա՞տ} եմ ես... երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ:

բարձր սրբազնութիւն, աղաչեմ միջնորդել ուր հարկն է {ազատ} կացուցանել զիս յայսմանէ, քանզի իմ պատասխանիք են

ջոցս, վասն մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, որովք եւ {ազատ} համարեալ կարեմ զխիղճ իմ յապագայ կեանս իմ, եթէ այ

յել Նալբանդյանից Դիմում Ցանկանալով, որպես {ազատ} ունկնդիր, դասախոսություն լսել բժշկական ֆակուլտետ

ս, այսինքն ինչ որ եմ ես, ամեն մարդ ունի յուրյան {ազատ} կամքը, ամենայն մարդու ինչպես կամենա, այնպես ճան

շաբաթ հետո քիմիայից քննություն ունեի, այժմ թեեւ {ազատ} չեմ, բայց խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս վերջին

քաղաքի շահով: Շատ եւ շատ ուրախ կլինեինք, եթե {ազատ} մնանք մեք այդ հանձնարարութենից, որի վերա գուցե թ

ապարհ աւուրց իբր տասնից կամ աւելի եւս: Ուստի {ազատ} համարելով զիս յայսմ հետէ ՚ի յանձնարարութենէ աստի

նը արձակեց եւ մամուլի շղթան՝ մամուլը, մարդկային {ազատ} բանականության սուրհանդակը, արձակված է կապանքից:

թենէ: Կարծեմք, թէ բողոքանք հարստահարելոց առ {ազատ} ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն եւ ար

նը, իհարկե իբրեւ բանական այր, կհասկանաք, որ ես {ազատ} չեմ, որ կամեցածիս պես ուղղեմ իմ ընթացքը. պաշտոն

. ասա, խնդրեմ, նրան, որ նա ձեռք բերե այստել " {Ազատ} տնտեսագիտական ընկերությունից " եւ կամ Մոսկվայում

Հեղինակությո՞ւն: Այդ դեպքում հռչակավոր տեսակետն {ազատ} չէ, այլ ստրուկ: Տեսակետը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ

ճառով, որ ինչքան կարճ է, այնքան պարզ է, ինչքան {ազատ} է խառնաշփոթություններից, այնքան լավ է քերականութ

ցավ է ու վիշտ գրել այս բառերը, բայց եւ այնպես, {ազատ} պահելով մորս ամեն մի վիրավորանքից, դատարան կգնաս

արոս կառավարությունը էլ չգիտե ինչ միջոց գործ դնել {ազատ} խոսքը բռնաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպ

ւրս քարշուելով ապականեալ հիւթերը, ճանապարհ տային {ազատ} շնչելու: - " Մեղուի " հրատարակողը խայտառակել

Ռուսսիայի հողի վերայ որպէս իւր սեպհական տան մէջ՝ {ազատ} ամենայն նեղութենից: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարի

լի էր նոցա, իւրեանց ծախքով, ամենեքեան առհասարակ {ազատ} մնալով ամենայն իջեւանատուութենից աստիճանաւորների

ենայն կարգ՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, որպէս {ազատ} վաճառականութիւն՝ թագաւորութենից դուրս եւ նորա մէ

ց, զի մի առ ոտն կոխեսցեն"։ Եւ այս պատճառով եւս {ազատ} մնացին այն ծանր եւ անպատիւ աշխատութենից, որ օբսկ

այլ ոք չունի համարձակութիւն պարտական քարոզել մեր {ազատ} անձը: Եւ այս է մանաւանդ բանը, որ մեք մեր ազատ կ

ր ազատ անձը: Եւ այս է մանաւանդ բանը, որ մեք մեր {ազատ} կամքովը, հասկանալով մարդու եւ մարդկութեան խորհու

ոնաւ բանտից։ Այլ տեղ լուսաւորութեան եւ մարդկային {ազատ} մտածութեան թշնամիք դարբնի գործարանք են բացում՝ ա

լորովին խեղդելու մարդկային բանականութեան օրինաւոր {ազատ} հոսանքը: Տեղ տեղ, բայց շատ փոքր, երեւում են այ

բուսանելու հողը եւս չէ եղած, այսինքն՝ մարդկային {ազատ} գործականութեան հանդէսը: Երկար ու ձիգ քննութեան ա

, պահեց, որ նա այն ժամանակ, իր անձնական հոգսից {ազատ} լինելով, ազգային բարոյական զգացմանը եւ մտաւորակա

դութեամբ դուրս էր զարկում թոքերիցս, եւ ես սկսեցի {ազատ} շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թանաք, թուղթ, ե

ելուց յառաջ ապահովել նորա մշտնջենաւորութիւնը, որ {ազատ} մնայ ամենայն պատահարների երեսից. գ) Դպրոցից յառ

ն ազատօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ իւր խոստմունքը: {Ազատ} գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմութիւն

օգուտ ճիզուիթներին: Թիւրքիայում մինչեւ այժմ {ազատ} էր գրատպութիւնը, բայց այժմ լսում ենք, որ ամենայ

որդուած ճիզուիթական հոգով: - Կեցցէ՜ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ: {Ազատ} Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հ

էս Բէգզադէի նման մարդիկ չուրախանան, թէ ինքեանք, {ազատ} մնալով, առիթ ունէին զուարճանալու՝ տեսանելով Բէգ

երրորդ՝ անձնազոհ սէր դէպի ազգութիւնը, դէպի մեր {ազատ} կրօնը: Աշխարհը յառաջ է գնում, վերստին ծաղկո

ր ութսունամեայ հասակին, հանգիստ տայ իւր անձին եւ {ազատ} թողու բռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին, որ երբէք չէ

Ձեզ այս նամակը եւ, սրտիս ցաւը թափելով, մի փոքր {ազատ} շունչ առնուլ: Իհարկէ, պիտի հարցանես, թէ այ

ասենք, մինչդեռ Դուք եւս, լինելով Եւրոպայի մէջ, {ազատ} չէք այս թշուառութենից, ի՛նչպէս ներենք Ձեր աշխարհ

նելու չէին փրկութեան՝ պատկանելով մի ինքնուրոյն, {ազատ} եւ անկախ եկեղեցու։ Հայերը գիտէին, որ այդ օտար պ

թիւն է, - կարող է մտածել մի մարդ: - Անգլիան՝ այն {ազատ} երկիրը, որի եւ պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել վեր

եւ անասուն գործածողը"։ - Այո՛, այո՛, այդ {ազատ} Անգլիան: Բայց այս չէ բղխում կառավարութեան հաճոյք

աւանդ, բաղդատելով նորա՝ այլ ճիւղերում ունեցած, {ազատ} օրէնսդրութեանց հետ, զարհուրելի է: Երբ տէրո

հողը, որի վերայ շինութիւն թէ արել ես եւ թէ ոչ, {ազատ} ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայե

եան: Քաղաքի կամ գեղի բնակիչքը հաւասար իրաւունքով {ազատ} են իւրեանց բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւ

մ, ազա՞տ եմ ես, միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս {ազատ} կոչուելով, ազա՞տ եմ ես, քանի որ նիւթական կարօտո

որ իրական անհաւասարութեան հետեւանքը շինում է ինձ {ազատ} -ստրուկ: - Չեմ հասկանում: - Կը հասկընա

յն ժամանակ ես չեմ աշխատելու բռնի. ես կը զգամ ինձ {ազատ}, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, եւ ճշգրիտ եղբ

գլիոյ մէջ: Ամէն մարդ գիտէ, որ գրատպութիւնը {ազատ} է այնտեղ, եւ կառավարութեան եւ օրէնքի կողմից ամեն

պատճառներով աշխատում է համոզել, որ տպագրութիւնը {ազատ} մնայ ամենայն յարձակմունքից: Յարձակմո՞ւնք, տպագր

կերքի մէջ, շատ անգամ, չէ կարող հաշտ աչքով նայել {ազատ} հրապարակախօսութեան երեսին: Նա հալածում է նորան,

ը այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ {ազատ} չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանա

ւնը իւր ընկերական եւ ընտանեկան յարաբերութեանց մէջ {ազատ} չէ. թող քառասուն անգամ, եթէ կամենան, փոփոխեն կ

ն ասել ստրուկներին. " Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ {ազատ} էք կատարելապէս եւ ձեր ստրկական յարաբերութիւնը դէպ

րս եկաւ, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները {ազատ} են եւ իւրեանց հողը պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ

ւկները եւ լսել չկամեցան: - Հրատարակեցիր մեզ {ազատ}, հանդերձ մեր հողով, եւ ահա վերջացած է ամեն բան

րծ չդրուի, ստրուկը իւր հողով հանդերձ կատարելապէս {ազատ} չքարոզուի եւ այս կերպով այն կնճիռը չլուծուի, ստր

նանալ՝ առանց տնտեսական խնդրի լուծուելուն: Ոչ մի {ազատ} կառավարութիւն, ոչ մի ազատ օրէնսդրութիւն չէ կարող

րի լուծուելուն: Ոչ մի ազատ կառավարութիւն, ոչ մի {ազատ} օրէնսդրութիւն չէ կարող փրկել մարդը ստրկութենից,

ապաքէն դաշտերը կը մշակուին եւ ժողովուրդը մի փոքր {ազատ} շունչ կառնու: Բայց խնդիրը այստեղ է, թէ ո՞վ

նչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը զգում էր {ազատ}, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջական հրամաններից, թէ

քը, նկատելով, որ այդ ազգերը ինքեանք իւրեանց մէջ {ազատ} չեն տակաւին, նկատելով, որ սնոտի նախապաշարմունքն

ղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից դուրս եկար դու, եւ {ազատ} կարծեցիր այնուհետեւ նորա վիճակակցութենից քո սերու

ը բռնաբարելով եւ ուրանալով ուրիշի, իւր հաւասար, {ազատ} իրաւունքը: Եւ մինչեւ ո՞ր աստիճան, մինչեւ

եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում էին մի փոքր {ազատ} շունչ առնուլ, նախախնամութեան ձեռքը քաղցրացնում է

ցորչափ կացցէ լեզու հայոց, ցորչափ կացցէ կրօնն մեր {ազատ} յամենայն յեկամուտ տարերց, ազգն մեր չունի երբէք ա

ուցումն դպրոցի իւրոյ ընծայս ստացեալ ի Խալիպեանէ, {ազատ} կացոյց զմեծագումար դրամոց պարտապանն. եւ ո՛չ այսչ

ս ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՛նչ իշխան. {Ազատ} Աստուած մեզ ստեղծեց, կասեն կելլան ման կուգան,

այ գայ, Ես քեզ միայն սիրում եմ. Հոգիս {ազատ}, ճիչըս առատ, Հոգս, աշխատանք չգիտեմ։

մ։ Ամենայն օր իմ սեղանում Բաքոսն {ազատ} խնդումով Իմ բաժակը միշտ լցնում է Անմահա

Ամեն բան ընկաւ մտածութեան տակ, Րոպէ չմնաց {ազատ} կամ ունայն: Գիտակցութիւնը յաջորդեց սո

, անդարձ յաւիտեան. Ես այն ժամանակ անհոգ ու {ազատ} Կարծում էի ինձ աշխարհի իշխան: Գ

ինչպէս շատ Մարդիկ, որ չեն իմանում, Թէ էակներ են {ազատ}: Էմս, 1859, Մայիս 31 ԻՏ

նի վերայ, Ֆրանկֆուրտի մօտ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ {Ազատ} Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հ

ջապատի մէջ բանտարկուածների համար շատ ցաւեցուցիչ է {ազատ} լոյսը, թերեւս աչքերի նկատմամբ, գիտէինք, որ հին

ացել մինչեւ այժմ ուսանել եւրոպացիների փոքր ի շատէ {ազատ} օրէնսդրութիւնքը: Անգլիական պառլամենտները խաւա

էջ, բայց կան յանցանքներ, որ մահով է պատժում այդ {ազատ} կառավարութիւնը: Իսկ մէք Պօղոսի համար մահապարտ

նդդէմ բողոքելուց, ո՛վ պիտի համարձակի բռնանալ մեր {ազատ} խղճմտանքի վերայ եւ հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մ

ւում ենք միմիայն այն անխախտելի հիմքերի վերայ, որ {ազատ} իրաւունքը եւ առողջ բանականութիւնը թելադրում է. հ

գեւոր անձինք, որպէս մարդ եւ որպէս անդամ եկեղեցու {ազատ} չեն հասարակաց ազգի անկողոպտելի իրաւասութենից եւ հ

ջ, այո՛, հաւատ չունինք, հաւատալով, որ Աստուած {ազատ} է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա

է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա {ազատ} խղճմտանքով եւ գիտակից ազատութեամբ: Կարկատած ա

իրաւունք չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի {ազատ} խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում են

ւնին։ Մենք հաւատացած ենք, որ ընտիր մի գրուածք, {ազատ} հայեցուածքներով, ընտիր ճաշակով, գեղեցիկ բարոյակ

, չէ՛ եւ չէ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լինէր {ազատ} տեսողութենով նկատել աշխարհի իրողութիւնքը եւ նկարա

ուսումնական դատաւորի) պարտականութիւն՝ ամենեւին {ազատ} պահելով իւր անձը կանխակալ սովորութեններից եւ կարծ

ուր տպաւորութիւն բոլոր ընթերցողների հոգու վերայ, {ազատ} է թողում նորանց, որ իւրաքանչիւրքը անձամբ կարդալո

մնացորդքը) լրբութիւնքը: Բոռքի ժամանակ անգլիացիք {ազատ} շունչ էին քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց ահա գր

կերութիւնքը, որի հասակը չափւում է հոգաբարձութեան {ազատ} կամքից առաջացած չափով, այնտեղ հանդէսը պատկանում

ւնը: Բացի սորանից, թող նորան դատապարտէ մի աւելի {ազատ} եւ աւելի վսեմ սահմանադրութեանց ենթարկուած մարդ:

պիտի ծանրանայ ազգի վրայ որպէս հարստահարութիւն եւ {ազատ} իրաւունքի բռնաբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է գործ դնե

թաքնուել որչափ անկեղծ, նոյնչափ եւ նորա կեղծից ոչ {ազատ} պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապետական, փակուած եւ բաց

ութեան պատճառով) սո՛ւրբ, անարա՛տ եւ ամեն մեղքից {ազատ} Հայոց այդ ուսուցիչքը, թող թէ մեծ մեծ պաշտօնների

լ ընթերցողի առջեւ մեր տգիտութիւնը Սեւուկի մասին՝ {ազատ} թողնելով ուրիշներին, եթէ այդպիսիքը մասնաւոր զուա

անձին գործերով, քաղցր հաճութեամբ սովոր էր մտածել {ազատ} րոպէների մէջ իւր ազգի վերայ. դեռեւս ուսման ժաման

ղքուած ծակը. այդ ժամանակ ահա, Ձեր մռայլութիւն, {ազատ} կը մնաք արեւի անախորժ ազդեցութիւնից: - Ինչպէ

Այո՛, Ձերոյին մռայլութիւն, այժմ Ձերումդ մեծ եւ {ազատ} հրամանի ունկն դնէ գրականութիւն, Դուք թագաւորէք ի

նքը յափշտակելով, շահուեցաւ իւր համար փոքր ի շատէ {ազատ} կեցութեան հնարք: Ահա այս էր պատճառը, որ առանց Ա

րանից. բայց այս մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, դուք {ազատ} էք տնօրինել ինչպէս կամիք, պատասխանեց Մանթուխեանց

ճանաչել ժողովրդի ստոյգ բնաւորութիւնը: Նա այստեղ {ազատ} է, չէ հաւաքուել պաշտօնական խորհրդով, որ միտքը փ

Իսկ ես, խնդրում եմ, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է {ազատ} թողուլ ինձ ձեր նկատողութեններից. պատճառ, ամենայ

այց արի տե՛ս, որ ներկայումս, մահտեսին բոլորովին {ազատ} է կոմսի յարձակմունքից, որ ուղղւում է միայն իմ ըն

լով նոցայ նպատակը, պիտի պահանջէ, որ իւր մարմինը {ազատ} մնար այս օրէնքներից. եթէ նա ազատ մնացած լինէր սկ

որ իւր մարմինը ազատ մնար այս օրէնքներից. եթէ նա {ազատ} մնացած լինէր սկզբումը, կամ մնալու վերջումը, երբ

ում կը լցնէ, եւ քեզ դժուար չէ լինելու այսուհետեւ {ազատ} ընթացք ունենալ դէպի ինձ... - Այսուհետեւ հաւ

. պատճառ, եթէ այդպէս չլինէր փեսացուն, փոքր ինչ {ազատ} կը մտանէր իւր հարսի տուն, մանաւանդ Աղուանեանց Մկ

ջ, սոցայ դատաւոր եւ առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը {ազատ} է ճանաչել բարին եւ չարը, գործել մինը եւ հեռանալ

է խնայել իւր արիւնը եւ կեանքը, եւ մարդկային ազգը {ազատ} կացուցանելու աղագաւ, ինքը մեռել է խաչի վերայ աւա

րից, բայց այսպիսի ազատութիւնը ներգործում է միայն {ազատ} ժամանակը մինչ հանդարտ էր հոգին. իսկ թէ սա մի փոք

էսզի գտանէ Շահումեանցի մէջ իւր կեանքի ընկերը, մի {ազատ} եւ լուսաւոր սիրտ, որ կարելի էր սիրել եւ պաշտել:

լով Մանուշակի ձեռքը, - եւ այս օրից, դու կարող ես {ազատ} համարել քեզ Աղուանեանցի հետ ամուսնանալուց. ես շո

ցողութիւնը եւ ազատելով նիւթական կապանքներից, իւր {ազատ} ձգողութեանը հետեւելով, թռչում է, վերանում է դէպ

մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան մէջ ամենայն {ազատ} կամք, ամենայն գործունէութիւն եւ ամենայն կեանք։

կարելի էր յուսալ այն բանից, ուր ամենայն հոգեկան {ազատ} ձգտողութիւն, ամենայն կամք, հասկացողութիւն, ստո

ին պապերը մարդկութեան բերանը, նորա բանականութեան {ազատ} հոսանքը, եւ միլիոնակոր անդամք մարդկութեան, որ չ

ւթիւնքը հաւանեցնում են մեզ, թէ մարդը ստեղծուած է {ազատ} լինելու համար. նորա ազատութիւնը հետեւանք է նորա

Բռնակալութիւնը, դահիճ դառնալով մարդկային հոգու {ազատ} կարողութեններին, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է չնչի

անմեղանչականութիւն։ Ինչո՞ւ։ Նորա համար, որ նա {ազատ} է, որ նա վերադաս է համարում իւր անձը բոլոր մարդկ

պարհը... Մի կողմից, քարոզիչների խորամանկ եւ {ազատ} ներգործութիւնը ճանապարհ էր բանում ոտքը չկոխուած ե

օշակը՝ ուտելով ու մաշելով այդ աշխարհների ամենայն {ազատ} շարժողութիւնը։ Զարմանալի է ճակատագրի կամեցո

քաղաքական տեսութեններին, ուր փիլիսոփայութիւնը, {ազատ} եւ վերհամբարձ մտածութիւնը ստրկանում են պապի յանդգ

որութիւնքը եւ աւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամելով {ազատ} պահել իւր անձն Կոլլեգիացոց բամբասանքից, կամակորւ

իրտք մեր յամենայն կրօնամոլական ախտից եւ աչք մեր՝ {ազատ} ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ չկարեմք դատապարտել

, Լօյոլայի մեքենայի տակ, լուծանում էին մասն մասն {ազատ} մտքերը, որպէս զի սրբութեան հասանեն։ Այս գրքի մէ

ս այս կեանքի եւ ազատութեան աղբիւրը։ Նա, փոխանակ {ազատ} ոգեւորութեան, տալիս է ուրիշներին միմիայն ձեւի եւ

ունք տալով Պրօտեստանտներին (բողոքարկուներին) մի {ազատ} ժողով կազմել՝ հաւատի վերաբերեալ խնդիրները քննելո

մէջ, այն արտօնութիւնը, որ Հռովմի աթոռը ինքը իւր {ազատ} կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան սեպհականել էր

գործութեան մասին, նա հերքում էր մարդումը ամենայն {ազատ} կամք։ Շուտով Պապի երեսփոխանների եւ այլ եպիսկ

ասարակութեան անդամները տէր չէին իւրեանց մարդկային {ազատ} կամքին։ Գեներալը կարո՛ղ էր նուիրել (օրհնել) նո

Կարգի օգտի համար նոքա պիտոյ է ոչնչացնէին իւրեանց {ազատ} կամքը եւ կոյր հնազանդութեամբը հպատակէին Կարգի կամ

րը կարո՛ղ էին հրաժարական խնդիր տալ Գեներալին, որ {ազատ} իրաւունք ունէր արձակելու։ Այն Յիսուսեանները, որ

, որ ոչնչացնում է ամենայն աճեցողութիւն, ամենայն {ազատ} կամք. այնպէս, որ մարդը դառնում է Կարգի ձեռին մի

պետների գաւազանի տակ չարչարուած անբաղդ ազգերին մի {ազատ} եւ հանգիստ կեանք պարգեւելու համար եւ փոքր առ փոքր

է հերետիկոս, եւ այս բանը պիտոյ է ապացուցուի, մի {ազատ} եւ օրինաւոր, լրացեալ ժողովքով։ Եթէ Սիկստոս չ'հն

որան դը-Րէ անունով պանդոկի մէջ, ուր ամենայն մարդ {ազատ} մուտք ունենալով՝ կարո՛ղ էր տեսանել նորան։ Կ

ից կազմւում է ազգը, ամենայն մարդկային իրաւունքով {ազատ} են այդ բանը ընդունել կամ մերժել, արդարացնել կամ

րձակութիւն ունի բռնաբարել կամ դատապարել խղճմտանքը {ազատ} հոգիների, որոնց ազատութիւնը գնուած է Քրիստոսի ար

նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն {ազատ} է այդ լեզուի մասին պատասխանատուութիւնից, այլ եւ

ք կարող խօսել հազարների եւ բիւրերի հետ։ Հեղինակը {ազատ} է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գ

ջ, ստիպվում ենք ասել, թէ գրողների մեծագոյն մասը {ազատ} չէ այդ տեսակ թերութիւններից, ուստի մեր նկատողութ

նցի գերութեան ոգին բուն հայկական է եւ կատարելապէս {ազատ} այն եկամուտ ձեւերից, որ Ռուսիայում, շատ ռուսագէ

ման եւ այլն, չպիտի թոյլ տուած, թէեւ մինչեւ այժմ {ազատ} չենք նորանից եւ կարճութեան համար) ստիպվում ենք

կան տեղեր, ուր ֆատալիզմը (ճակատագրականութիւն) {ազատ} հանդէս է ստանում: Սօսին եւ Վարդիթերին, որ չպիտի

ծ ենք, որ մեր հասարակ ժողովուրդը շատ անգամ աւելի {ազատ} է միջնադարեան լուծից, քան թէ մեր պատուելի գրագէտ

, որ տուել է իր հարկը միջին դարերին. մեր վեհափառ {Ազատ} Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար դարերի գանձանակ

կութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղադրելի չէ, ոչ միայն {ազատ} է այդ լեզուի մասին պատասխանատուութիւնից, այլեւ մ

սել հազարների եւ բիւրերի հետ: Հեղինակը շատ անգամ {ազատ} է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գ

բայց այստեղ, մեր հատուածի նեղ շրջանակը չէ ներում {ազատ} ընթացք տալ նոցայ: Բայց այսչափ անհրաժեշտ ենք համա

: Այսօր Միլտոնը եւ Շեքսպիրը, Հոմերոսը եւ Դանթէն {ազատ} չեն անկատարութիւններից. մեր պատուելի փիլիսոփայքը

ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդհանուրի, խոցերից {ազատ} է մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով խուն

հետ ասում ենք այն խօսքը, թէ մեր ազգը շատ խոցերից {ազատ} է: Բայց, չնայելով սորա վրայ, երեւեցած խոց

է, եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ {ազատ} են, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ էտելու եւ ոչ այգեք

ասենք, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած երիտասարդքը {ազատ} են մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ խոտհ

եւ ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից ժողովուրդը իսպառ {ազատ} է, բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով ներ

այս մեր հայեացքն է, մեր կարծիքը: Եւ ինչպէս մենք {ազատ} ենք այսպէս կարծել, նոյնպէս ուրիշը ազատ է այլապէս

չպէս մենք ազատ ենք այսպէս կարծել, նոյնպէս ուրիշը {ազատ} է այլապէս կարծել: Եւ թէ կարող է գտնել մի ճանապար

լեզուն, որ մտքի յայտարարն է, ի՞նչպէս կարող էին {ազատ} մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ, մի բուռը հող

, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդեն, երբ կարող է նա {ազատ} մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան լուսի եւ օդի, մէկ

րաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի լինէր աւելի {ազատ}, աւելի բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս

ը խեղճ եւ հավատարիմ Սանչոյին՝ հանուն Դուլսինեայի {ազատագրման} կախարդանքից: Հայտնիր իմ հարգանքները բոլոր լավ

ալ, առանց որի ամեն մի լուսավորություն եւ ամեն մի {ազատագրում} (эмансипация) անիմաստ է: Որպեսզի այն դարձնել ը

որեալ վկայագիրս իմ մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ իբրեւ {ազատալուր}, զի այլ ազգ չկարէի առնիլ. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի

Արեւմուտքը երեւում է Հայերի աչքին: Մեք գիտենք մի {ազատախօս} հեղինակի վիճակը անկիրթ ազգի մէջ. այդպիսի հեղինակ

յութիւնը, եւ այս վերջինից դէպի առաջինը: Մեք {ազատակամ} նուիրեցինք մեզ հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպան

կ դարձաւ Կայսերական Աթոռի ժառանգին եւ համարեա՛ թէ {ազատակամ} կառավարիչ երկնային թագաւորութեանը։ Յիսուսեանների

մ էին եւ կառավարւում էին Յիսուսեանների խորհրդով, {ազատակամ} ներգործում էին Փարիզի եւ Ֆրանսիայի վերայ։ Հե

պիսի բանի վերայ, առանց որեւիցէ գաղափար ունենալու {ազատական} արուեստների մասին: Նոքա ինչո՛վ մեղաւոր են, ո՛վ

ւում է երկու մեծ ճիւղ՝ ստրկական կամ ծառայական եւ {ազատական} կամ քրիստոնէական։ Այս տեսակ բաժանման հիմքը ամփոփ

ականութեան հետ, որ երջանիկ էր՝ մասնակից լինելով {ազատական} կրօնին։ Արդեօք հանդիպո՞ւմ է նոցա մէջ այն բարոյակ

եւ սրտի մէջ Աւետարանի բանքը, դաստիարակուելով այդ {ազատական} կրօնի առաջնորդութեամբ։ Մեր խօսքը այստեղ ընդհանու

սելով կրօնի վերայ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստրկական եւ {ազատական} կրօնի բնաւորութիւնքը եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք

ծ, պատրաստ էր ամենայն զոհաբերութիւն յանձն առնուլ {ազատական} կրօնի անունով, մինչդեռ միւս կողմից զանազան աշխար

ուած, մանաւանդ, որ տեսել էիր այստեղ ստրկական եւ {ազատական} կրօնների բնաւորութիւնքը։ Ի՞նչ է պապականութեա

ա), թէեւ ինքն ըստ ինքեան եւ մանաւանդ՝ համեմատելով {ազատական} կրօնի հետ, շատ նեղսիրտ։ Բայց եւ դա ունէր իւր մեծ

ը։ Թող հայոց մանուկը սովորի իւր մայրենի լեզուովը {ազատական} գիտութիւնները, թող նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ

վիճակ էր մարդկութեան համար, ստրկական կրօնից դէպի {ազատականը} ։ Եւ որովհետեւ չկան բնութեան մէջ ոստիւնք, այլ ամեն

իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ {ազատամիտ} բան թարգմանելու: Ինչ եւ իցե այդ օրագիրը մեր թախը

ը եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում ենք այսօր ասել, {ազատամտութեան} կողմից վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք ներած է

իրութեան սպասաւորի ձեռքով, որ արդարասիրութեան եւ {ազատամտութեան} մուրճը ձեռքն առած անաչառապէս փշրում է շատ զարտուղ

չձանձրանայ ձեր խաղաղ հոգին եւ չվրդովուի ձեր ստոյգ {ազատամտութիւնը} այս առաջին անգամ Ձեզ եւ ինձ միմեանց հետ ծանօթացնո

ւածներումը, դու, լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, {ազատապէս} կարող ես խօսել, բայց այսքան խնդրում եմ հասկանալ

րողանային խաւարեցնել նորա անպայման եւ անշահախնդիր {ազատասիրութիւնը}: Հետեւեալ խօսքերով վերջացնում է Հայմը իր դաս

կարգավորիչին մեխանիկայում, ապա, համենայն դեպս, {ազատարար} նավակներին, որոնց մասին այնքան շատ գոռում էին ան

ու մասին, իսկոյն յարում է. " քանզի պարեգօտաւորք {ազատեալ} են 'ի Քրիստոս"։ Մեզ թւում է, թէ ո՛չ անխորհրդաբ

ւթիւնն ջատագով գտաւ Հ. Միքայէլի, եւ հնարիւք իմն {ազատեաց} զնա։ Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " Սեղա

լիցի։ Կատարել զխնդիր հարստահարեալ ազգայնոց, {ազատել} զտառապեալ վիճակս ՚ի լծոյ առաջնորդաց, հակառակ առա

րա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ դու գլուխդ {ազատել} ես ընդհանուր դատողություններով, կարծես խուսափելո

լի եւ ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ խնդրում եմ {ազատել} ինձ նրանցից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր ծանոթնե

թերթ, որովհետեւ ես կամենում եմ, քերականությունն {ազատել} զանազան ավելորդաբանություններից եւ աշակերտին անհա

իմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ {ազատել} ազգը աղքատութենից, այլեւ մեծ զարկ տալ նորան յառա

դկային ընկերութիւնը դէպի համերաշխութիւն, կարող է {ազատել} նորան մեքենայ դառնալուց: Մարդը ստուգապէս մեքենայ

ն, ահի, տագնապի մէջ էի, հազիւ կարողացայ կեանքս {ազատել}: Մի աբեղայ ընկել էր քամակիցս սուրբ ջրի մշտիկը ձե

ւում եմ մտածել, որ դու անպատճառ պարտական էիր ինձ {ազատել}... Թէեւ դու ազնիւ սիրտ ունենալով բիւր անգամ խո

Թէեւ նա փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կարողացել էր {ազատել} իւրեան այսպիսի նախապաշարմունքներից, բայց այսպիսի

է թնդանօթի գործածութիւնը, որով միմիայն կարելի էր {ազատել} Չինաստանը զարհուրելի թշնամիների ձեռքից, եւ թէ ան

կ առասպելեալ բնական երեւոյթը, իր մոգական քօղերից {ազատել} եւ բնութեան լուսով հասկանալ եւ հասկացնել " ի մեծ

ուղղությունը որքան կարելի է շինենք ժողովրդական, {ազատելով} աբեղայականությունից, որ մեջ մնացած է այժմ անտեր

րումը ուղղակի ad patres ուղարկեց նրան՝ բոլորովին {ազատելով} պատասխանատվությունից եւ դատավարությունից: Այդ

կեան նորա կամակոր եւ մոլորական հասկացողութիւնը եւ {ազատելով} նիւթական կապանքներից, իւր ազատ ձգողութեանը հետեւ

, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից {ազատելով} ՝ նոր լեզուի մշակութիւնը դնել այս կամ այն գաւառակ

, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից {ազատելով} նոր լեզուի մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն գաւա

սիրելի տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ պատճառող ճանճերից {ազատելու} համար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը - սպանեց ճանճին ե

քից, ձեզ վերահաս տառապանքի լծից եւ թշուառութենից {ազատելու} մասին, ընդունելով ձեզ Համայն Ռուսաց Տէրութեան մշ

յ ազնուականին այն հողի համար, որ գործում է եւ որ {ազատելու} համար գնաց արիւն թափեց, խեղացաւ, ջարդուեցաւ, ո

պիտի մղէ, իմ հետ հաւասար, երկիրը աւազակի ձեռքից {ազատելու} համար. այս պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխան

որ երեսի վերայ մնացած ազգը փրկելու եւ գերութենից {ազատելու} հետ էինք զբաղած: Բայց, - ինքնաբաւական կերպով յա

ի Օղլուի ձեռքից Այվազը - իւր սիրական մանկլաւիկը - {ազատելու}, որ իւր կարգով մի փոքր ժամանակից յետոյ նոյնպէս ջ

նուպօլսի Աւետիք պատրիարքի հալածանքի երեսից գլուխը {ազատելու} համար։ Եւ ահա Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւ

ելու եւ հայ ազգը թուրք փաշաների կամայականութիւնից {ազատելու} համար: Կ. Պոլիս, 22 դեկտեմբեր

մնում է խոսել երկու բանի մասին, որպեսզի " գլուխս {ազատեմ} " (отписаться), ինչպես ասում են բյուրոկրատները

եւ արտօնութիւն կ'ունենաս այն հողի վերայ, որ պիտի {ազատենք}, - ընդհատում եմ ես նորա խօսքը: - Բայց դու պ

ով մեր թրին ջուր տանք, Ազգ, եկեղեցի փրկենք {ազատենք} ։ Ապա թէ խօսենք։ ՅԻՇԵՆՔ Հայկ ու

ինիցի, էնքան անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի բանտէն {ազատեսցեն} յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց եթէ ՚ի նո

ն բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս ազգ բանտարկեալս {ազատեսցեն}, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառ

Ծանիջի՜ք զճշմարտութիւն, եւ ճշմարտութիւնն {ազատեսցէ} զձեզ: Մի ծանր ումեք [թուեսցի], եթէ ներես

թեան զոր կարասցեն եւ 'ի տիպ արձանացուցանել, որով {ազատեսցի} վահան հաւատոյ եւ այլն։ Եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան մի

տանալով, փրկեց Հրէական ժողովուրդը կռապաշտութենից, {ազատեց} նորան եգիպտական գերութենից եւ քարոզելով ճշմարիտ Ա

, վերաբերեալ դէպի մարդկային ազատութիւնը"։ Մահը {ազատեց} Յանսէնը Յիսուսեաններից։ Բայց միթէ մի բան կ՚ազատո

, խնայելով նախախնամութիւնը, պ. Շահբէգին իսկոյն {ազատեց} Շամիլի գերութենից եւ փոխանակ պ. Շահբէգի, գերի տ

ի ճանկս իւր, զոր թէպէտ եւ ողորմութեամբն աստուծոյ {ազատեցայ} ի մահուանէ՝ բայց հետք ճիրանաց անագորոյն ախտիս թա

առաչանքով նոցանից օգնութիւն են խնդրում, ասելով. {Ազատեցէ՛ք} մեզ ի սէր աստուծոյ այս ողորմելի դրութենից. չէ՞ ո

Արծուէնշան դրօշակս ես բաց արի Ու փորձանքից {ազատեցի} նորան շուտով: Նիկողոսը չծերացաւ իզուր

մասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւանող ասեմ, Աստուած {ազատէ}: - Մեզ օրինակ չեն քո յիշած մարդիկը, որ Էֆիմ

ենք, միւսին գլխակոր վայր ձգենք... - Աստուած {ազատէ} այդպիսի դիւական ընկերութենից, - ասելով հեռանում

րհուրդը այն է միայն, որ ազգը մտածէ իւր ապագան եւ {ազատէ} իւր անձը սարսափելի նեղութենից եւ աղքատութենից, ո

անզգամ մարդ է դա, ի՛նչ չար լեզու ունի. Աստուած {ազատէ}, - ասաց Շաքարեանցը: - Ո՛ր անզգամը խելացնոր

որ վերաբերւում է շերամի խնամարկութեան, աստուա՜ծ {ազատէ}, թէ ի՜նչ վիճակում է: Շերամի դեղնացաւը պատճառւու

որ յետոյ վազէր դէպի Էջմիածին, ու խե՛ղճ միաբանին {ազատէր} այն անմաքուր ջրից Սառը-Քանքանի, որի մէջ օձ ասես

համար: Դորա փոխանակ դու պիտի զգաս, որ ես եմ քո {ազատիչը}... Թշուա՜ռ... յառաջ քան թէ փրկեցիր նորա կե

ը, եւ ազգի բերանը ուրախությամբ արտաբերում է յուր {ազատիչների} անունները: Այս հեղափոխությունների ժամանակ հոգ

եւ անկրթութեան բարբարոսական լծի տակից կատարելապէս {ազատուած}: * * * Նոյն օրին, երբ որ պատահել էր իմ եւ Պ

ատ, գոնէ մի քանի ընտիր որդիք, որ վաղուց, ահա, {ազատուած} լինելով ասիական պղտոր տեսութեններից եւ, ամենայն

շնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցանկացել էիր {ազատուած} տեսանել նորան ամենայն պակասութեններից: Եւ այդ պա

եւ հարկ էր տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց {ազատուած} կը լինէր ստրկութենից, եթէ կարելի լինէր կառավարու

Իւր քաջ որդոց սուրբ արիւնով Պիտի լինի {ազատուած}: Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ,

մ մի ուրիշի ծառայ. որովհետեւ պարեգօտ հագնողները {ազատուած} են Քրիստոսով։ Իսկ ինձ աշխարհի ծառայութիւնից պարե

վանքի հոգաբարձութիւնից հեռու փախչել։ Այն ժամանակ {ազատուած} կը լինէի չարաթոյն ժանիքից գազանների, որ այն օրից

ի ապացոյց այն բանին, թէ այդ հնարների գործ դնողքը {ազատուած} չէին դեռեւս անցածի ազդեցութենից: Բոլոր բնակ

իայն կարող էին, որովհետեւ նոքա էլ, թէեւ Հռովմից {ազատուած}, այնուամենայնիւ, ոչ միշտ վարդեր են քաղել իրենց

ղ գնում է մի աղքատ Թուրք կնոջ տուն, որ նոյն օրին {ազատուել} էր ծննդական ցաւից, երբ ծնել էր եւ տիկին Բէգզադէն

Միտքը բերեց, ինքը քանի՞ Նիկողայոսի ձեռքով {Ազատուել} էր վտանգներից ու ապրել էր ասրահով: Խղճմտան

եւ նորա ձայնը կտրւում է, եւ նա իզուր է աշխատում {ազատուել} նեղից. ահա այսօրինակ դրութեան մէջ նա արտաբերեց մ

կապուէր մնար հնար չգտանելով որպիսի եւ իցէ կերպով {ազատուել} մի որեւիցէ դժուար գործից, իմ որդին կը հասուցանէ

սսիական թագաւորութեան գիրկը, մեր սիրելի Հայերը, {ազատուելով} թաթարների բռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դ

ուգանալ, թարմանալ եւ բարձրացնել իւրեանց գլուխը, {ազատուելով} արեւի ուղղահայեաց այրող ճառագայթներից, որ խաղում

նի պատի վերայ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, նոր դեռեւս {ազատուելով} սատանայի գերութենից եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր ա

իւր ձեռքից եկած հնարները գործ դնելով, աշխատիլ՝ {ազատուելու} համար այն սոսկալի պատահարից, որին անտարակոյս, ե

հնար կարող է գործ դնել հասարակութիւնը այդ վտանգից {ազատուելու} համար: Նա ինքը եւս աղքատ է եւ ոչինչ ունի, ինչպէ

ակները եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք ` աղքատութենից {ազատուելու} համար: Բայց այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է դուր

մն, որոնենք փրկութեան հնարը, ո՞րն է այս ցաւերից {ազատուելու} ճանապարհը, որպէսզի ազգը չմեռանի եւ մանաւանդ ազատ

Ես այն ժամանակ միայն զգացի, Որ այդ ցաւերից {ազատուելու} չեմ, Որչափ իմ ազգս կը մնայ ստրուկ Օտա

: Մի անապատական, որ աշխարհի փորձութիւններից {ազատուելու} համար դժոխք էր գնացել, որպէսզի ապահովէ իւր անձը

ի հետ այս դարումս միակ հնար է կին մարդերի համար, {ազատուելու} իւրեանց ծնողների կամ ամուսինների խօսքերից եւ նկատ

ռական հնարք գործ դնել այս անհաւասար ամուսնութենից {ազատուելու} համար: Նա, մինչ տանը ոչ ոք չկար, ինչպէս ասացին

են համաձայնիլ, որ մի արմատացած նախապաշարմունքից {ազատուելու} համար հերիք չեն մի քանի լուսաւոր գաղափարներ, այս

ացին Տասն եւ վեցը եւ հնար էին որոնում այս վտանգից {ազատուելու} ։ Այն միջոցին, երբ սոքա, հաւաքուած Մային դուքսի

, որ վտանգը պատրաստ է միշտ իւրեանց համար եւ երբէք {ազատուելու} չեն, քանի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը, որ ատելով ա

ել եւ այլն... եւ այլն... այնուհետեւ անշուշտ {ազատուելու} էին այդ խաւարի գերութենից"։ Այս հաւաստի:

: Մինչդեռ ազգը, որ բացառապէս վատթար վարչութիւնից {ազատուելու} համար էր սահմանել այդ կարգը, պատգամաւոր չընտրեց

ի հետ։ Տեսաւ մարդը, որ հնար չկա այս ղալմաղալիցն {ազատուելու}, մի ուրիշ տուն շինեց եւ այնտեղ բնակւում էր։

, որի վերայ բնակւում էր եւ որ գործում էր, այժմ, {ազատուելուց} յետոյ, պիտի վարձու առնուր իւր պարոնից։ Ինչ ազատ

ստուած կեանք տայ դորա պատճառին: Փա՛ռք Աստուծոյ, {ազատուեցայ} քո ձեռքից, ազատուեցայ քո Յիշատակարանից. մնաս բա

ատճառին: Փա՛ռք Աստուծոյ, ազատուեցայ քո ձեռքից, {ազատուեցայ} քո Յիշատակարանից. մնաս բարով յաւիտեան. Աստուած

ւթեան երեւեցուցիչը: Ուրախացաւ, կարծեց, թէ {ազատուեցաւ} բռնութենից, չգիտէ, թէ ինքն է, իւր մէջ է այն բռ

թել Մարշալ Մատինեօնը եւ տիրել ամրոցին։ Մատինեօնը {ազատուեցաւ}, բայց Յիսուսեանք աքսորուեցան քաղաքից։ Իւրեանց ա

զատեց Յանսէնը Յիսուսեաններից։ Բայց միթէ մի բան կ՚ {ազատուէ՞ր} Յիսուսեանների ձեռքից։ Նոքա հրաման հանել տուեցին

ր մարդերի որսորդ էր, պակաս ուրախանալու չէր, եթէ {ազատուէր} այդ հոգու ներկայութենից: Շատ անգամ մի մարդու միա

ղ եւս մխիթարական բան չկար շինականին։ Այո՛, պիտի {ազատուէր} պարոնից, բայց դորա փոխանակ պիտի ընկնէր կառավարու

, հնարաւորում էր տպագրութեան գիւտը, որով պիտոյ է {ազատուէր} մարդկային միտք ու բանականութիւնը մագաղաթների բանդ

Ազատութի՞ւն, - ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. - {Ազատութեա՞ն} դու զինուոր Կամիս գրուիլ այս օրից

Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. " {Ազատութեա՞ն} դու զինուոր Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է

ղերից երեւում են ալիքների գագաթի վերայ, եւ որոնք {ազատութեամբ} շարժւում են յետ եւ յառաջ, ակամայ երանի եմ տալիս

լ ենք տալիս նոցա եկեղեցիք ու զանգակատունք շինել՝ {ազատութեամբ} կատարելով նոցա մէջ իւրեանց օրէնքի պէս բոլոր եկեղե

յն գործողութիւն՝ հասարակ եւ անզօր մարդերի կողմից {ազատութեամբ} յառաջացուցած, մեք ճանաչում ենք ապստամբութիւն, ի

ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով եւ գիտակից {ազատութեամբ}: Կարկատած աբեղայական խօսքեր, հաւատացնում ենք

նանան իւրաքանչիւր անձին սրտի եւ հոգու մէջ լրացեալ {ազատութեամբ}: Ոչ ոք իրաւունք չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը

, եւ անգլիական մարդը իրաւամբ կարող է պարծենալ իր {ազատութեամբ}, մինչդեռ ուրիշները եւ մանաւանդ խեղճ ողորմելի գեր

ը իւրեանց հարստութեամբ եւ ամենայն հարկատուութենից {ազատութեամբ} ։ Կտրիճ Ծերակոյտը այս իւր ընթացքով բորբոքել էր Հռ

տալու, սիրելի՛ ընթերցող, եթէ ոչ բուն ստրկական, {ազատութեամբ} դիմակաւորուած, մանաւանդ, որ տեսել էիր այստեղ ստ

ողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորուած էր լիակատար {ազատութեամբ}, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութի

խելքերը դառնում էին եւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի {ազատութեամբ}, կամ այս եւ այն ժողովքը կազմելու որեւիցէ անբաղդ

լիս կամ ո՞ւր է գնում, եւ այս կերպով նա կարողացաւ {ազատութեամբ} մտանել Վենետիկ։ Այնտեղ եւս ապրում էր մուրացկանու

ել իւր հոգին նոր եւ վայրենի մարդերի վերայ ամենայն {ազատութեամբ} ։ Առաջին անգամից երեւում է, թէ Յիսուսեանների քաղ

Մանրիկօյին նոցա ազատութիւնը։ Մանրիկօն, իմանալով {ազատութեան} պայմանը, մերժում է որպէս այդ առաջարկութիւնը, նո

քան թէ բանտից դուրս մեռանել: Սխալ է. լա՛ւ է {ազատութեան} մէջ մեռանել, քան թէ բանտում ապրել: Ինչո՛ւ հ

ստուծոյ առաջեւ պարտական էք ընթացք տալ օրինապատշաճ {ազատութեան}: - Մեղայ, մեղայ, - ձայն տուեցին նայիբները

ս է տալիս իւրեան պաշտողներին, որի հիմքը դրուած է {ազատութեան} ապառաժի վերայ, որ ոռոգուած է Յիսուսի Քրիստոսի ար

ուսի Քրիստոսի արիւնով: Ձեր կրօնի վարդապետութիւնը {ազատութեան} մասին, որ այժմ յայտնեցիք ինձ, ես ճանաչում եմ իշ

ուած ես դու: Այն, որ լերդապատառ որոնում էք դուք {ազատութեան} անունով, ձեր դատակնիքն է. պատճառ, ով չունի իւր

ջ մարդկութեան գործը: Կէս մի Շամիլի անարգ կարծիքը {ազատութեան} եւ մեր կրօնի վերայ, կէս մի իմ ատելութիւնը դէպի ն

ափելի կացուց ինձ արգելական մարդու թշուառութիւնը. {ազատութեան} արժէքը աւելի վեր բարձրացաւ իմ աչքում, եւ այդ օրի

աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի վերջին արիւնս թափել {ազատութեան} անունի վերայ: Այդ միջոցը դարձաւ իմ համար մի

նայն մարդ, որ կարող էր որեւիցէ կերպով ընթացք տալ {ազատութեան}, արժանի՛ եւ արժանի՛ է մեծ շնորհակալութեան:

պահովութեան մէջ, նորա խղճմտանքի եւ բանականութեան {ազատութեան} մէջ: Մասնաւոր մարդիկ շատ անգամ ոչ թէ միայն չեն կ

պիտի հետեւի նորա ուղղութենից. առանց խղճի եւ մտքի {ազատութեան}, չկայ լուսաւորութիւն: Ազգի դպրոցը է այն գոր

ռողջ փիլիսոփայութեան առաջին ընդդէմ գործ համարելով {ազատութեան} կորուստը, երկրորդ՝ փիլիսոփայութիւնը, մի կենդան

կայի միջից ստրկութիւնը վերցնելու համար, ուրեմն՝ {ազատութեան} անունով, պատերազմ բացեց հարաւային մասի դէմ. քան

բար, որ հին ժամանակների վերայ գնալով եւ մոռնալով {ազատութեան} թագաւոր նստելը, կամեցաւ մի ակնթարթ, բռնանալ խօս

նը եւ ազնուականութիւնը պարզ տեսնում էին այս տեսակ {ազատութեան} անհնարաւորութիւնը: Ո՛ր երթայ 23 միլիոն ժողովուրդ

ն ժողովուրդ օրական հացի կարօտ ձգել, ասել է, այդ {ազատութեան} միւս օրը պատերազմ ունենալ 23 միլիոն բազմութեան հե

ուսիոյ կառավարութիւնը շղթաներով կապում է նորան եւ {ազատութեան} մարգարէներին պատասխանում է բանտով, կնուտով եւ աք

պի՜ Փարիզ... Եւ շտապում են նստած կառքերում Դէպ {ազատութեան} չքնաղ օրօրան, Դէպի սուրբ սիրոյ հայրենիքը, ուր

նձնապահութեան եւ ապագայ բարօրութեան, բե՛ր ասել, {ազատութեան} ի ծառայութենէ։ Քանզի, ցորչափ կացցէ լեզու հայոց

նը, Թո՛ղ մխիթարուի ծովի ափերում, Մեք {ազատութեան} ենք միայն թարգման, Միայն այս խօսքս ունինք բ

իտ՚ մեռնէ. Բայց երանի՜, որ իւր ազգի {Ազատութեան} կը զոհուի: Գնա՛, եղբայր, Աստուած քե

Քան թէ անխորհուրդ անուն դառնալով: {Ազատութեան} իղձ շրթունքի վրայ Մի քանի մարդոց տեսնում ենք

ծային քուրաները, որոնցից առաջին անգամ դուրս թռան {ազատութեան} կայծերը: Այո՛, գիտենք յարգել ոչ միայն Օուէնը

վ նոցայ զօրացուցին իւրեանց չարաչար գործադրութիւնը {ազատութեան}: Այնուհետեւ մարդիկ ընկան բարոյական գերութեան

ուի տակից, ուր դարերով ահա որջացել են Պարկեանք, {ազատութեան} բողբոջները մկրատելու համար: Մինչեւ այժմ վերա

րի սպիք, որոնց արժանացել էին մարտիրոսաբար, ազգի {ազատութեան} անունով: Ի՛նչ մնաց մեզ մեր անցած օրերից, ի՛ն

նը որպէս անմերժելի եւ անբողոքելի, արդէն թշնամի է {ազատութեան}, արդէն խորտակում է իր փիլիսոփայութիւնը: Մարդկու

d. Schmidt, Berlin, 1847 (Դաւանութեան եւ մտքի {ազատութեան} պատմութիւնը կայսերութեան եւ քրիստոնէութեան առաջին

ձեռքով զոհում էր ամերիկեան անկախութեան, որի մէջ {ազատութեան} նախագաղափարը ունէր մի հզոր փաստաբան երեսփոխանական

աւանդ այս վերջինս, նենգում եւ դաւում էին Անգլիոյ {ազատութեան}: Նա մոռացել էր Բուրբոնների (Լուդ[ովիկոս] XIV եւ

ստգտանուած ձեւերով, այսօր առաջինն է Եւրոպիոյ մէջ {ազատութեան} մասին, եւ անգլիական մարդը իրաւամբ կարող է պարծեն

թիւնը: Այստեղ վերստին կատարւում է մեր խօսքը, թէ {ազատութեան} կենդանի գործողութիւնը (процесс) մեր փիլիսոփայի

չունի եւ թէ նա (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է {ազատութեան} բոլոր արժանաւորութիւնը հասկացողութեան համակարգութ

անազատ, դիւանապետական (buregrattic) պոլիցակազմ {ազատութեան} մէջ"։ Յայտնի է, թէ ազատութիւնը իսպառ կործա

ծ երկար բարակ ճառին, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը {ազատութեան} մասին: Ինչ որ Հայմին է վերաբերւում, նա ասես թէ

իտիկական ապականութեան եւ անխելքութեան։ " Ձեւաւոր {ազատութեան} աղաղակը եւ փայլը, -թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութ

ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ իսկ յիշել նորան: {Ազատութեան} դիմակի տակ գոյացել է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա,

ի վրայ, նոյնպէս է Հեգելի դատողութիւնքը անգլիական {ազատութեան} հիմնական սկզբանց մասին: Հերիք չհամարելով ընտրողո

ց Եւրոպա եւ չարաչար գործ դրուեցաւ: Երբ անգլիացին {ազատութեան} անունով պատերազմում էր իր դաւաճան թագաւորի ` Կարլ

ի իրաւասութիւնից, երբ ի վերջոյ անճար մնալով ազգի {ազատութեան}, թէեւ սխալ գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագա

պատակի յարմար ձեւով: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ {ազատութեան} աթոռը եւ նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր

ւնեցող սահմանադրութեամբ, աւելի եւ աւելի հաստցուց {ազատութեան} ծառի բունը եւ այն ` բոլորովին բնական, խաղաղ եւ հ

աւոր պատճառ, արտոնութեանց շահի եւ աւելի հիմնաւոր {ազատութեան} պահանջողութեանց մէջ չէր լինել ոչինչ միջին ծայրագո

նութեամբ կարող են յաջողակի իրագործուել իրաւանց եւ {ազատութեան} խելացի եւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, իշխա

Իսկ ինձ աշխարհի ծառայութիւնից պարեգօտով որոշող եւ {ազատութեան} պատճառ եղողը Տէր Աղանն էր՝ Տիրոջդ մօրեղբայրը։

քը աշակերտ է երանելի Աղանին, թէ սա է եղել Ղազարի {ազատութեան} պատճառը, թէ իր տղայութեան ժամանակ Աղանից է ուսել

ին հաւասարութիւնը, ուր իւրաքանչիւր մարդ կցորդ չէ {ազատութեան} հաւասարապէս, այնտեղ թագաւորում է մոլութիւնը: Իս

իշխանութիւնը շիջանելով, կորուսին Հայերը իւրեանց {ազատութեան} վերջին մնացորդը։ Ազգի մի մասը, մնալով իւր հայրե

ւսաւորութեան գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւին չգիտէին {ազատութեան} ճաշակը, որ մի բան չէին կարող այլապէս տեսանել եւ

ր եւ խաղաղութիւն, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է այն {ազատութեան} ազնիւ ծիլը, բողբոջը, որով մարդկային բանականութի

ած անտանելի ծանր շղթաներով։ Մինչդեռ քրիստոնեան, {ազատութեան} կնիքը ճակատին, արձակ համարձակ կարող էր ընթանալ ա

ովորել են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած ամենայն {ազատութեան} գաղափար ասուած էր իւրեանց օգտի համար, շատ վաղ ժա

ւթ եւ իմացական կարողութեանը։ Ազատութիւնը, կամ, {ազատութեան} վերամբարձ ցանկութիւնը, որով միայն մարդը, որպէս

իրաւունքից, երբէք համարուած չէ եւ համարուելու չէ {ազատութեան} պաշտպան։ Նորա կանոնադրութիւնքը, հոգեւոր կարգերը

բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, իւր մէջ կազմել է մի {ազատութեան} շտեմարան, եւ նորա ծայրացեալ ազատութիւնը ամենայն

ահման իշխանութիւն, ոչովին չէ տալիս այս կեանքի եւ {ազատութեան} աղբիւրը։ Նա, փոխանակ ազատ ոգեւորութեան, տալիս

ցանում էի հեղինակից, թէ ե՛րբ լինելու էր դոյն այդ {ազատութեան} քաղցր պտուղները ճաշակել: Պատասխանում էր արգոյ հե

պտական ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ, գաղափար չունէր {ազատութեան} էական սկզբունքի մասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ

եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ էակի անգիտակից {ազատութեանը}: Սեւ ծով ասացի, միտքս եկաւ. նորերումս այդ ծովի

տութեան աղաղակը եւ փայլը, -թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ {ազատութեանը} ասում է սքանչելի փիլիսոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ

է սքանչելի փիլիսոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ {ազատութեանը} աճել եւ ոչ իսկ յիշել նորան: Ազատութեան դիմակի տա

քանի որ գործը նոյնն է: Պիտի ասեն, որ այդ տեսակ {ազատութենից} շինականը եթէ տնտեսական մասնում աւելի վնաս ունի,

Իսկ բանաստեղծութիւնը օգուտ է քաղում մի ծայրացեալ {ազատութենից} եւ ստիպուած չէ ենթարկուիլ տեղագրական, ժամանակագր

մահու սիւն, Պիտի գոռամ, պի՛տ կրկնեմ, անդադար, {ազատութի՛ւն}: Կոմս ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Հայկական դպրութեան աս

քն որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. {Ազատութի՜ւն}, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: - Ազատութի՞ւն

. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ նեղ է: - {Ազատութի՜ւն}, - գոչեցի, - Թող որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայ

արգ մահու սիւն Պիտի գոռամ, պիտ՚ կրկնեմ Անդադար. {ազատութի՜ւն}: Կոմս Էմմանուէլ: ԺԲ. Ներածութ

Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ նեղ է"։ " {Ազատութի՜ւն}, - գոչեցի, - Թող որոտայ իմ գլխին Փայլակ, կայծա

րգ մահու սիւն, Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. {ազատութի՜ւն}: <ԱՐԱՄ ՆԱՀԱՊԵՏԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ> Քեզ

Ազատութի՜ւն, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: - {Ազատութի՞ւն}, - ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. - Ազատութեա՞ն

Ազատութիւ՜ն, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: " {Ազատութի՞ւն} ", ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. " Ազատութեա՞ն

, որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. {Ազատութիւ՜ն}, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: " Ազատութի՞ւն

ցէք, իսկ նորանից ոչինչ: Robert Owen {Ազատութիւ՜ն}, գոչեցի, թո՛ղ որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ

), որ, իւր քաղաքի մէջ նստած, վայելելով ամենայն {ազատութիւն} ամենայն նեղութեններից, վայելելով, փա՛ռք Աստուծո

իւր ձեռքում մի իշխանութեան գաւազան, նա չունի եւ {ազատութիւն}, եւ ազատութիւնը չափակից է գաւազանին. որքան մեծ

իւնը: Դու, լինելով խեղճ եւ անզօր մարդ, միմիայն {ազատութիւն} որոնելով, արդէն մեղանչում ես ընդդէմ այն հզօրին,

արգուած, ընդունում է եւ թոյլ է տալիս օրինապատշաճ {ազատութիւն}. ձեր տեսութիւնը սխալ է: - Դու այժմ ամենայն

ոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից յետոյ ասում էք, թէ {ազատութիւն} էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող ազատութիւն գործ դ

ք, թէ ազատութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող {ազատութիւն} գործ դնել ձեր հասկացողութեան եւ վկայութեան վերայ

իւր պաշտօնը: Ուր չկայ մտքի եւ բանականութեան {ազատութիւն}, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ուր ստրկութիւ

ւթիւն՝ առաջնորդուած ճիզուիթական հոգով: - Կեցցէ՜ {ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ}: Ազատ Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել

հ, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. {Ազատութիւն} սիրողին Այս աշխարհը խիստ նեղ է: - Ազատութի՜ւն,

րագունդի այսինչ կէտի վերայ ես ունէի երբեմն հող եւ {ազատութիւն}, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցին ինձանից։ Եկեք գ

յթակղեցաւ: Վերջին անգամ գոռաց նա. " Կեցցէ՛ {ազատութիւն}, կեցցէ՛ հաւասարութիւն, կեցցէ՛ եղբայրութիւն"։

- Ի՛նչ բանի վերայ էք: - Չե՞ս տեսնում. {ազատութիւն}, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն, կեցցէ՛: -

, մինչդեռ ասում ես, թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս {ազատութիւն} է: Թո՛ղ, գէթ խօսքով օգուտ քաղեմ այդ արտօնութենի

ւ չէ. ես պատրաստ եմ քեզ լսելու: - Ուրեմն, {Ազատութիւն}, Հաւասարութիւն եւ Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բո

լուց յետոյ, պիտի վարձու առնուր իւր պարոնից։ Ինչ {ազատութիւն} էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ նոյնն էր գործում, մի

ց ծովը: Տեսաւ կառավարութիւնը, որ այս տեսակ {ազատութիւն} չէ կարելի տալ. գուշակեց նա գալոց փոթորիկը: Տեսա

: Տեսաւ ազնուականը եւ համոզուեցաւ, որ այս տեսակ {ազատութիւն} տալը ազնուականութեան մահու դատակնիքը ստորագրել է

րթութիւնը աւելի փրկարար է: Աւետարանից, թերեւս, {ազատութիւն} կարող է ծագել, իսկ Կուրանից՝ եւ այդ երկիւղը չկա

զրկելով իրաւունքից: Վերջին դիպուածում ազգութիւնը {ազատութիւն} չէ ժողովրդին. նա փոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք

րովհետեւ հրամայական եւ հնազանդական առնչութեան մէջ {ազատութիւն} չկայ: Մեք համոզում գիտենք, որ հնազանդութեան պէս

ն թալապ ամ գրել, վասնորոյ յետ մահուանէս կատարեալ {ազատութիւն} ստասցեն եւ ստանալով ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան 20

պայծառ. Եւ ստրուկը բազմաչարչար Ինչպէ՜ս տենչում {ազատութիւն}, Կամ բռնութեան շղթայակապ Զոհը ` բանտի խորտակու

Անցուց, չտեսաւ լաւ օրեր, Հանգիստ ու {ազատութիւն}: Սպասելով այն յոյսին, Մինչ նա տանը ն

ց յանդիման, Իւր արիւնով գնել յավեժ, {Ազատութիւն} իտալեան: Ո՛հ, իմ սիրտը կտրատւում է

ԶՈԴԵՆ Մայնի վերայ, Ֆրանկֆուրտի մօտ {ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ} Ազատ Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ

հ, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. {Ազատութիւն} սիրողին Այս աշխարհը խիստ նեղ է"։ " Ազատութի՜ւն

տիկոսութեան խաւարը եւ դորա տեղ քարոզել սէր, խղճի {ազատութիւն}, մարդկային բանական արժանաւորութիւն։ Ինչպէս այժմ

ո՛հ եմ Աստուծուց, որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ {ազատութիւն} գրել եւ թարգմանել այն բանը, որ ջատագով էր ճշմարտ

ատեգորիներից ինչ կ՚առնուս: Փիլիսոփայութիւնը նաեւ {ազատութիւն} քարոզած ժամանակ, եթէ դրականապէս դնում է իր վարդա

րցուած ազատութիւնը երեւում է նորանց որպէս գտնուած {ազատութիւն}, հեղինակութեան հպատակութիւնը մինչեւ այն աստիճան

բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ թափել էր {ազատութիւն} պաշտպանելու համար, չվախենալով նորա կերպարանքների

ակաւին հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա չափ {ազատութիւն} ձեռք բեր, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի

ուց եւ այն օրից մինչեւ այսօր, մինչդեռ ցամաքահողը {ազատութիւն} գտնելով եւ կորցնելով հոգին բերանը եկաւ, Անգլիան

գեղեցիկ գալոց օրեր, հարստութիւն, բարօրութիւն, {ազատութիւն}, խաղաղութիւն ու կարգ. բայց իմ ապստամբութիւնների

արկաւոր է հիմնաւոր դաստիարակութիւն, որ կարողանայ {ազատութիւն} պարգեւել մտքին, այսպիսի ծառայեցուցիչ գաղափարների

ոռոգուելով նորա արիւնով, պտղաբերեց մարդկութեանը {ազատութիւն}, երջանկութիւն, խաղաղութիւն եւ յաւիտենական կեանք

էս բաշխում է ամենեցուն միեւնոյն չափով իրաւունք եւ {ազատութիւն} ։ Նոցա գլխաւոր հաստարանը ճշմարտութիւն լինելով, ա

ւստի բղխում էր պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ {ազատութիւն}, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ գերապատիւ լինի

ւթիւնքը, տեսանք, թէ ինչ գին է արժել մարդկութեան {ազատութիւն} ստրկական կրօնի երկաթի լծի տակից, սարսափելի գին՝

տութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մեղանչէր։ Եւ {ազատութիւն} ասացեալը, ինչպէս ասել ենք, սեպհականութիւն լինել

ան, եւ այլապէս մեծանալու ծովանալու չէր մի անդամի {ազատութիւն}, եթէ չխլէր նա մի այլ իւր պէս մարդկութեան անդամնե

նորանից։ Բաստիլիայում փակած արգելած Յանսէնեանքը {ազատութիւն} ստացան։ Յիսուսեանք չէին յուսահատւում։ Նոքա

ածի հիւանդանոցից օգնականք առնուլ: Չէ կարելի {ազատութիւն} քարոզել եւ խղճմտանք բռնաբարել: Այսպիսի " չ

ց դէպի մեզ, " այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ {ազատութիւն} խաւարի բաբելոնեան գերութիւնից ", միեւնոյն ժամանա

ոյն գնում է նա բանտ եւ յայտնում է Մանրիկօյին նոցա {ազատութիւնը} ։ Մանրիկօն, իմանալով ազատութեան պայմանը, մերժու

ն կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ գնով խլուած էր իմ {ազատութիւնը}: Մեր կրօնի արդիւնքը ազատութիւնն է, եւ մեք, պար

տաք մի փոքր համարձակախօսել, ես տեսանում եմ, որ {ազատութիւնը} զրկուած է իւր սեպհական քաղաքացու իրաւունքից ձեր ս

, եւ թիւր վարդապետութեան սկզբունք տնկէր ձեր մէջ: {Ազատութիւնը} ստեղծել է Աստուած միմիայն հզօր մարդերի համար, մի

ժամանակ իսկոյն կը լուսաւորուիս եւ կը մոռանաս այն {ազատութիւնը}, որ սկզբից մինչեւ այսօր պատճառ է եղել արիւնահեղո

իշխանութեան գաւազան, նա չունի եւ ազատութիւն, եւ {ազատութիւնը} չափակից է գաւազանին. որքան մեծ եւ անխորտակելի է

նը եւ սրտի վկայութիւնը խաղալիկ բաներ չեն, եւ մեր {ազատութիւնը} լաւ ճանաչելուցն է, որ չենք ծառայացնում մեր հոգին

ղ հանգամանքների, որ, պաշտելով մեր անձին իրաւացի {ազատութիւնը}, չենք փոխում մեր ուղիղ կարծիքը: - Ուղիղ է թ

ասէր մարդ մը կը ճանաչենք, ա՛ն էր, որ իր ազգային {ազատութիւնը} պահել ուզեց, անոր ուզելուն եւ ի գործ դնելուն պատ

նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի {Ազատութիւնը} սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան,

զօրացնել, բայց ասում են, թէ առաջնորդը չունի այն {ազատութիւնը} գերագոյն իշխանութենից, որից օգուտ են քաղում ուրի

ո՛չ Հեգելը. նախ, որ իմ մտածութիւնքը եւ խորհելու {ազատութիւնը} չկամիմ երբէք ստրկացնել այդ փիլիսոփաների իշխանութե

չէ կարող ժխտել վերջին սոսկականին, նորա անձնաւոր {ազատութիւնը} եւ իրաւունքը, կարելի՞ բան է, որ համակրութիւն ու

հի պարտաւոր: Մի քանի օրից յետոյ, երբ արդէն {ազատութիւնը}, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը նստել էին արքայ

համար: Ազա՞տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ {ազատութիւնը} յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ի

աջ, ծռեց պատմութիւնը իւր ուղիղ ճանապարհից: {Ազատութիւնը}, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը իւրեանց յիշատակ

լ պաշտպանում է եւ քարոզում է տպագրութեան անպայման {ազատութիւնը}: Հասարակութիւնը, նորա կանխակալ կարծիքները, նոր

ցութեան ենթակայ: Մարդուն համար վերեւից եկած {ազատութիւնը} այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ա

ատ մօտեցած է եւ կարծուածից աւելի մօտեցած... {Ազատութիւնը} ըստ ինքեան լոկ խօսք է եւ իրողապէս չէ կարող մարմնա

, ո՛չ Անգլիոյ սեպհականութեան օրէնքը, ո՛չ օդային {ազատութիւնը}, ո՛չ Ռուսսիոյ ներկայ վիճակը, ո՛չ մինը եւ ո՛չ մի

եսական խնդրի դուռը եւ նորա համար փակուած է: Նորա {ազատութիւնը} անուանական է, նա չէ կերակրւում նիւթով, նորա կառ

նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի {Ազատութիւնը} սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան,

քան թէ բաց աչքով մեր մարդկութիւնը, մեր մարդկային {ազատութիւնը} եւ իրաւունքը ուրանալով, Պ. Չամուռճեանի հետ բռնո

Երջանիկ կը համարինք մեզ, հռչակելով մարդկային {ազատութիւնը}, իրաւունքների հաւասարութիւնը, որոնք ստրկացած են

ելով, որովհետեւ արեամբ չափ յարգում ենք մարդկային {ազատութիւնը} եւ իրաւունքը, իսկ Պ. Չամուռճեանը, այս յանցանքն

գեղջուկ բացագանչութեամբ պիտի կարողանայ բռնաբարել {ազատութիւնը}. խե՜ղճ մարդ: Մեք, մեր ամբաստանուած նամակով

նինք զէնք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած {ազատութիւնը} նուիրել եւ սրբել մեր արիւնով: Ահաւասիկ մեր դա

ւր հայեացքը մի այնպիսի կէտի վերայ, ուր մի ուրիշի {ազատութիւնը} բռնաբարել կամ գէթ սահմանաւորել կենթադրուէր: Հ

′ր աստիճան... մեք հրաժարւում ենք սահմանել: {Ազատութիւնը}, այն վսեմակա՜ն աքսորականը, վերստին եւ վերստին ս

թէ այս դրութիւնը իսպառ սասանեցնում է կամքի դրական {ազատութիւնը}, որովհետեւ ենթարկւում է շրջապատող աշխարհի եւ ժամ

տրուկը, թէեւ առանց գիտնալու եւ զգալու: Կորցուած {ազատութիւնը} երեւում է նորանց որպէս գտնուած ազատութիւն, հեղին

արդու էական արժանաւորութիւնը է նորա մտքի անսահման {ազատութիւնը}, եթէ այն էլ բռնաբարուեցաւ այս կամ այն հեղինակութ

քի ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում, ազգի {ազատութիւնը} վաղուց ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Նա մ

) պոլիցակազմ ազատութեան մէջ"։ Յայտնի է, թէ {ազատութիւնը} իսպառ կործանել նախադասութիւնը համազօր է վերը մէջ

րի վրայ աճում է անգլիական մարդու իրաւամբ պարծեցած {ազատութիւնը}: Բացի սորանից, թող նորան դատապարտէ մի աւելի ազա

քառորդը այնտեղ մնացին տարիներով եւ մօտից սորվեցան {ազատութիւնը} եւ համեմատելով նորան իրենց հայրենիքի ստրկութեան հ

նեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմութեան վրայ: Բայց թէ {ազատութիւնը} մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւանդը պահեց դարերի

նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը: {Ազատութիւնը} դարձեալ ապաստանեցաւ դէպի այն կղզին, որ միայն մի

անխորհրդաբար ասում է Փարպեցին այս խօսքը, երբ իր {ազատութիւնը} հիմնում է պարեգօտի վրայ՝ աւելցնելով տակաւին. "

արուած մարդիկը աշխատում են միայն իւրեանց սեպհական {ազատութիւնը} ձեռք բերել: - Ին՞չ պատճառով չկայ ոչ մի օրինա

ամ ընդհակառակը: Բայց եթէ դէպի չարը գործ գրեց իւր {ազատութիւնը}, եթէ ճանաչելով չարը հետեւեցաւ նորան, այն ժամանա

իւրեան այսպիսի նախապաշարմունքներից, բայց այսպիսի {ազատութիւնը} ներգործում է միայն ազատ ժամանակը մինչ հանդարտ էր

րդովուած էր, իսկոյն հին նախապաշարմունքը կը վտարէ {ազատութիւնը} եւ մարդը դարձեալ կը մնայ կապերի եւ կապանքների մէջ

ելով նորա զգացողութեան վերայ, յետ են գանչում այդ {ազատութիւնը} եւ փակում են նիւթական կապանքի տակ։ Կրօնի անհրաժե

։ Այժմ պիտոյ է տեսանենք, թէ ի՛նչպէս այդ մեծագին {ազատութիւնը} հետզհետէ կապանքի տակ է դրւում պապերի ձեռքով, որ

ն նորա ձեռքումն էր։ Այնտեղ, ուր կրօնի բոլոր {ազատութիւնը} ՝ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով մարդկութեանը պարգեւած

, թէ մարդը ստեղծուած է ազատ լինելու համար. նորա {ազատութիւնը} հետեւանք է նորա ֆիզիկական կատարեալ կազմութեանը եւ

կազմութեանը եւ աննիւթ եւ իմացական կարողութեանը։ {Ազատութիւնը}, կամ, ազատութեան վերամբարձ ցանկութիւնը, որով մ

պէս եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ դնէր մեր {ազատութիւնը}, մեր կամքը, որ հետեւանք էին մեր հոգեկան եւ ֆիզի

էջ վկայութեամբ հաստատում են, թէ դա խլելով բոլորի {ազատութիւնը} եւ կամքը, իւր մէջ կազմել է մի ազատութեան շտեմարա

զմել է մի ազատութեան շտեմարան, եւ նորա ծայրացեալ {ազատութիւնը} ամենայն բանի մէջ մարդկեղէն աշխարհում այն է, որ ո

րանորոգութիւնը, որ առաջին քայլն էր դէպի մարդկային {ազատութիւնը} ։ Քրիստոսի ժամանակներում Հրէական կրօնի

ւցանում է կամքը, ոչնչացնում է մարդկային ինքնագոյ {ազատութիւնը} եւ անկախութիւնը։ Կարգի հիմնադիրքը շատ լաւ են հաս

ած էր նա։ Բայց Աստուած խաչի վերայ, որ սրբում էր {ազատութիւնը} եւ հաւասարութիւնը ո՛չ միայն Հռովմէական Քաղաքացինե

ուծոյ բարութեան մասին, վերաբերեալ դէպի մարդկային {ազատութիւնը} "։ Մահը ազատեց Յանսէնը Յիսուսեաններից։ Բայց միթ

րել կամ դատապարել խղճմտանքը ազատ հոգիների, որոնց {ազատութիւնը} գնուած է Քրիստոսի արիւնով. եթէ գիտէ դատապարտել,

եր խօսքը բուն հասարակ ժողովրդի վրայ է) չունի այդ {ազատութիւնը}. նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է

ել, ուզում են փարատել եւ մէկ օր առաջ տեսնել ազգի {ազատութիւնը} խաւարից, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ դնեն: Խաւարը

մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի վրայ է) չանի այդ {ազատութիւնը}: Նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է

նչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազգը չունի այդ {ազատութիւնը}. նա չէ կարող ներկան ուրանալով անցածի անունով ապր

նով խլուած էր իմ ազատութիւնը: Մեր կրօնի արդիւնքը {ազատութիւնն} է, եւ մեք, պարծանքով նայելով այդ բանի վերայ, չ

մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով {Ազատութիւնն} գրկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապա

մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով {Ազատութիւնն} գրկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապա

արում են լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնուրոյն {ազատութիւնն} ենք քարոզում եւ հին լեզուի ձեւերից անկախութիւնը,

ազատությունը դեռեւս խանձարուրքի մեջ: Իտալիայի {ազատության} պատմության մեջ պ. Ֆեռգուլայի եւ նորա նմանների ան

են Մեսսինայի ծովածոցի մեջ, որպես պահապան մանուկ {ազատության}: Որչափ կարողացա հարց ու փորձ առնել, որ դղյա

սին կարող եմ գրել առայժմ: Չեմ նախանձում Իտալիայի {ազատության}, դորա հակառակ առ ի սրտե ուրախ եմ, սակայն տեսանե

ն մասին: Այսպիսով, այժմ նա նույնպես մենակ է {ազատության} մեջ, ինչպես ես մենակ եմ կալանքի տակ: Շատ հավանա

նքը եւ ազատությունը հավասար է. եւ եթե մինը ավելի {ազատություն} եւ ավելի իրավունք ճարեց յուր համար, քան թե նորա

րալի է եւ տխուր, քեզ համար, որ ինչպես էլ լինի՝ {ազատություն} ես վայելում, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից

րեմ եւ ոչ թե հակառակը, այդ պատճառով ձեզ լիակատար {ազատություն} եմ տալիս լաց լինելու եւ սգալու եւ ամեն անգամ չմոռ

ն բարվոքվիլը եւ հոգեւորականների բարբարոսությունից {ազատությունը}: Աղաչում եմ աստվածը օգնել ձեզ, օգնել ինձ, պ

ջանակից եւ պարագաներից: Մարդերի իրավունքը եւ {ազատությունը} հավասար է. եւ եթե մինը ավելի ազատություն եւ ավել

զնվականը բռնաբարելով հասարակ ժողովրդի աստվածատուր {ազատությունը} եւ իրավունքը, խլում է նորան սեղանապիղծ ձեռքով,

ն շահի քամակից գնալը, որ հայրենիքի փրկությունը, {ազատությունը}, միությունը եւ ապագա երջանկությունը համարում է պ

պա ուրեմն անշուշտ խեղդելու էր Իտալիայի նորաբողբոջ {ազատությունը} դեռեւս խանձարուրքի մեջ: Իտալիայի ազատության պ

ակառակ առ ի սրտե ուրախ եմ, սակայն տեսանելով նորա {ազատությունը} եւ իմ ազգի տկարությունը, կարծում է սիրտս եւ այրո

ն կողմից, որի հիմնադրի նպատակն է եղել զրկվածների {ազատությունը} եւ հանգստությունը եւ ոչ թե մարդկության ճնշումն ու

նց բարեկեցութիւնը։ Նոքա խլել էին ժողովրդից եւ այն {ազատությունը}, որ Մովսէս թոյլ էր տալիս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնու

փիլիսոփայությանն " հետեւող Ֆրանսիային, երբ նա, {ազատությունն} իր հանդուրժելու դարաշրջանում, լեգեոն լեգեոնի հետ

մասնում աւելի վնաս ունի, քան թէ օգուտ, գոնէ՛ կ' {ազատուի} ստրկութենից եւ պարոնի իշխանութեան եւ լուծի տակից

ելու ճանապարհը, որպէսզի ազգը չմեռանի եւ մանաւանդ {ազատուի}, երբ հասանէ Թիւրքիայի դրամական կեանքի վճռական վա

անութիւնը: Եւ այն օրի վաճառականը ոչ միայն կ' {ազատուի} Եւրոպացոց համար ախ ու վախով եւ բիւր նեղութեամբ գո

էսզի անջատուելով լուսաւորչական պատրիարքութիւնից, {ազատուի} վերը յիշուած անձերի ձեռքից (որոնք հակուած են կաթ

, աղաչում է նորան մի հնար գտանել, որով կարողանայ {ազատուիլ} իւր տղամարդի յանդիմանութեններից: Մանկաբարձը խոստ

տանայ։ Բայց ո՛վ որ յիմար կոյսերի ձեւո՛վ կամենայ {ազատուիլ}, թողութիւն չի ստանայ։ Դարձեալ ասում էին. "

ե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛ս կարող է լինել եւ հեշտ {ազատուիլ} չար աղեղնաւորների կրակ թափող նետերից. Սուրբ Աթան

իչ։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի Լօյոլան կարողացաւ {ազատուիլ} սպառնացած վտանգներից։ Նա սկսեց կեղծաւորուիլ այնտ

կոսը միեւնոյւն ձեւով, - թագաւորներին առաւել ա՛հ է {ազատուիլ} այսպիսի յղութենից, քան թէ կնիկ մարդերին"։

ւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա ճշմարտութիւնը եւ {ազատուին} սատանայի եւ ստութեան ծառայութենից։ Նորա փրկա

իրաւունք կը տան մի կտոր հող ձեռք բերելու, որով կ՚ {ազատուիս} ստրկութենից եւ աղքատութենից, այն ժամանակ ես կը հ

րած է պահարանումը. եւս ուրախ կը լինիմ, որ դու կ՚ {ազատուիս} Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես լսել եմ, ն

արգերի վերայ բաժանելուց յետոյ ամենողորմ գթութեամբ {ազատում} ենք ամենեքեանքդ բոլոր Տէրութենական հարկերից եւ պա

բնակութենների մօտից, իսկ զօրք տալուց Տէրութեանը {ազատում} ենք ձեզ մշտնջենաւոր ժամանակով, բացի ով որ ինքը կ

կենդանի, գործնական գաղափարներով եւ օրինակներով, {ազատում} է հասարակութիւնը այդ գաղափարքը երեւակայութեամբ մի

որ էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան իմ {ազատվելը}: Այդ ներածության հատվածներից մեկում կա մի շատ լո

մարգարեությունը միշտ կատարվում է, թե ես պրոցեսից {ազատվելու} չեմ, բայց վերջը հաջող է եւ Նախիջեւանի մեջ մի հոյ

, եւ անկարելի էլ է, բայց նա անպայման կավարտվի իմ {ազատվելուց} հետո, իսկ թե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որո

Այսպիսով, առաջին զբաղմունքը, որ ինձ սպասում է {ազատվելուցս} հետո՝ հիշյալ աշխատանքն է: Եվ մինչեւ որ չավարտեմ

ն ժամանակ այլ բան է, եւ ես խոսք եմ տալիս, որ իմ {ազատվելուցս} մի տարի հետո մի գեղեցիկ առավոտ ընկերության այգում

նեքին հասանեք ձեր նպատակին, եւ թշվառացյալ Ջուղան {ազատվի} բարբարոսության ձեռքից: Ես Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակ

րը սորանից երեք օր առաջ ասում էր, թե շուտով պիտի {ազատվին} ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, ե՛ւ Հունգարիան, ե՛

լով նրանց բացում է իր ճամփան: Եթէ որեւիցէ ստրուկ {ազատւում} է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր բան ս

եւ ուրիշ Ժամանակներում, զարգացման գործողութիւնը {ազատւում} է այդ մոմենտները առարկայական էութեան հասցնելուց "

թէ ինչ կացութիւն էին որոշում իւրեանց համար, չէին {ազատւում} արգելանքից, այլ մնում էին պահապանների պահպանութե

ածը, որ չէ թոյլ տալիս ձեզ օգտի եւ վնասի բանի մէջ {ազատօրէն} փոխել ձեր սրտի եւ հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից

նին եւ առաւել շնորհակալ կը լինինք, եթէ բոլորովին {ազատօրէն} եւ անկախաբար լցուցանէ իւր խոստմունքը: Ազատ գրատպ

անակութիւնը, առանց թոյլ տալու իւրաքանչիւր մարդու {ազատօրէն} խոստովանել իւր սրտի վկայութիւնը, մեք ճանաչում են

ւածք եւ խօսք, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, {ազատօրէն} եւ իմաստալից խօսուածք, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ

աթիլներով. եւ առանց մի նեղ սահմանի մէջ փակուելու {ազատօրէն} վազում է դէպի ուր որ քաշում է նորան բնութեան օրէն

զում եւ հին լեզուի ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի {ազատօրէն} եւ ինքը իրեն աճէ, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք

տքի մէջ. սա է այն կամուրջը, որի վրայով կարող են {ազատօրէն} ընթացք ստանալ մտքերի առ եւ տուրքը։ Անլեզու մարդո

տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, Նազարեանցի եւ Լ[ {ազար]} Իլի[չի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 2

շորերը տուին նորան: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] եւ Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

փոշտի թուղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւ

ղբօրս տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տու

սի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բերել էր Լ[ {ազար]} Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսութիւնը

լեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] եւ Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

տեղը նամակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի

ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է

անեցի, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[ա

ննէսից 21-ից գրուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայի

տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի] եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ու

էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին Լ[ {ազար]} Ի[լյիչի], Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ու

ամարեալ կարեմ զխիղճ իմ յապագայ կեանս իմ, եթէ այլ {ազգ} լիցի վախճան նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամբ աղաչեմ

մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ իբրեւ ազատալուր, զի այլ {ազգ} չկարէի առնիլ. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի զուր ամ մի ո

ոյական ավազակներին մա՛հ բարոյական: Քանի որ մի {ազգ}, խեղճ վիճակի մեջ տառապելով, պատմական մահին հետ

ռչակելով որպէս իրողութիւն: Այո՛, չկարէն իսկ այլ {ազգ} ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից իւրեանց բռնադատին եղջեր

ն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ ինքն այլ {ազգ} կատարել զպահանջողութիւնս իմ եթէ ոչ ներկայացուցեալ

յան բնագավառում. թեեւ այդ ազգը ամենեւին պատմական {ազգ} չէ, այնուամենայնիվ նա հանդես է բերել պատմության

յլ որովհետեւ 'ի նախնեաց ունիմք սովորութիւն ոչ այլ {ազգ} ածել 'ի կատար զայսունակ մեծակշիռ զգործս, եթէ ոչ

զան լուսաւորութեան, որով եւ ապրեցուցանել զգալոցն {ազգ} 'ի սպառնացեալ ահաւոր կորստենէ: Հուսացեալք եթէ

դառնում: Ես դիտաւորութիւն չունիմ մի մարդ կամ մի {ազգ} անարգելու. քաւ լիցի, բայց ինչ որ խօսում եմ, խօ

ղրածութեան առարկայ: Դեռեւս չգիտեն մտածել, որ մի {ազգ} բաժանւում է միւսից իւր լեզուով, եւ լեզուն է, որ

ութիւնք, համարելու էր իւրեան կատարեալ եւ անկարօտ {ազգ}, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել իւր թերութ

ի զուարճալի տեսարան, ամեն մի կրթուած ու բարեկարգ {ազգ} պատճառում էր իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ սիր

նայինք աւելցնել: Գիրք մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէայ {ազգ} չթողուր, ամենուն ալ " սըկէց ելի հունա նստէ ", "

առաւել որոշ կերպիւ եւ ըստ ամենայնի զատ ու առանձին {ազգ} մը կը ճանչնար զիրենք: Հիմա դուն ըսէ, սրամի՛

թեան հաստարանը եւ լծակը է հասարակ ժողովուրդը: Մի {ազգ} թո՛ղ որքան կամի հարուստ լինի երեւելի մարդերով, ա

աչքի առաջեւ ունինք Հայոց հասարակ ժողովուրդը, եւ {ազգ} ասելով՝ չենք իմանում այն մի քանի մարդիկը, որ ար

անապարհորդէին ամեն աշխարհ, ուր գտանւում էր Հայոց {ազգ} եւ այնտեղ ամենայն ճշդութեամբ արձանագրէին ոչ միայն

ութեամբ: Բայց հարկաւոր է իմանալ, որ տէրութիւնքը {ազգ} չեն, եւ տէրութեանց շահը ազգի շահի հետ բնաւ վերաբ

տ հասարակ կերպով ", - կը պատասխանենք մեք: " {Ազգ} ասելով՝ պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նոր

ստի եւ հարստութեան է երկրագործութիւնը: Երբ որ մի {ազգ} կազմող անհատների մեծագոյն մասը պարապի երկրագործու

ք, եւ այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ աղքատ համարուած {ազգ}, եթէ ունի մի կտոր հող, ապահովել է իւր կեանքը,

ին իւրեանց պատմութիւնը, եթէ ընդունակ լինին իբրեւ {ազգ} ապրելու. իսկ եթէ ոչ, օրըստօրէ կ'անհետանան, որպ

ենք, որ այսպէս է լինում, մեք ուրախ չենք, որ մի {ազգ} ճնշում է, հարստահարում է միւս ազգը եւ իւր զէնքով

ւոյթը որպէս իրողութիւն: Մարդերի բազմութիւնը {ազգ} ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում են նոցա սերունդի գ

երեւեցան, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " {Ազգ} գայ եւ ազգ երթայ ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը

ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ եւ {ազգ} երթայ ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ " Իսկ մա

արդերի թիւը չէ սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի ահագին {ազգ}: Ի՛նչ է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջա

ութիւն ունի տէրութեան հողին կամ գանձին հետ: Ազգը {ազգ} է, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարութիւն է: Ազգը

րօշի փառքը՞... - Ազգի՛նն է: - Ցնծա՛, {ազգ}: Բերանդ հովին բացած՝ նայի՛ր այն կտոր լաթին, որ

րկու մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ եկող Հայոց {ազգ} ղարիպականացն, այսինքն Հայաստան աշխարհիցն մեր ազգ

ազգ ղարիպականացն, այսինքն Հայաստան աշխարհիցն մեր {ազգ} ղարիպական աղքատ բիռուզիգար մարդկանցն որք եկեսցեն

մապլաղովն ի նոյն բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս {ազգ} բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն

լիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն, կրօն եւ լեզու: {Ազգ}, որոյ խորտակեալ են անօթք, կորնչի անհետ, որպէս

ափ ճգնի անձնիւր յանդամոց լուսաւորեալ ազգաց: {Ազգ} հայոց կորուսեալ զթագ եւ զգայիսոն, կէս մի յանբարո

կուցեալ հանապազորդեն ի սովորականսն: Մինչեւ ցե՞րբ {ազգ} Հայոց զոհեսցի դաւաճանութեանց, մինչեւ ցե՞րբ անգթա

։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, եթե զմտաւ ածէ, թէ {ազգ} Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի,

ւրում ժամանակի եւ զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ {ազգ} հայոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգային նահատակա

սրութիւն պարզ օդոց ես գունեցի երփնորակ, Ընդ {ազգ} մարդկան Աստուծոյ յանդարձ ուխտի նշանակ։ Ես անդ մի

ՀԱՅ ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ Հայ մարդ, Հայ {ազգ}, ասա՛, արդեօք Ո՛րտեղ է քո հայրենիքդ.

" Եթէ Ասորու նման աշխարհում Չկայ մի վատ {ազգ}, բայց քան Ասորին Էլ վատ է Հայը ", մենք այս

, Թշնամու արիւնով մեր թրին ջուր տանք, {Ազգ}, եկեղեցի փրկենք ազատենք։ Ապա թէ խօսենք։

, - գրում է պ. Նազարյանցը, - չեն ոչ եկեղեցի եւ ոչ {ազգ}, եկեղեցին ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ եւս նվազ

նալ ժամանակի ուտող մաշող ատամներին. ուրեմն եւ մի {ազգ} առանց մտավոր եւ բարոյական լուսավորության չէ կարող

ն հոգու բղխուածքը։ Եւ կարելի՞ է թոյլ տալ, որ մի {ազգ}, մատենագրութիւն չունենալով, համարձակուի մտածել

րին, մա՜հ ապստամբներին: Գերմանական ազգը մեծ {ազգ} չէ եւ նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդունակութ

էր երբեւիցէ գոհ լինել այդ համակարգութիւնից: {Ազգ} ասելով հասկացանք եւ հասկանում ենք անգլիական հասար

է նորա սկզբին: Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ {ազգ} հասել է իր զարգացման վերին աստիճանին, մի ուրիշ ա

գ հասել է իր զարգացման վերին աստիճանին, մի ուրիշ {ազգ}, որ խեղճ վիճակում է, կարող է հասնել այդ աստիճան

տոյ, Ձեր մռայլութիւն, աշխարհի երեսին մի անանուն {ազգ} բնակւում է մի մեծ ճախինի մօտ, որ ճախինի մօտ բնակ

ջը՞: - Սորանից յետոյ ես շարժեցուցի եւ մի այլ {ազգ}, որ ապահով բնակւում էր հիւսիսային աւազների վերայ

թեան ձեւ ու ոճը եւ վերահասու եղիր, որտե՛ղ եւ ո՛ր {ազգ} խօսում է մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը դատապար

դապետութիւն դժոխային ամուսնութեան, կամ ինչպէս մի {ազգ} ասաց, որպէս աստուած բանականութեան: Հպարտու

եւ ի՛նչ յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ, դէպի մի {ազգ}, դէպի մի ընկերութիւն, որ խոստովանում էին այդ կր

լ քան զքսան միլիոն), ահ կալաւ զիս, զիա՛րդ {ազգ} յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն ի

ունին այսպէս վարելոյ զի իմաստութեամբ գործեն, իսկ {ազգ} մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ իրաւ

ն պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յորում վկայէ, {ազգ} Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի սուրբ եկեղեցւոյ եւ

րտակ եհան վասն Հայոց, յորում վկայէ, ազգ Հայոց, {ազգ} մեծ, հարազատ որդի սուրբ եկեղեցւոյ եւ այլն։ Այս

յլն։ Այս հրովարտակ տպագրեալ է 'ի Հռովմ, եթէ այս {ազգ} մինչեւ ցաւուրս սրբազան քահանայապետիդ գտաւ հարազատ

, մնաց բազմութեանն միշտ օտար եւ միշտ անմատչելի: {Ազգ} Հայոց չէ եղեալ երբէք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ

մաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն {Ազգ} չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լ

անց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. նա հոգի է ազգի, եւ {ազգ} մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու չոր եւ

ան առ իմաստունս Հայոց, որք յառաջարկութեանցս՝ թե {Ազգ} Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար յետնեալ

նույն կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայոց {ազգ} չէ արտականոն ինչ բացառութիւն յընդհանուրն մարդկութ

իլ զճշմարտութիւնն, թէ [այս] առաջին անգամ է], զի {Ազգ} հայոց [ի լեզու հասկանալիք ընթեռնու եւ [տեղեկանայ

նչ ի սպառ եւ ակնկալութիւն լուսաւորութեան, զի այլ {ազգ} չմարթի լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ ամենաթշ

պատմութիւն եւ սա զբանաստեղծութիւն, ուրեմն որպիսի {ազգ}, այնպիսի եւ պատմութիւն, եւ որպիսի պատմութիւնն,

, որք ըստ կարծեաց նոցա կարեն փոխանակել զամ ենայն {ազգ} գիտութեանց, որովք բարձր ի գլուխ պանծան Եւրոպացի

ւթեան աչքից վարագուրողը, բայց ոչ երբեք մի ամբողջ {ազգ}, որի անդամներից մինը գործել էր այդ յանցանքը. ոչ

մինը գործել էր այդ յանցանքը. ոչ երբեք մի ամբողջ {ազգ}, որ դատապարտելով յանցաւորը ապացուցանում էր աշխար

սատես լինել այդպիսի ոճիրների. ոչ երբեք մի ամբողջ {ազգ}, որ չէր կարող իւր լռութեամբ կամ չտեսանելու դնելո

ազգի կեանքը եւ այս օրէնքի վերայ միայն կարող է մի {ազգ} յառաջանալ: Մենք ուսանում ենք ազգերի պատմութիւնը

ա՛խ քարշեցի սրտիս խորքից, ասելով. ցաւալի հայոց {ազգ}, մինչեւ ե՞րբ պիտոյ է մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ,

ւերը: Մենք գիտենք, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ ամէն {ազգ}, եթէ հանենք նոցայ միջից լուսաւորեալ բաժինը, հաւ

այժմ դեղթափներ գործ դնել: Մենք միջնադարեան {ազգ} չենք. միջին դարերում մենք ընկանք, միջին դարերու

յարաբերութիւնը միջին դարերի հետ այնպէս չէ: Իբրեւ {ազգ} անտիկեան ենք. իբրեւ քրիստոնեայ, եթէ ոչ նոյնպէս

րում, իսկ որսի համար ասում ենք այսքան, որ ամէն {ազգ} իր մանկութեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ եւս վայրենի

երբ մի վայրենի, թափառական որսորդութեամբ պարապող {ազգ} սկսում է երկրագործութեան ձէռք զարկել, բայց այդ բ

նաեւ լուսաւոր ասուած, ազգերի բարոյականութիւնը ( {ազգ} ասելով հասկանում ենք հասարակ ժողովուրդը) շա՛տ ցա

ր միեւնոյն պայմանների տակ են ապրում: Ով որ միայն {ազգ} ազգից բաժանում է անունով եւ կրօնով, այնպիսին չէ

րձանքի մէջ եղողներին օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ {ազգ} չի կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպով ճոխա

ւ հաստատուի ազգի հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ {ազգ} կարող չէ իւր գոյութիւնը եւ կեանքը յարատեւել՝ կոր

անելով իւր պատշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ լեզուն. {ազգ} ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տե

ր մատենագրութիւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան {ազգ} չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս

, եւ այս հոգին լեզուն է։ Առանց այս լեզուին չկայ {ազգ}, սուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ կար

ութեան եւ վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս երեսին {ազգ}, որ բարբարոս լինելով՝ լինէր վսեմացած, չկայ նոյ

բարբարոս լինելով՝ լինէր վսեմացած, չկայ նոյնպէս {ազգ}, որ քաղաքագործուելով՝ բարբարոս լեզու ունենար։

նք մի անհատի մի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի ամբողջ {ազգ} ՝ նոյնպէս զուրկ լուսից, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագո

նիւ է, որովհետեւ առաջանում է աստուծուց. եթէ քու {ազգաբանութեան} մէջ կայ մի մութ աստիճան, անցիր նորա վրայից, կան

դէի նամակը - Տրովատորի բովանդակութիւնը - Բէգզադէի {ազգաբանութիւնը} - Հայկական թէատրոն Մոսկուայի մէջ - Սուրբ Մեսրոպի

ան: - Ի՛նչպէս: - Դու գիտես Պ. Բէգզադէի {ազգաբանութիւնը}: - Ո՛րտեղից պիտի իմանամ: - Լսի՛ր ուրեմն

տ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գրելը, իսկ իմ՝ նորա {ազգաբանութիւնը} իմանալը...: Ինչեւիցէ, ուրիշ շատ խօսակցութե

յթայթելով զկարիս անձին՝ սակաւ թոշակաւ: Համաձայն {ազգական} պարտաւորութեան իմոյ, ըստ յորդորանաց բարենախանձ ա

կակատարացն իմոց, թէպէտ եւ հաւաստի գիտեմ, որ ինձ {ազգական} չունեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յայն

Լերմոնտովից) Մի անգամ, ինչպէս եղաւ, {ազգական} սարերի մէջ Կազբէգն ու Էլբրուսը բաց արին մեծ

արք ունիմ, ունիմ որդիք, Դստերք ու այլ շատ {ազգական}, Ընտիր ծանօթք, շատ մեծատունք, Ունիմ

գտակար է բոլոր մարդկութեան, մանաւանդ եթէ նեղսիրտ {ազգական} հասկացողութիւնքը հանդէս չունենան այդպիսիների մէջ

շատ կսիրե եւ այլն: Մեր ամենայն ընտանյացը եւ {ազգականաց}, եւ հարցանողաց նվիրեմ զիմ ողջույնն, ողջ լերուք

ամ, որ դուք ալ ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ {ազգականաց} բարեւ եւ ամէն հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը գրե

ս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ {ազգականաց} վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք բարի սիրտ ունեին,

կան մորս, եղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս եւ բոլոր {ազգականաց}, եւ այս գիրս լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն

ր թե գա, նորան ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր մոտ {ազգականաց} տանել բերել ունենաք եւ մարդասիրություն ցույց տաք

կդ գիր չունեի եւ միամիտ չէի: Խնդրեմ մեր բոլոր {ազգականաց} շատ եւ շատ բարեւ անես, մանավանդ Վառվառ եւ Գայանե

Գայանե քուրերուս, սիրելի Ֆլորա յանկայիս եւ ուրիշ {ազգականաց} եւ բարեկամաց: Խանութին բանը ինչպես վերջացուցա

ն, բայց մեկ քանի օր դեռ կմնամ այստեղ: Մեր բոլոր {ազգականաց} շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն ալ

իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ {ազգականաց} իմոք ըստ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք " (թուղթ Պօ

բժիշկ դառնալով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ {ազգականացս} ամեն կերպ օգնական լինել. ես գամ ու մնամ Նախիջեւա

ամբ: Ընկերական կեանք չէ երեւում այդտեղ: Միմիայն {ազգականը} գնում է իւր ազգականի տուն: Դեռ ես այր մարդիկը պա

նք՝ տեսանելով միմեանց, կարծես թէ գտանք մեր սրտի {ազգականը}: Նա պատմեց ինձ, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ

չէ երեւում այդտեղ: Միմիայն ազգականը գնում է իւր {ազգականի} տուն: Դեռ ես այր մարդիկը պատահում են միմեանց փող

նք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին գրած Թղթում, նորա {ազգականի} եւ իր բարեկամի եւ երեւելի մարդու անունը կրճատէր։

տալ եկեղեցում: Անոյշը սրտով ուզում է կատարել իր {ազգականի} խնդիրը, բայց իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպ

ւած է մի ստրկական երկիւղ, երկիւղ օտարից, երկիւղ {ազգականից}, երկիւղ ընտանիքից, երկիւղ բարեկամից, երկիւղ թշ

երժի, եթե այդ քմահաճույք է եւ ոչ թե ընկերների եւ {ազգականների} կարոտ: Համենայն դեպս, հույս ունեմ, որ նա այդ զ

ղբորորդիներին եւ աղջիկներին, մի խոսքով մեր բոլոր {ազգականներին}. շնորհակալ եմ նրանց համակրանքի համար: Բարեւի

ր ես նրանց կենդանի կտեսնեմ: Բոլոր հարազատներիս, {ազգականներիս} եւ ծանոթներիս ողջունիր իմ կողմից: Շնորհավորում ե

՞թե լսողն իրավունք չունի ինձ ասել, թե այս ինչպես {ազգականություն}, որդիություն, եղբայրություն է սոցա մեջ, որ միմ

: Կարծեմք, թէ բողոքանք հարստահարելոց առ ազատ {ազգականս} իւրեանց ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն եւ արժանի հաւա

րագրութիւն նոցին իսկ չարաչար հարստահարելոց, որոց {ազգականք} ՚ի Հնդկաստան զնոցա իսկ հասեալ բողոքեն զհարստահարո

նել զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին {ազգականք} նորա: Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր դատաստանի պա

է սիրու վերայ: Բայց սիրել միայն իւր մերձաւորքը, {ազգականքը}, հայրը, մայրը, կինը, որդին եւ այլն, այդ չէ մ

ը " եւ ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, թէ {ազգակից} չէ կարող նշանակել, որովհետեւ այն ժամանակ Մամիկոն

անի էր Վահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ {ազգակից} լինէր, ո՞րչափ եւս առաւել պիտի ասէր՝ " ըստ այդմ

նակիս [դիտաւորութիւն] ուղղեալ էր ի լուաաւորութիւն {ազգակից} եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն դպրութիւն,

լուսաւորեալ հոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէտ յոյժ {ազգակից} խաւար ճշմարտութեան պապականաց յընթացս միջին դարուց

ԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ Իմ անծանօթ ազնուամիտ եւ անխարդախ {ազգակից} Պ. կոմս Էմմանուէլ Խոնարհաբար խնդ

ւ քո ապագայ սերունդին: Ահա՛, իմ ազնուամիտ {ազգակից}, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի յայտնում եմ ձեր յա

քը Շամիլը դէպի Ռուսսիայ: Պատուելի առողջամիտ {ազգակից}, գիտեմ, որ կը ցանկանայիր իմանալ որեւիցէ մէկ նոր

աշխարհին հեռաւորութեան, յորում գտանի ուսումնական {ազգակիցն} մեր), այլ եւ հեղինակութեամբ յիրաւի " Ազգասէր "

, որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած իմ սիրելի {ազգակիցների} լուսաւորութեան մասին անհոգութենից, պիտի գերեզման

դ կրակը, մինչ նա, փոխանակ ջերմացնելու իմ սիրելի {ազգակիցների} պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ ներսը: Նախախնամութ

ւ ահա երեւում են մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց {ազգակիցների} աչքի արտասուքը, մխիթարել նորանց որպէս թէ ասելով

ամօթալի գործ իւրեանց: Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի {ազգակիցք} մեր՝ զնպատակ լատինացեալ միաբանութեանց Հայոց, տե

Կամ ունի՞ս դու ուրեւիցէ, Ո՛վ են արդեօք {ազգակիցքդ}: Հայ մարդ, ասա՛, ու՞ր է տունդ,

նքը անմիջապէս ուղարկուէին Եւրոպա, եթէ մեր սիրելի {ազգակիցքը} Նախիջեւանի մէջ հաշուատուն կամ գործակալ մարդ պահէի

րի յարմարութիւնքը: Շատ գեղեցիկ կը լինէր, որ մեր {ազգակիցքը} Մոսկուայի պէս տեղում ցանկանային տարին մի քանի անգ

ան թուլութեամբ, անհոգութեամբ կամ չարաճճի մարդերի {ազգակործան} անմիաբանութեամբ այդ ժառանգութիւնքը դուրս գան եւ կ

ուր աւելի հնար կար լուսաւորութեան: Ո՞վ հանեց այն {ազգակործան} կռիւները, Մեղո՞ւն, Միւնատի՞ն, Նալբանդեա՞նցը:

ճառները: Սոքա էին կարդինալին գրգռողները դէպի այն {ազգակործան} գործերը: Եթէ հանգուցեալ պապը չլինէր, դու կարծո՛

ոգով սրտով իր էրկայ դաւադրութեան հաղորդ լինելու: {Ազգակցական} եւ քոյր-եղբայրական բնական կապերը այնքան ամուր, ի

Զամս բազումս յառաջ քան զայս, ոմանք 'ի բարեպաշտօն {ազգակցաց} մերոց բնակելոց 'ի Հնդիկս, որ գո՛ն Մասեհ Բաբաջանե

ից Էջմիածին թափուող ահագին բազմութիւնը մեր սիրելի {ազգակցաց}, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է գործել մեր վրայ: Դոց

վհետեւ ասում է, թէ Աղանը ընդունեց նորան որպէս իր {ազգակցի} խաղակից։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժամանակ մնա

ՆԱՄԱԿ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ ՅԻՇԱՏԱԿ ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ {ԱԶԳԱԿՑԻ} ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ Իմ անծանօթ ազնուամիտ եւ անխ

լով Վահանայ Մամիկոնենի ընկալաւ զպատանին զխաղակիցն {ազգակցին} իւրոյ սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր

ք սեպհականուի հեղինակին: Եթէ հեղինակը ժառանգական {ազգակցութիւն} եւս ունենար Սուրբ Սահակի հետ, այնուամենայնիւ այդ

եւ այն տեղի հայերը միմեանց հետ ունին ոգու բնական {ազգակցութիւն}, քան թէ նստի բառ արուեստակէ, ձեւ շինէ, կամ այս

սում է, թէ ինքը արժանի էր Վահանին, չէ յիշում իր {ազգակցութիւնը} ։ Եթէ ազգակից լինէր, ո՞րչափ եւս առաւել պիտի ասէր

արդարադատութեան եւ վարձ հարազատութեան առ եկեղեցին {ազգային}, եթէ բազմօրինակ ծեքաբանութիւնք խաբեբայ կաթոլիկին

հրդով պ. Նազարյանցն ամսույս տասնիննից խնդիր գրեց {ազգային} լուսավորության նախարարին, որի հետ միասին ուղարկե

էր Ձեր միջնորդությունը, կարող էիք օգնել մեզ այս {ազգային} գործի մեջ, որով ոչ թե միայն մեզ կպարտավորեիք, ա

ան պաշտոնավարությունը եւ ուրախ եմ, որ անտես եղած {ազգային} գործերը այժմ Ձեր հոգաբարձությամբ կարող են արժանապ

ով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ լավ ասել {ազգային} գործերի առհասարակ ընթացքին: Ես մինչեւ այժմ սպասո

ռով գտանվում ենք պարտքի տակ: Մի՞թե արժան չէ, որ {ազգային} եղբարք օգնեին մեզ, մանավանդ մինչ տեսանում են, ո

իել վարդապետ Այվազովսկին գանգատավոր է առ նախարարն {Ազգային} լուսավորության, որպես թե " Հյուսիսափայլի " հարու

յուր անձը բոլոր հոգեւորականության անունի տակ: {Ազգային} լուսավորության նախարարն հարցմունք է առնում Ցենզու

ատ ձեռնտու է մեզ, միայն Լազարյանք, որպես թշնամի {ազգային} լուսավորության, եթե ձեռքերից գա, ամեն րոպե կխափ

լ ի նաւահանգիստ անդորր, ճարտարութեամբ նաւապետեալ {ազգային} նաւուն: Սիրտք Հայոց լինելոց են ընդ Ձեզ, եւ զ

նի արեց Ձեր խորհուրդները եւ որոշմունքը Հնդկաստանի {ազգային} ժառանգության մասին: Ինչպես ցանկանում էիք, ահավա

ա խոսեցա, հոժար ենք երթալ Հնդկաստան, վերոհիշյալ {ազգային} գործի պատճառով, հետեւյալ պայմաններով: § 1.

, եթե հարկ լինի, ըստ որում սորա բովանդակությունը {ազգային} է եւ գուցե այլ մարդ եւս ընտրելու ժամանակ օգտակար

ոց ի քաղաքիդ, յաղագս գնալոյ ՚ի Կալկաթա, ի խնդիր {ազգային} հրիտանացն մակագրելով այսպէս. " Զայս թուղթ երեսփո

իւնի Աջեմեանց, վասն գնալոյ ի Հնդկաստան, ի խնդիր {ազգային} հրիտակացն, հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք իսկական

թողիկոս ամենայն Հայոց"։ Ըստ այսմ եւ զպատճէն {ազգային} եզրակացութեան, արարելոյ ի 15 Յուլիսի այսր ամի,

է մեզ ի գործ դնել վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց ինչ {ազգային} բազմօք գերազանց, քան զայլոցն, յորս բռնաբարի ազգ

յին բազմօք գերազանց, քան զայլոցն, յորս բռնաբարի {ազգային} ոգին յօտարութիւն: Զգործն եկեղեցական դրամոց վ

մանուելից կարգված է ընդհանրական տեսուչ Նեապոլսի. {ազգային} թիկնապահ գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել յո

ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան ի մասին հնդկական {ազգային} հրիտակաց հաստատեալ ի կարողութեան ՚ի վեհա

լոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք են երկուց {ազգային} դպրոցացն, յանուն սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հա

ցուցիք ինձ ՚ի կատարել իմ զառաքելութիւնս, ի մասին {ազգային} հրիտակաց թողելոց ի բարեպաշտ հայկազանց յանձն առնո

պէտս արդեօք վատնին եկամուտք վանացն մինչ եւ դպրոցն {ազգային} ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ պահի եւ յոտին կայ միմ

ռ տէ՛ր, մինչդեռ գոյ ժամանակ դարման տանելոյ վիրաց {ազգային} մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտին յանձն եղելոյ Ձեզ յա

փառութեան, թէ ՚ի վիմագրեալ պատճէնէ եզրակացութեան {ազգային} ժողովոյն արարելոյ ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 դեկտեմբերի 186

ի խնդիր մեծակշիռ ժառանգութեանն: 'Ի պաշտօնական {ազգային} ժողովի, զոր գումարեցի 'ի հնգետասաներորդ աւուր նա

մում կառավարութեան: 'Ի վերայ հիման վերոյգրեալ {ազգային} պաշտօնական եզրակացութեան, պատուելի եւ յառաջադէմ

ով այլեւս յամիլ աստէն, մանաւանդ 'ի պատճառս այլոց {ազգային} գործոյ, յորոյ մասին նա ինքն պ. Նալբանդեանցն կար

: Հուսացեալք եթէ ոչ անտեսեսցէ Տէրդ զայս խնդիր {ազգային}, յանձն առնեմք զանձինս 'ի պաշտպանութիւն աղօթից Ձե

: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապակից է {ազգային} ամօթի յանդիմանութիւնը, չիք լինի այդպիսի ճշմարտու

լով այդ ազգերի ուսումնականքը հասկանալ մեր այժմեան {ազգային} պիտոյքը կամ լուսաւորութեան մասին բարձրացած խնդիրն

ն կատարել: Ինչո՞ւ փախչենք լուսի տակ քննելուց մեր {ազգային} գործերը, ինչո՞ւ սիրենք խաւարի վարագուրով ծածկել

չումը եւ դրութիւնը աշխարհի երեսին խափան չէ ձեզ մի {ազգային} եւ բարի գործի մասնակից լինելու. երանի՜ թէ ես եւս

կարողանայի մի կերպով օգտակար լինել այդ ընդհանուր {ազգային} գործի յառաջադիմութեանը։ Այո՛, ցանկանում էի երբե

սը եւ Արարատը: Ես չեմ կարող տեսանել մի գործ, որ {ազգային} դիմակ ծածկելով երեսին, բայց էապէս հիմնուած լինել

փոխութեան մէջ մոլորուած եւ ապականուած լինէին, եւ {ազգային} գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակաց այր շ

, որ ազգը միաբան գործակցութեամբ տնկած լինէր, եւ {ազգային} եղբարց կծու, բայց ճշմարտախօս մեղադրանքը ամենեւին

բնակարան ճանաչում ենք Պարնասը, այլեւ գիտենք մեր {ազգային} աւանդութիւնը, որ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ դժո

ու համար թափում է իւր քսակից վերջին մանէթը, բայց {ազգային} գործի, մի վերացական առաքինութեան համար, որի վար

րակութիւնը այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին {ազգային} սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ իւ

թիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի եւ առ հասարակ {ազգային} երգ անունով աշուղների գրած կամ ասած բաների վերայ

թիւնքը, որ մինչեւ այսօր եւս պաշտում է որպէս բուն {ազգային} սովորութիւնք: Բնակիչների զգեստը, որ սկզբումը բո

, եւ այդ բառերը գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն {ազգային} բառեր: Նախիջեւանի լեզուն, մանաւանդ այս վերջին տ

եան եւ անկրթութեան: Եթէ ունեցած էր Նախիջեւանը մի {ազգային} կամ եւրոպական բազմակողմանի ուսումնարան, որի խորհ

սիրական հասարակութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ բուն {ազգային} դպրոց եւրոպական կարգերով, անմիջապէս ինքը՝ հասար

՛չ ծախքը, որովհետեւ չկայ միաբան գործակցութիւն մի {ազգային} բանի մէջ. ամենայն մարդ համարում է իւրեան մասնաւո

են մի բարոյական մարդու վերայ պարտականութիւն կայ՝ {ազգային} գործի անունը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կ

կ հասարակ ժողովուրդը տասներկու մանէթ ամենայն տարի {ազգային} գանձանակը ձգելուց: Տարակոյս չկայ, որ հարուստ մա

անչիւրը այդ պանդխտական եւ մշակ մարդերից վճարում է {ազգային} դպրոցների, հիւանդանոցի, աղքատանոցի, անկելանոցի

ւ ապագայ բարօրութեան համար տարեկան մի բան վճարե՛լ {ազգային} գանձարանին ուսումնարանի անունով: Ոչ ոք այդպէս վա

իւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի ներս բերէ {ազգային} գանձարանը ուսումնարանի անունով, կորած չէր. նա տ

տանելու համար: Այստեղ, շատ անգամ կրկնելով " {ազգային} ուսումնարան " խօսքը, թէեւ իսկոյն վերաբերած ենք Ե

նուամենայնիւ աւելորդ չէր մի փոքր պարզ խօսել: {Ազգային} ուսումնարան ասելով՝ չեմ հասկանում այնպիսի ուսում

մէջ են այժմ սուտ ազգասէրքը՝ տեսանելով, որ բուն {ազգային} հարազատ մատենագրութիւնը յառաջ է շարժւում, տեսանե

Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չգիտէ մի այնպիսի {ազգային} աւանդութիւն, որ պատմէր մեզ, թէ Մասեաց ոտքումը կ

ներ կամէի, որ լինէին Հայաստանում, եթէ Ներսիսեան {ազգային} փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չէ իմ սրտին, ո՛,

արող աւերել այն ուրախութիւնը, որ ուրախացել էի մի {ազգային} ուրախառիթ գործի վերայ, նոյնպէս եւ անձնական ուրախ

պէս եւ անձնական ուրախութիւնը չէ կարող փարատել այն {ազգային} տխրութեան խաւարատեսիլ թանձր ամպերը, որ շատ անգամ

զգի ուսումնական զգացմանը համար նոքա չեն գործում, {ազգային} մարմնոյ բարոյական կենդանութիւնը պահելու նոքա գործ

Եթէ կայ, վանքերը միայն են, ուր թէեւ անգործակից {ազգային} մարմնոյ կենդանութեանը, բայց ըստ որում այնտեղ կը

նք, որ վիճակները եղած հոգեւորականք, գործակից են {ազգային} լուսաւորութեանը, իսկ վանքերինը հազիւհազ առձեռն

ա այն ժամանակ, իր անձնական հոգսից ազատ լինելով, {ազգային} բարոյական զգացմանը եւ մտաւորական գիտութեան յառաջ

րականաց դատողութիւնը դեռեւս եօթնեւտասներորդ դարու {ազգային} յառաջադիմութեան վարդապետութիւնը կընդունի, որով ա

ւս աչքը բացուի, եւ ես պիտի ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ {ազգային} հանգամանաց շատ նիւթեր... "։ Սուրբ Մեսրոպի գ

S. Լսում եմ, որ Փարիզում հրատարակւում է մի նոր {ազգային} օրագիր, թէ լրագիր՝ " Արեւմուտք " անունով, եւ թ

րդի ճանապարհորդութեան երկրորդ հատորը. - Փարիզեան {ազգային} դպրոցը. - Հրեշտակն Հայաստանի նոր օրագիրը. - Մու

աները համարեա թէ յարակցութիւն չունին իմ նուիրական {ազգային} խնդիրների հետ: Ի՛նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական

տ լաւ ծանօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ իւրեանց {ազգային} գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով: Օրե

այդ բաների աղբիւրը ամենայն խնամով պիտոյ է որոնել {ազգային} կեանքի հետ յարակից հանգամանքների մէջ: Պախարակել

գամանքների մէջ: Պախարակել մի սովորութիւն, որպէս {ազգային} ախտ, իրաւունք չէ, եթէ այդ սովորութիւնը մտել է ա

ինչ ", - գրում էր քսան տարի յառաջ մի ուսումնական {ազգային}, որ, կարդալով այս տողերը, անտարակոյս, պիտի յի

սաւորել: Վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չունին {ազգային} լուսաւորութեան մէջ: Արգոյ հեղինակը, ինչպէս

տանդնուպօլսի մէջ կամի շուտով բարւոքել Փարիզու մեր {ազգային} դպրոցի վիճակը, եւ թէ վեհապատիւ նորընտիր Հայրապետ

. Սեպտեմբեր. Վերսայլ - Փարիզի Մուրադեան եւ {ազգային} վարժարանքը - Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետք - Լամար

" անունով - Արամեան տպարան - Փելիքս եւ Պաւլինէ - {Ազգային} երիտասարդք Փարիզի մէջ - " Արեւմուտք " կիսամսագիրը

ը վաղ վերադարձայ Փարիզ: Փարիզի մէջ կան երկու {ազգային} վարժարանք. մինը՝ Մուրադեան, իսկ միւսը՝ Հայկակ

լ մարդիկ եւ երբեմն Մուրադեան վարժարանում գտանուած {ազգային} պատանիք, թերեւս Հռովմէական դաւանութենից, հաստատ

որբոքել մի մեծ տարաձայնութիւն: Ազգի միութիւնը եւ {ազգային} անդամների դէպի իրեար ունենալու եղբայրական եւ հարա

քները չեն անցանում մթնոլորտից դէպի վեր: Բուն {ազգային} անուանուած վարժարանը գտանւում է քաղաքից դուրս՝ Գ

ր շատ հասարակ մարդիկ դասատու են այդ դպրոցներում: {Ազգային} վարժարանը բաղկանում է մի բաւական գեղեցիկ տնից, ո

անքը: Ընդ ամենն տասն եւ եօթն աշակերտ գտայ ես {ազգային} վարժարանում, որ պարապում էին նախակրթական պարզ առ

առանց մի հաստատ հիմք ունենալու, այս պատճառով եւս {ազգային} դպրոցը, որպէս արդիւնք մի պատահական կայծի, առանց

ր ուսման շրջանը, ի՛նչ օգուտ ազգին: Փարիզեան {ազգային} վարժարանի պահպանելը կամ փակելը ներկայումս համարեա

գ) Դպրոցից յառաջ հոգաբարձութիւն գործել օրինաւոր {ազգային} դաստիարակներ պատրաստելու համար. դ) Ազգային դպրո

աւոր ազգային դաստիարակներ պատրաստելու համար. դ) {Ազգային} դպրոցը, աշխարհական լուսաւորութիւնը չշփոթել կրօնի

ժել հոգեւոր վիճակից մարդերի իրաւասութիւնը որեւիցէ {ազգային} աշխարհական դպրոցի վերայից. է) Դպրոցը վարել ճիշդ

տաղերգութենների Հայ թարգմանութիւնը հին լեզուով: {Ազգային} բանասէրքը մինչեւ այժմ չկարողացան հասկացնել մեր բո

դ հայրենասէր մարդ մը կը ճանաչենք, ա՛ն էր, որ իր {ազգային} ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր ուզելուն եւ ի գործ

նցը մտիկ ընելու գլուխ ունինք: Մեզի պէտք եղածն ու {ազգային} իրաւունքնիս այն է, որ Բաբկէն իր ատենին երեւելի Հ

կարան՝ պատուելի է մեզ այս հրատարակութիւնը եւ այն {ազգային} դպրութեամբ պարապողների համար, թող արգոյ տպագրողը

նւում ենք մեծ տարակուսի մէջ, եւ անտարակոյս մի օր {ազգային} կրիտիկոսքը կը դատեն այդ բաները՝ աւելի զտելով եւ

արակում է " Արեւմուտք " անունով կիսամսագիրը: {Ազգային} արգոյ եւ պատուելի եղբայրակիցք՝ Պ. Թիւյսիւզեան,

ւրոպայի եւ Ամերիկայի վաճառական տների հաւատը: {Ազգային} վաճառականք ուրեւիցէ կարող են ամենայն ապահովութեամ

suzian. Ամենայն հոգով ցանկանում ենք, որ մեր {ազգային} եղբայրակիցների մէջ բացուին զանազան կապակցութիւնք

Էմմանուէլը, եթէ խնդրեն նորա միջնորդութիւնը: {Ազգային} խնդիրներով պարապող եւ ազգի վիճակին ուշադիր եղող մ

եւ ախտերի խաղալիկ դառնալով, իրեար հետ թշնամացած {ազգային} անդամքը միմեանց հետ անքակտելի կապակցելու եւ ազգայ

գային անդամքը միմեանց հետ անքակտելի կապակցելու եւ {ազգային} մարմնի ամբողջութիւնը դուրս երեւեցնելու համար: Լո

ոնը հարցանում է. - Ի՞նչ ընկերութիւն է այդ, {ազգային} բաների վերայ խորհելո՞ւ, թէ... - Չէ՛, - ընդ

րի, իշխանաւորների բարօրութիւնքը չեն կարող ասուիլ {ազգային} երջանկութիւն, եթէ մասնակից չէ դորան հասարակ ժողո

կցութեան արժանի ժողովուրդը, որի վերայ ծանրացել է {ազգային} ապաբաղդութեան հետեւանքը: Անմխիթար տխրութիւն է ձգ

ւթիւնքը չէին կարող այլ հետեւանք դուրս դնել: {Ազգային} շինութիւնը բնական կերպով պիտի յառաջանայ ցածից՝ հ

է իրագործուիլ, երբ հիմնած ու պահպանուած էին բուն {ազգային} դպրոցներ, որոնց մէջ պիտի լսուէր հայկական խօսքը,

ին ազգի զաւակների մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարք: {Ազգային} չենք ճանաչում այն դպրոցը, ուր հրամայւում է խօսել

ւթիւնը մաքուր պահել՝ միմիայն կերպարանագործուելով {ազգային} լեզուի ազդեցութեան տակ. այս ճշմարտութիւնս ուրացո

ւ այնտեղ ուսանին: Այո՛, այս իրողութիւն է, բայց {ազգային} դպրոցները պարտական են բանալ մանուկների միտքը, պի

ց խորհուրդը: Մայրը պիտի ուսուցանէ իւր զաւակներին {ազգային} լեզուն, մայրը պիտի տնկէ տղայական սրտերի մէջ ազգո

առակ մի բարոյական պարծանքի գաղափար, մի ընդհանուր {ազգային} շինութեան գաղափար նորա մտքով եւս չէ անցել: Մեզ մ

ես. յոյսիս արեւը մի գրկաչափ աւելի պիտի բարձրանար {ազգային} փրկութեան հորիզոնի վերայ: Բայց ներկայումս,

անեկան կամ մայրենի դաստիարակութիւն, այս պատճառով {ազգային} դպրոցք պարտական են կատարել այս պաշտօնը քնքուշ խնա

ովաներէնը, Վրացերէնը կամ ուրիշները, որ բռնել են {ազգային} լեզուի տեղը: Հայաստանի բոլոր գիւղերում եւ քաղաքն

ել կարդալ ուսուցանել, միւս կողմից՝ անհրաժեշտ են {ազգային} օրինաւոր դպրոցների հիմնարկութիւնք: Բայց այս րոպէ

կներով խօսած ենք զանազան մարդերի հետ մի ընդհանուր {ազգային} արծաթագլուխ գոյացնելու գաղափարի մասին, բայց մի ա

ւ համար ամենամեծ եւ զօրաւոր հնարներից մինն է նաեւ {ազգային} պատմութեան ուսումը: Մինչեւ այժմ մեր ազգը չու

յառաջ, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը կարող լինէին {ազգային} պատմութիւն գրելու ձեռք զարկել: 1. Մեր ազգայ

գային պատմութիւն գրելու ձեռք զարկել: 1. Մեր {ազգային} մատենագրութեան վերաբերեալ գրուածք, որ ցեցակեր եւ

նելով գիտենք: 3. Կը հաւաքէր զանազան տեղերից {ազգային} պատմութեան կամ ժամանակագրութեան վերաբերեալ յիշատա

ի չափ նիւթեր պատրաստելուց յետոյ մարդիկ կ՚ընտրէր՝ {ազգային} եւ եկեղեցական պատմութիւնքը գրելու: 7. Բոլոր

, որ ընկերութեան կարողութիւնը չթուլանայ ուրիշ այլ {ազգային} գործերի համար: Եւ այլ այսպիսի բաներ, որ չգր

ւսիսափայլը " չէ նուիրում այնքան ուշադրութիւն բուն {ազգային} խնդիրների, որքան լցնում է իւր էջերը կա՛մ ընդհանո

եալ բաներով, կա՛մ շատ եւ շատ հարեւանցի քերուելով {ազգային} խնդիրների մօտից: Այս չորս խնդիրքը հասել են մ

աղման գերեզմանդ լցուի աչքիդ արտասուքով։ Իհարկէ, {ազգային} օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը իմանում էք եւ գիտէք

Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ եւ սխալական հայեացքը {ազգային} պատմութեան մէջ երեւեցած իրողութենների վերայ, բայ

մէջ է բերում Խորենացու հոգաբարձութեամբ մեզ հասած {ազգային} երգի կրօնը՝ Վահագնի մասին, եւ Հայոց լեզուի մէջ

նրակշիռ վկայութիւնը հերիք է՝ ապացուցանելու համար {ազգային} եւ եկեղեցական պատմութեան անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւի

ազգը պահանջեց Կաթողիկոսից, որ սա անխախտելի պահէ {ազգային} եկեղեցու անկախութիւնը եւ ինքնուրոյնութիւնը, երբ

ւնաց եկեղեցու հետ: Հայք՝ իւրեանց Կաթողիկոսով եւ {ազգային} եպիսկոպոսների ժողովով, նամակ գրեցին կայսրին եւ յ

րտցի վարդապետին յանձնեց աթոռի տեղապահութիւնը, որ {ազգային} հոգեւորների ժողովով 651 թուականին նզովեց Մանասկեր

ին նզովեց Մանասկերտի մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը: {Ազգային} պատմիչների վկայելով՝ այսպէս է եղել բանի ընթացքը

ասածներին՝ դնում ենք Պ. Խուդաբաշեւի առաջեւ մեր {ազգային} հեղինակների գործերը եւ խորհուրդ ենք տալիս նորան մ

ուկ նամակի գրութիւնը կամ գոյութիւնը: Ազգի եւ {ազգային} եկեղեցու անունով խնդրում ենք բոլոր հայկական օրագր

ը " կամ Յիշատակարանս կարելի եղածի չափ պարապում են {ազգային} բաներով եւ միշտ պիտի պարապին այն չափով, ինչ չափո

քանզի այն տեսակ վաճառականութեան մէջ չենք տեսնում {ազգային} հարստութեան սերմը: Եւ մի՞թէ կարծում են մեր պատու

քաղաքների հետ առուտուր ունենալը կարելի է անուանել {ազգային} վաճառականութիւն, միմիայն այն պատճառով, որ ինքեա

առով, որ ինքեանք Հայ էին: Նոցա վաճառականութիւնը {ազգային} չէ՛, եւ ազգի ընդհանուրի շահի հետ չունի որեւիցէ վ

վերաբերութիւն: Այն ժամանակ միայն կարող է երեւել {ազգային} վաճառականութիւնը, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի առ

Հայոց ընդհանրութեան եւ Եւրոպիոյ մէջ, այն ժամանակ {ազգային} է վաճառականութիւնը, երբ նորա խարիսխը դրուած է ազ

։ Ազգին ո՛չ շահ կայ եւ ո՛չ վնաս, որպէս նաեւ ո՛չ {ազգային} վաճառականութիւն. վաճառականը թերեւս ինքը շահուի,

մշակութեան, մինչեւ այժմ չերեւեցաւ մի ընկերութիւն {ազգային} վաճառականութեան: Հեշտութի՞ւն համարեցան ինքեանց.

յն աստիճանի կամակոր, որ գրեթէ դառնում է այսօր մի {ազգային} աւանդութիւն: Եթէ քննութեան տակ դնենք այն սովորու

այ անշարժ եւ անդամալուծեալ: Այն օրից պիտի թուենք {ազգային} նորոգութեան դարագլուխը, երբ ազգը դիմէ դէպի բնութ

{ԱԶԳԱՅԻՆ} ԹԱՏՐՈՆ ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ Յառաջաբաններով չենք սկսանու

Յառաջաբաններով չենք սկսանում այս գրուածքը. {ազգային} թատրոնին է ընծայուած նորա բովանդակութիւնը եւ ազգա

ային թատրոնին է ընծայուած նորա բովանդակութիւնը եւ {ազգային} այս նոր երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք դատում մաշուած

եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն զգացել էր {ազգային} թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամանակներից

նէին իւրեանց խելապատակի մէջ հասկանալու եւ կշռելու {ազգային} կարօտութիւնների ծանրութիւնը, որոնք, ասիական դան

ընտանեկան կեանքը: Յոյս ունինք նոյնպէս, որ {ազգային} թատրոնի սկզբնապատճառքը մասնաւոր ուշադրութիւն դարձ

{ԱԶԳԱՅԻՆ} ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ Տասն եւ ութերորդ դարու վերջում

եւ ուրիշ հայաբնակ քաղաքները, կարօտ է մի հիմնաւոր {ազգային} աշխարհական ուսումնարանի, որի տէրը լինելու էր ինք

ւցաներ իւր աչքը այդ դպրոցի վերա: Մի այդպիսի {ազգային} աշխարհական բարեկարգ դպրոց նախ եւ յառաջ կը լինէր մ

վ զկենդանի եւ զարգասաւոր գաղափարս, յաջողեցուցիչս {ազգային} անձնապահութեան եւ ապագայ բարօրութեան, բե՛ր ասել

անօթս, ազգն ի դէպ ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող {ազգային} պարծանաց ի նշխարեալ աւերակս այրիացելոյն Հայաստանի

զոր առատութեամբ բաշխէ Այվազովսքին - քանզի ի պէտս {ազգային} դպրոցաց գոլ զմատենիկն հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ըն

յս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից {ազգային} նահատակաց, եւ խրախուսեսցի վանել զամենայն դիմամար

Առաջին, երբ մեր փոքրութիւնը ոտք կոխեց Պոլիս, {ազգային} լրագիրները մի երկու տող գրեցին մեր մասին, մանաւա

կանալի է։ Երրորդ յանցանք. " Հիւսիսափայլը " {ազգային} նիւթեր չունի իր մէջ, այլ ինչ կայ չկայ եւրոպական

յն ուսումնականքն են պարտական գործ կատարել։ Ո՛չ, {ազգային} խօսքի տնտեսութեան մէջ ամենայն մարդ իւր վիճակի եւ

մեր հեղինակների գործակատարութիւնը մինչեւ այսօր։ {Ազգային} եղբարք պարտական են նոյնպէս քաջալերել իւրեանց համա

օրինակ դառնալ նոյնպէս իւրեանց ընկերներին։ Ես {ազգային} խօսքի շինութեան մասին խօսակցութիւնս կնքում եմ սոր

չեւ Ազգը խոհեմ ճանապարհներով հոգս չ'առնէ սեպհական {Ազգային} դպրոցների մասին եւ վերջապէս, որ ամենից հարկաւորն

, կայի՞ն արդեօք լինելութեան պատճառները, ո՞ւր են {Ազգային} դպրոցները, ո՞ւր են Ազգի իշխանների այս մասին հոգա

զուն, նրա մոտ կփոխարինվեն հին հայկական գանձարանի {ազգային} բառերով: Հաստատուն կերպով հենվելով այս սկզբ

նում, որ ժողովրդի պատիվը մեծ մասամբ կախված է նրա {ազգային} լեզվից, եւ որ այդ լեզուն, որը կոչված է ծառայելո

փարներ՝ ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ {ազգային} լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, ինչպէ

ր, հետեւում է նորա ազդեցութեան տակ տրամադրել իւր {ազգային} կեանքից բխած փիլիսոփայութիւնը, ինչպէս Հեգելը անո

ի գործադրութեամբ կամակոր տորիների համաձայնութիւնը {ազգային} երեսփոխանական համակարգութիւնը վերանորոգելու համար

ինը միւսի գործին չխառնուէր երբեք. այլ, իբրեւ մի {ազգային} գործի մասնակից, իւրաքանչիւր ոք աշխատէր իւր պարտք

կացուցանելով այս իրողութիւնքը, պիտոյ է համարուինք {ազգային} ամօթի մերկացուցիչ. պիտոյ է վատամարդիկ դառնանք մի

դութեան ազգիս. կաթողիկոսը ժամանակ չունի մտածելու {ազգային} լուսաւորութեան վերայ, նորա ձեռքը պարապած չէ զանա

ոչինչ խորհուրդ չունէին վերաբերութեամբ դէպի Հայոց {ազգային} օգուտը եւ եկեղեցու պայծառութիւնը)։ Այս իրող

օգնութիւնը ամենամերձ " անունով գեղեցիկ գործը մեր {ազգային} կենդանի լեզուով։ Աւարտելով այդ աշխատութիւնը, սպ

ստեղահմայութեան եւ Ալքիմիայի զուգակցութիւնը: {Ազգային} կարծիքը ասում էր, թէ Ալբերտոսը ունի մի գերբնական

ւր խղճմտանքով եւ անկեղծ սրտով միմեանց մօտ եկած մի {ազգային} գործի համար, որի օգուտը անմիջական յարակցութիւն չ

մարդը դարձել էր մի ամենազգաստ ծանրաչափ - բարօմետր {ազգային} բաների համար, որոնց եւ վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ

նա չէ կարող ընդունել դորան, որպէս բուն հայկական {ազգային} երգ: - Ի՛նչ պատճառով: - Այն պատճառով,

րգել թէեւ հեթանոսական ժամանակից մնացած, այլ բուն {ազգային} եղանակներով: Եւ անհնարին էր թոյլ տալ, որ ժողովո

... բայց ինչ... առայժմ այսքան ասեմ ձեզ, որ {ազգային} երգ, կամ առհասարակ ազգային երաժշտութիւն ասած բան

այսքան ասեմ ձեզ, որ ազգային երգ, կամ առհասարակ {ազգային} երաժշտութիւն ասած բանը պատկանում է բանաստեղծութեա

ոմսը: Ազգերի բանաստեղծութեան միակ աղբիւրը է նոցա {ազգային} պատմութիւնը, այսինքն ազգի կեանքը: Ազգային է բան

նոցա ազգային պատմութիւնը, այսինքն ազգի կեանքը: {Ազգային} է բանաստեղծութիւնը, եթէ բովանդակում է իւր մէջ ազ

ողութիւն կամ թէ անձն, ազգին պատկանած. նոյնպէս, {ազգային} է բանաստեղծը, եթէ երգում էր կամ գրում էր մի այնպ

երքս գերեզմանի մէջ․․․․․․․․․․․․․․․ Մեք չունինք {ազգային} երգեր, չունինք ազգային երաժշտութեան, չունինք բա

․․․․․․․․․ Մեք չունինք ազգային երգեր, չունինք {ազգային} երաժշտութեան, չունինք բանաստեղծութիւն, որովհետե

ի՛ւթ: Հատ ու կոտոր բաներ, որ այժմ անփորձ մարդիկ {ազգային} են համարում, ժողոված են Թուրքից, Թաթարից, Պարս

առ ժամանակ հպատակեցան Հայք: Նորերումս դուրս եկան {ազգային} երգերի անունով մի քանի անալի ոտանաւորք, Սայաթ-Նո

-Նովա, Ադամ աղբար, Շիրին եւ այլն, բայց նորանց {ազգային} երգ անուանողը եւ այդպիսի մտաւորական հրէշների վերա

թէ ի՛նչ պայմաններ էին հարկաւոր, որ մի երգ լինէր {ազգային}: Նոքա ունին միայն մի պայման եւ համարում են, թէ

տքի, բովանդակութեան, խորհրդի եւ բանականութեան: {Ազգային} են այն երգերը եւ պիտի համարուին ազգային, քանի որ

նութեան: Ազգային են այն երգերը եւ պիտի համարուին {ազգային}, քանի որ կայ Հայերից ինչ ինչ մարդերի մէջ այն սխա

ը, որ ինչպէս երեւում է, դաւանող էր իւր Հայկական {ազգային} եկեղեցուն, իւր Լատինական հոգեւորների հետ ունեցած

ն եւ իւրեանց բնական ձգմամբն 'ի շինութիւն վանաց եւ {ազգային} տեղւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանակի եւս նոյն ոգի երեւի

րոց, զի զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ յաղագս {ազգային} նմանողութեան եւ ծիսից եւ թէ հայկաբանութեան, ընդդ

աց վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդնելով եւ յօգուտ {ազգային} ։ Իբրեւ վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս աբբայ, յաջորդ

ւթիւն իւրեանց եւ մի միայն շինել նոցա զուսումնարան {ազգային}, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում, եւ թէ

անց կրիտիկոսի աչքով գնահատելու որեւիցէ իրողութիւն {ազգային} կեանքի մէջ. այն հատորները, ուր Հայոց կաթողիկոսք

զգի լուսաւորութեան համար, զոհեց մինչեւ անգամ իւր {ազգային} կրօնը, բայց դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ նա պապակ

ւթիւններ քաղելով եկեղեցական սուրբ հարց մասին, մեր {ազգային} հեղինակների գործերից, իւրեանց համար Մագիստրոսանու

ծը, երանի՛ էր մեզ, եթէ, ցոյց տալով հրապարակով այս {ազգային} պակասութիւնքը, կարողանային պատճառ դառնալ մեր ազգի

ընկերութեանց, այլ ինքնին ազգն, նոյն եւ մանկտին {ազգային}, որոց անմերձենալի էր հինն լեզու, թերեւս եւ անպի

Հայոց չէ եղեալ երբէք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ {ազգային} դպրութեան. զի որչափ ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց

ասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել զայս խնդիր {ազգային} մատենագրութեան: Խնդրեմք ի պատուելի հնասիրացդ իբր

ան ազգին, հնար հնարեն, փորձ փորձեն զնոր բարբառն {ազգային} ի գործ մուծանել եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց ա

, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ ինչ, ուստի բաց ի {Ազգային} պատմութեանցն տեղեկութենէ, հնա՞ր էր քաղել այնպիսի

ցդ, դիտաւորութիւն դոցա էր ստուգապէս լոյս ընձեռել {Ազգային} մանկտւոյն եւ բառնալ զնախատինս նորա, ըստ որում մո

ութեամբ ասել զայրս զայս արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար {Ազգային} եկեղեցւոյ:. Ի չափաբերական բանաստեղծութեանց

միշտ պղտորել զընթացս հատ ու կոտոր աւանդութեանց, {ազգային} պատմութեանն վերաբերելոց, քանզի առ նմա գտանեմք ո՛

սկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր բարբառն {ազգային} ի յարգի կացուցանել եւ նովին ճանապարհ հարթել ընդ ա

եւ մշակագործեալ հեղինակացն ջանիւք իբրեւ գործարան {ազգային} լուսաւորութեան: Այս էր առաջին պահանջելին, բայց

ն միայն, քանզի չունի նա տպագրութեամբ քանի մի հին {ազգային} տաղերգութեանց եւ դամբանական ոտանաւորաց, որք յաւէ

ի առեալ զբանսդ յերես 5, ասէ. " որոց գոյութիւն ( {ազգային} երգոց) առ մեզ, չգիտեմ էր վասն, միակամ յամենեցո

հասկանալ կամ էին արդեօք, զի՞նչ է լուսաւորութիւն {ազգային}: Ազնուականն զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով եւ բարեծնու

ռաջ ելանեն ի մերայնոց իսկ եւ խափան արկանեն հնարից {ազգային} լուսաւորութեան: Այսպէս իմա՛ եւ վասն այլոց անձանց

մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միակ եւ եթ նպատակ {ազգային} լուսաւորութեան. հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ ժող

ի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ նոր լեզու {ազգային}, լեզու ռուսաց, մասնաւոր թուաբանութիւն, աշխարհա

ւսաց, մասնաւոր թուաբանութիւն, աշխարհագրութիւն, {ազգային} պատմութիւն, կրօն, տնարարութիւն եւ կաքաւ: Բայց

անել դստերաց իւրեանց զընթերցանութիւն եւ զգրութիւն {ազգային} անպատճառ եւ տալ նոցա ի վերածնութիւն զերկասիրութիւ

չ'հաւաքի մի օրինաւոր ընդհանրական ժողով, ինքեանք {ազգային} ժողովներով վերջացնելու էին ահա գործը։ Այս պատճառ

պ. Սըվաճեան, Մեղուն մի նոր քայլ կատարեց {ազգային} յառաջադիմութեան հանդիսում, - հրապարակով յայտնեց ի

թէ միայն յանցանք չէ, այլ առաքինութիւն: Ամեն այն {ազգային} անդամ ինչ չափով պարտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն

ր անդատաստան երեխայի պէս, զայրանում են տեսանելով {ազգային} որեւէ՛ ամօթի հրապարակութիւնը, մի համարձակ գրչի ն

յ է ասեմ, որ իմ ուսումնառութեան սկզբումը փոխանակ {ազգային} լեզուով զարգանալու, գիտութեան առարկայք մատակարար

այեղութեան հասան: Սրա գլխաւոր սկզբնապատճառը եղան {ազգային} -կրօնական վարչութեան մի քանի անձինք, որոնք անուն

տները, կամաւոր նուիրաբերութիւնները, նմանապէս եւ {ազգային} հիմնարկութիւնների վրայ արուող ծախսերը ենթակայ չէի

իջոցով հայերը յոյս ունէին վերջ դնելու մէկ ընդմիշտ {ազգային} -կրօնական վարչութեան մէջ տեղի ունեցող ամէն տեսակի

ժողովը Կ. Պոլսի պատրիարքի նախագահութեամբ, որպէս {ազգային} կենտրոնական ժողով, վարում էր ազգային բոլոր հիմնա

ամբ, որպէս ազգային կենտրոնական ժողով, վարում էր {ազգային} բոլոր հիմնարկութիւնները ` եկեղեցիները, դպրոցները

, Գամառ-Քաթիպայի աշխատութեամբ լոյս հանած եւ շինած {ազգային} ժառանգութիւնը։ Ընթերցասիրելով այդ գիրքը՝ զուարճ

Պ. Պռօշեանցի գործը։ Ֆաթալիզմի վրայ խօսելով՝ {ազգային} աւանդութեանց մէջ մտանք, այնտեղից էլ՝ ծանօթութեա

ԿՐԻՏԻԿԱ ՍՕՍ ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ {Ազգային} վիպասանութիւն, պ. Պերճի Պռոշեանց, 1860, Թիֆլի

.. Սաղմոս Դաւթի, Խ. համար 9. {Ազգային} սեփական դպրութիւնը էապէս հիմնւում է ազգային բանաս

Ազգային սեփական դպրութիւնը էապէս հիմնւում է {ազգային} բանաստեղծութեան վրայ եւ այնպիսի աշխատութեանը, որ

ստանին " եւ " Սոս եւ Վարդիթերը " հիմք գրին արդեան {ազգային} վիպասանութեան: Այո՜, արդարութիւնը նոյնպէս պարտ

աճկերէն գրած: Մենք խօսում ենք " Ագապի " մակագրով {ազգային} վիպասանութեան մասինկ: Խրթին տաճկաբանութեամբ է գր

ի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով պիտի ասէր: {Ազգային} աւանդութիւնքը որքան կարելի է, անշուշտ, արժա՛ն է

են ազգի կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ պտուղ բերել: {Ազգային} աւանդութիւն Է դարբինների սալը ծեծելը, որ Արտաւազ

, շատ անգամ դատապարտելով նոցայ զբօսասիրութիւնը եւ {ազգային} կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց թէ երբեմն

ի էր մեզ, յիշեցինք թողնելով մանրամասն քննութիւնը {ազգային} պատմութեան, մեզանից առաւել հմուտ եւ աւելի ժամանա

ղոքը... Սօսի կարծիքը այս տեսակ բամբասուած {ազգային} կառավարիչների մասին, թէեւ մենք պատրաստ ենք ընդու

դակ գործի մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է գործ դնել {ազգային} առածներ, ասացածներ: Մենք լիասիրտ շնորհակալութիւ

արդախ սրտով սիրելով մեր ազգը, ցոյց տուեցինք, որ {ազգային} մատենագրութիւնը պիտոյ է լինէր նոր եւ կենդանի լեզո

ը տարածելու մասին ժողովրդին մէջ անպատճառ պիտոյ էր {ազգային} մատենագրութիւն. սա էր առաջին եւ վերջին քարը, որ

գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ իւր {ազգային} աւանդութենով ստացած կրօնը ունէր, շատ անծուծ եւ տ

մենք վերլուծւում ենք, քակւում ենք միայն նիւթապէս {ազգային} անձնաւորութեան վերաբերութեամբ։ Ո՞ր դիակը դաշտում

տանւում է քանքարաւոր Պ. Ս. Ոսկանեան ուսումնական {ազգայինը}, որ քանի մի ժամանակ սորանից յառաջ, հրատարակելով

ի մէջ: Ինչպէս մեզ քաջ յայտնի է, Պ. Թիւյսիւզեան {ազգայինը} պատրաստ է բանալու ամենայն տեսակ յարակցութիւնք եւ

մ յառաջաբանութեանս մէջ, ես հարկաւոր համարեցի մեր {Ազգայինների} ուշադրութիւնը դարձուցանել այս Կարգի վերայ, որ յա

տում եմ, որ անարդիւն լինելու չէր մեր ուսումնական {ազգայիններին}, մինչեւ Հայոց մոռացուած գեղերի եւ քաղաքների մէջ

որ վերաբերւում էին ներկայ աշխատութեանս։ Մեր {Ազգայիններից}, որ ծանօթ էին Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէ

ելը: Խնդրեմ. միամիտս առնել զայսմանէ զբարեմիտ {ազգայինս}, յորոց ամենայն դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ զս

ն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ Խոջամալեանց, երկոքին {ազգայինք}, որպիսիք են՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յակոբեան եւ

հետեւեալ շոգենալուն: Օրէնսգէտն այն, որպէս եւ {ազգայինք}, գուշակեն, թէ պ. Հագն չունի տալ զտունն կամ զա

ւմ է, թէ այն ժամանակ միայն պատշաճ էր այդ, " եթէ {ազգայինք} աղաւնեվաճառութեան եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուա

նակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը, եթէ {ազգայինքը} աղաւնեվաճառութեան եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուա

լսի մէջ, հաստատում են, թէ մեր՝ այնտեղ գտանուած {ազգայինքը} շատ դիւրավառ են դէպի այսպիսի գործեր, որ յետոյ շի

ն ունենային նոցա հոգեղէն զարգացման վերայ։ Իսկ թէ {Ազգայինքը} այդ խօսքերը բերան առել են միայն այն մտքով, որ բա

արդապետը, որ անցեալներումը պատուեցաւ Հռովմից իւր {ազգայինքը} եւ իւր ազգի երախտաւորքը հալածելու համար. երբ նա

ստ հանդիսացուցեալ էք զձեզ (այս է ի ձեռնտուութիւն {ազգայնոց} ), չունիք երբէք խնայել զձեր ովսանն պարտ ու պատշա

Եկամուտն, ի տանէն եւ ի կրպակաց, ըստ ասելոյ {ազգայնոց}, յամիսն հասանէ մինչ ցերկու հարիւր քսան եւ հինգ ռ

այր բարեպաշտ եւ երկեղած, ըստ վկայութեան բովանդակ {ազգայնոց} տեղւոյ զվերոյգրեալ գումարդ զայդ աճեցուցեալ ամենայ

ուցէ անագան լիցի։ Կատարել զխնդիր հարստահարեալ {ազգայնոց}, ազատել զտառապեալ վիճակս ՚ի լծոյ առաջնորդաց, հա

Պօլիսի Մխիթարեան համախոհաց վրայ քիչ մը խօսինք ու {ազգայնոց} կամացը դէմ եւ մեր աչաց առջեւը, տներուն մէջ ելնել

ր Մխիթարեանց համախոհներն ելնեն որեւիցէ կերպիւ մեր {ազգայնոց} ներքին սէրն ատելութեան, կապակցութիւնը բաժանման ե

սու գործողութեամբ պատուելի Այվազն ծաղր եղեւ համակ {ազգայնոց} եւ ատելի իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութ

եցնում ես մի ազգասէր ուսանող, Որ հանապազ իւր {ազգայնոց} ցնծացնում է օրէցօր: Ցնծա՛յ, ուրեմն եւ

Եւ այսպէս երեւելի արանցս զայս գործ մեծակշիռ վասն {ազգայնոցն} վճարեալ՝ փութան մի զկնի միւսոյն զպսակ ընդունիլ ա

Եթէ օրագիրքը մի կողմից պարտական են պահել իւրեանց {ազգայնութեան} նեղ շրջանակը, միւս կողմից չէ պիտոյ նոցա ձեռքից թ

անուած Հայերի թիւը, բայց այս փոքրի մէջ երեւում է {ազգայնութիւնը} աւելի շատ, քան թէ այլ բազմահայ քաղաքներում, ուր

յիշատակիդ Նոր փառք պատրաստէ: Դպրոցի {ազգայնութիւնը} կախուած չէ աշակերտների եւ վարժապետների լոկ Հայութ

ն, որ երեւում էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պիտի {ազգանայ} ․ ազգի յանցանքը եւս առաքինութիւն է, այն տիղմը եւ

 ԱՂՑՄԻՔ ԳՐՈԻԱԾՔ [ {ազգանունը} քերուած] Գործ հանգուցեալ Միքայէլ Նալբանդեանցի բա

նօթ է արդէն իմ ընթերցողներին: - Շաքարեանց է նորա {ազգանունը}, - յաւելացրեց Մահտեսին, - մի վերին աստիճանի ողո

է գլխաւոր ռեգիստրատորին եւ ադմինիստրատորին, որոյ {ազգանունն} է Հագ (Hagge): ՚Ի 1/13 Յունիսի, յաւուր Հա

տական մնաց Մարսելիայի վաճառական Հուֆրին եւ Լէօնսի {ազգանունով} եղբարցը մի միլլիոն հինգ հարիւր երկու հազար ֆրանկ

Ուրախ ու փայլուն դէմքով մօտեցաւ, Անունս, {ազգանունս} իսկոյն հարց արաւ. Եւ երբ ճանաչեց հայկազեանց

աշխատողքը, սրբել նոցա ճակատի քրտինքը եւ բարի եւ {Ազգաշէն} գործերով օրինակ դառնալ նոյնպէս իւրեանց ընկերներին

բան չհասկացողներին բան հասկացուցեք եւ դորանով այս {ազգապարծանք} գործին պատճառ եղեք հառաջ գնալուն: Հերի՛ք է,

է օրհնեալ յաւիտեանս, զի ո՛չ սըտեմ։ 'Ի Դամասկոս {ազգապետն} Արետա՛յ արքայի պահէր զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս

սի հանձնարարությամբ Ձեզ ձանձրացնում եմ եւ եթե Ձեր {ազգասեր} հոգու որպիսությունը ինձ քաջալերություն չտար, ես

ձեզ: 35. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԵՎ {ԱԶԳԱՍԵՐ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Հարազատ բարեկամ, Ձեր գր

ի փոքր քաջալերել մեզ: Մի՞թե մեք մեղավոր ենք, որ {ազգասեր} ենք: Այո, եթե մեք լինեինք հարուստ մարդիկ, այն

Ձեզ ամեն ողջություն, մնամ գերապատիվ բարեկամիդ եւ {ազգասեր} եղբորդ խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 27 նոյե

աբեբայութիւնը, քո արհեստը ընթացք չունի մեր մէջ: {Ազգասէ՞ր}, որտեղից որտեղ, ինչո՞ւ փորասէր, արծաթասէր չես

ւղթս իմ՝ պարտավորեսջիք զիս գոլ միշտ երախտագէտ առ {ազգասէր} գերդաստան Ձերոյին գերազանցութեան: Մնալով ակնկալե

մշտական յարգութեան իմ առ Ձեզ ցանկամ մնալ նովին {ազգասէր} պարոնացդ միշտ պատրաստական խոնարհ ծառայ Մ.

թեանց դասելոց առ իս. այրն մեծանուն եւ հռչակաւոր {ազգասէր}, յամի 1808 կտակաւ իւրով թողու յօգուտ Նախիջեւանայ

ցն կարգեալ է յերեսփոխանութիւն, որպէս այր արդարեւ {ազգասէր} եւ բարեմիտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելանել յԷջմ

" հանդէս էք գալիս, պարոն Իսահակեանց, " եթէ մեք {ազգասէր} ենք, եթէ հայրենասիրութիւնը պարծանք ենք համարում

թէեւ հրատարակութիւն եւս եղաւ դորա համար Կալկաթայի {Ազգասէր} օրագրի միջնորդութեամբ: Ապա այս իրողութիւնը ինչպէ

մբ, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞թէ մի իմաստուն եւ {ազգասէր} քաղաքագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաքի գլխաւորնե

չքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս {ազգասէր} է, դպրոցներ է բաց անում, ինչ ուսեալ մարդ է, ապ

րում, նորա խօսքերից երեւում է, որ մի բարեհոգի, {ազգասէր}, այլեւ ճշմարտապէս ազգի վերայ սիրտ ցաւեցնող մարդ

ւանցոց օգտակար էր այս տունը, որին գործակից էր մի {ազգասէր} Հայ: Եթէ շատ ցորեան կամ այլ ապրանք ուղարկուելու

ետ, օրհնի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս լեզու, {ազգասէր} Արամ: Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բ

նք գործ դնել այս խորհրդով: Հինգ, տասն հոգի {ազգասէր}, թերեւս կարողութեան տէր մարդիկ, դնենք թէ կամենա

ւ այժմս, չնայելով որ, ինչպէս մի անգամ Կալկաթայի {Ազգասէր} օրագիրը հրատարակել էր, այդ բանը ստանալու համար պ

կարգադրելուց յետոյ, պարտական է իւր ուսումնական, {ազգասէր}, լուսաւոր, ճշմարտասէր եղբայրների խորհրդակցութեա

րդ, Նախիջեւանին փառք ու պարծանք, իսկ բարեգործ, {ազգասէր}, հանգուցեալ կտակաւանդներին անմահ յիշատակի արձան

լութեան պատճառ լինել: Ինչպէս մեր միտքը գալիս է, {Ազգասէր} օրագրի հրատարակութիւնը այդ ժառանգութիւնքը ստանալո

չ առ կենդանութեամբն չկարաց պահպանել զնոյն: {Ազգասէր} հոգեւորք, յորոց ի ձեռին մնաց գէթ ուրուական իմն ի

ր շատ հինուց, Թէ դու քո մէջ ծաղկեցնում ես մի {ազգասէր} ուսանող, Որ հանապազ իւր ազգայնոց ցնծացնում է

տ, օրհնի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս լեզու, {ազգասէր} Արամ: Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտո

նչեւ գործարանումը մի բարոյական, լուսաւորեալ, եւ {ազգասէր} անձը չկարգուի, նա միշտ անարդիւն կը լինի, Ֆրանսի

ւրեանց հասանէին նորա ներգործութեամբ, հեռացան այն {ազգասէր} անձի հետ - ինձ ասաց նա: Այնուհետեւ գործարանը բոլ

ւմ էին ստութեան ընդդէմ եւ խոստովանում էին, որ նա {ազգասէր} անձն էր, յիսուսական չէր, շատ հարկաւոր մարդ էր գ

երայ մտածողները հարկաւ պարտ են մոռանալ իւրեանցը: {Ազգասէր} անուն կրել կամեցողը, պարտ է իւր խորհրդին համեմատ

վերայ քանդակ է ոսկեղէն տառերով այս սուրբ անունս. {Ազգասէր}: Երրորդ շրջան մինչեւ վերջին վրդովմունքի վախճանը

այնպէս գրաւել էր իւր դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակոտ {ազգասէր} սիրտը, որ Աբովեանը աշխատում էր նորա վերայ, որպէ

ացքը անցեալ 1857 թուականի Մայիս ամսումը։ Նորա {ազգասէր} եւ միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ պարապած լինէր առանձի

Նա միշտ համարել է իւրեան, եւ այժմ եւս համարում է {ազգասէր} պարոններից մինը եւ ինչո՛ւ չէ համարելու իւրեան ազգ

սէր պարոններից մինը եւ ինչո՛ւ չէ համարելու իւրեան {ազգասէր}, ի՜նչ մի դժուար բան է ազգասէր համարել իւրեան կամ

է համարելու իւրեան ազգասէր, ի՜նչ մի դժուար բան է {ազգասէր} համարել իւրեան կամ համարուել ուրիշների աչքում: Ե

եղից, նստում է իւր տան մի անկիւնում եւ դառնում է {ազգասէր}, ինչ լաւ ցանկութիւն ասես յայտնում է իւր ազգի մաս

առնո՞ւս. քավ լիցի, դու երկու կոպեկով. ոչ միայն {ազգասէր} պատուանունը, այլեւ բոլոր ազգը եւ քո հօր ոսկերքը

ցերեկ իւրեանց փորը եւ այնուամենայնիւ համարւում են {ազգասէր}, ապա ուրեմն պ. Մարկոսը, մի խեղճ մարդ, արժանի

ն ազգին բարի ցանկացած լինելու պատճառով, համարուի {ազգասէր}: Պ. Մարկոսը հոգեկից բարեկամ էր պ. Շաքարեան

ինչ հարկաւոր է մեզ հրաւիրել մի այդպիսի գազան մեր {ազգասէր} եւ եղբայրասէր ընկերութեան մէջ"։ - Մի բան աս

նելու: Ի՛նչ մի դժուար բան է խօսքերով միայն լինել {ազգասէր} եւ այսպիսի ամուլ շատախօսութեամբ, առանց ամենայն զ

որ մարդկութեան շնչառութիւնը դժուարացել է... Նա {ազգասէր} է. Աստուած կեանք տայ, Աստուած հաստատ պահէ, որ

առն եւ բուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ էր {ազգասէր} լինել եւ ջատագով Հայոց, եւ որպէս զի մի ունիցին գ

այլ եթէ պատուելի Մխիթարեանք, ընկալեալ զինքնակոչ {ազգասէր} վերապատուութիւնդ, անամօթեցան ձգել զբազմութիւն Հա

ամենեսին օրագիր Զմիւռնիոյ իրաւամբ կրեալ զանունդ " {Ազգասէր} " թէ հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեանն, եւ թէ

ն ազգակիցն մեր), այլ եւ հեղինակութեամբ յիրաւի " {Ազգասէր} " տառն օրագրոյն Կալկաթայի հաստատեաց զիւր Ազգասիրո

ր ընկալցին զգրածս մաքուր խղճմտանօք իբրեւ բղխուածք {ազգասէր} սրտի, առանց իրիք կողմնապահութեան եւ կամ այլ ուխտ

չափէր բարեկամութեան կամ թշնամութեան չափով: Ստոյգ {ազգասէրը} պիտոյ է խօսի ճշմարիտը, այո՛, ճշմարտութիւնը շատ

թի ձայն, չէ իմանում, որ մեր համար նա է օրինաւոր {ազգասէրը}, որ, առանց մեզանից արծաթ խնդրելու, բացում էր ո

Ղազազ, սարբազի գլուխն երեւեցաւ, Մեր {ազգասէրը} մտաւ ծակուռը: " Հը՜, Հայաստանը՜ ",

", - թո՛ղ տեղը կենայ, - Ասում է զգոյշ մեր {ազգասէրը}. " Բահ ու հրացան, ի՞նչ եղան նոքա, Թ

լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի {ազգասէրը} հանգիստ թող նստի տանը, նորան թող անհանգիստ չառնե

ազգին, թող ազգը մտածէ, թող ինքը հոգս առնէ, իմ {ազգասէրը} մասնաւոր մարդ է, փորը կուշտ, արծաթը շատ, նորան

ւթիւն գտնելու կամ մերկութիւնը ծածկելու համար: Իմ {ազգասէրը} պատուելի է միայն նորա համար, որ օդով ամենայն բան

ուրիշ ազգերի. պատճառ, որքան հեշտ է մեր ազգի մէջ {ազգասէրի} անուն ժառանգել, նոյնքան դժուար է այդ ուրիշ ազգեր

ւնը, որ զուր տեղը պիտի լարէին: Մինչեւ այժմ սուտ {ազգասէրների} մէջ տիրած է մի ուղղութիւն. ամենայն բան, որ վերա

իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողում եմ սուտ {ազգասէրների}, Օբսկուրանտների, Եզուիտների եւ Մաքիաւելու հոգով

ելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակուելով սուտ {ազգասէրների} ուղղութեամբ, առաջնորդուելով նոցա ձեռքով, արդարե

քով, արդարեւ այս րոպէիս բացարձակում է իւր խարդախ {ազգասէրների} ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է լսել ամենայն օր գո

լ ազգի աչքը եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել սուտ {ազգասէրների} եւ միւսների անունը եւ անպարծանք յիշատակը: Յուսահ

է, որ զաւակները թաղեն իւրեանց ծնողքը: Սուտ {ազգասէրների} սրտի մեծ ցաւի համար հարկաւոր եմ համարում ներս բեր

արոզիչքը գործելու են անդադար, եւ, չնայելով սուտ {ազգասէրների}, օբսկուրանտների եւ միւսների դարանագործութեանը,

ցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց վերայ դարձուցանել եւ {ազգասէրների} անուն ժառանգել - չարաչար սխալուէր են: Որով

արկել ինձ: Այն շարժառիթը, որ ստիպում է սուտ {ազգասէրներին}, նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը

րի նման ցոյց տալու համար: Տեսած ենք այդպիսի սուտ {ազգասէրներից} եւ այնպիսիքը, որ իւրեանց լեզուի քերականութիւնը ա

ազմութեան մէջ նա դարձեալ երեւելի Հայ է, մինը այն {ազգասէրներից}, որոնք իւրեանց ազգասիրութեամբ այնքան լցրել են օդ

ՆԵՐԻՆ Պաշտօնական ԱՐԳՈՅ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՔ ԵՒ ԱՆԽԱՐԴԱԽ {ԱԶԳԱՍԷՐՔ} Պ. Կարապես Մարգարեան, պ. Դանիէլ Թորոսեան,

մարտապէս ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սուտ {ազգասէրք}, որոնք, ազգասիրութեան դիմակ ծածկելով երեսի վերա

եւ ուր գնալը չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ {ազգասէրք} եւ միւսերը, արդարացնելով ազգի գանգատը, յաւելացն

ում է ու զօրանում է օրէ օր: Ցնծացէ՛ք, սո՛ւտ {ազգասէրք}, օբսկուրանտներ, եզուիտներ եւ Մաքիաւելու հոգով խ

մի յուսասցին ի մրրոյ աղխոյն, զոր պատրաստեն սուտ {ազգասէրք}, քամել գինի անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին ինքեանք

արոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ {ազգասէրքը}, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի ե

թիւնը կարողութիւն էր տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ {ազգասէրքը} անարգում են ազգի անունը ամենայն եւրոպացի մարդու ա

ը անդատողական երեխայի պէս կարծում է, թէ այդ սուտ {ազգասէրքը}, օբսկուրանտները, եզուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով

յս սարսափելի դրութեան մէջ, վերեւում յիշուած սուտ {ազգասէրքը} եւ միւսները մնալու են նոյն յարաբերութեան մէջ դէպի

մարդ լինելուց նորա խարդախ, առաջնորդ ձեւացած սուտ {ազգասէրքը} եւ միւսերը: Խաւարի զաւակները լաւ գիտեն իւրեա

ռակելով նոցա խարդախութիւնը, հալածելու եւս: Սուտ {ազգասէրքը}, օբսկուրանտները, եզուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով

ելոնեան գերութեան մէջ: Շահասիրութիւնը: Սուտ {ազգասէրքը} եւ միւս նոցա ընկերքը, որոնց անունները քանի անգամ

նքը որպէս դատապարտելի բաներ, որ մինչեւ այժմ սուտ {ազգասէրքը} եւ միւսքը դոյն այդ պակասութիւնքը գովել էին ազգին

դ մատենագրութեան մէջ վաստակում են Հայոց ազգի սուտ {ազգասէրքը} եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ պարծանք դոցա:

անականութիւն չկայ: Այս դրութեան մէջ են այժմ սուտ {ազգասէրքը} ՝ տեսանելով, որ բուն ազգային հարազատ մատենագրութ

արոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ {ազգասէրքը}, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի ե

թիւնը կարողութիւն էր տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ {ազգասէրքը} անարգում են ազգի անունը ամենայն Եւրոպացի մարդու ա

աշխարհին, այն ճշմարտութիւնը, որին ատում են սուտ {ազգասէրքը} եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի չար բաղդով տեսան

ակալ տէրը մեր ձեռքի վաստակը"։ Մեր բարեպաշտ {ազգասէրքը}, իւրեանց հոգու լեզուով, ահա այսպիսի խօսքեր խօսե

, կամ ո՛չ. երրորդը չկայ: Չմոռանան այս խօսքը այն {ազգասէրքը}, որ իւրեանց սէրը դէպի ազգը յայտնում են նորա պակա

բարւոք յոյժ լինէր, եթե պատուելի հայրենակիցք մեր {ազգասիրաբար} խնամ տարեալ կորըստեանս, բանային ի զանազան հայաբն

կեցից եւ յապայն, թէ Ձեր գերազանցութիւն ոգեւորեալ {ազգասիրական} զգացողութեամբ՝ գտայք ասպնջական հալածական եղելոյս

ցիք զարտասուս աչացս հայրական խնամարկութեամբ: Եթէ {ազգասիրական} ձեռնտուութիւնք Ձեր մեծագունից քան զիս անձանց պարտ

ոյ զարձակուրդ ի ճեմարանէ: Ապաւինեալ ի շնորհս {ազգասիրական} հոգւոյ Ձերոյին գերազանցութեանց, համարձակիմ ակս ո

տճառ, որ զանազան հանգամանք արգելք էին լինում այս {ազգասիրական} գործին: Այժմ տեսանելով այդ արգելառիթ հանգամանքնե

վելուն, որքան կարելի է, Դուք աշխատող կլինիք Ձեր {ազգասիրական} եւ լուսասիրական հոգովը, ես իսկույն կգրեմ բանի որ

նգնեմ քո համար մեր ազգի մեջ: Հույս ունիմ, որ քո {ազգասիրական} հոգաբարձությունքը չի թողու ինձ երբեք անօգնական եւ

կայագիր ստանալը, շատ ուրախ եմ եւ հոգվով, որ Ձեր {ազգասիրական} հոգու արժանավորության հարմար ստացաք եւ արտաքին ար

Հավաստի եմ, որ Դուք չեք հրաժարվիլ ինձ այսպիսի մի {ազգասիրական} օգնություն մատուցանելուց, որով իմ տարեվոր աշխատո

ավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ, որ նա եւս յուր {ազգասիրական} ջերմեռանդությունը չխնայե նորա զավակների կրթության

եւ Նախիջեւանում, բայց հույս ունիմ, որ դուք ձեր {ազգասիրական} օգնությունը չեք խնայելու: Եղբայր, մեք առանց ձեր

յուսիսափայլը " լուռ մնալու չէ գալոց տարու մեջ Ձեր {ազգասիրական} գործակցության մասին օրագրի հետ, ճանապարհ տալով ն

այդ գործը: Նա ամենայն տեղ, ամենայն րոպէ զանազան {ազգասիրական} խօսքերով աշխատում է վարագուրել դրամատիկական գործո

, որոնց աւերակքը լուացուեցան յետոյ առաքինի հոգու {ազգասիրական} արտասուքի հեղեղով։ " Վարժապետ, ի՛նչ լուր, ի

մն աշխատասիրութեան, եթէ միայն հասանէին ի թիկունս {ազգասիրական} քաջալերք առողջամիտ հայրենասիրաց: Ի հարկէ ոչ հրամ

յսր առողջարար դեղընկալութեան հրաւիրեալ եղէ յոմանց {ազգասիրաց} յանձին առնուլ վերստին զպաշտօն հոգեւոր եւ կալ մնալ

ազգի անունով անտես չառնել իմ խնդիրը, այլ մի քանի {ազգասիրաց} ձեռնտվությամբ հասուցանել ինձ հարկավոր արծաթը, որ

րի, արդարասցին առաջի դատաստանի արդար եւ արդեամբք {ազգասիրաց}, չասեմք հին հեղինակաց, որոց վասն չիք ճշմարտութի

ՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ {ԱԶԳԱՍԻՐԻ} Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխ

ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶՆԻԻ {ԱԶԳԱՍԻՐԻ}, Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Երեսփոխա

ծախիւք բարեպաշտ առն ոչ անծանօթի վեհափառութեանդ, {ազգասիրի} ասեմ մեծապատիւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Յետ

նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ {ազգասիրի}: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, որ յայտնի է անունո

ասէր չես կոչում քեզ. ինչ է, ականջիդ լա՞ւ է եկել {ազգասիրի} անունը, դու առանց զրկանքի կամիս առաքինի լինել,

աշարուած... Եւ ոմանք մի ֆանատիկոսական անխորհուրդ {ազգասիրութեամբ} ՝ դեռեւս մտածելով, թէ մեծ շնորհ էր, մեծ բարերար

ելի Հայ է, մինը այն ազգասէրներից, որոնք իւրեանց {ազգասիրութեամբ} այնքան լցրել են օդը, որ բոլոր մարդկութեան շնչառո

ր, այնուամենայնիւ ունիս զաւակներ, որոնք իւրեանց {ազգասիրութեամբը} փառաւորում էին քո մոռացուած ու փոշոտուած անունը,

որով գնում են նորա ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան եւ {ազգասիրութեան} քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը գոյանայ եւ արծաթ

արոզը, այնպէս հրաշալի քարոզ ասաց ուսումնարանի եւ {ազգասիրութեան} վերայ, որ ոչինչ չհասկացայ, փառաւորի նա, իհարկէ

մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք, որոնք, {ազգասիրութեան} դիմակ ծածկելով երեսի վերայ, երկաթի կօշիկները հագ

Հայը, ինչո՞ւ ապա վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ մի {ազգասիրութեան} անշիջանելի կրակ, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար պատժեցիր

եւ սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ {ազգասիրութեան}: Իմ աչքումը այն մարդիկը, որ պարապում էին այսպիս

ծութիւն, դատապարտուած գործերը են յիշատակ ճշմարիտ {ազգասիրութեան}, եթէ այդ գործակատարքը են բազմերախտ, երանաշնորհ

- Ներողութիւն, ներողութիւն, ինձ թուեցաւ թէ {ազգասիրութեան} վերայ ենք խօսում ձեր հետ: - Ուրեմն դուք չգիտ

գործ. եւ սակայն գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի {ազգասիրութեան} որ էր բնական 'ի նոսա, եւ տուրք հայրենեաց եւ միան

մանակի, որպէս ազգն Հայոց որք յօժարամիտ էին ոգւով {ազգասիրութեան} եւ իւրեանց բնական ձգմամբն 'ի շինութիւն վանաց եւ ա

օրինակ եւս, որ ցրվես քո ծանոթներին եւ քո բնական {ազգասիրութենովը} հորդոր լինիս, որ սորա մասնակից եղողների թիվը շատ

ղ եւս մեր Նախիջեւանի անունը թող առաջինը լինի յուր {ազգասիրութենովը} եւ լուսավորություն սիրելովը քան թե այլ քաղաքներ:

ում ուսումնարանի ամբիոնից սէր, ընկերասիրութիւն, {ազգասիրութիւն}, մարդասիրութիւն, առաքինութիւն, աշխատութիւն, ա

մանաւանդ խաժամուժ ամբոխի աչքերը ներկելու համար, {ազգասիրութիւն} էր ցոյց տալիս այնպիսի տեղերում եւ դիպուածներում,

միաբան ընդ ազգին, քան բաժանիլ 'ի նմանէ. որք եւ {ազգասիրութիւն} առդնէին եւ անհակառակ բարս ունիլ, ուստի եւ հաղորդ

լ կարէին յերկիւղէ նոցա եւ ոչ 'ի բաց վտարել զայն, {ազգասիրութիւն} առդնելով եւ յօգուտ ազգային։ Իբրեւ վախճանեցաւ առա

Ազգասէր " տառն օրագրոյն Կալկաթայի հաստատեաց զիւր {Ազգասիրութիւն}, թէեւ ցաւելով խոստովանիմք թէ ուղղութիւն առնդ ուս

զայս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն, սուտ եւ {ազգասիրութիւն}, որոյ անուն ընդ օդ գէթ հնչի հանապազօր: Առ ի

ւարասիրութիւնը մեծ էր, քան թէ նոցա Հայութիւնը եւ {ազգասիրութիւնը}: Պարզ երեւում է ահա սորանից, որ Նախիջեւանի այդ

գալիս իմ վերայ՝ տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու {ազգասիրութիւնը} եւ Նախիջեւանի մէջ ունին իւրեանց նահատակները, եւ

ցու սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը եւ ահը, {ազգասիրութիւնը} եւ վերջապէս զաւակասիրութիւնը (որ ամենայն անասուն

ան Մատթէոս թեմակալ Արքեպիսկոպոսի բարեմտութիւնը եւ {ազգասիրութիւնը} յայտնի է ոչ միայն մեզ, այլեւ բոլոր ժողովուրդների

ՆՈՒԷՐ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ Քո եռանդուն {ազգասիրութիւնը}, քո միշտ պատրաստականութիւնը յառաջամատոյց գործակի

ւք իմանալով իմ հանգամանքը, միանգամայն շարժվիք եւ {ազգասիրությամբ} եւ կարեկցությամբ դեպի ինձ: Ձեզ հայտնել էի մասնավ

քը գրելով Ձեզ եւ հաստատապես հավատացած լինելով Ձեր {ազգասիրության} եւ դեպի իմ նվաստությունը բարեկամության եւ սիրո վե

փոքր պարծանք թողուլ ապագա սերունդի համար եւ վառել {ազգասիրության} կրակը սառած սրտերի մեջ: Ձեզ հայտնի կլինի, թե ին

ՐՈ՛Ն Ա. Պ. ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ, Վստահ լինելով Ձեր {ազգասիրության} վերա, Ձեր հարգելի անունը հայտարարությանս մեջ (ո

ակալ եմ, որ այդպես մեծահոգությամբ հայտնում ես քո {ազգասիրությունը}: Աղաչում եմ ինձ ներել, որ մինչեւ այժմ չէի կարող

րը միմիայն կարող է բացատրել այս զարհուրելի բառը՝ {ազգասպանութիւն}: Եթէ դպրոցի խորհուրդը եւ նպատակը համաձայն չէ ազգ

սիացոց համար մի խայտառակիչ վկայութիւն թագաւորների {ազգավնաս} շռայլութեանը, եւ յայտնի է, որ Ֆրանսիայի դրամակա

ենին համար իր պարտքն էր, չըներ նէ, շատերուն պէս {ազգատեաց} կ՚ըլլար եւ դժոխքը կ՚երթար... Մխիթարեան համախ

ակ եւ առաջին եւ վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի նման {ազգատեաց} թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Յունակա

, որին հոգով չափ ատում էր Հռոմայ ժողովուրդը նորա {ազգատեաց} եւ անարժան գործերի համար. սորա վերակացութեան ժամ

իկը, շունը, հարստահարողը, վէսը, ամբարտաւանը, {ազգատեացը} եւ այլն, եւ այլն եկեղեցու բեմի վերայից չքացնելու

, ահա վաստակ նոցա, իսկ ի կրօնամոլութեան մասին եւ {ազգատեցութեան} վատթար քան զՎենետկեցիս, որք փոքր քան շատ գիտեն գ

ւնին իւրեանց նահատակները, եւ այստեղ ստութիւնը եւ {ազգատեցութիւնը} յաղթուելու վերայ են, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի

ատ տարեկան կեանքումդ երբեք ամօթ չբերեցիր իմ եւ իմ {ազգատոհմի} վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ եկիր. գոհ ե

անսիսկոս Պարի անունով, որ ծագում էր մի ազնուական {ազգատոհմից} ։ Սա վաճառեց իւր ունեցած կայքը, արծաթը բաժանեց ա

բերնին կղպանք մը կը դնէ, որ այս բանին վրայ օտար {ազգաց} հետ ամենեւին չխօսին. այսպիսի համախոհական գիրք մը

ոց ազգը կանգուն կեցած աշխրքիս մէջ, գո՛նէ ընկճեալ {ազգաց} թիւը կը համարուի։ Ըսինք նաեւ, թէ մեք՝ լուսաւոր

ցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր յանդամոց լուսաւորեալ {ազգաց}: Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ եւ զգայիսոն, կէս

ւ: Ազգն մեր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ {ազգաց}, այլ թուի նա, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի,

Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխով {ազգաց}, եւ ամենքին, որոց ի խելապատակս գուցէ գործարան,

ւորք, որք վասն լուսավորութեան եւ վերանորոգութեան {ազգաց} իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմո

կնքողս զդէմս նշանաւ խաչին, այլ մաքրել զխիղճ մտաց {ազգաց}, թօթափել զգերութեան անուր, ուսուցանել հոգի ճանա

ի պապական դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք զազատութիւն {ազգաց}, դնեալ արեամբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ

այր մեծ ծննդեան, Որ այժմ է սեպհական Օտար {ազգաց} "։ Դարձեալ մի տխրութեան ամպ անցաւ կոմս էմման

թեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան {ազգաց} եւ գահին Հռովմայ եւ կարգաց կրօնաւորաց 'ի միտս եկն

ուին առ շինութեամբ նորոյն, ուսցուք ի լուսաւորեալ {ազգաց}, եթէ չզօրեմք մեզէն ճանաչել. զի՞նչ այլայլութիւն

թունս Իտալացւոց, Գալլիացւոց եւ Հռոմեական ասացեալ {ազգաց}: Զսորայս հակառակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ եդեալ

յն պատմութիւն: Ուսանիմք առ հասարակ ի լուսաւորեալ {ազգաց}, եթէ պատմութիւնդ անուն պարտի անշուշտ ունել ըստ գ

տ պիտոյից հանգամանաց: Լուսաւորութիւն լուսաւորեալ {ազգաց} ՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք ար

չէիք ծխելու այդ պակասութենների կուռքերին եւ չէիք {ազգացուցանելու} նորանց: Ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որո

որդի Մասէհս, որ եմ հաւատով ուղղափառ Քրիստոնեայ, {ազգաւ} Հայ, քաղաքաւ եւ ծննդեամբ Համադանցի, գործով վաճա

կոբի որդի Եղիէս, ծնեալ ի քաղաքն կոչեցեալ Հալաբ, {ազգաւ} հայ եւ ի դաւանութենէ բազմաչարչար Հօրն մերոյ Սրբոյ

մա դուն ըսէ, սրամի՛տ ընթերցող, այս մտքով շաղեալ {ազգդ} Հռովմէականութեան հրաւիրող անձանց սկաւառակներուն մ

լեզուի բաղդասութեան, բայց ինչ կանես, երբ բոլո՜ր {ազգդ} այդ տրամաբանութեամբ եւ այդ բաղդասութեամբ է խօսում

լ այն փրկության կամուրջը, որից անցանում են ուրիշ {ազգեր}: Էտնան եւ Վեզուվին ծխվում են. Արարատի հին վո

Աշտիշատ, Արտաշատ, Տարօն եւ այլ տեղեր: Շատ {ազգեր} իւրեանց հեթանոսութեան ժամանակ սովոր էին իւրեանց մ

նչեւ այժմ մարդը չկայ աշխարհի երեսին, մինչեւ այժմ {ազգեր} կան: - Խայտառակ դրութիւն, - շարունակում է

ան սէրն է, որ ստիպում է նորանց ստրկացնել զանազան {ազգեր}, որովհետեւ այդ ազգերը յետ են մնում եւ չեն քաղաքա

ալիցիան, Դալմատիան, Բոհեմիան եւ այլ գաւառներ ու {ազգեր}: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Պրու

տի ծաղկեն. Անթառամ է քո պսակը, Թո՛ղ {ազգեր} գան, թո՛ղ կորչեն: Գիտեմ, վրադ շատ հ

ինը անդնդասոյզ գնայ հորիզոնից ներքեւ... Շատ {ազգեր} պատահեցան անբախտութեան, բայց այդ չեղաւ նոցայ համ

րութեան սահմանագլխի այս կամ այն տեղ լինելը, օտար {ազգեր} իւր գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ են

եանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի վերայ պայծառացան {ազգեր}, կազմուեցան ընկերութիւններ, ծաղկեցաւ սէր, հնազ

նքը մեռաւ ազգերի փրկութեան համար, պապականութիւնը {ազգեր} չքացուց իւր ապահովութեան համար եւ դեռեւս՝ պաշտպա

ր, Լանկթամուրներ, Թաթարներ, Յոյներ եւ այլ օտար {ազգեր} աւերում են Հայաստանը այն պատճառով, որ Աստուած բա

թեան, թէեւ նոցայ մշակողքը միայն մի քանի առաջադէմ {ազգեր} եղած լինէին: Ազգերի սեփական դպրութեան մէջ, այսի

նստել է մեր վրայ, մենք պարտական չենք պահել: Կան {ազգեր}, որ միջին դարերում ծնեցան, նոքա ամուր կապուած ե

ջոցում, երբ Նախախնամութիւնը կշռում է եւ չափում է {ազգերը}, կը վայելէ՞ մեզ նոր ի նորոյ քրքրել հին կրօնական

ւլ այն որոշող պատը, որ բաժանում էր միմեանցից այդ {ազգերը}, որպէսզի հեշտ լինի նոցա այնուհետեւ կուլ տալ խե՜ղ

, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ, եւ ասիական {ազգերը} այն վայրկենից պիտի սկսանին իւրեանց պատմութիւնը,

րութիւն, - շարունակում է մտածել մեր նեղսիրտը: - {Ազգերը} մարդերից չե՞ն բաղկանում, եւ ինչպէս կարելի է բաղկ

կեցիք չկան, կամ այնինչ հին ազգը մեռաւ: Միթէ այդ {ազգերը} բաղկացնող անհատները ամենեքի՞ն մեռան, ամենեքի՞ն կ

ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք, թէ հին {ազգերը} մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, բայց նոր ազգերը, որ

է հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, բայց նոր {ազգերը}, որ հիների օրերում չկային, նո՞ր ստեղծուեցան, ե

եան ձեռքում: Կառավարութիւնքը, նկատելով, որ այդ {ազգերը} ինքեանք իւրեանց մէջ ազատ չեն տակաւին, նկատելով,

է նորանց ստրկացնել զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ {ազգերը} յետ են մնում եւ չեն քաղաքակրթւում: - Այսպէ՞

, ոչ Հնդկացոց եւ ո՛չ Չինէացոց մէջ. այս իմաստուն {ազգերը} չեն մտածել մարմինների վերլուծութեան վերայ: Պիտոյ

գուշակում էին նոցա համար գալոց օրերը: Արեւելեան {ազգերը}, շատ անձնատուր եղած լինելով երեւակայութեան եւ ֆա

ցէ երբեք դուրս գալու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի {ազգերը}, ասում էր ինքն իւրեան, կարօտ են, որ, ինչպէս ա

ոթափէին միանգամ այդ կապանքը իւրեանց վերայից, այդ {ազգերը}, ասում ենք, գտանւում են ստրկական կրօնի ազդեցութ

դեռ միւս կողմից զանազան աշխարհներում անքրիստոնեայ {ազգերը} չարչարում էին եւ հարստահարում էին Քրիստոնեայ բնակ

եանց վերայից հեռացնելու համար պարապեցնում էին այդ {ազգերը} խաչակիր զինուորութեններով անհաւատների ընդդէմ։ Մի

աշտպան են քրիստոնէութեան, եւ դորանով սովորեցնէին {ազգերը} նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկր

պի վերայ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկրորդ, որ {ազգերը} եւ մանաւանդ նոցա իշխանքը, զբաղուելով այդ անվերջա

ւրդը Սուրբ գրքի ընթերցանութենից, պատճառելով, թէ {ազգերը}, տգետ լինելով, թիւր կը հասկանային եւ կը գայթակղ

ապագայումը գեղեցիկ եւ երջանիկ օրերի մայր դառնայ։ {Ազգերը}, որ մինչեւ այժմ առաջնորդւում էին հոգեւոր դաստիար

ն հասկացաւ, որ միմիայն խելքի զօրութենով կարելի է {ազգերը} դէպի այս կողմ քարշել երկրպագութեան համար։ Այս օր

քական Կարգը, որ մահացնում էր կատարելութեան հասած {ազգերը}, ըստ ամենայնի յարմար էր այս երեխայ ազգին։ Յիսու

ը գտնւում են այսօր գրեթէ միեւնոյն աշխարհում. այդ {ազգերը}, միեւնոյն հողի, միեւնոյն կերակրի, միեւնոյն բնո

ուք արժանի չեք վերաբերություն ունենալու եվրոպական {ազգերի} հետ, անցանել այն փրկության կամուրջը, որից անցան

աներէն, Ֆրանսիարէն եւ Լատիներէն՝ հրաւիրելով այդ {ազգերի} ուսումնականքը հասկանալ մեր այժմեան ազգային պիտոյք

եցէք, չասեմ այլ քրիստոնեաների, այլ անքրիստոնեայ {ազգերի} վերայ։ Մի մարդ կը գտանե՞ս հրէաներից, որ չունենա

ի անկարգութիւնք եղել են եւ լինելու են միշտ անկիրթ {ազգերի} մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ: Ամենայն ժամանակ բ

, որ, տիրապետելով մի աշխարհի, խռովում էր դրացի {ազգերի} խաղաղութիւնը: Նա ո՛չ եթէ յաղթութիւն կամի ստանալ

ղովելոց. եւ սկսանի տեղալ յորդահոս անձրեւ"։ {Ազգերի} եւ ժողովրդների բարոյական կեանքի վերայ արած նկատող

եւ գործիք լինել Նախախնամութեան ձեռքում՝ ասիական {ազգերի} մէջ լուսաւորութիւն տարածելու: Հա՛յ կանայք,

շխարհի լուսաւորութիւնը օրէ օր թուլացնում է ստրուկ {ազգերի} կերած ծեծերի սաստկութիւնը, այս դարու մարդասէր հո

եան սեպհական բան լինելով, ուսանում եմ ներկայումս {ազգերի} ժամանակակից պատմութեններից եւ երեւոյթներից: Այսք

նեցինք այդ պատերազմը: Անհնարին էր, որ ուրիշ {ազգերի} մէջ պատահածը չպատահէր եւ մեր մէջ. այս րոպէում ան

նչեւ այսօր: Մեր աչքով տեսանում ենք ուրիշ թառամած {ազգերի} վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ սրտերի նոր զ

ինելով, բնաւ վերաբերութիւն չունէր օտար կամ դրացի {ազգերի}: Հայերը խիստ լաւ գիտէին, որ իւրեանց կրօնը կամ դ

րել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ միւս {ազգերի} համար խօսք չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում

արութիւնքը տիրում են զանազան աշխարհների, զանազան {ազգերի}, միմիայն վայրենութիւնը քաղաքակրթելու համար: Անձ

ն իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած {ազգերի} մէջ: Դու կամենում ես քո հաւասարակշիռը պահել եւ ա

հոկտեմբ., համար 10, երես 310): Մեզանից յառաջ {ազգերի} կատարած փորձը պիտոյ է մեզ խրատ եւ օրինակ լինի:

ղների եւ եկեղեցականների գաւազանի տակից: Ուրիշ {ազգերի} նահատակների ուրուականքը հալածեցին հարստահարողների

որ վիպասանութիւնքը զանազան հեղինակների եւ զանազան {ազգերի} ։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով եւս լինի գրո

երը, որ այո գիտե ներողապես եւ սիրողապես միտ դնել {ազգերի} կարոտությանը եւ պիտույքին, մեր լուսավորյալ վեհան

վունք եւ պարտական են նախանձավոր լինել լուսավորյալ {ազգերի} լավ շնորհներին, ընկերակից լինել հառաջադեմ ժամանա

ութիւնը կամ պղտորութիւնը։ Եւ այժմեան լուսաւորեալ {ազգերի} մէջ այնքան ծաղկած է կրիտիկայն, որ համարձակ կարել

նալով, համարձակուի մտածել, թէ ինքը եւս լուսաւոր {ազգերի} կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ թէ նորա գոյութիւ

լեզուի ձեւերովը։ Ամենայն որեւիցէ լուսաւորեալ {ազգերի} մէջ, չնայելով, որ մատենագրութիւնը ժողովրդական է

լի ապերախտութիւն, որ պիտոյ է դարուց դար քարոզուի {ազգերի} մէջ: Ապերախտ կարդինալը փոխանակ իւր կեանքը դնելու

պիսկոպոս են կոչում իրենց, որպէս նաեւ բոլոր ուրիշ {ազգերի} պատրիարքները, որպէս եւ Հռովմի Պապը. ո՛ւր մնաց,

սքը ասում եմ միմիայն մեր հայերի համար եւ ոչ ուրիշ {ազգերի}. պատճառ, որքան հեշտ է մեր ազգի մէջ ազգասէրի անո

ասէրի անուն ժառանգել, նոյնքան դժուար է այդ ուրիշ {ազգերի} մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ մի երկու բառ լսել է

Նոքա, այն ժամանակի հայեացքով, լաւ ուսած լինելով {ազգերի} ներկայ դրութիւնքը, նոցա հիման վերայ գուշակում էի

րով: Եթէ մի խաբեբայ մարդ կամենար օգուտ քաղել այդ {ազգերի} կուրութենից, հրաշքի տեղ չէ՛ պիտոյ կարողանար ընդո

երից է առած․ միւսները, նայելով թէ ժողովուրդը ինչ {ազգերի} մէջ բնակուել էր, ուրիշներից: Ես ման գալով շատ հ

նք եւ չդադարենք սորա վերայ, - շարունակեց կոմսը: {Ազգերի} բանաստեղծութեան միակ աղբիւրը է նոցա ազգային պատմո

արգ իրողութենների, որ կատարուեցան որպէս հետեւանք {ազգերի} կեանքի պահանջողութեան, որպէս հետեւանք այդ ազգերի

ազգերի կեանքի պահանջողութեան, որպէս հետեւանք այդ {ազգերի} կերպարանագործութեան քաղաքական հանդիսում: Պատմութ

եր դէպի մի ամբողջ հաւաքող զօրութեան մէջ. եւ օտար {ազգերի} տիրելը ասել չէ նորանց սեփականել - իւրացուցանել բա

վերջումը խմորուելով դուրս էր թափւում հեղեղաբար՝ {ազգերի} դրութիւնը բարւոքելու, տգիտութեան խաւարը փարատելո

չ բնաւորութիւնքը՝ ուշադրութիւն դարձուցանելով այն {ազգերի} վերայ, որ կցորդ էին այդ կրօններին։ Հեթանոսք

, սիրելի՛ ընթերցող, քո քննող ու զննող աչքերը այդ {ազգերի} վերայ եւ պատասխանի՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի բանականո

քերը այդ ազգերի վերայ եւ պատասխանի՛ր մեզ, թէ այդ {ազգերի} բանականութիւնը, սորա լուսաւորութեան աստիճանը կար

, սարսափանք էր գալու քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի {ազգերի} յետին հոգեկան չքաւորութիւն՝ յառաջացած իւրեանց ստ

տրոնանում է նորա պաշտօնեաների մէջ, որ վարւում են {ազգերի} հետ ամենեւին նիւթականաբար, ամենեւին այնպէս, որպ

։ Այդ տեսակ առաջնութիւնը եւ նախամեծարութիւնը {ազգերի}, որպէս եւ դորա հակառակ, նոցա յետ մնալը եւ թշուա

ի տակ է դրւում պապերի ձեռքով, որ, օգուտ քաղելով {ազգերի} տգիտութենից, փակում են նոցա աչքերը։ Պիտոյ է տես

ը գլուխ եկեղեցու ցոյց տալու մտքով, միւս կողմից՝ {ազգերի} մտածութիւնքը իւրեանց վերայից հեռացնելու համար պար

անային եւ կը գայթակղուէին, օր ըստ օրէ պատում էին {ազգերի} միտքը մարդագիր չնչին եւ սնոտի կանոնների թանձր մառ

ր արիւն, մահ, հուր եւ սուր։ Քրիստոս ինքը մեռաւ {ազգերի} փրկութեան համար, պապականութիւնը ազգեր չքացուց իւ

հանգամանքներից, եւրոպացի թագաւորների, այո՛, եւ {ազգերի} երեսից։ Ահա այն սկզբունքը, որոնց մէջ աճել է

տուեց կամ, լաւ ասել, որպէս մի խթանով ծակեց քնած {ազգերի} կողքը. զարթեցան եւ նայեցան իւրեանց տխուր եւ վհատ

մ, այսպէս ասել, ընտրութեան անօթք՝ այս գաղափարը {ազգերի} սրտի եւ հոգու մէջ իրագործելու համար։ Սոցա քարոզի

քաղաքներ, որոնց մէջ մի տեղ հաւաքուած էին ամբողջ {ազգերի} զօրութիւնք, բոլորովին կերպարանափոխ եղան։ Դորա հ

ն եւ քաղաքականութեան սերմեր։ Նայելով այն ժամանակի {ազգերի} լուսաւորութեան աստիճանին՝ այս մի մեծ կրօնական վեր

կարող ջնջել նորա անցեալ ապիրատութենների յիշատակը {Ազգերի} սրտից, որ ամենայն րոպէ սպանում էին նորան բարոյապ

րանով։ Վերջապէս հասան իւրեանց նպատակին՝ զանազան {ազգերի} Եպիսկոպոսները, մանաւանդ՝ ֆրանսիացիները եւ սպանա

ւ Անգլիան։ Միապետական իշխանութեան մէջ երեւում էր {ազգերի} կեանքը. նա նկարագրում էր միջին դարերի լուսաւորու

իայն կարող է մի ազգ յառաջանալ: Մենք ուսանում ենք {ազգերի} պատմութիւնը, բայց շատ անգամ անհասկանալի կը մնայ

ակողքը միայն մի քանի առաջադէմ ազգեր եղած լինէին: {Ազգերի} սեփական դպրութեան մէջ, այսինքն նոցայ բանաստեղծակ

դարերը, այսինքն նոքա իրենց ազդեցութիւնը անում են {ազգերի} վրայ. ընդունում ենք, բայց ինչ է մեր պաշտօնը: Ի

Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան, նոր եւ լուսաւոր {ազգերի} քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, այդ քաղաքակրթութեան

ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր ասուած, {ազգերի} բարոյականութիւնը (ազգ ասելով հասկանում ենք հասար

ւմ են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս {ազգերի} մէջ եղած կանացի ստրկութեան նշանակը, - արջի նման,

րի առաջ մեռած հայերի իրաւունքի անունով: Շատ {ազգերի} գաղթականք ուրիշ մեծ ազգերի մէջ մտնելով անյայտանու

նքի անունով: Շատ ազգերի գաղթականք ուրիշ մեծ {ազգերի} մէջ մտնելով անյայտանում են կամաց-կամաց: Հայոց ազ

լի նոր եւ կենդանի ազգին։ Մատենագրութիւնը ամենայն {ազգերի} մէջ միշտ համեմատուել է նոցա դրութեանը եւ նոցա իւր

կ, հայոց հասարակ մարդը գործ է ածում զանազան օտար {ազգերի} բառեր՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տաճկաց։ Ուստի բնական

ուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթարկուած էր այն {ազգերի} անպայման ազդեցութեան, միտքը, որ կեանքի հետ լծակ

մ։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ նաեւ շատ լուսաւոր {ազգերի} մէջ, սրտի անխարդախ եւ անկեղծ խոստովանութիւնը չէ

տալ ձեր մեծութիւնը։ Դորա հակառակ, նա հայր է այն {ազգերին}, որոնց կառավարութեան ղեկը Նախախնամութիւնը հաւատա

լի շուտով ըմբռնելի է լինում անդաստիարակ եւ ասիացի {ազգերին}, այդ վնաս չունի, միայն դու յառաջ գնա: Կը գայ օ

ւեց, Բայց գիրը կար շատ առաջ, Մեսրովբ {ազգերին} գիր տուեց, Չարժէ՞ սա մի խաշնարած:

սխալելի ընթացքով կարող էին գայթակղութիւն պատճառել {ազգերին}, որոնց ոտքի վերայ հաստատ պահելու համար նոցա արար

ի հովիւ շինել բոլոր մարդկային ազգը, քարոզում էին {ազգերին}, թէ (առ ժամս) կրօնական մտքով պիտոյ է հարկաւորա

ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բաները լինում էին {ազգերին} առաջնորդելու դէպի փրկութեան ճանապարհը... Մի

ուրդ աւետարանել Թուրքերին եւ առ հասարակ արեւելեան {ազգերին} ։ Նորա անսանձ երեւակայութիւնը փոքր առ փոքր հանդար

են՝ հետեւելով խորհրդական գետերի ընթացքին անծանօթ {ազգերին} Աւետարան քարոզելու։ Բայց Կարգի հոգին անտեսանելի

կան նահանգապետների գաւազանի տակ չարչարուած անբաղդ {ազգերին} մի ազատ եւ հանգիստ կեանք պարգեւելու համար եւ փոքր

սերմանէն զվիմի՜ հարցուք"։ Թողանք արեւմտեան նոր {ազգերին}, տեսնելով իրենց հին ասպետական ամրոցների մնացորդք

տղայ դա՛ռ. Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ. Էս մեր դուշման {ազգերին}, Խեղճացրու հոգին առ: Ձենդ լսողը սասանի, Ծակը

նոցայ հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան լուսաւորեալ {ազգերից} ո՛չ մինը չէ հասել իւր լուսաւորութեան ներկայ աստիճ

չ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ գերապատիւ լինի միւս {ազգերից}, որոնք, մնալով դեռեւս ստրկական կրօնի խաւարի մէջ

Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը պահանջում էր {ազգերից} կոյր եւ անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ թէ անմիջապէս

իւր խօսուածքը՝ դուրս ձգելով այն բառերը, որ օտար {ազգերից} մտած էին, նոյնպէս եւ գաւառական մասնիկները կամ կո

աներ, անպակաս արէք Ձեր Յիշատակարանից, մինչեւ որ {ազգերնուս} աչքը բացուի, եւ ես պիտի ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ ազ

անելու եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն արած պրծած {ազգեցութիւնքը} ուրանալու: Մենք կարող ենք շատ բան ցոյց տալ եւ հի

աբեր յերկնից յերկիր միշտ ծագի: Քեզ յապագայ {ազգէ} մարդկան արձան կանգնի փառաւոր, Քո գործք, վ

աւեաց եւ արգելաւ մահ. համարեցաւ նմա յարդարութիւն {ազգէ} յազգ մինչեւ յաւիտեան " (Սաղմ., ՃԵ., համ. 30

կայսր, առ Ատտիկոս եպիսկոպոս Յունաց, որ ի Հայոցս {ազգէ} Սեբաստացի քաղաքաւ եւ առ Անատոլիս զօրավար, որպէս

յԵրեսիոխանէ պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ {ազգէն} Հայոց որ ՚ի Նոր Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօ

. " Զայս թուղթ երեսփոխանութեան տուեալ ի բովանդակ {ազգէն} Հայոց, բնակելոց ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի, երեսփոխ

նդիր երեսփոխանի պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ {ազգէն} Հայոց, սակայն վճիռն մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ ժող

ոչ թե միայն մեզ կպարտավորեիք, այլ եւ բոլոր հայոց {ազգը}, որ չունի ոչինչ լուսավորության հնար: Այս հիմ

խոսենք եւ տանք արժանի հարգը: Մինչեւ այժմ հայ {ազգը} կարծել է, թե միմիայն Վենետիկը եւ Վիեննան կամ թե

երումս Փարիզը, թե դոքա պիտո է կամ կարող են միայն {ազգը} դաստիարակել, բայց մենք ցույց կտանք եւ կապացուցան

ախապաշարմունքների մեջ փտած մխիթարյանքը, միայն թե {ազգը} չխնայե մեզանից այնքան նյութական հնար, որքան հարկ

քից. ապա նյութական հնա՞րը, այդ չունինք մեք, եւ {ազգը} պիտի օգնել եւ այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխը, ո

՞րը, այդ չունինք մեք, եւ ազգը պիտի օգնել եւ այդ {ազգը} չէ այն խաժամուժ ամբոխը, որ ոչ այս գիտե եւ ոչ այն

նտրյալքը որ ճանաչում էին յուրյանց անձը, յուրյանց {ազգը}, նորա օգուտը եւ վնասը եւ բարի սիրտ ունեին օգնել

ակե ճշմարտությունը մեր ազգի մեջ, այնուհետեւ ինքը {ազգը} կխնդրեմ, բայց առաջին անգամը ծանր է: Հիվանդը դառ

նք գրում են մեզ, հայտնելով մեր օրագիրը, թե մենք {ազգը} մոլորեցնում ենք եւ այլ այսպիսի բաներ: Այժմ նոքա

չգտնելով, ընկնենք տարապայման նեղության մեջ. մեր {ազգը}, փառք աստծո, առանց այդպիսի պատճառների եւս, շատ

ին աշխատելու ծանրությունը: Ի՞նչ պիտի ասենք, {ազգը} դժվար է հասկանում առաջին անգամը, բայց եթե մի երկ

որովհետեւ կարող ենք ցույց տալ պարծանքով, թե ահա {ազգը} ընդունում է եւ այլն եւ այլն, եւ այն ժամանակ կպապ

որ ճիզվիտ հոգեւորականներից, որոնց վերջին ջանքն է {ազգը} կուրացնելով վայելել նորա բարիքը: Ես գիշեր ցեր

եմբերի տետրակի մեջ եւ այնուհետեւ բարյավ մնա հայոց {ազգը}: Գրիչս պիտի կոտրեմ եւ ձգեմ. մյուս անգամ հայոց ա

դերը մարդկային պատմության բնագավառում. թեեւ այդ {ազգը} ամենեւին պատմական ազգ չէ, այնուամենայնիվ նա հանդ

կան լրագիր է, որով յոյս ունի նա լուսաւորել Հայոց {ազգը}: Այս տեղ չկարողացայ ես ծածկել իմ ծիծաղը, որ

, որ կացին եւ մանգաղ վեր առած, լեզուները սրած՝ {ազգը} պախարակելու վերայ են եւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։

ք վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խեղճ {ազգը} այս դաժանակիր լծոյ տակը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ ե

ուք ու մուր արձակուեն նոցա վերայ։ Ո՛վ Պարոններ, {ազգը} այս տեսակ կրթութիւն չի ստանալ, ազգը վայ ու վագլխ

վ Պարոններ, ազգը այս տեսակ կրթութիւն չի ստանալ, {ազգը} վայ ու վագլխով իրա կորուստը չի գտնիլ. մանկութիւն

: Չենք հասկանում՝ Պ. Իսահակեանց, թէ Հայոց {ազգը} ո՞ր տեղում ունի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն

այր աւազակների, ուրեմն եւ անպատշաճ էր զուր տեղը {ազգը} մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս դուք, ազգի որդիք ենք

ն լինէր հասարակ ազգին, չենք տեսանում մի ծառ, որ {ազգը} միաբան գործակցութեամբ տնկած լինէր, եւ ազգային եղ

ս, այդ վաճառականութիւն չէ, այդ ճանապարհով Հայոց {ազգը} երբէք յառաջանալու չէ վաճառականութեան մէջ, եւ մեք

ռականութեան մէջ, եւ մեք դատապարտելու չէինք Հայոց {ազգը}, եթէ նա եւրոպական կերպով աղաւնեվաճառութեամբ եւ լ

ասացէք՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը, որ անարգում էին {ազգը} եւ թքում ու մրում էին նորան։ Ոչ ոք չէ կատարել այ

ի ցոյց էք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ {ազգը} եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ աւելի լաւը կամ

ք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր են, քան թէ բուն {ազգը}: Եթէ այսպէս չլինէր, դուք, ուրանալով ազգի ապագա

րի կուռքերին եւ չէիք ազգացուցանելու նորանց: {Ազգը} էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ ունիք,

ասութիւնքը, հրապարակել նորանց այնքան, մինչեւ որ {ազգը}, տեսանելով իւր վերայի կեղտը, զզուի, գարշի եւ խ

եան: Ձեր յօդուածը վերջացնում էք նորանով, որ {ազգը} վատաբանելը եւ ազգի վերայ կոծելը եւ ողբ կատարելը ա

ուսուցել էին ճանաչել իւր անձը, իւր ընկերը, իւր {ազգը} եւ մարդկութիւնը: Երեխայն, որի բնաւորութիւնը կեր

նի ճանաչել Աստուածը, իւր ընկերը, իւր անձը, իւր {ազգը} եւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիր

. արդեօք կը տա՞յ Աստուած մի օր, որ ես իմ սիրական {ազգը} տեսանէի նանրահաւատութեան, սնապաշտութեան եւ անկրթ

թարգմանութեամբ հանդերձ, եւ հաւատացած եմ, որ մեր {ազգը} Նախիջեւանու մէջ, որին այս րոպէիս յիշեցնում եմ այ

ազգի տունը։ Դա այն մրրիկն է, որ ցրուել է Հայոց {ազգը} աշխարհի չորս կողմը: Այս ախտը մի անբարոյականութիւ

եան անունով, ուրեմն ո՞վ է հասարակութիւնը, ո՞վ է {ազգը}: Դորա հակառակ ամեն մի բարոյական մարդու վերայ պար

էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գովում էր մեզ, մեր {ազգը}, մեր նախնական աւանդութիւնքը։ Չգիտէ, որ մեր համ

բոլորովին՝ ճշմարիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը: {Ազգը}, եթէ ունի բանականութիւն եւ հասկացողութիւն, ուրե

մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխատեն խաբել մեր {ազգը} եւ, սուտ ու չնչին գովասանութեններով ներկելով նոր

մի բանի կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ եթէ մեր {ազգը} կամ գոնէ նորա մեծ մասը անդատողական երեխայի պէս կա

գի անկրթութիւնը եւ լուսաւորութենից զուրկ լինելը: {Ազգը}, մնալով այս սարսափելի դրութեան մէջ, վերեւում յի

իւսները մնալու են նոյն յարաբերութեան մէջ դէպի մեր {ազգը}, որպիսում գտանւում են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւ

պի մեր ազգը, որպիսում գտանւում են այժմ: Ապա եթէ {ազգը} լուսաւորուի, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը

ան կրակը, այն ժամանակ, անտարակոյս, տեսանելու է {ազգը}, թէ այն մարդիկը, որոնց վերայ նայելով՝ զարմանու

ութեան սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ միայն {ազգը} ուրանալու էր նորանից իւր յարգութիւնը, այլեւ անար

համար որքան կարելի է աշխատել հլու հպատակ, պահել {ազգը} խաւարի բաբելոնեան գերութեան մէջ: Շահասիրութի

ոնց անունները քանի անգամ կրկնեցի, լաւ գիտեն, որ {ազգը} աւելի շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրագիր, որ գ

ւ լցուցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ {ազգը} լուսաւորուի, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել իւր վ

էս հոգեսպան գործիք խաւարի բռնակալութեան: Մեր {ազգը} երկար ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ սկ

րի անուանքը, որ, անարգելով եւ անպատուելով Հայոց {ազգը}, վրդովել էին Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը

" Մեղուի " 14 համարում ասել էր, թէ " այն ժամանակ {ազգը} արժանի էր մեղադրութեան, եթէ գիտութեան եւ յառաջադ

գի մէջ կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, եւ {ազգը}, աւազակների այր չշինելով, արժանի չէ մեղադրութեա

այի վերայ: Թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ {ազգը} մեղադրւում է ոչ թէ եղած տունը աւազակների այր շինե

Մուզաների բարեկամի վերայ: Ես ասել էի, թէ " {ազգը} էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ ունի Պ

է. " Պարո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր {ազգը}, բայց չի դատապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթա

աթաթելու, չէ թէ արեւուն ցոյց տալու համար, թէ որ {ազգը} պակասաւոր լինելու համար անարգում են, թող նոքա որ

քումը միեւնոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին, թէ {ազգը} եւ թէ նորա պակասութիւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցա

դարձեալ ապացուցանում է այդ պարոնը՝ ասելով, թէ " {ազգը} պակասաւոր լինելու համար անարգում են եւ այլն"։ Դ

ն"։ Դու հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոնի, թէ {ազգը} չեն անարգում, այլ դատապարտում են ազգի պակասութիւ

նարգում, այլ դատապարտում են ազգի պակասութիւնքը։ {Ազգը} ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգ

պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է {ազգը}, եւ ա՛յլ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պ

լով ազգի պակասութիւնքը՝ ոչ թէ միայն չես անարգում {ազգը}, ոչ թէ դառնում ես նորան թշնամի, այլ բուն բարեկա

ոց լուսաւորութիւնը այն թշուառ դրութեան մէջ է, որ {ազգը} աւելի շուտով կը հասկանայ Խորենացին Ռուսերէն, քան

ցանկութեան համար եւ թէատրոնական բեմից դաստիարակել {ազգը}: Երանի կը լինէր, որ Թիֆլիզի Հայքը օրինաւոր թէատ

ական գիտութեան յառաջ գնալուն գործակից չեղաւ: Մեր {ազգը} այսպէս է. տալ չգիտէ, պահանջել սորված է. չի ցան

ամշապուհներ ունենալու, Մեսրովբներ չի ունենար մեր {ազգը} ։ Թէ որ իրանք առանց Վռամշապուհ դառնալու կ՚ուզեն,

զեն, որ մենք Մեսրովբ դառնանք, քարէքար ընկնենք՝ {ազգը} լուսաւորելու, վերջապէս Փարպեցու եւ Խորենացու նմա

ն յառաջադիմութեան վարդապետութիւնը կընդունի, որով {ազգը} հոգեւորականներէն երկու դար յառաջ անցած կերթան. ա

թիւնը, եթէ մի փոքր մտածէք միայն: Ի՛նչ կ՚ասէ ձեր {ազգը}, ձեր ժողովուրդը, եթէ տեսանէ, որ ձեր գանգատը մի

լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ անձը, մի՛ անարգիր իմ {ազգը} այդ պակասութենների պատճառով, որովհետեւ նա է այն

եկ նորանով զբաղուած է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ {ազգը}, աղաչի՛ր գթած Աստուածը նորա համար, եւ այդ քո բա

կանութիւն, դուք պիտի հաշտուէիք նախ եւ յառաջ, որ {ազգը} եւս բաժին բաժին չլինէր: - Լոյսը չէ կարող հաշ

ը մտել է ազգի մէջ օտարից, որի հետ կենակից էր մեր {ազգը}, կամ որի կապանքի տակ գտանւում էր ճնշուած ե՛ւ բար

կութեան մէջ: Մի՞թէ հեղինակը կը ցանկանայ, որ մեր {ազգը} դուրս մնար այդ պատնէշից... Հայերը ունին աւել

: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շինել, աշակերտ հասուցանել, {ազգը} լուսաւորել: Վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չու

ջ, շատ որոշ եւ շօշափելի կերպով ցոյց է տալիս, թէ {ազգը}, ազգի կեանքը, ազգի անցածը, ազգի ներկան, եւ այ

ների, որ կային Մովսէս Խորենացու ողբի մէջ, եւ որ {ազգը} մի չար բաղդով հարիւրին երեսուն աճեցուցած է մինչեւ

նցից երկուքը՝ ֆրանսիական ազգից: Ձայներ կան, թէ {ազգը} Կոստանդնուպօլսի մէջ կամի շուտով բարւոքել Փարիզու

անում է այդ բոլորը պապական Հայերին: Ինչո՞ւ համար {ազգը}, լուռ ու մունջ նստած, սառն հանդիսատես է այդ անի

տիկանին եւ արժանի է եղած առանձին ինդուլգենցիայի: {Ազգը} այսքան տարիներով լռում է եւ իւր լռութեամբ շատացնո

ովանահօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասես թէ {ազգը} զգում էր դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լուդովիկոս

Նոքա չեն արել այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց {ազգը} յայտնէ իւր իրաւունքը՝ մասնակից լինելու կտակին,

պրոց հարկաւոր է հիմնել եւ պահպանել այնտեղ, ուր է {ազգը}. բ) Դպրոցը հիմնելուց յառաջ ապահովել նորա մշտնջե

ատ եւ շատ ցաւելի է նոցա վիճակը եւ ցանկալի էր, որ {ազգը} մի փոքր կարեկից լինէր նոցա՝ վճռելով նոցա ապագան

իւնը տեղ չէ գտանելու հասարակաց սրտի մէջ, իսկ մեր {ազգը}, կաւեղէն ոտքերով թաւալգլոր ընկած չարաչար կործանո

ի գործ դնելուն պատճառաւն է, որ մինչեւ հիմա Հայոց {ազգը} կանգուն կեցած աշխրքիս մէջ, գո՛նէ ընկճեալ ազգաց թ

ք էք, որ երեւելի եւ աներեւոյթ ծաղրալի խնդիրներով {ազգը} ճղակոտոր հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, սուր, բա

այերի մէջ երեւում է այժմ փոքրիշատէ շարժողութիւն: {Ազգը} եւ ազգութիւնը ասես թէ կամաց կամաց դառնալու են հաս

, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց {ազգը} առանց նորան եւս քաղաքականապէս մեռած է ներկայումս

խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը՝ {ազգը}, չկամի խոստովանել իւր հիւանդութիւնը, նա փախչում

իայն չեն կորուսել իւրեանց բարօրութիւնը, երբ նոցա {ազգը} ենթարկուել է մի թշուառ յեղափոխութեան, այլ մանաւա

քը է հասարակ ժողովուրդը: Այն մարդը, որ սիրում է {ազգը}, որ նուիրում է իւր անձը ազգի բարոյական սպասաւորո

, որի տակ իրաւունք ունին մարդիկ եւ մահ ենթադրել: {Ազգը} լուսաւորելու գաղափարը այն ժամանակ միայն կարող է ի

իլ ջուր՝ ահագին ծովի մէջ: Հա՛յ կանայք, մեր {ազգը} աւերուել է այժմ, նորան պիտոյ է վերանորոգել։ Նա

աւանդը իւրեանց զաւակներին: Հա՛յ կանայք, մեր {ազգը} մինչեւ այժմ ապրել է ողորմելի խեղճութեան մէջ. նա

ռնակալութեան մուրճերը այնպէս սաստիկ ջարդել են մեր {ազգը}, որ մինչեւ այսօր չէ կարողանում զգաստանալ իւր ուշ

ւթենից դէպի վեր, դէպի մի երջանիկ կեանք: Մեր {ազգը} վաղուց մոռացել է ցանկանալ. այո՛, նա ունեցել է ե

գին հարկաւոր է ընդհանուր լուսաւորութիւն, որպէսզի {ազգը} գիտակցութիւն ստանայ. այս կամ այն մասնաւոր գիտութ

ն այն խորհուրդը, ինչպէս մտածում են ոմանք: Հայոց {ազգը} շատ տեղ գրել կարդալ չգիտէ, շատ տեղ կորած է մինչե

յոց լեզու ուսանելը մի մեծ բան չէ, եւ դորանով դեռ {ազգը} չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք եւս այդ նպատակին,

է մեծ գործունէութիւն, մեծ շարժողութիւն, եւ այն {ազգը}, որ չկամէր ինքնուրոյնաբար շարժուիլ եւ գործ կատար

մ է բաբախել մի կենդանի սիրտ: Արդարեւ, Հայոց {ազգը} այնքան բարոյական եւ նիւթական դարաւոր աւերանքից յե

ազգային պատմութեան ուսումը: Մինչեւ այժմ մեր {ազգը} չունի մի օրինաւոր պատմութիւն, մի այնպիսի գործ,

ողջական ապահովութեան վերաբերութեամբ այսպէս է, թէ {ազգը} պիտի իւր գոյութիւնը պահպանէ իւր եկեղեցու միջնորդո

կանը: Մեք միշտ ուրախութեամբ ենք յիշել, որ Հայոց {ազգը} իւր յիշատակի արժանաւոր Բաբկէն, Աբրահամ եւ այլ կա

ր տալիս իւր խնկելի եւ տօնելի բարերարներին, Հայոց {ազգը} արհամարհութիւն ունի դէպի այն մարդիկը, որ կա՛մ ան

ը, դարաւոր ժամանակներից սկսած, գլխիվայր է գրում {ազգը}, եւ այդ հերոստրատեան պարծանքը ուխտադրուժների մեք

ւրիշ եղբայր։ Տխրութեանս աղբիւրն է մեր արտասուելի {ազգը}: Ո՛հ, որքան թշուառութիւնք, որ մինը միւսի ք

, ինչպէս, այո՛, պատմութիւնը եւս վկայում է, որ {ազգը} Վահագնին եւս անցուցել է իւր դիւցազների կարգը եւ պ

եկեղեցին, որոնցից սուրբ Սահակին ճանաչում է Հայոց {ազգը} մեծ պատճառ իւր լուսաւորութեան, այլեւ հիմնադիր թա

նքը պատմութեան ընդդէմ: Ներսէս Երրորդի օրով բոլոր {ազգը} պահանջեց Կաթողիկոսից, որ սա անխախտելի պահէ ազգայ

եցաւ փախչել գնալ իւր հայրենի գաւառը: Այն ժամանակ {ազգը} Յովհաննէս Մանասկերտցի վարդապետին յանձնեց աթոռի տե

ւմ է Ներսէս Շնորհալին որպէս մի երկդիմի մարդ՝ իւր {ազգը} խաբող, յունական օգուտը պաշտող եւ աւելի Յոյն, քա

յ հրամայէ պատրիարքին... խաչը ձեռքին օրհնել Հայոց {ազգը}, որ այսքան ժամանակ դուրս էր մնացել եկեղեցուց, ե

մի բարոյական գործարան, պարտակա՛ն է պաշտպանել իւր {ազգը} եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, արտասուքը խեղդում են

ռի պահէ իւր հեղինակական քանքարը Հայոց ազգից: {Ազգը} կարօտ չէ նորան եւ երբէք խնդրած չէ նորա փաստաբանու

ն խնդիրների եւ ծիծաղելի է կացուցանում որպէս Հայոց {ազգը}, նոյնպէս իւր տարժանելի աշխատութեան արդիւնքը:

ւրիշ ժամանակ. առայժմ այսչափ միայն, որ անգլիական {ազգը} ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթ

թիւն եւ ոչ սառնութիւն, տէրութիւնը դառնում է դէպի {ազգը}, ազնուականը դիմում է դէպի իւր հողի վերայ բնակողն

բերելու կամ առաւել փառաւորելու համար"։ Եւ խեղճ {ազգը} կրում է ծանր հարկեր, զոհում է իւր առոյգ զաւակներ

է: Այժմ հարցնում ենք, հարո՞ւստ է անգլիական {ազգը}, եթէ մի քանի գործարան փակուելով, կամ մի ժապաւէն

նստած է հողի վերայ եւ գործում է նորան: Այն {ազգը}, որ չունի հող եւ երկիր, երբեք չյուսայ, որ պիտի

որ միմեանց պատահէինք, քանի որ երեսի վերայ մնացած {ազգը} փրկելու եւ գերութենից ազատելու հետ էինք զբաղած:

ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, ինքը {ազգը} զգում է բռնութեան ծանրութիւնը եւ առանց արմատը քնն

: Եւ այսօր, ամենայն րոպէ, հեռանում են միմեանցից {ազգը} եւ կառավարութիւնը: Ազնուականութիւնը երեւեցնում է

կառավարութեան յետընթաց մասին հետ: Ռուսական {ազգը}, որի աչքի առջեւ հանդիսանում է այս դրամատիկական թ

ականութիւն, մեզ միշտ անհասկանալի կը մնայ: Հայոց {ազգը} Պоլսի մէջ կամ այլ գաւառական քաղաքներում, եթէ դու

տութեան: Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, {ազգը} օրըստօրէ թողնում է իւր երկիրները եւ կենտրոնանում

ո՞րն է այս ցաւերից ազատուելու ճանապարհը, որպէսզի {ազգը} չմեռանի եւ մանաւանդ ազատուի, երբ հասանէ Թիւրքիայ

Թիւրքիայի դրամական կեանքի վճռական վախճանը: {Ազգը}, լաւ ու վատ, փորձեց մինչեւ այժմ վաճառականութիւն

ութիւնը կարող է նորան փրկել: - Ուրեմն բոլոր {ազգը} երթայ երկրագո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի բան է ե

րենը եւ այլն: Մեք չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց {ազգը} չգիտէ այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է եղել նորան

արկաւոր է աշխատիլ վաճառականութեան վերայ, որպէսզի {ազգը} հարստանայ: Երանի՜ թէ, ասում ենք մեք, քանզ

երած նիւթը եւ արդիւնքը վաճառէ, այն ժամանակ միայն {ազգը} օգուտ կը քաղէ մեր վաճառականների գործառնութենից,

որոգել, ոյժ եւ զօրութիւն դնել նորա մէջ, քանի որ {ազգը}, հասարակ ժողովուրդը, կարօտ է օրական հացի, քանի

առութիւնը կը մտնէ ազգի մէջ, այս ճանապարհով միայն {ազգը} կարող է բարւոքել իւր տնտեսական վիճակը, այս ճանապ

այս ճանապարհով նիւթական ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. {ազգը} կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, եւ վաճառակա՛նը, եւ

ր ձեռագործի վաճառականութիւնը չէ դարձնում դէպի մեր {ազգը} դրամի շրջանառութիւնը։ Հերի՛ք է միայն ցոյց տալ,

եւ իւրեանց են քարշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց {ազգը}, որի համար դարձել են նոքա կատարելութիւն՝ idéal

կայ դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է {ազգը} այս ճանապարհը եւ այս վերջին օրերում, խուռն յորձա

ուածահարութեան աղբիւրը բղխում է այստեղից: Մինչեւ {ազգը} չկոտրէ այս ուղղութիւնը, մինչեւ որ նա չկատարէ մի

պիտի թուենք ազգային նորոգութեան դարագլուխը, երբ {ազգը} դիմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել ե

ի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ ազատել {ազգը} աղքատութենից, այլեւ մեծ զարկ տալ նորան յառաջադէմ

՝ հաստատ գիտելով, որ պիտի խեղդուի"։ Հայոց {ազգը}, քանի որ չունի իւր սեպհական երկրագործութիւնը՝ բ

Եւրոպացոց համար ծառայութիւն: Իսկ այն օրից, երբ {ազգը} կը սկսի մշակել հողը, երբ մարդիկ կը դառնան իւրեան

խ չենք, որ մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է միւս {ազգը} եւ իւր զէնքով սահման է դնում նորա հողի վերայ, բա

նդի գոյութիւնը: Փիւնիկեցիք չկան, կամ այնինչ հին {ազգը} մեռաւ: Միթէ այդ ազգերը բաղկացնող անհատները ամենե

ուրանում ենք ազգի լինելութիւնը. մարդը կայ, բայց {ազգը} չկայ: " Ազգը եղած ժամանակ, դարձեալ այդպիսի

ինելութիւնը. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ: " {Ազգը} եղած ժամանակ, դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկ

յաւիտեան կայ ", - կցորդում ենք մեք: Չքացած {ազգը} ապրում է իւր ժառանգների մէջ, յառաջացած նոր ազգը

ազգը ապրում է իւր ժառանգների մէջ, յառաջացած նոր {ազգը} վաղո՛ւց ապրում էր իւր նախահարց մէջ: Ազգի մահը ան

իւր նախահարց մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ, {ազգը} չէ մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մեռնում է, բայց նորա

անհատի մահի պէս չէ, ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս: {Ազգը} մեռնում է, բայց նորան կազմող անհատները կենդանի ե

տակ է կոխում ուրիշ իւր պէս անձնաւորութեան շահը: {Ազգը}, այսինքն՝ կենդանի մարդերի մի ահագին բազմութիւն

, որ ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ՛։ Ասացինք, որ {ազգը} չէ մեռնում ֆիզիկապէս։ Ի՛նչպէս, ուրեմն, մեռնում

- Կառավարութի՞ւնը... Ո՛վ է կառավարութիւնը, {ազգը} չէ՞: - Չէ՛, կառավարութիւնը կառավարութիւն

: - Չէ՛, կառավարութիւնը կառավարութիւն է, {ազգը} ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛յլ: - Ուրեմն, կառա

յ, դոքա պատկանելիք են կառավարութեան: - Ապա {ազգը} ՞: - Ազգը ի՛նչ վերաբերութիւն ունի տէրութեան

ելիք են կառավարութեան: - Ապա ազգը՞: - {Ազգը} ի՛նչ վերաբերութիւն ունի տէրութեան հողին կամ գանձի

րաբերութիւն ունի տէրութեան հողին կամ գանձին հետ: {Ազգը} ազգ է, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարութիւն է: Ա

ը ազգ է, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարութիւն է: {Ազգը} ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛յլ: - Դրօշի փառքը՞

- Բայց նա ինձ կերակուր չէ տալիս, - ասում է {ազգը}: - Եւ ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր, երբ դո

ակը եւ մեր աշխատութեան խորհուրդը այն է միայն, որ {ազգը} մտածէ իւր ապագան եւ ազատէ իւր անձը սարսափելի նեղո

մի վերացական եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն չէ, որ {ազգը} նեղութեան հանդիպի հասկնալու համար: Աշխարհիս երես

նք դատում մաշուած ձեւերով խօսք բանալ: Հայոց {ազգը}, զանազան աշխարհներում, իւր տարագրութեան եւ թշու

ն կրթութեամբ, այլ յարաբերութեան մէջ լինելով դէպի {ազգը}, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան այս մեծ խոր

երանով եւ վասակեան ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր {ազգը} եւ կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց եւ տունից տո

ն մեծ ընթացք տալ թատրոնին: Յոյս ունենք, որ {ազգը} չզլանայ իւր ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ թատրոն յաճա

ինք մեք, եթէ մի քանի ժամանակից լսէինք, որ հայոց {ազգը} Պոլսի մէջ կազմել է մի ընկերութիւն, մի փառաւոր թա

իտի նայէին հայերը եւ որ պատկառելի պիտի կացուցաներ {ազգը}, ուրիշների առաջեւ ցոյց տալով նոցայ, ազգի բարոյա

ւթիւն ստանային հասկանալու իւրեանց անձը եւ իւրեանց {ազգը}: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր երեւում են մեր ազգի մէ

սումնարանի, որի տէրը լինելու էր ինքը ` անմիջապէս {ազգը}, առանց դիմելու դէպի հոգեւոր մարդերի գործակցութիւ

է, ներողութիւն: Ամենայն օր դուք մեր {ազգը} Բամբասում էք անխղճմտանք, Ազգի գլխից ձ

իր պարգեւեց՝ Կեանք տուեց Հայոց լեզուին {Ազգը} նորան զլացաւ Գիր պարգեւել անշուք շիրմին։

ն կեանքը տուեց Հայրենիքին կացաւ պաշտպան {Ազգը} նրան զլացաւ Կառուցանել մի գերեզման։

հիւսուածը, Պակասը թո՛ղ լցնէ, սիրած իմ, Քո {ազգը}: Փառախոտ Ցոլակեանց ԿՆԴՈՒԿ

, իսկ հոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ եկեղեցուն: {Ազգը}, ամենայն օր իրաւունք ունի, այդ հոգեւորներից մին

ռնելու եւ հոտը գիշատող գայլերը ջնջելու համար: {Ազգը} չէ հոգեւորների համար, ուրեմն եւ ոչ Կրօնական Ժողո

ջեւ ասում ենք, տէրութենական լրտես - եկեղեցական, {ազգը} մատնող եւ դաւաճանող - եկեղեցական, փառքի եւ պատու

ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ եկեղեցականներին, եւ {ազգը} իրաւունք չունի այդ բաների մէջ խառնուելու, որովհե

երի մէջ խառնուելու, որովհետեւ եկեղեցին կազմողը է {ազգը}, որովհետեւ եկեղեցին ազգինն է. հրաշալի լօգիկա:

ոգեւոր իշխանների եւ առհասարակ եկեղեցականների դէպի {ազգը} ունեցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն են նոքա ուղ

զան հոգեւորներից, թէ նոցայ արդիւնքն է, որ հայոց {ազգը} ապրում է մինչեւ այժմ աշխարհի երեսին: Եթէ կան

խնդրում ենք գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահեցին {ազգը}, դպրոցներո՞վ, մատենագրութեա՞մբ, քարոզութեամբ,

: Մեր դրօշը յայտնի է արդէն... Եթէ հայոց {ազգը} իւր կրօնը պահելով մնաց աշխարհի երեսին, այդ մասին

ականութեան. սա բացասաբար պահպանեց հայերի կրօնը: {Ազգը} որչափ եւս թաղուած լինէր խաւար տգիտութեան մէջ, այ

ր կրօնը, հետեւաբար եւ ազգութիւնը: Թո՛ղ հայոց {ազգը}, իր թագաւորութեան կործանման օրից, ստրկանար որեւ

զուիտների ձեռքում գործիք դառնալով, ճղակտոր հանեց {ազգը}, անդարձ կորուց նորան, հետեւաբար եւ ամենայն արդա

չքացաւ Լեհաստանից: Եթէ հոգեւորք ընդունակ էին {ազգը} պահելու, ինչու՞ չպահեցին այս գաղթականութիւնը Եւր

ութիւնը կորուստի անդունդը գլորելու: Ո՛վ հայոց {ազգը} իւր շահաստացութեան եւ պատուամոլութեան համար երկրի

դը, որ աշխարհից աշխարհ գնացել էր բան ուսանելու, {ազգը} լուսաւորելու համար, լսելով այս մահաձայն աղեղների

- Պ. Այվազովսքին Օսմանեան պատմութեան մէջ հայոց {ազգը} հերձուածող է գանչում: - Այդ տեղ նա մեղաւոր չէ

ինչ այն աստիճան ստրկացնել հին լեզուի ձեւերին, որ {ազգը} դժուարութեամբ հասկանայ, անխորհուրդ մաքրասիրութիւ

հի վերայ, օգուտ ամենեւին ունենալու չէր։ Այն {ազգը}, որ չունէր դպրոցներ, ուսումնական ընկերութիւններ

աղափարներով հարուստ շարունակ օրագրութիւններ, այն {Ազգը}, որի համար ուսումը եւ գիտութիւնը մի երկրորդական

ասել, ուսման ճիւղի։ Այժմեան դրութեան մէջ Հայոց {ազգը} կարո՛ղ է հասանել բարձր կամ վերին կրթութեան մասնաւ

եններով։ Բայց իմ այս ասելովը թո՛ղ մեր սիրելի {Ազգը} չ'իմանայ, թէ Ազգի համար կայ չկայ, միայն ուսումն

ը ըմբռնելի եւ հասկանալի չ'լինի ժողովրդին, մինչեւ {Ազգը} խոհեմ ճանապարհներով հոգս չ'առնէ սեպհական Ազգային

ւմ մեր համար եկեղեցական պատմութիւն գրելու։ Հայոց {ազգը} " շէն տուն հարս կը գնայ "՝ Փափազեանից ուսանելով

որ իւրեանք գրում են այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց {ազգը} իւրեանց գրածը ընդունէ հալած իւղի տեղ, Ազգը ունի

Հայոց ազգը իւրեանց գրածը ընդունէ հալած իւղի տեղ, {Ազգը} ունի կարողութիւն ո՛չ թէ միայն ճանաչել այս խարդախո

ելով նոցա տգիտութիւնը, կարծում են, թէ մեր բոլոր {Ազգը} առանց բացառութեան այդպիսի մարդերից է բաղկացած. ե

Մխիթարեանք իւրեանց գրուածների մէջ, նոյնպէս բոլոր {ազգը} թոյնը կ'ընդունէ շաքարի տեղ, խնդրենք ներողութիւն

արյանցը, - չեն ոչ եկեղեցի եւ ոչ ազգ, եկեղեցին ու {ազգը} ժողովուրդն է, որչափ եւս նվազ լիներ դորա կրթությա

յլերով եւ տանում է իւր հետ միասին եւ մեր ընթերցող {ազգը} ։ Մեր խօսքը գերապատիւ Նազարեանցի " Հանդէս Նոր

տորը, արժան ենք համարում մասնակից առնել ընթերցող {ազգը} այն տպաւորութեանը, որ գործել էր մեր վերայ այն գի

որա գործն է սահմանել եւ գնահատել նորանց։ Այն {ազգը}, որ չունի կրիտիկա, չունի եւ մատենագրութիւն. պա

իեւնոյն է, ինչպէս մարմին՝ առանց հոգու։ Իսկ այն {ազգը}, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, թէ չունի եւ

առանց մեր խղճմտանքը արատաւորելու, ասել, թէ մեր {ազգը} ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէս թէ չունի մատենագրու

դանի բարբառի արշալոյսը։ Այժմ ծանօթացնենք մեր {ազգը} գերապատիւ Նազարեանցի նոր հայախօսութեան հանդէսի հե

երը։ Եւ Հայոց մանուկը, կամ թող ասել՝ Հայոց {ազգը}, ի՞նչ գրքի մէջ կարող էր տեսանել մի այդպիսի տեսակ

դի դաստիարակութեան համար։ Խաբուած չե՛նք, որ {ազգը} սիրով կ'ընդունէ այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հե

որասպաններին, մա՜հ ապստամբներին: Գերմանական {ազգը} մեծ ազգ չէ եւ նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդ

ողանաք պահպանել. տենդային ամբոխմունքով խռնւում է {ազգը} պառլամենտի դռներում, որ կարողանար ստանալ թերեւս

ժամանակ եւ այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին {ազգը}, եւ բնաւ չհանդիպելով միջին մոմենտներին, որոնցից

պելով միջին մոմենտներին, որոնցից անցել էր առաջին {ազգը}:

ուել է, ես նորա հետ միասին հարստահարուած եմ: Որ {ազգը} անբախտացել է, ես նորա հետ անբախտացել եմ, որ ազգ

զգը անբախտացել է, ես նորա հետ անբախտացել եմ, որ {ազգը} հարուածուել է, ես այնպէս եմ կարծում, որ նորա թշ

շնամու վրէժխնդիր նետը նախ իմ արիւնիցս է խմել: Որ {ազգը} անհետացել է երկրիս երեսից, ես մինչեւ նորա գերեզմ

, մտքումս չէ: Ի՞նչ բանով է պարապում այդ անանուն {ազգը}: - Այժմ ոչնչով չէ պարապում, եւ ոչինչ բանի պ

ասես յայտնում է իւր ազգի մասին, ցանկանում է, որ {ազգը} լուսաւորուի, որ բան ուսանին ազգի վայրենացած զաւա

է ամբողջ ազգի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, թող {ազգը} մտածէ, թող ինքը հոգս առնէ, իմ ազգասէրը մասնաւոր

երկու-երեք մանէթ ողորմութիւն տալով: Նա գովում է {ազգը}, նա օտարի առաջեւ ծածկում է նորա պակասութիւնքը:

մ է նորա պակասութիւնքը: Նա այնքան սիրում է Հայոց {ազգը}, որ նորա պակասութիւնքը խայտառակողներին ատելով ատ

եկով. ոչ միայն ազգասէր պատուանունը, այլեւ բոլոր {ազգը} եւ քո հօր ոսկերքը կը հանես գերեզմանից եւ կը վաճառ

, որ շատ խօսքերի պատճառ է եղել իւր կեանքի մասին: {Ազգը} ասում էր թէ նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր

- Չար բախտո՞վ. ուրեմն չկամի այդ մարդը, որ մեր {ազգը} ստանայ եւրոպական լուսաւորութիւն, - հարց արեց պ.

մասին ասում է, թէ անհաւատ, թիւր, շնացող եւ չար {ազգը} միայն նշան կը խնդրէ. պատճառ, ինքը խելք չունենալ

Ի՞նչ պիտի խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ {ազգը} սիրէր ու նորա օգուտը պաշտէր: Ամենայն ոք, որ փոք

որ փոքր ի շատէ ուսումն է ստանում, մոռանում է իւր {ազգը}, հաւատն ու օրէնքը, ոչ պահք է իմանում, ոչ մատաղ

որ յիմար ֆանատիկոս անունը կը բեւեռէ ճակատիդ: Մեր {ազգը} ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատաղ գնամ նորա զօրութե

իսուս բեւեռեցաւ " ասում է խաչի տաղը: Իմ կարծիքով {ազգը} եկեղեցին է, հոգեւորքն են, մեք մասնաւոր մարդիկ ե

ան վաղուց արդէն հաւատացուցել են, որ ժողովուրդը, {ազգը} հոգեւոր բաների մէջ իրաւունք չունի խառնուելու, որ

այ իւր օթեւանը: Նա մտածում էր, թէ արդարեւ Հայոց {ազգը} թէպէտեւ քանի հազար տարեկան, այնուամենայնիւ դեռեւ

որբեր, գտանուին հոգաբարձութեան տակ, բայց Հայոց {ազգը} չունի հոգաբարձու եւ գտանելու չէ երբեք: Ուրեմն ի՛

ատմութիւնը լսելու համար: - Եում է այդ մարդու {ազգը}, - շարունակեց Մահտեսի Թովմասը, - բոլոր Եւրոպա մ

ազգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կարող են պահպանել {ազգը} կամ տէրութիւնը: Սորա ոյժը եւ կեանքը երեւում է մի

է. Աստուած կեանք տայ, Աստուած հաստատ պահէ, որ {ազգը} սիրելով, կառքերով ման գայ, աշխարհի վայելչութենն

այն մարդկութեան Փրկիչը, այնքան սիրել է մարդկային {ազգը}, որ նորան ծառայութենից փրկելու համար չէ խնայել ի

մար չէ խնայել իւր արիւնը եւ կեանքը, եւ մարդկային {ազգը} ազատ կացուցանելու աղագաւ, ինքը մեռել է խաչի վերա

թիւնը, պիտի սէր ունենայ, պիտի սիրէ իւր ընկերը, {ազգը} եւ մարդկութիւնը առհասարակ: Ապրել միմիայն իւր համ

Տղայական մտածութի՜ւնք. ինչպէս թոյլ է մարդկային {ազգը}, մանաւանդ կանայք, եւ մանաւանդ աղջիկները: Դեռ մ

ը՝ համեմատելով այն կարօտութեան հետ, որ զգում էր {ազգը} ։ Մարդկութեան առաջեւ բացւում էր նոր անցքերի տեսար

ւթեան մէջ էր մարդկութիւնը Եւրոպայում, մինչ Հայոց {ազգը} ՝ ծառայ եւ ստրուկ դարձած օտարի, վիզը դնում էր ամ

է տգիտութիւնը, եւս առաւել թանձրանում է խաւարը եւ {ազգը} համօրնէն ընկնում է մի մահանման քնի մէջ։ Հայոց ազ

գը համօրնէն ընկնում է մի մահանման քնի մէջ։ Հայոց {ազգը}, առանց աչք բանալու, քնում է միալար չորս հարիւր

վեր բարձրցանել այնքան խոր տգիտութեան մէջ թաղուած {ազգը} եւ ներս բերել նորան Եւրոպական քաղաքաշինութեան շրջ

լ Իտալիա եւ օտարի հացով սնանել, որովհետեւ ինքը՝ {ազգը}, ինչպէս մեր ժամանակներում եւս, իւր հայրենասէր ո

լ էր Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ էր իւր {ազգը} իմացական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գրում է նա

իթարի եւ նորա ընկերութեան յարաբերութիւնը դէպի մեր {ազգը} կամ դէպի Պապական աթոռը։ Այս նամակը յայտնում է նո

հոգու ուղղութեան եւ յարաբերութեան վերայ դէպի մեր {ազգը} ։ ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ Ա. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ

էութիւնը, այս գործունէութեան շարժառիթքը դէպի մեր {ազգը}, նորա ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ երեւում էր

ւթեամբ ծառայ եւ ստրուկ է շինում այն մարդը կամ այն {ազգը}, որ մասնակից էր այդ կրօնին։ Չնչին եւ նիւթական բ

ծութիւն եւ հոգեկան մեռելութիւն։ Եւ այդ մարդը կամ {ազգը} կամ ընկերութիւնը, բաժանորդ լինելով այս ողորմելի

. մեր համար ծանր լուծանելու խնդիր, որովհետեւ մեր {ազգը}, մինչեւ այսօր առաջնորդուելով պապական աբեղաների գ

տացել էր մի հօտ եւ մի հովիւ շինել բոլոր մարդկային {ազգը}, քարոզում էին ազգերին, թէ (առ ժամս) կրօնական

համար, եւ եւրոպական մարդը այսօր ճանաչում է Հայոց {ազգը} Մխիթարեանց շնորհքով։ Ահա՛ այն բոլորը, ինչ որ ու

ստեղ Մխիթարի բուն խորհուրդը՝ միաբանութիւն կազմել {ազգը} լուսաւորելու համար, այլ այսքանը, թէ այլապէս չյա

իաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է ազգից եւ սա ( {ազգը} ) նայում է նորա (Մխիթարեան միաբանութեան) վերայ

կանութիւնը, հրապարակով քարոզեց, թէ ինչ որ Հայոց {ազգը} ստացել է կամ ստանում է Մխիթարեանց ձեռքով, այդ բո

կը տանք այդ միաբանութեան յարաբերութիւնը դէպի մեր {ազգը} ։ Եւրոպա լրագիր. Վիեննա, 1853, Յունուար.

Մեք կը պատասխանենք, եւ ոչ մի։ Ո՛չ թէ միայն չունի {ազգը} աշխարհական դպրոց տղաների եւ աղջիկների համար, այլե

եւ գանգատում էր ապա հոգեւորների տգիտութեան վերայ։ {Ազգը} իրաւունք չունի գանգատելու այդ մասին. պատճառ, գիտո

տալ, որ Չամչեանը քսան միլիոն հաշուած լինէր Հայոց {ազգը}, որ շատ շատ չորս միլիոն է։ ---------------

ւնն էր։ Այս կերպով Յիսուսեաններին դժուար չէր այն {ազգը}, որ երախտապարտ էր նորանց իւր հանգստութեան համար

այսինքն անխտիր այն անհատները, որոնցից կազմւում է {ազգը}, ամենայն մարդկային իրաւունքով ազատ են այդ բանը ը

ած վէրքը բժշկւում է իսկոյն, երբ տեսանում եմ, որ {ազգը} դատապարտում է վնասի պարտաւորը. երբ ազգը, խոստով

եմ, որ ազգը դատապարտում է վնասի պարտաւորը. երբ {ազգը}, խոստովանելով այդպիսու անարժանութիւնը, կտրում է

է, բաժանում է նորան իւր հետ հաղորդութենից, երբ {ազգը}, զզուելով այդպիսու գործերից եւ պարտաւորելով նորա

այն ազգային անդամ ինչ չափով պարտական էր սիրել իւր {ազգը}, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել նորա

սութիւնքը ծածկելու: Ոչ երբեք պիտի չառաջանայ {ազգը}, հետեւելով հին խելքերի դրութեան: Ոչ երբեք պիտի

ով հին խելքերի դրութեան: Ոչ երբեք պիտի յառաջանայ {ազգը}, հետեւելով մի տեսակ վարդերի վարդապետութեան, որ

ան այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ իւրեանց սէրը դէպի {ազգը} յայտնում են նորա պակասութիւնքը քօղարկելով, որով

ս գաղափարին, թէ հոգեւորականք են ազգի համար եւ ոչ {ազգը} հոգեւորականների համար. ազգը ժառանգութիւն տրուած

են ազգի համար եւ ոչ ազգը հոգեւորականների համար. {ազգը} ժառանգութիւն տրուած չէ Պօղոսին կամ Նիկողոսին, ո

ռի մասին, որպէսզի իմանայ, թէ որչա՛փ յառաջացել է {ազգը}. ես իմ կողմից, որպէս անդամ հայկական ազգի եւ եկե

եալ անձնաւորութիւնների խորին գաղտնիքն էր այդ, եւ {ազգը} չէր համարձակւում անգամ մտածելու հաշուետուութեան մ

ոնադրութիւնը, որպէս մի միջոց, որ պիտի պաշտպանէր {ազգը} յայտնի անձնաւորութիւնների ազդեցութիւնից եւ որպէս

ւ պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը ներկայացնում էր {ազգը}: Պատգամաւորական ընդհանուր ժողովն էր ընտրում քաղա

կել կարեւոր որեւէ բան ` առանց սրա թոյլտուութեան: {Ազգը}, որ վաղուց էր կամենում ունենալ այդպիսի մի Կանոնա

ջոցի դիմել հակառակելով ընդհանուր ձգտման: Մինչդեռ {ազգը}, որ բացառապէս վատթար վարչութիւնից ազատուելու համ

, երբ իր հարուստների ձեռքով թալանուած ու ճնշուած {ազգը} միջոց չէր ունենայ ոչ բարոյական, ոչ մտաւոր զարգաց

Յայտնի է բոլորին, թէ որպիսի զայրոյթով դիմաւորեց {ազգը} կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն արգելեց նոյնիսկ թղթի ընթ

մ վերջին դէպքերի ընթացքում շարունակում էր բողոքել {ազգը}: Այս կարծիքը հաւաստւում է նաեւ նրանով, որ

) եւ Արիստակէսը (Ադրիանապոլսում). մինչդեռ հայ {ազգը} ներկայիս հազիւ թէ ուրիշ թեկնածուներ ունենայ, որո

ք որ արժանի լինէին այդ կոչումին: Եւ 3. Հայ {ազգը} պարտաւորեցւում է Երուսաղէմի պատրիարք ընտրել բացառ

մաթիւ այդպիսի որոշումներ, որոնց հազիւ թէ ընդունի {ազգը}, այսպէս թէ այնպէս ընդհանուր կարծիքը ուղղուած է դ

մինչեւ Կանոնադրութեան խնդրի աւարտումը: Հայ {ազգը}, զուրկ արտաքին ամէն մի պաշտպանութիւնից, ենթարկո

յական ազդեցութիւնը ` Թուրքիայում տարածելու եւ հայ {ազգը} թուրք փաշաների կամայականութիւնից ազատելու համար:

լով, ազգին համար կը լինի չեղածի պէս, իսկ ինքը՝ {ազգը} ՝ կենդանի, գրական լեզուի կարօտ։ Թէեւ այս խնդիրն

ալու, կատարում է պատուերը: Մենք գիտենք, որ մեր {ազգը} ինչպէս նաեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից լու

ցած է նա ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի {ազգը} նորա մասին: " Էս մեր կոտորուած երեխեքն էլ "- երա

նաեւ մի հրաշագործութիւն մի երեւելի զօրավարի: Եթէ {ազգը} Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայց Թոր

որ կամ առաջ է ապրել Թորոսից կամ վերջը, որի վրայ {ազգը} մեծ համարում ունի քաղաքականապէս կամ կրօնապէս, նա

շտ այսպիսի դիպուածներում է կատարւում: Հայոց {ազգը}, Արագածի վրայ կրակ կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար

թէ այդ լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել {ազգը}, թէ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անունը այդ աւանդութեան հ

րում են որսորդութեամբ: Տարակոյս չկայ, որ եւ մեր {ազգը} անցել է մի անգամ զարգացման այդ աստիճանը, եւ մեր

ցորդ տեսնելու ժամանակ վազել թագաւորների քամակից. {ազգը} մինչեւ թագաւորութեան հասնելը, ստանում է եւ ստեղծ

աջաբանը, այսպէս է ասում. " Մեծ յոյս ունիմք, թէ {ազգը} կ՚ընդունի Սոս եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար պատանո

բուած կը լինէին: Սխալւում է պ. Պռոշեանցը. {ազգը} ընդունեց այդ գործը (եւ իրաւունք չունէր չընդունել

ան. թերեւս շատ, ընդհանուրի, խոցերից ազատ է մեր {ազգը}: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով խունկ ենք ծխում

վիճակագրութեանը հետ ասում ենք այն խօսքը, թէ մեր {ազգը} շատ խոցերից ազատ է: Բայց, չնայելով սորա վր

թիւնքը, միայն, չե՞ն կարող երջանկացնել մարդկային {ազգը}, դորա վրայ թող խորհի ընթերցողը եւ առողջ դատաստան

լանար նորա լեզուի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց {ազգը} գեդէոնեան բո՞ւրգն էր, որ ցօղի տակ մնալով չթրջուէ

յայտնի է, թէ այս սքանչելի յատկութիւնքը չէր կարող {ազգը} ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր էլ, էրուել էլ

ել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր {ազգը} չունի այդ ազատութիւնը. նա չէ կարող ներկան ուրանա

ը, Կը տայ ինձ ու կ՚ըսպանի: Գերի ա մեր հայ {ազգը}, Ղոչաղների թալ ազգը, Էս անիրաւ թուրքի ձեռին, Փ

սպանի: Գերի ա մեր հայ ազգը, Ղոչաղների թալ {ազգը}, Էս անիրաւ թուրքի ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փայ ազգ

զգը, Էս անիրաւ թուրքի ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փայ {ազգը}: Իմ Գրիգորը մենծանայ, Դուշմանի աչքը հանա. Հայ

, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխարդախ սրտով սիրելով մեր {ազգը}, ցոյց տուեցինք, որ ազգային մատենագրութիւնը պիտո

կան դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով {ազգը}, երբէք յետ չենք կենայ, որչափ ամենակալ տէրը կը շ

քննել նորա կրօնից. պատճառ, որ որքան լուսաւոր էր {ազգը}, այնքան մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան ճշդած է

իւն կարող էր ունենալ սառուցից։ Հայոց ողորմելի {Ազգը}, երկար ժամանակ անուսում մնալով, բոլորովին սառած

նոր լեզուով, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք ու վաստակ {ազգը} լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ չի յառաջանայ. ե

է, որ Վենետկում հազարաւոր գրքեր տպուեցաւ, բայց {ազգը} միայն արտաքին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի եւ 900

նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բայց հայոց {ազգը} իւր լեզուն թողել է անմշակ, եւ նորա մատենագիրքը ե

տ էին ազգին։ Թող այդ պարոններն իմանան, որ հայոց {ազգը} հինգերորդ դարուցը մինչեւ հիմա իւր մատենագրութեան

լսելու. Պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։ {Ազգը} լուսաւորելու համար հարկաւոր չէր ոտանաւորներ եւ ոչ

կտայ կուլ տալու։ Բացի սորանից, յոյս ունինք, որ {ազգը} ինքը եւս այժմ, ինչպէս մինչեւ այսօր, բնական ուղի

սեպհական չէ, թէ գրոց բառերովը խառնուած է, եւ թէ {ազգը} չի հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհաբառ եւ ն

ւրդից հասկացել են հինգ հարիւր կամ հազար մարդ։ {Ազգը} երբէք չի կարող ուրանալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխատ

նչափելի բարձր աստիճան ջերմութիւնից։ Եթէ Հայոց {ազգը}, դարերով ստրկանալով Պարսից, Մոգոլների, Սելջուկ

չոր մնայ, կամ հողը չցրուի։ Յայտնի է, թէ Հայոց {ազգը} Գէդէօնեան բրդի կամ Մովսիսեան մորենու սքանչելի որա

կտորներն էլ Նեվայից բռնած մինչեւ Եաւա հասել, եթէ {ազգը} հազար տարիներով ծանր ստրկութեան մէջ շատ անգամ ստի

ր ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել, մէկ խօսքով՝ եթէ {ազգը} ստիպուել է, հայախօսութիւնը որպէս մաքսանենգութիւն

շմարտութեան անունով։ Պակա՞ս էր նորա սէրը դէպի իր {ազգը}, քան ձեր սէրը. դժուար թէ կարողանաք ապացուցանել

նդիր, որ զայրացնում է զգայուն սրտի վէրքերը։ {Ազգը} բաղկանում է ընտանիքներից, ընտանիքը՝ անհատներից

աղկանում է ընտանիքներից, ընտանիքը՝ անհատներից։ {Ազգը} ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ժողով անհատների, որոնց մէջ

ասարակաց վերագրւում են այս կամ այն ազգին։ Ուրեմն {ազգը} է մի մեծ ընտանիք, ուրեմն ազգը է մի մեծ եւ հսկայ

այն ազգին։ Ուրեմն ազգը է մի մեծ ընտանիք, ուրեմն {ազգը} է մի մեծ եւ հսկայ անձնաւորութիւն։ Այո՛, ազգութի

, ես էլ դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր {ազգը} անլեզո՞ւ է"։ Դու ես ասում։ " Լեզու չէ՞, որով

ածում է (եթէ կարող էր կատարել այս պաշտօնը), թէ {ազգը} սքանչելի լեզու ունի, բայց հեղինակների վատթարութի

ւ իցէ նեղութեան, ցուցանել զինքեանս բարեկամ Հայոց {ազգի}, յորմէ անկեալն են, թերեւս եւ ուղղափառ Հայ, որպ

րձաւորաց: Անմա՛հ իմ տեարք, կեցջիք ի սփոփանս {ազգի}, զի ամենեցուն, որ յազգին են աչք՝ ի Ձեզ հային,

իսկ է անստերիւր եւ նուիրական նշան տեարց Լազարեանց {ազգի}: Ձերոյին գերազանցութեանց ողորմածագոյն տեար

Ն, Ձեզ հայտնի է պատմություններից, որ ամենայն {ազգի} գրականությունը սկսանում է երգերով, առածներով եւ

իմել այս խնդրովս, եթե ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի եւ {ազգի} օգտին ցավակցողի: Թեպետեւ այս բանը Ձեր ծառայությա

տ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում եմ, որ իմ {ազգի} համար աշխատությունս կորած չէ. գոնե կա մի մարդ,

է արձան հավիտենական հիշատակի կանգնեմ քո համար մեր {ազգի} մեջ: Հույս ունիմ, որ քո ազգասիրական հոգաբարձութ

ք մեր վերայից այն ամոթը, թե լուսավորությունը մեր {ազգի} մեջ պիտո է փտած պապական աբեղաների ձեռքով մտանե:

ց շատ վատ է, վասն որո թող յուրյանց պահեն: Հայոց {ազգի} մեջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող էին հազար անգամ լա

յունը, պատճառ, եթե այդ գիրքը պետք է երեւի հայոց {ազգի} մեջ եւ պիտի մի օրինավոր ընթերցանության գիրք դառնա

ւթյունից, խնդրում է, որ ամեն աշխատություն ի սեր {ազգի} գործ դնեք դարձյալ, որ մնացած տոմսակները եւս, որ

նվիրաբերեաց, նույնպես Դուք հանձնառու լինիք ի սեր {ազգի} եւ իմ, բանալ մի ստորագրություն Ձեր ծանոթների եւ

ւց, որով իմ տարեվոր աշխատությունը պիտի կենդանանա {ազգի} համար, հավաստի եմ նույնպես, որ բավական կմնաք իմ

ալ, թե ինչպե՛ս պիտո է լիներ օրագիր ասած բանը մեր {ազգի} դաստիարակության համար. ուրախ ենք, որ մեր մատենա

ացուցանենք, թե որքան սխալ կարծիք է այդ եւ թե մեր {ազգի} հարազատ որդիքը ունին կարողություն բարոյապես առնիլ

մ իմ առաջարկությունս, հարակցելով թե, եթե դուք, {ազգի} իշխանքդ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք եւ

նք ոչինչ ենք եւ ոչինչ գործ չենք կարող հառաջ տանել {ազգի} լուսավորության եւ դաստիարակության համար: Այժմ

մում եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ խնդրում եմ {ազգի} անունով անտես չառնել իմ խնդիրը, այլ մի քանի ազգա

էր, որ մեր ձեռքով պատժվեին եւ խայտառակվեին: {Ազգի} եւ ճշմարտության համար իմ կյանքը իմ աչքումը ոչինչ

տերազմը դադարած չէ, եւ ձերը չէ պիտո դադարի, մեք {ազգի} ընտրյալ որդիքս պիտի ձեռք ձեռքի տանք միմյանց եւ շա

ձեռք ձեռքի տանք միմյանց եւ շարունակենք մեր կռիվը {ազգի} եւ ճշմարտության անունով, միշտ կրկնելով " Ցորչափ

որ օրագիրը խափանվի, բայց դուք պիտի պաշտպանեք մեզ {ազգի} եւ ճշմարտության համար, մինչեւ որ մի քանի տարի շա

ի շարունակվելով, արմատ արձակե ճշմարտությունը մեր {ազգի} մեջ, այնուհետեւ ինքը ազգը կխնդրեմ, բայց առաջին

թշնամիք, ինձ հակառակորդ, բայց անհույս չեմ, որ {ազգի} բարեմիտ անդամք կբարձրացնեն յուրյանց ձայնը հարկ ժա

վերա, նույնպես եւ Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր {ազգի} եւ եղբայր մեր ճշմարտավարոզ եւ ճշմարտասեր ընկերութ

անավանդ մինչ տեսանում են, որ ամեն բան զոհում ենք {ազգի} օգտի համար: Ահա, սիրական եղբայր, մեր դրութ

" Հյուսիսափայլի " երեւիլը մեծ ազդեցություն գործեց {ազգի} վերա, շատ բաներ խոսեցավ օրագիրը, եւ շատ մարդիկ

տեւ ասում են, մեծ անբավականություն կարող է ծագել {ազգի} կողմից դեպի նա: Այս բանը շատ ձեռնտու է մեզ,

նորոգելու եւ բոլոր մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ {ազգի} եւ եկեղեցու գլխից անցածները ճշմարտությամբ հրատարա

ւ համար: Հույս ունիմ եւ հույսս մեծ է. մի՞թե մեր {ազգի} մեջ մինչեւ այժմ եւս խավարը եւ սուտը պիտի հաղթանակ

ինվորվել եւ ցույց տալ ժամանակով մեր ապագայից, որ {ազգի} համար անհոգ չենք եղել, որ ազգի թշնամիների հարձակ

մեր ապագայից, որ ազգի համար անհոգ չենք եղել, որ {ազգի} թշնամիների հարձակմունքին դեմ ենք դրել մեր կուրծքը

ակմունքին դեմ ենք դրել մեր կուրծքը եւ ճակատը, որ {ազգի} օգտի համար զոհել ենք մեր հանգստությունը, հայրենի

ւթյան մեջ, չմոռանալ, որ ես այս բոլորը քաշում եմ {ազգի} համար մեր դժոխքի սպասավոր ճիզվիտ հոգեւորականներից

եր ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի վերա եւ մեր ողբալի {ազգի} խեղճ վիճակի վերա: Աստված տար, որ ես գերեզման չմ

: Աստված տար, որ ես գերեզման չմտած տեսանելի մեր {ազգի} դրության բարվոքվիլը եւ հոգեւորականների բարբարոսու

ը: Գրիչս պիտի կոտրեմ եւ ձգեմ. մյուս անգամ հայոց {ազգի} անուն տված ժամանակները եւս պիտի սիրտս խառնվի ու փ

Ափսո՛ս ինձ, որ ես երեւեցա հայերի մեջ, մի այլ {ազգի} մեջ երբեք այս վիճակում գտնվելու չէի ես, անտեր եւ

Վեհափառ Տէ՜ր, ո՛չ հայեցեալ ի տխուր հանգամանս {ազգի} մերոյ, մեք հաւատամք դեռ եւս, եթէ ազգն մեր չէ ի

եւ մաքուր, երկինք հասանեն ի թիկունս: Զղեակ {ազգի} մերոյ Հոգին հաւատաց ի Ձեզ, եւ միլիոնից աչք յառեց

ան Ձեր, ասպարէզ գերագոյն առաքինութեան՝ ձեռն տալ {ազգի} ընկճելով, որ ընդ հուր եւ ընդ ջուր անցեալ ոգեսպառ

զծանրութիւն բեռինն, այլ զոր բարձէք սիրով յանուն {ազգի}, յազգէն դարձեալ աղաչիք հանել ի նաւահանգիստ անդոր

բաները գրում ենք որպես լոկ քաղաքացի եւ որպես լոկ {ազգի} օգտին ցանկացող, առանց այն պատճառի, թե հասարակու

մեջ ծնած եմ, միաբան ցանկությամբ խնդրե մեզանից, {ազգի} անունով հանձն առնուլ այս ծանր պաշտոնը, այն ժաման

զՁեզ, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ յայտնել պատուելի {ազգի} մերում ՚ի միամտութիւն, զի մի՛ նեղեսցին ՚ի մտատան

ոյ մանրակրկիտ քննութեան եւ յարուցանելոյ զիրաւունս {ազգի} եւ եկեղեցւոյ, զոր անխղճօրէն մեռուցին արք մեղմեխք

ղական ոգի վերոյգրեալ երկուց անդամոց առ վնասապարտս {ազգի} եւ եկեղեցւոյ ոչինչ աւելի մարթացայ յայս նուագ կատա

տ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, եթե չկարողացավ դեմ դնել {ազգի} միջից դուրս արձակված դիմագրավ զորության, գեթ մեծ

շները աղքատացնելով, հարստանում է եւ տիրապետում է {ազգի} բնականության վերա: Այս բարոյական ավազակներին մա՛

րի խանութները, ծածանում է Սարդինյան դրոշակը, եւ {ազգի} բերանը ուրախությամբ արտաբերում է յուր ազատիչների

րախ եմ, սակայն տեսանելով նորա ազատությունը եւ իմ {ազգի} տկարությունը, կարծում է սիրտս եւ այրում է հոգիս

ւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխան նորա եւ որպէս անդամ {ազգի} Հայոց, իրաւունս համարիմ ինձ բարձրաբարբառ բողոքել

մ երկդիմի կուսակիցք Այվազովսքւոյ, դրական թշնամիք {ազգի} մերոյ եւ յառաջադիմութեան, որ ըստ բռնեալ ի նոսա հ

թիւնք հոգեւորացս առ ՚ի ձեռս բերել զսեպհականութիւն {ազգի} մերոյ եւ այն կանխուլ ի նմանէ, գաղտագողի, առանց

ս եկամտից եւ առանց ծախելոյ, զդանկ մի ի շինութիւն {ազգի} կամ ի պահպանութիւն դպրոցաց, որ ըստ օրէ թաղի ընդ

Ձեզ են բազմապատիկ բողոքանք զանազան հասարակութեանց {ազգի} մերոյ զզանազան եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց իւրեանց

ջինն դիմել առ Ձեզ, որպէս առ ընդհանրական Հայրապետ {ազգի}, առանց ձեռն սկսելոյ ՚ի հնարս զառ ի Ձէնջ անկախս:

ակատար տէ՛ր, այո՛, մինչ բան լինի զթշուառութեանց {ազգի} մերոյ, փոքր մի եւս եւ կատաղիմք իսկ, իբրեւ ի շան

ցեալ խիղճ կարիցէ արդեօք աչք բացօք տեսանել զվիճակ {ազգի} մերոյ, զաստիճան թշուառութեան նորա, զարտասուս եւ

Այս ամենայն, իրավունս տան մեզ, որպէս անդամոյ {ազգի} մինչ իսպառ բողոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն

կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի պաշտպանելոյ զիրաւունս {ազգի} մերոյ թշուառացելոյ եւ առաթուր կոխելոյ, քանզի ուխ

շմարտութիւն. սա՛ է ձայն, թռուցեալ ի ճնշեալ սրտէ {ազգի} մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է նա, այլ կարի ճշմարի

ռք զարկի, հուսալով մի միայն Ձեր գործակցության եւ {ազգի} համակրության վերա: Ինչ որ գործի հանգամանքներին է

րական ոգւոյ դէմ դիցեն չուել 'ի Հնդիկս եւ, յանուն {ազգի} մերոյ 'ի Նախիջեւան, յայտնագործեալ զվաղնջուց թողա

ական եզրակացութեան, պատուելի եւ յառաջադէմ անդամք {ազգի} մերոյ, որք եւ կցորդք վերաuաց ընտրութեան, ետուն

երտողեալ միտս: Վեհափառ տէ՛ր, յանուն տառապեալ {ազգի} մերոյ աղաչեմ զՁեզ յարգեալ զընտրութիւն ազգի մերոյ

ռապեալ ազգի մերոյ աղաչեմ զՁեզ յարգեալ զընտրութիւն {ազգի} մերոյ եւ հաստատել զարգոյ երեսփոխանս մեր Հայրապետա

յրապետական կոնդակօք յանուն երեսփոխանացն եւ յանուն {ազգի} մերոյ 'ի Կալկաթա, որով մեծապէս սատար լինիք 'ի կա

, որով մեծապէս սատար լինիք 'ի կատարել զցանկութիւն {ազգի} մերոյ եւ բարեպաշտ կտակողացն, որ ցայսօր մնայ անկա

ս, որ, այդ ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում ես {ազգի} պակասութիւնքը եւ ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապ

յդպիսի դիպուածում լաւ է սուտը, որ վարագուրում էր {ազգի} պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեր համար. ճշմարտութ

ուտ կայ մի այնպիսի ճշմարտութենից, որ կտրատում էր {ազգի} սիրտը: - Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ դատել եւ

նելու, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, որ այժմեան Հայոց {ազգի} դրութիւնը հրատարակեմ բովանդակ աշխարհի մէջ Հայերէն

է, մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է {ազգի} սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած եւ ճարա

տութիւն քարոզելով, ասում ես դու, թէ յայտնում էի {ազգի} պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խո

եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդով չէ դա, եթէ ոչ, որ {ազգի} սրտացաւ անդամքը, փոքր առ փոքր հասկանալով բանի զօ

տեսանես, որ նա ամենայն կերպով նուիրուած է Հայոց {ազգի} ճշմարիտ օգտին եւ դաստիարակութեանը: - Ես շատ

յլն, եւ այլն: Այս կանոնքը, եթէ արմատանան Հայոց {ազգի} մէջ, կարող են գլխաւոր պատճառ դառնալ ազգի հարստու

ն Հայոց ազգի մէջ, կարող են գլխաւոր պատճառ դառնալ {ազգի} հարստութեանը: - Սիրելի՛, - պատասխանեցի ես,

յանձն առնուլ ամենայն տեսակ ցածութիւն, շողոքորթել {ազգի} թեթեւամիտ եւ կարճատես անդամների անձնասիրութիւնը ե

եմ, եւ եթէ այդ գործը յարաբերութիւն չունենար մեր {ազգի} հետ, եթէ դա յիմար գաղափարներ չտարածէր ազգի մէջ,

ր մեր ազգի հետ, եթէ դա յիմար գաղափարներ չտարածէր {ազգի} մէջ, հաւատա՛, որ հետեւելով իմ բարեկամների խորհր

ր թաթի վերայ դնէ իւր ծանրութեան քարը: Այդ պարոնը {ազգի} յետ մնալու պատճառ լուսաւորութեան կողմից դնում է ա

ի գրչի բերանից, ինչպէս վկայում է Պ. Իսահակեանցը {ազգի} անուսումնասիրութեան վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում

զուր տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս դուք, {ազգի} որդիք ենք եւ կցորդ դորա փառքին եւ անարգանքին, դո

մեզ երկու Հայ, որ միասին խորհուրդ կատարած լինէին {ազգի} յառաջադիմութեան վերայ, հոգ տարած լինէին ազգի զաւ

էին ազգի յառաջադիմութեան վերայ, հոգ տարած լինէին {ազգի} զաւակների կրթութեան եւ լուսաւորութեան վերայ։ Եւ

ց: Դուք ասում էք, թէ ա՛յն ժամանակ արժան էր դնել {ազգի} վերայ այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը աղաւնեվաճառո

Ընդհանրապէս սկսանելով ձեր գրուածքը՝ խօսում էք {ազգի} հետ հասարակաբար, բայց յանկարծ տեսանում ենք յետոյ

ձեր հետ), ե՞րբ կամ ո՞ւր տեսաք, որ հայրենասէրքը {ազգի} վէրքերի վերայ վէրք էին յաւելացնում։ Դուք հարցանո

զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն {ազգի} վերայ։ Յառաջուց ասացէք՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը,

լ այդպիսի գործ։ Ես տեսանում եմ, որ դուք՝ Հայոց {ազգի} մի քանի այլ անդամների հետ միասին, ֆանատիկոսութեա

ւմ էք, եւ այդ է պատճառը, որ չէք կարող զանազանել {ազգի} անմխիթար պակասութիւնքը բուն ազգիցը եւ ձեր աչքումը

բուն ազգը: Եթէ այսպէս չլինէր, դուք, ուրանալով {ազգի} ապագայ բարօրութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, որ պիտոյ

գատ ունիք, որովհետեւ մերկացնում էին ծածուկ պահած {ազգի} վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, ա

ուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում են {ազգի} անունը ամենայն եւրոպացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ

նութիւն կայ պատժել եւ պատուհասել բերանով եւ գրչով {ազգի} պակասութիւնքը, հրապարակել նորանց այնքան, մինչեւ

պական մարդկութեան բարիքին: Եթէ մեք՝ որպէս անդամ {ազգի}, ճանաչում ենք մեր արժանաւորութիւնը, պիտոյ է ուր

է փոքրոգի կասկածաւորութեան, պիտոյ է հանդէս հանել {ազգի} առաջեւ նորա խաւար կողմերը՝ ապացուցանելու համար,

ւնը, եթէ կան այդպիսի մարդիկ ուրեւիցէ, այդ Հայոց {ազգի} շնորհքը չէ. մեզանից իւրաքանչիւր ոք, Գերմանական

լ մեր բոլորովին մարմին դարձած մեծատունների ոտքը, {ազգի} անունով բան խնդրելու համար, յանձնառու չենք։ Մեք

եռքը սովորած չէ այդպիսի բաների համար՝ արծաթ ձգել {ազգի} գանձանակը: Այո՛, Պարո՛ն, բան խօսելու ժամանակ չ

ածը վերջացնում էք նորանով, որ ազգը վատաբանելը եւ {ազգի} վերայ կոծելը եւ ողբ կատարելը անօգուտ էք համարում

ց ձեր խօսքին՝ մէջ էք բերում Խորենացու ողբը Հայոց {ազգի} վերայ եւ ասում էք, թէ այդ չորս հազար տարուայ ողբ

ար է. ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ, իսկ Հայոց {ազգի} համար շատ բաներ անցանում են որպէս " ձայն բարբառոյ

յունական լուսաւորութիւնը տարածելու, եւ պատահելով {ազգի} իշխանների անսիրտ ընդունելութեանը եւ հոգեւորների կ

է ամենայն կատարեալ եւ ընդհանուր լուսաւորութիւն մի {ազգի}: Զաւակ ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի

ւն տալ չէ, եթէ մի ծնող դնում է իւր որդին մի օտար {ազգի} դպրոցի մէջ. նա այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւ

ւմնարան բաց, ուր թող ուսանին աղջիկ զաւակները մեր {ազգի} ՝ կրթուած եւ դաստիարակուած մայր դառնալու համար ապ

խեղճը կորչում էր այնպէս զուր տեղը: Մեք ամենքս մի {ազգի} որդիք ենք, մեր հայրը Հայկն է, եւ մեք բոլորս՝ մ

ին, ջերմացո՛ւր քո կրակով եւ նոցա սիրտը մեր անտէր {ազգի} վերայ եւ հաւատա՛, որ շնորհակալ կը լինիս յետոյ ին

տից, գտանւում է մի ձորի մէջ: Մի փոքր իւր անունը {ազգի} մէջ տարածելու համար եւ յիմար ու կարճատես մարդերի

մանաւանդ ողբալի է մի այդպիսի պաշտօնէի վիճակը մեր {ազգի} մէջ: Մեր սիրելի Հայերը, որպէս նաեւ Ասիացիք, այ

ան մեծախորհուրդ, նոյնքան չարախորհուրդ պատճառը մի {ազգի}, մի քաղաքի, որպէս եւ Նախիջեւանի յետ մնալու:

Նախիջեւանի յետ մնալու: Այս բանը քանդել է մեր {ազգի} տունը։ Դա այն մրրիկն է, որ ցրուել է Հայոց ազգը

նի այն գանգատը, թէ չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ {ազգի} այս եւ այն օգտակար գործը յառաջացնելու համար, որո

նորան, կամէին ինքեանց միայն սեպհականել նորանց: {Ազգի} եւ հասարակութեան գործի մէջ նորա անդամքը մասնաւոր

ա մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ գործը {ազգի} եւ հասարակութեան անունով, ուրեմն ո՞վ է հասարակու

ւրդը պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է ժողովրդի բեռը {ազգի} եւ հասարակութեան համար, որի ծանրութեան տակ հարստ

եցո՛- ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց, այլ բան չգիտէր։ {Ազգի} համար եղած, թէ չեղած, այդպիսի չնչին բաներ միեւն

ր ազգին... Մեր ազգին հարկաւոր են ճշմարտապէս {ազգի} վերայ մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք, որ

նը, որ կարող էր լուսաւորութեան աւազան դառնալ մեր {ազգի} համար, պիտոյ է ուսուցանէր իւր աշակերտներին Հայեր

լի եւ արժանի ուշադրութեան եւ այդ ճանապարհով որսալ {ազգի} բարեացակամութիւնը: Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը

նց իւր օգուտը ճանաչելու պիտի բամբասէ մի մարդ, որ {ազգի} համար ճշմարտութիւն էր քարոզում եւ այնուհետեւ դառն

րի դժոխային իշխանութիւնը մեր ցաւելի եւ արտասուելի {ազգի} վերայ: Ի՞նչ է այդ մարդերի այսպիսի ուղղութեան շար

որութեանը, ամուր պահել խաւարի թագաւորութիւնը մեր {ազգի} վերայ, է դոյն այդ օբսկուրանտների անձնապահութիւնը

մարում են իւրեանց անձը մի բանի կարգում մեր ողբալի {ազգի} մէջ, եւ եթէ մեր ազգը կամ գոնէ նորա մեծ մասը անդա

ս մարդ մարդկեղէն աշխարհի մէջ. դորա պատճառը է մեր {ազգի} անկրթութիւնը եւ լուսաւորութենից զուրկ լինելը: Ազ

գովասանութիւնները, օրօրոցի երգի տեղ երգելով քնած {ազգի} ականջին, թանձրացնել նորա սարսափելի քունը: Փ

կարող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, իսկ եթէ վառուի {ազգի} առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւորութեան կրակը, այն ժա

րագիրքը ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն գտանելու չէին {ազգի} կողմից, այլեւ դատապարտուելու, որ հրապարակում այ

ը... Այս պատճառով, ճշմարտութիւնը հնչում է Հայոց {ազգի} ականջին որպէս ձայն բարբառոյ յանապատի, որպէս մի ք

ւս կողմից սուտ ազգասէրք եւ միւսերը, արդարացնելով {ազգի} գանգատը, յաւելացնում են դեռեւս. " Դուք ի՜նչ զար

. այն սարսափելի խոցը, որ, դարերով ճարակելով մեր {ազգի} հոգին եւ մարմինը, աշխատում է վերջապէս բոլորովին

ինելու են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մեր {ազգի} մէջ: Ամենայն ժամանակ բաների նոր կարգը պատերազմ ո

մատենագրութիւնը մի հայելի է, որի մէջ ցոլանում է {ազգի} կեանքը: Եւ որպէս յարգի է այն հայելին, որ ճիշդ ց

մի մատենագրութիւն, որի մէջ ստուգապէս երեւում էր {ազգի} կեանքը եւ պատկերը։ Սորա հակառակ, անպիտան է, եթ

ն: Ահա այդ մատենագրութեան մէջ վաստակում են Հայոց {ազգի} սուտ ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ պար

ցա: Եւ մատենագրութիւնը, որ, հարազատ մնալով {ազգի} կեանքին, յառաջ է շարժւում այժմ մի քանի ճշմարտասէ

հելով ամենայն արգելք եւ խափան, աշխատում են բանալ {ազգի} աչքը եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել սուտ ազգասէ

լուխը խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր խղճալի {ազգի} արիւնը, քամել է նորա վերջին ոյժը եւ, շինելով նո

ւ, " հեռի մնալ ճշմարտութեան քարոզիչներից, որպէս {ազգի} անարգողներից եւ չընդունել նոցա գիրը կամ բանը"։

գողներից եւ չընդունել նոցա գիրը կամ բանը"։ Բայց {ազգի} մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ, գտանուեցան մարդիկ, որ սիր

հինգերորդ ամսատետրակում. 1) Ցոյց տալ Հայոց {ազգի} գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը... ցոյց տալ ե

յառաջադիմութեան տունը... ցոյց տալ երկու Հայ, որ {ազգի} օգտի եւ յառաջադիմութեան մասին խորհուրդ կատարած լի

գոչիւնը: Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ {ազգի} գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի եմ

ութեան տունը։ Պատասխանի եմ ստանում, թէ " այստեղ {ազգի} անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պա

եր վերայ, որ դուք նորութիւն կամիք ներս բերել մեր {ազգի} մէջ, եւրոպացոց պէս ամենայն բանի համար ցոյց տալ ա

ը աւազակների այր շինած լինէր"։ Նշանակում է, թէ {ազգի} մէջ կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, եւ ազ

ակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. {ազգի} անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պա

տ ունի Պ. Իսահակեանցը, որովհետեւ մերկացնում էին {ազգի} ծածուկ պահած վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաններ մատ

ուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում են {ազգի} անունը ամենայն Եւրոպացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ

գործ դնելով, բայց Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ {ազգի} վէրքերը արեւին են ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այ

արոնի, թէ ազգը չեն անարգում, այլ դատապարտում են {ազգի} պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է

զգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է {ազգի} պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պակասութիւնքը՝ ոչ

է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով {ազգի} պակասութիւնքը՝ ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ո

րտականութիւն համարում ենք մեզ անփոյթ չլինել Հայոց {ազգի} յառաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան մասին: Բայց որ

, վերադառնային Հայաստան եւ կանգնեցնէին ընդհանուր {ազգի} լուսաւորութեան աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ

կարող էին ասել այն, ինչ որ ասում ենք այժմ մեք՝ {ազգի} հոգաբարձութեամբ ոչ եթէ գիտութեան կաթն, այլեւ ո՛չ

նայ Պ. Իսահակեանցը, թէ որպիսի դպրոց կամէի ես իմ {ազգի} համար: Պ. Իսահակեանցը վիրաւորուել է իմ ասել

կարողացել էին իմ մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել եւ {ազգի} վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստ

ի նորանից, որ եղած էր կամ լինում էր մեր տարաբաղդ {ազգի} օգտի համար, իմ անձնականը եւ ստացականը այն օրիցն

լի գործերի ականատես, որ գործուել էին մեր խնայելի {ազգի} մէջ: Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծանօթ ու անծանօթ, աւար

ընթաց տարին անխորհուրդ անցած չլինելով մեր սիրական {ազգի} համար՝ նորը բարի բարի յոյսեր խոստանում է մեզ: Ա

կ ասպարէզ ստացաւ ժողովրդական կենդանի խօսքը, որ է {ազգի} բարոյական կեանքը եւ հոգին: Անցեալ տարում երեւեցա

ական կեանքը եւ հոգին: Անցեալ տարում երեւեցաւ մեր {ազգի} մէջ մի բանականութեան դատաստան, փա՛ռք եւ պարծանք ն

մտածելով, թէ մեծ շնորհ էր, մեծ բարերարութիւն էր {ազգի} համար, որ այդ պարոնը կամեցել էր ներկայ գտանուիլ

ն հեղինակը կամ մշակողը, այլ կամիմ մատով ցոյց տալ {ազգի} կեանքի վերայ, մանաւանդ թէ ասիական աշխարհի մէջ,

ւնք. " Պարոն Կոմս Էմմանուէլ,... Ով որ {ազգի} համար չէ ծներ, ազգի եւ եկեղեցու անդամ չէ։ Ազգին

ս Էմմանուէլ,... Ով որ ազգի համար չէ ծներ, {ազգի} եւ եկեղեցու անդամ չէ։ Ազգին անդամ եղողը ազգի կեն

ր, ազգի եւ եկեղեցու անդամ չէ։ Ազգին անդամ եղողը {ազգի} կենդանութեան համար պիտի գործէ, ինչպէս մարմնոյ ան

է, ինչպէս մարմնոյ անդամք։ Միայն աշխարհականք չեն {ազգի} անդամք, այլեւ հոգեւորականք, ուստի եւ նոքա եւս ա

գին համար գործելու պարտական են: Բայց այսպէս չէ. {ազգի} ուսումնական զգացմանը համար նոքա չեն գործում, ազգ

ն տալ։ Կա՞յ ուրեմն ազգին մէկ հասարակաց տուն, որ {ազգի} զգացմանը գործակից եղող հոգեւորականք այնտեղ ապաստա

է։ Ուրիշ տեղ ասածս այստեղ էլ կրկնեմ, որտե՛ղ մեր {ազգի} մէջ Մեսրովբ մի դուրս եկաւ, որ գտած լինէր իւր համ

ենց վերայից վերցնել, քան թէ, լռութիւն պահելով, {ազգի} մեծի եւ փոքու սիրտը առհասարակ իրենցից կտրել, որ

ջ անցած կերթան. այսքան երկարութեան մէջ արշաւել, {ազգի} յետեւէն հասնիլ չի՛ կարելի, թէ որ հոգեւորականք իր

մ է, որ մի բարեհոգի, ազգասէր, այլեւ ճշմարտապէս {ազգի} վերայ սիրտ ցաւեցնող մարդ է: Աստուած տայ, որ շատ

ղ էր պահանջել... Բայց դուք, որ համարւում էք ձեր {ազգի} մէջ ձեր Մարգարէի փոխանորդ, Աստուծոյ առաջեւ պարտա

տապէս կարելի է չափել որպէս մի մարդու, նոյնպէս մի {ազգի} եւ ամբողջ մարդկութեան գործը: Կէս մի Շամիլի անարգ

նը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին: Ես որդի եմ մի անբաղդ {ազգի}, որ երբեմն ունեցել է իւր քաղաքականութիւնը, իւր

առայութիւնը ի՞նչ յարակցութիւն կարող էր ունենալ իմ {ազգի} օգտի հետ: - Հը՛մ... Ես քեզ հնարներ կը տայի

կը տայի, որ ինձանից ուսած գաղափարքդ տարածէիր ձեր {ազգի} մէջ մեր լեզուով: - Ձեր լեզուո՞վ. Հայերի համ

պատերազմը հարկաւոր էր, որ մի օր յառաջանային մեր {ազգի} մէջ, հարկաւոր էր, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը ոտա

սորա պաշտպանքը հրատարակեն սորա իրաւունքը իւրեանց {ազգի} այն բաժնի մէջ, որոնց առաւել սիրելի էր խաւարը: Հ

լ տարածէր իւր մառախլապատ եւ մահադէմ վարագոյրը մեր {ազգի} վերայ. մի՞թէ սուտ է խօսածս: - Ձեր ամենայն բ

իրներ, որ յարակցութիւն եւ ազդեցութիւն ունէին մեր {ազգի} կեանքի վերայ: - Իմ համար ասում են, թէ շատ բ

մարտութիւն, բայց դու, զուգահեռաբար յառաջ գնալով {ազգի} կեանքի հետ, ամենայն առողջամտութեամբ հարկադրուած

րակ եւ նիւթապաշտութեան հոգով գործականապէս տաշուած {ազգի} զաւակները, անխորհուրդ եւ տղայական փառասիրութեամբ

պատմութեան բաց մնացած երեսները, ուր պիտի գրուէին {ազգի} ընտանեկան կեանքը, թագաւորների, նախարարների ընտա

ն ախտ, իրաւունք չէ, եթէ այդ սովորութիւնը մտել է {ազգի} մէջ օտարից, որի հետ կենակից էր մեր ազգը, կամ որ

այց ոչ որպէս մի ախտ, որ երեւել էր որպէս հետեւանք {ազգի} սեպհական կեանքի եւ արիւնի: Այսպիսի անտեղի զ

որոշ եւ շօշափելի կերպով ցոյց է տալիս, թէ ազգը, {ազգի} կեանքը, ազգի անցածը, ազգի ներկան, եւ այսպիսի ն

ելի կերպով ցոյց է տալիս, թէ ազգը, ազգի կեանքը, {ազգի} անցածը, ազգի ներկան, եւ այսպիսի ներկայի հետեւել

ց է տալիս, թէ ազգը, ազգի կեանքը, ազգի անցածը, {ազգի} ներկան, եւ այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, եր

, նուիրած լինելով մի ժառանգութիւն ընդհանուր Հայոց {ազգի} զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան համար, ին

այդ անիրաւութեանը եւ այն ծայրացեալ անիրաւութեան: {Ազգի} արծաթը ծախւում է, որ պապականութիւնը առաւել խոր տ

ծախւում է, որ պապականութիւնը առաւել խոր տարրանայ {ազգի} անմեղ զաւակների սրտի մէջ, որոնց առաւօտ եւ երեկոյ

ան տարիներով լռում է եւ իւր լռութեամբ շատացնում է {ազգի} զաւակներից պապականութեան գնացած զոհը Հիւրմիւզների

ովհետեւ Վերսայլը էր այս գործական, բայց թեթեւամիտ {ազգի} պարծանքը: Ֆրանսիացին մի նուիրական հպարտութեամբ ց

իւնը սկսեց շիկանալ այն ժամանակից, երբ ֆրանսիական {ազգի} սիրտը ցրտացաւ դէպի Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդը:

նուիրական կամքին, որով աւանդում էր կտակը համօրէն {ազգի} օգտի համար: Ինձ պատահեցաւ խօսք բանալ պատուելի կա

եան, եթէ չկամին բորբոքել մի մեծ տարաձայնութիւն: {Ազգի} միութիւնը եւ ազգային անդամների դէպի իրեար ունենալ

վերայ, մեք ուրանում ենք դրականապէս եւ, ցաւելով {ազգի} կողմից զուր տեղը գործ դրուած արծաթի վերայ, բողոք

ենք, որ այդքան քրտինքով յառաջ եկած գործը մեռած է {ազգի} համար: Մեք ցաւում ենք, մանաւանդ, արգոյ վար

ց Լամարթինի գործերը առաջին հարկաւոր բաները չեն մի {ազգի} համար, որի մատենագրական չքաւորութիւնը բարձրացած

ուր է գտանւում միստիկականութեան։ Այսպէս եւ Հայոց {ազգի} մէջ, որքան մինչեւ այժմ յաջողել է մեզ քննել նորա

ր է, եթէ առողջ բանականութեամբ աչքի տակ ձգենք մեր {ազգի} վիճակը: Մեզ հարկաւոր է կեանք եւ շարժողութիւն, հ

պօթէոս են պահանջում մեզանից՝ դեռեւս չորս միլլիոն {ազգի} երեսփոխան քարոզելով իւրեանց։ Մեք բողոքում ենք:

ն: Մեք գիտենք մի ազատախօս հեղինակի վիճակը անկիրթ {ազգի} մէջ. այդպիսի հեղինակը ոչ թէ միայն պիտի կուրծք մա

րբ պիտի յարատեւէ Հայ-Ճիզուիթների ազդեցութիւնը մեր {ազգի} վերայ... Ո՛հ, օրերով, ամիսներով եւ տարիներով ո

իջնորդութիւնը: Ազգային խնդիրներով պարապող եւ {ազգի} վիճակին ուշադիր եղող մարդը չէ կարող չտեսանել, որ

նը չէ պիտոյ յանցանք համարել հրատարակողներին։ Մեր {ազգի} մէջ, ինչպէս վերեւում ասացինք, օրինաւոր մատենագի

նագիրը կամ օրագրի հեղինակը պատերազմ ունի ոչ միայն {ազգի} ՝ դարերով կարծրացած նախապաշարմունքի հետ, այլեւ խ

, եւ խնդրում ենք, ուշադիր լինելով մեր անբաղդացած {ազգի} վիճակին, տեղիք չտալ անձնական կրքերի եւ ախտերի,

ծանր է տեսանել բաց աչքով որեւիցէ պակասութիւն մեր {ազգի} անդամների վերայ. առողջ բանականութիւնը պահանջում

յտնի, թէ ապականուած ես: Տարակոյս չկայ, մեր {ազգի} հիւանդութիւնը դարաւոր է. այն ապականութիւնքը, որ

ս սուրբ պաշտօնին: Մեր համար ազգութիւնը եւ ամբողջ {ազգի} կատարելութեան գաղափարը այնքան ծանր կշիռ ունի, որ

թելու, այն ժամանակ, իհարկէ, մեք եւս կը զոհէինք {ազգի} օգուտը մեր շահին, մեք եւս կեղծաւորութիւնը կը շին

եք ինքնին պիտի կասկածելի երեւէինք մեր աչքին: {Ազգի} անդաստանի մէջ հինգ ցորենաբոյս չկայ, բայց փուշ եւ

ենք մի օտար մարդու առաջեւ, երբ պատմելով մեզ մեր {ազգի} անսրտութիւնը, նիւթականութիւնը եւ երեխայական դատո

ամար ամօթապարտւում էինք օտարների առաջեւ: Մեր {ազգի} խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը՝

եր համար, ըստ որում, այդ բաները գործւում են մեր {ազգի} մէջ: Այդ երեխայամիտ օրագիրքը եւ լրագիրքը մին

րադէմ մարդիկ հայհոյեցին մեզ, այլ սպասաւորում ենք {ազգի} օգտին։ Գուցէ մեղաւոր ենք նորանով, որ մեր աչքի ա

մեղաւոր ենք նորանով, որ մեր աչքի առաջեւ են Հայոց {ազգի} համար սորանից հարիւր տարի յետոյ գալոց օրերը...

Երանի թէ մեր բոլոր հոգեւորների սիրտը այնքան ցաւէր {ազգի} վերայ, որքան Մատթէոս սրբազանի սիրտը: Մի քան

ուստ լինի երեւելի մարդերով, այնուամենայնիւ, այդ {ազգի} ազգութեան մեքենան շարժւում է հասարակ ժողովրդի վեր

է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը եւ հաստարանը: {Ազգի} մէջ երեւեցած մեծատունների, իշխանաւորների բարօրու

իւրեանց բարեկենդանութիւնը: Երբեւիցէ խօսելով {ազգի} վերայ՝ միշտ մեր աչքի առաջեւ ունինք Հայոց հասարակ

ի մարդիկը, որ արծաթի սանդուղով վեր էին բարձրացել {ազգի} մակերեւոյթից, այլ այն խեղճ եւ կարեկցութեան արժան

մտածութիւնը, թէ աշխարհի երեսին գտանուած ամենայն {ազգի} մէջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկւում է աւելի ծանր զր

մարդը, որ սիրում է ազգը, որ նուիրում է իւր անձը {ազգի} բարոյական սպասաւորութեան, պարտական է ծառայել ոչ

բարոյական սպասաւորութեան, պարտական է ծառայել ոչ {ազգի} կուռքերին, այլ՝ հասարակ ժողովրդի օգտին: Հասարա

Լուսաւորութիւն. ահա մի մեծ եւ հոյակապ խնդիր, որ {ազգի} կարողքը եւ ուսումնականքը պարտական են լուծանել։ Չ

կական խօսքը, ուր Հայոց բառերով պիտի ներս մտանէին {ազգի} զաւակների մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարք: Ազգային

ան անարժան պատճառ է, թէ օտար լեզուներ խօսեցնելով {ազգի} զաւակներին, պիտի վարժեցնէին նորանց այդ լեզուների

այդ լեզուների մէջ։ Առաջին հարկաւոր բանը չէ, որ {ազգի} զաւակը ուսանի օտար լեզուներ. դորա հակառակ պարտակ

ող դառն փորձեր շատ անգամ կատարել է մարդկութիւնը: {Ազգի} հոգին եւ ազգի սիրտը կարող են իւրեանց յատկութիւնը

շատ անգամ կատարել է մարդկութիւնը: Ազգի հոգին եւ {ազգի} սիրտը կարող են իւրեանց յատկութիւնը եւ որակութիւնը

ճի եւ մտքի ազատութեան, չկայ լուսաւորութիւն: {Ազգի} դպրոցը է այն գործարանը, այն արգանդը, որ յղանում

րոցը է այն գործարանը, այն արգանդը, որ յղանում է {ազգի} գալոց սերունդը։ Ինչպէս բնական աշխարհի մէջ ծնածը

իչքը կամ դաստիարակքը դպրոցների, որ, չպահպանելով {ազգի} օգուտը, չարաչար էին գործ դնում իւրեանց պաշտօնատա

ւմ իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր են լինում {ազգի} առաջեւ, եւ այս յանցանքի գաղափարը միմիայն կարող է

իւն: Եթէ դպրոցի խորհուրդը եւ նպատակը համաձայն չէ {ազգի} էական օգուտներին, եթէ նա մի մեքենայ է՝ Հայի զաւ

մնալ, քան թէ դառնալ թերակիրթ չհայ: Բայց մեր {ազգի} դրութիւնը այնպէս է, որ նա չէ կարող իւր ներկայ աւ

սի դպրոցք, որ կարող էին տիեզերական կրթութիւն տալ {ազգի} զաւակներին. սոքա հարկ եւ հարկ պիտի դիմեն օտարի դ

ն պարտականութիւնը, որ ծնողք պիտի կատարեն իւրեանց {ազգի} օգտի համար, եւ որ մնացած է երեսի վերայ ընտանեկան

: Ընտանեկան կամ մայրենի դաստիարակութեան մէջ է {ազգի} ապագայի սերմը, բայց մեր ազգի մայրերը տալիս են ազ

ստիարակութեան մէջ է ազգի ապագայի սերմը, բայց մեր {ազգի} մայրերը տալիս են ազգին կեղեւով միայն Հայ զաւակներ

, իւրեանց ամուսինների հետ միասին: Նոքա չուրացան {ազգի} օգուտները, նոքա այրութիւն ցոյց տուեցին իւրեանց կ

յրերը եւ դստերքը պակաս չերեւեցան այն քաջերից, որ {ազգի} պահպանութեան համար քաջութեամբ ընկան պատերազմի դաշ

..: Հա՛յ կանայք, ձեր հետ է այսօր իմ խօսքը։ {Ազգի} վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փ

ւթիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փտած էր այդ {ազգի} ընտանեկան կեանքը: Տէրութիւնը բաղկանում է ընտանիք

յրը է գերդաստանի մայր, իսկ գերդաստանների մայրերը {ազգի} մայրն են: Բայց ի՛նչպէս են մեր ազգի մայրերը ներկա

նների մայրերը ազգի մայրն են: Բայց ի՛նչպէս են մեր {ազգի} մայրերը ներկայումս. արդեօք իւրեանց կեանքի մէջ մի

Այլ իրաւունք չենք համարում երես թեքել բոլոր Հայոց {ազգի} կին մարդերից, որոնցից դեռեւս յոյս ունինք, եւ սո

նջելի էր եւրոպացի կանանցից. առ ժամս, մինչեւ մեր {ազգի} նոր մայրերը, հերիք է մեզ եւ շատ շնորհակալ կը լին

ւս աւելի լաւ չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, {ազգի} եւ ազգութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից, դուրս ե

պիտի լինի նախ եւ յառաջ կենդանացնել մայրենի լեզուն {ազգի} զաւակների սրտի, հոգու եւ բերանի մէջ, անհետացնել

րոցներ, որոնց պաշտօնը էր լեզու եւ գիր ուսուցանել {ազգի} զաւակներին: Այնպիսի գեղերում, ուր ժողովրդի չքաւ

վերայ չկոխած, չէ կարելի հետեւեալները կոխել: Մեր {ազգի} մէջ ոչինչ չկայ, ամենայն բան հարկաւոր է նորից սկս

թող լսէ: Մի կողմից՝ քահանաներից պահանջելով {ազգի} զաւակներին գրել կարդալ ուսուցանել, միւս կողմից՝

, դորա հակառակ՝ մեզ շատ հեշտ: Այստեղ հարկաւոր է {ազգի} կամքը. եթէ սա չէ մեռել կամ չէ դադարել ներգործելո

էր այդ այլ բանը. այն, որ մեք չգիտենք դեռեւս մեր {ազգի} քանակութիւնը ստուգապէս: Այս բանի մասին եւս խօսքե

ենք մեր ներկայ խնդիրը լուծանել, այսինքն՝ իմանալ {ազգի} ստոյգ քանակութիւնը: Կատարեալ իրաւունք եմ տալ

ւղարկելու համար: Աւելորդ է ասելը, որ ներկայումս {ազգի} կարողքը լսել եւս չկամին մի այդպիսի բան, ուստի մտ

իսի բան, ուստի մտածում եմ, թէ առ այժմս պիտոյ էր {ազգի} թուովը միայն շատանալ, որ հեշտ, գրաւոր ճանապարհո

ի մէջ: Համաձայնի՛ր ինքդ, թէ ինչպէս կարելի է {ազգի} յառաջադիմութեան վերայ խօսել, ազգի վերանորոգութեա

նչպէս կարելի է ազգի յառաջադիմութեան վերայ խօսել, {ազգի} վերանորոգութեան վերայ մտածել, առանց ճիշդ տեղեկու

ն վերայ մտածել, առանց ճիշդ տեղեկութիւն ունենալու {ազգի} վերայ, նորա որքանութեան եւ վիճակի մասին: Մինչեւ

կարելի է աւելի դրական կերպով խօսել՝ յարմարուելով {ազգի} քանակութեան հետ, նորա նիւթական եւ բարոյական կարո

մի բարի հետեւանք ունենայ այս հրատարակութիւնը մեր {ազգի} վերաբերութեամբ: Այս միջոցներում ստացած նամակ

ենք, որ մեզ հասուցած տպելիքը յարմարեցուցած լինին {ազգի} էական օգուտների հետ: Ահաւասիկ, վերոգրեալ նամակի

ն անդամների մէջ: Այս բանի խմորը ընկնում է եւ մեր {ազգի} մէջ, եւ մեզանում լսւում են ձայներ, եւ մեր մէջ ս

բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ եւ յառաջ, որ յետոյ {ազգի} ուսումնականքը կարող լինէին ազգային պատմութիւն գրե

լ ժամանակագրութեան մի երեւելի անցքի, որ անցել էր {ազգի} մէջ եւ որի թուականը գուցէ թէ կորած էր կամ ճիշդ չէ

լ մի այլ հարկաւոր բանի մասին եւս չենք կարող: Մեր {ազգի} ուսումնականներին յայտնի է, որ մեր դպրութիւնը եւ

ք դնելով եւ նորա օրինակով պիտոյ է մտածել, որ մեր {ազգի} մէջ եւս մի բան մտած էր Պարսիկ, Ասորի կամ Յոյն գր

ական գրուածք կամ մատեանք, որ պատկանում էին Հայոց {ազգի} հեթանոսական կեանքին, Լուսաւորչի ձեռքով դատապարտո

րձանները, որ այսօր կարող էին հասկացնել մեզ Հայոց {ազգի} եղած ճարտարագիտութեան չափ ու կշիռը, եւ Քրիստոնէո

խնդիր. մի՞թէ չէ կարելի մի ընկերութիւն կազմել մեր {ազգի} անդամների մէջ այսպիսի անունով՝ " Հայոց պատմութեա

զգում են շատերը: Եւ ի՛նչ ծանրութիւն էր Հայոց {ազգի} անդամների համար տարին երեք արծաթ վճարել, որ ներկ

եւ այլն, եւ այլն: 2. Կը որոնէր ամենայն տեղ {ազգի} մէջ, թէ՛ իւր անդամների եւ թէ՛ յատուկ այս բանին ն

եւ ուսումնական քննութեամբ, կը հրատարակէր համօրէն {ազգի} գիտութեան համար: 6. Բոլոր կամ կարելի եղածի

ւոր խնամով, հազարաւոր օրինակներով ձրի կը բաժանէր {ազգի} աղքատ եւ չքաւոր մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն

Յիշատակարանիդ մէջ, մօտենալի կացուցանել նորան մեր {ազգի} անդամներին, որոնց չեմ կարող ամեն մինին առանձին ա

, որի օրինակը տեսուած լինէր որեւիցէ քաղաքակրթեալ {ազգի} դպրութեան մէջ, անշուշտ, կը հարկադրուէինք պատասխ

ղներին մեր իրաւունքը: Մեր դաւանութիւնը Հայոց {ազգի} ամբողջական ապահովութեան վերաբերութեամբ այսպէս է,

ների մէջ եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը եղել է եւ մեր {ազգի} ապահովութեան գրաւականը: Մեք միշտ ուրախութեամբ են

ական ազդեցութիւնը պիտի վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց {ազգի} ներկայ սերունդը (բացի մի քանի ախտացած մարդերից)

անելով իւրեանց եկեղեցու անկախութիւնը, պահպանեցին {ազգի} գոյութիւնը, եւ մեր համար սուրբ են նոցա յիշատակքը

տ, խախտեցին երանելի նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր {ազգի} եւ նորա եկեղեցու ինքնուրոյն գործականութիւնը: Եզր

ւթեան հայրը, իւր ժամանակի անզուգական փիլիսոփան, {ազգի} համար մինչեւ ի մահ աշխատողը եւ այն խոհե՛մ, ծա՛նր

լիս մտածելու, թէ այդ առաքինի հոգին, եկեղեցու եւ {ազգի} համար կենդանի նահատակը, երբեւիցէ կարող էր իւր ան

լ անձնական օգտի կամ փառասիրութեան ծարաւ. խեղճերը {ազգի} օգտի համար անդադար նեղութեան, հալածանքի մէջ տարո

որ տառապանքը, վիշտերը եւ վերջապէս՝ մահու բաժակը {ազգի} անունով, ազգի լաւութեան եւ եկեղեցու հաստատութեան

վիշտերը եւ վերջապէս՝ մահու բաժակը ազգի անունով, {ազգի} լաւութեան եւ եկեղեցու հաստատութեան համար մինչեւ տ

ը, անձնական իրաւունքը գերադասողք: Համօրէն Հայոց {ազգի} անունով բողոքում ենք Պ. Խուդաբաշեւի ընդդէմ:

համարձակութիւն ստանալով, պատրիարք կացուցին Հայոց {ազգի} վերայ Մեծ Ներսէսը. ինչպէս արժան էր, իրաւախոհ պա

ն պատմութեան անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւին, թէ Հայոց {ազգի} ինքնուրոյն Կաթողիկոսութիւնը սուրբ Սահակից շատ յառ

ութենից բաժանմանը յարակից եղան կորստական հետեւանք {ազգի} բարօրութեան վերաբերութեամբ: Բաժանուելով Ասորաց ե

եւը, այս տողերը գրելով, ապացուցանում է մեզ, թէ {ազգի} հոգին եւ հասկացողութիւնը քաղաքականութեան կամ կրօն

յունական խորհրդին, այն ժամանակ մեծ շշունջ ընկաւ {ազգի} մէջ, մինչեւ որ Ներսէսը հարկադրուեցաւ փախչել գնալ

տմութեան թերթերը, ոչ մի տեղում չենք գտանում բուն {ազգի} կամ նորա հոգեւորականութեան մէջ միաւորութեան ձգտող

ահել են նախ՝ Յոյների առաջարկութեամբ եւ երկրորդ՝ {ազգի} անիշխանութեան կամ մի այնպիսի ժամանակ, երբ Բիւզան

ք եւ ծածուկ նամակի գրութիւնը կամ գոյութիւնը: {Ազգի} եւ ազգային եկեղեցու անունով խնդրում ենք բոլոր հայ

չհամարձակուին միւս անգամ մարմին առնուլ եւ երեւել {ազգի} մէջ: Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն էք ազգի բողոքը ը

ւ երեւել ազգի մէջ: Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն էք {ազգի} բողոքը ընդդէմ այս բաների հրատարակել, եթէ այդպիսի

անկիւնախօս ճարտասանների իմաստակութեան վերայ: {Ազգի} էական օգուտներին զոհել ենք եւ պիտի զոհենք ամենայն

կալ կը լինինք, եթէ մի բանասէր ցոյց տայ մեր վնասը {ազգի} ընդհանրութեանը եւ նորա ապագայ ճակատագրին: Ազ

գի ընդհանրութեանը եւ նորա ապագայ ճակատագրին: {Ազգի} լուսաւորութեան եւ հասկացողութեան աստիճանը, այլեւ

Ամենապատիւ Յակոբոս սրբազան Արքեպիսկոպոսին, բայց {ազգի} քուէարկութիւնը չճշմարտեց մեր թղթակցի կարծիքը: Յո

պսակել եւ այս խորհուրդով ձեզ ընծայեցի: Մեր {ազգի} անցածը տխուր է, այն օրերի պատմական յիշատակարաննե

պատմական յիշատակարաններից արտասուք է հոսում: Մեր {ազգի} ներկան թշուառ է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը բար

յ, նորա երեւեցուցիչը դուք էք, ձեզանից կախւում է {ազգի} ապագան եւ ձեր վերայ է միակ յոյսը: Ինչ չափով պիտի

Յառա՜ջ... Այնտեղ միայն կարող ենք հանդիպել մեր {ազգի} կենսանորոգ եւ որոտընդոստ յարութեան... Կենդա

նալ, որ տէրութիւնքը ազգ չեն, եւ տէրութեանց շահը {ազգի} շահի հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի, քանի որ տէրու

երը բաղկացնողը է հասարակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ {ազգի} թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցո

առհասարակ գիւղական տնտեսութեամբ, այն ժամանակ այդ {ազգի} ընդհանրութիւնը հարուստ է եւ ապահովեալ, որովհետեւ

ինչ որ դուրս է բերում գետնից նորա մեծագոյն մասը: {Ազգի} մեծագոյն մասը երկրագործութեամբ ապահովեալ է, եւ ա

ենթարկուիլ առօրեայ եւ անցողական նեղութեան, քանզի {ազգի} հիմքը դրուած է երկրի մակերեւոյթի վերայ եւ կախուած

ն պատճառով յառաջացուցած, որից հասարակ ժողովրդի ` {ազգի} համար չկայ ոչ ջերմութիւն եւ ոչ սառնութիւն, տէրու

նը դառնայ անգլիական կեանքի հիմքը: Անգլիական {ազգի} այդչափ սարսափելի մեծութեամբ վաճառականութիւնքը, ձ

պում է արհեստականով լցնել նորա պակասը: Անգլիական {ազգի} այն ահաւոր գաղթականութիւնքը՝ Ամերիկա, Աւստրալիա

իքը: Մի գործունեայ մարդ, անդամ որեւիցէ ստրկացած {ազգի}, թող այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ անգործ եւ յուսահ

պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես, իմ {ազգի} անունով, խոստանում եմ ձեզանից իւրաքանչիւր զէնքով

վ գնացող անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ իմ {ազգի} իւրաքանչիւր անհատին պիտի բաժին ընկնի: Խոստանում

մ գրաւ դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի ես եւ իմ {ազգի} իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրաւ դնե

ութիւնը եւ արուեստը անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճառ {ազգի} հարստութեան, բարօրութեան եւ երջանկութեան, եթէ ա

ի հարստութեան, բարօրութեան եւ երջանկութեան, եթէ {ազգի} փոքրագոյն մասը պարապում է նորանով, եթէ միւս մեծա

նելու չէ: Նախ, որ հարստութիւնը, որ եթէ կայ այդ {ազգի} մասնաւորների ձեռքում, կամ վաճառականութիւնը, որ

յնն է, թէ աւազակութիւն, վաճառել է քեզ հասարակաց {ազգի} սեպհականութիւնը: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր վաճառելու

սկզբունքից: Մի յարատեւ բռնակալ կառավարութիւն մի {ազգի} մէջ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցու

ռավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ այդ {ազգի} հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, ինքը ազգը զգում

եւ յետընթաց: Յառաջընթաց կուսակցութիւնը միացած է {ազգի} էական օգտի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: Նա ներգոր

րովարտակի համեմատ. քանզի ընդդէմ է այն հրովարտակը {ազգի} էական շահին: Այսքանով չէ գոհացել ազնուականութիւն

րդ խնդիր։ Յետընթաց կուսակցութիւնը մնացել է {ազգի} եւ կառավարութեան մէջտեղը՝ երկու կողմից եւս դժգոհ

տելի կապերով կապուած ենք, մեր խնդիրը է մեր խե՜ղճ {ազգի} թշուառութիւնը: Այս տողերից սկսած մեր ընթերցողներ

, որի կազմութեան մէջ մտանում է Հայաստանի եւ Հայոց {ազգի} մեծագոյն մասը: Բայց եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սա

: Այն, ինչ որ պատկերացնում է այժմ մեր խեղճ {ազգի} վիճակը: Ի՛նչ տեղ, ուրեմն, որոնենք փրկութեան հն

կութիւն: - Չենք ասում բոլորը, բայց պիտի որ {ազգի} մեծագոյն մասը երկրագործ լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ ե

Հայ էին: Նոցա վաճառականութիւնը ազգային չէ՛, եւ {ազգի} ընդհանուրի շահի հետ չունի որեւիցէ վերաբերութիւն:

ին է վաճառականութիւնը, երբ նորա խարիսխը դրուած է {ազգի} հիմքի վերայ: Եւ մինչեւ այս, թող հայ վաճառա

դիկ, դնենք թէ կամենային զոհել իւրեանց ստացուածքը {ազգի} օգտին, բայց հինգ, տասն ոյժը ի՞նչ կարող է օգնել

դիր է, կրկնում ենք դարձեալ: Եւ անկարելի է Հայոց {ազգի} հիմքը նորոգել, ոյժ եւ զօրութիւն դնել նորա մէջ,

Այս ճանապարհով միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտնէ {ազգի} մէջ, այս ճանապարհով միայն ազգը կարող է բարւոքել

կան վիճակը, այս ճանապարհով նիւթական ոյժը կանցանէ {ազգի} ձեռքը. ազգը կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, եւ վաճ

եւ ասպարէզը կը տարածուի: Մինչեւ այժմ Հայոց {ազգի} մէջ խախուտ եւ անհիմն վաճառականութեան խորհրդով հիմ

ապրիլ, թէեւ միմիայն իւր համար, այսինքն՝ առանց {ազգի} ընդհանրութեան մի օգուտ բերելու։ Բայց Եւրոպիոյ եւ

ւթիւն հարկաւոր չէ մեր ասածը ապացուցանելու համար. {ազգի} վիճակը առնում ենք իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձե

իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնում ենք {ազգի} առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է ազգը այս ճանապարհը

աղքատութիւնը օրէ օր տարածում է իւր սեւ վարագոյրը {ազգի} վերայ: Զարհուրելի է մեզ երեւակայել միլիոնաւոր մա

, յո՛ երթայ"։ Չէ՛, այս անբնական մի գործ է, եւ {ազգի} կաթուածահարութեան աղբիւրը բղխում է այստեղից: Մին

կրթութիւն ստացողների թիւը։ Ի վերայ այսր ամենայնի {ազգի} ընդհանրութիւնը կը մնայ անշարժ եւ անդամալուծեալ:

, այլեւ եւրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ {ազգի} մէջ եւ ինքը կը շահուի տասնապատիկ աւելի եւ մեծ ու

շահուի տասնապատիկ աւելի եւ մեծ ու մեծ շահ կը բերէ {ազգի} ընդհանրութեան, որ է ազգի հիմքը, լծակը, շարժարա

մեծ ու մեծ շահ կը բերէ ազգի ընդհանրութեան, որ է {ազգի} հիմքը, լծակը, շարժարանը: Ընդհանրութիւնը կ'ապահ

շահը ոտքի տակ կոխելով, անքուն հսկում է միայն իւր {ազգի} շահի համար, երբ մարդիկ հասանում են մինչեւ այնտեղ

մ ենք նորա լինելութիւնը: - Մեք ուրանում ենք {ազգի} լինելութիւնը. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ:

ցած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում էր իւր նախահարց մէջ: {Ազգի} մահը անհատի մահի պէս չէ, ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապ

իայն կարող է պատասխանել սորան: Ազգութիւնը է {ազգի} անձնաւորութիւնը, ազգի դէմքը։ Միլիոնաւոր մարդիկ

սորան: Ազգութիւնը է ազգի անձնաւորութիւնը, {ազգի} դէմքը։ Միլիոնաւոր մարդիկ կորուսանում են իւրեանց

լեւս նորա ազգութիւնը: Վերեւում ասացինք, որ {ազգի} մահը անհատի մահի պէս չէ՛։ Ասացինք, որ ազգը չէ մ

ցանք անուանել, նա է այն միակ եւ հաստատ ոյժը, որ {ազգի} անձնաւորութեան մէջ ներգործելով, հաւասարակշիռ է պ

նը, որ մինչեւ այժմ փոքր ի շատէ քարոզուել է Հայոց {ազգի} մէջ, չէ կարող պատասխանել սորան: Եւ այս է պատճառ

բ կամ որեւիցէ առիթով դուրս կը բարձրանայ հասարակաց {ազգի} մակերեւոյթից, բոլոր նորա սերունդը չէ կարող մնալ

նչական բարեկեցութեամբ եւ ի վերջոյ, որոնց ականջին {ազգի} անունը, ազգի բարոյական դաստիարակութիւնը հնչում է

ութեամբ եւ ի վերջոյ, որոնց ականջին ազգի անունը, {ազգի} բարոյական դաստիարակութիւնը հնչում էին որպէս " Ձայ

խուռն հայկազանց ներկայութեամբ առաջին անգամ բացին {ազգի} առաջեւ ապոլոնեան հայելու հրապարակական վարագոյրը:

մշակում է լեզուն - աննկատելի կերպով ներս է բերում {ազգի} մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ: Նա չէ միայն

մ հում թարգմանուելով կարող է հայանալ: Հայոց {ազգի} ընտանեկան կեանքը խեղճ է ինչպէս մի ասիական ազգի կե

ոց ազգի ընտանեկան կեանքը խեղճ է ինչպէս մի ասիական {ազգի} կեանք, բայց խեղճութիւնը դէպի թշուառութիւն կը փոխ

ւցաներ ազգը, ուրիշների առաջեւ ցոյց տալով նոցայ, {ազգի} բարոյական զօրութեան եւ մի ապացոյցը: Պակաս ո

ժառիթ է այսպիսի անձնազոհ օգնութենների, եթէ միայն {ազգի} անդամքը կարողութիւն ստանային հասկանալու իւրեանց ա

նց ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր երեւում են մեր {ազգի} մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել են եւ

արել նիւթական աշխարհումս: Այս ողորմելի դրութիւնը {ազգի}, նորա արտասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած չէին նախախ

անքը մոռացուած չէին նախախնամութեան աթոռի առաջեւ. {ազգի} թշուառութեան լուրը կսկծեցուցել էր շատ ազնիւ սրտեր

պով ձեռք բերելու եւ խելացի ճանապարհով գործ դնելու {ազգի} պիտոյքների վերայ, ահա խնդիրը: Արդէն վաթսո

աւորեալ ժամանակումս, մինչ ամենայն տեղ մեր սիրելի {ազգի} մէջ փոքր ի շատէ երեւում է հոգեկան-բարոյական շարժո

զում են նորան մարդասիրական անձնազոհութեամբ, մինչ {ազգի} բարեմիտ անդամքը ողջամիտ քարոզութիւնը եւ անաչառ հր

վերայ -այսպիսի ժամանակում, ասում եմ, մինչ հայոց {ազգի} հիւանդ կազմուածքը գտանւում է այն րոպէում, երբ յա

յդպիսի ժառանգութեններ, որով կարելի էր կանգնեցնել {ազգի} համար մի հոյակապ աւազան լուսաւորութեան, մինչդեռ

տութիւն չէ այն հասարակութեանը, որ անփոյթ լինելով {ազգի} օգտի մասին, պատճառ էր դառնում ու գիտութեան իշխան

սին, պատճառ էր դառնում ու գիտութեան իշխանութիւնը {ազգի} հոգու վերա յարատեւել տալու: Արդարեւ, եթէ հ

հասել իւրեանց նպատակին, զգում ենք մի մեծ ցաւ մեր {ազգի} շատ վնասակար անհոգութեան վերայ: Ջերմ սրտով աղաչո

Այն ինչ յառեալ Ադամայ Ի ճակն ըստ իւրոյ {ազգի} Ծղիս ի վեր ամբառնայ Սիրախառնիլ եւ թռչի

Անօթք, որք պահեն զազգութիւն ո՛ր եւ է {ազգի}, երեք թուին ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն

իլ ի զօրացուցանել մեր զինքն ուրոյն անօթս պահապանս {ազգի}, այն է՝ քարոզելով հանապազօր զանյողդողդ հաստատու

ւթեան լինել մատակարար, մեր, աշխարհական անդամոցս {ազգի}, է գործ. քանի հոգեւորականութիւն, յԵւրոպ անգամ

ին եւ ընդ խոտանն ի նոցանէ: Եւ զի՞նչ ապագայ {ազգի} միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցեն հոգեւորք, զի՞նչ

դ, անպատրուակ մերկացուցեալ զսիրտ որպէս առաջի հօր {ազգի}, խօսեցայց ուրեմն ՚ի մասնաւորի: Այլ որովհետեւ առ

լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ զփառս {ազգի} մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խորամանկութեա

: Որպէս ի վեր անդր ասացաք, կանգուն կալ մնալ {ազգի} մերոյ, կախի զանթերի եւ զինքնուրոյն պահպանութիւն

եւ բիւրուք անկան ՚ի պատերազմունս առ պահպանութիւն {ազգի} եւ կրօնի մերոյ: Սերունդ եմք քաջաց, որոց ո՛չ ձան

ոցք, ՚ի բթացուցանել զսուսեր թշնամեաց խաղաղութեան {ազգի} եւ եկեղեցւոյ: Ոչի՛նչ են առ մեզ ախտացելոց ոմ

ուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց {ազգի} եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ զյիշատակ այդպիսեաց

մք: Յանձն արարեալ զմեզ եւ զճակատագիր ողբալի {ազգի} մերոյ ՚ի խնամս Վեհաստիճան Հայրապետիդ: Մնամ Վեհափ

կողոսի գահումը նոր թագաւոր Ու դէպի նա տեսաւ {ազգի} սրտում վառած սիրոյ հուր: Միտքը բերեց,

, Նորան միշտ ու միշտ գովում եմ. Օտար {ազգի} առաջեւը Պակասութիւնքը ծածկում եմ:

ուք մեր ազգը Բամբասում էք անխղճմտանք, {Ազգի} գլխից ձերպէսներով Եկաւ անցաւ այնքան փորձանք

: Գիտակցութիւնը յաջորդեց սորան. {Ազգի} վիճակը ծանրացաւ սրտիս... Ապոլլոն տուեց ինձ

մի անգամ պիտ՚ մեռնէ. Բայց երանի՜, որ իւր {ազգի} Ազատութեան կը զոհուի: Գնա՛, եղ

Գնա՛, եղբայր, Աստուած քեզ յոյս, {Ազգի} սէրը քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գալ,

, Մեսրո՛բ, ների՛ր դու ինձ՝ Իբրեւ որդւոյ քո {ազգի}, Ապերախտ եմ առաջիդ Որպէս անդամ ամբողջի

Այո՛, եւ սա արածում է, Բայց հայ {ազգի} գառները, Սորա հօտը լուսակիզն է. Ի՞նչ

ւթիւնք անհամար. Ո՛վ հոգաց, ո՛վ վազեց լսել {ազգի} հռնչիւն, Ո՛վ ներկայ նորա մօտ, երբ փչում է

իմի է՞լ խօսենք, երբ օտարից շատ Մենք ենք մեր {ազգի} արիւնը խմում, Մոխրատնով լցինք Դուին, Արտաշ

Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ լինի. Այսինքն {ազգի} մեր ընդհանրութեան Աղքատ ու հարուստ տուած թե

ց, Նորա խորհուրդները հիմնովին քանդեց, {Ազգի} վէրքերի թարախը սրբելու Փոխանակ կրկին վէրքերը

կայ ձեռին Աստուծոյ. Նզովեալ լինիս, դաւաճան {ազգի}... Կայեն, Մէհրուժան, դահիճ արդարոյ... "

ւթիւն չունի: Այդ հրատարակութիւնքը, անշուշտ, {ազգի} մեծագոյն մասին վերայ բնաւ ազդեցութիւն չգործելով,

մանադրութեան մէջ. դորա հակառակ դարձուցանում ենք {ազգի} ուշադրութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում ենք սրբագ

ս մարդ եւ որպէս անդամ եկեղեցու ազատ չեն հասարակաց {ազգի} անկողոպտելի իրաւասութենից եւ հասարակաց ձայնը, հա

առութեան մրուրը մինչեւ տակը խմեցնելու համար, այլ {ազգի} ապականող աղուէսները բռնելու եւ հոտը գիշատող գայլե

, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական ժողովը եղած են եւ կան {ազգի} համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ դարմանող

քաջ գիտելով, որ արժանաւորութեամբ չեն կարող շահիլ {ազգի} համակրութիւնը, փորձ են փորձում բռնանալու նոցայ վ

նձը եւ գրիչը կը նուիրէ դոցա անբնական իշխանութիւնը {ազգի} վերայ պահելու համար, երանի՜, որ կաշխատի ճնշեալ

Ահաւասիկ մեր դաւանութիւնը, որի մէջ տեսանում ենք {ազգի} փրկութիւնը: Քրքրելով մեր անբախտացած ազգի թշու

ենք ազգի փրկութիւնը: Քրքրելով մեր անբախտացած {ազգի} թշուառութիւնների տարեգիրքը, ինչ ենք տեսանում:

կարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով պատճառ է եղել {ազգի} դարաւոր թշուառութեան: Այս վերջին պարբերութեան

դարձնում ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ {ազգի} եւ եկեղեցու առաջարկում ենք նախ, հասկանալ եւ ընդո

հուրդ ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է սպասաւորել {ազգի} յառաջադիմութեան: Երկրորդ, նոյնը հասկացնել իւ

ձակուիլ ձեռք վերցնել կամ գաւազան բարձրացնել հայոց {ազգի} զաւակները գանակոծելու եւ գիշատելու համար (տես Մե

ին որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր պատիժ գործ դնել {ազգի} անդամների վերայ: Եթէ այս շրջաբերականը դուրս չ

րծը: Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են {ազգի} ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում են

եկեղեցականների մտացածին իրաւունքը ջատագովելու եւ {ազգի} ստրկութեան ժամանակը յարատեւել տալու համար, մինչե

վէրքերի սպիք, որոնց արժանացել էին մարտիրոսաբար, {ազգի} ազատութեան անունով: Ի՛նչ մնաց մեզ մեր անցած օ

նայն բանական հայ պարտակա՛ն է լուսափայլ կացուցանել {ազգի} ընդհանրութեան առաջեւ: Լռութիւն... Պատուելի

գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր {ազգի} մէջ կարող էր գոյանալ կամ շարունակուիլ մի այնպիսի

ն նիւթին։ Այս խօսքը ասում ենք մենք՝ նայելով մեր {ազգի} ներկայ վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր ամեն բանի

իրաւունք չէ, անհնար է թերեւս բռնաբարել բովանդակ {ազգի} տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ չինէականի տակ լինէր աճ

կանութիւնն է մշակել այդ լեզուն՝ յարգելով համօրէն {ազգի} գործ դրած տրամաբանութիւնը լեզուի։ Այս պատուանդան

վկայութիւնը այսպէս է, թէ մի օրագիր երեւելով մեր {ազգի} մէջ, պարտական է ոչ թէ ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք

ը, թէ՛ քաղաքային կամ ընկերական յարակցութիւնքը մի {ազգի}, որ միջնադարեան մշուշով պատած կամ ոչինչ չէ կարդո

ակների առ ի սրտէ ճշմարտասէր եւ ցաւակցական խօսքերը {Ազգի} անուսումնասիրութեան եւ անգրասիրութեան մասին, վիր

կի որպիսութեանը անյարմար լինելով, չեն զարթեցնում {Ազգի} հոգու մէջ եռանդ դէպի գրասիրութին, վասնորոյ եւ մն

րակութիւններ եւ այլ շատ պարագաներ, որ կարո՛ղ էին {Ազգի} հոգու մէջ բուսուցանել եւ զարգացնել լուսաւորութեան

իմ այս ասելովը թո՛ղ մեր սիրելի Ազգը չ'իմանայ, թէ {Ազգի} համար կայ չկայ, միայն ուսումնականքն են պարտական

տուելի հեղինակները, դպրոցական փառքը յետ դնելով, {Ազգի} համար չ'աշխատէին առողջամիտ կերպով, եւ միւս կողմի

ար չ'աշխատէին առողջամիտ կերպով, եւ միւս կողմից՝ {Ազգի} կարողքը օգնութիւն չ'առնէին նորանց, սուտ է ամենայ

ակներն էին։ Այսքան եւս աւելորդ էր ասել, եթէ մեր {Ազգի} բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել իմաստասիրաբար,

պատճառները, ո՞ւր են Ազգային դպրոցները, ո՞ւր են {Ազգի} իշխանների այս մասին հոգաբարձութիւնքը։ Եւ այս է պ

ը։ Ճշմարիտ է, եւ ո՛վ կարող էր ուրանալ, մեր {Ազգի} մէջ կան շատ եւ շատ անուսումն մարդիկ, ինչպէս նաեւ

օթելուց, այլ բան չ'գիտէին։ Բայց մի՞թէ չ'կան մեր {Ազգի} մէջ նաեւ լուսաւոր մարդիկ, որոնց դատաստանի առաջեւ

օգտին, նորա ժամանակի համեմատ, պարտական է խոսել {ազգի} բազմության հետ, ինչպես սա կարող էր հասկանալ, այ

րկրորդ հատորը շատ շուտով հրատարակուելու է նոյնպէս {ազգի} մէջ։ Մեք, մեր կողից, ընթերցասիրելով այդ գործի

տութեանը, պատշաճ ենք համարում փոքր ինչ խօսել մեր {ազգի} հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, ե

զբից մինչեւ վերջը կարդալով այս յօդուածը։ Մեր {ազգի} մէջ մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ բան է

ստիկը այդ բանը արտագրել տայ աշակերտներին եւ ցրուէ {ազգի} մէջ այդ անճոռնի փիլիսոփայութեան օրինակները, որպէ

մեմատ։ Այդպէս չէ. ո՛չ ամենայն ընթերցող մարդ {ազգի} մէջ ունի այնքան գիտութիւն, հասկացողութիւն, որ կ

։ Առողջ բանականութիւնը, ցանկանալով մարդկային {ազգի} օրէ օր աւելի յառաջադիմութեանը, խորհրդով ցոյց է տ

նպիսի կշիռ, որով իսկ եւ իսկ հասկացւում է որեւիցէ {ազգի} լուսաւորութեան աստիճանը։ Ուրեմն իւրաքանչիւր ազգի

ազգի լուսաւորութեան աստիճանը։ Ուրեմն իւրաքանչիւր {ազգի} կրիտիկա յայտնում է մեզ նոյն ազգի տեսութեան եւ հայ

րեմն իւրաքանչիւր ազգի կրիտիկա յայտնում է մեզ նոյն {ազգի} տեսութեան եւ հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւն

ործը, իւր մտքի եւ աշխատութեան զաւակը... Մի {ազգի} մատենագրութեան մէջ երեւում է նորա հոգին, նորա հա

ագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդից. դա {ազգի} հոգու բղխուածքը չէ, այլ մի դիմակաւորուած անձնաւո

այն մատենագրութիւնը, որ անքակտելի կապուած չէ մի {ազգի} հոգու հետ, այն մատենագրութիւնը, որի մէջ իբրեւ հ

ագրութիւնը, որի մէջ իբրեւ հայելու մէջ չէ երեւում {ազգի} կեանքը, նորա եւ ամենասուրբ գծագրութիւնքը։ Այդպի

ենագրութիւնը բանականութեան պահապանն է։ Եթէ Հայոց {ազգի} անդամքը իւրեանց բանականութեան բղխուածքը կարող են

չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր իւրեանից յառաջ {ազգի} բանականութիւնը, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կ

բառը մշակելու, որով անտարակոյս յառաջ կ'երթար մեր {ազգի} լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հա

ոչ թէ մեռած գնացածների հետ, այլ այժմեան կենդանի {ազգի} հետ, որի կեանքի պայմանները, լինելով ամենեւին այ

Առաջին հատորը, որի վերայ է այժմ մեր խօսքը, {ազգի} փոքր ի շատէ գրագէտ բազմութեան եւ զարգացած մանուկն

ր միտքը, դորա պատճառը կարծում ենք այն, որ Հայոց {ազգի} ժողովրդական լեզուն, մի անմշակ եւ անմարդացած լեզո

չգիտէ մտածել։ Բայց այդ բանի մէջ մեղաւոր է միայն {ազգի} անկրթութիւնը եւ ո՛չ հեղինակը, որ արդարեւ ունենալ

դունէ այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը իւր {ազգի} զաւակների դաստիարակութեանը, որ եւ պիտոյ է շատ ձե

ձեռնտու լինէր դորան։ Մեք մեր կողմից, որպէս {ազգի} օգտին ճշմարտապէս ցանկացող, անպատմելի ուրախ ենք,

բերանում է այն ազդի կեանքից եւ պատմութիւնից, ինչ {ազգի} ինքը պատկանում է. այսպիսի դիպուածում փիլիսոփան կ

հողի վրայ: Ապա եթէ նորա համակարգութիւնը բացի իր {ազգի} կեանքից ունի իր մէջ եւ օտար ազգի կեանքի ոգին, որ

գութիւնը բացի իր ազգի կեանքից ունի իր մէջ եւ օտար {ազգի} կեանքի ոգին, որ ընդունելով որպէս նախագաղափար, հ

էպի այն սիստեմը, " փիլիսոփայ " դառնալու համար իր {ազգի} մէջ, որչափ կռիւ, խռովութիւն: Մինը Քանթին է հետ

յդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայութիւնք են. եւ քու {ազգի} կեանքից բխած չլինելով քու ազգի մէջ անգործադրելի,

ւթիւնք են. եւ քու ազգի կեանքից բխած չլինելով քու {ազգի} մէջ անգործադրելի, եթէ գործադրութիւնը հասկանում ե

ուրիշներինը իրենց ժամանակակից կեանքից: Միեւնոյն {ազգի} փիլիսոփայութիւնը, նոյնիսկ իր համար չէ կարող ամէն

ը կամ Հեգելը, եթէ քո խուզարկութեանը խորհուրդը քո {ազգի} վրայ գործ դնել է նոցայ համակարգութիւնքը: Մնա

ն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի իւրաքանչիւր {ազգի} կեանքից. եւ այդ կեանքը իւր ամէն մի քայլափոխում,

քերի մէջ տեսնող մարդոց համար, որեւիցէ մի հասարակ {ազգի} մէջ ի՛նչ բան ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜յր զքեզ.

յլ տան հիմք դնել: Ուզո՞ւմ ես փիլիսոփայ դառնալ քո {ազգի} համար (որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ չկայ եւ չէ կ

պարանքներ եւ ազդեցութիւնք), ապա ուրեմն ուսիր քո {ազգի} կեանքը, նորա հասկացողութեանը աղբիւրքը, նորա պէտ

նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յարմար են քո {ազգի} կեանքին եւ պէտքերին, ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ

թեան գումարի մէջ: Աշխատիր իրականապէս բարւոքել քո {ազգի} կեանքը եւ թող քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղուի դէպի

արժողութեան, խաչակիր արշաւանք քարոզեց ֆրանսիական {ազգի} ընդդէմ: Նա հիւանդ էր այն ժամանակ հոգեպէս, որդու

իրեն անառակութիւնքը, շռայլութիւնքը եւ ֆրանսիական {ազգի} հարստահարելը, նա մոռացել էր, որ XVI նոցանից ոչ

: Բոռքի ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում, {ազգի} ազատութիւնը վաղուց ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների

ձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը եւ ամէնից աւելի {ազգի} բազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ խաժամու

ր թագի իրաւասութիւնից, երբ ի վերջոյ անճար մնալով {ազգի} ազատութեան, թէեւ սխալ գործերով, զոհ էր բերում դ

մ թագը: Յայտնի է, թէ քանի որ այդ օրէնքը բխում է {ազգի} հոգուց եւ հասկացողութիւնից, ամէն նորմուծութիւն ն

ից, ամէն նորմուծութիւն նորա ընդդէմ պիտի ծանրանայ {ազգի} վրայ որպէս հարստահարութիւն եւ ազատ իրաւունքի բռնա

դարձեալ, որ անգլիական սահմանադրութիւնքը բխում են {ազգի} հոգուց, եւ դուրսից գրուած չլինելով, կարողանում

օսքը, թէ " անդրանկական համակարգութիւնը անգլիական {ազգի} հոգուց է բխում ", որովհետեւ անհնար է թոյլ տալ ան

, ինչպէս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում, համօրէն {ազգի} անձն իւր անդամներին չէ տալիս պոլիտիկական իրաւունք

նձինքը պէտք է լինէին լուսաւորեալ, անփառասէր, եւ {ազգի} բարեբախտութեան վերայ միայն մտածող, որպէսզի գործա

միայն իւրեանց սուտ փառքի վերայ են մտածել, ո՛չ թէ {ազգի} բախտաւորութեան, միայն իւրեանց օգուտն են խնդրել ե

ութեան, միայն իւրեանց օգուտն են խնդրել եւ ո՛չ թէ {ազգի}: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ ասում, խեղճ գ

որ անձինքը ողբացին վերակացուի հեռանալը եւ իւրեանց {ազգի} անբախտ վիճակը, որ օրէօր այնպէս թշուառանում էր,

երը եւ ո՛չ վերակացուի օգնականները լուսաւոր կամ թէ {ազգի} օգտի վերայ մտածող անձինք էին: Եւ եթէ մի լավ մարդ

Որքան սորա նախորդը մի բարեբարոյ, քաջահմուտ, եւ {ազգի} օգտին հետամուտ մարդ էր, նոյնքան եւ սա չարախնդիր

եւ կարդինալին շատ մերձաւոր, իսկ միւսը անաչառ եւ {ազգի} օգտի վերայ մտածող: Բանի թելը շարունակ պահելու հա

որամանկ եւ անբարոյական մարդիկն են, որ քանդում են {ազգի} ապագայ երջանկութեան պայմանքը եւ իւրեանց քսակը միա

վ այնտեղ մեծ կշիռ եւ տեղիք կարդինալի մօտ, պէտք է {ազգի} հարկաւորութիւնքը ուշադրութեան տակ ձգէր, եւ ամենա

սա լինէր ողջամիտ անձն, պարտ էր նախապատիւ համարել {ազգի} օգուտը, քան իւր սեփականը եւ երբեք յանձն չառնուլ

ր, որից կախ էր պապականութեան օգուտը եւ հռոմէական {ազգի} հաստատութիւնը: Բայց քահանայապետն եւս չէր մեղաւոր

միայն ժողովուրդը խաբել եւ անձնական օգտի ծառայել: {Ազգի} օգտի վերայ մտածողները հարկաւ պարտ են մոռանալ իւրե

ւրդ ունի Վաղարշապատ վերը յիշուած սուրբ ժողովը մեր {ազգի} կեանքի մէջ։ Այդ ժողովին էր ապաստան Ս. Լուսաւորչ

նչեւ որ յարգել տուեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հայոց {ազգի} եւ թէ՛ նորա եկեղեցու իրաւունքները։ Այս հաշտութեա

ր եւ ոչ Խուժիկ, որ անարգական անուն էր այն մարդու {ազգի} վերաբերութեամբ (տե՛ս Փարպ., Պատմ., եր. 180

ասկանում, ինչպէս թարգմանել ենք։ § 66. Հայոց {ազգի} մեղքից, այս բանը ասես թէ նորա եկեղեցու ճակատումն

մն է գրուած։ Այսօր էլ Կիլիկիոյ մէջ Կօզանօղլուն, {ազգի} եւ կաթողիկոսի կամքին ընդդէմ, առաջնորդներ է կարգո

րինակները եւ սոցա ողբալի հետեւանքը միշտ անպակաս է {ազգի} աչքից։ § 67. " Մի բազում վարդապետս լինել եղբ

տ, պղտոր տեսութեամբ պարոնների առաջեւ, որ ծածկելով {ազգի} պակասութիւնքը՝ խառնափնդորում էին ամենայն դատողութ

տաստանի առաջեւ աւելի յարգ ու արժանաւորութիւն ունի {ազգի} բուն օգուտը եւ նորա յառաջադիմութեան շարժառիթքը։ Խ

այերի արիւնը խմելով, հինգ տարի անդադար թուր քաշեց {ազգի} եւ եկեղեցու ընդդէմ, մինչեւ վերջին պատերազմում Հայ

ւններով շատ ընտիր եւ պատուական մարդիկ են եղել, եւ {ազգի} եւ եկեղեցու համար արիւն թափել. ուստի մի քանի չքեր

վերայ, անտարակոյս, սուգ առնելու է ամենայն, իւր {ազգի} օգտին եւ յառաջադիմութեան ցանկացող, Հայ մարդը։ Շ

տէրը ժամանակ չունի ուշ եւ միտք դարձուցանել Հայոց {ազգի} նախապատիւ հոգալի օգտի վերայ, նորա թանգագին զաւակ

հաճութեամբ սովոր էր մտածել ազատ րոպէների մէջ իւր {ազգի} վերայ. դեռեւս ուսման ժամանակին թարգմանել էր գերմ

եալներումը պատուեցաւ Հռովմից իւր ազգայինքը եւ իւր {ազգի} երախտաւորքը հալածելու համար. երբ նա շնորհ կը բեր

մեծ ճախինի մօտ, որ ճախինի մօտ բնակող շատ երեւելի {ազգի} հետ բաղկացնում է մի ամբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ

մբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ, լսա՞ծ էք երբեք այս {ազգի} մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս չէ: Ի՞նչ բանով է

չկամի կարդալ դորանց: - Չէ, չեմ լսած այդպիսի {ազգի} մասին, - պատասխանեց սատանան, եւ... փռը՜շ..

ելով առաւել ընդարձակել Ձեր իշխանութիւնը մարդկային {ազգի} վերայ, աւելի յարմար ձեւով փակել նորանց մեր որոգա

արձեալ աշխարհի երեսը ` սերմանել անդադար մարդկային {ազգի} երկու ցեղի մէջ վէճ եւ խռովութիւն: Ը Այս միջո

Բրամինի չարութեններին եւ աւերածքին, որ բերեց իւր {ազգի} վերայ, ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, երկիւղ ունէ

նտրութեան լինիլ դժոխքի համար: Նա լինելով այնպիսի {ազգի} մէջ, ինչպէս հնդկացիք են, որ փախչելով ամենայն լո

ար եւ ոչ ուրիշ ազգերի. պատճառ, որքան հեշտ է մեր {ազգի} մէջ ազգասէրի անուն ժառանգել, նոյնքան դժուար է այ

ազգասէր, ինչ լաւ ցանկութիւն ասես յայտնում է իւր {ազգի} մասին, ցանկանում է, որ ազգը լուսաւորուի, որ բա

անկանում է, որ ազգը լուսաւորուի, որ բան ուսանին {ազգի} վայրենացած զաւակները, որ լինին եւ շարունակուին լ

ող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա երեսփոխան է ամբողջ {ազգի}, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, թող ազգը մտածէ, թ

է, փորը կուշտ, արծաթը շատ, նորան ինչ փոյթ, որ {ազգի} զաւակները իւրեանց անդաստիարակութեան եւ տգիտութեան

ը կը հանես գերեզմանից եւ կը վաճառես: Եթէ մեր {ազգի} մէջ կան եւ այսպիսի մտածութեան տէր մարդիկ, մարդիկ

ւրեանց նման կարողութեան տէր պարոնների հետ՝ օգնել {ազգի} ողորմելի եւ թշուառ դրութիւնը․ բայց պ. Շահբէգի ա

ւէլ ասած մարդդ այնպէս չէ, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ {ազգի} սովորութեններին եւ հասկացողութեանը ընդդէմ պատերազ

մ այսպէս, այլ իւր տարապայման համարձակախօսութեամբ {ազգի} պակասութենների վերայ, կամ ազգին յարգելի մարդերի

յետոյ, ասելիքս այս էր, թեւ ի՜նչ պիտոյ է առնենք {ազգի} համար: - Ուրեմն քո առաջարկած մտածելի բաները

սութիւնս, թէ ի՛նչ էր մի Հայի պարտականութիւնը իւր {ազգի} առջեւ: - Դու մի գիտուն մարդ ես, մի գուցէ սկ

պ դպրոց բանալ եւ այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել {ազգի} խեղճ ողորմելի զաւակները, որոնց մասին այսքան աղաղ

էք այդպիսի խորհրդից․ եթէ կամիս, որ պատճառ լինինք {ազգի} կործանութեանը, ապա բանանք այդ դպրոցը: - Ի՞ն

տածելուց աւելի ուրիշ պարտականութիւն չունինք, իսկ {ազգի} բաները, եկեղեցու բաները թող հոգան. փառք Աստուծո

Բացի սորանից, կոմս էմմանուէլը մի նոր մարդ չէ մեր {ազգի} համար. նա փոքր ի շատէ յայտնի է ընթերցող հասարակո

ժամանակ պիտի կենդանի մարդիկ թուին մեր արտասուելի {ազգի} աչքում: Երեւում է, որ մեք տեսանելու չէինք Նախախ

նոյն եւ միշտ. չեմ ասում յաւիտեան, որովհետեւ այդ {ազգի} բռնած ճանապարհը այնպէս է, որ դարերի եւս դժուար թ

մ ես, ապա ուրեմն ոչինչ հասկացողութիւն չունիս մեր {ազգի} մասին: Ժողովուրդ ասացեալը բաղկանում է զանազան առ

իւն, եթէ այդ մարդը իւր անձնասիրութեամբ կապում էր {ազգի} կամ քաղաքի յառաջադիմաթեան ընթացքը: Խօսակցութեան

քները երեսուն քառասուն տարի պաշտուեցան քաղաքի կամ {ազգի} վնասի համար: Միւս մնացող հարուստներից ոմանք նոյն

եւ գտանելու չէ երբեք: Ուրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս {ազգի} վերջը, շարունակում էր նա մտածել․ անտարակոյս այն

սրտին: Դուք ցոյց էք տալիս ինձ, որ տարագիր ընկած {ազգի} կամ մասնաւոր մարդու արտասուքի համար եւս չկայ մի ա

Ի մերազնեայս, Զոմն ի մէջն յարո՛ ․․. {ազգի} մերոյ, Տո՛ւր նմա ցուպ հուժկու Հովուել զմ

նորա լեզուի հնութեան պատճառով։ Ցաւելի է մեր {ազգի} դրութիւնը ընդհանրապէս, բայց մասնաւոր արտասուքի ա

որից կարող էր մի գաղափար ծնուցանել իւր մէջ Հայոց {ազգի} երաժշտական ճաշակի կամ հասկացողութեան վերայ, բայց

իւր փոքր ի շատէ կրթութիւնը ստացած լինելով մի օտար {ազգի} դպրոցում: - Բացի դորանից, - յաւելացուց Մահտ

միակ աղբիւրը է նոցա ազգային պատմութիւնը, այսինքն {ազգի} կեանքը: Ազգային է բանաստեղծութիւնը, եթէ բովանդա

մի այնպիսի բան, որ անմիջական յարակցութիւն ունէր {ազգի} հետ, ազգի իմացական եւ բարոյական կեանքի հետ. այս

բան, որ անմիջական յարակցութիւն ունէր ազգի հետ, {ազգի} իմացական եւ բարոյական կեանքի հետ. այս չէ կարելի

ում իւր կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպէս ազգն է, {ազգի} կեանքն է, այնպէս է եւ նորա պատմութիւնը, իսկ ինչ

ինչպէս պատմութիւնը: Պատմութիւնը նկարագրում է մեզ {ազգի} հոգեկան կեանքի այն երեւոյթքը, որ մարմին առան ու

ւորում է, տեսանելի եւ շօշափելի կացուցանում է մեզ {ազգի} հոգեկան կեանքի այն երեւոյթքը, որ առանց մարմին ստ

ի այն երեւոյթքը, որ առանց մարմին ստանալու մնացին {ազգի} հասկացողութեան մէջ որպէս լոկ գաղափար, բայց որպէս

աղափար, բայց որպէս մի անհերքելի եւ որոշեալ դրոշմ {ազգի} բնաւորութեան վերայ: Բանաստեղծութիւնը կատարել

տեղծութիւնը կատարելագործում է մեր հասկացողութիւնը {ազգի} հոգու կամ հոգեղէն կեանքի մասին, որ պակաս էր թողե

ն եւ ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛յն էին նոքա {ազգի} հասկացողութեանը, եւ այդ ֆանտաստիկական գաղափարներ

այդ ֆանտաստիկական գաղափարների սերմը խոր դրա՞ծ էր {ազգի} ուղեղի եւ արիւնի մէջ, ահա խնդիրը: Այժմ աչքի

մէջ, ահա խնդիրը: Այժմ աչքի տակ առնունք մեր {ազգի} կեանքը - ամայի՛ անապատ, կամ ձոր Յովսափատեան - տր

սափատեան - տրտմութեան հովիտ․ աչքի տակ առնունք մեր {ազգի} պատմութիւնը, քննենք նորա քաղաքական եւ հոգեբանակա

ծ պարոնների աչքում, ոչինչ են վերաբերութեամբ դէպի {ազգի} քաղաքական կեանքը: Տէրութեան սահմանագլխի այս կամ

ակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ են, ոչ բղխում են {ազգի} կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կարող են պահպանել ազգը

եան հայեացքի նիւթական բնաւորութիւնը խոր արմատացաւ {ազգի} մէջ, կառավարութիւնը կործանուեցաւ, բայց նիւթական

երանի՜ թէ քանի չեմ մեռած, թափէի սրտիս եղածը մեր {ազգի} առաջեւ, պատառէի մի քանի կախարդական վարագոյրներ.

պետութիւնը - թէ ամենայն բան, որ երեւում էր Հայոց {ազգի} վերայ, անշուշտ պիտի ազգանայ․ ազգի յանցանքը եւս ա

եւում էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պիտի ազգանայ․ {ազգի} յանցանքը եւս առաքինութիւն է, այն տիղմը եւ հոտած

մասնը: Դոյն այդ բանը երբեք դուրս գալու չէ Հայոց {ազգի} սրտից, քանի նորա լուսաւորութիւնը գտանւում է այդպ

նեն իւրեանց, որ ազգից լինելը, այն ժամանակ, այն {ազգի} թղթով երդում տալ տուր եւ ապա հարցրու հարցանելիքդ

ամարումը: Եւ նա սխալուած չէր իւր հաշւում: Հայոց {ազգի} մէջ դժուարին չէ ստանալ մեծարողական պատուանուններ

ՈՐՊԷՍ ՄԻ ԱՌԱՒԵԼ ԸՆՏԻՐ ԵՒ ԱԶՆԻՒ ԱՆԴԱՄԻ ՄԵՐ {ԱԶԳԻ} ՆՈՒԷՐ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ Քո եռանդու

ու ամէն մի բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը էր մեր {ազգի} բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն

ասելով, մանաւանդ պարապին մտածելով օգուտը իւրեանց {ազգի} եւ եկեղեցու, այլեւ աշխատին, ճանաչելով իւրեանց տ

ուսին Հայերը իւրեանց ազատութեան վերջին մնացորդը։ {Ազգի} մի մասը, մնալով իւր հայրենական աշխարհի մէջ, մեռ

նարաւոր լուծի տակ մի կտոր հացի համար, մինչ Հայոց {ազգի} աբեղայքը, փակուած իւրեանց վանական խցերում, անգի

րան, ողբալի դրութիւն, որի մէջ մեր սիրական Հայոց {ազգի} կեանքը օր ըստ օրէ վայրենացաւ, նախնի ժամանակների

ց են տալիս մեզ իւրեանց մէջ եւ իւրեանց կերպարանքով {ազգի} տգիտութիւնը եւ լեզուի օրէ օր աղաւաղուիլը, թէպէտե

սի բաների վերայ, որ անմիջապէս յառաջանում էին մեր {ազգի} հոգեւորների եւ մարմնաւորների անդաստիարակութենից,

իւրաքանչիւր հոգեւոր սերմնացանութեան համար։ Հայոց {ազգի} փոքր ի շատէ իմացական նորոգութիւնը պիտոյ է կատարու

համաշխարհական պատմութեան պատկանաւոր մարդ, որ իւր {ազգի} գրաւոր յիշատակարանքը դուրս է փորել հնութեան աւերա

աժանուելով իւր մայրական եկեղեցուց, միացել է օտար {ազգի} ու կրօնի հետ եւ այդպէս եղել է իւր ազգին ոչ թէ արդ

իւր առաջեւ, որպէս գլխաւոր կէտ նպատակի, տարածել {ազգի} մէջ բոլոր հարկաւոր եւ օգտակար տեղեկութիւնքը, մի

ւնքը, մի ընկերութիւն, որի խորհուրդը լինէր հոգալ {ազգի} բոլոր թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացական պիտոյքը"։ Մխի

սացեալ պապական աբեղան ժամանակ չունէր մտածելու իւր {ազգի} վերայ։ Պապականութիւնը վաղուց ահա արմատացած լինել

ջանքի վերայ էր, որ կարողացածի չափ տարածէր Հայոց {ազգի} մէջ Պապականութիւնը։ Այս մարդի անճոռնի քարոզգիրքը

ով ոտքի ու կայքի տեղ իւր հայրենական հողի վերայ եւ {ազգի} մէջ, պիտոյ է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ գնային,

ղորմութեամբ լուսաւորութեան ճանապարհ բանային Հայոց {ազգի} համար։ Այսպէս ահա կատարուեցաւ Մխիթարեան միաբ

այոց լեզուն եւ այս մշակագործութեամբ տարածել Հայոց {ազգի} մէջ պապական ուղղափառութիւնը։ Ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Վենե

ամ, լաւ եւս ասել, արծաթագին ստրուկներ, իւրեանց {ազգի} մատնիչք եւ պարսաւիչք կրօնական կողմից Իտալական պար

ինի նորան։ Այսպէս է մարդկութեան կարգը՝ կա՛մ իւր {ազգի} թեւերի տակ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ եւ դորա բոլոր

ելով՝ մեր կարծիքը այսպէս է, թէ որեւիցէ մարդու, {ազգի}, ընկերութեան արժանաւորութիւնքը, բարք ու վարքը,

կամ այն տարերքը, որ նիւթ էին եղած այդ մարդու կամ {ազգի} եւ կամ ընկերութեան բարոյապէս գոյութեանը։ Բաց ի ա

թէ ինչ է պապականութիւնը. պատճառ, մի մարդու կամ {ազգի} եւ կամ ընկերութեան սկզբունքի մայրը ճանաչւում է գլ

ցոյց է, որ նա մեծ ազդեցութիւն ունի մի մարդու կամ {ազգի} եւ կամ ընկերութեան վերայ։ Այո՛, նա մի այնպիսի ա

պայման հնազանդութիւն, ոչնչացնում է մի մարդու կամ {ազգի} եւ կամ ընկերութեան մէջ ամենայն ազատ կամք, ամենայ

օնի գլխաւոր հաստարանքն էին։ Նա տարածեց մարդկային {ազգի} մէջ, սորա դէպի Աստուած ունեցած առնչութեան հայր ո

դ թագուցիչ վարագոյրը, մերկացնէինք պապականութիւնը {ազգի} առաջեւ իւր բոլոր սարսափելի փառահեղութեամբ։ Մեզ պ

կամ այն ճշմարտութիւն ասուած բանը, ուր մարդկային {ազգի} բարոյականութիւնը սանձի տակ է դրւում՝ ահաբեկ լինե

այդ բոլորը թողնելով եկեղեցական պատմութիւնը Հայոց {ազգի} մէջ հերոսաբար հանդէս հանելոցին, հերիքանում ենք՝

ւց, թէ ինքը՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային {ազգի} վերայ իշխանութիւնը Սուրբ Պետրոսին, թէ իւրաքանչիւ

ւթեամբ։ Մեք ամենայն հոգով ցանկանում էինք մեր {ազգի} կրօնական միութեանը, ուստի եւ գրկաբաց ողջունելու

Մի մարդու, մի ընկերութեան կամ մի ամբողջ {ազգի} բարոյականութիւն երկու աղբիւր ունի. առաջինը եւ գլ

մարդը ճշմարիտ լուսաւորութիւն կը յուսայ գտանել այդ {ազգի} ընդհանուրի մէջ։ Տարակոյս չկա, որ կան ուսումնարա

ծունէութեանը։ Առաջին յօդուածի մէջ տեսանք մեր {ազգի} ընդհանուր աւերութիւնը Մխիթարի օրերումը, խոստովան

նքն՝ ուսումնականների համար, ապա թէ ո՛չ, ամբողջ {ազգի} համար։ Քառասուն Մխիթար եւ նոյնքան միաբանութիւնք

ւ կենդանացնել մի մեռեալ լեզու, որ չէ ժամանակի եւ {ազգի} կենդանութեան հոգեղէն ձեւ ու կերպարանքը։ Մխիթ

շակութիւնը. ընդհանուր լուսաւորութիւն տարածել մեր {ազգի} մէջ, նորա գործը չէր եւ նա բոլորովին ապարդիւն գտա

չնուիրեցին իւրեանց անձը գիտութիւնք տարածելու մեր {ազգի} մէջ. պատճառ, այն լոյսը, որ ծագում էր պապական հ

ելով այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց {ազգի} յոյսը մնացած լինէր մեր հայկական աբեղաների շնորհքի

յս աբեղայից դէպի միւս աբեղան՝ խորհուրդ կատարելու {ազգի} լուսաւորութեան համար։ Երկու անգամ պատահեցանք Մխի

ատկութիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն բան զոհեց Հայոց {ազգի} լուսաւորութեան համար, զոհեց մինչեւ անգամ իւր ազգ

։ Մխիթարը եւ նորա մանուկ միաբանութիւնը Հայոց {ազգի} մէջ լուսաւորութիւն տարածելու գաղափարը հարկադրուած

անք տպելով կամ թարգմանելով աշխատում է շահել Հայոց {ազգի} սիրտը, աշխատում է ցրուել այդ գրքերը եւ ձեռք բերա

իւնը։ Կէսը չկամի շահել իւր բուն հայկական կրօնը, {ազգի} սովորութիւնքը եւ աւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամե

ին, մի լոկ դիմակ, որով երեւում են միմիայն Հայոց {ազգի} առաջեւ։ Մխիթարի կենդանութեան ժամանակ մեծ չէ

ուրդ է հարկաւոր. ուրեմն մնում է նոցա որսալ Հայոց {ազգի} սիրտը եւ բարեացակամութիւնը։ Ինչո՞վ. աշխատելով ա

ի սիրտը եւ բարեացակամութիւնը։ Ինչո՞վ. աշխատելով {ազգի} մատենագրութեան վերայ եւ այնուհետեւ ոչ այն խորհրդո

երձուածող ճանաչուած Մխիթարեանքը աշխատում են Հայոց {ազգի} համար։ Վիեննայի միաբանութիւնը շատ բացայայտ կերպո

ջ դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հայոց {ազգի} եւ պապականութեան առաջեւ, երկրորդ՝ մի լոկ վաճառա

լ եւ այս բաները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն {ազգի} սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել այդ գործը, թէ մի

եղ ճանաչում են նորա գլխաւորութիւնը, այնտեղ Հայոց {ազգի} մեծ մասը ընդունում է Քաղկեդոնի ժողովքը, այստեղ մ

ց մինն է։ Այս ծանր խօսքը ասում ենք՝ ոչ թէ նայելով {ազգի} այժմեան սառնութեանը դէպի ուսումնականութիւնը, ոչ թ

համարում ենք մեզ, տեսանելով մի բարոյեական խոց մեր {ազգի} վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ վարագուրում էին առ

ը"։ Վասնորոյ թող ներուի մեզ այսպէս ասել, որ Հայոց {ազգի} համար ուսումնականութիւն, գիտութիւն եւ լուսաւորութ

ային պակասութիւնքը, կարողանային պատճառ դառնալ մեր {ազգի} հարուստներին եւ իշխաններին խորհուրդ կատարել այս բ

նորդեալ տեսութեամբ, եւ առանց միտ դնելոյ սեպհական {ազգի} պիտոյիցն] ` նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ

ար շարժողական ինչ մի խօսուն եւ ձայնաւոր ի շրթունս {ազգի} )], կրկին մեռուցանել անհնարին է, բայց գոնեայ պա

ահարեալ ի կրից՝ հնչեցուցանեն, թէ լուսաւորութիւն {ազգի} կախի զհին մատենագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է առաջին

րենասիրութիւն, առանց որոյ առաջի կայցէ կործանումն {ազգի}, մանաւանդ, եթէ մատենագրեսցի նոր եւ վճիտ հայախօս

ր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով թէ դպրութիւն {ազգի} միշտ ծառայացելոյ եւ ստրկացելոյ այլասեռ իշխանաց,

ն, թէ զի՞նչ իմանան իմաստունքն հայոց կործանութիւն {Ազգի} առ շինութեամբ նոր մատենագրութեան, ցաւ է ինձ խոստ

յլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լինել {ազգի}. նա հոգի է ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ նովա

լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. նա հոգի է {ազգի}, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզո

զոր ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական {ազգի]}, թողին [գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ ազգիս, օտարազնեա

ystema), այլ եւ սակաւուք խոստովանիմք, զի կեանք {ազգի} մերոյ չեն բնաւ եղեալ պատմականք, զորպիսի առ այլս

մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, զհոգի որ եւ իցէ {ազգի}, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հասկանալ զօրեմք

կ, եթէ միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ գործ վասն {ազգի} վճարեաց, այսմ մարթ է պատասխանի առնել, եթ է միայ

լսել զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն {ազգի} զայս եւ եթ գործ, զի վերականգնեցին զմիջաբեկ շինու

ն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն Հայոց {ազգի}: Պաշտօն նորա, ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ խղճի

ն կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, լինէր վասն {ազգի} գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին ազդ

խիթարեանց, որք վարձինք գտանեն զարդիս հանդիսացեալ {ազգի} մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, նա զի եւ

ւնք առ Հայս Տաճկաստանի եթէ շատ ինչ ոչ արարին վասն {ազգի}, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ գուն գործ

, որ կարող էր մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւն {ազգի} մերոյ։ Անապատացեալ միանգամայն կյանքն Հայկական պէ

գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրող {ազգի} եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ

ութեան եւ արմատացեալ ուսումնատեցութեան առ հասարակ {ազգի} մերոյ ականատես վկայք են եւ քարոզք ինքեանք պատուել

քանչիւրոց, եւ տեսանել, թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ {ազգի} ունէին ամենեքին զմի նպատակ վերաբերութեամբ առ լուս

յնպիսի, յորում չպակասէր ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ {ազգի} է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թ

պիսի ուղղութիւն, զի նպատակն լինէր լուսաւորութիւն {ազգի}, անժխտելի բան է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր

անք գէթ կազմէին զայս ընկերութիւն ի լուսաւորութիւն {ազգի}, այլքն որ տարանջատ են ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի

ս թարգմանն " կամելով ասել թէ առ ի լուսաւորութի՞ւն {ազգի}. ո՞չ ապաքէն հալածանօք վախճանեցուցաք զփիլիսոփոսն

րդաստան է եւ այն գերապատիւ Լազարեանց, որ զօգուտն {ազգի} ծանուցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք ծախուք զուսումնարա

միա՞կ կազմեն զազգն ողջոյն, ո՞ւր է հոգաբարձութիւն {ազգի}, ո՞ւր իցեն սիրողք լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխն

րբ, արար նա, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց {ազգի}, սիրող լուսաւորութեան եւ հանգուցիչ տառապեալ որբո

Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ {ազգի} չարագոյն, քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի է ազգի,

է ազգի չարագոյն, քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի է {ազգի}, որ վերջին եւ միակ հնար է պահելոյ զկենդանութիւն

, աղբիւր բանաստեղծութեան ճանաչէ քաղաքական կեանքն {ազգի}, ուրեմն եւ պատմութիւնն: Հայք ի սկզբանէ անտի ծագ

յելի իմն է, յորում ցոլանան շառաւիղք կենդանութեան {ազգի}, անդատապարտ են բանաստեղծք մեր ի թողուլ մեզ զերկա

ւ եթ արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ {ազգի}. հերիք է զաւակաց ազգի, եթէ միայն կարող էին իման

դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք է զաւակաց {ազգի}, եթէ միայն կարող էին իմանալ զքանի մի մեռեալ եւ փ

մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց {ազգի}, չկարէր զնոյն տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հ

ւթիւն զաւակաց իւրեանց, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական {ազգի}, զի ի զանունս թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել

խօսուածք, որք հայ էին ի լուսաւորութիւն տառապեալ {ազգի} մերոյ ընդ երեսս երկրի, արդարասցին առաջի դատաստան

խօսել միայն Ֆրանսիայի մասին այն պատճառով, որ այս {ազգի} հոգին, մանաւանդ արգելք լինելով Յիսուսեաններին առ

ա շատ փոքր յառաջադիմութիւն ունեցան. պատճառ, այս {Ազգի} հասկացողութիւնը շատ կոշտ ու խաւար էր։ Սոքա (Հնդ

Այսուամենայնիւ Յիսուսեան Կարգին յաջողեցաւ մի {ազգի} մէջ իրագործել Տէրութիւն հիմնարկելու գաղափարը. այ

տական պատիժներով ներս էին բերում նոքա այս վայրենի {Ազգի} մէջ հաստատ Սէր դէպի բարեկարգութիւն, եւ ընտելացնո

ք ստէպ արիւնահեղ պատերազմներ, որոնցով ամրանում է {ազգի} մատաղահաս զօրութիւնքը, իսկ այստեղ՝ մի զարհուրել

ծի մէջ, ցոյց էր տալիս, թէ ինչ աստիճանի էր հասած {ազգի} ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը։ Լա-Կատիեր ի

ակով յայտնեց իւր վճիռը մի Պօղոսի մասին, որ հայոց {ազգի} եւ եկեղեցու նախատինքի համար, գուցէ թէ, դեռ եւս

նքը չխորտակուէին Մեղուի զարկուածքից: Հայոց {ազգի} մէջ դեռ առաջին անգամն է, որ մի օրագիր, իւր վճիռ

սանում ենք մի փրկարար սկզբունք, այն է հանդէս տալ {ազգի} կարծիքին, ուրեմն հրապարակ կանչել խելքերը, խոստո

անել նորա իրաւունքը եւ այս կերպով ուսուցանել, որ {ազգի} մէջ երեւցած ամէն մի երեւոյթ, ամեն մի իրողութիւն

ամեն մի իրողութիւն վերաբերութիւն ունի ազգին, եւ {ազգի} անդամքը, այսինքն անխտիր այն անհատները, որոնցից

ցաւելի է տեսանել որեւէ արատ կամ ապականութիւն մեր {ազգի} անդամներից մինի վերայ, մանաւանդ մի այնպիսի անդամ

, եթէ կայ, այդ է միայն պակասութեան խոստովանելը: {Ազգի} պակասութիւնը խոստովանել կամ դատապարտել ոչ թէ միայ

ուիրական պայմաններին: Իրաւադատութեան մէջ է {ազգի} կեանքը եւ այս օրէնքի վերայ միայն կարող է մի ազգ յ

նը, բայց շատ անգամ անհասկանալի կը մնայ մեզ որեւէ {ազգի} պատմութեան մի երեւոյթ, եթէ ուսած չէինք այդ ազգի

ազգի պատմութեան մի երեւոյթ, եթէ ուսած չէինք այդ {ազգի} օրէնսդրութիւնը, որովհետեւ օրէնսդրութեան առանցքի

քը, ինչպէս կեանքը այնպէս եւ պատմութիւնը: Եթէ մի {ազգի} մէջ չկայ օրէնք, չկայ իրաւադատութիւն ` համարձակ ք

, չկայ իրաւադատութիւն ` համարձակ քարոզում ենք այդ {ազգի} կեանքը բարբարոսական: Թող սարսափին պարկեշտ ա

ոքր մտածել: Եթէ մէք ստուգապէս ցանկանում ենք {ազգի} յառաջադիմութեան, ապա ուրեմն պիտի քննենք եւ քրքրե

ռաջադիմութեան, ապա ուրեմն պիտի քննենք եւ քրքրենք {ազգի} բարոյական տարրերը. նորի շինութեան պիտանին պիտի ա

իսկ փտածները, որ մինչեւ այժմ եւս արգելք են եղած {ազգի} ընթացքին, պիտի մերժենք եւ դատապարտենք: Օր

. թող սովորին այս գաղափարին, թէ հոգեւորականք են {ազգի} համար եւ ոչ ազգը հոգեւորականների համար. ազգը ժառ

կամ Նիկողոսին, որ ինչպէս կամեն այն այնպէս խաղան {ազգի} հետ: Հոգեւոր անձինք, որ արժանի էին դատապար

կառակի Քրիստոսի հրամանին: Մեղուն խնդրում էր {ազգի} անդամների կարծիքը, իւր վճռի մասին, որպէսզի իման

ացել է ազգը. ես իմ կողմից, որպէս անդամ հայկական {ազգի} եւ եկեղեցու, ո՛չ միայն համաձայն եմ Մեղուի վճռին

յիշատակարանները, որ անմիջապէս ընծայում էիք հայոց {ազգի} բարեմիտներին արգոյ հեղինակ Ստեփաննոս վարդապետը Նա

իւն: " Պ. Մագեամ, դուք չգիտէք, որ հայոց {ազգի} անկիրթ եւ կոպիտ զաւակները մտրակով եւ կաղնեայ ճիւղ

մ մտածելու հաշուետուութեան մասին: Վերջապէս {ազգի} աղէտալի վիճակը գրաւեց հայերի ընդհանուր ուշադրութի

նը կազմելուց յետոյ, Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, {ազգի} կողմից " Սահմանադրութիւն " անունը տուեց նրան, ան

Կանոնադրութիւնը, մի անուն, որ անիմաստ է թէ հայ {ազգի} եւ թէ այս Կանոնադրութեան իսկ վերաբերմամբ:

ձնաւորութիւնների ազդեցութիւնից եւ որպէս դարաւոր, {ազգի} համար աղէտաւոր փորձի արդիւնք, չէր կարող տալ վարչ

Ըստ Կանոնադրութեան, պատգամաւորներն ընտրւում էին {ազգի} կողմից գաղտնի քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորների ըն

կրօնական գործերը: Այս ժողովները պատասխանատու էին {ազգի} առաջ ` ի դէմս նրա պատգամաւորների: Միւս ժողովները

սրանք, այլեւ վիրաւորուած զգացին իրենց ` նկատելով {ազգի} ակնբախ արհամարհանքը եւ նոյնիսկ ` ատելութիւնը:

ան մէջ դրին Դուռը ` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ {ազգի} վերաբերմամբ: Բայց Կանոնադրութեան մէջ չկար որեւէ

ատակութիւնը, քանի որ այն վերաբերում էր միայն հայ {ազգի} ներքին ու կրօնական գործերին: Ուստի եւ Դուռն հնար

աններրը, Դռան ներշնչումով, խռովութիւն առաջացրին {ազգի} մէջ, պահանջելով, որ ապագայ պատրիարքն ընտրուի բա

նախկին Սարգիս պատրիարքը սկզբում, հաշուի առնելով {ազգի} ընդհանուր ցանկութիւնը եւ աչքի առաջ ունենալով Երու

եցիներում, եւ երբ անհնազանդ հոգեւորականութիւնը, {ազգի} կամքին հակառակ, կամեցաւ կարդալ թուղթը, ժողովուր

ովքեր որ կաթողիկոս էին ընտրել իրեն, աչքաթող արեց {ազգի} եւ ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. նա պէտք է

նեն զրկուելու իրենց առաջին կանոնադրութիւնից, ապա {ազգի} նշանաւոր մասը անցնելու է կաթոլիկութեան եւ բողոքակ

կաններին: Բայց Երուսաղէմի հայ վանքը բովանդակ հայ {ազգի} սեփականութիւնն է, որտեղ էլ նա չգտնուի, ճիշտ նոյ

որա աշխարհ յայտնուիլը եւս բարի խորհուրդ ունէր մեր {ազգի} համար։ Մեք տեսած ու կարդացած էինք վաղուց ահա՛,

րձով գիտենք, որ այդ գիրքը շատ սիրելի կը լինի մեր {ազգի} մտացի մանուկներին, որոնք, իւրեանց ազգութիւնը չո

արապէին հոգիազգեաց հեղինակները եւ թարգմանիչքը մեր {ազգի}, ուր եւ իցէ։ Վերջացնելով մեր խօսքը, յայտնո

մ այն գաւառական բարբառի լծի տակ։ Տեղական բարբառը {ազգի} ընդհանուրի համար գործական արժէք չունի եւ նոր լեզո

րութիւն սեռական աներեւոյթ եղանակի, որպէս համօրէն {ազգի} գործածած, նոր լեզուի մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ ա

լ, որ այդ նախդիրները կորուցել են իրենց իրաւունքը {ազգի} շրթունքի վրայ, եւ տնաքանդները սօսինձի նման մի մա

ցիկ բան էլ չունին, որ մի հեղինակ թէ կամենայ դնել {ազգի} շրթունքի վրայ, կպչեն մնան ու վայր չընկնեն։ Հ

մէկ խօսքով, կրաւորականը վեվով գործ դնելը համօրէն {ազգի} հանրական կանոն է եւ ոչ մի տեղ չենք լսում նորան առ

գաւառական բառեր կամ ձեւեր գործ ածում, որ ամբողջ {ազգի} մէջ սովորական չէ, կարող է ոչ միայն զարմանալ մեզ

եր միայն սորվենք, հերիք չէ մեզ այդ բառերով խօսող {ազգի} լեզուն հասկանալ եւ դորա հակառակ, եթէ այդ լեզուի

հայ ընկերութեան միջից առնու իր չունեցածը, որ հայ {ազգի} ոգուց առաջացած լինելով, աւելի հեշտ կարող է մարսա

ջացած լինելով, աւելի հեշտ կարող է մարսական լինել {ազգի} ընդհանրութեան, որովհետեւ եւ այն տեղի հայերը միմե

թեամբ կամ օտարութեամբ գուցէ բնաւ չի պատուաստվի էլ {ազգի} լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր

ծաղկել եւ ուժ առնելով՝ հանրական խորհուրդ ունենալ {ազգի} համար, այլ կա՛մ մի գաւառի կը ստրկանայ, կա՛մ չոր

երեալ գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են բերում մի {ազգի}, եթէ սա հարուստ էր այդպիսիներով, այնուամենայնիւ

ներով, այնուամենայնիւ այդ գիտութիւնքը մի որեւիցէ {ազգի} սեփականութիւնը չեն, այլ բովանդակ մարդկութեան, թ

ստեղծութեան օգնութեան: Թէ ինչպէս է եղել մեր {ազգի} շատ հին ժամանակների բանաստեղծութիւնը մենք թէեւ ոչ

էլ պատահում է սովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր {ազգի} պատմական յիշատակարանների մէջ տեսնում ենք այսպիսի

ընդհանուր որպիսութեան (որպէս նաեւ բովանդակ հայոց {ազգի} կեանքի որպիսութեան եւ հայ կանանց ընտանեկան եւ որդ

ն մեկնելով, ցրուել միջնադարեան մառախուղը, բանալ {ազգի} աչքը եւ աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ, իր մա

ասում, որ իբրեւ մի պատմական սերմ, միշտ կարող են {ազգի} կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ պտուղ բերել: Ազգային

նշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել նորան ` նա առնում է {ազգի} հասկացողութիւնից, բայց մենք մի փոքր առաջ ասածներ

Այսօր, եթէ տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կոխել {ազգի} մէջ, գոնէ լսւում է մի խուլ աղաղակ այսքան դարերով

որոնց հետեւանքը եւ նշմարքը երեւում է մինչեւ այսօր {ազգի} մէջ, այդ Դանիէլի ասած " աւերածի պղծութիւնը " անխ

րութեան անունով, աշխատում են նորոգել եւ հաստատել {ազգի} վրայ այդ խաւար ուղղութեան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է

վին ընդհանուր պատմութիւնը եւ նորա հետ կապակից մեր {ազգի} պատմութիւնը, Մխիթարեանց տպած գրքերովը ո՞չ, այլ

անշահ ուղղութիւնը իր ամլութեամբ մաշում է կենդանի {ազգի} ուժը առանց ամենեւին արդիւնք տալու: Նա նմանում է

աւանդ երբ տեսնում ենք, որ շատ խոր արմատացած է նա {ազգի} հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի ազգը նորա մաս

գիտենք այդ մասին: Էջմիածնի պատկերները, որ հայոց {ազգի} մէջ շատ տեղ կան, պահում են իրենց վրայ նաեւ Մասիս

ս աստծու առջեւ, ամենայն հարազատութեամբ: Որ {ազգի} մէջ կամենայ թող լինի, բայց եւ այնպէս չկայ աշխարհ

հետ խաղալը կախւում է Թորոսի, Մինասի եւ Նիկողոսի {ազգի} մէջ ունեցած խորհրդից, արժանաւորութիւնից ու յատկո

ւոր անցք, բայց Թորոսի վրայ բնաւ համարում չունի, {ազգի} յետագայ զաւակները այդ անցքը անպատճառ կը խլեն Թորո

տութեան միւս ճիւղերը մշակելու կամ թարգմանելու մեր {ազգի} համար, մինչեւ որ չենթադրուի թէ ֆիզիկան ծանօթ է ն

կարծել, ուզում են փարատել եւ մէկ օր առաջ տեսնել {ազգի} ազատութիւնը խաւարից, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ դ

նզովքի եւ այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր նստած չէ՞ {ազգի} մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեան դուրս գնալն,

կուի, նոյնպէս կ՚անիծուի ", այս չէ՞ մինչեւ այսօր {ազգի} ամենամեծ մասի գաղափարը: Ահա միջնադարեան սքանչելի

խ ենք, որ հասել է. պատճառ, դա ցոյց է տալիս մեզ {ազգի} առաջշարժութիւնը: Մանաւանդ սրտաշարժ է անմահ Գալիլ

ւծու աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեան մասին: Եթէ {ազգի} խամութեան պատճառով հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն է՛

ն բարբառի լծի տակ: Տեղական կամ գաւառական բարբառը {ազգի} ընդհանուրի համար գործնական արժէք չունի եւ նոր լեզ

իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ {ազգի} դժբախտութիւնից լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ թերթ

ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ իր երկրում եղած, մեր {ազգի} վարքը, բարքը, սովորոյթքը, ծէսերը, հասկացողութ

ցայ բարոյական եւ այլն եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու {ազգի} առջեւ դնէ: Այս խօսքերը եւ այս գաղափարը ամենայն ը

մտացածին չհամարուէին: Ամէն բանից առաջ քննելիքը է {ազգի} կեանքը, որովհետեւ այդ կեանքն է բանաստեղծի հիմքը

նադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի {ազգի} սրտից, ազգի հասկացողութիւնից, երբ նա թունաւորու

երբ այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի ազգի սրտից, {ազգի} հասկացողութիւնից, երբ նա թունաւորուած չէ արուեստ

ութիւն ենք յայտնում արգոյ հեղինակին, որ բացում է {ազգի} այս տեսակ բարոյական խոցերը, որ ծածկուած մնալով ո

սկանում ենք հասարակ ժողովուրդը) շա՛տ ցած է հայոց {ազգի} բարոյականութիւնից: Մենք կարդում ենք լուսաւոր աշխ

ւհանիս վրայ, մեզ սարսափեցնելու համար: Թէպէտ մեր {ազգի} մասին չունինք այսպիսի գրքեր, բայց կենդանի ազդը,

սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը չէ կարող ներս բերել {ազգի} մէջ, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում: Ամէ

ւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ են ածւում {ազգի} մէջ, թէեւ նոցանից մի քանիսը ոմանք թուրքից առնուա

ց այնպիսին, երբ աչքի տակ առնու բնութիւնը, երկու {ազգի} կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ աճելութիւնը, երկուքի

ր պատմական իրողութիւնքը իրենց կնիքը խոր չդրոշմէին {ազգի} սրտի եւ հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դր

րի մէջ մտնելով անյայտանում են կամաց-կամաց: Հայոց {ազգի} մէջ մտած են հրէայք, ինչպէս Բագրատունիք եւ ուրիշ

էս Բագրատունիք եւ ուրիշ շատ հասարակ ցեղեր: Հայոց {ազգի} մէջ մտած են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ էլ դ

ահարցը որպէս աստուած պաշտում էին Տարօնում: Հայոց {ազգի} մէջ մտած են չինացիք, ինչպէս Մամիկոնեանց ցեղը: Գ

իր ծառայքը կամ բարեկամքը, որ նոյնպէս մտան հայոց {ազգի} մէջ. թողում ենք պատմութեան անյայտ խառնուրդները ք

էլ պիտի մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի {ազգի} վրայ եղուած բնական եւ պատմական ազդեցութիւնը ուրան

, թէեւ կարօտ միշտ բաղդասութեան, բայց երբ ուզէ նա {ազգի} կեանքի մէջը մտնել, ապա ուրեմն այդ դատապարտուած ձ

ուած ձեւերը են նորա ապահով անցագիրը եւ առանց նորա {ազգի} կեանքի դուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտնի է,

ամէն գիտական առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի, {ազգի} ամենօրուայ եւ ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է իր լեզուն

: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է խոր ներս մտնել {ազգի} կեանքի մէջ առանց այդ կեանքի սեփական ձեւ ու ոճը գո

ակայն, չենք ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ {ազգի} լեզուն էլ աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի թուրքի ազդեցո

. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով ներս են բերում {ազգի} մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի

մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբանութեամբ խոսէր եւ {ազգի} մեծագոյն մասին հասկանալի, խօսք ենք տալիս, որ մե

մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր ներս են մտած նոքա {ազգի} մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200 տարի էլ ներգործէ

ի շրթունքից ու նոցա տեղը գնել թէեւ սեփական, բայց {ազգի} համար մեռած բառեր: Կարող ենք մխիթարուել միա

թիւն ունին Արարատեան աշխարհի եւ տեղ-տեղ էլ ամբողջ {ազգի} ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար գնում ենք այստեղ

ր եւ կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ բանալ {Ազգի} բանականութեան եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։ Բայց

ուն էր, որ պիտոյ է լուսաւորութեան սերմանքը Հայոց {ազգի} անդաստանի մէջ ցանելու գործի դառնար. պատճառ, որ

րական կարծիքն հերքում էր, պիտոյ է չափէր եւ կշռէր {ազգի} խորին տգիտութեան վիճակը, մինչեւ որ նորա անունով

լեզուով, կը լսէիր պատասխան, թէ սովորական լեզուն {ազգի} բերանում այս է, եւ թէ կամենային հին լեզուով խօսե

ուսաւորութեան մասին, իւրեանց անունը մի անուսումն {ազգի} մէջ, ինչպէս հայոցն է, հանդէս հանելու համար խռկե

եւ համաձայնէին, որ հին լեզուն, մեռեալ լինելով, {ազգի} լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր նոր լե

առակելու տեղիք չկար այն բանի միջու, մ որ պիտոյ էր {ազգի} հետ մտածել եւ խօսել այն լեզուաւ, որ նորան հասկան

ւնը. նրանով կարող էին նոքա ճանաչել ամբողջ յունաց {ազգի} հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այն ժամանակ, եւ այդ

կերացոյց էր այն ազգին, որին եւ պատկանում էր, որ {ազգի} հոգին, լուսաւորութիւնը, մի խօսքով՝ նորա բոլոր

առակն, մեք տեսանում ենք, որ մի անպիտան եւ խաւար {ազգի} կրօն լցուած է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհուրդնե

ած աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի ներգործութիւնը {ազգի} վերայ շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ թէ ամբողջ ազգ

զգի վերայ շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ թէ ամբողջ {ազգի} հոգին կրթւում է եւ դաստիարակւում է նորա կրօնի ուս

նի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը պիտոյ էր սերմանել {ազգի} մէջ մատենագրութեան միջնորդութենով, եւ այս երկուս

ն չէ, որ թեւակից էր կրօնի եւ այլ լուսաւորութեանց {ազգի} մէջ տարածուելուն։ Սա մեռեալ եւ անպիտանացած մի լե

. ապա թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք եւ մտածութիւնք {ազգի} լուսաւորութեան մասին։ Եթէ հին լեզուով մատենագ

. ուստի սորանով շատ հեշտ կը լինէր կերակրել հայոց {ազգի} սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառնար ն

առ, որ ասւում է լսուելու համար։ Մինչեւ հայոց {Ազգի} հեղինակքը իւրեանց նպատակը չդնեն ազգի օգուտը. մին

Մինչեւ հայոց Ազգի հեղինակքը իւրեանց նպատակը չդնեն {ազգի} օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան սնապարծութիւն եւ հի

ես հիւանդ այսօր կամ վաղը սպասում եմ մահին, հայոց {ազգի} անբաղդ զաւակները մինչեւ այսօր օտարի հացով են իւրե

կեանքի միջնորդութենով գործ է կատարում։ Հայոց {ազգի} մեծատունքը առաւել մեր կարծիքով պիտոյ է նախանձաւոր

նքը առաւել մեր կարծիքով պիտոյ է նախանձաւոր լինէին {ազգի} լուսաւորութեանը եւ պատշաճաւոր խրախոյս եւ քաջալերո

կելով, չունի կարողութիւն իւր աղքատ քսակից բաշխել {ազգի} մանուկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ իւր ախատութեամբը

ւկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ իւր ախատութեամբը, իր {ազգի} մեծատունքը՝ իւրեանց տուրքովը, պիտոյ է գործ կատա

աճաւոր միաբանութիւններ չկային, եթէ ամենի նպատակը {ազգի} լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանապարհով, եթէ հին լե

ատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, արմատանայ եւ հաստատուի {ազգի} հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր

հին լեզուով գրողների միջին, քան թէ նոցա գրածիցը {ազգի} անբաղդ զաւակները օգուտ ստանային։ Թէեւ ցաւելով հա

գէտ մարդերի միմիայն պարծանքն էր, այլ պիտոյ է տալ {ազգի} մանուկներին եւ ընդհանրապէս բովանդակ ազգին այնպիսի

ղինակների գրածը ոչինչ արդիւնք չունին յառաջացուցած {ազգի} մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ էին, բայց

ենց պաշտօնը կատարելուց յետոյ անհնար է քերել հանել {ազգի} վրայից։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ ինչ պատմական եւ

մբի ցանկութեամբ եւ կամքով. Լեզուն, որպէս ամբողջ {ազգի} սեփականութիւն, կազմւում է կամ փոխւում է նոյն իսկ

կանութիւն, կազմւում է կամ փոխւում է նոյն իսկ այդ {ազգի} միջնորդութեամբ, որ առանց պատճառի, առանց հարկի,

ցութիւնքը, այլեւ պատմական դէպքերը, որ անցան մեր {ազգի} գլխից։ Ուրանալով այս դէպքերը պիտի անշուշտ հաւասա

այն բանը, ինչ որ անցել է մեր լեզուի գլխից, ո՞ր {ազգի} լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ նոց

ր կամ կրակը չէրէր։ Դեռ մեծ տղամարդութիւն է Հայոց {ազգի} կողմից, որ այնքան կարողացել է պահել, որ այսօր մ

, որ այնքան կարողացել է պահել, որ այսօր մեզ պէս {ազգի} կորած շուարած որդիքը կարողանում են նորա կենդանի խ

հարուածներ, սարսափելի փոթորիկներ, որ անցան մեր {ազգի} գլխից, բայց որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հե

եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել են {ազգի} կեանքի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի վրայ, կարելի՞

այց մի՛ շտապէք քարկոծել մի մարդ, որ խօսում է այն {ազգի} մասին, որին ինքը եւս անդամ է, ինչպէս նորա ընթեր

տապարտէք նորան, եթէ նա այն ծանր վճիռը դնում է իր {ազգի} վրայ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս

խորտակելի շղթան, որով բնականապէս կապուած է նա իր {ազգի} հետ, ստիպում է նորան խոստովանել այս արտասուելի ճ

, որքան սեւ գոյնը իր սեւ լինելում։ Ոչ միայն մեր {ազգի} մէջ, այլ նաեւ շատ լուսաւոր ազգերի մէջ, սրտի անխ

ւմ ես այս տողերը"։ Ո՛հ, եթէ սա լինէր հասարակաց {ազգի}, ո՛չ սա, այլ երկու աստիճան տակաւին սորանից ցած

ակոյս, ես, որ ասում եմ այս, իսկ նա, որ գո՛հ է {ազգի} վիճակից, որ կարծում է, թէ նա առաջ է գնում, որ

հանուր միութեան լեզուի, ունա՜յն երազ է հասարակաց {ազգի} առաջ գնալը։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի

այլ բաների։ Անհնար է, թէ լեզուն, յեղափոխուելով {ազգի} աւելի առաջ գնացած մասին մէջ, անփոփոխ մնայ միւս մ

ավարութիւնը ա՛յլ: - Դրօշի փառքը՞... - {Ազգի՛նն} է: - Ցնծա՛, ազգ: Բերանդ հովին բացած՝ նայ

համար: - Ուրեմն քո առաջարկած մտածելի բաները {ազգի՞ն} են վերաբերւում: - Այո: - Այդ ուրիշ բան

աջինն մեծակշիռ շնորհեալ են պաշտօնք ի պահպանութիւն {ազգիանօթ} քդ այդոքիկ - կրօնն եւ լեզու: Ազգն մեր ի ժա

ենեակիդ մէջ թուր շողացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլիոն {ազգիդ}, որ նա թողու իր սովորական ձեւ ու ոճը ու առնու կա

գամը կարծում ե՞ս, թէ տեղ կը հասնի եւ հինգ միլիոն {ազգիդ} գլխին հին լեզուի տրամաբանութիւնը կը հանգչի, ինչպ

արկում եմ իմ անձնական խնդիրս, որ թեպետ ուղղված է {ազգին}, մանավանդ Նախիջեւանի դաստիարակությանը, բայց եւ

յտնի է, թե որքան օգտակար է " Հյուսիսափայլը " մեր {ազգին}, ուրեմն ինչպես մեք զոհում ենք մեր հանգստությունը

ք, անմարմին չենք, եւ դիցուք թէ մի տարի զոհեցինք {ազգին} մեր տարժանելի աշխատությունը, բայց ամեն տարի պարտ

լով] աստուծո նախախնամությանը նվիրել եմ իմ սիրեկան {Ազգին}: Աղաչում եմ եղբայր, չմոռանալ ինձ այս օտարու

հ գործոց եւ զբարեկարգութեանց առ ՚ի Վեհափառութենէդ {ազգին} շնորհելեաց: Ասպարէզ մեծ կայ յանդիման Ձեր, աս

կարծում ենք, թե չէ կատարել դեռեւս յուր խորհուրդը {ազգին} վերաբերությամբ, նույնպես համարձակվում ենք ասել,

ույնպես համարձակվում ենք ասել, թե անօգուտ չէր նա {ազգին}: Իսկ եթե քաղաքը, որի մեջ ծնած եմ, միաբան ցա

ում եւ պատիվ կհամարինք մեր ծառայություն ցույց տալ {ազգին}, եթե միայն այդ պաշտոնը հիմնվի կարելի պայմանների

ի արգոյ պատգամաւորք հաստատեալք միակամ ընտրութեամբ {ազգին} յաղագս զննելոյ զհաշիւս եկեղեցական դրամոց անցելոց

յսր ամի համարաւ 370, եւ առ ի պաշտպանել զիրաւունս {ազգին} անտեսեալ ի Գաբրիէլ վարդապետէ Այվազովսքւոյ: Յ

ով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ իրաւանց {ազգին} մերոյ, որ ի Նախիջեւան: Յանձն արարեալ զիս ի շ

առութիւնն հաճեցաւ հաստատել զասացեալ եզրակացութիւն {ազգին} մակագրելով այսպէս. " Զայս եզրակացութիւն բովանդակ

մակագրելով այսպէս. " Զայս եզրակացութիւն բովանդակ {ազգին} Հայոց, բնակելոց, ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին Հնդկ

ու եւ ծանուցանելով զբովանդակութեանց եզրակացութեան {ազգին} ի քաղաքիդ եւ երեսփոխանական թղթոյ, խնդրելոց է ի ն

էին զապիրատութեանց Խալիբեանի, ծանրացելոց ի վերայ {ազգին} ի բազում ամաց հետէ: Իբրեւ զօրաւոր բանիւք ընդդ

առանց պաշտոնական ձեւոյ, առանց գիտութեան համօրէն {ազգին} ինքնին կոչեալ է առ ինքն զասացեալ անձինս եւ ինքնին

թէ գիտութեամբ հասարակութեան եւ համակամ ցանկութեան {ազգին} վերջացաւ գործն եւ թէ ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ

աւելի մարթացայ յայս նուագ կատարել: Եթէ ոչ էր {ազգին} եդեալ յիմ վերայ զգործն Կալկաթեան հրիտակաց, այո՛

, Ընդ այսմ առաքեմ ի տեղեկութիւն Ձեր եւ համօրէն {ազգին} մերոյ բնակելոյ ի քաղաքիդ զհաւատարիմ պատճէն գրութե

ՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ յԵրեսփոխանէ {ազգին} մերոյ բնակելոյ ի Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հր

ն զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան {ազգին} մերոյ ՚ի Նախիջեւան ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն,

ՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերեսփոխանէ {ազգին} մերոյ բնակելոյ ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկակա

ն զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան {ազգին} մերոյ ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն

ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխանէ {ազգին} Հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակ

րամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան, ճանաչել զիս երեսփոխան {ազգին} Հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն

. բառն Բրուննովի, ճանաչէ զիս լիակատար երեսփոխան {ազգին} հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն

զայս, մանաւանդ զի հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է {ազգին} կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործո

ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխանէ {ազգին} Հայոց ՚ի Նոր-Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտա

տիմ յայտնել Ձեզ ի պարտուպատշաճ գիտութիւն բովանդակ {ազգին}, որոյ իմս երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդ

սին սրբոյ Էջմիածնի: Որպէս լիակատար երեսփոխան {ազգին} Հայոց ՚ի Նախիջեւան, զխնդրոյ հնդկական հրիտակացն,

ս միայն, բռնադատիմ բողոքել առաջի Ձեր եւ բովանդակ {ազգին} Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ ի գործ դնել զպա

ն, լռեսջիք եւ ի լռութենէ աստի աղբերաuցի վնաս ինչ {ազգին}, ի պարականոն ներգործութեանց արանց, որք զանխուլ

յթ ունին զսեպհականութեանց նորա, յայնժամ, Ձեզ եւ {ազգին} մնայ պատասխանատու կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն,

յ ամենայն պարծանօք: Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ {ազգին} յայսմ մասին տաջիք ինձ զպաշտօնական տեղեկութիւն:

Ն ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ {ազգին} հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան ի մասին հնդկական ազգայ

ցիկ հրիտակաց գուցէ եւ իսպառ անհետացելոց, ՚ի վնաս {ազգին}, եւ որովհետեւ յանձնարարութիւն ազգին, յանձնարարո

ոց, ՚ի վնաս ազգին, եւ որովհետեւ յանձնարարութիւն {ազգին}, յանձնարարութիւն նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէ

ի լրութիւն գործոյն, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն {ազգին} հայոց ի Նոր Նախիջեւան եւ վեհափառ կաթողիկոսին ամեն

Տիկին, Մնայ նովին յարգանօք լիակատար երեսփոխան {ազգին} հայոց ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակաց

, անհոգութեամբ հողացելոց: Թո՛ղ զմեծակշիռ կորուստ {ազգին}, ափ ի բերան պապանձեմ առ մերազնեայս եւ առ օտարս

, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻԱԶԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ {ազգին} հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հրիտակացն ի Հնդ

62. ՊՈՂՈՍ ՊԱԼԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ {ազգին} Հայոց Ի Նոր Նախիջեւան ՚Ի մասին Հնդկական հրիտակաց

եալ զայսչափ տեղեկութիւն, խնդրեմ խոնարհաբար ի սէր {ազգին} մերոյ չխնայել յաշխատութիւն Ձեր: [Լուսանցքում

աբանից եւ այն, եթէ ստուգեսցի այժմէն, թէ կորուստ {ազգին} մերոյ բազմօք առաւել իցէ քան զծախս, զոր անհրաժեշտ

ռաբանութիւն օրէնսգէտին Հագի, որով ճգնի նա ի վնաս {ազգին}, որոյ եմս երեսփոխան, գրել զթուղթն անուանելով զա

ք զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան {ազգին}, յայն սակս դժուարանամ կատարել զպահանջողութիւն ձե

աջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն պատճէնի եզրակացութեան {ազգին} Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով բողոքէ նա զանկանոն ներգ

ազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ եւ {ազգին}, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա

քան եղիցի ինձ եւ ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ {ազգին}, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ թողցէ

սցէ առ ի ծախս: Զայս ամենայն դնեմ ի տեսութիւն {ազգին} եւ, որպէս երեսփոխան նորա եւ որպէս անդամ ազգի Հայ

ոյն ատենի տեղւոյս, ինձ անկ էր (որպես երեսփոխանի {ազգին} մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ զկէս դրամոցն գում

կոչէ լրագրօք զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի, յանուն {ազգին} արարեալ, իսկ սպասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ

ոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ նախապատրաստութեանց {ազգին} ՚ի Հնդկաստան, կորզեալ է ՚ի ձեռաց ստրկացելոյ ազգի

զգին ՚ի Հնդկաստան, կորզեալ է ՚ի ձեռաց ստրկացելոյ {ազգին} մերոյ ՚ի Ջուղա զթուղթ ինչ ջատագովութեան եւ այն,

, հաւատալով, եթէ վեհափառութիւն Ձեր կարեկից ելով {ազգին}, չունիցի անտեսել զբողոք նորա, երբ մինչ առ Ձեզ բ

թուր կոխելոյ, քանզի ուխտեալ է նոցա սպաս հարկանել {ազգին}, կամենայն թողուլ, այլ զնա ոչ երբէք, զամենայն մ

եւ այսպես միմյանց լուր ունենալով գոնե կկարողանանք {ազգին} պեսքը հասկանալ եւ ձեռքերից եկած ծառայությունքը գո

. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերեսփոխանէ {ազգին} Հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հ

ազգն մեր, ի բարւոք տնտեսութիւն բարոյական պիտոյից {ազգին}, այժմիկ յանձն եղելոյ իմում կառավարութեան: 'Ի

ի անձնասիրութիւնը եւ, այդ ճանապարհով հաճոյանալով {ազգին}, տարածել իւր անճոռնի լրագրի համարները՝ արծաթ ժո

մ չենք տեսանում մի բան, որ սեփական լինէր հասարակ {ազգին}, չենք տեսանում մի ծառ, որ ազգը միաբան գործակցու

վերայ կոծելը եւ ողբ կատարելը անօգուտ էք համարում {ազգին} ։ Իբրեւ ապացոյց ձեր խօսքին՝ մէջ էք բերում Խորենա

ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական եմ ես {ազգին}, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի, իւր զաւ

ես, թէ " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր {ազգին}, թէ դու ուրիշի զաւակների հոգաբարձուն չէիր"։ Մի

ՐՈՒՀԻՆ բարեհաճել է ցուցանել Նոր Նախիջեւանու Հայոց {ազգին} զանազան առանձնաշնորհութիւնք: Շատերը Նախիջեւանցի

ս է հարկաւոր։ Վաղուց այդպիսի մարդիկ պէտք էին մեր {ազգին}... Մեր ազգին հարկաւոր են ճշմարտապէս ազգի վե

ւց այդպիսի մարդիկ պէտք էին մեր ազգին... Մեր {ազգին} հարկաւոր են ճշմարտապէս ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ թ

ի մեծ եւ երեւելի հոգաբարձութիւն էր ցոյց տուել մեր {ազգին} "։ Ո՛վ Նախախնամութիւն, եթէ, արդարեւ, այսպ

խնայէ՛ ինձ... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ սիրական {ազգին}. Նախախնամութիւն... Զ. Օգոստոսի 23. ո

է մի ուղղութիւն. ամենայն բան, որ վերաբերում էր {ազգին}, համարել գովելի եւ արժանի ուշադրութեան եւ այդ ճա

, խարդախ եւ երեխայական գովասանութիւնը մահադեղ էր {ազգին}, փոյթ չէ, որ նա, լսելով այդպիսի գովասանութիւնք

ասէրքը եւ միւսքը դոյն այդ պակասութիւնքը գովել էին {ազգին} որպէս կատարելութիւնք, յանցանքը ձեւացուցել էին առ

ն քարոզիչներին, գայթակղութեան որոգայթներ լարեցին {ազգին}. ասացին գրով եւ բանիւ, " հեռի մնալ ճշմարտութեան

դեօք աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց {ազգին}, եթէ առաջինը, թողնելով Ղզլարի մանկավարժութիւնը

լով այդ խնդրին, ցանկացել եմ զգալի կացուցանել մեր {ազգին} այդ նորա տարապայման կարօտութիւնը եւ յետ մնալը լու

ազգի համար չէ ծներ, ազգի եւ եկեղեցու անդամ չէ։ {Ազգին} անդամ եղողը ազգի կենդանութեան համար պիտի գործէ,

ի անդամք, այլեւ հոգեւորականք, ուստի եւ նոքա եւս {ազգին} համար գործելու պարտական են: Բայց այսպէս չէ. ազգ

ը այս մարմնոյն կենդանութիւն չեն տալ։ Կա՞յ ուրեմն {ազգին} մէկ հասարակաց տուն, որ ազգի զգացմանը գործակից եղ

արող էիր աւելի պիտանի մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո {ազգին}, եթէ ծառայէիր իմ մօտ: - Իմ՝ ձեր մօտ ծառայո

էք միմեանց հետ, դուք, որ պիտի օրինակ լինէիք ձեր {ազգին}, քարոզում էք բարոյականութեան ընդդէմը... - Ո

որանից աւելի է այն առասպելը, որ հեղինակը տալիս է {ազգին} համարեա՛ թէ հալած իւղի տեղ՝ պատմելով, թէ Մոնգոլ

ւթեան մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք պիտի առաջնորդեն {ազգին} դէպի լուսաւորութիւն: Բիւր անգամ ցաւելի երեւոյթ:

լսից ելանելու ժամանակ երդմամբ չափ պատուէր է տուել {ազգին} ՝ անօգնական չթողուլ դպրոցը, մինչեւ ինքը կարողանա

մի անգամ չաւարտած իւր ուսման շրջանը, ի՛նչ օգուտ {ազգին}: Փարիզեան ազգային վարժարանի պահպանելը կամ փա

անազան առիթներից եւ ախտերից ստիպուած համոզում էին {ազգին} ձեռք զարկել մի անհիմն գործի: Արժանապատիւ Ամբ

րգոյ վարդապետի աշխատութեան, քան թէ այդ գործը մեր {ազգին} անհասկանալի մնալու վերայ։ Հայր Խորէնին չէ յաջողո

եղինակի գործը լինում է միշտ միստիկական, բայց մեր {ազգին} հարկաւոր է հեռի մնալ: Մեզ օրինակ չէ այս դիպուածո

ն վարժարանին: Այս արժանապատիւ անձը ծանօթ է Հայոց {ազգին} մանաւանդ Նահապետի անունով: Նորա " Աւագ եւ Փոքր Մ

նեցած իր պատուաւոր եւ Առաջակայ վիճակովը մերկանդամ {ազգին} առջեւը խայտառակենք... Եօթներորդ՝ արտօնութիւ

հանեց, որով անուն եւ ածականազարդ չարիք չթողուց, {ազգին} վրայ դրաւ, մենք ալ, զհամախոհս մարդիկ կարծելով,

կը ոչ թէ միայն պիտի կուրծք մաշէ, աչքի լոյսը թափէ {ազգին} նոր գաղափարք տալու համար, այլեւ պիտի տանի այն սե

հնար, որ ձեռնտու էր թէ՛ մեզ սիրելի կացուցանելու {ազգին} եւ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " ճանապարհը հարթելու, այն

. 1860 թ. Մայիս: Հասարակաբար խօսուածք {ազգին} վերաբերեալ - Պ. Շահբէգի եւ Պ. Տիրատուրեանի նամա

գի ապագայի սերմը, բայց մեր ազգի մայրերը տալիս են {ազգին} կեղեւով միայն Հայ զաւակներ: Հայ կանա՛յք, ձե

մայրերը. նոցա սիրտը զարկում էր ազգութեան համար։ {Ազգին} հասած հարուածներին քաջութեամբ մասնակից եղան նոքա

րախորհուրդ պաշտօնը, որ վիճակել էր Աստուած կանանց {ազգին} լցուցանելու: Հա՛յ կանայք, դուք որչափ եւս նո

թշուառ վիճակ տանելի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ {ազգին}. նա, երկար ժամանակ սովորելով այդպիսի դառն բաժակ

ան են կատարել այս պաշտօնը քնքուշ խնամով: Մեր {ազգին} հարկաւոր է ընդհանուր լուսաւորութիւն, որպէսզի ազգ

իւնք, որպէսզի, եթէ ժամանակով հոգ տարուելու լինի {ազգին}, իմանան հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ ինչ էր պակաս կամ ա

աղբիւր նիւթական շահաստացութեան: Ըստ որում, մեր {ազգին} ուսման եւ լուսաւորութեան հետքից հարկաւոր է տալ եւ

կան ապահովութեան, որ կարողանար այսպիսի զոհ բերել {ազգին}: Հայք չունին ակադեմիա՝ ուսումնական ճանապարհորդք

երի վկայութեանը: Որքա՛ն մեծ ամօթ է մեզ, մեր {ազգին} ընդհանրապէս, որ մեք չգիտենք մեր թիւը, որքանութի

ւ խօսք ասել այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին {ազգին} նախ եւ յառաջ, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը կարող

Հայերի անցել են առանց մի ծառայութիւն ցույց տալու {ազգին} ՝ քրքրելով եւ մշակելով հեթանոսական հնութիւնը կամ

եւ նորա հեղինակը: Փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալ {ազգին} այդ գրքի վնասակար ուղղութեան մասին անմերժելի պարտ

կ վերագրեալ հարստութիւնը չէ վերաբերւում անգլիական {ազգին}, այլ կառավարութեան եւ ազնուականութեան, որ Անգլի

կողմին եւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով ներգործել {ազգին}, ներգործում է ընդդէմ յառաջընթաց կուսակցութեան եւ

կամ, որ նոյն է, օտարի ապրանքը ուղարկէ Եւրոպա։ {Ազգին} ո՛չ շահ կայ եւ ո՛չ վնաս, որպէս նաեւ ո՛չ ազգային

նութիւն. վաճառականը թերեւս ինքը շահուի, դարձեալ {ազգին} բան չկայ: Ի՞նչ կ՚օգնէ սորա անհատական հարստութիւն

. " Այս ի՛նչ Մովսէս է, որ ճանապարհ է ցոյց տալիս {ազգին} դէպի մի երկիր"։ - Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի

չենք, եւ Մովսիսի խոստմունքը չենք խոստանում Հայոց {ազգին}: Մովսէսը իսրայէլեան ազգին խոստանում էր մի երկիր

ը չենք խոստանում Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան {ազգին} խոստանում էր մի երկիր, որ պիտի բղխէր կաթն եւ մեղ

ռաջ կը լինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարան մեր {ազգին}. երկրորդ, Նախիջեւանին փառք ու պարծանք, իսկ բար

ինձ յիշատակ ի քաւութիւն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն {ազգին} մեր։ Եւ մնացեալ յութն մասանց վեց մասն թողում եմ

ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցեն հոգեւորք, զի՞նչ յոյս {ազգին}, որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի յարանց, զորս հա

չ անագան հասցեն առ Ձեզ ՚ի ձեռն բողոքանաց բովանդակ {ազգին} հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայ

ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի բացցին աչք {ազգին}, եւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմորոյ պապականութեա

մապատիկ աշխատութիւնս յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ {ազգին} ։ Այլ զի՞նչ, եթէ նախախնամութեան կամք եւ այսպէս հ

ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութիւն {ազգին} յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել յ

բռնացեալ, ո՛չ միայն ի վերայ կամաց եւ ցանկութեանց {ազգին}, այլեւ ի վերայ գոյից եւ ընչից նոցա: Ըղձանայաք,

այ շուտով, Փառք ու պարծանք պարգեւեցի ես իմ {ազգին}: Եթէ տեսայ ես Ռուսիոյ մի դաշնակից `

, որ երկնքումն ես, Խնայիր թշուառ մեր անտէր {ազգին}. Մի՛ տար զոհ գնալ թշնամիների, Նա այլ

մէջ՝ Մեսրոբի վայր հանգտեան, Որ {ազգին} գիր պարգեւեց՝ Կեանք տուեց Հայոց լեզուին

րը Օշական քեզ փառք պարծանք։ Բայց {ազգին} որ նա սիրեց Որի համար շատ քրտնեցաւ Այդ

որ նա սիրեց Որի համար շատ քրտնեցաւ Այդ {ազգին} ես չեմ ներում Որ Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։

ծ է Մեր քաջ Վահան Ամատունեան։ Որ {ազգին} կեանքը տուեց Հայրենիքին կացաւ պաշտպան Ա

ուած չէ անիրաւութիւնը պաշտպանելով, հարստահարուած {ազգին} թշուառութեան մրուրը մինչեւ տակը խմեցնելու համար,

աշառուեցան օտարներից... Նոքա չնենգեցին իւրեանց {ազգին}, նոքա չվաճառեցին իւրեանց գրիչը... Նոքա արհամա

անգամ տպում է եւրոպական վէպեր, որ բնաւ մեզ՝ մեր {ազգին} վերաբերութիւն չունին։ " Հիւսիսափայլը " աստեղաբաշ

յ, կամ ուրիշ այս ու այն գիտութեանց վրայ, որ մեր {ազգին} անհասկանալի է։ Երրորդ յանցանք. " Հիւսիսափա

ազնուասիրութեամբ բուն լեզուն անհասկանալի չդառնայ {ազգին}, որովհետեւ այսպիսի դիպուածում բոլորովին ոչնչանու

նք, մեր ողորմելիքը ասում էին, թէ այդ վէպերը մեր {ազգին} վերաբերութիւն չունին։ Մենք հաւատացած ենք, որ ըն

գրածները՝ հին եւ մեռեալ լեզուով, անմօտենալի էին {Ազգին} ։ Երկրորդ՝ թէ մեծ մասով գրուածքը լինում են փիլիս

շխատութիւնը գլուխ կը բերէ, բայց այդ աշխատութիւնը {Ազգին} մի բանի տեղ անց կը կենա՞յ. գո՛նէ մինչեւ այժմ չէ

ամեծ աշխատութիւնք, այո՛, քրտինքով գլուխ բերած, {Ազգին} ամենեւին օգուտ չեն բերել, ինչպէս են բարձրագոյն ո

կները, կրկնում եմ, երբ չափով ու կշռով տալիս էին {ազգին} իմաստութեան լոյսը եւ այն, ինչ ուղղութենով որ կամ

րիներով քնելուց յետոյ ո՞րքան աշխատութիւն պիտի մեր {Ազգին} Հայկական խօսքը վերակենցաղելու, քանի՞ սիրտ ու ձեռ

ը: Ապա պ. Նազարյանցն իր խոսքն ուղղում է իր {ազգին} եւ, ինչպես երեւում է, այն եզակի հայերին, որոնք

յդպիսի մատենագրութիւնը այնքան դաստիարակիչ կը լինի {ազգին}, որքան մի խորթ մայր՝ օտարի զաւակներին։ Արդ

ակը. նա յանձն է առել Հայոց խելացի մանուկներին եւ {ազգին} պատմել մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ պատկանում

էն իրագործել են այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական {ազգին} տալ նորա երեւեցուցիչքը: Նախանձը թագաւորական իշխա

գործեր ունենալ, եւ իւր անձը բոլորանուէր ընծայել {ազգին}, ամենայն նեղութիւն, հալածանք եւ նախատինք ի սէր

, ամենայն նեղութիւն, հալածանք եւ նախատինք ի սէր {ազգին} յանձն առնուլ. մի խօսքով, միայն նորա դրօշի տակ զ

պահանջեմ"։ Այլ տգէտները պիտի մխիթարեն մեզ Հրէից {ազգին} ասուած կարծելով այդ խօսքերը։ Այնպիսին, թո՛ղ, լ

Վարդանին, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն էր, թէ՛ {ազգին} եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս էլ նորա որդիքը մինչե

Պ. Աբովեանցը ասում է. (Վէրք Հայաստ., եր. 92) " {Ազգին} անհաւատ են կանչում, լեզուն սիրում, զարմանալի չի՞"

ն 786 թ-ի ապրիլի 8-ին՝ հաստատ եւ հաւատարիմ մնալով {ազգին} եւ եկեղեցուն։ Բայց այս Մեհրուժանն էլ համ չ'առաւ ի

մեր գրչի միջնորդութեամբ, աւետաւոր լուրեր տալ մեր {ազգին}, բայց մի չար բաղդով այս րոպէիս հարկադրուած ենք մ

նա երեսփոխան է ամբողջ ազգի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է {ազգին}, թող ազգը մտածէ, թող ինքը հոգս առնէ, իմ ազգասէ

այն բարեխիղճ մարդու հետ համաձայնում է եւ օգնում է {ազգին}, մի քանի աղքատի երկու-երեք մանէթ ողորմութիւն տալ

. Մարկոսը, մի խեղճ մարդ, արժանի է, որ միմիայն {ազգին} բարի ցանկացած լինելու պատճառով, համարուի ազգասէր

մարձակախօսութեամբ ազգի պակասութենների վերայ, կամ {ազգին} յարգելի մարդերի վերայ․ թէեւ վաղուց մեռած էին նոքա

դւում են: Որեւիցէ գործ, որ պիտի պատկանէր ամբողջ {ազգին}, հարկ է որ կատարուի հասարակաց ձեռքով, հասարակաց

ք տեսանելու չէինք Նախախնամութեան այցելութիւնը այս {ազգին} հասած, բայց արդեօք պիտի տեսանէի՞ն մեր որդիքը կամ

նան քնքուշ եւ հասկացող սրտի համար: Բայց վա՜յ այն {ազգին}, այն ժողովրդին, որի արտասուքի համար օտար փոշուց

ին է բանաստեղծութիւնը, եթէ բովանդակում է իւր մէջ {ազգին} պատկանած բաներ, եթէ այդ բանաստեղծութեան սկզբնակա

եան սկզբնական տարրը է մի իրողութիւն կամ թէ անձն, {ազգին} պատկանած. նոյնպէս, ազգային է բանաստեղծը, եթէ ե

րով թմրի, արբենայ. մեզ Հայերիս պարծանք է եւ մեր {ազգին} մեծ օգուտ... Մի քանի րոպէից յետոյ, երբ փո

ցել է օտար ազգի ու կրօնի հետ եւ այդպէս եղել է իւր {ազգին} ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ չար ե

էր, թէ այդ ընկերութեան խորհուրդը լինելու է Հայոց {ազգին} Պապականութիւն քարոզել, Հռովմէական եկեղեցուց դուր

ր Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ նոյն իսկ {ազգին} Հայոց եւ կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս Սուրբ Նշան

դ ուղղափառս, բայց առաւել ընտրէին մնալ միաբան ընդ {ազգին}, քան բաժանիլ 'ի նմանէ. որք եւ ազգասիրութիւն առդ

յ, ընդհանուր նախապաշարմամբ եւ կամակոր թմրութեամբ {ազգին} զգածեալ գոլով։ Ահա յայս երկրորդ վիճակի եղելո

հանայ, յետոյ վարդապետ եղեւ ըստ սովորութեան Հայոց {ազգին} 'ի Մարգար վարդապետէ եւ յարքեպիսկոպոսէ, որպէս պատ

յն յառաջ վարեսցեն զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգուտ {ազգին} ։ Եւ եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս յետ բազում քարո

շ կայր յարտաքինս, մինչեւ թողեալ զտօնս եւ զաւուրս {ազգին} Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէին, եւ

ձեռքով, կամէի մի մասնաւոր գաղափար տալ մեր սիրելի {ազգին}, թէ ի՞նչպէս էր Մխիթարի եւ նորա ընկերութեան յարաբ

րողութենների մասին, որ կարող էին գաղափար տալ մեր {ազգին}, թէ ինչպէս էր պապականութեան ուղղութիւնը եւ խորամ

պապական դայեակների ձեռքով մատակարարուած մարդկային {ազգին}, նման է օպիումից շինած քաղցրեղէնին, որ դայեակնե

իտութիւնը եւ լուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկային {ազգին} պապական դաստիարակների ձեռքով։ Ի՞նչպէս ուրեմն

րուածքը Մխիթարեանց, որ յարաբերւում էին կամ Հայոց {ազգին} եւ կամ պապականութեան. սոցա մէջ երեւում է նոցա Յի

արկադրուած է այժմ ծառայել երկու պարոնների՝ Հայոց {ազգին} եւ պապականութեանը։ Ծառայում է Հայոց ազգին՝ աշխա

Հայոց ազգին եւ պապականութեանը։ Ծառայում է Հայոց {ազգին} ՝ աշխատելով նորա լեզուի վերայ, ծառայում է պապակա

լուսաւորութեան մեծ գործին, այլ որպէսզի ցոյց տան {ազգին}, թէ ահա հերձուածող ճանաչուած Մխիթարեանքը աշխատու

ութիւն, որ գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ վնասում էր {ազգին} այս կամ այն կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրե

րժառիթ. մինին հետեւելով՝ աշխատում էին հաճոյանալ {ազգին}, միւսին հետեւելով՝ հաճոյանալ Հռովմի պապին։

դալ միակողմանի հայ սխօլաստիկների գովեստները Հայոց {ազգին}. մի չնչին անհիմն եւ տղայական անխորհուրդ գովեստ, բ

, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ կարող էին հայր դառնալ {ազգին}, խնամել եւ հովուել ժողովուրդը՝ հոգալով նորա հոգեկ

լանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [վնասակար էր {ազգին}, ըստ որում] ձանձրացեալ ընթերցողին] անհասկանելեօք

թեան, եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] յընկերութենէ {ազգին} զիրաւունս քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղ

սանեմք, զի աբեղայք էին որ հիմն եդին գրականութեան {ազգին} եւ այն ի ճռաքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք էին ո

ս զմատեանն սուրբ, սապէս եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել {ազգին} ի լեզու [բուն Հելլենական ըստ ժամանակին], թերեւս

ալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմ եան որպիսութեան {ազգին}, հնար հնարեն, փորձ փորձեն զնոր բարբառն ազգային

անգիկս, կամ՝ ճառիկս ինչ եւ վասն ո՞րոց. այժմեան {ազգին} հայոց որ ո՛չ հասկանայ զայդպիսիս, զորս թէպէտ եւ հ

ի պահպանել ըստ կարի զկենդանութիւն. բանականութեան {ազգին} եւ անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի լինելով

նի որոյ ի շինութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ընծայէ {ազգին} " զՎարդապետարանն կրօնի " իմաստուն յառաջաբանիւն:

նք ի սկզբանէ անտի Հայոցս քրիստոնէութեան աւանդեցին {ազգին}, եթէ ո՛չ ըստ այսմ կանոնի, գէթ այլապես, որչափ զ

ըստ օրինակի առաջնոցն էանց գնաց եւ եղեւ ի մոռացօնս {ազգին}, զի փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազ

ին, զի փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ {ազգին} ի լեզու, [զոր հասկանայ եւ ազգն: Յայս գործ Մագիս

տուածաբան [վարդապետաց, որք, վայելելով ի վաստակս {ազգին}, անփոյթ արարին ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհա

ակս ազգին, անփոյթ արարին ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել {ազգին} զհացն կենաց, եւ զոր ինչ գործ ինքեանց կար գործելո

Աստուծոյ, առողջ հոգւով, եւ հմուտ ձեռամբ ընծայէր {Ազգին} զբոլորամասնեայ թարգմանութիւն սուրբ գրոց, եւ այնո

այնու հասկանալի կացուցանէր զմատեանն հասարակութեան {Ազգին}. չի՛ք տեղի երկբայութեան, թէ կրօնական ուսումն հա

ոյն յաջորդեալ զնա, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ {Ազգին} եւ ի խնդիր ելեալ հայկական նշանագրաց առ ի կենագործ

ս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն նախանձեալ էր զնախանձ {Ազգին}, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ բա

ան գոլ տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ զդպրութիւն {Ազգին} յարեւմուտս՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր եւ ինքնին

Պարսից, զարգաւանդութիւն Այրարատայ, զբարօրութիւն {ազգին} ընդ մարզպանութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի իւրոյ պաշտպա

հնախօսութեան, եւ իբրեւ ի լապտերէ իմեքէ լոյս տալ {ազգին} անխոնջ երկասիրութեամբ: Զփառս առնս մեծի, որ անձն

մեծի, որ անձնագրաւ նահատակեցաւ ի լուսաւորութիւն {ազգին}, նսեմացուցանեն ընթացք նորա, այն է՝ հերձիչ նորա

իտ նախանձու ընդ յառաջադիմութիւն ընկերին: Ըստ {ազգին} լինի եւ պատմութիւն նորա, որպէս եւ ի պատմութիւնէ

որպէս թէ ջանք եւ վաստակք Մխիթարեանց հայէին յօգուտ {ազգին}, տեսեալ ստուգապէս, քաւ լիցի մեզ մոլորիլ յայդպիս

գիտեմք եւ չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն {ազգին} պահեն թագաւորութիւն, կրօնն եւ լեզուն. առ մեզ կո

յ, ասասցեն ապա թէ ի՞, ունին պահել զկենդանութիւն {ազգին}, լեզուա՞ւ միայն՝ այդ չէ բաւական, մանաւանդ զի ա

իայն՝ այդ չէ բաւական, մանաւանդ զի անհասկանալի է {ազգին} հինն եւ նուիրականն, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցա

եւ րստ այսոցիկ անժխտելի յատկութեանց շահեցաւ զսիրտ {ազգին}: Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի գիտնական Պալդազարեանէ

ր նովին ընթանային կանոնօք, դնելով առաջի Հայկական {ազգին} մաքուր, որքան եւ որչափ կարելի էր ըստ տեղւոյն հան

ուցանել զայս քաղցկեղ, որ ճարակէ եւ զառողջ մարմին {ազգին}, չէր առն բանականի գործ, վասընորոյ տեսանել տեսցե

է հին հայախօսութեամբ, անհասկանալի առնելով զբանն {Ազգին}: Հարցանեմք եւ ունիմք իրաւունս հարցանելոյ, եթ է

եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ... Լսելով լուիցեն զբարբառ {ազգին}, որպիսին վարի ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն եւ քնն

քաղցր էր տեսանել զբանասիրական քննութենէ (ոչ վասն {ազգին} առ հասարակ, այլ հայագիտաց), զի ամենայն որ գիտո

սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ {ազգին} լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել նա ժա

ւր են քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն {ազգին}, զոր ի գործ դնեն. եթէ դնեն առանց ամենեւին գիտակ

ի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս {ազգին} ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց

նեքին զմի նպատակ վերաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն {ազգին}, քաւ լիցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին արդեօք,

ս գիտակցութեամբ հոգւոյ, տեսանել տեսանեն զկորուստ {ազգին} ընդ հարուածովք ժամանակին անտէր եւ անպատրաստ, այլ

այսր ամենայնի իրաւունս ունի գերդաստանս այս ասելոյ {ազգին}, ահա մեք եւ վաստակք մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք ից

են, թէ նախախնամութիւնն առանց ամենայնի ի կոչման է {ազգին} աշխատութիւն հեղուցու զիմաստութիւն ի խելապատակս Հա

լ: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ ամենաթշուառ վիճակի {ազգին} ՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի նա զլեզու. ներես

կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ զամենայն գրելիս աւանդել {ազգին} այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ լինէր գրելոցն,

նց թէ առ անձնասիրութեան եւ եթ անխղճ էին խօսիլ ընդ {ազգին} հին լեզուաւ, անհասկանալի զբանն կացուցանելով: Ազ

արէր զնոյն տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հանել {ազգին}. երկրորդ, զի եւ միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ

հասած ազգերը, ըստ ամենայնի յարմար էր այս երեխայ {ազգին} ։ Յիսուսեանք մի հրաշալի ճարտարութեամբ քարշում էին

ի երեւոյթ, ամեն մի իրողութիւն վերաբերութիւն ունի {ազգին}, եւ ազգի անդամքը, այսինքն անխտիր այն անհատները

անձինք, եթէ մինչեւ այժմ իւրեանց անձը համարել են {ազգին} անպատասխանատու, թող սյժմ սովորին համովիլ, թէ պա

ւորականութեան միջից: Որպէսզի կարողանար հարկադրել {ազգին} վաւերական ճանաչելու աւանդութիւնը, նա կարողացաւ Մ

ար, որ Երուսաղէմի վանքը պատկանում է բովանդակ հայ {ազգին} եւ ոչ թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի վատ

ռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը {ազգին} համար դառնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ, ինչպէս

էլ լեզուն, հանրականութեան խորհուրդը կորցնելով, {ազգին} համար կը լինի չեղածի պէս, իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդ

ատութեանը, որ հայկական հոգու բխուածք լինելով հայ {ազգին} էին վերաբերւում դարձեալ: Ընդհանուր մարդկային գիտ

ան լուսով հասկանալ եւ հասկացնել " ի մեծ շինութիւն {ազգին} ", մենք սիրում ենք որպէս ճշմարտութիւն: Մա

ածի վրայ եւ կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութիւն տալ {ազգին} նորայ մասին, պէտք էր, որ մենք աչքի տակ առնուինք

թւում է, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը լինէր {ազգին}, եթէ պ. Խատիսեանցը, Թիֆլիսի մագնիսեան դիտանոցի

ռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը {ազգին} համար դաոնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հ

Սոքա ընդհանուր մարդկութեան խոցեր են եւ ոչ լոկ մեր {ազգին} սեփական. թերեւս շատ, ընդհանուրի, խոցերից ազատ

: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով խունկ ենք ծխում {ազգին}, ո՛չ. միայն ճշմարտութիւնն ենք խոստովանում: Կ՚ո

թիւնը կամ բաղդասութիւնը դնել, որ այսօր անսովոր է {ազգին}: Ի՞նչ էական խորհուրդ ունի կենդանի ժողովրդի իրաւո

ցոյց կը տանք այնպիսի թուրքի բառեր, որ ընդհանուր {ազգին} դարձել են միօրինակ գործածական եւ որոնց գաղափարը մ

չկան: Բացի սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհանուր {ազգին} գործածական դարձած, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին լ

Իմ Գրիգորը մենծանայ, Դուշմանի աչքը հանա. Հայի {ազգին} օգնելով, Փառք ու պատուի տիրանայ: Մեն

էրը կը շնորհէ մեզ կարողութիւն նոր լեզուով աւանդել {ազգին}, ինչ որ վայելում էին եւ յարմար էին ժամանակի հարկ

. պատճառ, որ կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց էր այն {ազգին}, որին եւ պատկանում էր, որ ազգի հոգին, լուսաւոր

այս երկուսը, ձեռքէ ձեռք բռնած, պիտոյ է մշակէին {ազգին} բանականութիւնը։ Բայց այն մատենագրութիւնը, որ ան

մի լեզու է՝ բոլորովին անհասկանալի նոր եւ կենդանի {ազգին} ։ Մատենագրութիւնը ամենայն ազգերի մէջ միշտ համեմատ

, որ ծանօթ էր եւ հասկանալի համարեա թէ մեր ամբողջ {ազգին}, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր էր ամե

ի մի աբեղայական մտքեր կամ ոտանաւորներ անօգուտ էին {ազգին} ։ Թող այդ պարոններն իմանան, որ հայոց ազգը հինգեր

ոյ է տալ ազգի մանուկներին եւ ընդհանրապէս բովանդակ {ազգին} այնպիսի ուղիղ գաղափարներ գիտութիւնների վերայ, որ

առանգելու յիմար ձգտողութիւնքը եւս անծանօթ չի մնայ {ազգին}, գոնէ այսուհետեւ, եթէ ամենակալ տէրը կը բաշխէր մ

ուղիղ, որպէս հասարակաց վերագրւում են այս կամ այն {ազգին} ։ Ուրեմն ազգը է մի մեծ ընտանիք, ուրեմն ազգը է մի

Ժամանակի հարուածը վաղուց արդէն հասուցել է մեր {ազգին} այս բարոյական մահը. այսօր մենք վերլուծւում ենք,

նակների վատթարութիւնից միայն չէ հասկացւում ամբողջ {ազգին}, նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասո

ի պահպանեք մեր ծրագիրը, նա եւ Ձերն է, որովհետեւ {ազգինն} է, պիտի ամեն ջանք եւ աշխատություն գործ դնեք, որ

ետեւ եկեղեցին կազմողը է ազգը, որովհետեւ եկեղեցին {ազգինն} է. հրաշալի լօգիկա: Ո՛չ երբեք, ո՛չ բնաւ:

տինադաւանի, կոչեն զնա վարժապետ: Ո՜վ յիմարութիւն {ազգիս} Հայոց. կանխաբանութիւն տեառն մերոյ աստ ի սմին գիւ

ցութեանց զնամակ, որով ծանուցանեն անմահ բարերարքն {ազգիս}, երկոքին ամոլակիցքն, աղայք Լազարեանք թէ զորդին

Հայրապետիդ՝ Մնամ Վեհափառութեան Ձեր եւ համoրեն {ազգիս} Հայոց պատրաստական խոնարհ ծառայ Միքայէլ Նալբ

ի խոհեմ եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն {ազգիս}, զի մի՛ դրամն եկեղեցական մատնեսցի ՚ի կորուստ, մ

ւսի: Խնդրեմ միամիտս առնել զայսմանէ զլրութիւն {ազգիս}, որք ամենայն բարեացակամութեամբ փութացին յայտնել

եսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկու զտառապանաց {ազգիս}, զբռնակալութեանց առաջնորդին Ջուղայու, զաւարելոյ

ածոց զցուցակ, որք սեպհական են Ամենափրկչեան վանաց {ազգիս} ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան նորա չկարեմք արձա

րարելովք ընդ ժամանակս ժամանակս աւանդեալ են յօգուտ {ազգիս} մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի զհրիտակս ո

անմահ յիշատակները անդադար ողբում են եւ կոծում են {ազգիս} փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", ես ա

ունի իւր ծոցումը, անդադար ողբում են եւ կոծում են {ազգիս} փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", նշան

ն խօսքը լսելու համար։ Բայց ո՛վ վատաբաղդութեան {ազգիս}. կաթողիկոսը ժամանակ չունի մտածելու ազգային լուսա

դեալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմեան [դրութեան] {Ազգիս}: Ասասցեն՝ որ ինչ ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոց

գուտ սեփական ազգի], թողին [գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ {ազգիս}, օտարազնեայց ոմանց, Բազըլեան, ասեմ], աւետարան

՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն {ազգիս} եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ

ւթեան է գործ՝ խնամով աւանդել յետնոցս զպատմութիւն {ազգիս} ՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր,

սորա քաղեալ ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց պատմութեան {ազգիս}, գրէ զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի վաղնջուց ժամանակ

նոս Ասողիկ, հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի սկզբանէ {ազգիս} ց1001 ամն, որ առ ճշգրիտ տարեգրութեան համարի նախա

աց իննեւտասն դարուց, կարեմք համեմատել զդպրութիւն {ազգիս}, զոր ինչ յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրու

ղը. այս մի շատ քնքուշ խնդիր է ` անտես մնացած մեր {ազգից} մինչեւ այսօր: Ի՞նչ է մարդկային կեանքի խորհու

եան համար կարգուելու են առանձին մեծաւորներ Ռուսաց {ազգից}, որ, չխառնուելով այս գաղթականների դատաստանական

եմն պատասխանենք այդ հարցմունքին, որ շատ մարդ մեր {ազգից} կարող էր առաջարկել ինձ: Այն շարժառիթը, որ ս

ուստի եւ ստիպուած են իւրեանց փառասիրութեան հարկը {ազգից} անընդհատ ստանալու համար որքան կարելի է աշխատել հլ

ւին անհոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ {ազգից} ես դու, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ ան

ն աշակերտ ընդամենը, որոնցից երկուքը՝ ֆրանսիական {ազգից}: Ձայներ կան, թէ ազգը Կոստանդնուպօլսի մէջ կամի շ

ր գրատպութիւնը, բայց այժմ լսում ենք, որ ամենայն {ազգից} կարգուած են ցենզօրք (քննիչք) եւ, ինչպէս պատմու

ն ցենզօրք (քննիչք) եւ, ինչպէս պատմում են, մեր {ազգից} կարգուած պարոնը առաւել խիստ վարւում է հեղինակների

սառն արհամարհութիւն, որ լիամասն կերպով ընդունեց {ազգից}: Շատ ժամանակ է, որ մեք ստացել էինք մեր թղթա

Միայն թէ հեռի պահէ իւր հեղինակական քանքարը Հայոց {ազգից}: Ազգը կարօտ չէ նորան եւ երբէք խնդրած չէ նորա

ակ. առայժմ այսչափ միայն, որ անգլիական ազգը ամեն {ազգից} աղքատ է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթակայ:

յն, որ անգլիական ազգը ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն {ազգից} աւելի վտանգի ենթակայ: " Ինչպէ՞ս ", - կը հար

աց աշխարհը, մեք ընթերցողներից եւ առհասարակ Հայոց {ազգից} չենք պահանջում եւ այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզո

ւնջերից Հաւաքուած են պատանիներ Ամենայն {ազգից}: Նոցայ անունն ուսանող է, Թէեւ անունն

մէջտեղը սպանեցիք, ճշմարիտն ասում եմ ձեզ, որ այդ {ազգից} պիտի պահանջեմ"։ Այլ տգէտները պիտի մխիթարեն մեզ

, խելացի, հասուն դատողութեամբ, անպակաս լինի մեր {ազգից}... բայց թէ գլուխ գայ ձեր բանը, չասե՞ս, մի նո

ց ուրիշ բան հարցանելու, պիտոյ է հարցանել, - ինչ {ազգից} էք: Նոքա կը յայտնեն իւրեանց, որ ազգից լինելը,

լ, - ինչ ազգից էք: Նոքա կը յայտնեն իւրեանց, որ {ազգից} լինելը, այն ժամանակ, այն ազգի թղթով երդում տալ

խորհրդով, որ կառավարութիւնը, տեսանելով մի օտար {ազգից} հատուածեալ միաբանութիւն, որ պատրաստ էր նուիրել ի

, խեղճ, ողորմելի վիճակում, եւ կտրած բաժանած իւր {ազգից}, ոչինչ քաղաքական հանդէս չէր կարող ունենալ պատմու

միշտ պիտի օտարին գովէ, օտարի օգուտը պաշտէ եւ իւր {ազգից} հեռանայ ու օտարանայ, այլեւ վնասակար լինի նորան։

այն պայմանով, որ այդ միաբանութիւնը, խորթանալով {ազգից}, չհասանէր իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ սխա

պատճառով եւս միաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է {ազգից} եւ սա (ազգը) նայում է նորա (Մխիթարեան միաբանու

տնի երեւեցաւ, որ Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած են {ազգից} եւ աշխատում են Հայոց համար, որպէս պապականութեան

թիւնը։ Եւ մեր համար շատ դառն է տեսանել Հայոց {ազգից} մի ընկերութիւն, որ գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ վն

է նստի բառ արուեստակէ, ձեւ շինէ, կամ այս ու այն {ազգից} մուրայ, որ իր անսովորութեամբ կամ օտարութեամբ գու

եւնոյն պայմանների տակ են ապրում: Ով որ միայն ազգ {ազգից} բաժանում է անունով եւ կրօնով, այնպիսին չէ կարող

է: Լաւ որ հնար չկայ իմանալու թէ ով մեզանից ի՛նչ {ազգից} է ծագում, ապա թէ ոչ, բուն տոհմական հայերը, չնա

կարող զանազանել ազգի անմխիթար պակասութիւնքը բուն {ազգիցը} եւ ձեր աչքումը, ինչպէս յայտնի ցոյց էք տալիս, մի

, յոր զձեռն մխեմք, առաջնորդիմք ի սուրբ սիրոյ առ {ազգն} մեր, շատ այն է՝ նշկահեալ զմրրկօք, որ բազմիցս ս

հանգամանս ազգի մերոյ, մեք հաւատամք դեռ եւս, եթէ {ազգն} մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհեմ՝ եւ յարատեւ

կացութեան, արարելոյ ի 15 Յուլիսի այսր ամի, որով {ազգն} զանազան պայմանադրութեամբ, ընդ իս եւ ընդ արգոյ Աջ

ր իւր երեսփոխանութիւն, զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ {ազգն}, թիւր մտօք գրեալ էին առ նորին վեհափառութիւնն, ա

ի՛ դրամն եկեղեցական մատնեսցի ՚ի կորուստ, մինչդեռ {ազգն} մեր ի քանի տեղիս ի գիւղօրայս մեր չունի զեկեղեցիս

ս ի չնչին փայտն: Յուսամ թէ ոչ դուք եւ ոչ նաեւ {ազգն}, որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, ստգտանա

ոյն եւ անախորժութեանց յարիցին պատճառը: Իսկ թէ {ազգն} կամ յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական, լռես

Խնդրելով աներկմիտ լինել ի յարգանս իմ առ Ձեզ եւ առ {ազգն}, մնամ մեծապատիւ հայրենակցիդ մեծարողապէս Մ

նց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ {ազգն} տացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վասն վերտողեա

ւթիւն իմ առ ՚ի վարել զդատն: Գէթ այսպիսի եղանակաւ {ազգն} զերծանի ի ծախուց բնակութեան առաքելոյն ի Կալկաթա,

ւցանել զայն ընդ այլոց տեղեկութեանց վերաբերելոց առ {ազգն} մեր ՚ի Ջուղա եւ առ առաջնորդութիւն Ամենափրկչեան վա

լրացեալ հաւատոց հասանին առ իս եւ ծանուցանեն, եթէ {ազգն} մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ եւս կարելով ժոյժ ունիլ չա

եւ կատաղիմք իսկ, իբրեւ ի շանթից, ի հարուածոց առ {ազգն}, ընդոստացեալ, քանզի չեմք նմա օտար, քանզի մի ա

ազգի մինչ իսպառ բողոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ {ազգն} յարտաքոյ եւ ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձ

ի հնգետասաներորդ աւուր նախընթաց ամսեանն յուլիսի, {ազգն} մեր միաբան հաւանութեամբ եւ թախանձագին խնդրանօք ըն

ւան, յայտնագործեալ զվաղնջուց թողածն հասուսցեն առ {ազգն} մեր, ի բարւոք տնտեսութիւն բարոյական պիտոյից ազգի

ուրս հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլոր {ազգն} աղէկ իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջի

արմինս ապրիլ՝ կեանս համարեցան: Բայց սակայն {ազգն} մեր վերջացեալ ՚ի քաղաքական խորհրդոյ, ունէր՝ եւ

թիւն ազգիանօթ քդ այդոքիկ - կրօնն եւ լեզու: {Ազգն} մեր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թո

փ կացցէ կրօնն մեր ազատ յամենայն յեկամուտ տարերց, {ազգն} մեր չունի երբէք անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք

ասել, թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, {ազգն} ի դէպ ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող ազգային պարծա

ցն իցէ դատարկասիրութիւն եւ փարիսականութիւն: {Ազգն} մեր չետես դեռ եւս զճեմարան ինչ հոգեւոր, յորում ո

րդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում չսխալեաց. {ազգն}, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայ

ւթիւնը մերժելով վերստին կրկնում ենք, թէ եկեղեցին {ազգն} է, իսկ հոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ եկեղեցուն

ամար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ դարմանողը {ազգն} է դարձեալ: Անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ

օշի տակ զինուորուիլ եւ նորա դրօշի տակ մտանել: Որ {ազգն} եւս տեսանելով նորա անձնուրաց գործերը եւ նահատակու

անէին զնա. որ 'ի նախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք {ազգն} անուանէին " (եր. 71)։ Եւ յետոյ, Սեւորդեաց Գէ

ցատրում է. " որ սակս Սեւ կոչեցելոյ հաւուն իւրեան {ազգն} յայն անուն սեւ որդիք անուանէին " (եր. 103)։ Ա

ռաջ էր գնում իւր կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպէս {ազգն} է, ազգի կեանքն է, այնպէս է եւ նորա պատմութիւնը

ազմէր զբաժանեալսն յուղղափառաց, էր գրեթէ բովանդակ {ազգն} Հայոց, որոյ մի մասն, զոր եւ երկրորդ կոչեմք, որ

ող էր օգնել ուղղափառ եղելոց այնր ժամանակի, որպէս {ազգն} Հայոց որք յօժարամիտ էին ոգւով ազգասիրութեան եւ իւ

ժողովուրդն Աստուծոյ չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք, զի {ազգն} համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւորք միայն, այլ եւ Հայ

ատանալ, իւր փառաւոր ապրուստի վերայ հոգալ։ Մեք այն {ազգն} ենք, որի մէջ առաջին անգամ հայոց նշանագիրքը եւ նոց

դական գայիսոնի ուժով բռնութեամբ ներս մտանէին։ Այն {ազգն} ենք, որ ճշմարիտ խօսողը համարում էինք մեզ թշնամի,

, որ ճշմարիտ խօսողը համարում էինք մեզ թշնամի, այն {ազգն} ենք, որի Կաթողիկոսքը եւ աբեղայքը Մովսէս Խորենացու

ահմանաւոր թուով յամբողջ ընկերութեանց, այլ ինքնին {ազգն}, նոյն եւ մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի էր հ

ղբերանայր ոչ ի կենդանի եւ ոճոյ խօսից] պաշտելոյ առ {ազգն}, այլ [ի պղտորեալ վտակաց անագանեալ Բիւզանդեան դպր

ւթիւն, աստի յայսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ կործանի {ազգն}, եթէ ո՛չ թարթափեսցի առ նսեմ լուսով հնոյն մատենագ

նակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի լեզու, [զոր հասկանայ եւ {ազգն}: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմ

աղութիւն հնոյն լեզուի ունէ՞ր ընդհանուր ինչ բան առ {ազգն} Հայոց, զա՛յսմանէ է բովանդակ ճառս: Այո՛, ո՛չ պա

խատութիւն քրտնավաստակ հեղինակին անվարձ, որպէս եւ {ազգն} ողջոյն գրաւեալ մաքուր խղճմտանօք առ ի նմանէ: Երան

րդ դարու, լինէր վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ {ազգն} մեր ըստ ժամանակին ազդեցութեան ո՛չ ճանաչէ զտարազ զ

....... Այլ արդեօք օգտեալ ինչ իցէ {ազգն} յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ ինչ եթէ ոչ

. " Հոգեբանութեան ", տպեալ ի Մոսկվա 1851): {Ազգն} մեր անտէր եւ անխնամ, ցիր եւ ցան ընդ համատարած մա

ամբերութիւն զաչս դարձուցանել յարեւմտեանն Եւրոպա, {ազգն} Ռուսաց, կարող եմ առանց իրիք նեղութեան քննել եւ ք

ան: Լազարեանք միակ շատ արար են համեմատութեամբ առ {ազգն} ողջոյն, նոքա զառաջինն բացին զԱթենեան տաճար առաջի

ւցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր պահէր դեռ {ազգն}: Կորուստ լեզուին, կորուստ քաղաքական կենդանու

արի մահ քաղաքական կենդանութեան: Հոգի, որով կեայ {ազգն}, շնչաւորէ զպատմութիւն եւ սա զբանաստեղծութիւն, ո

ն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց յաւել մեզ ասել, թէ {ազգն} կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նորն լեզու լ

ին հին լեզուաւ, անհասկանալի զբանն կացուցանելով: {Ազգն} ինքնին խոստովան լինի, թէ օտարացեալ է ի սեպհական

պիսի զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը: {Ազգն} արգելեց նոյնիսկ թղթի ընթերցումը եկեղեցիներում, ե

վրայ կառուցանում է նա իր շինուածքը: Յայտնի է թէ {ազգն} էլ մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը չէ երեւեցնում այս

ւրքի բաղդասութեան... միայն լեզուն չէ՛, ինքը, {ազգն} էր ստրկացել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկաց

յակաստան հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես գերեզմանական {ազգոյ} իմն արագութեամբ լնանիւր յուղեղ իմ. երեւակայութիւ

ր հազիւ էի կարողացել փոքր-ինչ հանել իմ մտքից: Ես {ազգով} հայ եմ, անուամբ Նահատակ. հռչակաւոր Փարիզից մեր

ն տեսչութեանն, զորմէ չկարեմք պարզաբանել: Յետ {ազգովին} ընտրելոյ զնուաստութիւն իմ 'ի տարժանելի պաշտօն քաղ

վիհի խորութիւնը, որ բացւում է մեր առջեւ: Գրեթէ {ազգովին} սովորութիւն առնել ապրանք գնել Եւրոպայից, մինչ ին

՚ի վկայութիւն աղէտիցն, որոց տանեմք եւ համբերեմք {ազգովին}: Այո՛, որովհետեւ սկիզբն կալայ խօսիլ ընդ Վեհափառ

ն թէ ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ ամենայն մարդ իւր {ազգութեամբ} մտանում է ընդհանուր մարդկութեան մէջ: Սուտ է այն

յութիւնը եւ ներկայութիւնը ապացուցանում են իւրեանց {ազգութեամբ}: Կենդանի եմ ես եւ խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդո

ամակները - Վեհափառ Կաթողիկոսի պատկերը: {Ազգութեան} հաստարանը եւ լծակը է հասարակ ժողովուրդը: Մի ազգ

լինի երեւելի մարդերով, այնուամենայնիւ, այդ ազգի {ազգութեան} մեքենան շարժւում է հասարակ ժողովրդի վերայ. սա է

ղութենների եւ տառապանքի, մինչ խորտակուած էր նորա {ազգութեան} մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, այո՛, մեծատու

սարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ երբ ներգործում էր {ազգութեան} մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, որ, դուրս գալ

րակ ժողովրդի օգտին: Հասարակ ժողովրդից կազմւում է {ազգութեան} մեքենան. լուսաւոր մարդիկ կարող են եւ պարտական են

թիւն, զարկ եւ ընթացք տալ այդ մեքենային: Մեր {ազգութեան} մեքենան ջարդուած է: Անմտութիւն էր, եթէ մտած

ութիւնը, որ կարողանար շարժուիլ եւ գործ կատարել: {Ազգութեան} մեքենայի՝ հասարակ ժողովուրդի վերանորոգութիւնը հն

ութեան տակ. այս ճշմարտութիւնս ուրացողը ուրացող է {ազգութեան}: Դպրոցի օգուտը պիտի հետեւի նորա ուղղութենից

ն են բանալ մանուկների միտքը, պինդ տնկել նոցա մէջ {ազգութեան} սերմը, վառել նոցա սրտում Հայութեան կրակը, մի խօ

ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. նոցա սիրտը զարկում էր {ազգութեան} համար։ Ազգին հասած հարուածներին քաջութեամբ մասնա

ային լեզուն, մայրը պիտի տնկէ տղայական սրտերի մէջ {ազգութեան} սերմը այնպիսի խնամով եւ հոգաբարձութեամբ, որ հիւս

ձեր աղջիկների մէջ պարտական էք տնկել եւ սնուցանել {ազգութեան} տունկը եւ ծնողական սուրբ իրաւունքներով պարտք դնել

լաւ չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազգի եւ {ազգութեան} անունը անգամ չլսած ձեզանից, դուրս են եկել նիւթակ

կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ աւելի գործունեայ եւ խելացի {ազգութեան}. ասացինք, ով ականջ ունի, թող լսէ: Մի կողմ

բան, որ փայլակի շուտութեամբ տարածւում է զանազան {ազգութեան} անդամների մէջ: Այս բանի խմորը ընկնում է եւ մեր ա

լ այնտեղ, որի վերայ գուցէ թէ բարձրանայ մի օր Հայ {ազգութեան} շինուածը: Ներս մտանելով այս գործի մէջ՝ գուց

նակում եմ խօսքս, թէ մեր ազգութիւնը զօրացնելու եւ {ազգութեան} գաղափարը հասարակաց դարձնելու համար ամենամեծ եւ զօ

sionelle: Շատ ժամանակ չէ, որ ասել էինք, թէ {ազգութեան} տունկը, ինքնուրոյն գործականութեան աղբիւրը է գիտա

ղի վերայ քարոզում ենք հաւասար իրաւունք, ուրեմն, {ազգութեան} խնդիրը եւ ուշադրութեան արժանի բան չէ. մարդը ապրե

գութիւնքը այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ միայն չէ մնում {ազգութեան} խնդիրը, այլ հարկաւոր եւս չէ: Բայց այս է բանը,

: Եւ մեր ամենիս պարտքն է մինչեւ այն ժամանակ մնալ {ազգութեան} դրօշի տակ, որքան ուրիշը կրում է իւր սեպհական ազգ

եան դրօշի տակ, որքան ուրիշը կրում է իւր սեպհական {ազգութեան} դրօշը: Բայց, այս ասելով, կամք չունինք ազգութիւ

թիւն իւր մի շամփուր խորովածի համար մորթում է միւս {ազգութեան} եզը... - Այս ինչ հակառակախօս դրութիւնք են

դը: Երկու տող յառաջ ազգութիւն է քարոզում, յետոյ {ազգութեան} մէջ նշմարում է եսականութիւն եւ թուլացնում է առաջի

ուրանալ: " Երբ մարդը, երեւելով այս կամ այն {ազգութեան} մէջ, այլեւս չէ կոչում ինքը իւրեան մարդու անունով

ետ: Գանք այժմ պարզելու մեր ունեցած հայեացքը {ազգութեան} վերայ, որպէսզի հակառակախօս չերեւինք մեր նեղսիրտի

երայ մի կտոր հող ձեռք բերելու համար, որպէսզի այդ {ազգութեան} անդամքը ապահովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի գերի

քը հաւասարապէս իւր անդամներին բաշխելով: Եթէ {ազգութեան} ներքին եւ էական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, ա

, սիրի՛ր քո եղբարքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո {ազգութեան} դրօշը եւ այդ բոլորը քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հ

յնին, որովհետեւ նա աւետարանում է ինձ փրկութիւն՝ {ազգութեան} անունով: Եւ քաղաքական նաւաբեկութենից ապրած

արանների վերայ բաբախում է նոցա կուրծքը, եթէ նոցա {ազգութեան} հասկացողութիւնը իւր սկիզբը առնում է անցածի խայտաճ

ն նորա լուծը։ Մեք դրականապէս թշնամի՛ ենք այդպիսի {ազգութեան}, ինչպէս թշնամի ենք բռնակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ

յժմ մեր խօսածներից հասկացաւ մեր նեղսիրտ ընթերցողը {ազգութեան} վերայ մեր ունեցած գաղափարը, եթէ համոզուեցաւ կամ

նոքա մի չար ամբարտակ. Դարձան թշնամի անհաշտ {ազգութեան}, Թափեցին արիւն Հայոց համարձակ։

, Վեստ Սարգիս, դիւածին Սուրմակ, Եղան {ազգութեան} կործանիչ պատճառ, Աւերման երկրի, գործովք ան

ճառ, Աւերման երկրի, գործովք անարդար. {Ազգութեան} հիմքը, նաեւ հաւատքի Խախտեցին նոքա մինչ ցայս

ւ աշխատեցան դժպհի պատուանշանների տեղ կրել իւրեանց {ազգութեան} անունը, այլեւ վէրքերի սպիք, որոնց արժանացել էին

հարկաւոր բան: Նոքա պէտք է լաւ մտածէին, որ նոցայ {ազգութեան} եւ կրօնի պահպանութիւնը նորա արդիւնքիցն էր կախ: Ա

էր օրիորդ Մարիամը, ըստ որում գաղափար եւս չունէր {ազգութեան} մասին, իւր փոքր ի շատէ կրթութիւնը ստացած լինելով

էրութիւնը: Սորա ոյժը եւ կեանքը երեւում է միմիայն {ազգութեան} մէջ, զանազան անհատներ դէպի մի ամբողջ հաւաքող զօր

կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել իւր զօրութիւնքը եւ {ազգութեան} տունկը որպէս մի գործարանաւոր էակ, այլ հանքերի նմ

որ դեռեւս չեն հասկանում, թէ այլ է ազգութիւնը կամ {ազգութեան} գաղափարը եւ այլ է յանցանքը եւ անօրէնութիւնը:

ը քօղարկելով, որով անուղղակի կերպով մեղանչում են {ազգութեան} ընդդէմ, ապա ուրեմն արժանի, իւրեանց պաշտպանած յա

րը անդադար այդ միջին դարերի կպրէ կարասում լողալով {ազգութեան} եւ լուսաւորութեան անունով, աշխատում են նորոգել ե

րի հետ։ Ինչ մնաց մեզ՝ անհատներիս, հասարակաց {ազգութեան} անունով։ Կրօ՞ն, քանիսը հաշւում եմ, լուսաւորչակ

թիւն, ա՛յլ պայմանների տակ, կամ մտանում են ուրիշ {ազգութեանց} կազմուածքի մէջ: Բնութիւնը կորուստ չունի:

որի մէջ է նորա էական շահը"։ Այսպէս է եղել {ազգութեանց} ընթացքը մարդկութեան ասպարիզում: Մինչեւ այժմ այն

մէջ՝ բովանդակուած բարոյական աշխարհում։ Լեզուն է {ազգութեանց} դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան եւ վիճակի յայ

իւր եսական կողմերը. հերի՛ք է, ասում ենք, որ մի {ազգութիւն} իւր մի շամփուր խորովածի համար մորթում է միւս ազգո

նթերցողների միջից նեղսիրտ մարդը: Երկու տող յառաջ {ազգութիւն} է քարոզում, յետոյ ազգութեան մէջ նշմարում է եսակա

են այլ բարոյական կերպարանք՝ կազմելով մի առանձին {ազգութիւն}, ա՛յլ պայմանների տակ, կամ մտանում են ուրիշ ազգո

հի հետ, նա խոստովանելու չէ: Ուր թողունք, որ մի {ազգութիւն} գիտութեամբ սպանում է միւս ազգութիւնը իւր սեպհական

ազգութիւնը, որ ամեն ուրիշ զոհում է իւր կեանքին. {ազգութիւն} չէ այն, այլ կոյր ֆանատիկոսութիւն, որ հիմք չունի

ռը, որ ծանր է այդ առաքելութեան ընթացքը: Չոր չոր {ազգութիւն} քարոզել, առանց մեկնելու քո քարոզութեան պատճառներ

իջին դարերի լուսաւորութեան հետեւանքը՝ Միութիւն, {Ազգութիւն}, Թագաւորութիւն։ Ահա այս կենդանացուցիչ իշխանութե

ն ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա {ազգութիւն} եւս կը լինի մի խայտաճամուկ բան, անարմատ ծառ...

եզուով, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահպանում է {ազգութիւնը}: Նախիջեւանի կեանքը ոգեւորուած է առհասարակ աս

ջ երեւում է այժմ փոքրիշատէ շարժողութիւն: Ազգը եւ {ազգութիւնը} ասես թէ կամաց կամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցո

կան ենք սպասաւորել այս սուրբ պաշտօնին: Մեր համար {ազգութիւնը} եւ ամբողջ ազգի կատարելութեան գաղափարը այնքան ծանր

ուսանի իւր սեպհական լեզուն եւ ապա՝ օտարինը: {Ազգութիւնը} յառաջ է, քան թէ ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ ամեն

պէս մեր նախնիքը կենդանի են մեզանով: Յիշեցէ՛ք ձեր {ազգութիւնը}, ձեր զաւակների գալոց օրերը, յիշեցէ՛ք ձեր հին մա

եւ սրտով Հայութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ սէր դէպի {ազգութիւնը}, դէպի մեր ազատ կրօնը: Աշխարհը յառաջ է գնում

Դուք պարտակա՛ն էք նոր հայրեր պատրաստել նոցանից եւ {ազգութիւնը}, լեզուն եւ կրօնը յանձնել նոցա որպէս մի սրբազան ե

կի երեւեցած չեն ազգութիւնքը, ինչպէս ներկայումս: {Ազգութիւնը} ասես թէ դարձել է մի ամենօրեայ հաց, առանց որին չէ

դարաւոր աւերանքից յետոյ չէր կարող իսկոյն հասկանալ {ազգութիւնը} եւ պտղաբեր շինել նորան. այս մեր հասարակաց վատաբա

ւ սկզբունքի մասին՝ շարունակում եմ խօսքս, թէ մեր {ազգութիւնը} զօրացնելու եւ ազգութեան գաղափարը հասարակաց դարձնե

որում, դորա բարոյական ազդեցութիւնը պիտի վտանգէր {ազգութիւնը}: Հայոց ազգի ներկայ սերունդը (բացի մի քանի ախտաց

րգի հետ, ուստի մեր կարողութիւնքը ուղղում ենք մեր {ազգութիւնը} պաշտպանելու համար: Եւ մեր ամենիս պարտքն է մինչեւ

զգութեան դրօշը: Բայց, այս ասելով, կամք չունինք {ազգութիւնը} կոյր ֆանատիկոսութիւն դարձնել: Հերիք է, որչափ կո

իւն դարձնել: Հերիք է, որչափ կոյր եւ ֆանատիկական {ազգութիւնը} ունի իւր եսական կողմերը. հերի՛ք է, ասում ենք,

ց: Այս պատճառով մէջտեղ դնում ենք խնդիրը՝ ի՛նչ է {ազգութիւնը}: Ազգութիւնը, իբրեւ պատմական իրողութիւն, ի

էջտեղ դնում ենք խնդիրը՝ ի՛նչ է ազգութիւնը: {Ազգութիւնը}, իբրեւ պատմական իրողութիւն, իբրեւ հաւաստի երեւո

ազմում է նոր դարագլուխ կեանքի եւ գոյութեան: {Ազգութիւնը} միայն կարող է պատասխանել սորան: Ազգութիւնը

Ազգութիւնը միայն կարող է պատասխանել սորան: {Ազգութիւնը} է ազգի անձնաւորութիւնը, ազգի դէմքը։ Միլիոնաւոր

, այնպէս եւս մարդերի հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ {ազգութիւնը}, պահում է եւ պաշտպանում է իւր օգուտը եւ ոտքի տակ

եւ չէ մեռած նորա հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ նորա {ազգութիւնը}. համարւում է դարձեալ մեռած, դատապարտուած եւ իրա

ուած եւ իրաւունքից զրկուած, եթէ չկայ այլեւս նորա {ազգութիւնը}: Վերեւում ասացինք, որ ազգի մահը անհատի մահ

մեռնում ֆիզիկապէս։ Ի՛նչպէս, ուրեմն, մեռնում է {ազգութիւնը}: Մահը անհասկանալի է, եթէ չգիտենք կեանքը, ուրեմ

ում են նորան եւ լուծում են նորա կազմուածքը: {Ազգութիւնը} ապրում է, եթէ նորա մէջ կայ արտաքին, աւերիչ ոյժե

այ այդ զօրութիւնը, արտաքին ոյժերը, յաղթահարելով {ազգութիւնը}, լուծում են նորա կազմուածքը: Եւ ինչպէս բնական է

եւ նիւթ, պիտոյանալով այլ կազմուածքի, այնպէս եւս {ազգութիւնը} մեռնելուց յետոյ նորան բաղկացնող անհատները ընդունո

թէ ես կենդանի եմ: Նա ասում է ինձ, որովհետեւ քո {ազգութիւնը} մեռած է, ուստի եւ դու կենդանի չես, որպէս Հայ:

ղունք, որ մի ազգութիւն գիտութեամբ սպանում է միւս {ազգութիւնը} իւր սեպհական շահի համար, ճնշուածի իրաւունքը խոստ

ընթացքը մարդկութեան ասպարիզում: Մինչեւ այժմ այն {ազգութիւնը}, որ ոյժ ունի, որ ինքը ապրելով չկամի ուրիշի կեան

ւշադրութեան արժանին ի՛նչ է. նոյն ինքը՝ այդ հզօր {ազգութիւնը}, օգուտ չունի իւր անունին վերագրուած շահերից: Այ

օգուտ չունի իւր անունին վերագրուած շահերից: Այդ {ազգութիւնը} իւր կառավարութեան հետ գրեթէ նոյն յարաբերութեան մէ

տօրէ լայնութեամբ: Դնենք, թէ այն մարդիկը, որոնց {ազգութիւնը} խոստովանուած չէ, պաշտօնական կերպով չեն համարւում

տրուկ են ուրիշներին։ Բայց եւ այն մարդիկը, որոնց {ազգութիւնը} դողացնում է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստ

սարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րոպէից, ասում ենք, {ազգութիւնը} դարձաւ կառավարութեանց հալածող ուրուականը: Եթէ հա

եղսիրտի առջեւ: Վնասակար եւ անիրաւ է այնպիսի {ազգութիւնը}, որ ամեն ուրիշ զոհում է իւր կեանքին. ազգութիւն

իրքի բնաւորութեամբ երեւում է մարդու մէջ: Այդպիսի {ազգութիւնը}, որչափ եւս կատաղի լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի վ

միւս կիրքերի, որ հանգամանքը կարող են ծնուցանել: {Ազգութիւնը} հարկաւոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ նա չէ բոր

ների հաւասար իրաւունք եւ ոչինչ չէ խնդրում աւելի: {Ազգութիւնը} օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ, երբ զգալի է ո

պրուստը, որպէսզի գերի եւ ստրուկ չլինին ուրիշին: {Ազգութիւնը} անմեղադրելի է եւ ամենայն ընդունելութեան արժանի,

նոյնպիսի իրաւանց ժառանգ, որպիսի ստացել է ինքը: {Ազգութիւնը} անմեղադրելի է եւ տօնելի իսկ, եթէ նա ընդհանուր մա

ական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այդ {ազգութիւնը}, սո՛ւտ է այդ ազգութիւնը, եւ նա կը կործանուի: Տ

ան խնդիրը, անհիմն է այդ ազգութիւնը, սո՛ւտ է այդ {ազգութիւնը}, եւ նա կը կործանուի: Տնտեսական խնդիրն է այն զօր

սարակշիռ է պահում արտաքին ոյժերի ընդդէմ, որով եւ {ազգութիւնը} ապրում է: Դու հազար տարի քարոզէ ինձ քո վերացական

ապրում է: Դու հազար տարի քարոզէ ինձ քո վերացական {ազգութիւնը}, ես միշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ ասում ես՝ պահե

իշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ ասում ես՝ պահենք մեր {ազգութիւնը}, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնքը եւ այլն, եւ այլ

ւ օգուտը եւ ի՛նչ է կորուսանելու վնասը: Վերացական {ազգութիւնը}, որ մինչեւ այժմ փոքր ի շատէ քարոզուել է Հայոց ազ

կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ասես ինձ՝ պահի՛ր քո {ազգութիւնը}, հաստա՛տ կացիր քո սիրու մէջ դէպի քո աշխարհը, սի

ան նաւաբեկութենից ապրած մարդիկ, եթէ հասկանում են {ազգութիւնը} մի ամբողջութիւն, որ երբեմն կար եւ որի դարաւոր փո

երի վերայ, եթէ նոքա մտածում են երեւեցնել իւրեանց {ազգութիւնը} այն շրջանակի մէջ, ինչպէս էր յառաջ, այն ժամանակ

շրջանակի մէջ, ինչպէս էր յառաջ, այն ժամանակ այդ {ազգութիւնը} կը մնայ միշտ իբրեւ մի ամուր գաղափար, որ յետ չէ մ

ժողովուրդը զրկելով իրաւունքից: Վերջին դիպուածում {ազգութիւնը} ազատութիւն չէ ժողովրդին. նա փոխում է միայն նորա

արոզել տնտեսական խնդիրը, քարոզել մարդը, քարոզել {ազգութիւնը}, միստիկներին գայթակղութիւն եւ բռնակալներին սահմա

ահմեդականութենից, պահեց իւր կրօնը, հետեւաբար եւ {ազգութիւնը}: Թո՛ղ հայոց ազգը, իր թագաւորութեան կործանման

կւում եւ ո՛չինչ արգելք չէր նորան, ո՛չ տեղը, ո՛չ {ազգութիւնը} եւ ո՛չ մինչեւ անգամ հաւատը։ Տանենք այժմ մեր

է նշաւակել եւ սպանել նորա պակասութիւնքը, որպէսզի {ազգութիւնը}, աւելի մաքուր շրջանակի մէջ հանդիսանայ ընդհանուր

ցուցանում են, որ դեռեւս չեն հասկանում, թէ այլ է {ազգութիւնը} կամ ազգութեան գաղափարը եւ այլ է յանցանքը եւ անօրէ

լինի մեր ազգի մտացի մանուկներին, որոնք, իւրեանց {ազգութիւնը} չուրացող ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ

ափել այդ կրօնը մեր վրայից, - ահա՛ մեր գործը: Մեր {ազգութիւնը}, մեր կրօնը, ոչ թէ վնաս կրելու չէ միջնադարեան ու

ղծուածը, որ միայն իւր արարչի պատկերն էր։ Այսպէս {ազգութիւնը} ունի իւր հոգին, եւ այս հոգին լեզուն է։ Առանց այ

մն ազգը է մի մեծ եւ հսկայ անձնաւորութիւն։ Այո՛, {ազգութիւնը} է մի վերացական անձնաւորութիւն եւ երբ չկար այդ անձ

ձնաւորութիւն եւ երբ չկար այդ անձնաւորութիւնը, եւ {ազգութիւնը} չքացած էր։ Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է բնութեա

ում ես չարաչար: Այսօր ճնշուած մարդերի համար {ազգութիւնն} է նոցա միակ դրօշը, որ կարող է բացուիլ բռնակալութ

օշը, որ կարող է բացուիլ բռնակալութեան ընդդէմ: " {Ազգութիւնն} է միակ հնարը դէմ դնելու նաեւ լուսաւոր բռնակալութե

ուր, սուր, բաժանում եւ ատելութիւն ձգելէն ետեւ, {ազգութիւննիս} մահուան եւ գերեզմանաց դռները հասուցիք: Դո՛ւք էք

շխարհը յառաջ է գնում, վերստին ծաղկում են թառամած {ազգութիւնք}, եւ մեզ արժան է անհոգ չլինել այն պարծանքի մասին

կառավարութեան, ուրիշ աշխարհների տիրելու, ուրիշ {ազգութիւնք} սպանելու եւ իւրեանց դրօշի փառքին նորանց եւս մասնա

մի ժամանակ այնպէս սաստիկ եւ որոշակի երեւեցած չեն {ազգութիւնքը}, ինչպէս ներկայումս: Ազգութիւնը ասես թէ դարձել է

ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն դէպի ինքը չխոստովանուած {ազգութիւնքը}: Տարբերութիւնը էական խնդրի մէջ չէ. տնտեսական խն

այդ փառքով: Չնայելով այս բոլորի վերայ, այդ {ազգութիւնքը} հետեւում են տակաւին իւրեանց կառավարութեան, ուրիշ

դունելութեան արժանի, եթէ նա խոստովանի միւս ուրիշ {ազգութիւնքը} անխտիր, նոյնպիսի իրաւանց ժառանգ, որպիսի ստացել

թողիկէ փիլիսոփայ չկայ եւ չէ կարող լինել, քանի որ {ազգութիւնքը} կան, քանի որ բնութիւնը այլ եւ այլ աշխարհներում ո

րջան առնու յերակս, եւ հետեւաբար հեկեկանք հոգեւար {ազգության} մերոյ արձագանս տան ի սիրտս մեր լցեալս արեամբ:

լ ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յուր եկեղեցին եւ ո՛չ յուր {ազգությունը}, այլ պիտո է մի տխուր եւ արհամարհելի խաղալիք լինի

ակները: Եւ ահա կարողութիւնը, ոյժը դեռեւս առաջին {ազգում} (պորտ) կիսուեցաւ, քառորդուեցաւ, կամ աւելի փոք

Սորա կէսը, կէսի կէսը, Գէթ երեւէր մեր {ազգում}. Բայց մեր կանայք... ո՜ւր Եղիշէ, Ո՜ւ

այց զուր է անհանգիստ լինում. իմ համար միեւնոյն է {ազգուրաց} մեծատունների եւ իշխանների բարեկամութիւնը կամ թշնա

բան չունինք, բայց իրար դաւել, Եւ սարսափելի {ազգուրացութեամբ} Մեր նախնեաց ուխտը ոտքով կոխել ենք. Հիմ

քան զբարին հասարակաց: Հոգեւորք, որք առ ընկճեալ {ազգս} խրախոյս եւ քաջալեր կարդացին հօտին իւրեանց, հոգեւ

նութիւնս: Սխալանք տպագրութեան համարին առ ամենայն {ազգս}, եթէ փոխանակ տառիս դ՝ տպեսցի թ, եւ զայլն: Միթ

Որ այդ ցաւերից ազատուելու չեմ, Որչափ իմ {ազգս} կը մնայ ստրուկ Օտարների ձեռք, անխօս, տխրա

րինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամենայն {ազգս} եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներ

առ փոքր ի միջերկրէից յեղափոխի յեզերականս. յեօթն {ազգս} բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բերէ Յովհան Երզն

ալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յար եւ նման առ ամենայն {ազգս} սկսանի վիպասանական երգովք զքաջագործութեանց դիւցազ

եւ կարծիք, գաղափարք կենդանիք եւ հայեցուածք յազգս {ազգս} գիտութեանց, որովք լուսափայլին միտք եւ սնանի հոգի

եւ խայտառակութիւն զի թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ {ազգս} ապացուցանել, թէ գիշերն խաւար է, իսկ տիւն լոյս,

դալարի: Հին սովորութիւն է, որպէս առ ամենայն {ազգս} եւ առ մեզ, զի պատուելի հեղինակք բամբասել զժողովո

ինգերորդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ յորում ամենայն {ազգք} եւրոպէականք ջանահնար լինին հարստացուցանել զանձինս

ատմութիւնն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն {ազգք} եւ ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբար

նորանից, հոժարակամ պատրաստ է անտես առնել ամենայն {ազգօգուտ} գործ: Մինչեւ այս օրերս չենք ստացել ոչ մի ստորագր

արը, եւ խնդրում եմ չխնայել Ձեր աշխատությունը այս {ազգօգուտ} գործի մասին, ուր իմ անձնականը այնքան է, որքան ա

փոքր ազդեցութիւն գործելով, միաբանեցնէ Հայերը մի {ազգօգուտ} ամենահարկաւոր գործի մէջ: Հաւատարիմ առնելով Ձ

րդուն, այն հաւատարիմ եւ անխարդախ վերակացուին իւր {ազգօգուտ} ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տանել, եւ ինքը նորան գործ

ն մեր այսպէս խօսածի վերայ, հարցանում ենք՝ ի՞նչ մի {ազգօգուտ} գործ են կատարել, քանի՞ ուսումնարանք ունին, ո՞րքան

ծարանք են նուիրած ձեր ճշմարիտ աշխատասիրութեանը եւ {ազգօգուտ} գործակատարութեանը: Այո ́ երբ սկզբից նախախնա

տեղւոյն, առ 'ի ծաղկեցուցանել զայն տեղի այլեւայլ {ազգօք} եւ բնակչօք ետ նմա տեղի բնակութեան եկեղեցի եւ այլ

ւմ, բայց ես խոսում եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ {ազդակի} կամ դիաստազզի մասին, լծակի մասին, որն առաջինն է

կրօնական ժողովի հետ միասին սեփական ստորագրութեամբ {ազդարարեց} բարձրաբարբառ թէ ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան ա

. Շմավոնի վարքը եւ ներբող ի " Վկայսն Արեւելից"։ {Ազդարարության} մեջ ասվում է... " Կամ զողբս ի " Վկայսն Արեւելի

դրութիւնքը մի փոքր էլ հեղինակին շրջապատող աշխարհի {ազդացքը}, եթէ նաեւ ամենայն խստութեամբ դրուին անդամահատակա

ութեանն Անգլիոյ, որպես զի հաճեսցի տէրութիւնն այն {ազդել} գլխաւոր կառավարութեան իւրում ի Հնդկաստան, երեսփո

մբասուած ձեւ եւ ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպով {ազդել} նաեւ մեր ընդդիմախօսների լեզուի վրայ, թերեւս նոցա

ստի գլխաւոր ներգործող անձին որակութիւնքը կարող են {ազդել} այդ կատարման ժամանակի վրայ. եւ ցաւում է, որ Մեկ

դ պատասխանատու չէ, թէ մի որոշեալ տեղում այնպէս է {ազդել} բնութիւնը եւ ոչ այսպէս, թէ ինչի պատահել են այս կ

սխանատու չէ, թէ ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս է {ազդել} բնութիւնը եւ ոչ այսպէս. թէ ինչի՜ պատահել են այս

ը: Պարզ է, թեւ արգոյ հեղինակը կրօնաբար ուզում է {ազդել} այդպիսիների քարացած խղճմտանքի վրայ, կամ գոնէ բար

այդպիսի մարդու նիւթական շրջապատի տպաւորութիւնքը, {ազդելով} նորա զգացողութեան վերայ, յետ են գանչում այդ ազատ

ցուցանել, կամ միջնորդութեամբ օդոյ յունկն ընկերին {ազդելով}, կամ թէ միջնորդութեամբ գրոյ՝ առաջի առնելով ընթե

դուրս են գալիս դարձեալ այն մովսիսական եսական ոգու {ազդելուց}, որպէս թէ այն ժամանակ է երեւում ճիշտ հաւասարութի

ել ախոռը եւ մօտենալ նորան, որովհետեւ չար ոգիների {ազդելուց} կարելի էր խեղանալ իսկոյն կամ անդամալուծուիլ:

ն չքաւորութիւն՝ յառաջացած իւրեանց ստրկական կրօնի {ազդելուց} ։ Արդեօք թափելու չէի՞ր արտասուքի հեղեղներ, եթէ ք

յիւր ընթացս դեգերեսցի վայրապար։ Խի՜ղճ {ազդեսցէ} գո՛նէ ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ ք

իկ յարաբերութիւններ ունենալով թուրք կառավարութեան {ազդեցիկ} դէմքերի հետ, իւրացրել են իրաւունք ` խառնուելու հ

էս եւ դրականապէս հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը {ազդեցին} ինձ վերը գրուած փիլիսոփայութեան վրայ մտածութիւնքը

պարտական է դաստիարակուիլ, կրթուիլ, յետոյ, սոցա {ազդեցութեամբ} առաքինանալով, Աստուծոյ նմանիլ եւ վայելել մի հոգե

գրել էի ես նորա ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ {ազդեցութեամբ}: Գրել էի նոյնպէս, որ նա ստանալու էր ձեր շանթերը

մտքերի տրամադրութիւնը ամենեւին անգիտակից, բնական {ազդեցութեամբ} եւ ընկնում են որոնել իւրեանց ցաւի ճարը վերացականո

արգութեան տակ, այսպէս ասուած, կենդանական-բնական {ազդեցութեամբ} գրուած կամ մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհաստատ

ութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ եւ ոչ լոկ բնական {ազդեցութեամբ}, այն ժամանակ ոչ միայն ժամանակ կորցնելու չէին անխ

անութիւնն ողջոյն ի ժամուս ոգեւորեալ գտանի անսուրբ {ազդեցութեամբ}. նա շնչէ զօդ դիւական. Ոլիմպոսն յունական տապալեա

Մկրտչի հետ, չարչարում էր նորան, բայց մի բնական {ազդեցութեամբ} հասկանալով, որ բանը իւր վերայ է առաւել եւ առաւել

նգամ երեւել էր աշխարհի երեսին։ Այնուհետեւ բնական {ազդեցութեամբ} հետեւելով այս ձգտողութեանը՝ մարդկային զանազան ըն

եւ անձնաճանաչութեան ներգործում են զանազան ուժերի {ազդեցութեամբ} ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի էր յուսալ այն բանից

ք, որ միւս շնչաւորների մէջ փոխանակւում են բնական {ազդեցութեամբ} ։ Այս բոլոր նկատողութիւնքը հաւանեցնում են մեզ, թ

ացեալ չիցեն աղքատ, ողորմելի, առաջնորդեալ բնական {ազդեցութեամբ} քան բանականութեամբ, որ սեպհական է ամբողջ կենդանա

ք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ իցէ, գոնէ բնական {ազդեցութեամբ} համարեն զայն կրթել զորդիս, տուեալ զնա առ եկեղեցա

լու ամրապնդվիլ, յայտնի է, թէ դարձեալ հին լեզուի {ազդեցութեամբ} ։ Թող ներեն մեզ, որ մենք այսպիսի մէկ-մէկ հատ երե

ում են եւ կառավարուած են նորա ձեռքով, կամ, նորա {ազդեցութեամբ}. բայց, չնայելով այս բոլոր բաների վրայ, մենք բա

զրկուած լինելով իր ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական {ազդեցութեամբ} նստի իր ձու ածած տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի

որա ձեւը կերպարանագործւում են մարդու մէջ բնութեան {ազդեցութեամբ} կա՛մ անմիջապէս, կա՛մ կեանքի միջնորդութեամբ, որ

Բայց որովհետեւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների {ազդեցութեամբ} երեւում են այդ գոյները, եւ որովհետեւ այս գիտակցո

նելու համար հարկաւոր է քննել այն պայմանքը, որոնց {ազդեցութեան} տակ պիտոյ է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. ի՞նչ պա

ն՝ մինչեւ այժմ ասիական հոգու վայրենի եւ բարբարոս {ազդեցութեան} տակ մնացած պարոններին, որոնց անձնասիրութիւնը, շ

յդ բանը... էր ճշմարտութիւնը: Այս՝ ժամանակի {ազդեցութեան} ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած էր եւ մեր Արշակո

ահել՝ միմիայն կերպարանագործուելով ազգային լեզուի {ազդեցութեան} տակ. այս ճշմարտութիւնս ուրացողը ուրացող է ազգութ

, իբրեւ պատահական մի բան, ենթակայ եւ պատահարների {ազդեցութեան}: Երկրորդ, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք բերելու

ն, այսուամենայնիւ ենթակայ են բամբակի եւ ժապաւէնի {ազդեցութեան}: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ, եւ... գնա՛, տխրադէմ ց

, գնացին, իսկ տերեւքը մնացին այրող ճառագայթների {ազդեցութեան} ենթակայ: Մարդուն համար վերեւից եկած ազատութ

կրկնուի, անշուշտ, որովհետեւ նոյն հանգամանքների {ազդեցութեան} տակ է նա, եւ գործը հիմք չունի: Ի՛նչ գործէ, ուր

զօրութիւն, որ դէմ է գնում արտաքին աւերիչ ոյժերի {ազդեցութեան} եւ քանի որ կարողանում է նոցա դէմ դնել, պահպանում

եցան հասարակաց նախապաշարմունքի իւրեանց վերայ արած {ազդեցութեան} հետ, եւ յաղթելով նորանց հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն

այդ աւերանք էլ չէ, այլ՝ ժամանակի եւ պատմութեան {ազդեցութեան} տակ առաջ գնացած աճելութիւն։ Եթէ նոր լեզուն չունի

ը ուղեկից է ժամանակին եւ մնացել է եւ մնում է նորա {ազդեցութեան} տակ։ Պատուելի հեղինակները, բացառութիւն կամենալո

՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով եւ եւրոպական լօգիկայի {ազդեցութեան} տակ լուսաբանած, սկզբումը իհարկէ պիտոյ է նորան օտ

վհետեւ ենթարկւում է շրջապատող աշխարհի եւ ժամանակի {ազդեցութեան} եւ զուգակշռւում է: Գրանովսկին, թէեւ խոստովա

, որովհետեւ ապագայ մարդը ենթարկուելով իր ժամանակի {ազդեցութեան} կրաւորականապէս պիտի ներգործէ ժամանակի ոգուն համեմ

որ ընդունելով որպէս նախագաղափար, հետեւում է նորա {ազդեցութեան} տակ տրամադրել իւր ազգային կեանքից բխած փիլիսոփայո

շխանութիւնը խոստովանելու, առանց մեր զօրութեան եւ {ազդեցութեան} հաւատալու, ընդունայն է հաւատը դէպի մեր թշնամին -

, սա իրաւունք չունի նկատել այդ նուիրական գաղտնիքի {ազդեցութեան} հետեւանքը, այդ մի սուրբ բան է եւ պիտի ծածուկ մնա

իւնը, ընկնում է բնութեան շրջապատած ներգործողների {ազդեցութեան} տակ. օդը մի կողմից ծանրանում է նորա վերայ, երբ

մի անցողական, կամ լաւ ասել, րոպէական շարժառիթի {ազդեցութեան}... Մինչդեռ Շահումեանցը խօսում էր այսպէս, Մ

դ ազգերը, ասում ենք, գտանւում են ստրկական կրօնի {ազդեցութեան} տակ։ Դարձուր, սիրելի՛ ընթերցող, քո քննող ու զն

ութեան, առաջնորդում են ընկերութեանը։ Այս ախտերի {ազդեցութեան} տակ աշխատում են այնուհետեւ Մխիթարեանց բոլոր անդամ

տպուել են Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ այն շարժառթի {ազդեցութեան} տակ, բայց այդ գործունէութեան հետեւանքը ամենեւին

նդհատեալ, հատուկոտոր, ստրկացեալ եւ ենթակայացեալ {ազդեցութեան} այլոց իշխանութեանց, եւ այն՝ թեեւ ցաւ է մեզ խոստ

զգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին {ազդեցութեան} ո՛չ ճանաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, յորոց սակի համա

է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ {ազդեցութեան} չարաշուք արկածից՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակարա

ութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ գտանւում էին Գեներալի {ազդեցութեան} տակ, ուրեմն երբէք չէր պատահում, որ դատապարտուէր

արակելովը, հետեւաբար գտանւում էր Յիսուսեան Կարգի {ազդեցութեան} տակ, վասն որոյ տուեց նորանց Պարագուայն իբրեւ Տէր

ւթիւնից, հետեւաբար եւ կանգ կ՚առնի նրանց կրօնի եւ {ազդեցութեան} պրոպագանդը: Ինչ վերաբերում է Երուսաղէմի հար

բառը կերպարանագործվել է աշխարհագրական եւ բնութեան {ազդեցութեան} տակ, պատմական դէպքերը չեն անցել նորա վրայից առան

կան դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ ժամանակների {ազդեցութեան} տակ, շատ բառ չունի, որովհետեւ ժողովուրդը կա՛մ չ

լինում, ընկնելով ժամանակների եւ հասկացողութեանց {ազդեցութեան} տակ, մինչեւ այն աստիճան, որ շատ անգամ դժար է լի

յն ֆիզիկապէս, այլեւ բարոյապէս ենթակայ է բնութեան {ազդեցութեան}. բնութեան սրտի զարկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու

ի ժամանակ եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում են դարերի {ազդեցութեան} տակ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն բան հնացնող եւ մաշ

ծադրութեան մէջ, այնուամենայնիւ տալիս են դարերի. {ազդեցութեան} իրենց հարկը, նոքա զրկւում են իրենց ներքին խորհրդ

ւնոյն հողի, միեւնոյն կերակրի, միեւնոյն բնութեան {ազդեցութեան} են ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս գրեթէ եւ

ջ, քիչ շատ ընկնում է այդ օտար լեզուի, օտար ոգու {ազդեցութեան} տակ. Հայը հազար տարի ընկած լինելով թուրքի, թաթա

ր տարի ընկած լինելով թուրքի, թաթարի եւ ուրիշների {ազդեցութեան} տակ, ինչպէ՞ս կարելի է պահանջել, որ պատմական իրո

ր ազգի լեզուն էլ աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի թուրքի {ազդեցութեան} տակ: Այս մասին շատ ցաւալի երեւոյթ տեսնում ենք Տա

րելի առաջ տանել՝ ստրկանալով հին լեզուի ոգուն կամ {ազդեցութեան}, որովհետեւ նոր լեզուով խօսող Հայերը ընկած են ուր

, որ առանց պատճառի, առանց հարկի, առանց որեւիցէ {ազդեցութեան} ոչ մի խօսք աւելցնում է, եւ ոչ մի խօսք պակսեցնում

նալու, բռնաբարել նոր լեզուն, որ նա աճէ հին ձեւի {ազդեցութեան} տակ համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութիւնք

րան չափ դառնայ։ Մենք արդէն խօսած ենք բնութեան {ազդեցութեան} մասին, բայց եւ այստեղ վերստին ասում ենք, որ լեզ

րելի առաջ տանել նոր լեզուի մշակութիւնը հին լեզուի {ազդեցութեան} ստրկանալով։ Բայց սորա ընդդէմ մենք ասում ենք,

ինդ կապուած լինելով նոր լեզուն բռնաբարելու եւ հնի {ազդեցութեան} ստրկացնելու անխորհուրդ ձգողութեան հետ, այո՛, մե

եան տակ, եւ թէ նորա մշակութիւնը առաջ չտարուի հնի {ազդեցութեան} ստրկացնելով, այն ժամանակ էլ հայկաբանութիւն չմնալ

կացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել էին այն բնութեան {ազդեցութեան} տակ եւ այժմ մեզ նախընտիր համարուած լորը եւ մանանա

լինելով եգիպտական բնութեան, եգիպտական ադմոսֆերի {ազդեցութեան} տակ, գաղափար չունէր ազատութեան էական սկզբունքի մ

ութիւնը նորա վրայից կտրեց եւ դորա հակառակ Եհովայի {ազդեցութեան} տակ մնալով՝ էլ չէր կարող տեսանելի եւ շօշափելի աս

եթէ նորա կեանքը ենթարկուած էր այն ազգերի անպայման {ազդեցութեան}, միտքը, որ կեանքի հետ լծակից է, լեզուն, որ մտ

Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է բնութեան վերլուծիչ {ազդեցութեան} տակ, քայքայւում է կազմուածքը, ցնդում են նորան կ

ում ենք, որ մի փոքրիկ խմորոցը որոշեալ պայմանների {ազդեցութեան} տակ խմորում է շաղախը՝ եթէ հացի եւ եթէ այլ բաների

եռի տեղեր, եւ ամենայն արարած, ենթարկուելով նորա {ազդեցութեանը}, բնական օրէնքներով ինքը իւր մէջ կենտրոնացած, ցո

լինելով մազերից, առաւել ենթարկւում է ջերմութեան {ազդեցութեանը}, որ գրգռելով կաշին, պատճառ է տալիս արիւնի աւելո

է, այլ գազան, պատճառ, գազանները իւրեանը բնական {ազդեցութեանը} հետեւելով, գործում են ամենայն ինչ առանց այս եւ ա

ունակութիւնքը։ Մարդը, ենթարկելով իւր անձը կրօնի {ազդեցութեանը}, ընդունում է նորա կանոնքը եւ պայմանքը, որոնց խո

եայ է, իսկ միւսը հինգհարիւրամեայ, թէ՞ ջնջել այդ {ազդեցութեանը} հետեւանքն անգամ: Եւ եթէ պիտի կապենք մեզ այդ խաւա

ռը, երբ էակը չէ կարող իւր ոյժով դէմ դնել արտաքին {ազդեցութեանց}, նա չէ կարող պահպանել իւր անձը եւ այն րոպէին մեռ

ւթեան Արշակունեաց գոլով ենթակայացեալ եւ ստրկացեալ {ազդեցութեանց} այլոց պետութեանց, որպէս Պարսից, Յունաց եւ այլոց

այն բարբառը։ Եւ որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան {ազդեցութեանց} մասին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն պատասխանատու

բառը կերպարանագործվհլ է աշխարհագրական եւ բնութեան {ազդեցութեանց} տակ. պատմական դէպքերը չեն անցել նորա վրայից, առ

կան բարբառը: Եւ որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան {ազդեցութեանց} մասին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն եւ պատասխանա

ւ, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար լեզուների {ազդեցութեանց} ստրկանալու: Բոլոր գաւառական բարբառների էական տար

ր դէպքերի տակ գոյացել է եւ ամէն տեղ էլ այդ տարբեր {ազդեցութեանց} կնիքը կրում է իր վրայ. բացի սորանից, այդ հազար

ով խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական եւ բնական {ազդեցութեանց} տակ, քան թէ այն Հայերը, որ երբեմն խօսել են հին

արաւոր սովորութեան, բնութեան եւ պատմական դէպքերի {ազդեցութեանց} մէջ չփնտռենք այս բաների բուն պատճառքը, ի՞նչպէս պ

ել այս իրաւունքը համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի {ազդեցութեանցը} տգիտանալու, բռնաբարել նոր լեզուն, որ նա աճէ հին

րքն ի ստորագրելն զթուղթն գոգցես ՚ի ներքին զգացեալ {ազդեցութենէ}, եթէ խարդախութիւն ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ են ի

ւնքը իսկույն կերպարանափոխ եղան քրիստոնեական կրոնի {ազդեցութենից} ՝ դորա հակառակ, Հռովմը ստրկությամբ եւ բռնակալութ

ակութիւնքը հետեւանք են նորա լաւ կամ վատ շրջակայքի {ազդեցութենից}: Արտասուելի՜ բան. մարդը, որ կարող էր առաքի

Հնդկաստանում. նա ՚ի գութ շարժուելով մի անիմանալի {ազդեցութենից}, կարծես թէ միտքս իմացաւ, եւ ինձ ճանապարհի ծախս

ընդհատ աշխատութենի՞ց, թէ Մոսկուայի ցուրտ եղանակի {ազդեցութենից}, որին անսովոր են առհասարակ Հարաւի բնակիչքը, հան

երպարանափոխութիւնը, որ գործւում է նոցա մէջ կրակի {ազդեցութենից}, է մի ապացոյց, թէ այդ մետալները կարող են առաւել

րեւի թէ, պատճառուած էր զանազան քիմիական շոգիների {ազդեցութենից}, որպիսի էին խլոռից բաղկացած աղերի շոգիքը, որոնք

հնարների գործ դնողքը ազատուած չէին դեռեւս անցածի {ազդեցութենից}: Բոլոր բնական եւ մարդկային օրէնքների մէջ զտ

տքի յայտարարն է, ի՞նչպէս կարող էին ազատ մնալ այն {ազդեցութենից} ։ Մի տեղ խոտ, մի բուռը հող դնում ես մէջտեղը ու ե

ն նիւթական փոփոխութիւնքը կատարւում էին այդ օրէնքի {ազդեցութենով}: - Ընդունում եմ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլու

եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարում էր բնական {ազդեցութենով}, որպէս թէ այս շուտութենովը կարող էր եւ ժամանակի

ի առողջ մերձաւորների զգալիքի վերայ չունին մի որոշ {ազդեցութիւն}, զորօրինակ՝ հոտ, համ եւ այլն, եւ այլն, կամ ե

Թաթարի հետ, որպէս եւ նորա ձեւերը ընդունելը, մեծ {ազդեցութիւն} է ունեցել եւ հայկական լեզուի վերայ։ Նախիջեւանի լ

լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս բարի խորհուրդը ինչ {ազդեցութիւն} կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ: Ես ասել է

դարեւանդից Ղզլար վազելով: Ինչպէս մեծ խորհուրդ եւ {ազդեցութիւն} ունի շրջակայքը մարդու վերայ. լսելով Պ. Իսահակեա

պիտոյ է եւ արժան է լինէր, որ ունենար դաստիարակիչ {ազդեցութիւն} ժողովրդի վերայ: Ո՛չ մի կին չերեւեցաւ բեմի վե

ից: Շատ անգամ մի մարդու միայն լոկ կերպարանքը մեծ {ազդեցութիւն} է գործում նորա առաջեւ կանգնած մարդու վերայ. մի հ

ւ հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ, որ յարակցութիւն եւ {ազդեցութիւն} ունէին մեր ազգի կեանքի վերայ: - Իմ համար ասո

ի ելեքտրականութեան չափը կամ որպիսութիւնը, որ մեծ {ազդեցութիւն} ունենալով ջլերի վերայ, հետեւաբար մեծ խորհուրդ ու

նոցա յատկութիւնքը եւ որակութիւնքը, որ անմիջապէս {ազդեցութիւն} ունէին օդի վերայ, զորօրինակ՝ անտառները, բուսակ

այլութիւնը, նորա պատշաճի գաղափարքը երկար ժամանակ {ազդեցութիւն} են գործել եւրոպական պալատների վերայ: Ես տեսա

այսուհետեւ գէթ աշխարհի լուսաւորութիւնը, մի փոքր {ազդեցութիւն} գործելով, միաբանեցնէ Հայերը մի ազգօգուտ ամենահար

թեան կամ մի այնպիսի ժամանակ, երբ Բիւզանդիոնը մեծ {ազդեցութիւն} ունէր Հայաստանի վերայ: Իբրեւ ապացոյցք մեր այս մա

րի՞ կողմից արդեօք, մինչ կառավարութիւնը եւ օրէնքը {ազդեցութիւն} չունին այս խնդրի վերայ: Ստիւարտ Միլը խօսում է հա

ափում զանազան տէրութեանց գանձարանների մէջ, գրեթէ {ազդեցութիւն} չունին դրամական խնդրի վերայ: Եւ հասարակ ժողովուր

ական կարողութեններին: Չկայ մարդ, որի վերայ {ազդեցութիւն} չգործէ թատրոնը, չկայ մարդ, որ չկարողանայ մի օգո

՚ի ներս սերմանել, զօրացուցանել թեւակոխեալ զխոշոր {ազդեցութիւն} հոգեւորաց ՚ի վերայ ժողովրդեան, ընտելացուցանելով

թիւնքը, անշուշտ, ազգի մեծագոյն մասին վերայ բնաւ {ազդեցութիւն} չգործելով, երեւում է թէ նետի նման ծակել են չխոստ

ետ, որ ընդհանրապէս նայւում են որպէս տաճիկ լեզուի {ազդեցութիւն}. օրինակ՝ շատ նախադրութեանց վերջադաս դրուիլը, յ

ր կորած յաւիտենականութեան անդունդի մէջ, այլ նաեւ {ազդեցութիւն} էր անում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզուի վրայ, որ

ընթերցողները, որ ե՛ւ հասկանալի լինէին նոցա, ե՛ւ {ազդեցութիւն} ունենային նոցա հոգեղէն զարգացման վերայ։ Իսկ թէ Ա

այները լսողութեան վերայ ներգործելուց առաւել, այլ {ազդեցութիւն} չ'ունէին։ Այս պատճառով ժողովրդի սրտի վերայ ներգո

ի հնասէր հեղինակքը համարում են, թէ կարելի էր մեծ {ազդեցութիւն} ունենալ ժողովրդի լուսաւորութեան վերայ։ Ահա հազար

նորութիւնք եւ առհասարակ այնպիսի բաներ, որ զգալի {ազդեցութիւն} կարող էին գործել ընթերցողների վերայ։ Հասարակութի

դպիսի իրողութիւնների հանդէս գալը կրիտիկայի ձեռքով {ազդեցութիւն} ունէ՞ր, կամ թէ ո՞րքան ազդեցութիւն ունէր նոյն իսկ

իտիկայի ձեռքով ազդեցութիւն ունէ՞ր, կամ թէ ո՞րքան {ազդեցութիւն} ունէր նոյն իսկ քննութեան տակ ընկած առարկայի յառաջ

ղ է հարկադրել երկբայել, թէ այդ արուեստը կարող էր {ազդեցութիւն} ունենալ իր պաշտողների ճաշակի վրայ: Ծիծաղելին այն

գաւոր Լուդ[ովիկոս] XIII, ունեցաւ նոյնպէս փրկարար {ազդեցութիւն} քաղաքակրթութեան ընդհանուր գումարի վրայ իր 18-ամեա

ների պաշտօնքը փոխուեցան եւ ռէվոլիւցիօնը իր կարգով {ազդեցութիւն} ունեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմութեան վրայ: Բայց

րուած կոնստիտուցիօնը եւ ոչ իսկ թագի արտոնութիւնքը {ազդեցութիւն} ունին նորա վրայ. նա փոխում է օրէնքը, սրբագրում

գործածուած. եւ մեզ թւում է, թէ յունական լեզուի {ազդեցութիւն} է այս, որովհետեւ այդ լեզուն, ինչպէս մեր լեզուն

բնիկ հայկական ոճ չէ, այլ յունական լեզուի ուղղակի {ազդեցութիւն}, ըստ որում կարդում ենք... Այստեղ պակասում է շա

ոյական եւ փիլիսոփայական մտածութիւնքը մանաւանդ մեծ {ազդեցութիւն} ունէին նորա սրտի եւ հոգու վերայ. այս էր պատճառը

պիսի էին խլոռից բաղկացած աղերի շոգիքը, որոնք մեծ {ազդեցութիւն} ունին ներկանիւթի (pigmentum) վերայ: Երեսի գծագ

ւթիւնը, որ իւրեանց պայմանի զօրութեամբ, պիտի մեծ {ազդեցութիւն} ունենար եւ Շաքարեանցի կեանքի վերայ: Երկու բա

Բայց կոմս էմմանուէլի սառն ընդունելութիւնը ոչինչ {ազդեցութիւն} չգործեց տիրացուի վերայ: Նա սորված չէր օդից խոնաւ

բաների համար, որոնց եւ վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ {ազդեցութիւն} էին գործում նորա վերայ: Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւ

- Տեսանենք, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - ի՛նչ {ազդեցութիւն} կը գործէ այս տաղը պ. Եումի վերայ: - Ի՛նչ ազ

ւն կը գործէ այս տաղը պ. Եումի վերայ: - Ի՛նչ {ազդեցութիւն} պիտի գործէ. նա չէ կարող ընդունել դորան, որպէս բ

կի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ թէ ինչ {ազդեցութիւն} գործեց այդ պատկերի յայտնութիւնը, եթէ տեսաւ:

զանք եւս ունէին իւրեանց ձագերի վերայ, այն բնական {ազդեցութիւն} է, այլ այս մի անսահման բան է, այնպէս, որ շատ ա

եսաւորութիւնը կէս գիշերուայ լռութեան մէջ, որ մեծ {ազդեցութիւն} ունէր նորա ապագայ վիճակի վերայ: Մանուշակին թե

նգ տարեկան կին էր, եւ, ինչպէս կը տեսանենք, մեծ {ազդեցութիւն} ունէր իւր եղբօր վերայ իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոց

դ սասանեցուցիչ յեղափոխութիւնքը անտարակոյս պիտոյ է {ազդեցութիւն} ունենային եւ նոցա հոգու ուղղութեան եւ յարաբերութե

րօնի անհրաժեշտ լինելը հերիք ապացոյց է, որ նա մեծ {ազդեցութիւն} ունի մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան վերայ

ւթիւն, արդեօ՞ք, արեգակի տարեկան շրջանառութիւնքը {ազդեցութիւն} ունէին այդ գիտութենների վերայ՝ յարաբերութեամբ դէ

անչափ հարստութիւն եւ բոլոր Եւրոպայի գործերի վերայ {ազդեցութիւն} ունենալուց յետոյ հիմնեց Պարագուայումը մի անկախ Տէ

ծեծելու համար, ներգործեց նորա վերայ մի զարմանալի {ազդեցութիւն} ։ Մի կողմից նա սաստիկ ցանկանում էր, որ ծեծուի,

մէջ։ Րոդրիգէզ մնաց Պօրտուգալիայում, ուր այնպիսի {ազդեցութիւն} ունեցաւ, որ թագաւորը ընծայեց Կարգին Լիսաբօնի Սու

ն լինի իւրեանց Կարգի մասին, այսինքն՝ այս կանոնը {ազդեցութիւն} չունենայ Յիսուսականացու աշակերտների վերայ։ Այս խ

ում էր իւր չորս օգնականքը։ Բայց նոցա խօսքը ոչինչ {ազդեցութիւն} չունէր. Գեներալի կամքիցն էր կախուած ընդունել կամ

Պապական Շուէյցարիայի մէջ, ուր Յիսուսեանք մեծ {ազդեցութիւն} ունէին ժողովրդի վերայ, ռամիկները առեցին հանգուցե

ղովրդի խօսած լեզուն մաքրել, մշակել կամ նորա վրայ {ազդեցութիւն} ունենալ։ Եւ ինչպէս կարնայ ժողովուրդը իր կարդացած

յս կամ այն գաւառական բառի վրայ, եթէ ոչ կորստաբեր {ազդեցութիւն} կունենայ նոր լեզուի մշակութեան եւ առաջադիմութեան

է այդտեղի օդը եւ մի վաստակեցուցիչ եւ վհատեցուցիչ {ազդեցութիւն} է գործում կազմուածքի վրայ: Այս է պատճառը, որ Ար

ոտները Սինայի գլխից եւ Մովսէսի պատուէրները այնքան {ազդեցութիւն} չունէին մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ նա ամեն օր չյ

վերաբերութեամբ, անհնար է, թէ այդ յեղափոխութիւնը {ազդեցութիւն} չանէ, շատ կամ սակաւ, այդ այլ խնդիր է, եւ կախւո

տ երկաթահանք եւ մագնիսաքար, որ պատճառում էին այդ {ազդեցութիւնը} մագնիսեան սլաքի վերայ: Ոչինչ այլ բան չունիմ

ն շնչական մագնիսականութեամբ, որի լինելութիւնը եւ {ազդեցութիւնը} դեռեւս չէ ապացուցուած եւ ընդդէմ է մինչեւ այժմ յայ

նակի հոսանքին, որի վերայ չէր կարող ժամանակը նոյն {ազդեցութիւնը} գործել, ինչ որ ուրիշ բաների վերայ, այդ բանը...

ճում էր, որքան Հ. Լաշեզ, թագաւորի խոստովանահօր {ազդեցութիւնը} Լուդովիկոսի վերայ: Ասես թէ ազգը զգում էր դորա հե

նք, թէ մինչեւ ե՞րբ պիտի յարատեւէ Հայ-Ճիզուիթների {ազդեցութիւնը} մեր ազգի վերայ... Ո՛հ, օրերով, ամիսներով եւ տա

աւասութիւն իւր վերայ, ըստ որում, դորա բարոյական {ազդեցութիւնը} պիտի վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց ազգի ներկայ սերու

եան: Հին խելքերը, որոնց զլացել էր դարը իւր {ազդեցութիւնը}, որոնք եւ գործարան չունէին իւրեանց խելապատակի մէ

տովանում է այս, բայց թոյլ տալով պատմական խորհրդի {ազդեցութիւնը}, որ աճել էր անցածի, մնացած աւանադութեանց հիման

ագը: Այո՛, մի րոպէ փայլատակեց Հենրիկոս IV-ի {ազդեցութիւնը} քաղաքակրթութեան վրայ. նորա յաջորդը, Րիշելիօն,

քից: Վաղուց սովորութիւն է եղած դպրոցի բնաւորական {ազդեցութիւնը} իսպառ ուրանալու համար, մանաւանդ եթէ կամենում էին

ը (նոքա չեն ասում՝ լաւ, այլ՝ լեւ), անգլիական այբի {ազդեցութիւնը} կարծեցի, բայց վերջը ստուգեցի, որ այս նմանութիւնը

ւնը։ Շատ մեծ է անկեղծ եւ առաքինի հոգիների բնական {ազդեցութիւնը} ։ Այս անգամ շատ սառն կերպով ընդունում է նորան

նում են այդպիսի մարդու համար րոպէներ, երբ բնական {ազդեցութիւնը}, յաղթահարելով եւ ընկճելով մի վայրկեան նորա կամակ

էկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի բարոյական {ազդեցութիւնը} Թուրքիայում: Մինչդեռ հայերը ամբողջ Թուրքիայում տ

ող են օգտակար գործիք լինել. Ռուսաստանի բարոյական {ազդեցութիւնը} ` Թուրքիայում տարածելու եւ հայ ազգը թուրք փաշաներ

Մենք ամեն քայլափոխի մէջ տեսնում ենք հին ձեւերի {ազդեցութիւնը} պ. Պռօշեանցի լեզուի վրայ։ "... Խորենացին... ա

կ է եղած հին աշխարհում, չունի յիշուած աշխարհների {ազդեցութիւնը}, այնտեղ տասնումի տարեկան աղջիկը դեռ տղայ է, ո՛ւ

տենք զուր չեն անցնում դարերը, այսինքն նոքա իրենց {ազդեցութիւնը} անում են ազգերի վրայ. ընդունում ենք, բայց ինչ է

թուլացուցին միջին դարերի մեր ժողովուրդի վրայ արած {ազդեցութիւնը}, այո՛, շատ բան էլ իսպառ մոռացուցին: Բայց մեր պ

յս չափիցն էլ տեսնում ենք կենարար սկեպտիցիզմի արած {ազդեցութիւնը}: Մենք աջողութի՛ւն եւ ընթա՛ցք ենք մաղթում այդ երկ

: Հազար տարի ազգի վրայ եղուած բնական եւ պատմական {ազդեցութիւնը} ուրանալով, նորա հազար տարի որպէս սեփական գործ դր

վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան եւ ձեւերի {ազդեցութիւնը}, որոնցից ժողովուրդը իսպառ ազատ է, բայց պ. գրագ

ընկնելով այդ դարաւոր ժամանակամիջոցում, Եգիպտոսի {ազդեցութիւնը} նորա վրայից կտրեց եւ դորա հակառակ Եհովայի ազդեցու

հա, Ձեր մռայլութիւն, ազատ կը մնաք արեւի անախորժ {ազդեցութիւնից}: - Ինչպէ՞ս, ի՞նչ. այդքան շինութիւն միայն մ

անցը տեսանելով Մանուշակի դրութիւնը պատճառուած օդի {ազդեցութիւնից}, մանաւանդ որ արդէն բաւական ժամանակ էր, քանի նա

որ պիտի պաշտպանէր ազգը յայտնի անձնաւորութիւնների {ազդեցութիւնից} եւ որպէս դարաւոր, ազգի համար աղէտաւոր փորձի արդի

բայց եւ այնպէս խորամանկ պառաւը օգուտ է քաղում այն {ազդեցութիւնից}, որ այս, դրականապէս խօսելու ձեւը անում է իր էրկ

դի, մէկ խօսքով՝ նորան շրջապատող արտաքին աշխարհի {ազդեցութիւնից}, քանի որ կորուցել էր այդ ուժերին դէմ դնող անձնապ

այլ աշխարհներում ունի այլ եւ այլ կերպարանքներ եւ {ազդեցութիւնք} ), ապա ուրեմն ուսիր քո ազգի կեանքը, նորա հասկաց

ւելի շուտով կը յօժարի դիմել դէպի գերբնական ուժերի {ազդեցութիւնքը}, " որով հարայ նովին եւ բժշկեցայց " ասելով:

այց շուտով եւ այս տեղերում երեւեցան նոցա վնասակար {ազդեցութիւնքը}, եւ նոքա այն միջոցին հալածուեցան այս աշխարհներից

: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւնը, status qus? ամէն այդ {ազդեցութիւնքը}, որոնց հետեւանքը եւ նշմարքը երեւում է մինչեւ այս

երը, դաշտերը, այգիքը, տարու եղանակները, նոցայ {ազդեցութիւնքը} լեզու են առել հեղինակի գրչի տակ: Արժանաւորո

ուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական եւ բնական {ազդեցութիւնքը} պիտի ցոլանային եւ լեզուի վրայ, եւ այդ ազդեցութիւ

եցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ լեզուի վրայ, եւ այդ {ազդեցութիւնքը} արդէն իրենց պաշտօնը կատարելուց յետոյ անհնար է քեր

ազդեցութեան տակ համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի {ազդեցութիւնքը} եւ իրաւունքը մերժելու։ Մեռածը մեռած է, անցածը՝

նալու ոչ միայն բնութեան տեղական (etnographique) {ազդեցութիւնքը}, այլեւ պատմական դէպքերը, որ անցան մեր ազգի գլխի

ած ու հոգին բերանը եկած, չէր կարող բնական օրէնքի {ազդեցութիւնքը} քերել իր վրայից, չէր կարող չընդունել այն տիպը կն

րավոր ավերակներից, կպցրած են ապրած-անցած սիստեմի {ազդեցությամբ}, որտեղ թեկուզ երբեմն, լսվում էլ են նախադասությո

կան, արաբական եւ թաթարական լեզուներից, պատմական {ազդեցության} հետեւանքով հայերենի մեջ անցած օտար բառերն ու արտա

ր ծանրությունը: " Հյուսիսափայլի " երեւիլը մեծ {ազդեցություն} գործեց ազգի վերա, շատ բաներ խոսեցավ օրագիրը, եւ

եպիսկոպոսի հետ, այդ հարկավոր է: Չգիտեմ ի՞նչ {ազդեցություն} գործեց իմ նամակս " Հյուսիսափայլի " 11 № մեջ: Շու

աստատ կացավ յուր սկզբունքին, եւ քրիստոնեությունը {ազդեցություն} չգործեց նորա վերա: Բայց Իտալիայի ներկա վիճակը

վանողները: Կասկած չկա, որ կրոնն իր հերթին ուժեղ {ազդեցություն} ունի մասսայի վրա՝ նրա քաղաքակրթության գործում,

իկության համեմատ աճում է նաեւ Ֆրանսիայի բարոյական {ազդեցությունը}: Դուռը հասկացել է միայն [մեդալի] առաջին երեսը,

լխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ {ազդէ}: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ լրբութեամբ

նորան աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ, եթէ կրօնը {ազդէր} բարոյականութեան վրայ, երկիրը դրախտ եղած կը լինէր

ր ազգի մասին չունինք այսպիսի գրքեր, բայց կենդանի {ազդը}, որի հետ փոքր ի շատէ ծանօթ ենք, առնում ենք որպէ

աղային կդառնա, այն ժամանակ ոչ մի խոնավություն չի {ազդի} նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա երբեք չէր աղաղավորվ

ոփայական համակարգութիւնը ուղղակի աղբերանում է այն {ազդի} կեանքից եւ պատմութիւնից, ինչ ազգի ինքը պատկանում

։ Իջնո՞ւմ են այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ արմատը, {ազդո՞ւմ} են հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ բանը թէեւ

յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ {ազդող} եւ ներգործող արտաքին պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսա

մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ բնական հետեւանք են այն {ազդող} պատճառներին։ Հեղեղը, որ իջնում է սարից, կար

... Արբեալ ես ցնա: Եւ ի ձայն բարձր {ազդոյ} Հնչեմ զիմ կիկօռիկօ: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա

.. իմ ուսեալ է ըստ հնոցն բարբառիլ յոճ համեղական {ազդոյ} եւ հարազատ: - Ես մեղաւոր չեմ, եթէ դու, թէ

ցն կանոնաց ուղղախօսութեան, եւ որչափ համեղական եւ {ազդոյ} հինն է, այնչափ անհամ է նորն, թոյլ, տգեղ, անհե

վ ներգործես նորա հոգու վերայ: Այդպիսի դիպուածում {ազդու} հոգու խօսքերը, մինը միւսի քամակից, կայծակի նման

օգուտ քաղել նորանից՝ որպէս թէ յաղթահարուելով այն {ազդու} հոգուց, որից դողում է եւ սարսափում է, եւ ինքը,

ատելի կերպով ներս է բերում ազգի մէջ ընտիր ոճեր եւ {ազդու} դարձուածներ: Նա չէ միայն ազնուացնում հասարակութե

անհաւատ խօսքերը մեր համար գրելու. այդ նորա միակ {ազդու} զէնքն է, հասարակաց խոստովանութեամբ սեփհականուած

ողութիւնքը լարելով, որ գտանէ եւ տեսանէ հրաշալի, {ազդու} եւ այլ սոցա նման ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է

՛ր, աղաչեմ, որովհետեւ քո ծանր կերպարանքից եւ քո {ազդու} խօսքերից հեշտ կարելի է իմաստասիրել, որ դու շատ բ

ռաքինութիւններ ունենալ, որ կարողանայ իւր խօսքերը {ազդու} կացուցանել ժողովրդի սրտի մէջ: Վերակացուի առաջին

ի այնպիսի բացասական էլեկտրականութիւն էր եւ այնչափ {ազդու}, որ իսկոյն անգործ էր կացուցանում նորա բորբոքուած

Այսպէս եւս Բենեդիկտոս XIV իւր կոնդակի մէջ առաւել {ազդու} կերպով ասում է. " Մեք կամենում ենք եւ հրամայում

Սօսն ու Վարդիթեր ", որ շատ ընտիր է, կարճ եւ {ազդու}, դնում է Գարեգինի անտէր ողբը։ Ամբողջ գործի մէջ

նենալու համար. կամ պատճառքը պիտի աւելի սաստիկ եւ {ազդու} լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր մեղմ: Բայց մենք ա

Վարդիթեր"։ որ շատ ընտիր է, կարճ եւ {ազդու}, դնում է այն Գարեգնի անտէր ողբը: Ամբողջ գործի մ

դեռեւս թովուած է, կառավարութեանց բժժանքը դեռեւս {ազդում} են նորա վերայ: Նա տանում է աղքատութեան ծանր լուծ

թէ բոլորովին հանգիստ եմ, տկարութիւնս խիստ թոյլ է {ազդում} այս րոպէիս: 17 լոյս 18 գիշերը լաւ անցուցի, առաւ

է մինչեւ միմեանց պատուի ձեռնամերձ լինելու, ծերը {ազդում} է երիտասարդին, դու դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ

ղացաւ ընդդիմանալ այն տպաւորութեանը, որ այս գիրքը {ազդում} էր։ Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի փառաւոր մանկլաւիկը

յն Ճաշու գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա եւ {ազդուութիւն} իմաստիցն պատճառս տայ գոնե մեզ՝ նմանեցուցանել Ղազ

տեւ այդ երկու արարողութեանց կամ պայմանների մէջ մի {ազդուութիւն} չենք տեսնում, որ բնութեան մէջ տեղ ունենար եւ հակ

աղպոր ղարաւաշն եմ (աղախին), - ասում է նա, - նրա {ազիզ} խաթէր համար թէկուզ քարափիցն էլ վեր կ՚ընկնիմ, ջու

միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամենայն ազգս եւ {ազինս} եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներգործութեա

մարդիկ իրերաց. առ մեզ, որպէս եւ առ կիսալուսաւոր {ազինս}, բաժանեալք այդոքիկ ունին զիւրեանց յատկութիւնս,

առեալ հարցցուք զնոսա, թէ վասն է՞ր ո՛չ կործանեցան {ազինք} Եւրոպիոյ, կամուրջ հաստելով լուսաւորութեան՝ զնոր

նն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն ազգք եւ {ազինք} ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբարոսս եւ զմ

ՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ {ԱԶՆԻԻ} ԱԶԳԱՍԻՐԻ, Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ

դուրս կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ իմ հետ տանելով ձեր {ազնիվ} բարեկամությունը եւ սերը: Խնդրում եմ իմ հարգությո

աթի: Ես այնտեղ վերահասու եղա ամեն բանին, ճարեցի {ազնիվ} բարեկամք, թե հայ եւ թե ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդ

ս մեծ բավականությամբ տեսնվեցի մեր հարգելի " հավետ {ազնիվ} " բարեկամ պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ նա խոստացավ

ճուրդը: Սակայն ովքե՞ր են այդ պարոնները. կասեն՝ {ազնիվ} մարդիկ են: Նախ եւ առաջ, այդ բառն այժմ այնքան առ

ւ հանդուրժելի են քաղաքային հասարակության կողմից - {ազնիվ} են: Հակառակ դեպքում, հասարակությունն իր անողոք

ասին ես կհաղորդեմ: Այս անգամ մանրամասն կգրեմ այդ {ազնիվ} բույսի տարրալուծման եղանակի մասին, որ եւ կազմում

բառը մինչեւ այն աստիճան այլանդակուած է, որ ոչինչ {ազնիւ} մտածութիւնք չէ կարելի դորանով բացատրել, որովհետե

մմանուէլը մի պակասութիւն տեսանէ իմ վերայ, այնքան {ազնիւ} կը լինի, որ նախ եւ յառաջ ինքը կը հրապարակէ նորան

, որովհետեւ վերջին բաները ոչ եթէ շարունակեցին այն {ազնիւ} տպաւորութենների կարգը իմ հոգու վերայ, այլ բոլորո

ղին: Թէատրոնական բանախօսութեան լեզուն չէր այնքան {ազնիւ} եւ մշակուած, ինչպէս պիտոյ է եւ արժան է լինէր, ո

թարգմանութեան թերութենների վերայ՝ յարգելով նորա {ազնիւ} ձգտողութիւնը իւր ձեռքից եկածի չափ հարստացնելու մե

են Պ. Ոսկանեանին յանձն առնուլ միայն շարադրելը: {Ազնիւ} Հայը, զոհելով իւր ժամանակը, կամակար ընդունում է

ործակալութեանը Ռուսսիայի մէջ: " Արեւմուտքի " {ազնիւ} հրատարակողը եւ հիմնադիրքը թող հաճին ընդունել մեր

ուղարկել, որ խնամով խլէին այդ փուշերը, որպէսզի {ազնիւ} բոյսերը հնար ստանային աճելու եւ զօրանալու: Ժաման

ն թատրերգը, կուսակից է ստրուկներին եւ յառաջընթաց {ազնիւ} կուսակցութեան: Նորա մէջ նոյնպէս խմորւում է մի ոգ

ն խօսում է սնանկութիւնը: Այո՛, ոսկին, իբրեւ մի {ազնիւ} մետալ, չէ կարող մնալ մի այնպիսի խառնակ տեղում.

աջեւ. ազգի թշուառութեան լուրը կսկծեցուցել էր շատ {ազնիւ} սրտեր աշխարհի ամենայն մաuներում գտնուած հայերի մէ

Բայց թխաթոյր զանձամբ ինչ արկեալ Լօդիկ {ազնիւ}, տխուր յոյժ ի տես: " Ողջո՜ւյն քեզ, քո՛յր

Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։ Գոված իմ կեանք, իմ {ազնիւ} կեանք, Չեմ կարող քեզ ուրանալ, Ինչպէս

աշտեցինք, իբր ստրուկ նորա կամքին. Սուրբ ու {ազնիւ} զգացմունք մեր սրտիցը հեռի է, Մեր ամբողջ ուշ

ը ցօղել ջերմ արտասուքով։ Չէ՛, մենք չունենք {ազնիւ} կիրք. մեզի համար ողջ մին է Բարեկամ, թէ թշն

կար գլխարկներին սեւ քօղ իջաւ ծածկոյթը: Լսեց {ազնիւ}, թնդաց սիրտը, ողբաց արքայի մահը, Վաճառակ

ց տուր ինձ դու յառաջ քոնը. Ճաշ եմ ուտում, {ազնիւ} ընթրիք, Որ չէ կերել Լուկուլլոսը:

դը Իւր եղբօրը մի դրօշ, Մետաքսից էր, {ազնիւ} գործած, Ուր երեք գոյն կան որոշ:

ից է կախ Ողջ աշխարհի գործերը. Մի մարդ {ազնիւ} եւ կամ խարդախ Կշռի չէ շեղում թաթը"։

՜: 14-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] {ազնիւ} թաբակ: 15-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ Սերո

ջերմացնելու, մի կերպով զարթեցնելու նորա մէջ այն {ազնիւ} եռանդը լուսաւորութեան, որ մարդկութեան պարծանքն է

Թափառական Հրէայ " վիպասանութիւնը եւ ճանաչած նորա {ազնիւ} եւ սուրբ խորհուրդը, ուրեմն եւ՝ արժանաւորութիւնը

քը եւ քաջալերութիւն է տալիս նորան յառաջ խաղալ այդ {ազնիւ} ասպարիզի մէջ։ Սոյնպէս, բարեմտաբար մատնացոյց

կարող էր քաղել նոցանից օգտաւէտ ուսումն եւ քաղցր, {ազնիւ} զբօսանք։ Այդ խորհրդով տպած եւրոպական գրքերից ոչ

դուրս գայ, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է {ազնիւ} եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այս բոլորը եթէ իբրեւ

անձին սրբութիւնը. հomo res sacra... " ամեն մարդ {ազնիւ} է, որովհետեւ առաջանում է աստուծուց. եթէ քու ազգ

ՀՌՈՄԷԱԿԱՆ ՆԱՄԱԿ Իմ {ազնիւ} Կոմս Էմմանուէլ, Անծանօթ սիրելի Ես քաջ

ատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես նորան, {ազնիւ} բարեկամ, քո հարցմունքը դարձեալ կենդանացնում են ի

էինք նորան այդ խորհրդից։ Բայց նորա վառ հոգին եւ {ազնիւ} ձգտողութիւնքը չկամէին ներել, որ իւր մարմնի նիւթա

Մկրտիչ Սարգիսեան Սանասարեանցին։ Այս պատուելի եւ {ազնիւ} հոգով, մարդասէր Հայկազնը տեղեկանալով, որ հանգու

էր մեր կուրծքի մէջ. չենք մոռանալու քեզ եւ ոչ քո {ազնիւ} եւ առաքինի ունակութիւնքը, ո՛չ այն րոպէները, որո

նա կարողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. նա չունի մի {ազնիւ} զգացողութիւն անձնական պատուի մասին, պատճառ, մին

ի կամ մասնաւոր մարդու արտասուքի համար եւս չկայ մի {ազնիւ} առարկայ, որ ժողովէր այս ազնիւ հիւ֊թը, որ միմիայ

համար եւս չկայ մի ազնիւ առարկայ, որ ժողովէր այս {ազնիւ} հիւ֊թը, որ միմիայն հոգու ներգործելուց դուրս է գա

ի արտասուքի համար օտար փոշուց աւելի չկայ մի ուրիշ {ազնիւ} ընդունարան: - Ինչ այդպէս գլուխներդ կախած գնո

յառաջանում են Ջալալիներից: - Նշանակում է, {ազնիւ} ծագում էք վերագրում եղած այդ տուներին: Ես չգիտեմ

ԵԱՆ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆՑ ՈՐՊԷՍ ՄԻ ԱՌԱՒԵԼ ԸՆՏԻՐ ԵՒ {ԱԶՆԻՒ} ԱՆԴԱՄԻ ՄԵՐ ԱԶԳԻ ՆՈՒԷՐ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ

ի՛նչ բանով առաւել կարող է ցոյց տալ այս մարդկային {ազնիւ} զգացողութիւնը, եթէ ո՛չ իւր գործի ճակատը զարդարել

ր գործի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի պատուական եւ {ազնիւ} երիտասարդի անունով, եւ ահա՛ ես հասած եմ իմ փափագ

ւ անպատճառ պարտական էիր ինձ ազատել... Թէեւ դու {ազնիւ} սիրտ ունենալով բիւր անգամ խոստացել էիր այդ...

ստել իւր խոստմունքը, չէ՛ր կարող Շահումեանցի նման {ազնիւ} սիրտ ունեցող մի մարդ: Մանուշակը կէս երկիւղի ե

եւ նա իմը չէ, այլ քոնը, ա՛ռ նորան եւ միացուր քո {ազնիւ} սրտի հետ, թո՛ղ այս գիշերուայ խորհրդական լռութիւն

րանն էիր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած իմ {ազնիւ} խօսքովը: Մանուշակը արտասուքը աչքերում փաթաթու

ելու չէի՞ր արտասուքի հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար մի {ազնիւ} հոգի եւ մի փափուկ մարդկային սիրտ, տեսանելով, որ

ւթիւն, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է այն ազատութեան {ազնիւ} ծիլը, բողբոջը, որով մարդկային բանականութիւնը կե

եանց ձեռքով բոլորովին անխորհուրդ եւ առանց որեւիցէ {ազնիւ} նպատակի։ Թողունք, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս

ւղղութիւն առնդ ուսումնականի չէր ամենեւին համաձայն {ազնիւ} նպատակի նորա, գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի էր հաս

ւին զճաշակ առեալ քաղցրութեան լեզուին, որ փոքր մի {ազնիւ} էր քան զհասարակայն բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ

եշարժ, սրտաշարժ եւ տխուր անցքի պատմութիւնը, ուր {ազնիւ} օրիորդը, Ագապին, զոհ է գնում գիշերադէ՜մ մարդոց

ան, որին կարող էր նախանձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր {ազնիւ} սիրահարը, Յակոբ աղան, նոյնպէս զոհւում է մի ջլայ

տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակը, կամ թէ ո՞վ է այդ {ազնիւ} հեղինակը, մեզ յայտնի չէ. գիրքը տպած է անանուն:

Երանի՜ թէ մէկ օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ եւ {ազնիւ} գործը: Աւելորդ է ասել, որ միայն Տաճկաստանի առաջ

էական բարքի ընդհանուր ապականութեան ժամանակ դարձաւ {ազնիւ} երիտասարդների, պատրիկիոսների, ծերակոյտ մարդերի

այլ իրեն եւ տանուտէրին (քեօխուայ) էլ հրաւիրէ: {Ազնիւ} երիտասարդը հասկանում է բանի զօրութիւնը եւ շատ քնք

ել իմ աղպօր եարին: Շատերը կան նոյնպէս {ազնիւ}, նոյնպէս գեղեցիկ, բայց մենք ուզում ենք միայն Նա

Մենք աւարտեցինք մեր հատուածը, Սօս եւ Վարդիթեր {ազնիւ} եւ պատուական աշխատութեան մասին, որ մեզ շատ մտքեր

, որ այն կոշտ ու կոպիտ լեզուովը ոչինչ մարդավայել {ազնիւ} միտք, մանաւանդ՝ ուսումնական խնդիրների վերայ, չ

թէ ամենակալ տէրը կը բաշխէր մեզ կարողութիւն... {Ազնիւ} մարդուն ցանկալի է ընդհանուրի օգուտը. բացառութիւն

լ նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք թէ մեր նախնիք շատ {ազնիւ} կերակուրներ են կերել, բայց որ այսօր մենք չենք կա

մեր ունեցած չոր հացը՞, որ ուտւում է, թէ այն շատ {ազնիւ} համարուած բանը, որ թէեւ կերել են նախնիքը, բայց

ետ, ասենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ են, չունին այն {ազնիւ} եւ վերին գեղեցկութիւնը, ինչպէս էին ձեր նախնի մայ

, մեր ներկայ հասկացողութեան եւ ճաշակի համար աւելի {ազնիւ} եւ աւելի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխ

որի մէջ Մարիամս որոնեց, որոնեց, այդ տաղից աւելի {ազնիւը}, աւելի հաւանելին չգտաւ: - Օրիորդ Մարիամը ցո

ցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղճի խայթ եւս զգաց, {ազնուաբար}, որ հին ժամանակների վերայ գնալով եւ մոռնալով ազա

Բայց դու այժմ մտքիս մէջ ես ամեն ժամ, {Ազնուաբար} չվարուեցար այս անգամ. Թէ միւս անգամ մ

հինն լեզու կրէ յինքեան զայս արժանաւորութիւն. զի {ազնուագոյն} է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենագրեալ եղիցի նոր

անութեամբ առաջարկելով հետեւեցուցանել այտի, թէ առ {ազնուագործելոյ} եւ մշակելոյ զլեզուն՝ պիտի խաթարել եւ կործանել կա

] ` մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւնն ընդ նմին {ազնուագործելով} եւ մշակելով զնորն բարբառ հասարակաց հասկանալի, առ

առութեան հասեալ են առ Նախիջեւանայ քաղաքական գլուխ {ազնուական} աղայ Յարութիւն Խալիպովն սակս քննութեան, որպէս եւ

այն չարագործ Բրամինապետին, մինչ նա մի հարուստ եւ {ազնուական} հնդկացու մօտ հիւր էր գնացած: Ներս մտայ այնտեղ իմ

բնակիչ, որոնց մէջ հարիւր յիսունի չէ հասնում հին {ազնուական}, այսպէս անուանուած, անգլօ-սաքսական տուների թիւը

ի: Լոնդոնի՝ այն հսկայ քաղաք-աշխարհի հողը, եօթն {ազնուական} տան սեպհականութիւն է, որոնց առաջինն է թագաւորակա

րի ապրում էին այն հողի վերայ, ոչինչ ունին ասելու {ազնուական} պարոնին. ընտրութիւն չկայ, պիտի հնազանդուիլ ճակա

րանից պարզ է, թէ անդրանկական համակարգութիւնը լոկ {ազնուական} եւ ստորին դասակարգերի վրայ է ներգործում: Աոաջինը

ը չմասնատուելով նաեւ ժառանգութեամբ, միշտ մնում է {ազնուական} տների ուղղակի յաջորդութեան մէջ: Եւ այս է այն սոս

թիւն է, որ Տիրոջդ առջեւ դնում եմ։ Մի երեւելի {ազնուական} մարդ, ականաւոր տոհմից, ուղարկեցի այդ Հայոց գլխա

պէս յայտնել մեր առ ի սրտէ անկեղծ շնորհակալութիւնը {ազնուական} հայկազն, Պ. Մկրտիչ Սարգիսեան Սանասարեանցին։ Այ

քանչիւր անջատ վիճակացդ այդոցիկ զմի մի այր, որպէս {ազնուական}, հոգեւորական, ուսումնական, ուսանող, հին հայագ

մնացորդքը եւ զօրացնել թագաւորական իրաւունքը։ Հին {ազնուական} գերդաստանները հարկադրուած էին խոնարհել խիստ նախար

մարդ՝ Ֆրանսիսկոս Պարի անունով, որ ծագում էր մի {ազնուական} ազգատոհմից։ Սա վաճառեց իւր ունեցած կայքը, արծաթ

րոնց հողը ունին իւրեանց ձեռքում, թէեւ՝ վարձու: {Ազնուականը} այսօր, եթէ կամենայ, կարող է ասել ֆերմերին. " Ա

դուիլ ճակատագրին: Այս պատճառով, շատ հող ունեցող {ազնուականը} ունի իւր քամակում շատ ֆերմեր, հետեւաբար եւ շատ ժ

ոչ սառնութիւն, տէրութիւնը դառնում է դէպի ազգը, {ազնուականը} դիմում է դէպի իւր հողի վերայ բնակողները, կարդում

, ջարդուեցաւ, որդին, եղբայրը կամ հայրը զոհեց: {Ազնուականը} հայրենիքի հողից բաժին ունի բիւրաւոր մղոններ, իսկ

առաջեւ կանգնած է այսօր ռուսական կառավարութիւնը եւ {ազնուականը}: Այս խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է. " to be,

է կարելի տալ. գուշակեց նա գալոց փոթորիկը: Տեսաւ {ազնուականը} եւ համոզուեցաւ, որ այս տեսակ ազատութիւն տալը ազն

նիքը ստորագրել է: Ուստի ե՛ւ կառավարութիւնը, ե՛ւ {ազնուականը}, վախնալով բարձրացնել այս ճակատագրական վարագոյրը

իկը, որ դրամագլուխ ունին, վարձում են մի որեւիցէ {ազնուականի} հողը, վարձում են հազարաւոր մշակներ եւ գործում են

շտօնը նաեւ մինիստրերի ընտրութեան ժամանակ: Այսինչ {ազնուականի} հողի վերայ բնակւում է այսքան մարդ, եւ մինիստրի ը

մարդ, եւ մինիստրի ընտրութիւն կայ մէջտեղում. այդ {ազնուականի} հողը մշակող բազմութիւնը, եթէ այն ազնուականի անու

այդ ազնուականի հողը մշակող բազմութիւնը, եթէ այն {ազնուականի} անունը չգոռայ, վաղը հող չունի, որ հաւասար է ասե

յում էր նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի {ազնուականի} վերայ, որ այն ժամանակ փիլիսոփայութեան դաս էր կար

դառնում է իւր բնակարանը եւ դարձեալ պիտի հարկ տայ {ազնուականին} այն հողի համար, որ գործում է եւ որ ազատելու համա

ստրկութենից, եթէ կարելի լինէր կառավարութեան կամ {ազնուականին} ասել ստրուկներին. " Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ ա

նկելոյն ի ձեռս աւազակաց, անառակ որդւոյն, գնալոյ {ազնուականին} առնուլ իւր թագաւորութիւն եւ դառնալ, տասն մնասացն

կամ էին արդեօք, զի՞նչ է լուսաւորութիւն ազգային: {Ազնուականն} զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուո

ւնի հասարակ ժողովուրդը: Անգլիական երկիրները {ազնուականների} մասնաւոր սեպհականութիւնք են, հասարակ ժողովուրդը

իւր երկու ձեռքից աւելի բան չունի. նա բնակւում է {ազնուականների} հողի վերայ եւ վարձ է վճարում հողի տիրոջ: Հասարակ

եւ հոգայ իւր ընտանիքը: Ւ՞նչ հարկաւոր է մեզ {ազնուականների} անհուն հարստութեան տէր լինելը, ի՞նչ հարկաւոր է մ

աղջիկներին ներում էին կրել ողջախոհութեան նշանը, {ազնուականների} եւ ռամիկների համար ջոկ եկեղեցիներ էին շինում, պա

ենօտները հալածելու, Լարօշելը առնելու, Ֆրանսիայի {ազնուականների} ապստամբութիւնը շիջուցանելու ժամանակներումը. այս

. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախուած են այն {ազնուականներից}, որոնց հողը ունին իւրեանց ձեռքում, թէեւ՝ վարձո

երաբերւում անգլիական ազգին, այլ կառավարութեան եւ {ազնուականութեան}, որ Անգլիա չեն, որովհետեւ մինը անգլիական կառավա

անը եւ համոզուեցաւ, որ այս տեսակ ազատութիւն տալը {ազնուականութեան} մահու դատակնիքը ստորագրել է: Ուստի ե՛ւ կառավարու

տնօրինել են մինչեւ այժմ, այսինքն՝ տէրութեան կամ {ազնուականութեան} սեպհականելով հողը եւ հասարակ ժողովուրդը զրկելով ի

անգլիական կառավարութիւն է, իսկ միւսը ` անգլիական {ազնուականութիւն}: Այն ժամանակ միայն ստուգապէս կարող ենք ասել, թէ

տ է, եւ Անգլիա ասելով հասկնանք կառավարութիւնը եւ {ազնուականութիւնը}, այդ մի այլ խնդիր է եւ այն ժամանակ վերագրեալ հար

՛ք, ինչպէս կամիք"։ Բայց կառավարութիւնը եւ {ազնուականութիւնը} պարզ տեսնում էին այս տեսակ ազատութեան անհնարաւորո

խորհուրդ խորհուրդի քամակից, ինչպէ՛ս լուծել, որ {ազնուականութիւնը} զոհ չբերէ երկիրը, բայց ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հո

ելի զօրութեամբ: Երկիր տալ նոցա, ասել է բովանդակ {ազնուականութիւնը} յարուցանել կառավարութեան ընդդէմ. բայց չտալ չէ կա

, հեռանում են միմեանցից ազգը եւ կառավարութիւնը: {Ազնուականութիւնը} երեւեցնում է երկու միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք

հրովարտակը ազգի էական շահին: Այսքանով չէ գոհացել {ազնուականութիւնը} եւ փետրուար 2-ից տուել է կայսեր մի մեծախորհուրդ խ

ներով, թէպէտեւ առ ի սրտէ պատրաստ էինք յարգել մեր {ազնուամիտ} թղթակիցքը՝ պատասխանելով նոցա հարցմունքին, բայց

Մեր պատուելի հայրենակիցքը, շատ անգամ լսելով {ազնուամիտ} հեղինակների առ ի սրտէ ճշմարտասէր եւ ցաւակցական խօ

որութեան եւ ուսման եռանդը, որով, ինչպէս ամենայն {ազնուամիտ} բանագէտ մարդ, յոյս ունէր ջերմացնել այն սառնութիւ

ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ Իմ անծանօթ {ազնուամիտ} եւ անխարդախ ազգակից Պ. կոմս Էմմանուէլ

ած կտակելու քո ապագայ սերունդին: Ահա՛, իմ {ազնուամիտ} ազգակից, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի յայտնում ե

Պ. կոմս Էմմանուէլ Խոնարհաբար խնդրում եմ Ձեր {ազնուամտութենից}, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար ներողամիտ գտնուիք դէպի

վ կը սահմանափակուին նորա ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ {ազնուանան} նորա ձեւերը եւ ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ

ս երրորդի եւ Հենրիկոս չորրորդի ժամանակ. Անգլիայի {Ազնուապետութեանը}, Կարոլոս առաջինի եւ Յակոբ երկրորդի ժամանակ, Սպա

՝ որչափ կարելի է միշտ զգուշանալով, որ տարապայման {ազնուասիրութեամբ} բուն լեզուն անհասկանալի չդառնայ ազգին, որովհետեւ

նամակը եւ տեղեկանանք կուսական գաղտնիքին: {Ազնուասիրտ} եւ մեծահոգի Գ... Սրտիս հրամայող. Այսօր

նուան վերայ, բոլոր Կարդինալների ներկայութեամբը։ {Ազնուասիրտ} դեսպանները երկար ժամանակ վիճելուց յետոյ համաձայնե

յս առաքինի երիտասարդը, որ թռաւ գնաց մեզանից, էր {ազնուատոհմ}, Գէորգ Նազարեան Գեղամեանցը։ Կարծում ենք, ախորժ

րանից լսուելով։ Քաղաքով Երեւանցի էր նա, որդի {ազնուատոհմ} Նազարի Գեղամեանց, որ իւր նախահարց ժառանգութեամբ

ներից չ'հերքեց ստրուկները, որ միշտ հալածուած էին {ազնուատոհմերից} ։ Սորա հակառակ սուրբ քարոզիչքը այս հասարակութեան

նիւ հարկ կայ մատենագրի վրայ խնամով եւ կամաց կամաց {ազնուացնել} ամբոխի ձեւ ու ոճը՝ որչափ կարելի է միշտ զգուշանալ

պատմութիւն կարդացողների ճաշակը եւ հասկացողութիւնը {ազնուացնել} ։) Այս իրենց բառն է, եւ վերստին իրենց

, զօր օրինակ, երկաթը, պղինձը, անագը եւ այլն, {ազնուացնել}, այսինքն ոսկի եւ արծաթ փոխարկել նորանց: - Մ

մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ: Նա չէ միայն {ազնուացնում} հասարակութեան գաղափարքը, այլ եւ ցոյց է տալիս առա

ւմ է իւր պարտքը Բէգզադէին՝ մտածելով, թէ այսպիսի {ազնուութեամբ} կարող էր հանել իւր վրէժը եւ խայտառակել Բէգզադէի ս

անցիր նորա վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր դէպի {ազնուութեան} աղբիւրը, դէպի այն, որից մենք ամէնքս առաջացել են

ան եւ կամ այլ ուխտից, որ ապականիչք էին մարդկային {ազնուութեան}, յուսամք թէ ջանք մ եր խօսք եւ խօսուածք, որք հայ

չափին կը լինի նորա գաղափարների եւ հասկացողութեանց {ազնուութիւնը}: Ահա մի օրէնք, որ բնաւ բացառութիւն չունի: Սարդ

արութիւն Խալիպովն սակս քննութեան, որպէս եւ նորին {ազնուութիւնն} պահանջեալ է ի դմին Ատենէ յիմմէ կողմանէ զպատգամաւո

կացությունքը գործ տեսան եւ ամոթահար հաղթահարեցին {ազնվական} կացությունը, որ հերիքանալով անձնական դյուրությամ

ությունը պիտի հիմնվի մյուսների աղքատության վերա. {ազնվական} կացությունը այսօր անարգություն է մարդկության անու

թյունը այսօր անարգություն է մարդկության անունին: {Ազնվականը} բռնաբարելով հասարակ ժողովրդի աստվածատուր ազատությ

ի քան կես դար լլկվեցավ եգիպտական չարչարանքի մեջ՝ {ազնվականը} ցույց է տալիս գործով, որ թե հնար ունենար, ապա ո

տի դժոխային մեքենան հանգչում է անձնասեր եւ եսասեր {ազնվականների} ուսերի վերա: Այսուհետեւ ամեն մի բանական մարդու պ

Մեզանում ոչ ոք չի մտնում հասարակության ժողովը {ազնվականությունը} հաստատող մագաղաթի կամ աստիճան հաստատող վկայագրի զ

ակի իրավունքներով: Ոչ ոք ոչ ոքից չի խլում ո՛չ {ազնվականությունը}, ո՛չ աստիճանը, ո՛չ էլ հարստությունը, բայց խնդի

Գառիբալդյան, միջնակարգը՝ Վ. Էմմանուելյան, իսկ {ազնվականք} ՝ թշվառ ետընթացք: Քաղաքի մեջ փառավոր հրապարակ

Ես հույս ունեմ, որ դուք բոլոր մեր ճշմարտասեր եւ {ազնվամիտ} հայրենակիցք եւ բարեկամք ինձ օգնական եւ ձեռնտու կլ

յուն, հավաստիացած լինելով խոստումը կատարելու նրա {ազնվության} ու բարեխղճության մեջ: Ընդունեցե՛ք, ողորմած պարո

կասկածում վերջին բարձրաստիճան հոգեւորականի հույժ {ազնվությանը}. բայց դրա հետ միասին աղաչում եմ աստծուն, որպեսզ

եք եւ 800 մանեթ, ես էլ թե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր {ազնվությունը}. ինչ երկար խոսիմ, տեսած ժամանակներս կխոսինք:

ճռով հեռացնում է իրենից իր այն անդամներին, որոնց {ազնվությունը} կասկածելի է եւ որոնց նա դադարել է վստահել: Մե

ի մասնով այս եւս կարելի է ասել, որ " մեր հայրերը {ազոխ} կերան, իսկ մեր ատամները հարուեցան"։ Բայց այսպի

Առաջին. Ձեր ներկայ տեղափոխութեան միջոցին դէպի {Ազովեան} գաւառը, փոխադրել Ղրիմից ՄԵՐ ծախքով այն ձեր բոլոր

. Ձեր առաւել յարմարաւոր բնակութեան համար տալ ձեզ {Ազովեան} գաւառի մէջ այն, միւս բնակութեններից առանձնացած հ

է ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս էր հողը եւ {Ազովեան} ամրոցի սահմանումը, որ ձեր շէնքերի հանդէպ կային ձ

ով, որ պիտոյ է վայելէին արժանաւորութիւն եւ թոշակ {ազովեան} գաւառի սահմանադրութեան վերայ, եւ գտանել Տեղակալա

հայերը ողորմելի խեղճութեամբ բնակութիւն հաստատելով {Ազովի} մօտ, Դոնի ափում, կորուսանելով իւրեանց հարստութի

ին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դօն գետի ափը՝ {Ազովից} ո՛չ շատ հեռի, եւ նոքա, քաղաք շինելով, անուանեց

եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ երի ամրոցին {Ազովու}, մերձ իբր զութսուն հազար հունս, կարգելով ինքեան

արգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ յամրոցն {Ազովու} ), խոնարհաբար խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այս զժամա

արգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ յամրոցն {Ազովու}, խոնարհաբար խնդրէ ՚ի յարգութենէ Ձերմէ, շնորհ առ

է ինչ գազերից էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով {ազոտից} եւ թթուածինից, եւ սոցա յարաբերութիւնը էր որպէս 2

ս կախարդ եւ գող։ Այս կինը ունենում է մի դուստր՝ {Ազուչենա} անունով: Մայրը կրակի մէջ այրուելու ժամանակ՝ մահ

կում եւ դորանով հանէ մօր վրէժը: Բայց այդ միջոցին {Ազուչենայի} գրկում լինում է իւր որդին, եւ այսպէս, երկու երե

րը, յանձնում է նորան իւր մահու վրիժառութիւնը... {Ազուչենայի} ականջին դարձեալ լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ վր

ժամանակ՝ մահուան դռնում, կանչում է եւ կտակում է {Ազուչենային} վրէժխնդիր լինել իւր մօր մահի համար. ողորմելի կնո

ալով, որ Ազուչենան իւր հակառակորդի մայրն է: Երբ {Ազուչենային} շղթաներով կապած տանում են Մանրիկօյի տան առաջեւից

լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ {Ազուչենան} համարեա թէ խելակորոյս շտապում է այրել կրակի մէջ կ

Բայց ի՞նչ յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի բան, երբ {Ազուչենան} զգաստանալով տեսանում է իւր մօտ դրած կոմսի զաւակը

սանում է իւր մօտ դրած կոմսի զաւակը ողջ եւ առողջ: {Ազուչենան} խելագարութեան մէջ այրեց իւր սեպհական որդին: Ինչ

ց իւր սեպհական որդին: Ինչ պիտոյ է առնէր, թշուառ {Ազուչենան} սնուցանում է կոմսի որդին իւր զաւակի պէս՝ անուանե

ելով Լէոնորան, սպանել Մանրիկօն: Այս միջոցին {Ազուչենան} ընկնում է կոմսի զինուորների ձեռք եւ, հարց ու փոր

ղթաներով։ Կոմսը շատ ուրախանում է՝ իմանալով, որ {Ազուչենան} իւր հակառակորդի մայրն է: Երբ Ազուչենային շղթաներ

ւածքը, հրամայում է դահճին գլխատել Մանրիկօն: {Ազուչենան}, ջլախտական ամբոխմունքից յետոյ թուլացած լինելով,

ցին. Մանրիկօն տանում են գլխատելու... Զարթնում է {Ազուչենան} եւ, չտեսանելով իւր որդին, աղաղակում է... Նորան

ն վերջացած էր արդէն: Այնուհետեւ ձայն է տալիս {Ազուչենան}. " Իմացի՛ր, կո՛մս, որ դա քո եղբայրն էր... Իմ

, ասաց. - Զարմանք բան, ինչպէ՞ս կարողացել է {Ազուչենան} օտարի զաւակը մայրական գթով եւ խնամքով սնուցանել ի

ա հետ: Քո եղբայր Միքայել 1865 95. ՀԱՅՐ {ԱԹԱՆԱԳԻՆԵԻՆ} 1865 մարտի 22, Ս. Պետերբուրգից Գիտեմ

ուիլ չար աղեղնաւորների կրակ թափող նետերից. Սուրբ {Աթանաս} Աղեքսանդրացու եւ երկու միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ Աղ

աբակ: 3-ին տեսութիւն եղբօրս, տէրտէրի, Մարի[ա] {Աթանաս[եւնայի]} եւ Մագդ[ալինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի

[ուած է] 30-ին: 30-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարիամ {Աթանասեանի} եւ Մագդաղինէի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ

անել զգաղափար միաւորեալ մի բնութեան ըստ Կիւրղի եւ {Աթանասի}, ընդդէմ որոց ամբաստանէինն զմէնջ, որպէս զԵւտիքակ

- գոռում է Արամազդը, - ո՞ւր են իմ շանթերը: {Աթենասը} շնորհալի կերպով, քաղցր ժպիտը շրթունքների վերայ՝

Քո շանթերը հասած են իւրեանց նպատակին, - ասում է {Աթենասը}: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ բանի համար պահում ես

ղաղակում է նա, բայց, ինչպէս տեսանում եմ, կռիւը {Աթենասի} հետ է: - Իմ շանթե՛րը, - գոռում է Արամազդը

: Գրել էի նոյնպէս, որ նա ստանալու էր ձեր շանթերը {Աթենասի} ձեռքով, եւ այդ շանթերը, լափելով նորա փորոտիքը,

մազդը, կտրելով ճակատագրի յայտարարութիւնը, գովեց {Աթենասի} գործողութիւնը եւ հրամայեց Կիկլոպներին՝ մի մեծ շա

րակների ժառանգը: Ես հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանելու {Աթենասի} նուիրականը: Նա թռել էր մի հոյակապ արձանի վերայ,

ի փետուր․ առաւե՛լ թեթեւ։ Մի անգամ տեսայ {Աթենասի} պէս Զրահաւորուած զինուորի զէնքով, Մի ամբ

քան խաչը՝ Աթենասին, որ Սիքստոս հինգերորդը տուեց {Աթենասի} արձանի ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա իր խե

Բայց նա իր խելքով ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ {Աթենասի} պաշտողքը խաչ պաշտողների արիւնը թափեցին, թող այժմ

րի արիւնը թափեցին, թող այժմ խաչը յաղթական կանգնի {Աթենասի} ձեռքում, եւ թո՛ղ փշրվի նորա մահաբեր նիզակը։ Մեն

քան յարմարութիւն ունին նոր լեզուին, որքան խաչը՝ {Աթենասին}, որ Սիքստոս հինգերորդը տուեց Աթենասի արձանի ձեռք

յանցաւոր չէ, ինչպէս Սիքստոսը յանցանք էր համարում {Աթենասին} քրիստոնեաների մարտիրոսութիւնքը։ Մնաց որ նոյն իսկ

արժ եւ լիահանճար մանուկները անյագ փափագով դիմեցին {Աթէնք}, Ալեքսանդրիա, Բիւզանդիա, դէպի յունական դպրոցնե

արի 17/29 [Լոնդոնից] 5/17 17 Միանսարեանցին, կ[ {աթողիկոսի]} թղթերը եւ տրանս. 18 Մալենցովին 19 " Մեղուին

ս Ոչ բնակիս ձեռագործ, Որոյ են երկինք {աթոռ} Եւ երկիր կայ ընդ աթուր, Հաճեցար

անգ Նիկողայոս լիցի նման իւր հաւուն. Կեցցէ՛ {Աթոռ} Ռուսաստանի Եւրոպիոյ ահարկու, Իսկ Նիկողայոս

եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց եւ {աթոռ} քահանայապետութեան " (եր. 333)։ " Շինեսջի՛ր

տի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Մայր էր ամենայն Հայոց եւ {աթոռ} քահանայապետութեան, թէեւ այն միջոցին քաղաքական պա

ոչ պ. Էմինը), թէ Ս. Էջմիածինը, կաթողիկոսական {աթոռ} լինելով, ի՞նչպէս կարելի է, որ յանձնուէր մի մասն

նդուսը նայելով չորս կողմը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով {աթոռ}, որի վերայ կարելի էր նստել, հանեց իւր գլխից թղթ

անցը, դառնալով դէպի պ. Մարկոսը, եւ քարշելով մի {աթոռ}, նստաւ սեղանի մօտ: - ճշմարիտը պիտոյ է ասել

չդեռ նոր բաժանւում էր մութը լոյսից, մտանք Շամիլի {աթոռանիստ} քաղաքը: Ինձ հանգստացուցին Լեզգիները մի գոմի մէջ

որոնց եւ նշխարուած ոսկերքը կան մեր մէջ, եւ որոնց {աթոռը} ստացաւ կենդանի մարտիրոս Գրիգորիոսը, եւ այլն, եւ

օդի անչափելի բարձրութեան մէջ դրած է փիլիսոփայական {աթոռը}: Սո՜ւտ. փիլիսոփայութիւնը երկրագունդի վերայ է,

լիսոփայութիւնը երկրագունդի վերայ է, մարդն է նորա {աթոռը}, մարդն է նորա ե՛ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: Բայց մա

ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի բեմն է այն {աթոռը}, ուր նստում է փիլիսոփայութիւնը եւ մարմնաւորելով

Եթէ կորուց թագն ու սուրը, Գանձ, գաւազան, {Աթոռը}, Թո՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ Նորա վիշտն ու

ապահով: Թէ իմացայ, որ մի տեղում Ռուսի {Աթոռը} Ցած է դրած ուրիշներից եւ ո՛չ առաջին,

ար ձեւով: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան {աթոռը} եւ նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթ

րբ Ղեւոնդեանց նահատակութիւնից յետոյ կաթողիկոսական {աթոռը} փոխադրուել էր Դուին, իսկ այդ թուականներից մինչեւ

ղիկոսը արդէն օծուած ու նստած լինելով հայրապետական {աթոռը}, Աբովեանը դիմում է դէպի նա՝ խնդրելով որոշել ժամ

, իսկոյն բոլորեքեան նստան իւրեանց տեղերը եւ կոմսը {աթոռը} մօտ քարշելով, Մահտեսի Թովմասին ասաց. - Օրհնած,

մասին: Այս ասելով օրիորդ Մարիամը մօտ քարշեց {աթոռը} ֆորտօպիանօին, զարկեց մատները կլաւիշներին եւ սկսե

եան յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը կամ դէպի Պապական {աթոռը} ։ Այս նամակը յայտնում է նոյնպէս Կոլլեգիացոց յարաբ

խքի դուռերը պիտոյ է յաղթահարէի՞ն վերջապէս պապական {աթոռը} ։ Ապացուցանելու համար, թէ այսպիսի մի վտանգ կարել

ը, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անցել էր պապական {աթոռը}, որ պապ դառնալուց մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին ժո

ն, վարքի սրբութիւն եւ հնազանդութիւն դէպի Պապական {աթոռը} ։ Նոցա բարեպաշտութեան համբաւը տարածուեցաւ մինչեւ

յց տալու իւրեանց ջերմեռանդութիւնը դէպի Առաքելական {Աթոռը}, կամենում եմ ասել, թէ կազմուեցաւ Տրիդենտեան հռչ

ոսական գործերի մէջ, այն արտօնութիւնը, որ Հռովմի {աթոռը} ինքը իւր ազատ կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան

լք եղաւ նորան իւր ցանկութիւնը կատարելու։ Պապական {Աթոռը} զանազան վէճերի եւ Սիմոնականութեան միջնորդութենով

աւոր էր, որ Պապի կողմի մարդիկը պաշտպանէին Հռովմի {Աթոռը} ։ Լայենէզը կատարեց այս գործը մեծ ճարտարութեամբ իւ

Կայսրի ձեռքից ընդունել Աուգսբուրգի եպիսկոպոսական {աթոռը} ։ Նա երկիւղ էր կրում, թէ մի գուցէ Կարգի քանքարաւ

մակից մեռաւ եւ Գրիգոր XIV-ը, որ անցել էր Պապական {աթոռը} արդէն խոր ծերութեան մէջ։ Նորան յաջորդեց Կլեմենտ

լեմենտ XIII-ը վախճանեցաւ, նորա տեղ նստաւ Պապական {աթոռը} Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ լաւ մարդը. նա լաւ

երի ապօրինի որդին էր, որ կամենում էր գնել Պապական {Աթոռը} 1, 200000 լիբրէով։ Pasquin - մի հի

կ լեզգիների ձեռքով գերի տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ {աթոռը}, երեւի որ պ. Իսահակեանցի անիծելը հասաւ պ. Շահբ

լ սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա թաց գլխարկը {աթոռի} վերայ, հանեց վերարկուն, որից ամենայն առատութեամ

մ էր ջուրը, նոյնպէս թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս {աթոռի} վերայ, եթէ ծառաս յառաջամատոյց չխնդրէր ինքեան տալ

ն ջերմ եղանակում ծառի տակ՝ մի փայտեայ, շինականի {աթոռի} վերայ նստած լցնում էի քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւո

ահա, Փարիզի հայկական դպրոցը կապուեցաւ Էջմիածնեան {աթոռի} հետ: Կարծում եմ, որ դու աւելի հիմնաւոր տեղե

նակ ազգը Յովհաննէս Մանասկերտցի վարդապետին յանձնեց {աթոռի} տեղապահութիւնը, որ ազգային հոգեւորների ժողովով 6

տասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած չէին նախախնամութեան {աթոռի} առաջեւ. ազգի թշուառութեան լուրը կսկծեցուցել էր շ

եցրեց նորան հռոմէական եկեղեցւոյ քահանայապետութեան {աթոռի} վերայ եւ ցոյց տուեց այնքան մեծարանք ու պատիւ, որ

երայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստել եւ նստելով {աթոռի} վերայ, զանազան պատկերներ երեւակայել իւրեանց խնջո

այսպիսի կցկտուր խօսքեր դեռեւս արտաբերելով, ընկաւ {աթոռի} վերայ ամենեւին ուժաթափ: Պ. Մարկոսը նայում է

չդարձաւ, բռնեց Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութեամբ {աթոռի} վերայ եւ սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ աւե

Որով դաւաճանը թունաւորուելով, Թմրեցաւ մնաց, {աթոռի} վերայ: Ո՛ր մինը յիշեմ. ես տեսայ դարձեա

ապերից, որ այս միջոցին նստան Հռովմէական եկեղեցու {աթոռի} վերայ, երկուքը սպանուեցան, հինգը աքսորուեցան,

տեսանք առաջի յօդուածի մէջ, բամբասուեցաւ պապական {աթոռի} առաջեւ, որպէս կիսակատար պապական եւ հարկադրուեցաւ

ծ, առաջարկեցին ժողովքի դատողութեանը, Հռովմէական {Աթոռի} գործը, այսինքն՝ իւր կամքով զանազան եպիսկոպոսակա

ացաւ հասանել իւր գլխաւոր նպատակին, որ էր Պապական {Աթոռի} եւ Տէրութեան վերանորոգութիւնը։ Անհնար է նոյն

չէին, որ ջոկէին յայտնապէս իւրեանց օգուտը Պապական {Աթոռի} օգուտից, պաշտպան դուրս գալով Պապական իշխանութեան

էր եւ ո՛չ մի չինացի, դաստիարակ դարձաւ Կայսերական {Աթոռի} ժառանգին եւ համարեա՛ թէ ազատակամ կառավարիչ երկնայ

եամբ։ Յիսուսեանք, Մանդարինի հագուստներով Կայսրի {աթոռի} չորս կողմումը կանգնած, ծիծաղում էին դեսպանի վերա

նը ներկայացաւ թագաւորին, որ այն միջոցին նստած էր {աթոռի} վերայ, եւ տուեց նորան նամակների ծրարը։ Ինչ ժամա

որ նախ եւ յառաջ շատ ջերմեռանդ հպատակ էին Պապական {աթոռին}, երկրորդ՝ երեւելի Աստուածաբան եւ կանոնագէտ։ Այ

ովքը եւ որ ամենայն իրաւունքով սպառնում էր Պապական {Աթոռին} չարաչար կործանումն։ Այստեղ իւր ամենայն ճոխութենո

հայրենիք, իմ սիրականք, Բարեաւ մնա՛յ, իմ {Աթոռիս} ընտիր ժառանգ. Սուրբ թող լինի քեզի համար իմ

ենապատիւ սրբազան Գէորգ Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական {աթոռից} իջանելը եւ նորա փոխանակ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապ

արձրահայաց գիտությունը ցած իջանելով յուր վեհանիստ {աթոռից}, պարզ եւ հասկանալի լեզվով խոսում է հասարակ մարդո

ւմ է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով իր լոկ տեսական {աթոռից}, ոտք է կոխում իրական պատուանդանի վրայ: Յայտնի է

մինը ինքը իւրեան պապ ընտրեց։ Հրաժարականը պապական {աթոռից} մի անգամ գնուեցաւ լի քսակով, երկրորդումը՝ գեղեց

աւագ եկեղեցւոյ, ի 1846 ի յերեքն մարտի, ի մայր {աթոռն} Էջմիածին: 1848 3. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻ

սեղ քահանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւին ի սուրբ {Աթոռն} Էջմիածին եւ յառաջ քան զքահանայանալն իւր մատուցեալ

րդապետին: Ի 6 սեպտեմբերի մուտ գործեալ ի սուրբ {աթոռն} Էջմիածին, ՚ի վաղիւ անդր, այն է յ7 նոյն ամսոյ ու

մ - առաջին տեղում, երեք ոսկեզօծ եւ թաւիշով կարած {աթոռներ}, որոնց վերայ երեւում էին նստած երեք այնպիսի գեղե

Երկու բարեկամքը եւս մի փոքր հանդարտելով նստած {աթոռների} վերայ, Շաքարեանցը լցրեց արաղը բաժակների մէջ: Մե

ֆայի վերայ, իսկ Մանուշակը իւր մօր հետ միւս ծայրը {աթոռների} վերայ. թէյի մեքենան խափանարկու էր Թիւթիւնճի-օղլո

զրկուեցան կարգից, իսկ միւսները հաստատուեցան նոր {աթոռների} վերայ։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ Գերմանիայի մէջ պա

եան աբեղաները Փարիզի համալսարանի մէջ վարդապետական {աթոռների} վերայ։ Կառավարիչը պատասխանեց, թէ այդ բանը գլուխ

ԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՄԱՅՐ {ԱԹՈՌՈՅ} ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆԱԶԱՆ

ՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ {ԱԹՈՌՈՅ} ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՎ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ

թողիկոսի Ամենայն Հայոց, ծայրագուն պատրիարքի Մայր {Աթոռոյ} մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիածնի եւ զանազան նշանաց զ

ալկաթա, պատրաստի գումար դրամոց, պատկանեալ սրբոյ {աթոռոյն} Էջմիածնի, որ շահուք հանդերձ հասեալ է ցվերջ 1860

ութիւն: Հինգ հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ {աթոռոյն} նուէրք։ Հինգ հարիւր ռուպլին Երուսաղէմայ։

իւր մահով, Յանձնեց կտակը իւր ժառանգին իւր {աթոռով} ու սրով: Ասաց նորան. որդի լինել արժանի,

դապետէ Այվազովսքւոյ: Յերեկն ժամանեալ ի սուրբ {աթոռս}, մեծի երջանկութեան իմում առգրեմ մատուցանել Ձեզ,

նդեանց յ7 Սեպտեմբ. 1860 ամի ՚ի սուրբ {աթոռս} էջմիածին: 51. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտ

ան կնքոյ. ի 10 հոկտեմբ[երի], 1860 ամի, ի սուրբ {աթոռս} Էջմիածին ", ի բնագրին ստորագրելով այսպէս. " Մատ

իկոսական կնքո. ի 10 հոկտեմբ. 1860 ամի, ի սուրբ {աթոռս} Էջմիածին ", ի բնագրին ստորագրելով այսպես. " Մատ

Սենեկից սենեակ անցայ, եւ միւսում Զանազան {աթոռք} դրած են մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ, եւ ա

րն Մեսրոպայ առ ձեռն պատրաստ, փոխատրելով զհայերէն {աթութայսն} ըստ անսայթաքութեան սիղոբայից հելլենցւոց " (Խորեն

Որոյ են երկինք աթոռ Եւ երկիր կայ ընդ {աթուր}, Հաճեցար զանուն Քո Կոչել ի վերայ

տ: " Բայց զի՞նչ արդէօք տարփանք քեզ, եւ Բիւրասպի {Աժդահակայ} փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կամ է՞ր սակս

ր ու զարարի ալ պիտի հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ {աժըննալու} է խայրախը եւ հոռչիկը, ռամաշկան, դիֆտիկը, մեհլե

ւնվարի եւ կարդալով հասկացա մեջի գրվածներն, եւ ես {ալ} հուսով եմ, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտի գրած գիրե

ացա մեջի գրվածներն, եւ ես ալ հուսով եմ, որ դուք {ալ} իմ ամենայն փոշտի գրած գիրերս կստանաք, որոնց մեջն

տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով պիտի երթար ու զարարի {ալ} պիտի հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ աժըննալու է խա

ն նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, եւ ինքս {ալ} կերթամ քամեռսկի սուտը, ամեն նավը բոտրադ կանեմ,

նը չոփեչինիին բանը այս տեղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ {ալ} չիքա, ասեք անոր բանը թող հոգա: Եվ այս եւս հայտ

չիք էր, ինչ էր, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք, որ ես {ալ} միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ էի

ն ետեւի տերեյին մեջն, ինչ տեղ որ ծառեր կա: Դուք {ալ} խելք արած հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե աղեկ էր

, ողջ եւ առողջ եմք ամենեքյանքս, եւ սրբազան հայրն {ալ} նմանապես: Տեղիս հավան թե կամիք հարցանել՝ տա

ը նարա գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն {ալ} լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք իրեն, թեք

րճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե, ատ կողմանե {ալ} միամիտ արեք իրեն, թեք նա կատարյալ անե, եւ սրբազ

խնդրեմ, գիրդ մի՛ պակասեր եւ թաթիեորիի բանին դուն {ալ} օր չանցուցած հետեւե: Սիրելի Գրիգոր եղբայր, մ

րամայե, քահանա թող օրհնե տեսին. հեչ կըլլա՞, աս {ալ} այնպես կպատկանի հայրապետաց կանոնովս, որ եպիսկոպո

պետաց կանոնովս, որ եպիսկոպոսն օծե, ինչպես իրենց {ալ} սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին

դարձեալ, չենք թողուլ, որ դուրս մնայ, բայց մինն {ալ} բաւական է, եւ այն սկիզբն, որ դուրս մնացել է, պ

ր: Ես ողջ եւ առողջ եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք {ալ} ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ ազգականաց բարեւ

որ բաներ կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե դուք ինքներդ {ալ} այս բաները կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ չ

ռեցեպտ, այժմ գիրիդ զորութենովն կիմանամ, որ այն {ալ} ստացած չես, որ մեղադրում ես: Ձեր կամքն է, եղբա

ինչքան կամենաք, վերը աստված կա, նա կտեսնե ծուռն {ալ}, շիտակն ալ, ես ձեզի խոսք հասկացնելու չկարողացա

աք, վերը աստված կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն {ալ}, ես ձեզի խոսք հասկացնելու չկարողացա, ինչպես կամ

իմյանց տեսության: 2 ամիս ու կես ժամանակով Սահակն {ալ} պիտի գա, միասին կգանք երեքս էլ աստուծով: Այս գի

, թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես {ալ} իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը

զիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե ես {ալ} կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյակ գրի

ս ձեռքովը եւ ամեն բանը կիմանաս նորանից. ինձի գիր {ալ} գրել պետք չէր, բայց այս քանի տողը դարձյալ գրեցի

նաց շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն {ալ} խիստ կարճ էր: Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյան

մնաց որ պատշաճ բան էլ չէ. հույս ունիմ, որ դուն {ալ} նույն ոգվույն կհետեւիս եւ օր առաջ այս գործը վերջա

գիրիս մեջ խոստացած չլինեի, թե դիմացի փոշտով քեզի {ալ} կգրիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ չկար վրաս, ինչու որ

ի Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի, ինչ {ալ} ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի նայի տե

անունովդ գրիլ եմ հունվարի 28-ին, անկից ետեւ մեմ {ալ} աս էր առածս, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլամիշ եղա

ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն {ալ}, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ

դացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս {ալ} սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ ի՞նչ խապեր կառնուք

առնուք ինձմեն առողջությանս մասին. ինչ գրելուս ես {ալ} չի գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը աղ

գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը աղեկ {ալ} իմ, ասիմ նե, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է.

ասիմ նե, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. ինչ {ալ} ըլանե այժմ անվտանգ մայիսին կհասնիմ եւ խըմըզի ալ կ

չ ալ ըլանե այժմ անվտանգ մայիսին կհասնիմ եւ խըմըզի {ալ} կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ ինձ նայող բժիշկն ա

լ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ ինձ նայող բժիշկն {ալ} առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հ

ժիշկն ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես {ալ} շատ հույս չունեի, բժիշկն ալ նութխը բռնված՝ մայի

լ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հույս չունեի, բժիշկն {ալ} նութխը բռնված՝ մայիս չէ, մարտին թարաքը կելլիս,

Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը ամեն օր չի բռնիլ, բռնածն {ալ} առաջվան չափ էզելմիշ չանիլ. աս ջերմն է իմ տունս ք

ճարը տակա գտած չիմ: Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ {ալ} տաք տեղ մը երթալու դիմացի ձմեռը կամ Նախիջեւան մնա

: Երեշկիկ չուզիմ, չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան {ալ} 2 հատ, չըլլա թե ավելի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու

լի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան չէ, իսկ վրայեն {ալ} տաքերը անցնին նե, վերուր թապլե, անոր համար կասի

մեկ կապ մը աղեկ թաժա չորցած թառան ձուկ, կիսաչոր {ալ} ըլանե, թող առնու, հոս կչորնա, զարար չունի:

շատ եւ շատ բարեւ արա, Գաբրիելին նույնպես. նարա {ալ} ջոկ գիրեր գրելու սիրտ չունիմ, հիմա մեծերուն գրեց

վերջացնեի, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ, բայց աս {ալ} հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի ալ

ալ հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի {ալ} եւ Մամայիս ալ գրիլ եմ, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելե

որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի ալ եւ Մամայիս {ալ} գրիլ եմ, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 աղբ

, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, պատկանած ժամանակն {ալ} մեկ մեծ բան մը չէ, բայց ինչ կուզե թող ըլլա, տղո

չէ, բայց ինչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս, դուն {ալ} ան հորը զավակն իս, ինչ օրենք է քեզի զրկել: Պ

առիլ իս, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ {ալ} նոր լսեցինք: Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճա

անպատճառ ճիճայիս երթաս եւ գիրս կարդաս ու ինձիմեն {ալ} արապաներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան ալ չիմ գ

ձիմեն ալ արապաներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան {ալ} չիմ գրիլ, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք: Սիրական

ստված կատարյալ առողջություն տա: Դիմացի փոշտին {ալ} Բերբերովին կգրիմ, ամենը մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ,

" Երկու յառաջաբան, եօթը յօդուած, վերջաբան մըն {ալ} ետեւէն, որը 1812-ին տպուած, որը՝ 1840-ին, որ

էն, որը 1812-ին տպուած, որը՝ 1840-ին, որ մէկն {ալ} ՝ օրագրաց ու ժողովոց մէջ արդէն կարդացուած, ուրիշ

ագրուած, հեղինակին ունեցած եւ չունեցած անուններն {ալ} ետեւէն կարգաւ շարուած: Այսպիսի նորակերպ տողի մը

րան առնելով, ըստ սովորութեան (լռութեամբ) " ա՛ս {ալ} անցաւ " ըսել էր, եւ կամ թէ այս անունը փոխ տալով

ոնց ի վեր զատուած է " ըսելով, դարձեալ նոյն " ա՛ս {ալ} անցաւն " ըսել էր նէ, ինչո՞ւ համար կը թողուն զհեղ

ըսի, կըսեմ եւ ըսելէն չեմ դադարիր ", ուրիշ տեղ մ՚ {ալ} " գրեցի եւ կը գրեմ " կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինա

ճամբուն եթէ քիչ մը մօտենանք դատելու համար, մենք {ալ} պիտի կորսուինք, թո՛ղ որ հեղինակը, կա՛մ վախէն եւ

է. ասոր ի՛նչ ըսենք, ի՛նչպէս հասկնանք, հասկնանք {ալ} նէ, որի՛ պոչէն ըմբռնենք։ Այսպիսի գրքի մը կատակէ

մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէայ ազգ չթողուր, ամենուն {ալ} " սըկէց ելի հունա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, միւս

դարձնէ եւ առակ չթողուր իրենց կանչելէն ետեւ, անոր {ալ} գոհ չըլլար կ՚ելնէ (իբրեւ կարեկից) Էջմիածնայ վար

առը վերջապէս կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ ետեւէ դնելն {ալ} չմոռանալով, Մուրադին կը հասնի: Պատասխաննիս ատոր

ստի՞ առած է: Երկրորդ՝ նոյն արտօնութիւնը մեզ {ալ} կը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը Վենետիկէն փախո

գրութիւնը ընելէն ետեւ, մէկովը ֆօպլասին, միւսովն {ալ} թառթիւֆին ունեցած նմանութեան պատմութիւնն ընենք,

րուն համար Գերապայծառ Հասունին խրատ կը տանք (ան {ալ} իրեն կրօնակցաց օգտին համար), թէ կա՛մ իւր իրաւաս

համար վանք շինէ ու երկաթեայ պատուհաններուն առջեւն {ալ} մէյմէկ զինուոր կայնեցնէ, եւ կամ ամենքը ժողովէ Վե

ծականազարդ չարիք չթողուց, ազգին վրայ դրաւ, մենք {ալ}, զհամախոհս մարդիկ կարծելով, ելանք ինքզինքնիս (

ց մատչելու (որն որ արհեստնիս չէ, մօտենալու միտք {ալ} չունինք) լուսաւորչական Հայերս բիւր անգամ ըսինք,

այնպիսի սարսափ մը կը գայ, որ շատ անգամ ամիսներով {ալ} հիւանդ կ՚ըլլանք... Մեր ըսածները չլսելու զարնող հ

ուէ ձգած Սահմանադրութիւնը չընդունելուն համար, ան {ալ} իր նախորդաց ճամբուն մէջը գտնուելուն իրաւամբ, ելա

կ մտածել պէտք չէ. համախո՛հք, գրէ՛ք, քահանաներն {ալ} մէջը դրէք... Չը լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն ա՞լ չեղաւ

.. "։ Եթէ այսպէս ըսէին, գուցէ իրենց պարծանք մըն {ալ} կ՚ըլլար այն անունը, որով ոչ միայն զՄխիթարեան համ

նդառնալի կերպիւ հեռացած կ՚ըլլային, այլեւ Եւրոպան {ալ} առաւել որոշ կերպիւ եւ ըստ ամենայնի զատ ու առանձին

ւառակներուն մէջ պճեղ մը խելք կա՞յ... Կատակէն {ալ} ուրիշ արժէք ունի՞ն: Մխիթարեան համախոհաց հազա

ի՞ն: Մխիթարեան համախոհաց հազար անգամ գործքով {ալ} ցոյց տուած էինք, որ մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական, թէ

ն բերանը բիւր հազարներով ձգելէն ետեւ, մնացածներն {ալ} իրենց մարցը գրկէն յափշտակեցիք ու, անոնց արտասուա

տենը կատակէն ուրիշ բանի մի՛ սպասէք, վասնզի անկէց {ալ} ուրիշ արժէք մը չունիք"։ Շնորհակալ ենք Պ. Կ

Եւ մրմնջան քո ականջին Քնքուշ խօսքեր մեղրալից, {Ալ} այտերիդ վարդաքաղին ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ:

մն այս աշխարհս, եւ ինչ որ կը տեսնենք, ան ամենքն {ալ} ատենով չկայի՞ն ", պատասխանէ. " ո՛չ " ասկէ վեց ե

Երես 52, Հարց. - " Մասնաւոր եկեղեցին ուղղափառաց {ալ} կրնա՞ն ըսուիլ կաթողիկէ եկեղեցի"։ Զայս հարցումն

կեղեցի Քրիստոսի ". թէ " որն որ այս չորս նշաններն {ալ} ունի, ինչպես նաեւ մ եր Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցի

աց: Բայց յետոյ հարցանէ " գլխաւոր մեղքերուն ամենն {ալ} մահուչափ կամ մահացո՞ւ են"։ Առ այս պատասխանէ բաց

ր զէնաւ ընդ մեր ի սեղան խաչին, արեամբ իւրով սրբէ {ալ} զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին, որոյ խորհուրդ

. " Քրիստոսի մարմինը եւ արիւնը երկու տեսակին տակ {ալ} կան, այնպես, որ մէկ փոքրիկ մասն սրբագործեալ հաց

այնպես, որ մէկ փոքրիկ մասն սրբագործեալ հացին մեջ {ալ} ամբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ սուրբ արեան մեջ ա

լ ամբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ սուրբ արեան մեջ {ալ} ամբողջ Քրիստոս է մարմնով, հոգւով եւ Աստուածութեա

Արդ որովհետեւ այժմում Մխիթարեանց սահմանադրութիւնն {ալ} ճիզվիթներուն սահմանադրութեան գրեթէ բառական թարգմա

տնոց Հայոց, որք չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե {ալ} զգալ թէ դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասա

անոր համար որ աշխարհաբար վեվ կըսենք նէ, վեվ վեվ {ալ} գրելու է եւ ոչ ու կամ ւ, որ ծուռ հնչիւնը հաստատե

ճար չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղջիկ եմ {ալ} կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, Երբ ես եկայ

նի նկարագիրք մեր թիֆլիզեցի ժողովրդի կեանքից, Պ. {Ալադաթեանցի} գործը, բաւական կենդանութիւն տուեց հայկական բնաւո

, ամոթ համարելով, բայց պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ {Ալաճալովից} կարող եք իմանալ, ամեն մինչ որպիսությունը հարցրել

Ինձ վերա եթե հարցնելու եք, հարցուցեք միշտ պարոն {Ալաճալովից}, պարոն Գրիգոր Սալթիքովից եւ պարոն Մաթեոս Խաչատու

քան ընդհակառակն, որպէս արարին Յարութիւն վարդապետ {Ալամդարեանց} եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ չէր ախորժե

տոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելւոյ {Ալանայ}, կեամ նովիմբ 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վա

ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելոյ {Ալանաց} ՝ կեամ նովիմբ 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վա

հարիւրադուռն Թեբասը: Ականատես էի, երբ պարսիկք, {ալանք}, արաբացիք եւ այլն, սրով ու հրով մտան Հայաստան ե

օրինական խնդիրքը: Իմ ականջիս է հասել, որ պ. {Ալաջալյանը} (իսկ գուցե եւ Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոն

ավելի ջերմ սրտացավությունը, որ հայտաբերում է պ. {Ալաջալյանը} հնդկական գումարի նկատմամբ, կասկածի կայծ է գցում

ւմ եմ, որ ամբիոնն ստանա: Այժմ որտե՞ղ է ծառայում {Ալաջալյանը}, դարձյալ հիվանդանոցի բանվորական բաժանմունքո՞ւմ,

լորին ողջունում եմ: Ասա խնդրեմ, ինչու Dandy-ն ( {Ալաջալյանը} ) այստեղ է գալիս: Շնորհակալություն Անանիային, ո

ու վերջինիս անունից կատարել վավերագրեր: Պ. պ. {Ալաջալյանը}, Խաթրանյանը եւ այլն եւ այլն, թերեւս, համաձայն

Ձեզնից այն զգացմունքը, որ հարուցել էր իմ մեջ պ. {Ալաջալյանի} արարմունքը, չեմ կարող այնուամենայնիվ չխոստովանել

ի էր լսել այդ մասին. ոչ թե այն պատճառով, որ պ. {Ալաջալյանի} այդ ձգտումը կարող էր գցել իմ վարկը հասարակության

բանի մասին, որ ես չէի կարող բավարարել որեւէ պ. {Ալաջալյանի} եւ Ընկ. դատարկ հետաքրքրությունը: Ասում եմ դատար

եմ, որ առաջիկայում էլ իր հումորից ինձ չի զրկի: {Ալաջալյանի} վերաբերմունքն Ուստիմովիչի գործում ոչ միայն գովելի

է արդյոք Հայրապետյանը նամակս, որ գրել էի Գ. Մ. {Ալաջալյանի} վերաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավորություն թողեց այն: Եթ

վիդենդ էլ է մնում, իսկ նրանց ժամանակ X=0: Պարոն {Ալաջալյանին} չէր խանգարի իր աչալուրջ ուշադրությունը դարձնելու

, քանի որ նա էլ ինձ նման համակրում է խեղճ Գրիգոր {Ալաջալյանին}, ապա հնարավոր չէ՞, որպեսզի Անանիան մի անգամ նրա

, այլեւ բարոյական տեսակետից: Վերջապես, պ. պ. {Ալաջալյաններ} եւ Ընկ., գուցե հասկանան, որ հասարակական գործու

ասիրութիւն, որոնք, կարդալով Բիլուարդի, Հաբերտի եւ {Ալբերտի} Աստուածաբանութիւնքը, այլեւ հատ ու կտոր տեղեկութիւ

ոչինչ պակաս իւր գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը: Սա էր {Ալբերտոս} Բօլստետեանը, կամ Ալբերտոս Մեծը, որ համբաւած էր

քան թէ Բեքոնը: Սա էր Ալբերտոս Բօլստետեանը, կամ {Ալբերտոս} Մեծը, որ համբաւած էր որպէս երեւելի կախարդ եւ ծնա

ւնը քարերի, մետալների եւ աղերի որպիսութեններին: {Ալբերտոսը} վարժապետ էր Թովմաս Ակուինացու, որ նոյնպէս թողել

ուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը ասում էր, թէ {Ալբերտոսը} ունի մի գերբնական գործակից, որ օգնում էր նորան ա

բոլոր դժուարութեններին, որոնց հանդիպում էր նա: {Ալբերտոսը} մի անգամ ճաշի խնդրեց իւր մօտ մի հոլլանդացի կոմս:

գետնի երեսին ընկած էր մի քանի ոտնաչափ ձիւն: Բայց {Ալբերտոսը} սեղան նստած չնստած, անյայտացաւ ձիւնը, մի ախորժ

էին քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց ահա գրած էր {Ալբիոնի} ապառաժների վրայ: Նա միայն մէկ խօսք ունէր - մա՜հ

իւն Տիրեց սրտերին, դիմաց ամենուն, Ապա {ալեզարդ} ծերը բարկութեամբ Գոչեց բարձրաձայն յայտնի բոլ

րցունք մարդկային, Իբր անուշ խունկ, առ Աստուած, {Ալելուներն} են հնչում Երկնային ողջ զօրութեանց: Հոտոտո՜ւմ է լ

զմում էին զանազան ուղղութենով սեւ գծեր: Նորա {ալեխառն} մազերը համարեա թէ դեղնած էին բոլորովին եւ այդ անկ

բաւական հաստ մարդ էր, եւ ինչպէս երեւում էր նորա {ալեխառն} մազերից, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմեալ երեսից, պիտ

ն. Ինչպէ՜ս տենչում է տարագնայ ` Ափին ` նաւորդն {ալեկոծեալ}. Ի՜նչ կարօտով դիտում է նա Փարոսի հուր - շողը պ

եսայ ես Ռուսիոյ մի դաշնակից ` Նեղութեան մէջ {ալեկոծեալ} մի չար բաղդով, Արծուէնշան դրօշակս ես բաց ա

սրտի անդորրութիւնը, ձգում է ամբողջ կազմուածքը մի {ալեկոծուած} վիճակի մէջ: Այդպիսի վիճակում ոչ թէ միայն չէ կարե

քրոջ խօսքը, եւ որքան կարելի է հանդարտեցնել նորա {ալեկոծուած} բանականութիւնը: - Հանգի՜ստ կացիր, քուրիկ, կ

յսպիսի զանազան եւ միմեանց ներհակ խորհուրդների մէջ {ալեկոծուելով}, - նորա շնչառութիւնը շուտացել էր, սիրտը արագ-արա

նը պաշտպան դառնալու համար, որ երկիւղ էր կրում եւ {ալեկոծութեան} մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից։ Բոլոր ժողով

ձայնով: Նորա կիրքը նստած չէր դեռեւս, եւ արիւնը {ալեկոծւում} էր սրտի եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, ե՛ս եմ, - պ

խառնակութիւն, մտքերի մրրիկ, յոյսի եւ ցանկութեան {ալեկօծութիւն}, ախտերի ամբոխմունք զարհուրելի եւ չլսուած. եւ այ

րին մեծ վէճ. " Զգո՛յշ լեր, - ասաց Կազբէգին {ալեւոր} Էլբրուսը, - Զուր տեղը չես խոնարհել, զուր չ

մաշեցաւ։ Մի՞թէ ես էլ որ լինէի Մի {ալեւոր} ծերունի Գերի դառած կը հալուէի Խաբուած ա

ք դուք, - ես հարց արի գոռալով: " Նա {ալեւոր} Հայաստանի հոգին է... Իսկ իմ անունն է Անմիա

եր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը պիտի թեքուի, որ իմ {ալեւոր} Մասիսի կենարար շունչը ինձ հասնի ու մի քիչ զովացնէ

ս, - ասաց զուարթուն այն հրեշտակ (Ինքն ունէր {ալեւորեալ} մի ծեր մարդու կերպարանք). - Ասում են որ,

Մովսիսի, յորոց անպարապ գտաւ այրն Աստուծոյ gխորին {ալեւորութիւն}, դուցէ եւ այսոքիկ իսկ են մատեանքն տգիտահալածք,

գրուած: 8-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի], {Ալեքս[անդրի]}, Սուլթ[անշահի], Կարապ[ետի] հետ: Առաջիկայ տեսո

րքայն Կովկասու առ տէր գեներալ-ֆեյլդմարշալ, իշխան {Ալեքսանդր} Իվանովիչ Բարեատինսկին, ի մասին հնդկական հրիտակաց

րացեալ, երկայն օրեր բարեմաղթելու է մեր ամենագթած {ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ} ՆԻԿՈԼԱԵՒԻՉ Կայսեր, որովհետեւ ՍՈՑԱ շնորհքով ապրու

": Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ ՄԵՔ՝ {ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ} ԱՌԱՋԻՆ, ԿԱՅՍՐ եւ Ինքնակալ ամենայն Ռուսաց, Մոսկո

ԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով ստորագրուած է այսպէս. " {ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ} "։ Թագաւորական Կանցլեր Կոմս Ալեքսանդր Վօրօնց

" ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ"։ Թագաւորական Կանցլեր Կոմս {Ալեքսանդր} Վօրօնցով: Նախիջեւան քաղաքը մինչեւ այսօր

եանքս նորից հետ դառնալու յոյս չմնաց: Ե՛կ, {Ալեքսանդր}, իմ անդրանիկ որդի ժառանգ, Ասաց վերջին շնչո

տել ճաշ կամ հաց: Կեցցէ՛, կեցցէ՛ մեր {Ալեքսանդր}, օրհնեցելոյն համանուն, Նորա ժառանգ Նիկողայ

տահական, Մարդու հոգին ունի կապ. Նոյն {Ալեքսանդր} Մակեդոնեան Որպէս ծնւում է մի կաթ. Ընդհ

ամենում էին բամբասուած դպրոցը պաշտպանել, ասել թէ {Ալեքսանդր} Մակեդոնացին Արիստոտէլի աշակերտն էր, Ներոնը ` Սեն

ն անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես ասելով, Պիւրհռոսին ` {Ալեքսանդր}, Եպամինոնդին ` Փիլիպպոս: Բանը ի՞նչ երկարացնեմ,

Այն միջոցին Հռովմէական եկեղեցու հոգեւորականները, {Ալեքսանդր} VI-ի գործերովը եւ Լեւոն X-ի շռայլութենովը պակասել

ով, որ կարողացաւ համոզել Իննովկենտիոս X-ի յաջորդ {Ալեքսանդր} VII Պապը եւ հաւատացնել նորան, թէ Դօմինիկեանք ինք

գնեց ջարդ ու փշուր եղած Յիսուսեան Կարգը։ Օրհնեալ {Ալեքսանդր} Կայսեր հրովարտակը) Յիսուսեանները երկու մայրաքա

Ցաւում եմ, որ չունիմ պատրաստի Օրհնեալ {Ալեքսանդր} Կայսեր հրովարտակի պատճէնը, որ կարողանայի այս յօդո

չսքի № 34 Մ. Նալբանդյանց 1853 39. ՍԱԴԱ {ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ} ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿԱՄ ՍԱԴԱ ԴԱՒԹԵԱՆ, Ահա ուղարկում ե

ւ մեծ ես համարում, կամ Պոմպէոսը, կամ Կեսարը կամ {Ալեքսանդրը}, բաց ճշմարտութեան հանդէպ աչքդ եւ կը տեսանես, որ

ի մէջ: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, տէր Մատթէոսի եւ {Ալեքսանդրի} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 17-ին: 1

ի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[էս] խանի եւ {Ալեքսանդրի} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 19-ին: 14

իահանճար մանուկները անյագ փափագով դիմեցին Աթէնք, {Ալեքսանդրիա}, Բիւզանդիա, դէպի յունական դպրոցները, եւ թէ այդ

ակի եւ Մեսրոպի ձեռքով, իբր 60 աշակերտ Եւրոպա կամ {Ալեքսանդրիա} ուղարկելով, կարելի՞ է, որ մոռանային այդ աշակերտ

, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին Եւրոպա եւ {Ալեքսանդրիա} ուսանելու, այն ժամանակ նոքա եւս կարող էին ասել ա

նի Նախիջեւանից Կոստանդնուպոլիս, Կոստանդնուպոլսից {Ալեքսանդրիա} (Եգիպտոս, Մըսըր), Ալեքսանդրիայից Սուեցեան պար

իֆլիս 102 Սուաճեանին, Պոլիս 103 Յակոբեանին, {Ալեքսանդրիա} 104 Մատթ[էոս] սրբազանին, Աստրախ[ան] 105 Արամի

էյլ մտայ Մարսէյլից ելայ 23, որ էր Զատկի ա) օրը {Ալեքսանդրիա} մտայ (մտանք) 29 Ալեքսանդրիայից ելայ մայիսի 2,

րի 27 Սուէզ մտայ հոկտեմբերի 24 Քահիրէ ` նոյն օրր {Ալեքսանդրիա} 20 Ելայ նոյեմբերի 2 Երուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպ

Հայկական դպրութեան մէջ: Խորենացին, վերադառնալով {Ալեքսանդրիայից}, չգտաւ Հայաստանը այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակում բ

էր, որ Խորենացին գրէր, որովհետեւ, վերադառնալով {Ալեքսանդրիայից}, տեսել էր Հայաստանի ամենայն բանը գլխիվայր, եւ,

ոստանդնուպոլսից Ալեքսանդրիա (Եգիպտոս, Մըսըր), {Ալեքսանդրիայից} Սուեցեան պարանոցով, Կարմիր ծովով Հնդկաստանի ծովա

64 Թիֆ[լիս], Միանսարեանցին 65 Ստանիսլաւին [ {Ալեքսանդրիայից]} Մայիս 1/13 66 Սերոբ եղբօրս 67 Հայրապետեանցին

Հ. Աբգար 137 պ. Պ. Հ. Պալ 138 եղբօրս [ {Ալեքսանդրիայից]} 31/12 139 Հայրապետեանցին 140 Խաֆաֆեանցին 141

որ էր Զատկի ա) օրը Ալեքսանդրիա մտայ (մտանք) 29 {Ալեքսանդրիայից} ելայ մայիսի 2, առաւօտ ժամը 9 Քահիրէ (մտայ), ն

Քո գնալուց հետո, մինչդեռ Մոսկվա էին դեռեւս պ. {Ալեքսանովն} եւ պ. Պոպովն, ես հիվանդացա եւ պառկեցա 18 օր մեծ

ԵՐԴԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ ՊԱՐՈՆ ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ {Ալեքսեեւսկի} ռավելինի բանտարկյալ Սանկտ Պետերբուրգի համալսա

խանի հայկական խոսակցական լեզվի, որովհետեւ հայերը {Ալեքսեյ} Միխայլովիչ ցարի ժամանակներից առեւտրական որոշ կապե

Հայաստան Քո գալուն սպասեց, Ծաղկեցաւ նա {ալեօք}, Շատ լացեց, արտասուեց։ Տխուր ձ

իտքը նմանում էր մի ծովի, որ երկար ժամանակ մրրկից {ալէկոծուելով}, չէ կարող իսկոյն հանդարտել, թէեւ դադարել էր մրր

ափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի նիւթական, ախտաւոր եւ {ալէկոծուն} աշխարհից դէպի մի աննիւթ, անախտ եւ խաղաղ աշխարհ։

այ նոյեմբերի 2 Երուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 {Ալէք[սանդրետ]} 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ 18 Ելայ Պոլիս մտայ նոյ

ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ {ԱԼԹՆԵԱՆՑ} ԱՆԴԱՄՈՅ Հ. Հ. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ Ս. Պ. -ԲՈՒՐՂԱՅ

1852 ամի, ի Քիշնեւ 13ա. ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏ {ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ} ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԱԼԹՆԵԱՆՑ Ա

ՑԻՆ ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ {ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ}, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ երկմտիմ, թէ, եթէ ի

ամի Ի Նախիջեւան 1851 9. ԵՓՐԵՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ {ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ} ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹ

պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէզիր {Ալի} փաշան խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի պահանջը եւ միաժ

ողով Հայկական Կանոնադրութիւնը վերաքննելու համար: {Ալի} փաշայի ասելով, վերաքննութիւնը պէտք է սահմանափակո

եղբօրս, տէրտէրի, Մարի[ա] Աթանաս[եւնայի] եւ Մագդ[ {ալինէի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 7-ին նամակ

տակ, եւ վարժարանի ներկայ կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ {Ալիշանեանը}: Վարժարանը գտանւում է Սէյնի միւս կողմում՝ քաղաք

այերէն. ուրիշ գրքերի ձեռնարկութիւնք - Հ. Ղեւոնդ {Ալիշանեանց} (Նահապետ). նորա նուագները (Հայրունի) - Գրիգո

յ խօսելով՝ ասացինք, թէ վերապատուելի Հայր Ղեւոնդ {Ալիշանեանց} վարդապետը գտանւում է Փարիզում՝ որպէս կառավարիչ Մ

լ են շատ սրտեր Նահապետի անունի վերայ: Հ. Ղեւոնդ {Ալիշանեանցը} իւր անունով եւ Նահապետ ստորագրութեամբ հրատարակած

բառեր, որ շատ սակաւ էին գործ ածւում: Հ. Ղեւոնդ {Ալիշանեանցը} ունի բանաստեղծական քանքար, եւ այդ քանքարը կարող

մ եմ, որ քեզանից օգուտ չկայ ո՛չ Մօհամմեդին, ո՛չ {Ալիուն} եւ ո՛չ նաեւ Այիշա-Ֆաթիմային։ Անհետացի՛ր իմ աշխար

, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ {ալիս}: Ելեալ ի ցամաք, ի Մեսսինա քաղաք Սիկիլիոյ, գ

, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ {ալիս} ։ Ելեալ ի Մեսսինայէ, գոգցես անշնչացեալ ի տառա

րոյ ժպրհեցին՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան {ալիս} ՝ դաւանել, թերեւս եւ զանպարտականդ՝ պարտաւոր նմի

ի ի Վենետիկ Իտալիոյ՝ հիմնել եւ հաստատել ի կապոյտ {ալիս} Ադրիտեան ծովու՝ զհաստահիմն կայարան հայկական հնախ

նորա մետալիօնները։ Բազար որ տանիս, շինականը քեզ {ալիւր} ու եղ կը տա՞յ, որ բերես քո զաւակները կերակրես։

ռին՝ եթէ արթուն կը նաւէ, Ծովի կատղած բիւր {ալիքը} նորա համար ոչինչ է: Նա գիտէ, որ սովորաբար

ակը անթիւ փայլակեց: Սարերի նման մեծամեծ {ալիքի} Կատաղած ծովին եղած խաղալիկ, Գալիս էր մի

տակ ջուր վազուկ, արդեօք ի՞նչ կլինէր, Որ քո {ալիքներ} տանէր իմ ցաւեր, Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ իմ վիշ

Թռչում է շուտով, մընում է ցաւը. Թո՛ղ քո {ալիքներ} ցնդեն իմ վշտեր, Լուանան սիրտս թո՛ղ քո մասնի

ակից. Ղեկավարը ժիր իւր գործին ` շատ է տեսել {ալիքներ}, Նորա նաւի առագաստը՝ շատ են ուռցրել գիժ հ

նել մեր գլխին երկնքի մշտնջենաւոր սիւները: Կատաղի {ալիքները}, որոնք մինչեւ այն ժամանակ խաղաղ ափերի վերայ քնած

ած ու դէպի վեր ցից ցից գագաթներով սուր անկիւնաւոր {ալիքները}, մինչեւ որ ծովի մրրկից ստացած ուժը թուլանայ եւ ա

պիտակ փրփուրները, որ շատ հեռի տեղերից երեւում են {ալիքների} գագաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յ

երից՝ իւր ոսկեղէն ճառագայթները ցոլացնելով կապոյտ {ալիքների} վերայ: Հիւսիսում դաշտերը ծածկուած են յաւիտեն

ը, մինչեւ որ ծովի մրրկից ստացած ուժը թուլանայ եւ {ալիքների} սուր եւ կոնաձեւ գագաթները ստանալով աւելի կամարաձե

Նուիրական այն հին գետին՝ Յանձն արա {ալիքներին} Հասցնել քո գանգատը Էջմիածնայ Վեհապետին

ւմ նուագի չոքան պարտաւորեալք 'ի բանից Մաթոս աղայի {Ալլահվերտեան}, որ յայնմ ժամանակի գլխաւոր ծանօթն էր տէրութեան ե

գործադրվում են սերտերյան ջրի հավելումով, որպեսզի {ալկալիական} այդ ջրով չեզոքացվի արյան խիստ թթվեցումը եւ այդպիս

եւ ուրիշ ոչինչ, թե չէ ամեն ինչ կաղվի, կմաղվի, {ալյուր} կդառնա: Աշխարհումս անվերջ բան չկա, եթե դա այդպե

նենալ: Երրորդ, գլխաւոր սխալն այն է, որ չկամ են {ալով} առաջին փորձովը խրատուիլ, վերստին շարունակել է իւ

պէս էր, Ведь միշտ Աղայի մօտը Նրա վէգը {ալչու} էր: Что тогда мне Кистов, Что Атаман

աք, ուստի ընդ երկաթուղին գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս {Ալպեան} լերանց Իտալիոյ, մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բե

ցամաք եւ անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս {Ալպեան} լերանց մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան

ղադրի նրանց, օ՜, Թող անսէրը անհաւատ: Բ. ԴԷՊՔ {Ալպեան} լեռներից դէպ վայր սահելով Ուղեւորւում եմ դէպի Ֆր

անկրօն: Բ. ԱՆՑՔ Ընդ լերինս {Ալպեան} սահեալ Անցանեմ ի Գաղղիա. Ցրտահար եւ

պետեանցին 83 Կովայլսկուն 84 Ստանիսլաւին 85 {Ալփիարին} Ադէնից 13/25 86 Հայրապետեանցին Ցէյլոնից 22

............... 99 Ստանիսլաւին, Լոնդոն 100 {Ալփիարին}, Եգիպտոս 101 Միանսարեանցին, Թիֆլիս 102 Սուա

ր տունը 116 Խաֆաֆեանցին 117 Խալիբեանցին 118 {Ալփիարին} 119 " Մեղուին " 120 Ստանիսլաւին Օգոստոս 2/1

ետեանցին 128 Խաֆաֆեանցին Սեպտեմբեր 11/23 129 {Ալփիարին} 130 Մ. Յակոբեանցին 131 Սուաճեանին 132 Հայր

, Յունուար 20-ի թուականով 9 20 Քեաթիպեանցին 21 {Ալփիարին} 10 22 Հայրապետեանցին 23 Յակոբեանցին 11 24 Բու

նա պարապում է Ալքիմիայով... - Ի՛նչ ասել է {Ալքիմիա}, խնդրեմ հասկացրու, - վեր առեց շուտով պ. Մարկոս

որ նա հրաժարուի այդ պաշտօնից: Նա, ուսուցանելով {Ալքիմիա}, պարապում էր եւ գործական բժշկութեամբ: Մի անգամ

րի վերայ գրած է Մանթուխեանցը մի քանի ծանօթութիւնք {Ալքիմիայի} մասին: Նա տուեց ինձ այդ թուղթը հաւատացնելու համա

Ահա այս պահարանի մէջ սկսեց որոնել Մանթուխեանցի, {Ալքիմիայի} մասին տուած, ծանօթաբանութիւնքը: Պ. Մարկոսը

Պ. Մարկոսը սկսեց կարդալ: " Ծանօթաբանութիւն {Ալքիմիայի} մասին, քաղուած մի հին գրչագրից։ Այդ գրչագիրը գր

ալ ոգիս Աստուծոյ ծառայից ծառայ զՄանթուխէանց: {Ալքիմիայի} սկիզբը յայտնի չէ. չէ պիտոյ որոնել նորան ո՛չ Յուն

ձեռքով Վուլկանին նուիրուած տաճարը կանգնեցուցած էր {Ալքիմիայի} պատուի համար. ոմանք, թէ այդ գիտութիւնը վեր է քա

կանը, որ ծնած է Խորասանում. այդ մարդը հեղինակ է {Ալքիմիայի} մասին գրուած ամենահին աշխատութիւնների: Այդ աշխատ

tionis, նա հաւաքած ունի այն բոլոր տեղեկութիւնքը {Ալքիմիայի} մասին, ինչքան եղած էին դոքա մինչեւ նորա օրը: Այ

ցների ձեռքով ձգուեցաւ բանդի մէջ: Այդ միջոցին {Ալքիմիայի} ասպարիզում փայլում էր մի այլ նշանաւոր մարդ, ոչին

eologia: Շատ են այս մարդու աշխատութիւնքը, բայց {Ալքիմիայի} մասին երկու: Առաջինը անուանւում է De Alchymia ա

աս Ակուինացու, որ նոյնպէս թողել է մի աշխատութիւն {Ալքիմիայի} մասին, բայց այդ աշխատութիւնը, նորա բոլոր միւս ա

մէջ աոաջին անգամ տեսնում ենք աստեղահմայութեան եւ {Ալքիմիայի} զուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը ասում էր, թ

ձերի վերայ: 1527 թուականը մի մեծ տարեգլուխ է {Ալքիմիայի} համար: Առաջին ամբիոնը դասախօսութեան հիմնուեցաւ Բ

Պարացելսոսը երկար ժամանակ չմնաց որպէս ուսումնապետ {Ալքիմիայի}: Մի օտարոտի անցք պատճառ դարձաւ, որ նա հրաժարուի

գրութիւնը: Այժմ անցանենք համառօտապէս դնել այստեղ {Ալքիմիայի} տեսութիւնը, թէ նա ի՛նչ հիման վերայ կարելի է համա

ւ հազար մանէթ արծաթ ունէր, բայց այդ բոլորը պահեց {Ալքիմիային} զանազան նիւթեր գներով: Այս վերջին երեք ամսումը զ

- Ի՛նչ ես խօսում: - Լսի՛ր, նա պարապում է {Ալքիմիայով}... - Ի՛նչ ասել է Ալքիմիա, խնդրեմ հասկացրո

: - Անտարակոյս, հարկաւոր է միայն լաւ ուսանել {Ալքիմիան}: - Ճշմարի՛տ, առաջին անգամ լսում եմ այդպիսի

պիսի բան: - Ապա ի՛նչ էիր կարծում, սիրելիս: {Ալքիմիան} քո կարդացած բաների նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, ե

էս բժիշկ ուսուց նորան Ֆիզիկա եւ Խիրուրգիայ, բայց {Ալքիմիան} սիրական գիտութիւնն էր երիտասարդ Պարացէլսոսի. նա

ժամանակից սկսած մինչեւ երկու հարիւր տարի յետոյ, {Ալքիմիան}, անդադար մշակուելով, փոխեց իւր տեսութիւնը եւ դա

քաղաքում ծնած էր 1394-ին, չերեւեցաւ մի օրինաւոր {ալքիմիկոս}, թէեւ շատ կային աննշան մարդիկ, որ պարապում էին

: 1703 թուականին. երեւեցաւ Անգլիայում մի մեծ {Ալքիմիկոս} - բժշկութեան վարդապետ, Պրայս անունով (Price):

ելի դիւթ (чародей, կախարդ), իսկ միւսը երեւելի {ալքիմիկոս}: Երբ բաւական զօրութիւն գործ դնելով երկուքը ե

մբերին վախճանուեցաւ Ստրասբուրգ քաղաքում: Այս մեծ {Ալքիմիկոսը} սաստիկ անձնատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը ասում

լ տարումը պիտի վճռուէր նորա գաղտնիքի գործը, բայց {Ալքիմիկոսը} չկամենալով յայտնել իւր գաղտնիքը, մահադեղ ընդունե

Յայտնի բան է, որ կոմսը եւ նորա մարդիկը զարմացան {Ալքիմիկոսի} այս գործողութեան վերայ, ըստ որում գետնի երեսին ը

յ, որպէս արդէն բոլորովին յայտնի առարկայի վերայ: {Ալքիմիկոսներից} ոմանք հաստատում էին, թէ իւրեանց գիտութեան հետքը

կը վերանորոգելու: Մինը բոլոր հին եւ նշանաւոր {Ալքիմիկոսներից}, Եւրոպայումը էր այն սարսափելի կախարդը, որի անու

վերայ: Պիտոյ է, որ Արաբացիք համարուին ամենահին {Ալքիմիկոսք}, նոցա մէջ միայն այդ գիտութեան խորհուրդը էր Ոսկի

րա Opus majus գործը հաստատում է մեզ, թէ մի քանի {Ալքիմիկոսք} կարող են ոսկի շինել եւ գտել են այն դեղը, որի օգն

մետալները կարող են առաւել եւս կատարելագործուիլ: {Ալքիմիկոսք} կարծում են, թէ կրակի միջնորդութեամբ, ամենախոշոր

զրկանքների, հալածանքների եւ տառապանքների, իբրեւ {ալֆա} եւ օմեգա, հանդես են եկել այդ անհատները: Դրանցից

ցիք եւ Պօրտուգալացիք, հռչակաւոր Յակոբ Լայենէզը, {Ալֆոնս} Սալմերոնը, Նիկօլայ Բօբադիլեան, Սիմօն Ռոդրիգէզը

կան քարոզիչքը, մանաւանդ՝ Բելլարմին, Մարիաննա, {Ալֆոնս} Սալմերօն եւ Էմմանուէլ Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածե

ի քանի ժամանակից յետոյ Պապը դրեց նախարարի եղբօր՝ {Ալֆոնս} Դիւպլեսսու գլխին Կարդինալական գլխարկը, որ միեւնո

ն թաց էր եղել արտասուքիս առատահոս հեղեղից: {Ալֆօնզօ} Ռաթթի Հռոմ. 20 մարտի, 1861 ամի:

օրի վաճառականը ոչ միայն կ'ազատուի Եւրոպացոց համար {ախ} ու վախով եւ բիւր նեղութեամբ գործ կատարելուց, ոչ

այլ այսպիսի ուխտատեղեր, որ օրհնենքագիր ստանանք: {Ախ} ի՛նչ գեղեցիկ են այդ օրհնութեան գրերի ոճը եւ շարադ

նք հետ դնելով բարեկամական ձեռք պարգեւին միմեանց: {Ախ}, պարո՛ն, երեւում է, որ դեռ անփորձ ես եւ երիտաս

ւարթ լոյս - Յիսուս Քրիստոս, - պատասխանեց կոմսը, {ախ} քաշելով սրտի խորքից: Ինքը ինչ բաների վերայ էր մտ

եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր"։ " {Ախ} ՝ լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ ն

ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նման, Կանգնել եմ {ախա} բախա, - շաւաղուս տուտը կախ ա, Շէկ տղայ, կարմիր

ց բաշխել ազգի մանուկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ իւր {ախատութեամբը}, իր ազգի մեծատունքը՝ իւրեանց տուրքովը, պիտոյ է

ն Մակարիչի, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Մ[ոիսէյ] Զ[ {ախարիչի]} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 8-ին: Այ

աներ մտքէդ հանել, Կամ առաջվան ընկերներուդ՝ {ախմախ}, յիմար, պակաս կանչել։ Արի՛ երթանք շուտով

ատմութեան մէջ սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը, {ախոյեան} դուրս գալով Յիսուսեան Կարգի հակառակորդների ընդդէմ

ա ոտքումը իւր պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, {ախոյեան} դուրս գալով այս բոլոր անխորհուրդ նանրահաւատութեան

եալք. զարմանք են զի ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ {ախոյեան} ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ թախանձելոյ իմ զ

չեւ ցայս վայր, յորում նոր ուրեմն բնութիւն ինքնին {ախոյեան} յարուցեալ ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան՝ բանայ ոսկեղէ

րի գաղափարս, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փորձն ինքնին {ախոյեան} ելանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [վնասակար է

ծի երեքտասաներորդ դարու, աբեղայամիտ դպրոցականք, {ախոյեան} յարուցեալ ընդդէմ անմահին Դանթեայ՝ որ զԱստուածայի

Ոչ շատացեալ ժամանակին եւ այսու զոհագործութեամբ, {ախոյեան} յարդարէ ընդդէմ հայկական մատենագրութեան զՄերուժանն

օտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ իւրն եւ {ախոյեան} հանդիսացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկաշառ վկա

իտաց համարի զանձինս ունին առ անձնապահութեան եւ եթ {ախոյեան} հանդիսանան երկնային ճշմարտութեանս, թէեւ չէր արժ

ց, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա պարոնը գնացել էր {ախոռ}: Ծառան պատասխանեց, թէ բաւական ժամանակ է: - Բայ

կեցի քեզ այն տոմսակը, որ ստացար. իսկ ինքս գնացի {ախոռ} կատարելու իմ վհկական արարողութիւնը: Այդ դիւթիւթե

իայն մի շապիկով եկել է կէս գիշերին պ. Շաքարեանցի {ախոռը} եւ ծունկ չոքած նորա առաջեւ, աչքը արտասուք խնդրել

նորա հանդէսը, պատճառ, շատ պատրաստութիւնք տեսաւ {ախոռը} մտանելուց յառաջ: - Ի՞նչ պատրաստութիւնք․ - սկ

: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներում արգելում է մտանել {ախոռը} եւ մօտենալ նորան, որովհետեւ չար ոգիների ազդելուց

լօքանայ եւ կը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ {ախոռը} ․ արի՛ գնանք: - Ամենեւին․ կամիք սպանեցէք ինձ

սաց պ. Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: Արի մի գնամ դորա {ախոռը} ․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը պատառել էր

ցայ գնալ եւ հարցասիրել քո խելագարութեան պատճառը: {Ախոռը} ներս մտայ, տեսայ մի մեծ շրջանագծի մէջ մի սեւ կատ

րուել իւր բարեկամի գլխից, ասաց. " Ես, մտանելով {ախոռը}, զննեցի քո արարողութեան համար պատրաստած բաների մ

- Ձեր պատմելով, - խօսքը ընդմիջեց կոմսը, - դորա {ախոռը} բաւական նմանութիւն ունի Ֆաուստի սենեկին: - Ե

պառաւական աւանդութիւնը: - Ես, որ մտայ նորա {ախոռը}, հերիք չէր, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը, այլ ե

լավ վիճակի մեջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի {ախոռի} հսկիչն էր: Սակայն Ռոդիսլավսկին չի հուսահատվում,

.. Շատ անգամ տեսել են Շաքարեանցին փակուած մի {ախոռի} մէջ, որ, մի ձեռքին գրչագիր մագաղաթ, իսկ միւս ձ

ւմ գետնի վերայ: Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտել են {ախոռի} մէջ, այդ բոլորշի գծի կենտրոնում մի մորթած սեւ հա

րուած լինի դիւահարցութիւնը, ներս մտաւ նորա մէջ: {Ախոռի} յատակի վերայ քարշած էր կաւիճով մի շրջանագիծ․ նորա

լորը․ ես ոչինչ բան չեմ հասկանում․ եւ քո ընթացքը, {ախոռի} հանդերձանքը, այժմեան խօսակցութիւնդ, իմ համար,

պարապում է խեղ եւ խելառ բաներով, գիծեր է քարշում {ախոռի} մէջ, սեւ հաւեր է մորթում: Սեւ կատու, մարդու գա

րտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բաներ լի են դորա {ախոռի} մէջ... - Ձեր պատմելով, - խօսքը ընդմիջեց կ

ց նորա բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց են նորա {ախոռի} դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ եւ լ

ի տխուր մտածութեան մէջ: Երազի նման յիշում էր իւր {ախոռից} ներս վազելը եւ պ. Մարկոսին տեսանելը: Հաւաստելու

ց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ խելագարուել էիր {ախոռից} ներս վազելով, այնպէս, որ քեզ հանգստացնելուց յետ

մի բանի գործարան, բացի աղիւս եւ կղմինտր շինելու {ախոռներից} եւ փոսերից, բացի կիր շինելու հնոցներից, որոնք,

րայ, համբուրեց եւ յառաջ գնաց... Նա տեսաւ, որ {ախոռներից} մինի դուռը բաց է, ուստի կարծելով, որ այդտեղ պիտ

այից, իմացաւ, որ դիւթութեամբ պարապում է դարձեալ {ախոռում}: - Ի՛նչ անքրիստոնեայ մարդ է դարձել դա, - մտածու

անը, մի ջրով լցուած պտուկի մէջ, որ դրած էր նորա {ախոռում}, այլ եւ պիտի խոսէր նորա հետ եւ այլն: Ես, որովհ

յնպէս մեռանում է, ինչպէս այն սեւ հաւը, որ տեսար {ախոռումս} ․ երկուքի եւս մեռելութիւնը միեւնոյն է, երկու դիպո

[Թիֆլիսից] Օգոստոս 26 84 Հայրապետեանցին, ստր[ {ախովոյէ]} 85 Ղազարոս եղբօրս 86 Հայրապետեանցին, 2 ձեռ[

ն: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, բայց չկայ այն {ախորժ} բերկրութիւնը, որ զգում է մարդ ամառնային ժամանակ

ատոհմ, Գէորգ Նազարեան Գեղամեանցը։ Կարծում ենք, {ախորժ} կը լինի մեր բարեմիտ Հայերին մի քանի տեղեկութիւնք

երտոսը սեղան նստած չնստած, անյայտացաւ ձիւնը, մի {ախորժ} ջերմութիւն փոխանակեց անհամբոյր ցուրտը, ծառերը զգ

: - Ուրեմն կան մարդիկ, որոնց մեռանելը այնքան {ախորժ} չէր քեզ, չնայելով, որ պիտի արդիւնաւորուէիր:

ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ {ախորժ} է, իսկ դոքա զիս թողեալ արկին զդատաստանն զհասարակ

օդից, սկսում է վազել դէպի դաշտը, պատճառելով այն {ախորժ} քամին: Այդ քամու ուժը միշտ համեմատ է ջերմութեան

եան ճշմարտութիւնը: - Ես արդէն ասացի ձեզ, որ {ախորժակ} չունեմ կրօնափոխ լինելու: - Կրօնափոխութիւնը մ

ձրացնել եւ այս պատուելիքը, որոնք առանց տարակոյսի {ախորժակ} չունին տխրելու: - Ոչի՛նչ, ոչի՛նչ. մեզ ամեն

։ Ինչ որ մեզ է վերաբերվում, խոստովանում ենք, որ {ախորժակ} չունենք մի այդպիսի բառարան շինելու, թէեւ բոլոր ա

րում բնակուելու եւ ձուկի նման տապակ տապակ լինելու {ախորժակը} անհասկանալի է մեզ: Վաճառականութիւն առնել մի աշխա

ճանաչում եմ սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ {ախորժակի} յարմար բան չէ, եւ, մանաւանդ, ներեցէ՛ք տարապայմ

ւշտ փորով դժուար լինէր ուտել, դա ոչինչ բան չունի {ախորժակի} հետ, կամեցար եւ կատարեցիր. մի րոպէի գործ է:

զ, որ իրաւունք ունէինք չկարդալու յօժարութեամբ եւ {ախորժանքով} մի այդպիսի գրուած: Մի փոքր ներքեւ կը յայտնուի ըն

տ կարծողքը։ Եւ ուտող խմող եւ պի՛ղծ մարդիկ քա՛ղցր {ախորժանքով} ընդունում էին այդպիսի բաների լուրը՝ իրենց մէջ բո

ւմ է վարդապետութեան խօսքը, ասողի՞ համար. չէ՞ որ {ախորժանքով} անկաջ դնողների, լսողների եւ նոցա խնդրուածքի համա

րծ դնել նորա սիրական օրիորդը որոնելու համար, մեծ {ախորժանքով} լսեց թատրոնական աղջիկների կոմս էմմանուէլի մօտ երթ

ը պ. Պռօշեանցի լեզուի վրայ։ "... Խորենացին... {ախորժանօք} ) նուագ է հնչեցնում հասարակ ժողովրդեան հետ նրա

ականը, եթէ աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի {ախորժելի} չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդա

ուր եւ պիրկ կապով կապուած լինելով Տիրոջդ քաղցր եւ {ախորժելի} սիրով, որի անուշութեան համը հերիք է եթէ մարդ միա

լ եմ, որ տաս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ {ախորժելի} եւ դիւրամարս էին, բայց դու չնայելով այդ պատուէրն

, խաղալով ծառերի տերեւների հետ, պատճառում էր մի {ախորժելի} խշխշոց. ծաղիկները եւ արօտները սկսանում էին առուգ

արեանց եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ չէր {ախորժելի} ասել վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալ

առանձնապէս հոգալով. սակայն իմ քարոզութիւնքս շատ {ախորժելով} եւ պատուականութեամբ ընդունում էին, ինչպէս մի առո

յ, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցւոյ: {Ախորժեմք} ուսանիլ, թէ է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, ե

րեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել {ախորժեն} զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստե

(Նեմանի). Ասեմ ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր ոչն {ախորժես}, ծանր լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս նիւթ միայն

կան մարդոց, զորս փոքր մի եւս եւ աստուածացուցանել {ախորժէին} դոքա անսխալական (risum teneatis, amici) զեկեղե

ւն էին ցոյց տուել չարագործին, կարծեմ թէ բնաւ չեն {ախորժում}, եթէ ցեխոտուի իւրեանց հանդերձը կամ ապականուի իւր

Չորէք կողմն էրծաթած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան, {Ախպերս} ուզեց չի տուի, ջան, գիւլում, ջան, ջան, Ասի ե

նարի ծառ պըտի: Ա՛յ տղայ, դու հազար ըլնիս, - իմ {ախպոր} սատար ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ եար բռնես, - դու սրտա

յում 1853 կամ 1854 թվին, ուր զետեղված է նաեւ Գ. {Ախվերդյանի} այդ բարբառի վերլուծությունը: Հույս ունեմ, որ դո

մ " մատնանշված հոդվածները, իսկ առայժմ հանգուցյալ {Ախվերդյանի} կարծիքի մասին, թե " Տարոնի գավառում ավելի շատ,

րի մէջ: Պախարակել մի սովորութիւն, որպէս ազգային {ախտ}, իրաւունք չէ, եթէ այդ սովորութիւնը մտել է ազգի

ար, կարելի է միայն խայտառակել, բայց ոչ որպէս մի {ախտ}, որ երեւել էր որպէս հետեւանք ազգի սեպհական կեանք

, վերացել էր դէպի մի այլ աշխարհ, ուր չկային ո՛չ {ախտ}, ո՛չ ցաւ, ո՛չ ծանրութիւն եւ ո՛չ վիշտ, ուր մի հ

. Նորա որդին փայփայում էր Նորան ամբողջ գիշերը... {Ախտաբորբոք} երիտասարդք Իւրեանց անձը երջանիկ Կը հաշուէին, թէ

էն ձգուած է: Հասարակութեան սիրտը եւ զգացմունքը, {ախտակից} լինելով անցքին, զուգահեռաբար երգում էին գործողու

ում է իր գոյութեան: Մովսէսը թողնում Է, որ մարդը {ախտանայ} այս ոգով. յղանայ յափշտակութիւն, ատելութիւն եւ ս

մ էր զանազան դիւթական գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր {ախտարք} ասես, որ նա չունենար․ ինչ մագաղաթի վերայ գրած կա

կոտրէր մտանելով այդ անկարգ պահարանի մէջ: Գրչագիր {ախտարքների}, ուրբաթագրքերի, կարմիր թանաքով գրուած մագաղաթնե

թիւնը: Հայոց ազգի ներկայ սերունդը (բացի մի քանի {ախտացած} մարդերից) կատարեալ իրաւունք է տալիս այդ մարդերին

ից, ոչինչ տեղում չէր գտանում մի օթեւան. նորան, {ախտացած} համարելով ժանտախտով, հալածում էին ամենայն տեղից

այն մարդ փախչում էր նորանից՝ երկիւղ կրելով իբրեւ {ախտացած} մարդուց, որպէս զի ինքը եւս չ'վարակուի անողորմ ցա

նոյնպէս հնարներ, որոնցով կարելի էր դարման տանել {ախտացածներին} "։ Իմ աշխատութեան բովանդակութեան մասին եւս ա

, հարկադրում է մեզ կարեկից լինել հիւանդներին կամ {ախտացածներին}: Տարակոյս չկայ, որ պ. Չամուռճեանը ենթակա

ւթիւն: Առանց ամենայնի գիտակցութեան զհնութիւն {ախտացեալ} զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյ

ւր դատէին եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, Նինոսին {ախտացեալ} զախտ, զի մի առաջի որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին

ղութեան ազգի եւ եկեղեցւոյ: Ոչի՛նչ են առ մեզ {ախտացելոց} ոմանց ըղձակաթութիւնք, ժողով գումարեալ սրբագրել զ

զի՞նչ փառք ի տասա՞նց եւ ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով {ախտացելոց}, որոց դիւրին էր միշտ ժխտել օգտի հասարակութեան՝

), ծածուկ արտասուելով սխալական վարդապետութեան եւ {ախտաւոր} ձգտողութեան այսքան դառն պտուղները " (երես 114,

իւնը, նորա նախապաշարմունքներով, եւ նոյն հոգեկան {ախտաւոր} ամբոխմունքը, որ յատուկ բնաւորութիւն է տալիս պոլի

ը, եթէ տեղափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի նիւթական, {ախտաւոր} եւ ալէկոծուն աշխարհից դէպի մի աննիւթ, անախտ եւ խ

հանգուցեալը, մերկանալով իւր վերայից այս ծանր եւ {ախտաւոր} զգեստը, վերացել էր դէպի մի այլ աշխարհ, ուր չկայ

ժշկապետը: - Նորա հիւանդութիւնը խճճւում է վերահաս {ախտաւոր} յայտնութեններով: Քաջ գիտէք դուք, որ նա եղած չէ

ում էին գործողութեան հետ. դերասանների ցոյց տուած {ախտերը} եւ կիրքերը արդէն բացարձակուել էին հասարակութեան ջ

ւթեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, պիտի եռ գան դարձեալ {ախտերը}, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց ա

ան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ խաժամուժ ամբոխի {ախտերը}, ահա այն տարերքը, որոնցից բաղկացել է անգլիական

առողջութեան եւ առանց պատուաստելու այն ցաւագարական {ախտերը} նորա կազմուածքի մէջ: Պատերազմում մի ժամ, մի րոպ

ն, կեղծաւոր մոլեկրօնութիւն. այս երկու կորստաբեր {ախտերը}, որպէս բնական հետեւանք եզուիտեան կանոնադրութեան

ուքսի դաստիարակի մօտ։ Շուտով զարթեցան Դուքսի մէջ {ախտերը}, եւ Աբբայն այս կերպով կարողացաւ շահիլ նորա հաւատ

ին վերագրուած բոլոր ներգործութիւնքը, հոգեբանական {ախտերը}, ցանկականի եւ սիրու, գիտակցաբար մինչեւ անձնազոհ

ի բնական աճելութիւնը, ո՛չ իմացականի եւ զգայականի {ախտերը} կարող էին զուգապատշաճ լինել այն պաշտօններին, որ

իւթական կողմից, շռայլութիւն հոգու, սիրու եւ այլ {ախտերի}, Վերսայլի օդը միշտ վարակուած է եղած սիրու ախտով

ացած ազգի վիճակին, տեղիք չտալ անձնական կրքերի եւ {ախտերի}, երբ որ պիտոյ էր կատարել իւր պաշտօնը: Ուր չ

նարը միմեանցից բաժանուած եւ շատ անգամ, կրքերի եւ {ախտերի} խաղալիկ դառնալով, իրեար հետ թշնամացած ազգային ան

մտքերի մրրիկ, յոյսի եւ ցանկութեան ալեկօծութիւն, {ախտերի} ամբոխմունք զարհուրելի եւ չլսուած. եւ այս բոլորը

ագին տպած թերթերը ծակում են անդադար նոցա մարմինքը {ախտերի} աքցանով, կապում են նոցա միտքը խոստմունքով եւ փառ

անոնադրութեան, առաջնորդում են ընկերութեանը։ Այս {ախտերի} ազդեցութեան տակ աշխատում են այնուհետեւ Մխիթարեանց

ը լցուած է արիւնով։ Մեք այստեղ չենք ծառայում մեր {ախտերին}, ինչպէս մի քանի գիշերադէմ մարդիկ հայհոյեցին մեզ

ենք այն մարդերի ընդդէմ, որ զանազան առիթներից եւ {ախտերից} ստիպուած համոզում էին ազգին ձեռք զարկել մի անհիմն

ակոր տգիտութիւնը, որ մեր սիրական Հայերի արմատական {ախտերից} մինն է։ Այս ծանր խօսքը ասում ենք՝ ոչ թէ նայելով ա

ի Նախիջեւանն իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք {ախտէս} եդայ յանկողին անզգայ, յորմէ օգնութեամբ բժշկաց ան

, որ ցրուել է Հայոց ազգը աշխարհի չորս կողմը: Այս {ախտը} մի անբարոյականութիւն է եւ բնական հետեւանք անդաստի

որդ, որ առ պատուասիրութեան, կամ վասն այլոյ իրիք {ախտի}, ժպրհիցի քակեալ զցանկ դաշինն կռելոյ բանիւ արեամբ

առառութեան եւ սիմոնականութեան, այն աղտեղի եւ պիղծ {ախտի}, պղտոր եւ անմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛ այն մարդուն, ո

ն Ադամ զնա սիրեսցէ, Եւ վայրակնեալ մեղկ {ախտին} Ի կուտ զսիրտ մի՛ տացէ. " Ընդէ՞ր բնաւ

ազատեցայ ի մահուանէ՝ բայց հետք ճիրանաց անագորոյն {ախտիս} թալկութիւն եւ մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վե

միայն անբիծ իցեն սիրտք մեր յամենայն կրօնամոլական {ախտից} եւ աչք մեր՝ ազատ ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ չ

ախտերի, Վերսայլի օդը միշտ վարակուած է եղած սիրու {ախտով}, Վերսայլի բնակիչքը եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել

երի սիրտքը կարող էին վարակուիլ ֆանատիկոսական կոյր {ախտով}, որի հետեւանքը, ցաւելի է ասել, եղած է եւ է կամ

ելի առողջ է, քան թէ սիրահարը, որ մաշւում է սէրի {ախտով} ։ Հին լեզուի ջատագովեալ գեղեցկութիւնը, նորա ա

անան: - Կամիմ ասել... կամիմ ասել... թէ {ախտոտեալ} էր իմ հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը: - Ա

ն վերջին միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասին գրեմ: {Ախր} այս բոլորը ձանձրույթից է եւ մասամբ նրա համար, որ

րում. վաղուց է, ես նրա նամակները չեմ կարդացել, {ախր} նա առաջ գրում էր: Անանիա, այնուամենայնիվ սպասու

հարգալիր եւ սուր բողոքներ այդ միսիոներների դեմ: {Ախր} նրանք մեծ աշխատավարձ էին ստանում՝ Թուրքիայի մահմ

րիցս 27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թաբակ[ով], կազմ[ {ած]} Բոկլ եւ շերամադարմանութիւն. նոյն օրը պատասխանեց

ւ սա եւս օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ {ած} զայն յամենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բար

յն քարէ ձուին, որ իբրեւ բունկալ մնում է հաւի ձու {ածած} տեղում, բոլորովին պիտակաբար. եւ եթէ թուխս եկած

նխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած լինելով իր {ածած} բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նստի իր ձո

ոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նստի իր ձու {ածած} տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը նստի) խելքդ ի

ունս՝ " ՚ի նոցունց " ի կիր առեալ ի Լուսաւորչէն, {ածական} անուն է. նոյնպէս կամելով ասել է՝ նոցունց էութեն

ը մակբայացուցիչ է եւ աշխարհաբարը մակբայ եւ ոչ լոկ {ածական} անուն։ Բացի սորանից, եթէ նոր լեզուն "աշխարհաբար"

եւ մնացել է միայն բառը, որով եւ դարձել է մէկ բառ ( {ածական} ) գրաբառ, աշխարհաբառ։ Ածական անունը երբեմն վարվում

եւ դարձել է մէկ բառ (ածական) գրաբառ, աշխարհաբառ։ {Ածական} անունը երբեմն վարվում է որպէս մակբայ, ինչպէս նաեւ

երջաւորութեամբ բաղադրված մակբայը չէ վարվում որպէս {ածական} ։ Նոյն այս հին լեզուի կանոնով էլ սխալ է "աշխարհաբա

նոյնպէս, որ անցեալ ընդունելութիւնը գործ է դրվում {ածական} առմամբ։ Իսկ ուած կամ ուածքը, երբ միանում են մի բա

սում Ռօբինզօնի վարքը։ Այդ հետաքրքիր բառը, իբրեւ {ածական} գործածուած անշունչ իրի համար, սխալ է, որովհետեւ

ի մը զաւակ ելաւ, տետրակ մը հանեց, որով անուն եւ {ածականազարդ} չարիք չթողուց, ազգին վրայ դրաւ, մենք ալ, զհամա

հեթանոսաց խոստովանեցան. եւ ի քրիստոնէական գիրս, {ածականդ} " մեռած " առաջինն է՝ զի տուեալ լինի հոգւոց: Եթէ

տու կեցնելէն եւ հարկ եղած ատենը, անոր վրայ ցնդած {ածականը} դնելէն ետեւ, " անիկայ մեզնէ շատոնց ի վեր զատուած

մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուին, հետաքրքիր {ածականը} տալիս էինք մարդուն, իսկ անշունչ առարկաների վերաբ

ւր ծանօթութիւնը եւ շատ անաջող յառաջաբանը։ Անաջող {ածականը} ՝ նորա յառաջաբանին տրված, նորա բովանդակութեանն է

հին լեզուի նախադրունքը դարձել են վերջադրութիւնք, {ածականը} անհոլով եւ թուով անհամաձայն, միշտ նախադաս գոյակա

ի գրութիւնքը ընդունող եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն {ածականների} վերայ միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապում ենք յայտնել

քր առաջ պ. Պռոշեանցի յառաջաբանի անունը տալով ձախ {ածականով} մկրտեցինք նորան, բայց այդ ութ երես յառաջաբանի մէ

մօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յողջոյն, եւ քո զմտաւ {ածեալ}, որպէս պարտ է առնել մեզ, հրամայեա՛ եւ այնպէս առ

ոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ {ածեալ} թէ պարտապան էաք ըստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն զա

նաւանդ դերբայն ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի գործ {ածեալ} էին գոյական անուանք, արմատք ներգործական եւ ներգո

ղել շեշտակի առ կառավարութիւնդ ի քննել առ ի զգրողն {ածել} ի յայտ եւ ո՛չ նորանոր ճարտասանութեամբ անասելի հե

րովհետեւ 'ի նախնեաց ունիմք սովորութիւն ոչ այլ ազգ {ածել} 'ի կատար զայսունակ մեծակշիռ զգործս, եթէ ոչ նախ

տ ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են եւ գործ են {ածել} Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր

Հայերէն խօսակցութեան մէջ որքան կարելի է շատ գործ {ածել} Ռուսի բառեր: Նոքա մտածում են, թէ որքան այլա

ւթիւնը լաւ հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ եւ քարշ {ածել} այս գործը, որչափ որ կարելի է դիմանալ: Եկաւ

ածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին թեկն {ածել}, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ թերե

արգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էին {ածել} եւ ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է ածում, " Հիւսի

կարելի է չարութիւն դարձած մարդս դէպ ՚ի ուղղութիւն {ածել}: Այսպիսիները այն խորհրդով դուրս է երեւեցնում աշխ

ռօշեանցը որպէս կրաւորական աներեւոյթ եղանակ գործ է {ածել} մի տեղ կատարելագործուել, փոխանակ կատարելագործվիլ

՛ր կեցո "-ի նօտերը, ապա թէ ո՛չ, խնդրած կը լինէի {ածել} այդ եւս, ըստ որում շատ սիրում եմ այդ տաղը:

ր մօտ գնայ ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մարիամը սկսեց {ածել} եւ երգել: Երգեցողութեան ժամանակ, մի բան շատ

ատամները ցաւում էին, եւ չէր կարող քաղցր բան գործ {ածել}: - Այդ ուրիշ բան է, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն,

յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ {ածել} զժամագիրս նոցա թարգմանաբար եւ այլն։ Զնոյն ճանապա

ձին բերէին զինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ {ածել} երբեմն յաջ եւ երբեմն յահեակ, միայն դիտելով զօգու

ուց հետէ: Թող զի ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ անգամ {ածել} այդպիսիք, զորոց գեղեցիկս ի յառաջաբանութեան ճարտա

ացում է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ {ածել} իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա նման մի բ

Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը աւարտեց իւր երգելը եւ {ածելը}, եւ վերստին լսելով կոմս էմմանուէլի գովեստը, շնո

յինս ընդ բուն իսկ չարափառս, առանց ինչ բանս զմտաւ {ածելոյ}, ընդհանուր նախապաշարմամբ եւ կամակոր թմրութեամբ ա

րոջ Սոֆիա դուստրը, որ, ֆօրտօպիանօն այնպէս քաղցր {ածելով}, Տրովատօրի ուվերտիւրը զմայլեցնում էր քեզ, այս տ

օրիորդից, որ զուարճութիւն պատճառեց, երգելով ու {ածելով}, սակայն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թէ նա զգացա

ը նոյնպէս ընդունում է այս, թէեւ վեվի տեղ ու գործ {ածելով}, ինչպէս, բարձուում է, վերահաստատուիլը, պառակտ

, դու քո ձեռքով ինքդ քեզ. Ի՛նչ դանակ է, - {ածելու} պէս սուր սրած, Մի կարճ աղօ՛թք արա շուտով առ

տկերներն էին, այլ իրրեւ սովորական զարդարանք գործ {ածելու} համար: Բայց թէ լաւ թէ վատ, երեւում էր, որ այս

ների նման ծառերի վրայ չէ ածում իր ձուն. նորա ձու {ածելու} տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխերը, սոքա են նորա օրօրոց

Մի երկաթէ ձող է, բայց բորբոքուած կրակի վրայ ջուր {ածելու} պէս, նստեցնում է օդի ելեքտրականութեան գործունէու

ց եւ օրիորդ Մարիամը նոյնպէս դադարելով երգելուց եւ {ածելուց}, սկսեց ողջունել նորեկ հիւրը: Կոմս էմմանուէլին շ

ւթեան մէջ: Նոյնիսկ Ձեր մռայլութիւնը այնպէս պար կ' {ածեմ} ամանիքների վերայ, կամ թէ կամենաք Ձեր մահճակալի տ

կ կապել ա Եղ բերէր պորտը քսենք, Զար բերէք գլխին {ածենք} Մեր Նուրինի փայը տուէք, Ուտենք խմենք քէֆ անենք "

ես այսօր առաւօտ եւս այնտեղ էի, եւ օրիորդ Մարիամը {ածեց} իմ համար Պորտիչիու Համը անունով ողբերգութեան գեղ

կած դեղերս արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ {ածեցի՞ր}, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գիր գրեք, ահա

մ է հեղինակը (եր. 69)- " Նուրին շինեցին ու ման {ածեցին}, երկուսը կռնից բռնեցին, մինն էլ տոպրակ ա վեր կ

նակը խօսի: " Երեխեքը... ճօճանակներն ու ճեռերը {ածեցին} (եր. 19). ըստօնց ձենը տէրտէրի ձենին կոխեց, ո

բաց հեռանայ, Իսկ հարսնացուն լուսեղէն {Ածէ} առ Ադամ զԵւայ: Այն ինչ յառեալ Ադամայ Ի

Քրիստոսի։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, եթե զմտաւ {ածէ}, թէ ազգ Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւան

դնում հին եւ մեռած լեզուն սովորելու համար, գործ {ածէ} հարկաւոր գաղափարներ ստանալու մասին։ Չէ պիտոյ նոր

ար մեծագնոյ Ոչ շողայ թարց քերելոյ, Է {Ածէ՛ք} առ քերօղն Անուանեալ քերթող:......

ն) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտել յաշխարհին յայնմ {ածէր} 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մա

վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ էր իր Թղթում ասել, թէ " {ածէր} ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկ

. 2)։ § 42. " Եւ ահա այր Իսրայէլացի, գայր {ածէր} զեղբայր իւր առ կին իւր Մադիանացի յանդիման Մովսիսի

, յետ դարձաւ վերստին Մանրէզ։ Նա վերջացուց երեսը {ածիլելը}, նոյնպէս մազ եւ եղունգ կտրելը, հագաւ երկաթի շղթ

լու համար հարկաւոր է առողջութիւն, իսկոյն մօրուքը {ածիլեց}, մազերը եւ եղունգները կտրեց, հանդերձը փոքր ինչ

անց, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ թէ ի դէմս {ածիցեն} մեզ զքաղաքական կենդանութիւն նոցա, զբազմութիւն ժո

նի հետ, շինում է երկու տեսակ բաղկացութիւն, մինը {ածխաթթու} որ ցրւում է օդի մէջ, միւսը ածխային թթուուտ, որ

եւ երբ վերջին անգամ դուրս արձակում է իւր թոքերից {ածխաթթուն}, առանց վերստին թթուածինը ներս ընդունելու, նա կե

հետ, որպէս եւ պակաս լինելով եւ թողնելով չայրուած {ածխածին} արիւնի մէջ, դորանից պիտի յառաջանար արեան թանձրու

չ տարրական մասունքը երեք են - ջրածին, թթուածին, {ածխածին}, եւ այսպէս փայտը ենթարկուելով այրողութեան, այսի

յնպէս վնասակար էր առողջութեան, չափազանց միանալով {ածխածինը} արիւնի հետ, որպէս եւ պակաս լինելով եւ թողնելով չ

տանում էր կրակից, շոգի դարձած ցրւում է օդի մէջ. {ածխածինը} միանալով օդի թթուածնի հետ, շինում է երկու տեսակ

ներ են մի տեսակ կեանքից դէպի մի այլ տեսակ կեանք. {ածխածինը}, ջրածինը, թթուածինը ապրում էին մի ժամանակ իբրեւ

այով միայն կարող էր իմանալ, որ այդ վառուող օդը է {ածխային} բաղադրութիւն, որպիսի գազով լուսաւորւում են այժմ

օդ կարծածը նաւթի շոգիք են, իսկ նաւթը պատկանում է {ածխային} մարմինների: Քարեայ ածուխը, որ բաւական խոր էր ըն

ւթիւն, մինը ածխաթթու որ ցրւում է օդի մէջ, միւսը {ածխային} թթուուտ, որ օդից ծանր լինելով, նստում է գետնի ե

խիններից չպաշտուեցան. մարդ չկար նոցա ձեռքին ջուր {ածող} կամ այն պարզ կերակուրը եփող, որով ապրում էին: Ի

վասնորոյ եւ ասաց. " Ես իմանում եմ, թէ ով է դորա {ածողը}, ահա, այն սպիտակ տանիցն է լսւում... Մահտեսի

ւում... Մահտեսի Թովմասի տանից, նորա դուստրն է {ածողը} "։ Արդարեւ մի վայրկենից յետոյ լսուեցաւ մի քնքուշ

Մահտեսի Թովմասի տանի՞ց, ուրեմն օրիորդ Մարիամն է {ածողը}: - Ինչպէ՞ս. դուք գիտէք եւ անունը, - հարց ա

ով, որ հարիւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան չպիտի {ածուխ} գտնէ իւր հողի մէջ, ահա այս երկու տարի է, որ " Ե

ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու էլ ընկար. Առաւ {ածուխ}, գրեց պատին. " վեցերորդը՝ մի՜ շնար"։

րտած կը լինի: Երեկի երեկոյին եկել էր իմ մօտ, որ {ածուխ} գնելու համար կէս մանէթ արծաթ խնդրէ: Այդ միջոցին

: - Ինչու համար քեզանից խնդրում էր կէս մանէթ {ածուխ} գնելու համար, միթէ՛ ինքը չունի՞ այդչափ կարողութի

քանի-քանի անգամ չնչին արծաթներ խնդրած եմ քեզանից {ածուխ} գնելու համար: Այժմ, որ Աստուած ամենակարողը յաջո

իսկ նաւթը պատկանում է ածխային մարմինների: Քարեայ {ածուխը}, որ բաւական խոր էր ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ

էջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից դուրս եկած {ածուխը} եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ գտանելով, ո

չէ վատնել այն դրամը, ինչ որ Եւրոպացին վատնում է {ածուխի} կամ փայտի համար: Եւ այն ապրանքը, որի հում նիւթը

ը, հաշուի տակ դնելով իւրեանց հողի մէջ եղած բոլոր {ածուխի} հանքերը, նոցանից դուրս եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տա

րը, նոցանից դուրս եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան {ածուխի} պէտքը, եւ գտանելով, որ հարիւր երեսուն տարուց յե

ն եւ ճաքճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած լինելով {ածուխի} եւ այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում էին զանազան ու

այլ պատճառաբանությամբ - գրքի առաջին էջում գործ է {ածում} սովորական փծուն Sprach: Հավանորեն, մեզ մոտ բոլո

ն, դրանցից մի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ էինք {ածում}, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մ

օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային խինին եւ գործ եմ {ածում} իբրեւ օծանելիք kali jodatum։ Երկուշաբթի օրից սկ

" հրատարակողը եւս, պարսաւը կրիտիկայի տեղ են գործ {ածում}, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել էր Նալբանդե

- Նոր նոր հաւեր են դուրս եկել, երկաթի ձուեր են {ածում}. մինչեւ այժմ խելօքները, գիտնականները, կարդացող

ը գործ էին ածել եւ ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է {ածում}, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! Երբ Ֆր

մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգուն, չէինք գործ {ածում} այս օտար ձեւը, այլ դորա փոխանակ տեղեկութիւն տալ

որ անխտիր եչի տեղ է, ռայի տեղ րէ եւ այլն է գործ {ածում}, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես։ Թող չկարծեն, թէ

ողներ գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն գործ են {ածում} իրենց սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխանակ գրելու ցա

0-30 տարի առաջ շատ պառաւներ կամ ծերունիք գործ էին {ածում} այնպիսի բառեր, որ բաւական մօտաւորութիւն ունէին հի

անալի թղթում, դարձեալ որպէս բովանդակութիւն գործ է {ածում} "գլուխ" խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթիս ամբաստանութ

լ աւազանի մէջ, մաքուր արեւելեան նաւթ, որ գործ է {ածում} ղահուէի տեղ, եւ միւս կաթսայից յաւելացուց նորա վե

այլ մանրամասնութիւնք, որ ուրիշ ժամանակ չէր գործ {ածում}: - Ես կ'երթամ նորա մօտ եւ կ'ասեմ, որ թողու

այն․.. Ուշադրութեամբ ականջ դնելով հասկացաւ, որ {ածում} էին " Տէ՛ր, կեցո՛ դու զՀայս " երգի եղանակը: Տի

էջքը կապած մի գօտի, որ ժամարար քահանայքը գործ են {ածում}: Մէք փոքր ինչ մանրամասն նկարագրեցինք այս կնկա

գալիս է նորա մօտ, ասում է, բռնի՛ր գոգնոցդ, եւ {ածում} է նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. յետոյ, այն երկո

միս։ Ապաշխարողքը ապաշխարութեան օրերում մոխիր էին {ածում} գլխներին, որ ստանում էին կովի այրած ապականութենի

կը, մեծ հանդէսով երաժշտական նուագներով, ման էին {ածում} նորա տան չորս կողմումը կուսական չափահասութեան խոր

եր եւ այլ զանազան զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ էին {ածում} պատերազմի ժամանակ, դրացի Հնդկացիների հետ, կամ վ

այս էր, որ Դամիէնը իւր պատասխանների մէջ գործ էր {ածում} " մեք " բառը, եւ երբ հարցնում էին, թէ ունէ՞ր ար

որ գրում են"։ Այդ առածը, որ նա անդադար գործ է {ածում} իւր աշխատութենների ճակատում, մեք չենք տեսանում ո

կլասսիկական բառը, որ եւ Մովսէս Խորենացին գործ է {ածում} ։ Բայց ինչպէս երեւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան ե

բառի նշանակութիւնը։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ {ածում} այդ բառը իւր խօսելու ժամանակ, որ որոշակի չէ լսւո

)... Գինի խմելու ժամանակ ամեն տեղ գործ են {ածում} եւ շատ անգամ էլ որպէս եախշի եօլ), որ, միամտաբ

տեղ լոկ մի հատ բառը կամ մի հատ ձեւը, որ գործ էր {ածում} պ. Պռօշեանցը, որ թերեւս կարող էր տպագրութեան սխ

ամ չէ տալի։ Պ. Պռօշեանցը իր գրութեան մէջ գործ է {ածում} այս ձեւը. մօռացնել տալի, յառաջ գալի, հոգի է տա

ասել, քան թէ տալիս, մանաւանդ որ տալին էլ գործ է {ածում} ժողովուրդը։ Շտապում ենք ծանօթաբանել, որ ներկայո

, նախդրիւ տրականի տեղ, օրինակ՝ գալիս, գործ են {ածում} սեռականը, բայց դարձեալ՝ ս տառը աւելցնելով. ինչ

էս՝ " գալուս տեղը տեսայ"։ Բայց ոչ միշտ գործ են {ածում} այս, որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ արգոյ Պռօշե

Վէրք Հայաստանի " գործում ու-ի տեղ միշտ վեվ է գործ {ածում}, մինչեւ անգամ այնպիսի տեղերում, ուր միմիայն Երե

։ Շատ ուրիշների հետ, պ. Պռօշեանցը անխտիր գործ է {ածում} երգոց, զօրաց եւ այլն, երգերի զօրքերի ասելու տեղ

ածում, տեղ-տեղ էլ գաւառական բառեր կամ ձեւեր գործ {ածում}, որ ամբողջ ազգի մէջ սովորական չէ, կարող է ոչ մի

չունի այդ բարերի գաղափարը, կամ՛ օտար բառ է գործ {ածում} ։ Յայտնի է, թէ այդպիսի դիպուածում պիտի բառ փոխ ա

մէջ (եր. 66) - " Նուրին (Լազարէ) էլ չեն ման {ածում}, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ վրըներս, մի լիս

. մոծակը ուրիշ շատ միջատների նման ծառերի վրայ չէ {ածում} իր ձուն. նորա ձու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցե

այդպիսի բառի փոխանակ, հայոց հասարակ մարդը գործ է {ածում} զանազան օտար ազգերի բառեր՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տ

ն ժամանակ նախընտիր է այդ գաւառական բառը, որ գործ {ածվելով} կը դառնայ հանրական։ Գրութեան շնորհքն է, որ այսօ

ր, որոնք (եթե, ինչպես հավատացնում են) գործ են {ածվում} Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս դիմելու հարկ չեմ զ

րաբերութեամբ, երբ այդ բառը տարբեր ձեւերով է գործ {ածվում} այնտեղ, ո՞րը նոցանից ընդունէ որպէս հետեւելի օրին

այ հասկանալ Նախիջեւանցուն, եւ այդ բառերը գործ են {ածւում} անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր: Նախիջեւանի լեզո

նած այնպիսի տեղական բառեր, որ շատ սակաւ էին գործ {ածւում}: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը ունի բանաստեղծական քանքա

ր լեզուի մէջ վերացեալ անունները շատ անգամ գործ են {ածւում} փոխանակ թանձրացեալի) եւ քահանայապետ խօսքերը, բո

րուն ձեւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ են {ածւում} ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մի քանիսը ոմանք թուրքից ա

րաւունք. եւ մի բարձրաստիճան անձն համալսարա՞ն է, {ակադեմիա} ՞ է, թէ ի՞նչ է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն եւ վ

ր կարողանար այսպիսի զոհ բերել ազգին: Հայք չունին {ակադեմիա} ՝ ուսումնական ճանապարհորդք դուրս ուղարկելու համար

գնաց իմ բանս, գոնե դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի {Ակադեմիայի} մեջ ավարտեմ իմ գիտություն ուսանելու ընթացքը. հավ

ննեցի հիվանդանոցքը եւ ակադեմիան. մեր համալսարանը {Ակադեմիայի} դիմաց այնպես է, ինչպես Մոսկվան Պետերբուրգի դիմաց

ոյի նույնանման պատմությունը Փարիզում եւ բելգիական {ակադեմիայի} անդամներից մեկի՝ փիլիսոփայության եւ աստվածաբանու

, թե հայ եւ թե ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդանոցքը եւ {ակադեմիան}. մեր համալսարանը Ակադեմիայի դիմաց այնպես է, ինչ

ոչ մի հնարավորություն՝ չնայած համալսարաններին, {ակադեմիաներին}, ուսումնական զանազան hաստատություններին եւ ամսագ

ուսումնական քննութեններով, ե՛ւ համալսարանական եւ {ակադեմիկական} հաստատութեններով, եւ Նազարեանցը այս ճանապարհո՛վ

եմ կարող: Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում եմ, կամա- {ակամա} ամեն աչք կհոգնի: Մինչդեռ դա իմ միակ զբաղմունք

ցանեալ մեր Հայրապետին, հաճեցաք առնել զայն, բայց {ակամայ}, քանզի ակներեւ տեսանէաք, զի այս ծառ չորարմատ,

այ: ա) զի թէ կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ {ակամայ} թողլոց էր զայն ի կառավարութեան կտակակատարաց,

է ամուսնուն լուացուիլ. ինչ պիտոյ է առնէր, կամայ {ակամայ} յօժարում է: Մեր՝ իմ բարեկամի հետ առանձնութեան մ

, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ եւ յառաջ, {ակամայ} երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ էակի անգի

ւթեան մէջ: Յետոյ ասում են, թէ մարդ կատաղում է։ {Ակամայ} կը կատաղիս, եթէ այդպիսի կրակ ունենաս փորիդ մէջ:

ելով նոցա դրութիւնը եւ հայեացքի, շատ անգամ գուցէ {ակամայ}, սահմանքը: Շատ եւ շատ երախտապարտ կը կացուցանէ մ

ւդաբաշեւի գիրքը, մեք հարկադրուեցանք կարդալ նորան {ակամայ}, ակամայ կարդում էինք՝ յառաջուց ճանաչած լինելով

գիրքը, մեք հարկադրուեցանք կարդալ նորան ակամայ, {ակամայ} կարդում էինք՝ յառաջուց ճանաչած լինելով պարոնի թէ

իւն չլսեց Ներսէսը այս բանի մասին: Իսկ երբ, թէեւ {ակամայ}, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ յունական խորհրդին, այն

ւսիսային Ամերիկային. եւ թէ չյայտնեց, ապա ուրեմն {ակամայ}, քանզի յաղթութիւնքը, որ տանում են այժմ հիւսիսայ

նի որ նիւթական կարօտութիւնը ստիպում է ինձ, կամայ {ակամայ}, մի ուրիշին ստրկանալ, ուրիշին ծառայել եւ այդ ծա

ոգին, թողնելով երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ {ակամայ}, եւ երթալով եւ բնակուելով քաղաքի մէջ, ոչ միայն

ը, նա չկամի նորան ընդունել որպէս իրողութիւն. նա {ակամայ} պիտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ ի

ը միասին, ոմանք կամքով եւ գիտութեամբ, իսկ ոմանք {ակամայ} եւ տգիտութեամբ գործակից եղան չուառ գաղթականութիւն

օսների լեզուի վրայ, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին {ակամայ} եւ առանց գիտնալու։ " Հիւսիսափայլի " լեզուի թերու

րանսիայի դեսպանը շատ մօտիկ բարեկամ է կարդինալին, {ակամայ} կամքով լռում էին: Բարեկամ, կրկնեցի ես, դո

ք այն ծանօթաբանութեան վրայ (որ պատճառ դարձաւ մեզ {ակամայ} այսքան խօսելու) " կամ զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է

քաղկեդոնական հռչակել՝ առիթ առնելով նորա րոպէական {ակամայ} սխալը։ Ահաւասիկ բուն ճշմարտութիւնը։ Յիրաւ է, որ ա

որա չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւում էր {ակամայ} եւ տենդային ցնցողութեան մէջ, ոտքերը եւ ձեռքերը,

ի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն, երբեմն երեւում էին {ակամայ} եւ անզգայ ցնցողական զարկողութիւնք: " Փա՛ռք Ա

բիւզանդական ճշտութենից, այդ պատահել է բոլորովին {ակամայ}: Պատճառ, երգեցողութեան դպրոց չլինելով, ամէն մա

ւթեան վերայ հեռանում էր սրտով Շահումեանցից, թէեւ {ակամայ}, որպէսզի վերջինս այսպիսի քաղաքավարութենով ներկէ

ուտացել էր, սիրտը արագ-արագ զարկում էր, եւ կարը {ակամայ} խիստ արագութեամբ կարում էր բնական ազդեցութենով,

նց բանականութիւնը, աստուածեղէն մասը եւ, անգէտ, {ակամայ} հարկադրուելով իւրեանց ստրկական կրօնից, հաւասարու

լ։ Բայց Ֆրանսիացիք, որ առ հասարակ մեծահոգի են, {ակամայ} տալիս էին Սպանիական աղքատին մի բան ողորմութիւն՝

զելով Աւետարանը եւ Պօրտուգալացոց օգնութենով կամայ {ակամայ} հեթանոսները Քրիստոնեայ շինելով։ Շուտով օգնութիւն

ւած է շատ տեղ, այս պատճառով կարծում ենք, որ այդ {ակամայ} սխալ լինի, ինչպէս նաեւ մեզ պատահել է մեր " Թափառ

ւմ մի պախարակութեան նշմարք եւ համարում ենք այս մի {ակամայ} սխալանք, եթէ միայն մենք չենք սխալւում: Գիտենք,

մ, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ {ակամայ} դաւաճանակից են լինում, մէկը իր որդուն, միւսը իր

ի զարդար առ այդ վճիռ լուր, Որ լաւ ասէ զկոյր {ակամբք}, քան զկուրացեալն մտօք, Ո՞ւր քո ապա ոսկւոյ

ւ ժամանակ կտա մեզ այդ գումարը երկու (այսինքն 400- {ական} ) փոխանակագրով, որ մի հավատարիմ հաշվատնի ձեռքով

տ գայինք, կսկսենք երկուքս ամենայն ամիս ստանալ 20- {ական} ֆունտ, տասն ամuից ավելի մնալու հոգացողությունը կ

անացավ ցմահ կենսաթոշակի: Այս եպիսկոպոսը մեռավ 50- {ական} թվականներին եւ նրա հետ գերեզման իջավ [ներկ] պատրա

Զի ի քուն կայ տակաւին, Թող զի թօթափել {ական} ՝ Յառաջագրեալքս կատարին: Տակաւ զնովաւ

10 100 Նախիջեւանայ քաղաքական գլխոյ, ի մասին հնդկ[ {ական]} հրի[տակաց], ապահովեալ 101 Պատգամ[աւորաց], ի

Կռնկին 22 106 Վ[եհափառ] կաթողիկոսին, ԺԲ պարբեր[ {ական]} 107 Եսայի վարդապետին 108 Քուաքեռաց 109 Գրիգ

իր վարդապետութեամբ վեր ի վայր կործանեց " ակն ընդ {ական} եւ ատամն ընդ ատաման " վարդապետութիւնը, յայտնի է

րկոսին մահի մատնէ, Եթէ արիւն ընդ արեան, ակն ընդ {ական} սկզբունքը չլինի, ուրիշ աղբիւր չկա՞յ հաւասարութեա

ւս հաւասարութեան անունով պիտի պաշտպանեն " ակն ընդ {ական} " վարդապետութիւնը, մենք թքում ենք այն հաւասարութ

ենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը չքանում է {ական} թօթափել։ Ժամանակի հարուածը վաղուց արդէն հասու

ս քահանայն Թորոսեան գնացեալ էր ի հարսանիս նորա եւ {ականատես} է այդմ հրապարակեալ կաթոլիկութեան Սիմոնեանին, եւ

յաւիտենական կորստեան, եւ զկնի այսր ամենայնի սառն {ականատես} հանդիսանալ աղէտիցս յորս սակաւիկ մի եւ հեղձնումք

իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ արտասուելի գործերի {ականատես}, որ գործուել էին մեր խնայելի ազգի մէջ: Որքա՛ն մ

չ զվերջինն նա առ Հայր մահուն բարբառ որոտաց, {Ականատես} ես վկայ գտանէի տխրազգեաց։ Երբ աշխարհի կարճեցաւ գ

ք գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել էք {ականատես} լինել մահապարտութեան " (երես 284): - - - -

եզրեայ բնակիչները բազմութեամբ դիմում էին ծովի ափը {ականատես} լինելու այս ահաւոր տեսարանին: Ամենեքեան ողբում է

երանում. այն մարդիկն եւս, որ մեր վերջին աղէտքին {ականատես} լինելով, մեզ յուսադրում էին եւ կարեկցութիւն էին

րշաւանքի վերայ կրակով դատեց հարիւրադուռն Թեբասը: {Ականատես} էի, երբ պարսիկք, ալանք, արաբացիք եւ այլն, սրո

քն եղաւ իւր արձակման պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս {ականատես} էի, սա շատ խստութեամբ էր վարւում ծառայողների հետ

ում ասացի, եւ սկսում են որոնել ապստամբներին: Ես {ականատես} էի, երբ սոքա դատում էին այն անմեղներին, նոցայ ձ

ասկացողութիւն ունի։ Երբեմն ասում է, թէ Փարպեցին {ականատես} է Վռամշապուհ թագաւորին (Հատ. Ա., եր. 764),

Փարպեցին ծնած էր այդ թւից առաջ, եթէ Վռամշապուհի {ականատես} էր։ Երբեմն ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ

ապուհի ականատես էր։ Երբեմն ասում է, թէ Փարպեցին {ականատես} է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ. " Սա թէպէտ եւ չէր

ետ, ո՛վ է վիզդ չաթու ձգել, որ առաջ Վռամշապուհին {ականատես} ասես, յետոյ՝ Մեծ թարգմանչաց աշակերտ եւ վերջը այ

շակերտ եղած լինելը, կամ Չամչեանի թէ Վռամշապուհին {ականատես} էր, Մեծ Թարգմանչաց տեսել էր եւ տղայութեան ժամանա

բաղկացնեն մի այլ մարմին. եւ ի՞նչ պատճառով մարդը {ականատես} լինելով բնութեան փոփոխականութեան օրէնքներին, հաս

կանխեցաք ասել, ինքնին հեղինակս գտաւ անձամբ անձին {ականատես} վկայ: Զայս պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթ

րմատացեալ ուսումնատեցութեան առ հասարակ ազգի մերոյ {ականատես} վկայք են եւ քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն

ւել են շատ դարեր: Բայց խոստովանում ենք, որ {Ականատեսի} աւանդութիւնը (եր. 108) չունի մի դորա նման արժէ

րից բռնած էլ ջուրը չէ հնազանդւում գաւազանների կամ {Ականատեսների}: Եւ այս է պատճառը, որ Երեւանի Դալմի ջուրը, որի

նաց, վաճառականութիւն առնէ գոհարաց, որպէս վկայեն {ականատեսք}, եւ մինչ Թադթէոս եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն

ցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց եղաք եւ լինելոց եմք {ականատեսք}. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի բողոքանացս ի ժամո

եւ ժողովուրդը ապրեցնող մարդուն՝ Դաւթին, անդադար {ականատներ} էր դնում եւ աշխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո

դ առջեւ դնում եմ։ Մի երեւելի ազնուական մարդ, {ականաւոր} տոհմից, ուղարկեցի այդ Հայոց գլխաւոր քահանային,

ւունք չեն տալիս մեզ ենթադրել, թէ Փարպեցու ծնողքը {ականաւոր} ոմանք էին եւ հարուստք։ Եւ սոքա են մեր պատճառները

ղ էր ունենալ խիստ շատ պատճառ, բացի նորա ծնողների {ականաւոր} եւ հարուստ լինելուց։ Պատմութիւնը մեզ չէ ասում,

պատճառաբանութիւնքը չեն կարող եւ թոյլ են Փարպեցին {ականաւոր} եւ հարուստ մարդերի զաւակ եղած ենթադրելու։ Մենք ա

ալը։ Ահաւասիկ բուն ճշմարտութիւնը։ Յիրաւ է, որ այս {ականաւոր} անձը, Գէորգ կաթողիկոսի օրով, մինչդեռ Սեւանայ վանք

հին հայկական դպրութեան ուսումնասիրութիւնը, այլեւ {ականաւոր} մարդիկ շատ, աշխատում են, ուսումնարաններ շինելով

ամար, կատարուեցաւ Մխիթար Սեբաստացու ձեռքով։ Այս {ականաւոր} մարդը՝ Վենետիկի Մխիթարեան ընկերութեան հիմնադիրը

ն երկու տարի անդամ էր այդ միաբանութեան, եւ այն՝ {ականաւոր} անդամ։ Տեղիք չունին գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապ

հա անցելոցն] փայլեսցի անշէջ, որպէս առ մեօք գործք {ականաւոր} արանց Եւրոպիոյ, որք զառաջինն իմաստուն գրուածովք

տաւ սա ի դպրութեան հելլենականին, եւ առաւել եւս՝ {ականաւոր} ի հայկաբանութեան մասին, մինչեւ բազմաց ի կարծիս լ

ց հերիսիովտաց, որք զայնու ժամանակաւ երեւէին: {Ականաւոր} գրուածք սորա համարին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժո

ւոյ:. Ի չափաբերական բանաստեղծութեանց սրբոյս {ականաւոր} են. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ Եդեսիոյ ", ի պատճառ

ենք թիւ, թվի, թվական։ Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան {ականաւոր} Քերականը սորանից յիսուն տարի առաջ խոստովանել է իր

է մեզ անուն ծնողաց նորա. սակայն՝ որպէս երեւի, {ականաւորք} ոմանք էին եւ հարուստք"։ Պ. Էմինը երկու բանի վր

չէ առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք երեւին արք {ականաւորք}, ի բանս արգասաւորս: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք

ն, բայց այդ տեղերում խօսված լեզուին ուշադրութեամբ {ականճ} դնողը կարող է տարբերութիւն գտնել։ Պ. Աբովեանի Վէր

Աշխարհիս երեսին ձայն ասացեալը լսողի համար է. ով {ականջ} ունի լսելու, թող լսէ, իսկ Հայոց ազգի համար շատ

Հեռի՛ ինձանից, դուք՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ Բայց {ականջ} դնող չեղաւ իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա թէ

: Բէգզադէն, երկար ժամանակ այս աղաչանքին եւս {ականջ} չդնելով, թողնում է երիտասարդը վերջին յուսահատութ

ելի գործունեայ եւ խելացի ազգութեան. ասացինք, ով {ականջ} ունի, թող լսէ: Մի կողմից՝ քահանաներից պահա

ւ է Նախիջեւանը իւր իրաւունքը այդ արծաթի վերա: Ով {ականջ} ունի լսելու, թող լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍ

յլ բան չկայ, քանի՛- քանի անգամ ասացի ես քեզ, թէ {ականջ} չունիմ լսելու այդ տեսակ խօսակցութիւն: Բայց զգուշ

ժողովրդի մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հարկադրւում եմ {ականջ} դնել ուրիշների խօսածին: Մի անգամ մի տան մէջ հաւա

նջին հասաւ մի ֆորտոպիանօի ձայն․.. Ուշադրութեամբ {ականջ} դնելով հասկացաւ, որ ածում էին " Տէ՛ր, կեցո՛ դու

ով: Ին՞չ մեղքս պահեմ, հետաքրքրութիւնս բռնադատեց {ականջ} դնել: Մօտեցայ պատին, եւ ահա լսում եմ, որ շաղփա

ովմասի տանը, մեծ ուշադրութեամբ եւ մասնակցութեամբ {ականջ} էին դնում: Կոմսը կարդալով ասաց, - Խեղճ մարդ, ա

պապականութիւն էր։ Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ {ականջ} ունի լսելու, թող լսէ, ո՛վ որ հասկանալու գործարա

կան հաւատի հոգին, բայց ո՞վ էր Պապական կոնդակների {ականջ} դնողը, թէպէտեւ նոցա անդամները, որոնք Պապի երեսն

ը, երթալով իւրեանց հայրենիքը եւ ծնողաց աղաչանքին {ականջ} դնելով, կամ գուցէ դեռեւս աշխարհի ապագայ փառաւոր

լ, որ, ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին {ականջ} դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են

սել, որ ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին {ականջ} դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են

ասում ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ {ականջ} անես, դու ջլիս (իսպառ) քառականջ (խուլ) դառար

, որ չունի իւր մէջ այն կենդանական մասները։ Ով որ {ականջ} ունի լսելու, թող լսէ. պատճառ, որ ասւում է լսու

ռաջանայ։ Երանի թէ դորա գրողներն կենդանի եւ առողջ {ականջ} ունենային՝ այս խօսքերը լսելու. Պատճառ, որ ասւո

զի չեն ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ {ականջաց} իւրեանց յարմարաւոր, փարին զնովաւ. ապա թէ այլազգ

սկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր {ականջաց} լսել զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն

բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր {ականջաց} նոցա, բայց ոչ երբէք սատար լինին յառաջանալոյ ի նո

... - Եթէ այդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ {ականջդ} խցում ես իժ օձի նման, եթէ այդ քո հարստութիւնը պա

է խօսում, ի՛նչ քարոզներ է տալիս, չգիտէ, որ մեր {ականջը} ընդունակ է լսելու միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, չէ

մն, նախ պիտոյ էր այն լեզուով խօսել, որ ժողովրդի {ականջը} ներգործէր սրտի վերայ եւ այն տպաւորութիւնը, որ լս

ատանայի դէմքի վերայ փայլեց մի ժպիտ եւ ետեւի ոտքով {ականջը} քորելով ասաց. - Հրամայիր դժոխքի առաստաղից կախած

ճառագայթը մի առարկայից, չէ հասանում դէպի ուղեղը․ {ականջը}, լսողական գործարանը, նոյնպէս, եւ եթէ առաջինը կ

մ է, յիշողութիւնը չէ կորցնում, աչք տեսնում է եւ {ականջը} լսում, էլ ի՞նչ պատճառից է մեռնում։ Ոտքե՞րն են կ

է, յիշողութիւնը չէ կորցնում, աչքը տեսնում է եւ {ականջը} լսում, էլ ինչ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն են կա

ո՛ր աստիճան զգալի է գեղեցիկ ձայների կարօտութիւնը {ականջի} համար: Գարունը բաւական շուտ սկսեց այստեղ: Հիւսի

րծ ունենալ ժողովրդի սրտի եւ հոգու հետ եւ ո՛չ նորա {ականջի} հետ, որ ինքն ըստ ինքեան առաջնորդ էր միմիայն արտա

նաչողը: Բուբանդուսը, բուի թեւից գրիչը դրած {ականջի} քամակումը, թեւերի տակին սեւ թղթակիր ապականուած թ

Այս հաշուիցս տեսանում ես ահա, որ ես քեզ նման {ականջի} վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է, թէ խրա

կ: Շագանակագոյն մազերը ճակատի վերայից բաժանած եւ {ականջի} վերայով ետ տարած ու մի գէս հիւսած, ինչպէս մօր գէ

տիկոսական է, որը աստուածուրացական, որը բարեպաշտ {ականջի} համար լսելու անպատեհ։ Պապը պատասխանեց, թէ նորա

ւղեղին կը հասնէր իբրեւ նշանական ձայներ, թէ միայն {ականջի} թմբուկի արձագանքը կը լսէր այն հասարակ մարդը՝ առա

չո՞ւ փորասէր, արծաթասէր չես կոչում քեզ. ինչ է, {ականջիդ} լա՞ւ է եկել ազգասիրի անունը, դու առանց զրկանքի կ

անութիւնները, օրօրոցի երգի տեղ երգելով քնած ազգի {ականջին}, թանձրացնել նորա սարսափելի քունը: Փառասիրու

ր աշխարհից եկած ձայն: Այդ ձայնը, հասանելով նորա {ականջին}, վշտացնում է նորան, նա ասում է. " Այս ինչ բան

Այս պատճառով, ճշմարտութիւնը հնչում է Հայոց ազգի {ականջին} որպէս ձայն բարբառոյ յանապատի, որպէս մի քամի, որ

ւմ է նորան իւր մահու վրիժառութիւնը... Ազուչենայի {ականջին} դարձեալ լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, վրէ

քը թէատրոնական գործողութենից յառաջ հնչեցուցին մեր {ականջին} " Պօրտիչիու համր կամ Ֆենելլա " ողբերգութեան գեղեց

րի խելացնոր կարծիքներ եւ գաղափարք հասանում են մեր {ականջին}, բայց դոքա կոտրած զանգակի ձայնից աւելի չունին ու

ւրեանց շնչական բարեկեցութեամբ եւ ի վերջոյ, որոնց {ականջին} ազգի անունը, ազգի բարոյական դաստիարակութիւնը հնչ

հարբելով Անոյշ գրկի մէջ փակուես, Եւ մրմնջան քո {ականջին} Քնքուշ խօսքեր մեղրալից, Ալ այտերիդ վարդաքաղին

Դու պէտք է գաս, ֆըշշ անես Ամէն օր իմ {ականջին}. Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ, Թոփերս

ամար դժոխք էր գնացել, որպէսզի ապահովէ իւր անձը, {ականջին} ասաց մի դեւի, որ կանգնած էր իւր մոտում, թէ այս

աղաղակեց. - ոսկին ծոցումս է... Շաքարեանցի {ականջին} շատ քաղցր եկաւ ոսկու ձայնը, վասն որոյ վերջին անգ

... Յանկարծ, այս միջոցին, կոմս էմմանուէլի {ականջին} հասաւ մի ֆորտոպիանօի ձայն․.. Ուշադրութեամբ ական

հանդիսականների մէջ, եւ սկսում են նոքա մինը միւսի {ականջին} շշնջել Մանուշակ դայեկի վարժ լինելը իւր գործի մէջ

ն։ Հեթանոսք, Հրէայք, Մօհամմեդականք, որոնց {ականջին} հասած չէր դեռեւս Քրիստոսի կենարար եւ փրկաւէտ քարո

օսին, Անոյշի բերնով: Շատ քաղցր է գալիս մեր {ականջին}, երբ լսում ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այ

անուշ է գալիս այս բացագանչութիւնը պ. Չամուռճեանի {ականջին}... Հասարակ ժողովուրդն էլ տեսած լսած չլինե

ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի {ականջիս} կարծես թե ասում է, որ հուսահատ վիճակի մեջ լինիս

, ճշտությամբ կկատարեք իմ օրինական խնդիրքը: Իմ {ականջիս} է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ գուցե եւ Ընկ.

իք այն միջոցին Աստղկի հաճոյախօսութիւնքը: Յանկարծ {ականջիս} հասաւ սորա բարեխօսութիւնը այն սեւահոգի, սեւագլու

աղաղակ չէ լսւում. Միայն հեռուից հասանում է {ականջիս} Ջրի ձայնը, բայց ջուրը դեռ չեմ տեսնում:

ես փոսի մօտ նայելու, Սարսափելի մի ձայն եկաւ {ականջիս}. Յետ եմ նայում, տեսանում եմ այլ աղջիկ,

տը մօտեցաւ նորան ահ ու դողով: Սատանան բռնեց նորա {ականջից}, բարձրացրեց օդի մէջ իբրեւ մի փետուր, դրեց նորան

են, չեմ կարող լսել... - Եթէ միայն լսելով քո {ականջն} է ցաւում, ի՞նչ առնէ ապա այն մարդը, որի փորի մէջ

տալ. ո՛չ թէ ասելիք չունինք, այլ, որովհետեւ շատ {ականջներ} մարմաջում են, եւ իրական ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շա

վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը բա՛ց են եւ {ականջները} սո՛ւր... Բարւոք է իւր անձը մաքրել, քան թէ բարկա

այս հարցմունքի վերայ շփոթուած, կարմրեցաւ մինչեւ {ականջները} եւ աչքերը դէպի գետին կորացուցած, մի փոքր լուռ կա

եւ պտղաբեր շինէ. եթէ նա վերջապէս հնազանդ մնայ եւ {ականջները} սուր պահէ խղճմտանքի ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ այնպէ

ի կեանքը բարբարոսական: Թող սարսափին պարկեշտ {ականջները} մի տեսակ մարդերի, որ նուիրած են իւրեանց անձը, խ

յն եւ չոր քթերը, համարեայ թէ կցած էր կզակներին, {ականջների} վերայ երեւում էին օղեր, օձի զանգերից: Հագուստնե

էութիւնը։ Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առ ինձանից. {ականջներս} ցաւում են, չեմ կարող լսել... - Եթէ միայն լս

հել արդարութեան կշիռը, անարատ խղճի մաքրութիւնը, {ականջներս} բաց պահելով դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ,

ոնց արտասուալից եւ սրտապատառ աղերսանացը ձայներուն {ականջնիդ} ու սրտերնիդ խփելով, տարիք ձեր փառասէր անկալութեա

եւ երկու մետր, աքաղաղի քիթով, շան ճակատով, մեծ {ականջով}, կոտոշներով, ճանկերով, ժանիքներով եւ երկայն պո

բանալ միայն] հնգից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ունի {ականջս} լսելոյ, թէ՝ զինչ ասէ հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյ

այս ամենայն ի լսելիս մերայոց, որոց ունիցին առողջ {ականջս} լսելոյ, եւ այսպէս ահա կատարելով արդարապէս զիւր գ

խունկ, Զոր արկան էր սերովբէն, Բանին {ականջք} զգայունք ՚նդ երկնից մաղթանս համօրէն,

հայութեան ՚ի բաց դնել յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում {ականջք}, որք բաց են զօրհանապազ, են եւ աչք, որք տեսանել

.............................. Տաշում է {ակը} եւ թռչում են մանր Փայլուն բեկորներ նման յակինթի

մբ կարդայ, կամ թէ մի մարդու հարցնէ կամ բառարանին {ակը} տայ։ Հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի լեզուի

չի գալիս: Ոչխարն արել եմ բակը, - դէմ տուել սելի {ակը}, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վելի (վայելի) գլխի թա

ոցա միաւորութեան, ինչպէս կարծւում է առաջին անգամ {ակը} տալիս։ Կենդանի լեզուն հոսանուտ մի բան է եւ ամեն

ցին 20 54 Ղազարոս եղբօրս 22 55 Սրբազանին, կոնդ[ {ակի]} պատճէնով 8 56 Պոլիս, պ. Մալիւմ Հազարեան 10 57

ն իմ հետ այնտեղ բնակվողքը։ Բայց ուրիշներից աւելի {Ակիթ} անունով մի մարդ, որ Գարդմանի վանքից եկած էր մեր

էի զանձնս արժանի կալոյ... Այլ առաւելագոյն այր մի {Ակիթ} անուն որ եկեալ 'ի տեղիդ 'ի Գարդմանայ վանաց 'ի նմի

անքին, այսինքն՝ կրօնաւորների բնակարաններին, որ {Ակիթն} էլ Գարդմանի վանքից գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. Ի

ձութեամբ դէպի Պետերբուրգ, այժմ հանգուցեալ Ագաթոն {Ակիմեանցի} վերայ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, նմանող լինելով

չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ Ճանճիկ աստուածն {Ակկարոնի} դիմեցին"։ Դեռ լա՛ւ է, որ այս հեռաւոր Հիւսիսում

աւուց բաբախին սիրտք ի վերայ Ձեր, եւ ամենեքին դէտ {ակն} կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշահ գործոց եւ զբար

մոց: Որպէս լիակատար երեսփոխան պատգամաւորաց, {ակն} ունիմ, եթէ գործդ այդ անկցի ընդ մանրակրկիտ քննութ

իսի անտեղի եւ զանխորհուրդ խնդիրս յարուցանեն, որք {ակն} յայտնի հային ի պաշտպանութիւն Այվազովսքւոյ, այնին

սն, զորոյ զօրինակն գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ {ակն} յայտնի երեւի, թէ ամսական 10 ռուփի միայն յաւելեա

Ընդ այս յեղափոխութիւն գործոյն, որում ոչ բնաւ {ակն} ունէր օրէնսգէտն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս վայր

իմնադիրը իր վարդապետութեամբ վեր ի վայր կործանեց " {ակն} ընդ ական եւ ատամն ընդ ատաման " վարդապետութիւնը,

շելով Մարկոսին մահի մատնէ, Եթէ արիւն ընդ արեան, {ակն} ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ աղբիւր չկա՞յ հաւ

Եթէ թերեւս հաւասարութեան անունով պիտի պաշտպանեն " {ակն} ընդ ական " վարդապետութիւնը, մենք թքում ենք այն հ

ռս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ լսել եւ {ակն} ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի)։

ղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յայս {ակն} եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր գիրս (անու

. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց {ակն} ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսան

նս իմ, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան նպատակիս: Պատկառ {ակնածութեամբ} աղաչեմ զՍինօդն, իբրու ողորմեալ աղքատութեան եւ թշ

ԵՒ ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ Միքայել Նալբանդեանց Պատկառ {ակնածութեամբ} սրբոյ աջոյն համբույր շատ Ի 6-ն ամսույս շնո

եւ աստուածաբանական գրուածոցն, հարկաւորեմք պատկառ {ակնածութեամբ} ասել զայրս զայս արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար Ազգային

ցարուք, վեհափառ տէ՞ր, ընդունել զհաւաստիս պատկառ {ակնածութեան}, որով մնամ միշտ ծայրագոյն քահանայապետիդ սրբազնա

ին: Զայսմանէ եւս տացես զտեղեկութիւն, եւ ես մնամ {ակնապիշ} գրութեան ձերում, Խոնարհ Միքայէլ դպիր Ղազար

րդէն հարկադրել են մեզ հայկական դպրութեանը տալ այն {ակնարկական} ուղղութիւնը, որ երբեմն յայտնի էր Փրանսիայում անո

: 18 դարու վերջին կէսի վերայ մի խորհրդածութիւն, {ակնարկելով} 89 անմահ թուականը: Ռուս կայսրների հրովարտակները

Սէր, կին, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց, Յի՞նչ {ակնարկէ} նորա բան, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց:

նգէտ համբակաց: Երկրորդ՝ վերտողեալ պատասխանեաւ, {ակնարկէ} Այվազովսքին ՚ի քաւարանն պապական, զոր, ո՛չ ընդու

փոխանակ քաւարանի ՚ի մէջ բերեալ զգոգն Աբրահամ ու, {ակնարկէ} յերրորդ կայարան ինչ հոգւոց, առիթ առեալ ինքեան զա

մարձակապէս ասել, եթէ յո՛ր 'ի քահանայապետից մերոց {ակնարկէ} Ղազար. արդեօք 'ի Յովհան Մանդակունին (եկաց ի 480

Եւ առ Ադամ՝ զներումն Խնդրել երդմանցն {ակնարկէր}. " Ե՛րթ յետս իմ, սերովբէ՛ Եւ զի՞ բնա

ասին ընդ եկեղեցական գումարացն, յորոյ մասին, ըստ {ակնարկութեան} Տեառնդ ընտրեցաք յերեսփոխանութիւն զպ. Նալբանդեանց

սորանից, Փարպեցու Թղթի մի անհասկանալի տեղում կայ {ակնարկութիւն} մի մարդու վրայ, որ շատ անգամ կամ շատ ժամանակ կառ

ական խրատներ, զգուշացուցիչ եւ ահաւոր այլաբանական {ակնարկութիւններ}, զորօրինակ բնութեան խրատը, սերմի հատիկները, կր

իր Խրատներով մեր գլխին: Վշտաբեր {ակնարկութիւնք}, Հեռի՜, նեղիչ գաղափարք. Մի՛ լինիր դ

Պատմութեան մէջ միօրինակ բաներ կան՝ վկայութիւնք, {ակնարկութիւնք}, Ս. Գրքից փոխառութիւնք, ձեւ, ոճ եւ այլն։ Բայ

էս վկայութիւն բերելուց, Փարպեցին անում է զանազան {ակնարկութիւնք} Ս. Գրքում եղած բաների վրայ. բացատրութեանց մէջ մ

ան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛յն վկայութիւնքը, նոյն {ակնարկութիւնքը} միօրինակ տեսնում ենք ե՛ւ Պատմութեան, ե՛ւ Թղթին մ

ր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում էր երդումից Եւ {ակնարկում} Ադամին ` Խնդրել ներումն նորից ` Երդման համար դժու

ինչու՞ տուեց ինձ Սէր, կին, ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, {Ակնարկում} է խօսքն այն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ

դատապարտուած օրագիրքը։ Այս խօսքերը ասելով՝ չենք {ակնարկում} մի որպիսի եւ իցէ պարոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէ

, որովհետեւ մենք չգիտենք այն բաները, որոնց վրայ {ակնարկում} է Թղթի հեղինակը։ Խաղաղութի՜ւն եւ այդ յառաջաբանը

§ 16. Կորնթացոց հետ էր Պաւղոսի բանը, որի վրայ {ակնարկում} է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր եթէ ներէիք փոքր մի եւ իմու

։ § 44. Դաւթի որդու Ամոնի անզգամութեան վրայ է {ակնարկում} իր քրոջ Թամարի հետ։ Բայց որ ասում է " վասն անհան

ստոսի ասած յիմար եւ իմաստուն կոյսերի առակի վրայ է {ակնարկում} ։ Կարդացողը կարո՛ղ է տեսնել այդ առակը Մատթ. գլ.

ետեւեալ § 43-դ յօդուածում յիշուած հատուածի վրայ է {ակնարկում} ։ Երանելի Մաշտոց կաթողիկոսը Սմբատ թագաւոր

, այլեւ վիրաւորուած զգացին իրենց ` նկատելով ազգի {ակնբախ} արհամարհանքը եւ նոյնիսկ ` ատելութիւնը: Երկո

ցառապէս Երուսաղէմի վանականների միջից: Դուռը {ակնբախ} շատ ունէր պաշտպանելու աւանդութիւնը. լաւագոյն միջ

Յանոյշ վիճակս հրճուեսցիս Եւ մի՛ կացցէ {ակնդ} վճիտ՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

ապետին, հաճեցաք առնել զայն, բայց ակամայ, քանզի {ակներեւ} տեսանէաք, զի այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ զպտու

ով Ֆոշեի գիրքը, չի կարող չզարմանալ ապշեցուցիչ եւ {ակներեւ} առաջադիմության վրա՝ կատարված այնպիսի կարճ ժամանա

րապես կորչում են խիստ սիստեմամոլության հեղեղում: {Ակներեւ} է, որ այս խոսքերով ես ինձ էլ եմ մեղադրում եւ ոչ

իռը պահելու ձգտողութիւն, երբ հասարակաց ծանրաչափը {ակներեւ} գուշակում է նորա կեանքի համար մի մահաբեր մրրիկ,

ցա առաւել ծեծկուիլ: - Դորա հակառակ, օգուտը {ակներեւ} է: Միմեանց ջարդելուց երբեւիցէ կը դադարէին, բայց

րմնոյն երեւի, 'ի ծածկել զմին յանդամոց, միւս այլ {ակներեւ} յանդիմանի. վասն այսորիկ եւ ծագեցան անդէն եւ անդ

յլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ {ակներեւ} տեսջիր զի անհնարին նախանձ եւ ատելութիւն է, որ զա

քննեալ եւ մաղեալ իցէ զհինն դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ {ակներեւ} զայս անհիմն եւ սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ,

դիմանալ Եւրոպական ապստամբութեններին, որի պատճառը {ակներեւ} է։ " Հոգեւոր Վարժութեան " մէջ, որ գրել էր Իգնատ

համար տալ մեզ, որ եւ ֆոսֆորի նման, մի րոպէ, մի {ակնթարթ} վառուելով, միւս րոպէում թողնելու էր այրուածքը իւ

ւ մոռնալով ազատութեան թագաւոր նստելը, կամեցաւ մի {ակնթարթ}, բռնանալ խօսողի կարծիքի վերայ: - Ասա՛, ե

նած է հանդարտ, Զի այդ ամենն հազիւ թէ Տեւում է մի {ակնթարթ}: Կենաց ծառը մեղմօրօր Հով էր անում հեշտօրէն Խաղաղ

երեւոյթ: Վերը յիշուած կայծակի զարկելուց մի քանի {ակնթարթ} առաջ, նոքա տեսան, որ բոլոր նոցայ հալաւները (շո

, յետ է մնում: Մեք կարող ենք բռնել ժամանակի այն {ակնթարթը} միայն, որ անցնում է մեր առջեւից. իսկ երբ նա անց

Հարկաւոր էր հոգի փրկել. ո՛վ կարող էր մեղադրել: {Ակնթարթի} մէջ զլւում էր Տարանտելլան (tarantella պարի անուն

էին, փայլակները ջրի պէս սկսանում էին վազել եւ մի {ակնթարթում} կայծակը սեւացնում էր այն մարդը, որի չափով շինած

մին է տուել այն կախարդական մեծ զօրութիւնը, որ մի {ակնթարթում} ցոլացնում է բոլոր հանդիսականների սրտի մէջ, ուրախ

Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛, ես այդ տեսնում եմ "... {Ակնթարթում} նրա վզից բռնելով Փաթաթւում եմ նրա խրոխտ բուրգերի

պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնարին է, որ մի {ակնթարթում} շինվի, կոկվի, փայլի եւ պայծառանայ. այստեղ հարկ

ի զարկելն ու այդ սքանչելի կրակների անյայտանալը մի {ակնթարթում} կատարուեցաւ"։ Որքա՞ն ուրիշ այսպիսի դիպուած

ոզել ինձ այլեւ աստուածը, որի գրած օրէնքները, մի {ակնթարթում}, ինչպէս Երեմիայի " Կաթսայ յեռանդեան " եռացնում ե

ի պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնար է, որ մի {ակնթարթում} շինուի, կոկուի եւ պայծառանայ: Այստեղ հարկաւոր է

հինգերորդ դարում, անտեսեալ մեր զհամառօտութեամբ՝ {ակնկալաք} մխիթարութեան հանդիպել հոգւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ իս

ազգասէր գերդաստան Ձերոյին գերազանցութեան: Մնալով {ակնկալեալ} տնօրինութեան Ձերոյին գերազանցութեան, ողորմած

եւ ես չկարեմ զայդքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, {ակնկալեալ} բացման ատենին եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգո

յր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ բազում ժամանակաց {ակնկալէ} ըստ սովորութեան տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն գործք

մօտ կամ տալիս է մասնաւոր մարդերի՝ տոկոս ստանալու {ակնկալութեամբ}: Վաճառականը, փոխանակ Եւրոպայի ձեռագործքը գնելու

չպիտի գործէ: Այս առեւտուր է. պիտի տայ ստանալու {ակնկալութեամբ}, բարի պիտի գործէ ստանալուց յետոյ: Եւ այս բոլորը

կի վերայ եւ, թշնամիների զէնքերից անխոցելի մնալու {ակնկալութեամբ}, պատնէշ չենք կանգնեցնում մեր առաջեւ զանազան սուտ

գործելով դժոխատիրոջ հետ, մի տեսակ օգուտ ստանալու {ակնկալութեամբ} շատ սովորական կերպով 99 թուականը կը բարձրացնէ մին

րում սովորած չեմ բարեկամ լինել կամ ոտք լիզել օգտի {ակնկալութեամբ}, սակայն ձեր ընթացքի մէջ տեսանում եմ մի վերին աստ

եան երկնառաք Հօտապետիդ: Այն յոյս՝ յետ բազմօրեայ {ակնկալութեան} այսօր լնանի, եւ մենք տեսանեմք զքաջ Հովիւդ մեր՝

է ինչպէ՛ս Աստուած ստեղծել է աշխարհը առանց մի օգտի {ակնկալութեան}, եւ թէ ինչպէ՛ս ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը լուս

ետեւ ոչ եւս պիտոյ է վասն մեղաց պատարագ. այլ ահեղ {ակնկալութիւն} դատաստանին, եւ նախանձ հրոյն որ ուտիցէ զհակառակոր

էս, ուրեմն տարագիր է ի մտաց Հայոց մինչ ի սպառ եւ {ակնկալութիւն} լուսաւորութեան, զի այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այ

ինչպէս Սերուանտէսի հերոսը դադարեցաւ, եւ այս մեր {ակնկալութիւնը}, անշուշտ, յառաջանում է ե՛ւ ֆիզիկական, ե՛ւ բարո

ցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛նց վրայ են այս {ակնկալութիւնքը} եւ վարդապետներ ասելով՝ որո՛նց է ուզում մեզ հասկա

ելի եւս հաստատեն իմ այս կարծիքը: Հայտնիր նրան իմ {ակնկալությունը}: Հուսով եմ, որ ուրախ լուր կբերես այս գործի վերա

փոր, Այլ յորժամ գահ արքայից ՚ի վայր հակեաց {ակնկոր}... Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից ինձ ամենայն է հայտնի,

լ բաների վերա, հույս կա, որ մի քանի տարուց հետո {ակնհայտնի} երեւին նորա արդյունքը եւ պտուղքը: Ստորագրողնե

բնութագրման վերաբերյալ: Լիովին գնահատելով Ֆոշեի {ակնհայտնի} տաղանդը, չեմ կարող, սակայն, համբերել եւ այստեղ

ախ պատահում են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ պատճառը {ակնյայտնի} է առանց մեր բացատրութեանը եւս։ Հայերը, իւրեանց

.............................. Քերի {ակնն} եւ թռչին Բեկորք մանունք ի գետին, Ճարտ

սայս անդէն առ ետեղբ, Եւ ընդ գճեալ շեշտ ընդ {ակնն} Նկրտի կոփել եղջերբ: Քաջաբար վերելակեա

ակը. Մինը չունի հագին շապիկ, Միւսինն {ակնով} մուճակը։ Ինչո՞ւ համար պիտի ցանկայ Աղքա

իմակը. դարձեալ դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախող {ակնոցները} եւ ահա դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստ

է ամենայն մարդու, եթէ, միջին դարերի աբեղայական {ակնոցները} աչքերի վերայից հանած, նային ամենայն բանի վերայ Հ

ւնը, որի շատ երեսները դատարկ են, եթէ եւրոպականի {ակնոցով} նայենք այդ պատմութեան վերայ: Նամակիս խորհուր

այլոց: 3-ին նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ {ակով]} եւ թղթով եւ պատասխանեցի 4-ին: Ժողովրդական քերակ

ին] 59 Մուրադեանցին 60 Հայրապետեանցին, մուրհ[ {ակով]} 61 Սերոբ եղբօրս 62 Տրապ[իզոնի] ռուսի շոգ[ենա

սութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 16-ին: 11-ին Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին

սութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն Աս

սութիւն եղբօրս հետ: Աոաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 13-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Հիւսիսա

սութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 27-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրո

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 25-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրու

ւթիւն եղբ[օրս] հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] յունիսի 1-ին: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-

ս եւ Անանիային հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 22-ին: Այսօր հիւանդացայ, ջերմ ունէի: 16-ին

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 29-ին: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արո

սութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 13-ին: 7-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], գրե

իւնս] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 20-ին: 14-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս

ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 27-ին: 22-ին լերդս գրգռուեցաւ դարձեալ երեկոյ

սութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 10-ին: 5-ին սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից գլո

թիւն] եղբ[օրս] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 31-ին: 26-ին նամակ ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը

սութիւն եղբօրս հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] սեպտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացա

ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուա

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պա

ւ Լ[ազար] Ի[լյիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 12-ին: 8-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով

ւլթ[անշահի] նամակը. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 19-ին: Տունից եկած թղթերն էլ կարդացի, եւ աղբ

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] նոյեմբերի 2-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

] եւ տէր Գրի[գորի]: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 23-ին: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ

ւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] դեկտեմբերի 7-ին [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ ստացայ

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 28-ին: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրո

ւթիւն եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 4-ին: 4-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջիկայ

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 18-ին: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զ

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 25-ին: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18-ի

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] փետրուարի 1-ին: 25-26 որպէս 24-25 26 լոյս

Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 15-ին: 8-9 վատ: 9-ին սկսեցի ընդ[ունել] bela

թիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ {ակուած} է] 22-ին: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը.

րանից ստացաւ նորա զինուորական հոգին։ Լայենէզի եւ {Ակուաւիու} Մաքիաւելականութիւնը հիմնեց Կարգի տիեզերական թագաւ

քավարութիւնը իւր բոլոր պարագաներով անցնում է դէպի {Ակուաւիու} եւ նորա յաջորդների հոգին. մինչեւ անգամ եւ այժմ ա

րի որպիսութեններին: Ալբերտոսը վարժապետ էր Թովմաս {Ակուինացու}, որ նոյնպէս թողել է մի աշխատութիւն Ալքիմիայի մաս

դու ժպիրհ ցնդաբան, Զո՞յր զկուրացեալ հոգւոյ {ակունս} չ՚լուսաւորէ անաղօտ. Զյիմարութիւնդ, յորում

թեան զմթութիւն անփարատ Ի քոյդ հոգւոյ շեղջցէ {ակունս} յաւէժաբար հաստատուն։ Քո կրպակաց պատու

երի ձայնաւորքը թողնել, կամ ձայնը չլսուելու համար {ակռաները} եւ պռոշները սխմած երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փո

րական հոգւոյ Ձերոյին գերազանցութեանց, համարձակիմ {ակս} ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք զխնդրով իմով, եւ թէ ե

սրների հրովարտակները, Սուվորովի նամակը եւ այլն: {Ակտերք}, 2 հատ. եր[ես] 68: ՅԻՇԵԼԻՔ Քանի մի օրինակ Թափա

կան սահմանադրութեանց վրայ, որի լոկ Habeas corpus {ակտը}, թողում եմ մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար գի

. Ի սարաւոյթ փրփրածնին Կրկնամահկին ընդ {ակօս}, Զդրանդեօք յաւէրժհարսին Քերի հրեշտակի

... Փրփրածինի պերճ պալատում, Կրկնալուսնի խոր {ակօսով} Յաւերժահարսի շեմքն է քերում Մեր հրեշտակն իր ֆալ