Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

Նազարեանցին եւ Հիւսիսափայլին Չեթուին, {Ս[ահակին]} Կորսաքովին Չեթուին Զոթովին Փարիզ

Твой брат. 1862, դեկտեմբերի 30, {Ս[անկտ]} Պետերբուրգ ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼ

երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ տէր Մատթէոսի հետ. առ

ս ստացուելը: 17-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Միքայէլի հետ: Առաջիկ

ին տեսութիւն եղբօրս, Մարտին Մակարիչի, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Մ[ոիսէյ] Զ[ախարիչի] հ

-ից սկսած): 15-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Սուլթ[անշահի] եւ Բաղդա

ցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Սուլթանի հետ: Առաջիկ

] Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

սութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդաղ[ինէի], {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[էս] խանի եւ Ալ

արունակւում է: Տեսութիւն եղբօրս հետ եւ {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Յովհ[աննէսի] եւ Յովակի

հուան մասին: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Ա. Սուլթ[անշահի] հետ

րս, Լ[ազար] Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Սարգսի հետ. առաջիկայ

ութեան գնալ: 14-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի]

սութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[աննէսի], եւ {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի]: Առաջիկայ տեսութիւնը նշ

1-ից գրուած: 25-ին տեսութիւն եղբօրս, {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ

Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվազ

եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] առողջութիւնը: Նոյն օրը

գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], {Ս[իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Մա

ին: 13-ին նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանիա] {Ս[ուլթանշահ]ից} եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի եղբօր

րութիւն տեսութեան: Եղբայրս եւ Ա[նանիա] {Ս[ուլթանշահը]} եկան ինձ այցելութեան: 13-ին նամակ գր

a-ն այն խեժն է, որ մեզանում հայտնի է " {ս[ուրբ]} Կարապետի մաuտաք " անունով: Ահա որք

ովուեա՛ եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի {սա} է ժողովուրդ եւ խաշն արօտի քո, որ աղաղա

ր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ {սա}, ե՞րբ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվո

սեկրետար Գեորգ Կարապետյան Սուրենյանցը. {սա} ավարտել է յուր ուսումը Լազարյանց Ճեմարա

ին Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս զի {սա}, յիւրմ է կողմանէ ծանուսցէ դեսպանին Անգ

անգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ. {սա} հին Թատմորն է արաբական, որ երբեմն Սողո

ել առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես զի {սա} ստիպեսցէ ըստ օրինաց զօրէնսգէտն պ. Հագի

վ զյայնժամեանն փոխարքայն Կովկասում, եւ {սա} թղթակցեալ ընդ ձեռն նախարարութեանց եւ պե

եզ անպատրուակ խօսիլ Ձեզ զճշմարտութիւն. {սա} ՛ է ձայն, թռուցեալ ի ճնշեալ սրտէ ազգի մ

ն որքան կարելի է ավելի բան իմանալ: Եթե {սա} գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դար առա

անր էր կտրած, բայց ավելի լավն էր, քան {սա}, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ չ

ասած նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է. {սա} վերջացնում եմ, իսկ բան է, եթե այսօր ս

զուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, իսկ {սա} ՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ չափանիշը, ո

արկադրել է նրան ապրել Իսահակի հետ, իսկ {սա} Գրիշայով բոլորովին չի զբաղվել եւ թերեւս

հեստականորեն ձկներ բազմացնելու խնդիրը. {սա} մի մեծ բան չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայ

ել, հետեւապես՝ նաեւ ամեն տեսակ ձուկ. {սա} շատ կարեւոր է տնտեսական տեսակետից:

եստավորներ հասնում է maximum 7. 000-ի: {Սա} առաջին նախադրյալն է: Ահա՛ եւ երկրոր

ա 10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք բան չէ՛ {սա}: Իսկ եթե ընկերությունը համաձայնի օժ

, դատարան կգնաս որոնելու քո իրավունքը: {Սա} իմ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս

բանդեանցին խայտառակել է նորա համար, որ {սա} Հայոց մի քանի երեւելի ուսումնականներին

ում, ինչպէս կաւը բրուտի ձեռքում, որին {սա} կարող էր ամենայն ձեւ տալ: Երեխայն

աւատացել են եւ գործ են ածել Էֆիմերդէն, {սա} չէ հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստո

դրսի որոտմունքը, եւ թնդիւնը՝ ուղեղդ, {սա} գտանուել է մի աւելորդ ջերմութեան մէջ,

է եւ արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, եւ {սա} առիթ է լինում նոյնպէս բարակացաւի երեւել

ով բնութեան վերայ եւ տեսանելով, երբ որ {սա} փոքր առ փոքր հետ էր քարշում իւր կենսակա

բուն կրօնական խորհրդով: Ովի՞ն է խաբում {սա}: - Ուրեմն, - պատասխանեցի ես Շամիլ

ելով, շատ սառնութեամբ ողջունեց ինձ: " {Սա} ի՞նչ օտարոտի մի մարդ է, - մտածեցի ես,

պէս թռթռում են ճրագի չորս կողմով, երբ {սա} երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած

ալ ուշադրութեան նայել է սրբագրողը, կամ {սա} ՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի սրբագրող է

բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւթը: {Սա} իւր բաժանուած տեղից բարձրանում է որպէս

րեւ, մեծապէս զանազանւում է Վինդզօրից: {Սա} թողեց մեզ մի սարսափելի յիշատակ իւր մէջ

ամախոհք ասոր ըսելիք ունի՞ն. իրենց պապը {սա} ՛ ժամանակիս միլլիոն մը հաւատարիմ ժողովու

կամ գանգատաւոր գործակատար երիտասարդը: {Սա} սկսում է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինակի համ

նան շարժւում է հասարակ ժողովրդի վերայ. {սա} է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը եւ հաստա

յնպիսի բան, որ ահարկու լիներ խաւարից. {սա} մի զարհուրելի վարագոյր է, որի տակ իրաւ

ին ուղարկել իւրեանց զաւակքը քահանային, {սա} իրաւունք ունի դատաւորի ձեռքով պահանջել

շտ: Այստեղ հարկաւոր է ազգի կամքը. եթէ {սա} չէ մեռել կամ չէ դադարել ներգործելուց,

ով բոլոր ազգը պահանջեց Կաթողիկոսից, որ {սա} անխախտելի պահէ ազգային եկեղեցու անկախու

տասիրութեամբ հռչակուած Յոյն աբեղան, որ {սա} բերանացի խօսէ Շնորհալու հետ եւ կարգի դն

խուած են իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթէ {սա} զլանայ գործ տալ նոցա, մշակը պիտի սովամ

ոց հնչիւնք: Ահա եւ այս տունը մարեցաւ, {սա} եւս դուրս ընկաւ հասարակաց շինուածքից:

ին ", Սովրեցնում է մեզ Մովսէսը, {սա} է պատգամ երկնային: Այլ դու

րքին ասում են. " Նայեցէ՛ք, {սա} օրինակ ձեզ, Չապրեց մեզ հետ, նա

սում: Ուրեմն միայն այս աշխարհքում {սա} ՛ է, որ ինձ չի թողնում, Մինչեւ ի

Ինքն էլ նորան օգնական է, քանի որ {սա} է կենդանի ": Ժողովրդոց բազմ

Մեսրովբ ազգերին գիր տուեց, Չարժէ՞ {սա} մի խաշնարած: Այո՛, եւ սա

սա մի խաշնարած: Այո՛, եւ {սա} արածում է, Բայց հայ ազգի գառները

ասին շնորհակալութիւն մահմեդականութեան. {սա} բացասաբար պահպանեց հայերի կրօնը: Ազգը

առաջարկութիւն գրեց թեմական ատենին, որ {սա} շրջաբերական հրամաններ տարածէ բոլոր վաճա

եւ կը փառաւորուի մեր անունը, կ'ասեն՝ {սա} ՛ երեւելի հայկաբան է... Չեմ խղճահար

էս վերեւումը յիշեցինք։ Կը տեսանեն, որ {սա} մի կողմից իւր լեզուի հնութիւնը չ'փոխելո

ան է խոսել ազգի բազմության հետ, ինչպես {սա} կարող էր հասկանալ, այսինքն այնպիսի ոճո

ղադրելով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, թէ {սա} շտապել է այդ բանը գրելու։ Մի ասա՛, որ

աստել էր մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ {Սա} հանդիպողին ցոյց էր տալիս այդ անհամ, տգ

ի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ, թէեւ {սա} թաքցնէ իւր կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այ

եց եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ {սա} գործեց: Ի՞նչ է այս հաւասարութեան խորհո

զուգաւորութենից ծնում է այս կարդինալը: {Սա} իւր մանկութեան օրերում պատահում է դիպու

ոփաներից մէկը մի անառակ մարդու, երբ որ {սա} հարցրել էր նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ

զգի օգտին հետամուտ մարդ էր, նոյնքան եւ {սա} չարախնդիր, բարոյականութեամբ խանգարած ե

գալիս գիշակեր գազանները, որս ճարելու: {Սա} կամենալով գործարանից հրաժարեցնել այն մա

ով բացուեցան մեծմեծ քննութիւններ, բայց {սա} լինելով մի ճարտարամիտ եւ բազմարուեստ ան

գովութեան դափնիքը, նորան չէր հաւանում {սա}: Այն պապին, որ մոռացութեան տալով սորա

պաշնորհութիւնը ուրիշ բաների մէջ: {Սա} լինելով խորհրդական անդամ գործարանումը ե

մարդ էր. այս մէկ: Երկրորդ, եթէ {սա} լինէր ողջամիտ անձն, պարտ էր նախապատիւ

դէպի գործարանը ունեցած առնչութեններից, {սա} ինքն կամ եկել է նորա փոխանակ վերակացու

դին ` Փիլիպպոս: Բանը ի՞նչ երկարացնեմ, {սա} իւր քաջաքաջ խորհրդակցութեամբք, որ ունէ

ն թոյլ տալ սորան. որով ճանապարհ ստացաւ {սա} այնքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ սա իւր գ

տացաւ սա այնքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ {սա} իւր գործերը կարգի դնելով, ստիպեց նորան

անգամ չէ անցանելու, այդ բոլորը արել է {սա}. իւր կեանքը մինչեւ ցայսօր զեխութեան եւ

թէ գրուին, մի հատ գիրք կը բաղկացնեն: {Սա} թէպէտ այս պաշտօնի մէջ թոյլ է, բայց ուր

շ գործերում հինգ մարդու հաւասար: {Սա} առաւել տեղեակ լինելով կարդինալի հոգուն

մէջ: Վերակացուի առաջին օգնականը {Սա} բաւական հմուտ մարդ էր միայն դարբնութեան

հոգացողութեամբ արեւ են տեսանում այժմ: {Սա} թէպէտ այժմ անպատուութեան մէջ է այն գործ

երի կողմից: Քեզ ի՞նչ ձանձրութիւն տամ, {սա} եւս զոհուեցաւ վերակացուի չարահոգութեանը

ատճառ էր լինում այն բոլոր սխալանքի, որ {սա} ցոյց տուեց իւր գործի մէջ: Թէպէտ սա անա

որ սա ցոյց տուեց իւր գործի մէջ: Թէպէտ {սա} անարժան էր այն պաշտօնին, բայց սորան եւ

վ կարդինալը խէթ աչքով էր նայում սորան: {Սա} ինքն եղաւ իւր արձակման պատճառը: Որովհե

ճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ականատես էի, {սա} շատ խստութեամբ էր վարւում ծառայողների հ

ա բողոքեցին կարդինալին, որով չափաւորեց {սա} իւր անձը մի քանի ժամանակ: Գրեթէ միշտ ա

են: Մի փոքր ժամանակ անցանելուց յետոյ, {սա} կրկին շարունակեց իւր գիտեցածը, մինչեւ

նից տարապայման է եղել: Առաջին, որ եթէ {սա} ճշմարտասէր մարդ լինէր, այնքան բաներ տե

ական մարդիկ նորան սիրէին: Վարպետը {Սա} մի պատանի մարդ էր, մեղմ բնաւորութեան տ

ւղղել: Կարդինալի ասութեամբ պէտք է, որ {սա} շատ երեւելի վարպետ լինէր, թէպէտ եւ իւր

սնապարծ մարդ պիտի եղած լինի, որովհետեւ {սա} չկարողանալով իւր գիտութիւնը կշռել, խաբ

եւ իւր անձը ամենեցուն սիրելի ընծայել: {Սա} դեռեւս ծաղիկ հասակի մէջ է, սորա վերայ

ի՞նչ մեղաւոր էր: Առաջին հոգատար {Սա} որդի էր մի Հռոմէական վարդապետի, որ անճ

ւտ քաղել, քաղաքական պաշտօնի մէջ մտաւ: {Սա} այնտեղ մեծ արծաթ ժողովեց: Որովհետեւ աւ

ը տեսանես: Մոռանում էի քեզ ասելու, որ {սա} մէկ մարդ եւս վարձել էր, որ գործարանում

նիք սորա անունը պատմութեան մէջ թէ ո՛չ. {սա} մի անգամ գտանուել էր ապառաժ Լիգուրիայի

որ ծածկուած է անվերջ անտառներով: {Սա} իւր յափշտակած արծաթի քաջագործութիւնը հա

ռով, անհասկանալի բան է: Ասես թէ ո՛չ, {սա} չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի պաշ

աջինի եւ ոչ երկրորդի պաշտօն լցուցանել: {Սա} նոցանից գերազանց է երեք բանով, որպէս

վ: Առաջին. իւր անմիտ փառասիրութեամբ: {Սա}, երբ գործարան կը գար, ուշադրութեամբ կ

ադիրը եւ պաշտօնատարքը մէկ էին դարձել եւ {սա} մէկ, պաշտպանելու մի այնպիսի անարժան մա

նորա չարագործութենների պատճառով: Բայց {սա} ուշադիր էր իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակա

որ տակաւին գտանւում էր գործարանի մէջ: {Սա} կարողանում էր մի հարուածով գետնին զարկե

ահաբեկել սպառնալից թշնամիքը: Յիրաւի, {սա} իւր քաջագործութեամբ մի նոր Աքիլլես հանդ

ընդդէմ: Եթէ դու տեսանէիր, թէ ինչպէ՞ս {սա} աներկիւղ եւ առանց նիզակակցի այս կողմ ու

րատեւ պատերազմելուց վաստակում էր: Բայց {սա} մի ամբողջ ժամ պատերազմեց մենակ այն անհա

լիք չկայ, ամենայն պակաս կատարելագործեց {սա}: Մնում է միայն մեզ հրաւիրել Երեւակի բա

լցուած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ {սա} ՛, իր բոլոր թղթերում, պոռնիկների արքայ

ւ, Փրկչի վրայ ցոյց տալով, թէ. " բայց {Սա} ինչի՞ "։ Այսպէս էլ ես, իմ գործերի

անատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ. " {Սա} թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահա

, թէ ինքը աշակերտ է երանելի Աղանին, թէ {սա} է եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը, թէ ի

ւկ., գլ. Ե., համ. 10)։ " Ընդէ՞ր {սա} զմեղաւորս ընդունի եւ ուտէ ընդ նոսա " (

ա մահի լուրը Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ {սա} պատռեց իր շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փ

ն չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս {սա}, դա, նա, գործ դնել անշունչ առարկաներ

մի իջեւան տեղ յառաջ գնաց կաթողիկոսին։ {Սա} հանդիպեցաւ Աբովեանին եւ խօսելով նորա ու

ան եւ ուսուցչապէս Անքէ վարդապետը։ Բայց {սա}, շատ սիրելով հանգուցեալը, բարեմտաբեր

ցր յիշատակը ապրելու է մեր սրտում, քանի {սա} զարկում էր մեր կուրծքի մէջ. չենք մոռան

, եւ խոնարհադէմ գլուխ տուեց սատանային. {սա} նորա ուսումնական գրապետն էր, որ յառաջ

արկացած իւր պալատական գրապետի վերայ. - {սա}, մինչեւ անգամ տաքացրած եւս չէ, այլ ամ

դեւը զինուորական ճարտարապետ էր յառաջ. {սա} մի հիւսիսային երեւելի քաղաքի մէջ շինեց

, այս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛ {սա} չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան ե

ահա դարձեալ պատասխանել սատանային, մինչ {սա} ամենալի բարկութեամբ վեր թռաւ գահիցը դէպ

եւ գրականութեան դիւապետը յայտնուեցաւ: {Սա} չէ նմանում ուրիշ դեւերի. սա կրթուած եւ

տնուեցաւ: Սա չէ նմանում ուրիշ դեւերի. {սա} կրթուած եւ ուսումնական դեւ է. հասակի բ

ուսն էր, այլ պատմաբան վերին աստիճանի: {Սա} շատ հին բաներ է պատմում. գիտէ մինչեւ ա

, որպէս յանցաւոր կին եւ յաջող փորձիչ: {Սա} էր, որ խաբեց Եւային, տալով նորան բարո

ւակներն են, ծաղկին եւ զուարթանան: {Սա} մի լաւ պաշտօնեայ էր ստութեան, դորա մէջ

արոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, եւ {սա} էր, որի մօտ գնաց պ. Մարկոսը, ուր կը

եակը, ուր քնած թողել էր իւր բարեկամը: {Սա} զարթեցաւ պ. Մարկոսի ներս մտանելուց․ առ

յնպիսի ձեւ ցոյց տուեց պ. Մարկոսին, որ {սա} կարծեց, թէ նորա հաւատալու գաղտնիքը մի

նչ պակաս իւր գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը: {Սա} էր Ալբերտոս Բօլստետեանը, կամ Ալբերտոս

երջապէս դարձաւ Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: {Սա} եւս Բեքոնի նման աշխատում էր այն ամենայն

երկնքից ի՞նչ է թափուել երկրի վերայ, որ {սա} չէ ընդունել: Թաբաք ծխողները դարձան

էլը, թշնամական ուղղութիւն տուեցին դէպի {սա}: Զարմանք բան է. շատ անգամ պատահում է

հայեացք ձգեց պ. Շաքարեանցի վերայ, որ {սա} հասկացաւ, թէ պ. Մարկոսի խորհուրդը, ծ

յստեղ տեսաւ նա մի կենդանի էակ. բայց եւ {սա} սպասաւոր էր մահու թագաւորութեանը...

տեսակի մարդերին: - Աւելի վատթար: {Սա}, մեր եկեղեցու նախկին երեսփոխանն էր, տ

նի պատճառից, չէ պիտոյ երեւին ուրիշին, {սա} իրաւունք չունի նկատել այդ նուիրական գաղ

կիսատ թերատ տպաւորութիւն դէպի ուղեղը, {սա} յագ է եւ չէ կարող ընդունել տպաւորութիւն

ւթեան մի բոլորովին հակառակ հանդիպմամբ: {Սա} մի անախորժ զգացողութիւն է, որ մարդը ձգ

ս գալով միացել էր Քեօռ-Օղլուի հետ, երբ {սա} գնացել էր այնտեղ Տեմիրճի Օղլուի ձեռքից

իջնորդութեամբ, դու կ'ասես տղային, իսկ {սա} կը հարցանէ փերիներից, որոնց պատասխանը

այլեւ ճաշակ ունէր աշխարհի բաների մէջ: {Սա} մի օր եկեղեցու մէջ պատահմամբ խօսածի համ

մի կողմից ծանրանում է նորա վերայ, երբ {սա} չունէր իւր մէջ այն ընդդիմադրող ոյժը, ո

մ գրել էր նորան անստորագիր նամակով, թէ {սա} հոգս չառնէ, թէ նա ինքը գտանելու է մի ա

ծ թէյի բաժակները, բերեց Շահումեանցին. {սա} պատուել կամենալով տանուտէրը առաջարկեց,

ժամանակը մինչ հանդարտ էր հոգին. իսկ թէ {սա} մի փոքր վրդովուած էր, իսկոյն հին նախապ

էր յարդից հիւսած գօտի: Երեւում էր, որ {սա} ամէնից մեծն էր. պատճառ, միւս երկուքի

ճառ, ինչպէս Վարդ-խաթունը, այնպէս, եւ {սա} խելքի կողմից մեծ կարօտութեան մէջ էին.

անդորրութիւնը վրդովուում է մի դերվիշ, {սա} գալիս է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ ա

յ է կտրուէր նոցայ բարեկամութիւնը եւ եթէ {սա} ուխտաւոր Մկրտչին գնար, Մկրտիչը ճանաչած

լինէր: - Ովի՞ աղջիկը առեց, -հարցրեց {սա}: - Թիւթիւնճի-օղլուի: - Ի՞նչ Թիւ

Եւդոկիացւոյ ձեռնասուն յաշակերտէ նորա։ {Սա} ինքն Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ

ռաւոր երկիրս գնաց մինչեւ 'ի Պաղտատ, եւ {սա} եւս օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի

րբնական եւ յաւիտենական կեանքի կենտրոն. {սա} է Արարիչը, ստեղծողը հոգու եւ մարմնի,

երմերը տնկած էին մարդու հոգու մէջ, երբ {սա} առաջին անգամ երեւել էր աշխարհի երեսին։

իցէ անդամը, որպէս հայր իւր որդին, եթէ {սա} կը վերադառնար խոզարածութենից դէպի իւր հ

վերայ, հոգ տարան բարւոքել ներկայն, որ {սա} ապագայումը գեղեցիկ եւ երջանիկ օրերի մայ

մի անդամը, արիւնի գին արժէ Եւրոպային։ {Սա} ամբողջ կէս դար մանուկ զօրութեամբ սուրը

ի կերպով օգտակար լինէր պապականութեանը, {սա} իսկոյն պատրաստ էր անտես առնել Աստուծոյ

րիկոսի խնդիրը, այն պայմանով միայն, որ {սա} յետ գանչէր աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։

ութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է ազգից եւ {սա} ( ազգը) նայում է նորա ( Մխիթարեան միաբ

ւնքը արդէն զգալի էին ժողովրդի համար, եւ {սա} պատրաստ էր ենթարկուիլ մի նոր վերանորոգո

ս գալ վախենում էին ժողովրդից, որովհետեւ {սա} որպէս մարգարէ ընդունում էր նորան։

ն ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, եւ թէ {սա} ինքն է առաջին եւ վերջին հնար բորբոքելոյ

րհագրութիւն՝ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: {Սա} ՛ տայ մեզ լոյս տեսանել զառաջինն զանցեալս

նց՝ հմուտ աստուածաբանական գիտութեանց. {սա} թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական ճառս

իւն եւ զայլ հռետորական ճառս, վարժ գտաւ {սա} ի դպրութեան հելլենականին, եւ առաւել եւ

եռն վարժ քաջ ի մաթեմատիքական ուսմունս: {Սա} ըստ խնդրոյ Անանիայի՝ եպիսկոպոսի Վաղարշ

րով կեայ ազգն, շնչաւորէ զպատմութիւն եւ {սա} զբանաստեղծութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ,

ի վերայ պատահեց նորան մի Մաւր, որի հետ {սա} կրօնական վէճ բաց արեց։ Մաւրը, չ'ընդու

էր կարդում Վօվէսկեան Կօլլեգիումի մէջ։ {Սա} ծիծաղում էր Իգնատիոսի վերայ եւ ոչինչ զո

լիայի Տէրութիւնը խնդրեց Իգնատիոսից, որ {սա} մի քանի մարդ ուղարկէ Հնդկաստան՝ Քրիստո

ման եւ մշտնջենական էր, քանի կենդանի էր {սա} ։ Նա նշանակում էր կամ հրաժարում էր Կարգ

կեանք, որ ամենայն ինչ յառաջ է տանում։ {Սա} մի Չինաստան է՝ խելացի մարդերի ձեռքով հ

ռանձին սովորութիւնքը՝ Չիներից ստացած։ {Սա} եւս Չինաստանի նման հեռանում էր օտարասահ

լ նորանց Հենրիկոս III-ի հետ, որովհետեւ {սա} պաշտպան էր Հուգենօտներին։ Նորա հետ միա

, ինչպէս էր դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, {սա} ինքը եւս իւր թշնամիքը հալածելու համար գ

որ ծագում էր մի ազնուական ազգատոհմից։ {Սա} վաճառեց իւր ունեցած կայքը, արծաթը բաժա

լէգիումի մէջ իբրեւ աշխարհական ժողովող։ {Սա} մի շատ անկիրթ մարդ էր, եւ քաղաքական գո

ն աղօթս արարէք, որպէս զի արժանի լինիցի {սա} զաստիճան քահանայութէան անարատ պահել եւ

չբացուին դէպի գրական լեզուի կենդրոնը, {սա} ոչ միայն չէ կարող ծաղկել եւ ուժ առնելով

յո՜, մեծ պատիւ են բերում մի ազգի, եթէ {սա} հարուստ էր այդպիսիներով, այնուամենայնի

սորա մասին, որ այսպէս փոքր հանդէս ունի {սա}. պատճառ, հեղինակը նորանով ցոյց է տալի

քով շատ անգամ սարսափեցնում են մարդուն. {սա} միանգամայն ոչնչանում է, երբ աչքի առջեւ

վիճակի հետ, ինչ վիճակում որ գտնւում է {սա} նորա թարգմանութեան միջոցին: Մեր յիշած

առհասարակ դէպ դնել մի կոպիտ ուժի, եթէ {սա} որեւիցէ կերպով կամենար վրդովիլ նորա ընտ

ատճառ պիտոյ էր ազգային մատենագրութիւն. {սա} էր առաջին եւ վերջին քարը, որ կարող էր

ապարհով յառաջ էր խաղում, իսկ երբ ընկաւ {սա} Հոմերոսի բանաստեղծական ճարտար մտքերի տա

կանալի էր ժողովրդին, ոչինչ մի բան էր, {սա} այն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից էր կ

լուսաւորութեանց ազգի մէջ տարածուելուն։ {Սա} մեռեալ եւ անպիտանացած մի լեզու է՝ բոլո

ինէր կերակրել հայոց ազգի սոված հոգին եւ {սա} աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառնար նորա մէջ

ուն աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ {սա} հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ էլ մշա

ափում է իր միտքը իր նմանների մտքի մէջ. {սա} է այն կամուրջը, որի վրայով կարող են ազ

ծի հետ դադարում է եւ բարոյական խնդիրը։ {Սա} չէ նմանում այն նիւթական տարերքներին, ո

որով գրում ես այս տողերը "։ Ո՛հ, եթէ {սա} լինէր հասարակաց ազգի, ո՛չ սա, այլ երկ

Ո՛հ, եթէ սա լինէր հասարակաց ազգի, ո՛չ {սա}, այլ երկու աստիճան տակաւին սորանից ցած

յդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ գիտէի, {սա՛կայն}, լոկ համբաւի վրայ հիմնելով, դատե՛լ կա

№ 34 Մ. Նալբանդյանց 1853 39. {ՍԱԴԱ} ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿԱՄ ՍԱԴԱ ԴԱՒ

9. ՍԱԴԱ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿԱՄ {ՍԱԴԱ} ԴԱՒԹԵԱՆ, Ահա ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մ

նչի մասին, որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ {Սադա} Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան եկա, նա

ա եղբայր, իմ հանգամանքները, թողում եմ {Սադայի} 250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած եմ

ացի ես կարոտություն դրամի, իսկույն պ. {Սադայից} փոխ առի 1 ամիս ժամանակով այդ դրամը եւ հ

հավանաբար, այստեղ Գլազունովի մոտ կա, {Սադովայա} փողոցում: Ի դեպ, ես շարունակ ծախսեր ե

տակաւ մտանելոյ յակադեմիայն, ըստ ժամուն {սադրելոյ}, պարտաւորեալ գտանի մտանել իւր ի թիւս օ

իր եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ {սադրելով}, այն խաղը կը խաղար եղբօր գլխին: Աւելի

րությունը, ինչպես օրինակ՝ քարյուղի եւ {սաթի} " եւ այլն: Ափսոս, որ մանրադիտակը հարկ

ափանցիկ է մարմինը, Աչքը յօնքը սեւ {սաթի} պէս փայլում են: Չքնաղ իրան

տխուր դէպի պատժարան, Անհոգ արձակած {սաթի} պէս մազերը, Արտասուք թափելով հեղեղ

տուն Չեթու, Սահակ Թիւյսիւզեանցին {Սաթինին} 29/11 Богдановой [Մայիս] 3/15 Չեթու 5

ր նպատակն է՝ շաքար ցանել մեկ քառակուսի {սաժենի} վրա, որպեսզի հնարավոր լինի ստանալ դրակ

մտանող շինականների սայլերից պահանջել մի {սալ} քար ներս բերել քաղաքը, ինչպէս սովորութ

եւ նոցա իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ {սալամաթի} տացեն մի անգամ յամենայն կայից իմոց եւ ն

ելոնում երկու տարի մնալուց յետոյ, գնաց {Սալամանկա} ՝ այնտեղ Համալսարանում դասեր լսելու համ

ռնում է Սպանիա եւ նստում է Բարսելոնի եւ {Սալամանկայի} դպրոցների աշակերտական նստարանների վերայ

աշակերտների հետ միասին։ Վշտանալով {Սալամանկայի} անշնորհակալ բնակիչներից, մանաւանդ աբեղ

որքան Բարսելոնում։ Նորա քարոզները, որ {Սալամանկայում} ասում էր, գործից ձգել էին նորան, վասն

։ Գտանուեցան եւ վկայք, որ պատահել էին {Սալամանկայում} այն ժամանակ, երբ Դոմինիկեան կրօնաւորնե

ընտրուած պարոններից հոգ չէ տարել քաղաքը {սալայատակ} առնելու մասին, թէեւ շատ հեշտ ճանապարհ

նք: Պատնէշներ շինեցին, փողոցների {սալայատակները} կողոպտեցին, աղաղակ, խռովութիւն:

գոյական անուն է, ասաց։ Յայտնի է, թէ {Սալանթեանցի} սխալը տրամաբանութեան մէջ չէր, այլ՝ սկ

ամբ: Եւ ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր {սալացեալ} խիղճ կարիցէ արդեօք աչք բացօք տեսանել զ

Քեզի այդպէս բողբոջեց: {Սալեմի} դժբաղդ որդիքը ` Երբ քո տերեւքը հի

կերի առջեւը ` Կանգնած ես դու, ոստ {Սալեմի}, Սրբութեան լուրջ պահապան:

երել: Ազգային աւանդութիւն Է դարբինների {սալը} ծեծելը, որ Արտաւազդը դուրս չգայ ու աշխ

21 մարտի, 1856, Մոսկվա 25. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ}: ԱՄԵՆԱՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱ

Մոսկվա 18-356 26 26. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} ՊԱՏՎԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ, ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ.

այել Նալբանդյանց 1857 29. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

2 ապրիլի 1857 Մոսկվա 30. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

ի 1857 Մոսկվայի մեջն 31. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} ՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

Մարտի 27, Մոսկվա, 1858 34. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ,

րվարի, 1859, Մոսկվա 40. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

9, մարտի 16, Մոսկվա 41. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} 31 մարտի 1859, Վարսովիա ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂ

րեկամ Մ. Նալբանդյանց 42. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} 23 ապրիլի 1859 թիվ Փարիզ 5 մա

ղբայր Մ. Նալբանդյանց 43. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} 27 հոկտեմ. 1859, Մոսկվա ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂ

թար՝ Մ. Նալբանդյանց 44. ԳՐԻԳՈՐ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ} 38 նոյեմբ. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻՐԵ

դ կարգի վաճառականէ ի Գրիգորէ Կարապետեան {Սալթիկեանց} Խ ն դ ի ր Շարժեալ ի քրիստոնէ

ԵԱՆՑ ԱՐԳՈՅ ԳՐԻԳՈՐԻ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ {ՍԱԼԹԻԿԵԱՆՑ} ՈՐՊԷՍ ՄԻ ԱՌԱՒԵԼ ԸՆՏԻՐ ԵՒ ԱԶՆԻՒ Ա

Ձեզանից, բայց 62 մարդ, որպես ասաց պ. {Սալթիկյանցն}, ճշմարիտն ասեմ, փոքր է Նախիջեւանի համ

օրինակը, որ խնդրել եմ, ուղարկեցեք պ. {Սալթիքյանցի} անունով, Նովսքու-րեչսքի № 34 Մ. Նա

ք չեմ կոխում: Տէր Մովսեսն ասում է թե, {Սալթիքովը} վերջին անգամ լավ քոթակ տրվեց պրոֆերանս[

եք միշտ պարոն Ալաճալովից, պարոն Գրիգոր {Սալթիքովից} եւ պարոն Մաթեոս Խաչատուրյան Երեցփոխյանի

յժ թուով, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս {Սալլանթեան}, Խուդաբաշեանց, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտի

րականութենէ նորա, որ արտագրութիւն էր ի {Սալլանթեան} եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելոր

ւ այլք ոմանք, յորոց Միքայել եպիսկոպոսն {Սալլանթեանց} ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզու

ճարտասանութեան իւրոյ Միքայել եպիսկոպոս {Սալլանթեանց} " որ զհայերէն միայն գիտէ՝ ոչինչ գիտէ "

ն, եւ որ նոյնն բանն ասել է, մինչեւ որ {Սալլանթեանց} Միքայէլ եպիսկոպոսը, բացի աներեւոյթ եղա

ղեցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ Պապը, {Սալմերոն} եւ Բրուէ Յիսուսեանները ուղարկեց Իրլանդի

ցիք, հռչակաւոր Յակոբ Լայենէզը, Ալֆոնս {Սալմերոնը}, Նիկօլայ Բօբադիլեան, Սիմօն Ռոդրիգէզը

այնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, Լայենէզը եւ {Սալմերոնը} յայտնեցին, թէ ինքեանք կամէին գնալ Սպան

անաւանդ՝ Բելլարմին, Մարիաննա, Ալֆոնս {Սալմերօն} եւ Էմմանուէլ Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտած

երեսը։ Նա ընտրեց այս մասին Լայենէզը եւ {Սալմերօնը}, որ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք հասան Տ

իւրաքանչիւրը կէս ժամից աւելի չ'խօսեն. {Սալմերօնը} եւ Լայենէզը այնպիսի ճարտարութենով խառնա

յայտնեցան երկու յիսուսեանք, Լայենեզ եւ {Սալմէրոն}, նախահրաւէր աշակերտք Իգնատիոսի Լոյոլայ

եցաւ դարձեալ Տրիդենտը։ Լայենէզը եւ {Սալմէրօնը} դարձեալ յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ իբր

եան նշան։ Նա հաւատացնում է Հունգարացոց {Սալոմոն} թագաւորին, թէ սորա տէրութիւնը Հռովմէակ

Հռովմէական եկեղեցու սեպհականութիւնն է։ {Սալոմոնը}, չհաւատալով եւ կամակորուելով, գահընկէ

ի Յովհաննէս վարդապետը թարգմանել էր, եւ {Սալոմոնի} երգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ թարգմանել

նցին] Չեթու, Սահակ Րեդայեցի տուն {Սալտիկ[եանին]} տէր Յարու[թիւնին] Լոնդոնից 28/10

1859] Վառշաւ[այ]ից Ապրիլ 3/15 տուն {Սալտիկեանցին} Սրբազանին Չեթու Սահակին Չեթուին

ռակորդների մասին, վասն որո արժան է պ. {Սախավյանի} ուշադրությունը դարձնել այս բանի վերա թո

ց դարձեալ կարելի է գործ կատարել: Մի՛թէ {սակա՞ւ} տեղեր կան մեծ եւ փոքր Հայաստանի մէջ, ո

կարգի եւ տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր {սակա՞ւս} ներգործէին եւ ներգործեն ի վերայ ժողովրդ

րոց թարգմանչաց զգահուց բուռն հարկանել: {Սակա՞ւք} իցեն առ մեզ, օրէն լիցի հարցանել, որ ի

տ հարկ էր առաքել զայն ի կոնսիստորիայն, {սակայն} չգտանի անդ եպիսկոպոս, վասնորոյ առ քեզ

8, ընկալայ պարտուպատշաճն յարգութեամբ, {սակայն} ՝ ընթերցեալ զայն ամենայն ուշի ուշով, մ

եղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմարիտն, {սակայն} գոլով իսկապէս հեղինակ, վասն այն երկուց

ել դեպի Էջմիածին [..... ] թե սուտ, {սակայն} եթե Նախիջեւ[.... ] հույս չկա, որ դո

յլ եւ դորանից ավելի սիրելի բան չունիմ, {սակայն} համաձայնիր ինքդ, որ հնար չունեի շարուն

որաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց, {սակայն} վճիռն մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ ժողովն ե

յան, դորա հակառակ առ ի սրտե ուրախ եմ, {սակայն} տեսանելով նորա ազատությունը եւ իմ ազգի

հանգամանք, թերեւս ոչինչ անծանօթք Ձեզ, {սակայն} ըստ բերանացի պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի

դյունքը նախընթաց հունձի արդյունքի հետ, {սակայն}, սերմերի ձեւափոխումը փաստ է: Ես Հնդկա

ջ էր - այդ չպիտի մոռանալ: Ներկայումս, {սակայն}, այդպիսի գործողությունից հետո նրան անհ

, որ " չիք չարիք, առանց բարեաց ": {Սակայն}, ցտեսություն, ձանձրույթից շատ խոսեցի

անակոչության հետեւյալ օրը: Դա փոքրիկ, {սակայն}, միանգամայն անվնաս, անախրոնիզմ է: Պա

վ Ֆոշեի ակնհայտնի տաղանդը, չեմ կարող, {սակայն}, համբերել եւ այստեղ չբացահայտել պատմակ

տնիկովը, որը թատրոնի ախոռի հսկիչն էր: {Սակայն} Ռոդիսլավսկին չի հուսահատվում, նա հավատ

ել, որ հետեւյալ օրը կազատվեմ կատառից, {սակայն} այդպես չեղավ: Եվ միայն այսօր կարող եմ

եմ նման, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի, {սակայն} ոչինչ, ես կսկսեմ, թող ուրիշներն ավարտ

որտեղ ամենուրեք ես ունեմ գործակալներ, {սակայն} ես այդ չեմ կարողանա անել, քանի տառապու

ծիքը, այդ նրանց չի արգելվում օրենքով, {սակայն} նրանք պարտավոր են արտահայտել իրենց կարծ

որ է օրինական ճանաչելու նրանց աճուրդը: {Սակայն} ովքե՞ր են այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ

, որն ինքն ըստ ինքյան ոչինչ բան է: {Սակայն} պարտապանի կողմնակիցները եւ իրենց դատապա

ւմ է տարեկան 2. 000 դ. ։ Ինչի՞ համար: {Սակայն}, այդ մեզ բնավ չի վերաբերում. մեր անմի

րծի մեջ բոլորովին օգտագործված չի եղել, {սակայն} ինձ հայտնեցին, որ իմ բոլոր թղթերն ուղա

ր երկու յառաջաբան եւ մի վերջաբան ունի, {սակայն} շատ աղքատ է իւր բովանդակութեամբ: Գլխաւ

վ հանդերձ, ստիպուեցաւ հաղորդուիլ: {Սակայն} պիտոյ է ասել, որ դոյն այդ հաղորդութեան

ի, որի հաշուով իմ պակասորդը կը լցուի, {սակայն} մի մոռնար, որ քո ցեղը մինչ ցարդ վայելե

կամքը, կամի՞ արդեօք ուսանել, թէ ոչ: {Սակայն} չէ պիտոյ աչքից հեռացնել նոցա քաղաքակրթո

ում է ինձ զուարթերես մի տիկին. Տեսքով {սակայն} տխուր սաստիկ ու խռով, Խիստ թխագոյն մի

ոհար վարդք վառին, Հաւատարիմ մնայ {սակայն} լռութեան... Ես ի՞մ անդէն, - եթ

ինս ապրիլ՝ կեանս համարեցան: Բայց {սակայն} ազգն մեր վերջացեալ ՚ի քաղաքական խորհրդո

, որոց եղաք եւ լինելոց եմք ականատեսք. {սակայն} զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի բողոքանացս ի ժամ

ողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս, {սակայն} ընդհանրականք են սոքին, ուրեմն եւ հայոց

ով Ապրանք ծախենք թէկուզ մեր հօրը, {սակայն} շատ մեծ օգուտով։ Ինձ վրայ դու մէկ

որդի ժառանգ, Ասաց վերջին շնչով, {սակայն} հոգին հանդարտ: Այն գայիսոն

շտ անսխալ է ու Քրիստոսի փոխանորդ, {Սակայն} բռնեց ձեռքը տիկնոջ, քաշեց նորան իրեն մ

յոց լուծը անողոք: Մեր յոյսը {սակայն} մեր վրայ լինի. Այսինքն ազգի մեր

աչս ի լաց Սիրտ իմ ցաւօք գելանի, {սակայն} ի քէն անմոռաց: Յիս հաստատէայ սիր

ւթիւն. Թէպէտ դարեր շատ անցան են, {սակայն} անունդ կայ յաշխարհի, Որչափ արփին

դունելու, ասաց " Թո՛ղ ձեր խօսքը լինի, {սակայն} քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից դու

ս խնդիրը չէ՞ ընկնում երկբայութեան տակ, {սակայն} հոգեկան տկարութիւնների տէրապիան շատ հա

քս եւ կարօտութիւնս առանձնապէս հոգալով. {սակայն} իմ քարոզութիւնքս շատ ախորժելով եւ պատու

ւ Ս. Գրքից բերուած վկայութիւնքը. բայց {սակայն}, բացատրութեանց մէջ պահեցինք ոչ միայն բ

արդէ՛ն ապացուցեալ ճշմարտութիւն է։ Բայց {սակայն} չենք կարող ասել, թէ բո՛ւն Ս. Լուսաւոր

ղմում, առանձին եւ շէնից մեկուսի։ Բայց {սակայն} այդ եկեղեցին շինուել է Վաղարշապատի կենտ

, այլ բնա՛ւ ներելի չէ կրկնել։ Բայց {սակայն} պ. Էմինը, իր յառաջաբանի մէջ այսպէս է

" Թէեւ անյայտ է մեզ անուն ծնողաց նորա. {սակայն} ՝ որպէս երեւի, ականաւորք ոմանք էին եւ

իմ եղեւ " ( Թուղթ, եր. 57)։ Բայց {սակայն}, մենք երբէք չենք ուզում ասել, թէ Փարպ

եւ բնա՛ւ իսկ ուշ չդնելով այդ անունին։ {Սակայն} Վռամ անունը ստիպում է մեզ մի փոքր մտածե

աւուրս շինեցից ա՛յլ առանձին ձեռագործի։ {Սակայն} եւ այնպէս չէր նման վկայութիւնն նոցա " (

aion dè èpi tojs legomenois ")։ Բայց {սակայն} յունական Télos բառը, որ Ժողովողի գլ.

քը արդարեւ այդ միտքն են տալիս։ Բայց {սակայն} այն վկայութիւնքը, որ տիրապէս "գլուխը կա

կար։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա։ {Սակայն} Հայկազնեան բառարանը պարտական էր անունով

րա կարծիքը կամ խօսքը աւելի մեծակշիռ է: {Սակայն} այս է բանը, որ այդ ծերերը անցուցած լին

չգիտեմ այդ տուների ծագման պատմութիւնը, {սակայն} հաւանական է, որ Ջալալիների ժառանգները

թեանը, կ'աշխատեմ օգուտ քաղել նորանից, {սակայն} այս է բանը, որ չեմ հաւատում, թէ կարող

րճութիւն պատճառեց, երգելով ու ածելով, {սակայն} կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թէ նա զգաց

: Նորա կինը, թէեւ գեղեցիկ հռչակուած, {սակայն} իմ ընտանիքի համար դարձաւ մի անախորժութե

սիա, եւ թէ այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, {սակայն} ստեպ ստեպ սաստիկ ծանրանում է նորա շնչառ

թանեանցը, ծածկելով իւր տհաճութիւնը: - {Սակայն} խնդրում եմ լսել ձեր խորհուրդը, որի պատ

ինել կամ ոտք լիզել օգտի ակնկալութեամբ, {սակայն} ձեր ընթացքի մէջ տեսանում եմ մի վերին աս

ն 'ի Հայոց եւ միաբանեցան յայս գործ. եւ {սակայն} գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիր

քայէլի Չամչեանց 'ի ձեռս Քօլլեճեանց. եւ {սակայն} միաբանութիւնն ջատագով գտաւ Հ. Միքայէլի

ւ, որով եւ յայլ կերպարան շրջեցան իրք։ {Սակայն} գիտել արժանի է, թէ յայս ամենայն գործ գ

նետիկեան Մխիթարեանց ընդ Քօլլեճեանս, եւ {սակայն} այս ո՛չ հայի առ խնդիր ինչ եւ կամ հետեւո

ան իմն էր այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր եւ {սակայն} պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործ

չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ Բայց {սակայն} ինձ մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի

կանոնի, գէթ այլապես, որչափ զօրեցինն, {սակայն} գոլով նոցա մատենագրեալ ի լեզու էին եւ ա

հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան], {սակայն}, թէ եւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ, այդ եւս

նբերրի եւ ամուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, {սակայն} բարձեալ տանի ի գիրկս իւր քանի մի անձինս

ւ կարկառեն մեզ զերկասիրութիւն իւրեանց, {սակայն} անգամ եմ ատելի զանազանք ի կորովաբան հայ

թէ եւ միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, {սակայն} զի՞նչ եւ իցէ, գոնէ բնական ազդեցութեամբ

ասել զվասնէրն բառիս ի լեզու էին լինել, {սակայն} կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ վերջինն լինե

դաւանութեան մէջ կրօնական հաւատալիք չէ, {սակայն}, պիտոյ է նորան հնազանդուիլ ", բ. " Հ

նէին իրենց միջից հոլովելու ժամանակ։ {Սակայն} ու վերջացած բառեր հոլովելու ժամանակ եւ

յ ընդունում ենք որպէս իրողութիւն: Բայց {սակայն}, դժար է այժմ դատել թէ այդ լոյսը կամ կր

ձիմահ հիւանդութիւնից անհամեմա՛տ լաւ է, {սակայն}, կատարեալ առողջութիւնը կամ առողջանալու

ք, այս շատ ցաւելի բաների մասին: {Սակայն} ինչպէս ամենայն ճանապարհորդի ներելի է,

ր աչքի յայտնի ճշմարտութիւն է այս: {Սակայն}, չենք ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք

իչ են: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ {սակավ} են իմ ներկա ձեռնարկության համար անհրաժե

ղքատութեան, հայթայթելով զկարիս անձին՝ {սակաւ} թոշակաւ: Համաձայն ազգական պարտաւորութե

եթէ մի բանագէտ եւ հետախոյզ մարդ, թէեւ {սակաւ} միջոց, կենակից լինէր մի այդպիսի մանուկ

ւում է Էֆիմերդէ, բայց Սուրբ գիրք՝ շատ {սակաւ} ։ Աչքերդ ձգեցէք, չասեմ այլ քրիստոնեանե

րակական ճեմելիք կամ պարտէզք, այլեւ շատ {սակաւ} կը գտանուի այնպիսի տուն, որ մի երկու ծ

օրըստօրէ արմատ արձակելու վերայ է, թէեւ {սակաւ} մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, պիտո

ջ խառնած այնպիսի տեղական բառեր, որ շատ {սակաւ} էին գործ ածւում: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանց

մայւում է խօսել Ռուսերէն, Ֆրանսիարէն, {սակաւ} երբեմն՝ Հայերէն: Թող շարժուին գեր

ստանի հաշուով ասել է 54 ղուռուշ. մի՛թէ {սակաւ} են այն մարդիկը, որ ոյժ ունէին ամենայն

նի եւ այս վաճառականների ունեցած շատ կամ {սակաւ} նիւթական ոյժը, ապաստան է իւր երկու ձեռ

ք չգտանիցին, էն միջոցումն եւ կամ գուցէ {սակաւ} անձինք գտանիցին եւ յիշեալ վեց սամիցն աւ

ի՞ այս գիտութիւն: Խոստովանիմ, ոչ {սակաւ} Զարմանք ունին զիս ընդ բանս Եւ

ն կամ ՚ի դպրութեան, եւ ի կեանս մեր ո՛չ {սակաւ} քան զԱյվազովսքին, գրեալ եւ տպեալ եմք ա

ապրուստ, տուն ու հանգիստ, Չունի {սակաւ} դիւր անձին։ Նորա կեանքը միշ

ն փոքր էր, անախորժ կերպարանքի տէր, եւ {սակաւ} մի կապուտակն: Անգործութիւնը սորան ստիպ

դիւնք ցոյց չտուեց: Շատ կը խոսէր, {սակաւ} կը հասկացնէր, այս նորանից էր, որ նա ո

րը. " զի ամենայն կահիւ եւ կազմածով եթէ {սակաւ} մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ որք յեր

նքին վերաբերելով, աւելացնում է. " եթէ {սակաւ} մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ, որք յ

)։ § 52. Բնագրում ասած էր. " Այլ {սակաւ} բանիւք զոր յերկրորդումն թղթին գրէ 'ի Կո

նկեղծ սրտերին, եթէ փոքրանում էր եւ այդ {սակաւ} եղած ընտիրների թիւը։ Այս առաքինի եր

հետեւ ոսկու բաղկացուցիչ մասները շատ կամ {սակաւ} գտանւում են միւս բոլոր մետալների մէջ,

մ բանի մէջ խառնուելու իրաւունքը շատ կամ {սակաւ} կարողութեան տէր մարդն ունի, ոչինչ չէ խ

, այլեւ ստուգած լինելով, որ այստեղ շատ {սակաւ} մարդ կար ֆրանսիագէտ, եկել էր մեր տուն

քերի բաղկացուցիչ տարերքը երկու են, շատ {սակաւ} երեք, թէեւ կան բաղադրեալ հանքեր, բայց

մ եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուրք, յորս առ {սակաւ} սակաւ կարասջիք ընտելացուցանել զհակառակո

ամանակ. եկեսցեն աւուրք, յորս առ սակաւ {սակաւ} կարասջիք ընտելացուցանել զհակառակորդս եւ

ց գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ {սակաւ} սակաւ ամենեքին եւ զիւր ձեռնասուն աշակեր

նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ {սակաւ} ամենեքին եւ զիւր ձեռնասուն աշակերտս վար

գտին հնարս, վասն որոյ եւ թեթեւացան ոչ {սակաւ}, որով եւ յայլ կերպարան շրջեցան իրք։ Ս

մերայնոց) զամենայն զբանսդ, ընդ որ ոչ {սակաւ} ուրախ լեալ նոցա, փառս մատուցին տեառն։

հասկացողք գտցին սակաւք, որպէս թէ որչափ {սակաւ} իցեն հասկացողք, այնքան գերազանց համարի

իգորի: Գոգցես ամենայն մատենագիրք մեր, {սակաւ} յոյժ բացառութեամբ, հետեւին uոցա, որպէ

է: Յունաց եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ {սակաւ}, ի չունելոյ զոք գրիչ ճարտար, զի յետ մ

տուղք այնքան երկարավաuտակ աշխատութեանցն {սակաւ} յոյժ տեսանին, այլ պիտոյ է սակաւիկ մի զ

գիրկս իւր քանի մի անձինս, որք շատ կամ {սակաւ} ծանեան զլուսաւորութիւն եւ ողջունեցին զմ

րականութեան մերում անձինք, որք շատ կամ {սակաւ} կարկառեն մեզ զերկասիրութիւն իւրեանց, ս

եր պարոն Մեսրոպ Դաւթեան Թաղիադեանց, ոչ {սակաւ} քան զայր աշխատասէր զանազան աշխատութեամբ

ց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ կամ {սակաւ}, եթէ թագաւորեցին: Չունիմք բան ասելոյ

որպէս Պարսից, Յունաց եւ այլոց շատ կամ {սակաւ} ՝ հայեցեալ ի դարսն, որք անցին զնոքօք,

եմք թէ պատուելի հասարակութիւնն մեր զկնի {սակաւ} ժամանակաց ինքնին զփորձ առնուցու թէ ո՞րպ

ւամենայնիւ նոքա չեն վհատում. բաց ի շատ {սակաւ} եւ այն թոյլ Յիսուսեաններից, որոնք յօժա

ացի Գեներալի ընտրութեան ժամանակից, շատ {սակաւ} էին պատահում այսպիսի ժողովքներ եւ այն ե

ս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս {սակաւ} եւ ներկիս գոյները պակասաւոր, խնդրեմ դո

ղափոխութիւնը ազդեցութիւն չանէ, շատ կամ {սակաւ}, այդ այլ խնդիր է, եւ կախւում է խմորոց

րշալոյսը ձեր գլխի վերայ է բացւում: Ձեր {սակաւաթիւ} լինելը, համեմատելով պէտքերի շատութեան

ր, որպէս եւ յայսմ ժամանակի, այսինքն՝ {սակաւաթիւ} ոմանք բուն ուղղափառք, թէպէտ այժմ շնորհ

բարւոք է արարք ձեր. բայց յանցանք ձեր է {սակաւաթիւ} լինելն ձեր, բազմացուցէք զթիւն. եւ ուր

ի է հեղինակութիւն նախնեաց, թող ( զյոյժ {սակաւաթիւ} գիտակս [ոմանս] նոյն լեզուի, եւ ո՞ր հայ

հեղինակաց, եւ [այժմուս պաշտի միայն առ {սակաւաթիւ} ուսումնական ոմանս, եւ այն մասնաւոր եւ

ի մշակութիւնը, ընկնի, երբ այդ նիւթերը {սակաւանան}, այն ժամանակ նախ՝ դրամի արժէքն է ընկն

որչում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը չէ {սակաւանում}, թէեւ մեռնէր մի ահագին ազգ: Ի՛նչ է ու

րապետեան եղբարց: Ցաւելի է նոյնպէս գետի {սակաւաջուր} լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կ

մէջ գրքի ճակատում գրում է. " Զի եթէ ի {սակաւատառ} հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցունց դրո

ութիւն եւ ողջունեցին զմերս գրականութիւն {սակաւաւոր} գրուածովք, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ո

սառն ականատես հանդիսանալ աղէտիցս յորս {սակաւիկ} մի եւ հեղձնումք իսպառ: Այս ամենայ

թեանցն սակաւ յոյժ տեսանին, այլ պիտոյ է {սակաւիկ} մի զաչս դարձուցանել ի վերայ ժամանակակից

ալը կապուած է այն նիւթերի շատութեան կամ {սակաւութեան}, որոնց հետ կ'ենթադրուէր փոխանակել դրամ

ուրեմն ՚ի մասնաւորի: Այլ որովհետեւ առ {սակաւութեան} ժամանակի չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն ս

ատճառը վերագրել հնարների եւ կարողութեան {սակաւութեանը}, քան թէ մեծապատիւ սրբազան Արքեպիսկոպոս

լի էր։ Ես իմ գործը կատարեցի՝ ժամանակի {սակաւութեանը} յարմարուելով։ Առաջին անգամը այսքան ծան

րկում է մի այլ քաղաք, որի ժողովրդի թէ՛ {սակաւութիւնը} եւ թէ՛ աղքատութիւնը պատիժ պիտի համարուէ

ի քո մօտ, բայց ես իմանալով քո ժամանակի {սակաւութիւնը}, հրաժարուեցայ, որովհետեւ անտարակոյս պ

րբոց Թադդէ ի եւ Բարթողոմեայ: Շատից քան {սակաւուց} բաբախին սիրտք ի վերայ Ձեր, եւ ամենեքին

ց քան զսուտ փառս [հնձելոյ նմա ի բերանոյ {սակաւուց]}, եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր

ծառայ մնայ դարձեալ առաջնորդին։ Այսմ {սակաւուք} նմանի սեղանաւորութիւն սպասաւորի նախկին

ոչինչ տարադէպ համարիմք առ տեղեաւս խօսիլ {սակաւուք} զՊատմութենէ Հայոց, եթէ, միայն կարելի

ատմաբանական կարգաց ( systema), այլ եւ {սակաւուք} խոստովանիմք, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բ

Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ եմք {սակաւուք} յիւրում տեղւոջ, այն է ի սկզբան ճառիս,

րուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք զոր առ {սակաւս} եւ եթ ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք

եցուցանեմք. ո՞չ բազումք իցեն, քան եթէ {սակաւք}, զի առ ծանր թեթեւութեան անձամբ զանձինս

զքերթողականին վսեմ ճարտարութիւն, որով {սակաւք} յոյժ, քան եթէ բազումք, խիլային ի բնու

երգել, այնպէս որպէս զի հասկացողք գտցին {սակաւք}, որպէս թէ որչափ սակաւ իցեն հասկացողք,

որհուրդ կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [էին {սակաւք} ոմանք, յորոց] կազմի միաբանութիւն ուսու

ի կրթել զուխտ եկեղեցւոյն, որոց [շատ թէ {սակաւք} հասկանալի է հինն բարբառ, [բայց եթէ սմի

պիտոյ է առնել, պիտոյ է յուսալ, որ այդ {սակաւքը} շատանան, միայն հարկաւոր էր իսկոյն սկսա

բ) թանգութիւն բնակութեան ի քաղաքիս է ի {սակե} անհաւատալեաց, քանզի այր յիւրաքանչիւր գ

դեռ եւս, եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ {սակի}, եւ խոհեմ՝ եւ յարատեւ հոգաբարձութիւն

դասութիւն պապին Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց {սակի} գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զօրինա

լ ինչ հօրն կամ մօրն: Ի հարկաւորագունից {սակի} համարիմք ուսանիլ նոյնպէս, եթէ զիա՛րդ խ

ո՛չ ճանաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, յորոց {սակի} համարի եւ լեզուախօսութիւնն Հայկական չոր

ողութիւնս աբեղայամիտ հեղինակացն, յորոց {սակի} համարի եւ 1 թերթն յունուար ամսոյ 1853 թ

ւսահայս արժանաւոր են յոյժ թուով, յորոց {սակի} Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան, Խուդաբաշ

ութիւն, նոր ոգի, Թռցրու ինձ շուտ {Սակոյլնիկ}, Ուր կայ մի կոյս գեղանի:

գլուխ ազնուական աղայ Յարութիւն Խալիպովն {սակս} քննութեան, որպէս եւ նորին ազնուութիւնն

նել վաղվաղակի զյարաբերեալն տնօրինութիւն {սակս} բանալոյ զօրինաւոր քննութիւն ի վերայ Բար

դնելով զիւրովսանն պարտականութիւն, յայն {սակս} հայեցեալ մանաւանդ ՚ի պաշտպանողական ոգի

զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, յայս {սակս}, դիմեալ առ արժանապատուութիւն Ձեր, շն

որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին, յայն {սակս} դժուարանամ կատարել զպահանջողութիւն ձեր

ոպոսական կոչման նորա եւ աստիճանի, յայն {սակս} ստիպիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի ս

օրհնութիւն վեհափառ քահանայապետիդ, յայն {սակս} մինն յերեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցն, ոչ

իստոնէականաց օրինաւոր եւ միջակ ծախիւք. {սակս} տեղւոյ գերեզմանին իմոյ մի՛ տացեն ինչ,

յ գերեզմանին իմոյ մի՛ տացեն ինչ, քանզի {սակս} տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ վասն իմ տանս

ֆ մնասցէ յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, {սակս} կառավարութեան երկու դպրատանցն, նմանապէ

ն ժամանակի չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն {սակս}, յայս նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի միա

եան՝ պառաւանց միայն [է] ճահաւոր, յայն {սակս} արժան համարիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ

աճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն {սակս} իղձ լինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, զի

ապետի անունը տալով, բացատրում է. " որ {սակս} Սեւ կոչեցելոյ հաւուն իւրեան ազգն յայն ա

ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն, յայն {սակս} պարեգօտաւորք սեղանակապուտ ձեռօք ընդ ոսկ

եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կամ է՞ր {սակս} զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ բանից, մա

ամ, И молодой человек-ն Ведъ {սահաթը} երկուսին Գնացել է ձեր տունից,

ն է երեւում: Եթէ հինգերորդ դարումը {Սահակ} եւ Մեսրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու

յիշեալ սուրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ {Սահակ} եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատո

Փարիզից 23/5 Նազար[եանցին] Չեթու, {Սահակ} Րեդայեցի տուն Սալտիկ[եանին] տէր Յ

նից 28/10 Նազարեանցին տուն Չեթու, {Սահակ} Թիւյսիւզեանցին Սաթինին 29/11 Богдан

. " Որոց վարդապետք եւ ուսուցիչք Սուրբն {Սահակ} եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն Սու

ացն Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ {Սահակ} եւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ վերծ

Սամուէլ ( 492) 'ի Մուշէ ( 502) եթէ 'ի {Սահակ} ( 510)։ Տրտո՛ւմ ենք, որ պ. Էմինի

։ Աւելորդ է ասել, որ, բացի Ռշտունեաց {Սահակ} եպիսկոպոսը, Ղեւոնդեանց մէջ ուրիշ եպիսկ

կում, յայտնելով Սուրբ Յովսէփի եւ Սուրբ {Սահակ} Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ լինելը

կան ճառիւք, այլ եւ պատրաստելով զսուրբն {Սահակ} եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ լուսաւորութեան հին

կենագործել զդպրութիւնն՝ գայ առ սուրբն {Սահակ} զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ինքն զսո

ել իւրում ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մեծն {Սահակ} եւ Մեսրոպ ( որ վերստին գնացեալ էր առ Սա

ակ եւ Մեսրոպ ( որ վերստին գնացեալ էր առ {Սահակ} ) զամենայն եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զգի

նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ սուրբն {Սահակ} եւ առ Վռամշապուհ արքայ Հայոց: Այլ զի ա

դրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտանէ զսուրբն {Սահակ} ի թարգմանութիւնս Հին Կտակարանի յասորւոց

ն ի վերակացուաց աշխարհին՝ առաքէ սուրբն {Սահակ} զՄեսրոպ եւ զՎարդան զթոռն իւր ի Բիւզանդի

ռաջին վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակացս առ {Սահակ} խիլայեալ ի կայսերէ՝ զանձուկ փափագանաց

յ զպարտս, ելանէ ի Վաղարշապատ առ սուրբն {Սահակ}: Ուստի խորհուրդ արարեալ լուսաւորչացս,

նծայեալ քսութեանց ոմանց՝ որպէս թէ Մեծն {Սահակ} եւ Մեսրոպ զայլս ունին ի Բիւզանդիոն առաք

ղագս անկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն {Սահակ} վարժ էր քան զամենեսին ի յունականումն,

զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ յինքն եւ ի {Սահակ} Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, զոր

էր գրում մեր անզուգական Քերթողահայրը, {Սահակ} Բագրատունուն: Աւանդութեանց մէջ,

երկուց ազգային դպրոցացն, յանուն սրբոցն {Սահակայ} եւ Մեսրոպայ, հաւանական է թէ եղելոց ի

ւմ արտագրեալ էր յիսկական ձեռագրէ Սրբոյն {Սահակայ} մերոյ թարգմանչի ": Սուրբ Սահակի ձեռագր

" Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն {Սահակայ} եւ Մեսրոպայ, բայց տեսեալ էր զնոսա եւ '

ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն իւրոց {Սահակայ} եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս " եւ այլն (

ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն իւրոց {Սահակայ} եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս "։ Սուր

երունւոյն Խորենացւոյ առթեալք ի մահուանէ {Սահակայ} Պարթեւի՝ Հայրապետի Հայոց, եւ ի բարձմա

ցն եւ դարձ ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ {Սահակայ} եւ Մեսրոպայ զնշանագիրսն, որոց զկնի ուս

ունաց՝ ընդունել զվարդապետութիւն սրբոյն {Սահակայ} եւ զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն

ի ի՝ կենդանի յառաջիլ ջրոց հոսանս: Այլ {Սահակայ} զՄեսրոպ բաւական գոլ տեսեալ առ ի կեանս հ

Յովհան եւ Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի {Սահակայ} եւ ի Մեսրոպայ, որոց դանդաղեալ ի Կեսարի

ասնից Հին եւ Նոր Կտակարանի, զորս առեալ {Սահակայ} եւ Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին զմիանգա

եանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն {Սահակայ}, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւրոյ իսկ զ

մինչեւ ցաւուրս իւր, զոր արար ի խնդրոյ {Սահակայ} Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայն եւ զԱշխարհ

յոց եւ նոցին գլխաւորացն յետ մահու Մեծին {Սահակայ} եւ Մեսրոպայ, յորոց հալածեալ լինէին անխ

նյաղթ, կամ փիլիսոփայ, յորդեգրաց Մեծին {Սահակայ} եւ Մեսրոպայ եւ քեռորդի Մովսիսի Խորենացւ

Եղիշէ եպիսկոպոս Ամատունեաց, աշակերտ {Սահակայ} Պարթեւի եւ Մեծին Մեսրոպայ, քարտուղար Վ

գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն {Սահակայ}: Զսոյն զայս Խոսրով գիտէաք մեք մինչեւ ց

րդ տունն, յատկացուցեալ միմիայն յօգուտ {Սահակեան} եւ Մեսրոպեան դպրոցաց: Թուի թէ տունք

ց հասարակութիւնը իւր Պատգամաւոր Կարապետ {Սահակեանի} եւ Մկրտիչ Նազիրեանի ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամ

20 կամ 25 տարի առաջ ծաղկարար եպիսկոպոս {Սահակը}, որի համար եւ ռուս կառավարության կողմի

ւելու կորստական սկիզբը։ Ներսէսի յաջորդ {Սահակը}, ջերմեռանդութեամբ պաշտպանելով ոչ այնքա

ս 105): Այստեղ յիշուած Ներսէսը եւ {Սահակը} են մեծ Պարթեւները՝ բուն Լուսաւորչի ցեղ

մը հաստատուած լինելով, եւ մինչեւ սուրբ {Սահակը}, Շահակ, Զաւէն, Ասպուրակէս, առաքինի

ար կաթողիկոսութիւն արած լինելով, սուրբ {Սահակը} պատճառ չունէր Կեսարիա դիմելու, թէ եւ պ

նը գիտենք, որ Հայոց Մեծ լուսաւորիչ Ս. {Սահակը} կնքեց իր մահկանացու կեանքը 439-ի սեպտեմ

ամանակ, երբ նորա երկու երանելի եղբարքը՝ {Սահակը} եւ Համազասպը, դահճի ձեռքով մորթուեցան ն

կատի ունենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ՝ {Սահակի} եւ Մեսրոպի ճեմարանը վերականգնելու եւ բա

արժանաւորութիւնը սուրբ թարգմանիչների՝ {Սահակի}, Մեսրովբի եւ Խորենացու արժանաւորութենն

իւնը, որ կատարեց այն ժամանակ Հայաստանը {Սահակի} եւ Մեսրոպի ձեռքով, իբր 60 աշակերտ Եւրո

րբոյն Սահակայ մերոյ թարգմանչի ": Սուրբ {Սահակի} ձեռագրից օրինակուած լինելը արդարութիւն

ռանգական ազգակցութիւն եւս ունենար Սուրբ {Սահակի} հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչագիրը չէր պ

ուած, ո՛ւր մնաց, որ հեղինակի եւ Սուրբ {Սահակի} մէջ կան 1400 տարի, արեւելք ու արեւմուտ

էպի Կեսարիա: Եթէ, արդարեւ, սուրբ {Սահակի} օրով լինէր դադարեցուցած մեր կաթողիկոսնե

ւնը Կեսարիայում, այն ժամանակ եւս սուրբ {Սահակի} վարքը, որքան մեզ յայտնի է, տեղիք չէր

, որ Պ. Խուդաբաշեւը, մեղանչելով սուրբ {Սահակի} անձին ընդդէմ, ինչպէս վերեւում ասացինք

Գօտեպնդած Մե՜ծ Պարթեւի - {Սահակի} հետ միասին, Աշխա՜րհ ծնան, լո՛յս

ր, առաքինի եւ Հայոց մեծ լուսաւորիչ տէր {Սահակի} եւ ուրիշ շատերի մասին, որոնք վախճանեցա

յ պ. Էմինի կարծիքը, թէ Փարպեցին Սուրբ {Սահակի} եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ իր վարդապետների հրամ

տանալ ( եւ պետք է ստանալ), ես ասել եմ {Սահակին} եւ խնդրել եմ, նա կկատարե. պատկերներն

ատրաստ թողեցի, փողը 106 մանեթ ուղարկիր {Սահակին} վերա, նորան երես արի, միամիտ կաց, որ

եցած է Դյուլյուի մոտ, բերող չլինելով. {Սահակին} հանձնել եմ, առաջին եկողի հետ կուղարկե

բ տօնում է մեր եկեղեցին, որոնցից սուրբ {Սահակին} ճանաչում է Հայոց ազգը մեծ պատճառ իւր լո

տուն Սալտիկեանցին Սրբազանին Չեթու {Սահակին} Չեթուին Բեռլինից 15/27 Նազարեանց

/1 Նազարեանցին, Կոմս Էմմ[անուէլ]ից եւս {Սահակին}, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցին

իսին Էսս[էն]ից 30/11 Նազարեանցին {Սահակին}, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Դրուցքոյին, Լոն

ց Ֆրանկ[ֆուրտի] վերայով [Յունիս] 9/21 {Սահակին}, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Սարգիսին Փար

ծներ, Մեռելահարցուկ եւ Յիշատա[կարան] {Սահակին}, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Վարսովիուց Յու

տուած է նաեւ մեր մեծ Թարգմանչաց՝ Սուրբ {Սահակին} եւ Սուրբ Մեսրոպին։ Թա՛փ տանք մի փոք

ազգի ինքնուրոյն Կաթողիկոսութիւնը սուրբ {Սահակից} շատ յառաջ՝ դեռ Մեծ Ներսէս Պարթեւի կաթո

անց տեսության: 2 ամիս ու կես ժամանակով {Սահակն} ալ պիտի գա, միասին կգանք երեքս էլ աստո

մի թաթառ կամ փոթորիկ ովկիանի վրայ, կամ {Սահարի} անապատում. թէեւ ոչ այնպէս ապշեցուցիչ,

Բ. ԱՆՑՔ Ընդ լերինս Ալպեան {սահեալ} Անցանեմ ի Գաղղիա. Ցրտահար

Ի վեր բարձրանայ Եզերտից [?] {սահեալ} Ընդ մէգ ընդ մռայլ, Աստղիկ վ

ատ: Բ. ԴԷՊՔ Ալպեան լեռներից դէպ վայր {սահելով} Ուղեւորւում եմ դէպի Ֆրանսիա, Տանջուա

ից ` համարեայ թէ նորա ձեռքի տակից դուրս {սահելով}: Այս անկարգ գործողութիւնը շարունակուեց

քնին մեղուցեալ եւ նենգեալ թագին իւրոյ, {սահեցաւ} ՚ի ստրկութիւն օտար պետութեանց, որով զր

հունվարի 1849 ամի յՕդեսսայ Երբ որ {սահի} Քիշնեւ երթալու ըլլանք նե, ես ձեզի կիմա

ահ ես դու, ոգի արգոյ, Թէեւ հազար {սահի} դար: Քո երկնաշունչ մեծ գոր

թաւալոցէն, Հրեշտակին մատունք {Սահին} դիւրաշուրջք, Ընդ կմբայն կայտառ

ենդանտի առաջ. բարբարոսի արարքն էլ ծայր {սահման} չունին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ, գուցե

Մինչդեռ հում նիւթերի համար չկայ որեւիցէ {սահման}: Եւրոպան, իւր ներկայ վիճակի մէջ, նայ

հարստահարում է միւս ազգը եւ իւր զէնքով {սահման} է դնում նորա հողի վերայ, բայց որովհետե

էր, համբառնայր, Մինչ յԱթոռոցն ի {սահման} Ի քերուբից պարառեալ՝ Արարչի

երկու... բերել էր։ Ո՞վ կարող է {սահման} դնել Կեանքի այս երջանկութեան,

տուիր քո ստեղծուածք սուրբ ձեռին, {Սահման} դրիր, չեն անցկենում, հազարաւոր անցնի

տեսնել որչափ մեր խելքը կարող է մեզ տալ {սահման}: ՎԷՃ ( Լերմոնտովից) Մի

րդերի նման, որոնց հաւաքելուն մի չափ ու {սահման} չկայ, այնքան կը հաւաքեն, որքան կարող

եղանի վերայ: Մանուշակի ուրախութեանը {սահման} չկար, որովհետեւ հասած էր իւր նպատակին

Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր ինչ ըստ {սահման} ելեալ ճառիս, առ որով պաշտի համառօտութի

նրան, անուն, որ կազմուած է հայերէն " {սահման} " եւ " դրութիւն " բառերից: Յետագայում

աւ եւ մէկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. " {սահման} եդ եւ ոչ անցանեն ": Այդ օրէնքներով կա

րների միջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպտական {սահմանագիծ}. բայց դա այլ բան չէր, քան տնաբույս մի

ը մեր Արշակունի թագաւորների, Հայաստանի {սահմանագլխեան} ցիցերի մինչեւ օտարների հողերի վերայ զար

դէպի ազգի քաղաքական կեանքը: Տէրութեան {սահմանագլխի} այս կամ այն տեղ լինելը, օտար ազգեր իւր

տխուր անցածից եւ ոտք կոխել վճռաբար նոր {սահմանագլխի} վերայ, ուր մանուկ առագութեամբ ծածանում

ւրիշ սահմանագլուխ չգիտէր բացի գիտութեան {սահմանագլխից}, նա կարող էր իրագործել իր հասարակաց հա

ով բնականապէս տարածողական էր: Նա ուրիշ {սահմանագլուխ} չգիտէր բացի գիտութեան սահմանագլխից, նա

ն եւ մանրադիտակը կանգ են առել արդեն այն {սահմանագծի} վրա, այն շեմքում, որտեղ արդեն իսպառ վ

րի վրա, մայր ցամաքում առաջացան մի շարք {սահմանադրական} պետություններ, որոնք միմյանց հետ կրքոտ

ն, քանի որ մեր եկեղեցու կառավարութիւնը {սահմանադրական} է, քանի որ մեր եկեղեցականներին դեռեւս

, - թէ ինչ խորհուրդ պիտի վերագրել Հեգելի {սահմանադրական} շինուածին եւ նորա պատահաբար ինքնավարութ

եւ իրաւամբ մի քանի պակասութիւնք ունեցող {սահմանադրութեամբ}, աւելի եւ աւելի հաստցուց ազատութեան ծա

արժանաւորութիւն եւ թոշակ ազովեան գաւառի {սահմանադրութեան} վերայ, եւ գտանել Տեղակալական կառավարու

չէ, եթէ այդ կտորը սխալմամբ անցած եւս է {Սահմանադրութեան} մէջ. դորա հակառակ դարձուցանում ենք ազ

ւիցէ կամ ուրեւիցէ " հանրապետական տարր " {սահմանադրութեան} մէջ, սորանից վախենամ է գերմանացին, ին

եռքով դարբնուած շղթայի մէջ, քան թէ այն {սահմանադրութեան}, որ միմիայն անգլիական մարդը կարողացաւ

համակարգութիւնը այսքան դարերով տեւում է {սահմանադրութեան} մեռա՞ծ տառի ուժով, թէ՞ թագի հարստահարե

թիւնք շօշափելով անգլիական կառավարութեան {սահմանադրութեան} վրայ, նա չէ գոհանում նորանց պախարակելո

արեանց սահմանադրութիւնն ալ ճիզվիթներուն {սահմանադրութեան} գրեթէ բառական թարգմանութիւնն է, հարկաւ

ցնում են մի " անհոգ հաւաքոյթ ստորասական {սահմանադրութեանը} ", որի հակառակ նոր տէրութենական կառավա

՝ hoc, երկսայրաբանութիւն տալով ամբողջ {սահմանադրութեանը}, պատճառ դարձաւ վերջումը, որ Յիսուսեան

նադրութիւնը " անհոգ հաւաքոյթ է ստորական {սահմանադրութեանց} ": Հեգելի կարծիքով, այդ պառլամենտ

տարերքը, որոնցից բաղկացել է անգլիական {սահմանադրութեանց} կեանքը: " Անգլիական պառլամենտի մաս

կերպարանուելով հիմք դառնան տէրութենական {սահմանադրութեանց} կազմուածքին: Իհարկէ, ինչպէս ուրիշ

ն դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ աւելի վսեմ {սահմանադրութեանց} ենթարկուած մարդ: Բանը մինչեւ կոմիզմ է

ուկ գերմանացին է բերան բանում անգլիական {սահմանադրութեանց} վրայ, որի լոկ Habeas corpus ակտը, թող

մանութիւնը։) Բայց Տրիդենտեան ժողովքի {սահմանադրութենից} երեւում է, որ Լայենէզ մասնակից չէր այս

ստիկներին գայթակղութիւն եւ բռնակալներին {սահմանադրութիւն}, իսկ հասարակ ժողովրդին փրկութիւն ":

ունէր առաջուանը. մէկ խօսքով, կենդանի {սահմանադրութիւն} եւ կենդանի օրէնք անսահման եւ լրացեալ իշ

Պոլսի նախկին պատրիարքը, ազգի կողմից " {Սահմանադրութիւն} " անունը տուեց նրան, անուն, որ կազմու

լխաւորները նպատակայարմար էին համարում " {Սահմանադրութիւն} " անունը եւ հաւանութիւն տուին նրան իրեն

ը բռնելուն ու իրենց կռիւներով քուէ ձգած {Սահմանադրութիւնը} չընդունելուն համար, ան ալ իր նախորդաց

ի փոքր առաջ համաձայնում էր թէ անգլիական {սահմանադրութիւնը} " անհոգ հաւաքոյթ է ստորական սահմանադրու

ւնը: Ո՛վ չէ տեսնում, որ անգլիական {սահմանադրութիւնը} տակաւին չէ հասած իր վերջին կատարելութեա

վրայ. նա փոխում է օրէնքը, սրբագրում է {սահմանադրութիւնը}, փոխում է եւ գահակալութեան յաջորդութիւ

ան եւ մեղանչական է այդ խռովայոյզ ժողովի {սահմանադրութիւնը}, դու ասա, Լեւոնի տումարը։ Երանելի Մա

որ միաբերան համաձայնեցան, բայց երբ այս {սահմանադրութիւնը} պիտոյ է գրով արձանացնէին, Լայենէզ, Լա

ւմ. " Արդ որովհետեւ այժմում Մխիթարեանց {սահմանադրութիւնն} ալ ճիզվիթներուն սահմանադրութեան գրեթէ բ

րտութիւնը, ընդունել Քաղկեդոնեան ժողովի {սահմանադրութիւնքը}, ինչպէս Վրացիք ընդունեցին, բայց, ձախ

: Միւս կողմից քննադատելով անգլիական {սահմանադրութիւնքը}, ինչպէս կարելի է ` դադարել միմիայն նոց

իոյ հաւասար գին ունի: Եւ երբ անգլիական {սահմանադրութիւնքը} միջին դարերից սկսած բնական ճամփով աճելո

որանից երեւում է դարձեալ, որ անգլիական {սահմանադրութիւնքը} բխում են ազգի հոգուց, եւ դուրսից գրուա

Յիսուսեանք չ'ընդունին այս ժողովքի բոլոր {սահմանադրութիւնքը} աբեղայական Կարգերի մասին։ Այս միջո

ժողովրդական գործերի վերաբերյալ հայկական {սահմանադրության} ( ստատուտ) վերջնական հաստատումը Թուրքի

ւ իշխանության կողմից տեսակցության համար {սահմանած} օրերը զուր էին անցնում, այդ պատճառով ե

Արքունի գանձարանին, որ Մադրիտումը էր, {սահմանած} հարկը ( ètat mi-souverain)։ Յիսուսեան

, բայց այդ պատահական նմանութիւն է միայն {սահմանական} եղանակի ներկայի եւ անցեալ անկատարի մէջ

չէ կարող բայական զօրութիւն տալ բառին, {սահմանական} եղանակում, պէտք է որ նա կպչի նոյնպէս ո

մերձ Հայոց եւ լատինացոց եկեղեցւոյն եւ է {սահմանակից} առ յարեւելս եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ Յովհան

իլսէթ եւս յայտնէ: Երրորդ տունն է {սահմանակից} առ յարեւելս Սաքսանլուեան Ստեփանոս Յարու

ցն իմոց, զի Ստեփաննոս Յարութիւնեան տան {սահմանակից} իմ երրորդ տանն եւ տան ամենայն սարանջամն

րից տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ {սահմանակից} իմ նորաշէն մեծ բալախանայ տունն իւր ամեն

ր թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ {սահմանակից} իմ տան հիւսիսային կողման զորմէ եւ յորմո

րան գոհաբանութիւն, ո՛չ թէ անհատք ոմանք {սահմանաւոր} թուով յամբողջ ընկերութեանց, այլ ինքնին

իտոյ էր խոստովանել՝ աղճատելով զայն ըստ {սահմանաւոր} յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին դպրու

մենայն կապեալ կաշկանդեալ են դարձեալ ընդ {սահմանաւոր} եւ պղտորեալ տեսութիւնս իմաստակական դարո

մի ուրիշի ազատութիւնը բռնաբարել կամ գէթ {սահմանաւորել} կենթադրուէր: Հիւսիսափայլի խնդրած ռե

րաքանչյուրի կյանքի պայմաններն ավելի քան {սահմանափակ} էին, բայց այն քաղցր բերկրանքն ավելի լա

ն այն կյանքից, որ նա վարում է, չնայած {սահմանափակ} միջոցներին: Նա քչով բավականանում է, բ

ռնել: Բայց այնպէս նեղ, որոշեալ եւ {սահմանափակ} չէ մարդկային կեանքի առողջ վիճակը: Զինո

առհասարակ այլ գիտութենների հանդէսը շատ {սահմանափակ} լինելով այդ դպրոցում՝ ոչինչ ուշադրութե

անդ որ ի նոսա զարգացեալքն էին դպրոցական {սահմանափակ} տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօք

ոնք բաժին էին տալիս աշխատողներին այնքան {սահմանափակ}, որով հազիւ թէ կարելի էր լցուցանել կեա

միւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով իրենց {սահմանափակ} թիւը, չէին կարող որեւէ միջոցի դիմել հա

ղ ենք մխիթարուել միայն նորանով, որ շատ {սահմանափակ} են այդ տեսակ բառերի թիւը: Չկայ աշխարհի

հոգեւորական մեծ աստիճանաւորքը աշխատեցան {սահմանափակել} Յիսուսեան խոստովանահարց ներգործութիւնքը

թեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորան եւ {սահմանափակել} նորա կարողութիւնը, որ իբրեւ ելեքտրական

ի փաշայի ասելով, վերաքննութիւնը պէտք է {սահմանափակուէր} ուղղումներ մտցնելու այն յօդուածների մէջ

աւատացնում էր, թէ իւր Կարգը, առանց մի {սահմանափակութեան}, հլու հպատակ է Պապի կամքին։ Մեցցա

առաջանում են մեր օրագիրների տարածութեան {սահմանափակութիւնը} ։ Այդ բանը պիտի ձգէր մեզ ոչ միայն մետաֆ

ց մէջ, լիքը չափով կարելի է նկատել նոյն {սահմանափակութիւնը}, նորա նախապաշարմունքներով, եւ նոյն հո

ակութեամբ եւ գրի տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը {սահմանափակուին} նորա ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ազնուանան

այդ բանի գործական ամլութիւնը, ուստի եւ {սահմանափակում} է առաջադիմութեան ասպարէզը " գոնէ տեսակա

ն էր եւ կապը. պատճառ, ոչինչ բանով չէր {սահմանափակւում} եւ ո՛չինչ արգելք չէր նորան, ո՛չ տեղը,

Այս կանոնների զօրութենով բոլոր ուսումը {սահմանափակւում} էր մի քանի յայտնի խնդիրների շրջանի մէջ

, որ միայն փոխադրելի էր, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ {սահմանեալ} արծաթագլխովը արդէն հնարաւոր է կացուցած

ապարտի որպէս գործ կատարեալ, զիա՞րդ ապա {սահմանեալ} է մեզ Այվազովսքին աստիճան ծանրութեան կա

, այն ժամանակ հարկաւոր է երեւակայել մի {սահմանեալ} տեղ. զոր օրինակ, եթէ Քրիստոսի քարոզու

երալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական էր {սահմանեալ} ժամանակի մէջ հրաւիրել խորհրդարանի անդամ

ատում էին դաշտումը, կանայք ստանում էին {սահմանեալ} չափով կանեփ կամ բամբակ, որ պարտական էի

ամենանք գոնե ճանաչել լույսը եւ խավարը, {սահմանել} երկուսի զանազանությունը, որոշել չարը ե

նույնպես եւ քաղաքը չէ կարող գուշակել եւ {սահմանել}, թե ո՛րքան ժամանակ հարկավոր էր մնալ Հն

փի գործադրութեամբ, որպէսզի կարելի լինի {սահմանել} օդի ճնշողութեան եւ ջերմութեան ընդհանուր

բաները եւս օրինաւոր քննելով, չէ կարող {սահմանել} օդի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը դ

եւ ո′ր աստիճան... մեք հրաժարւում ենք {սահմանել}: Ազատութիւնը, այն վսեմակա՜ն աքսորա

բոլորի չափը եւ աստիճանը, սորա գործն է {սահմանել} եւ գնահատել նորանց։ Այն ազգը, որ

Բելգիայից եւ Բավարիայից հինգ օրագիր եւ {սահմանել} այստեղ, երկրի տակ, հինգ հատ քաղաքական

ք տուեց Կարգին նոր օրէնքներ եւ կանոններ {սահմանել} իւրեան իսկ Կարգի համար, փոփոխել հին կա

վատթար վարչութիւնից ազատուելու համար էր {սահմանել} այդ կարգը, պատգամաւոր չընտրեց յիշեալ ա

ն առաջարկէ Այվազովսքին, յետ խօսելոյ եւ {սահմանելոյ} զյատկութիւն ուղղափառ կաթողիկէ եկեղեցւոյ

անն յետ յարութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ {սահմանելոյ} զորոշակի յատկութիւնս մասնաւոր եւ ընդհան

բերանով եւ գործով ": Եւ յետ զբերանային {սահմանելոյ} յասել հանգանակին, յարէ, եթէ գործով յա

ասել՝ դպրոցի ուղղութեան բնաւորութիւնը {սահմանելու} համար, ըստ որում, աշխարհին յայտնի է ա

երկարաբանել Մխիթարեանց բարոյականութիւնը {սահմանելու} համար. թող մեր ասածը կատարելագործէ Գեր

բարոյականութեան ընդհանուր բնաւորութիւնը {սահմանելու} համար։ Հետեւեալ գլուխների մէջ հանդիպել

, քեզ տուած քո նախահարքից, սրբութեամբ {սահմանելու} եւ ճոխացրած կտակելու քո ապագայ սերունդի

ե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, {սահմանեցաւ} յութերորդ դարու - յառաջ քան զնոյն՝ ընդ

խաւորների եւ ամբողջ հասարակութեան հետ, {սահմանէ} այս կարգերը, ժողովուրդը պիտոյ է ընդդէմ

, հիմնի ՚ի պարզիմաց բանս Քրիստոսի, որ {սահմանէ} " ուրախութեամբ տեառն եւ արտաքին խաւարաւ

անում է զանազան սուտ իմաստակությունների {սահմանը} եւ սկսվում է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայ

րդկային նախատինքը ( այս է Բէգզադէի ճիշդ {սահմանը} ): Բայց մի փոքր համբերութիւն. կը հասկ

յից՝ Րեդուտկալէից դէպի ձեր իշխանութեան {սահմանը}: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի, բայց վկայ է

կ մի դաշտ, դրութեամբ փոքրիկ, Որի {սահմանը} փակել են բլուրք. Տեսարան աչքի ուր

յսը՝ տէր Խոսրովիկը, տակաւին մեր երկրի {սահմանը} չհասած, մինչ դեռ գալիս էր եւ սոքա լսեց

ամասն հանգամանքներով։ Բայց իմ յօդուածի {սահմանը} չի ներում երկար ու ձիգ խօսել այս մասին

ը չնշանակուին։ Գեղեցկութեան մօտաւոր {սահմանը}, բնութեան մօտ լինելը կամ բնութեան նման

անութեան մէջ: - Նախ, որ Տէրութեան {սահմանի} ներսումը գործած ապրանքների վերայ, Կարո

ի առանձին քաղաքում՝ Պօլուդենկա ասացեալ {սահմանի} մօտ, Նախիջեւան անունով, եւ ստացել էիք

կներով ոտք կոխել բժշկականութեան սրբազան {սահմանի} վերայ։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է հիւանդի

. Խատիսեանցը, որ եթէ ներգործէր չափի ու {սահմանի} մէջ, մի փոքր աւելի գեղեցիկ տպաւորութիւ

ան խնդրի ճշմարտութիւնը, որ մեք այս նեղ {սահմանի} մէջ աշխատեցանք կերպարանագործել, ի վերա

ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենայնի պատկառ կալ {սահմանի} եկեղեցւոյն: 2) Երես 5. Հոգին սո

ւրում ": Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի {սահմանի} մտաց եւ կամաց դատապարտի որպէս գործ կատա

րացական բաներ լինելով, այլեւ խղճմտանքի {սահմանի} մէջ ամփոփուած, պիտի վերանորոգուին կամ

կուած է այն նեղսիրտ եւ դարաւոր հնութեան {սահմանի} մէջ, քանի որ տասն եւ ինն դարու հեղինակ

րութեանն, թէպէտ մինչեւ այժմ ի մասնաւոր {սահմանի} լրագրութեանց: Գիտնական հայրենակից մ

ռաջուայ իշխանութեններից, որոնք չափի ու {սահմանի} տակ էին եւ որոնց մէջ կային օրէնք ու կան

ադամանդեայ կաթիլներով. եւ առանց մի նեղ {սահմանի} մէջ փակուելու ազատօրէն վազում է դէպի ու

խանդակներ փորել եւ հեղեղի յորցանքը այն {սահմանի} մէջ ուղղելով՝ նորա ապականող եւ աւերող

ագին վաճառելով եւ աւելի մօտ լինելով այդ {սահմանին}: Ւ՛նչ է պատճառը, որ չկայ այս բանե

յատկութիւնք աստուածային անձանց ա՛յսպէս {սահմանին}. Հայր անեղ եւ անծին, ծնող Որդւոյ եւ բ

դով Վանավինսկուն եւ Գլեբովին, գնում եմ {սահմանից} դուրս, այս բանը հարկավոր էր իմ կյանքը

ատան կնիքը... Ապացուցանելու համար, թէ {սահմանից} դուրս գործուած ու ներս բերուած էր: Երկ

գետի, այն բաժնից, ինչքան որ այն գետի {սահմանից} ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր

ց ճարպը ( ճրագուն, сало) ուղարկւում է {սահմանից} դուրս: Շատ ժամանակ չէ, որ մի ֆրանսիակ

ն մասը: Բայց եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի {սահմանից} չէ պիտոյ դուրս գանք այս անգամ: Ամ

ատ անգամ դուրս էր հանում նորան չափից ու {սահմանից}, շատ անգամ գործել էր տալիս անխնայ գործ

են, ուր հեղինակը, դուրս գալով բնականի {սահմանից}, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից

տնի է թէ պարտք կայ նորա վերա ` բնութեան {սահմանից} դուրս չբերել նորան: Նկարագրութիւն

են, ուր հեղինակը, դուրս գալով բնականի {սահմանից}, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից

եւ հինգ հազար ռուփի սքայ. եւ այս տանս {սահմանն} արեւելեան կողմն է նեղ եւ անելք քուչայ.

մն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն {սահմանն} եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնե

շի փառքով, իւր զէնքի յաղթութեամբ, իւր {սահմանների} օրըստօրէ լայնութեամբ: Դնենք, թէ այն մ

նական, հասկանալի, առանց դպրոցական նեղ {սահմանների}, առանց ճարտասանական դիմակների, հասկան

իւնքը, կեանք տեսանել համարելով միմիայն {սահմանների} գլխում, չէ մտածել երբեք իւր ուժը եւ զօ

ք է հնարում ընդդէմ բնութեան աստուածադիր {սահմաններին}, քաշքշելով այն օրէնքները, որ մարդու կ

ւր աշխարհագրական դրութեամբ, իւր բնական {սահմաններով}, իւր կրօնքով, սովորութեամբ եւ աւանդու

որի՞ տունն ես հարցնում քո ծանր ու բարակ {սահմաններով}, սեռերով եւ չդիտեմ դեռ ինչ զահրումարով

տիմովիչին: Խնդրում եմ, հնարավորության {սահմաններում} հաճախ գրես ինձ, մանավանդ, եղբայր, տա

է իւր սեպհական քաղաքացու իրաւունքից ձեր {սահմաններում}... Անտարակոյս, դեռեւս վաղ էր պահանջել

այ սկսանէ իւր երկրագործութիւնը Բաբելոնի {սահմաններում}: Այն ժողովուրդը, որ դուրս չէ եկե

ոյս պապական անմխիթար եւ մռայլոտ աշխարհի {սահմաններում} ։ Ճշմարտութեան եւ լուսաւորութեան շատ քա

ւրդը կենդանացնում է նորան իւր անմատչելի {սահմաններում} ՝ լինելով օր ըստ օրէ առաւել խորհրդական

Աշխատողներին: Օրհնեալ լինի քո {սահմանողը}, Թող սուրբ լինի Մեզի համար

որհրդին եւ վճռում է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու {սահմանով} կատարել էր հեղինակը իւր պարտականութիւնը

թիւն եւ երաժշտութիւն, այն չափով եւ այն {սահմանով}, որքան հարկաւոր էր այնտեղի կեանքին։ Հ

է անհոգ չլինել այն պարծանքի մասին, որ {սահմանուած} է Հայութեանը մարդկութեան մէջ: Հայերը պ

ը, իւր բարօրութիւնը, մի բնական կարգով {սահմանուած} ժամանակամիջոցում, մօտ եւ հպատակ մնալով

ի այլ խաբեբայութեան մասին։ Ժողովքի մէջ {սահմանուած} էր շատ փոփոխութիւններ առնել աբեղայական

րթ մարդ էր։ Եթէ արդարութենով, նորանից {սահմանուած} Կարգը իւր քաղաքականութեամբ կարելի է նշա

ites " կարծում է, թէ այս աստիճանակարգը {սահմանուած} էր այնպիսի աշխարհական մարդերի համար, ո

Դուռն հնարաւորութիւն չունէր ձեռնարկելու {սահմանուած} կարգի բացայայտ ոչնչացմանը, որ իսկապէս

էր քսան անդամից, մի բան, որ ոչ միայն {սահմանուած} էր Կանոնադրութեամբ, այլեւ հաստատուած Դ

ն ժառանգի ընթերցանութեան համար, որի մէջ {սահմանում} էր, թէ ի՞նչ դիպուածներում կարելի է թագա

այնտեղ պակաս էր հողը եւ Ազովեան ամրոցի {սահմանումը}, որ ձեր շէնքերի հանդէպ կային ձկնորսութ

848 ամ ի ի սփռել մարդախոշոշ խոլերայի եւ {սահմանս} Նախիջեւանայ եւ ի Նախիջեւանն իսկ, ես եր

յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ եւս հասեալ ի {սահմանս} մեր՝ մինչդեռ գայր ի ճանապարհի եւ լուան

պետի իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այն {սահմանս} պետութեան Հայկականաւ վարել լեզուախօսութ

գործադրվի դատարանի վճռի մեջ որոշակիորեն {սահմանված} առարկաների վրա, որ ինքը հասարակություն

հասնում իրենց նպատակին, քանի որ դրանք {սահմանված} են ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես ար

, յատկապէս շինականքը, որոնց մարդագլուխ {սահմանւում} է երեսուն դեսեատին հող, վճարելու են ամ

ութիւնը եւ վնասակարութիւնը քննւում է եւ {սահմանւում} է նախ եւ յառաջ, տարու զանազան եղանակնե

նթարկելու նորա անձը այն պատիժներին, որ {սահմանւում} են քրէական ոճրագործութիւնների փոխարէն:

ափշտակեն զնա ", մինչեւ այն ժամանակ, " {սահմանք} քաջաց, զէնք իւրեանց ", - ասում է մեր

մանութիւն Արիստոտելական Պորփիւրոսին, " {Սահմանք} փիլիսոփոuականք " եւ այլ այսպիսիք, հայա

իտրիյ Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս դորա {սահմանքը} դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած են

ը առատութեամբ վազում էր մարմնի դէպի այդ {սահմանքը}, արդէն մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու են լին

րի վերայով բարձրանալ մինչեւ անմահ փառքի {սահմանքը}: Տխո՛ւր տեսարաններ. այստեղ կեղծաւորը

եւ հայեացքի, շատ անգամ գուցէ ակամայ, {սահմանքը}: Շատ եւ շատ երախտապարտ կը կացուցանէ մե

Պորփիւրոսը, եւ Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայի {սահմանքը} ։ Տխո՛ւր տեսարան, ողբալի դրութիւն, որ

ջիկը արդէն մայր է, բայց այդ աշխարհների {սահմանքը} փակուած են Խեցգետնի եւ Այծեղջիւրի մէջ:

եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ {սահմանօք}, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն իմ, այս

նորաշէն մեծ բալախանայ տունն իւր ամենայն {սահմանօքն}, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն ե

, ոչինչ ընդհատս քան զԿովկաս, անցի է որ {սահնական} եւ ուր ուրէք ելեալ ՚ի ջորի մինչեւ ցերկա

սիկ, ոչ ինչ ընդհատս, քան զԿովկաս անցի {սահնակօք} մինչեւ ցերկաթուղին տարեալ մեծի ցրտութեա

գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւում յար, {Սահում} են լուռ շօշափող Մատները մեր հրեշտակի `

ություն չի ունենա: Կարելի է, թերեւս, {սահուն} էլ գրել, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին

ան կազմի մեջ չի էլ մտնի, որովհետեւ այդ {սահունագրության} տարրերը կենդանի լեզվից չեն վերցված, այ

Յունուար 13/25 1 Հայրապետեանցին 2 {Սահրատեանցին} 3 Խաֆաֆեանցին 16/28 4 Բերբերեանցին

նցին 29 Մատթ[էոս] սրբազանին 13/25 30 {Սահրատեանցին} 31 Վարդ[ան] Խալիբեանցին 5/17 32 Կովա

Խելքից մտքից դուրս բան է: Ну, {սաղ} օրը գլուխս Պտուտ է գամ, что тако

ր տանի՞նք. էս հո մենակ մեզ համար չի՞. {սաղ} աշխարհքի օրէնքն ըտենց ա. դու քու բարու

կան բալայ: Շնորհքով զոռով տղայ դա՛ռ. {Սաղ} աշխարհքը ձեռդ առ. Էս մեր դուշման ազգեր

սին գրել եմ այս փոշտով եւ խնդրել եմ պ. {Սաղաթել} Դավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ, որ

րգարեան, պ. Դանիէլ Թորոսեան, պ. {Սաղաթիէլ} Դաւթեան, պ. Պետրոս Դանիէլեան, պ

յի համար, որ այնտեղ մինի մօտ է, խօսել {Սաղայի} եւ Նազարեանցի հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը

ն զի՜ մնչէ... Եւ ի թաւուտս {Սաղարթախիտս} պարտիզկան Ընդ առաւօտս Կանխեն

" Ովսաննայ բարձրելոյդ ": Ընկալ ի տեղի {սաղարթեալ} ձիթենւոյ եւ ոստոց արմաւենեաց զմեզ զամեն

ց քննութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ {սաղարթի} ։ Բայց արդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշն

Բաբէ՜, խաւար մտայց հոգւոյդ, սին {սաղարթիւք} քո անձին, Որ ոսկէկիր ըղձաս լինել

ն էին պապի ձեռքից ստանալ իւրեանց թագ ու {սաղաւարտը}, անմիջապէս յանձնած էր Հռովմի պապին մեծ

րիկ աղբիւրի, որ ժողովրդից անուանւում է {Սաղլըգ} -սու ( առողջարար ջուր)։ Այդ ջրով լուաց

յդ թուրքերէնի թարգմանութիւն է " բաշ շէյ {սաղլըք} դըր "։ Նոր լեզուի մէջ ընդհանրապէս տանե

դարութիւն ազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան " ( {Սաղմ}., ՃԵ., համ. 30)։ § 43. " Եւ

նց, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա բեկումն " ( {Սաղմ}., ՃԵ, համ. 28-29)։ § 44. Դաւթ

իրտս նոցա եւ աղեղունք նոցա փշրեսցին " ( {Սաղմ}., ԼԶ, համ. 15)։ § 59. Այստեղ

նիք, եւ որպէս զմի յիշխանաց անկանիք " ( {Սաղմ}., ՁԱ, համ. 6-7)։ " Եւ ասէ Տէր ցՄո

եւ թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց նոցա " ( {Սաղմ}. ՃԼԹ, համ. 4)։ § 74. Բնագիրը.

ղաւորի եւ 'ի մարդոյ չարէ փրկեա՛ զիս " ( {Սաղմ}., ՃԼԹ., համ. 3)։ § 76. Սաղմո

ա՛շ անձանց մերոց, զի ընկլուզաք զնա " ( {Սաղմ}., ԼԴ, համ. 21 եւ 25)։ § 77. Ա

մի գալոց հսկայամարմին նոր հայախոսության {սաղմն} են ( conceptus). սորանից երեւում է,

ւ ուղարկես ինձ: Ի՞նչ է, տալիս են նրան {սաղմնաբանության} ամբիոնը: Ասա նրան, որպեսզի բարեւի Կոլ

ատ ուրախ եմ, որ Անանիային զբաղեցնում է {սաղմնաբանությունը}. դա, եղբայր, հրաշալի գիտություն է.

գիտությամբ. նա հեշտ կգտնի ղեկավար: Ես {սաղմնաբանությունից} ոչինչ չգիտեմ, բայց առաջին հնարավոր դեպ

որպիսիք են՝ " Յիսուս Որդի, Ժամագիրք, {Սաղմոս}, Աղօթամատոյց, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիած

է ինքեանք, վանքի մէջ չլբուր ուտելով եւ {սաղմոս} ասելով, հոգեմաշ են լինում, իսկ քահանա

բովանդակ այբբենարանը: Ապա շուտով {սաղմոս} վեր առայ ձեռքս, այդ սաղմոսի թերթերը ճղ

յլ ո՞չ եւս յաւելուցու յառնել... {Սաղմոս} Դաւթի, Խ. համար 9. Ազգայի

շրթունքի տակ։ Եւ ես, չկարողանալով {Սաղմոսերգողին} պէս աղօթել, թէ " պահէ՛, Տէ՛ր, մեղաւո

դատարկապորտութեան, ամուլ եւ անգիտակից {սաղմոսերգութեանց}, որպէս թէ խորհուրդ հոգեւորացն իցէ դատա

հասուցանել, ազգը լուսաւորել: Վանքերի {սաղմոսերգութիւնքը} հանդէս չունին ազգային լուսաւորութեան մէ

մանային, թէ որոնք որ լաւ գիտեն, Դաւթի {սաղմոսը} պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ իմանալ

մս, հազիւ թէ քերականը աւարտել էի, հէգ {սաղմոսը} սկսել, վեր առեցին տուեցին վաճառականի մ

նելը, աղօթկերի Նարեկը, Եփրեմ Խորինը, {Սաղմոսը}, Սօսի ծնրադրութիւնից քարերի փոս ընկնիլ

իւնը պահելու նոքա գործակից չեն լինում, {Սաղմոսի} գուբղաները այս մարմնոյն կենդանութիւն չե

ն պահանջում մեզանից եւ այն բոլորը Դաւթի {սաղմոսի} պէս գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ լիր

յառաջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի {Սաղմոսի} ասածի նման, թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջո

ւթեամբ, ինչպէ՞ս գեղեցիկ մեկնում էր այն {սաղմոսի} ծածկամիտ, առանց այբ եօթն տունը. չկարծ

Ապա շուտով սաղմոս վեր առայ ձեռքս, այդ {սաղմոսի} թերթերը ճղելով քամու նման վազեցի մինչեւ

դ խալին մեռնիմ, Լսել եմ կարդացող ես, - {սաղմոսիդ} ծալին մեռնիմ: Ամպել ես ամպի նման

Մատթ. գլ. ԻԵ, համ. 1-12։ § 58. {Սաղմոսիցն} է փոխ առնում այս ձեւը. " Սուրք նոցա մտ

Սաղմ., ՃԼԹ., համ. 3)։ § 76. {Սաղմոսիցն} է փոխ առնում. " Բացին 'ի վերայ իմ զբեր

գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց {սամ} խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց բաժինն եղե

այս երեք տեղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ վեց {սամ} որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է: Արդ,

լաղն, վերն գրածի համեմատ, տասն եւ վեց {սամ} արասցեն, ութ սամն նոյն յառաջակայ ջանէր

նցին, Կոմս Էմմ[անուէլ]ից եւս Սահակին, {Սամ[արսկի]} պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցին Սրբազանին

սս[էն]ից 30/11 Նազարեանցին Սահակին, {Սամ[արսկի]} պանդ[ոկ] Դրուցքոյին, Լոնդ[ոն] [Ֆրա

ւրտի] վերայով [Յունիս] 9/21 Սահակին, {Սամ[արսկի]} պանդ[ոկ] Սարգիսին Փարիզից Յուլիս

ելահարցուկ եւ Յիշատա[կարան] Սահակին, {Սամ[արսկի]} պանդ[ոկ] Վարսովիուց Յուլիս 7/19 Մա

ուբ, Պալատ եւ բուն Կոստանդնուպոլսում՝ {Սամաթիա}, Վեդի-Կուլե, Այ-Ստեֆանո, եւ այլն, ը

եցւոյն, անմասն առնելով այսմ տանս զմիւս {սամատեարսն} որ ի կտակին կան: Եւ զփոխարէն տանս այս

ով եւ բառնամ զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ {սամատեարցն} կայից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս եւ իմ կտ

եւ ի ժառանգութենէ անդ յիշեալ միւս երկու {սամատեարցն}, զայլ մնացեալ ստատն, կտակն եւ կտակակա

րողութիւն ունիցին առանց հարցանելոյ միւս {սամատեարցն} եւ կտակակատարացս իմ, ինքնիշխանաբար ներ

նացեալ ստատն, կտակն եւ կտակակատարքն եւ {սամատեարքն}, այսինքն ի նմա յիշեալ պատուէրն եւ երեք

լ պատուէրն եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք {սամատեարքն}, թողում դարձեալ մնալ հաստատուն առ ի կա

եալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառանգ եւ {սամատէր} ամենայն կայիցն իմոց զկնի մահուան իմ։

ցն յայտնի է: Արդ, աստանօր վերն յիշեալ {սամատէրերիցն} եւ նոցա կողմանէ տեղս եղեալ վէքիլներիցն

չեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ {Սամարացի} ՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ "։ Յետոյ,

րդերից վախելով։ Դահեկանները լիքը բռնով {Սամարացի} գթածիցը առնելով այդ արծաթը՝ հիւանդները

)։ § 35. " Ո՞չ բարւոք ասեմք, եթէ {Սամարացի} ես դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " ( Յովհ.,

տա մայիսի 1-ից մինչեւ օգոստ. 15 երթալ {Սամարի} գավառը, Սամարից 60 վերստ հեռի, կումիս

սկ ես մայիսի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից {Սամարի} գավառը խըմըզ խմելու երթալու եւ արդեն մե

եւ նորան երկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն {Սամարիայի} սարի վերայ կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ ա

ստուած եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս {Սամարիոյ} եւ ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն, այլ ընդ ամենա

մինչեւ օգոստ. 15 երթալ Սամարի գավառը, {Սամարից} 60 վերստ հեռի, կումիս խմելու թեեւ մինչ

Եւ նաւուղիղ քաջաբաստիկ Ձեռն ի {սամիս} կայ պատրաստ, ՚նդ կայմին յոխորտ շռ

ւցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ յիշեալ վեց {սամիցն} աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ

ցա միջից մանաւանդ երեւելի եղաւ Հենրիկոս {Սամմիէ} անունով Յիսուսեան աբեղայն, որ քանի անգ

համեմատ, տասն եւ վեց սամ արասցեն, ութ {սամն} նոյն յառաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն

եկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, եւ երկու {սամն} նոյն ջաներ ամսումն բաժանեսցեն Հայաստանի

ն բիռուզիգար մարդկանց, իսկ մնացեալ վեց {սամն} Կօրտ աֆռէկուշտի բանտումն եղեալ քրիստոնե

անէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ ի {Սամոս} առ աշակերտ Եպիփանու Հռոփանոս անուն, ո

ան բարձրագոյն ուսումնարան: Եւ այսպէս, {Սամուէլ} Մուրադի բարի խորհուրդը չէ կատարուած եւ

երի եպիսկոպոսների կարգում։ Երրորդ՝ {Սամուէլ} կաթողիկոսից յետոյ 502 թ-նի կաթողիկոս նս

'ի Յովհան Մանդակունին ( եկաց ի 480) 'ի {Սամուէլ} ( 492) 'ի Մուշէ ( 502) եթէ 'ի Սահակ (

օթաբանում. " Մուշէ եկաց կաթողիկոս զկնի {Սամուէլի} 'ի 502 ամի "։ Չենք ամաչում այստեղ ա

մ պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ ասում, թէ {Սամուէլին} յաջորդողը Սիւնեաց եպիսկոպոս Մուշէն էր։

՞ ուզում է ասել՝ այս այն Մուշէն է, որ {Սամուէլից} յետոյ կաթողիկոս նստաւ 502 թուականին։

աբէր եւ մահառիթ, ինչպէս մի կայծակ, մի {սամում}, մի հեղեղ կամ հարիւրամեայ ծառերը արմատ

երս մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս {Սամսոն} գնացել էի մի ամիս ժամանակով իմ առեւտրակ

բազմութիւնը գտանւում է Տաճկաստան: Մինչ {Սամսոն} գնալու համար անցանում էի Սինօպից, պատա

լեանդիու, Կուրլեանդիու եւ Սեմիգալիու, {Սամօգիցիու}, Կորելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի,

զ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես խնդրել էի {Սայաթ} -Նովան, որ բոլորովին այլ է: Քո ուղարկա

յթից զուրկ աղավաղված լեզվով: Մինչդեռ " {Սայաթ} -Նովա " երգարանը գրված է բացառապես եւ իս

բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: {Սայաթ} -Նովան կարգին գիրք է, տպագրված Մոսկվայո

րգերի անունով մի քանի անալի ոտանաւորք, {Սայաթ} -Նովա, Ադամ աղբար, Շիրին եւ այլն, բա

ինակաց յաղթահարեալ յանձին փառասիրութենէ {սայթաքեցան} եւ մոռացան, թէ են նոցա եւ եղբարք զուրկ

՛ իմ զամայութիւն, Տեսցես ուրեմն, {սայթաքի} ՞ Բնաւ մարդոյս բնութիւն: Ո՛չ

երժեմք, եւ զհակառակն պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ {սայթաքիմք} յանմոլար պողոտայէն, եթէ յաւելցուք, թէ

եւ գնացողը կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը {սայթաքում} է: Եւ ի՛նչ խելք է կատարելութիւնը տեսնե

ան մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փափուկ եւ {սայթաքուն} նյութի մասին. այդ բոլորն ուղիղ մեր սիր

ատողութիւններ կօշկակարների, մշակների, {սայլապանների}, գրաշարների, աղքատների եւ փախստականնե

ժամանակ դուրս եկան նոցա առաջեւը մի քանի {սայլեր} ՝ խոտով բեռնաւորած։ Թագաւորական սպասաւ

ն հաշիւ ու համար չունին այդ քաղաքը մտած {սայլերը} ցորենով, սեխով, ձմերուկով, այլ ունդե

թիւն տեսել եմ. կահ կարասիք բարձուած են {սայլերի} վերայ: Դուք էգուց ձեր գործերի աւարտելո

դնելով ամենայն քաղաք մտանող շինականների {սայլերից} պահանջել մի սալ քար ներս բերել քաղաքը,

համար, եւ նուիրական արօտը, նստում է {սայլը} եւ գնում են... Գնում են, բայց արդէն

ոյն անյայտանում են եւ բերողքը եւ ձին եւ {սայլը}, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին սկսած է լ

ի ծախուց բնակութեան եւ կերակրոյ, ծախք {սայլի} կամ կառաց նշանաւոր է նոյնպէս իւրով յիմա

որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի {սայլի} եւ, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրում

որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի {սայլի} եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում

որ բերել էին դայեկին այստեղ, գնում են {սայլի} մէջ եւ անվնաս հասուցանում են նորան իւր

: Կանչում է իւր ապրանքի համար վարձուած {սայլորդները}, նոցա եւս պատուիրում է, որ չհամարձակո

գզադէն սպառնում է ոչ մի կոպէկ վարձ չտալ {սայլորդներին} ապրանքը բերելու համար: Այս բաներից

նար տալ Մ... քաղաքը հասանելու: Իսկ թէ {սայլորդքը} համարձակուէին կարեկցել ողորմելի տղային

ով, թէ ընկած էր մեզիմեն աղեկների մէջ, {սայլումը} դեռեւս նստած, առանց ձայն հանելու, կամ

րը ընծայում էին նորան եւ շտապեց հասանել {Սայքամ} կղզին, որ Չինաստանի եզերքումն էր։ Այս

ւ նորա ձեռքից մի հասարակ նաւակով մինչեւ {Սայքամ} ։ Այստեղ նա իւր բոլոր ունեցած արծաթը տո

լաւ էր բառ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը {Սան} -Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ ն

աւլոս եւ Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն դը {Սան} -Պիեռի գործը, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէ

կէթ առցեն մուդաթ մնասցէ. եթէ Կումպանու {սանաթ} կամ սարթիփիկէթ չստանիցի, գրաւականով մո

երկայ թարեխս ամենեւին ումեք չպարտիմ ինչ {սանաթով}, չիթով կամ խսեպագրով, ուրեմն եթէ ոք պ

Գերեզմանատնում սեղանի վերայ, մինչ Պ. {Սանասարեանցի} առատութենից եւ Պ. Մարկոսեանի հոգաբարձո

Քալանթար[եանին], ստրախ[ովոյէ] 24 113 {Սանասարեանցին}, Հախուերդի հետ 26 114 Եզեանցին, Ամատ

Հայրապետեանցին 123 Փափազեանցին 13 124 {Սանասարեանցին} 14 125 Բուդաղեանցին 126 Խաֆաֆեանցին 1

Միանսարեանցին ( 3) 131 մեր տունը 132 {Սանասարեանցին} 133 Հայրապետեանցին 134 Նազարեանցին 1

զնուական հայկազն, Պ. Մկրտիչ Սարգիսեան {Սանասարեանցին} ։ Այս պատուելի եւ ազնիւ հոգով, մարդասէ

աս: Սաշայի վերաբերյալ հայտնեցեք պ. {Սանասարյանին}, որ ոչինչ չեմ ուզում իմանալ - նա պետք

իս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ {սանդղոջս} գտանէլոց են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի

մենայն հարկաւոր գրեանքն իմ կրկին ի նոյն {սանդղօջն} փակեալ պահեսցեն վասն ապահովութեան։ Նոյ

իշատակի, որ մտածում էին խայտառակութեան {սանդուղների} վերայով բարձրանալ մինչեւ անմահ փառքի սա

Ուրեմն, Մանուշակ, լոյս արա այստե՛ղ, {սանդուղների} վերայ: - Մնացէք բարեա՛ւ, - լսուեցա

իմանում այն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի {սանդուղով} վեր էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից, ա

եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ {սանդուղս} բացցեն ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձ

ն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նոյն երկաթեայ {սանդուղս} մի՛ վաճառեսցեն, այլ զամենայն հարկաւոր

Վանքից մինչեւ ջրի ափը շինած է մի քարեայ {սանդուղք}, որի վերայ Վարդավառի տօնին երեւում են

տեղ ունենալու, կամենում ենք օդի վերայ {սանդուղք} ամրացնել եւ նորա վերայով բարձրանալ։ Այ

տուանդան, որի վերայ աներկիւղ կարելի էր {սանդուղքը} ամրացնել, այն ժամանակ կարելի էր եւ աւե

դա այն առաջին աստիճանն է լուսաւորութեան {սանդուղքի}, որի վերայ չկոխած, չէ կարելի հետեւեալ

սկ միւս կէսին աղքատութեան եւ ստրկութեան {սանդուղքի} ամենաբարձր աստիճանին վերայ ոտք կոխելու

տշաճաւոր ուսումնարաններ, եթէ գիտութեան {սանդուղքի} համար ունեցել էինք մի ամուր քարից պատու

իսկոյն վեր ելաւ սանդուղքից, արձակելով {սանդուղքի} ծայրումը մի հեկեկանք, որ բռնութեամբ դո

ց եւ մի խօսք եւս ասելու իսկոյն վեր ելաւ {սանդուղքից}, արձակելով սանդուղքի ծայրումը մի հեկեկ

վ աղախնուն դնել թէյի մեքենան, վեր ելաւ {սանդուղքից} լերդագոյն երեսով, պատճառ, խոնաւ տեղու

ր գնում, կայծակի արագութենով ցած վազեց {սանդուղքներից} եւ մօրը ուղարկեց խօսելու այցելուի հետ,

գան, որպես լուսավորության ու գիտության {սանդուղքով} առաջ շարժվելու արմատական պայմաններից մե

Երուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 Ալէք[{սանդրետ]} 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ 18 Ելայ Պոլի

էին Մահտեսի Քուշարը եւ նորա երախտապարտ {սանը}: Բայց արի տե՛ս, որ ներկայումս, մահտե

րերով Լուանում էր, մազը սանրում Կրիայի {սանըրով}. Նա հագնում էր բեհեզ, կերպաս, Դիպակ

օղեա՛ Կուսութիւնս առատ Նորոյդ {Սանիրայ} Զուղխս անարատ, Լիցի՜ ի թերա

ոյս, դու ցօղիր Կուսութիւնըդ անարատ, {Սանիրայիդ} կենսաձիր Քո հեղեղը յորդառատ Այն ինձ հ

мe Pудаковa եւ այլն, եւ այլն։ 27. {ՍԱՆԿՏ} -ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Прошен

լբանդյանի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին {ՍԱՆԿՏ} -ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ՝

միտրովկա, պ. Ռուդակովի տանը: 28. {ՍԱՆԿՏ} -ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Прошен

ալբանդյանի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին {ՍԱՆԿՏ} -ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Սրա

Նախիջեւան քաղաքի լիազոր երեսփոխան, {Սանկտ} Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Միքայե

бя. Мишель. 1864, հունվարի 1, {Սանկտ} Պետերբուրգ Սիրելի եղբայր Անանիա

Налбандов 5 февраля 1864 года. {ՍԱՆԿՏ} -ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԲԵՐԴԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈ

Ալեքսեեւսկի ռավելինի բանտարկյալ {Սանկտ} Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Մի

ն, զյարգոյ հայրենակիցս մեր զկայսերական {Սանկտ} Պետերբուրգեան համալսարանի զկանդիտատն ար

՚Ի փետրվարի 11, 1860 թիւ. ՚Ի {Սանկտ} Պետերբուրգ В. С. Петербурге, на

ոյ եւ ընդ ձեռն դեսպանին Անգլիոյ, որ ՚ի {Սանկտպետերբուրգ}: Յետ զաւուրս քանիս մնալոյ ի Թիֆլիս

քովը հրամայեցինք ամրացնել: Տուած է ՄԵՐ {Սանկտպետերբուրգ} Մայրաքաղաքում, Քրիստոսի Ծննդից 1779 տա

ագաւորական կնքով հրամայեցինք: Տրուած է {Սանկտպետերբուրգ} քաղաքում հազար ութն հարիւր երկու թուակա

Գիրքն կոչեցեալ Ընդհանրական ", տպեալ ի {Սանկտպետերբուրգ}: Իգնատիոս վարդապետ՝ մեկնիչ Ղուկաս

վին մեծարանօք խոնարհ ծառայ Կանդիդատ {Սանկտպետերբուրգեան} Կայսերական Համալսարանին Ռուսսիոյ

ութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ, կանդիդատ {Սանկտպետերբուրգեան} Կայսերական Համալսարանի, Միքայել Նալբան

յ նովին յարգանօք խոնարհ ծառայ Կանդիդատ {Սանկտպետերբուրգեան} Կայսերական Համալսարանին Ռուսսիոյ Միք

ս բոլորի վերայ, միւս կողմից չենք կարող {սանձ} դնել մեր ուրախութեան, տեսանելով հայկակ

նենք, թէ երկիւղը բաւակա՞ն է, կարո՞ղ է {սանձ} գնել մարդու կրքերին, մեղմել նորա եսակա

լու մասին ( Փարպի) կամ նոցա գլխին ձիու {սանձ} փաթաթելու վերաբերութեամբ ( արդեօք էշի ս

ստոր կի՞րք է այն, Երբ ձգտում է վայելել {Սանձակոծ} սէրն իր ընծան: Կարո՞ղ է ոք բնութեան Ճզ

Վայելել զՏեառն ընծայս Յարի սէր {սանձակոտոր}: Զբնութեան ճմլիցէ՞ Ոք զկզակ

նկատում էինք Հնդկաստանի անձկալի ափերը: {Սանձակոտոր} հողմերի սոսկալի շառաչիւնքը, յորդահոս

կան կառավարչութեան, ռեֆօրմ, որով պիտի {սանձահարուէին} ոչ միայն Պօղոսը եւ Նիկողոսը, որոնց մաս

ամս ստասցին յաշխարհականաց, եւ գուցէ թէ {սանձարձակ} գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին պատճառն

երքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, {սանձել} զլեզու կամ զգրիչ բանականաց: Նոքին ոչ կ

էմ պատիժ դնելով մի՞թէ կարելի է յանցանքը {սանձել}: Սպանութեան աղբիւրն ինչ է - ատելու

տէ, յափշտակութիւն չյղանայ, ես-ին ոգին {սանձէ} միմիայն արտաքին աշխարհից - հասնելու պատ

են, ուստի մի փոքր թուլացրեց ժողովրդեան {սանձը}: Մինչ այս, մինչ այն, տնտեսական խնդիր

ր մարդկային բնաւորութիւնը, որ իւր կրքի {սանձը} միշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ ամենայն բան

արողանայ ձեռք ձգել բոլորի կառավարութեան {սանձը} եւ հիմնել իւր Համաշխարհական թագաւորութի

սպանելու. վասնորոյ թողեց ձեռքիցը ձիու {սանձը} այն խորհրդով, որ թէ հաճոյ եւ ընդունելի

ձ փաթաթելու վերաբերութեամբ ( արդեօք էշի {սանձը} ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօրութեան չունի), չ

ը, ուր մարդկային ազգի բարոյականութիւնը {սանձի} տակ է դրւում՝ ահաբեկ լինելով սպառնալիք

նծան: Կարո՞ղ է ոք բնութեան Ճզմել կզակը {սանձով}, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ դնել իր թոյլ

ով եսականութիւնը արդէն մարդու անձին մէջ {սանձում} է եւ բարեխառնում է նորա կիրքերը, որ նա

յարաբերութիւնը հողի հետ: Այս պատճառով {սանձում} ենք մեր գրիչը, որ անգիտութեամբ դատողու

մ քաշ տալիս ". - Աստուա՜ծ, ճի՛շտ {Սանչոյ} Պանսա։ " Ասա՛, հաճի Կարապետ,

ի ժամանակ ( երկրորդ ճանապարհորդությունը {Սանչոյի} հետ միասին) ում էլ, որ հանդիպում էր,

պումն այդ բառերի հետ նույնպես նման լինի {Սանչոյի} հանդիպմանը Դուլսինեայի հետ Տոբոզոյում,

կեանց ԿՆԴՈՒԿ ՊՈՉԱՏԻ ԵՒ ՆՈՐԱ {ՍԱՆՉՈՅԻ} ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ " Կնդուկ պոչատն

ւրասիրել է Դոն-Քիշոտը խեղճ եւ հավատարիմ {Սանչոյին} ՝ հանուն Դուլսինեայի ազատագրման կախարդա

է կարաս, Մի բաբաթի մկրտուին {Սանչու} հետ, փառաց ի փառս ": Լօթին գոռա

": Լօթին գոռաց այն կողմից, {Սանչու} լերդին ջուր գնաց. Մոզին էլ չտուե

ը ասել է, թէ հայոց լեզուն յառաջանում է {սանսկրիտեան} լեզուի մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը, Ա

արեղէնք։ Նոցա երեւելի վաճառատեղիքը էին {Սանտա} -Ֆէ, Բուէնոս-Այրէս եւ Տուկուման։ Միմիա

նաց զագրանից. Բոզիոն գնաց։ Լոդդի տիլա {Սանտան} եւս գնաց: Այժմ այստեղ ոչինչ նորութ

կու սիրեմ), հատանեն զգլուխս անպարտ եւ {սանտրեն} զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այն

փոքրիկ հայելի. փոքրիկ մկրատ, վրձին, {սանր}, երկու բարակ մոմեղէնը եւ մի քաի կոտոր

եղեցիկ, կապոյտ աչքերով, մազերը կարգով {սանրած} եւ իւղած, հագուստը ամենեւին յարմար Փար

այի նորա մէջ. այստեղ մաղի մէջ գտանուած {սանրով}, սանրում են հիւանդի գլուխը եւ մկրատովը

ինը Անուշահոտ ջրերով Լուանում էր, մազը {սանրում} Կրիայի սանըրով. Նա հագնում էր բեհեզ,

մէջ. այստեղ մաղի մէջ գտանուած սանրով, {սանրում} են հիւանդի գլուխը եւ մկրատովը կտրում են

ատորների հավելված: Տես, չմոռանաս: {Սաշայի} վերաբերյալ հայտնեցեք պ. Սանասարյանին,

անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի, իմ սիրելի {Սաշայի}: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ նա

ւն, համբուրում եմ քեզ, Հովհաննեսին եւ {Սաշային}: Հավետ քո Միշել Հավելում. Մի կ

Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ {Սաշային} ասա, որպեսզի չտանջե իր շանը: Այժմ

, տոների առթիվ, երեւի մեր հորեղբորորդի {Սաշան} արդեն տանն է, ողջունիր նրան եւ ասա, ո

ճամպրուկը, որի մեջ էին սերմերը, կորավ {Սաուտհամպտոնում}, որ ես ուղիղ ուղարկել էի ամբողջ իմ իրե

այդ արծաթը՝ հիւանդները նայելու գինը, {սապատների} մէջ է ժողովում, իսկ հիւանդներին պանդոկ

սն զԱստուծոյ եւ զԱստուածայնոցն խորհել, {սապէս} դիւր առնելով շատ այն է տաժանեալ մարմնոյ

վերայ գոյից եւ ընչից նոցա: Ըղձանայաք, {սապէս} տեղեկանալ, որո՞վ արդեօք զանազանին դրու

ւթեամբ. իսկ մարմինն եդաւ ի գերեզմանի, {սապէս}, անբաժանելի Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ

նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ, {սապէս} եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին ի լեզու

ի վերայ ենթալուսնէից, եթէ այսմ չիցէր, {սապէս} զպատմութիւն մարդկութեան ոչ հանդիսացուցա

յն ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի տան, {սապէս} ամբողջ դարք խափանաբար լինին ժողովրդեան

ս առ այլս տեսանեմք, զի որպէս ըստ մեզ, {սապէս} ըստ լուսաւոր կարծեաց այլոց, աղբիւր բան

, դիֆտիկը, մեհլեմը, անկլիցքի սոլին, {սապռին} ու հոքնան: Պազերկյաններն տեղիս ամեն օր

ւնդի համար եւ վառել ազգասիրության կրակը {սառած} սրտերի մեջ: Ձեզ հայտնի կլինի, թե ինչ

րժանի չէ ": Ահա՛ այս է Եզովպոսեան {սառած} օձի եւ երախտաւոր մարդու առակի միտքը, ո

յն երբ աւարտուած էր այս, հանում է ջրից {սառած} արճիճը, եւ նորա զանազան կերպարանք ստան

դ պարոնները, ո՞րտեղ է տեսնուած, որ մի {սառած} մարդ ջերմացնելու համար նորան դնէին սառո

կար ժամանակ անուսում մնալով, բոլորովին {սառած} մարդու է նմանում այժմուս, եւ հին լեզու

րա կերպարանքից կարելի էր եզրափակել, թէ {սառել} ու կապուել էր նորա զգայականութիւնը: Նա

, ըստ որում մկնդեղը պակաս էր: Վերջապէս {սառեցաւ} խառնուրդը եւ կարելի եղաւ քննել նորան.

՝ լուսավորելու եւ ջերմացնելու մռայլ եւ {սառը} դեմքերը՝ հոգնած երկար ժամանակ տանջանքի

քաղաքացի հայը ի՛նչպես կարող էր ամենեւին {սառը} մնալ, ի՛նչպես կարող էր փակել յուր աչքը

ն իւր հիւանդանոցի մէջ, ուր բժշկւում են {սառը} ջրով, որպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու

մեր սրտից, որ շատ անգամ չէ ենթարկվում {սառը} կանոնների։ Բայց կարգից դուրս գալը դուր

երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ, {սառը} ջրում լողանալով, սառուցի վրայ թեք ընկն

հատ չկայ այսպիսի անխորհուրդ, անաջող եւ {սառը} ոտանաւոր։ Պատճառը շատ բնական է։ Գործը

յս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ {սառը} ջրում լողանալով, սառոյցի վրայ թեք ընկն

խե՛ղճ միաբանին ազատէր այն անմաքուր ջրից {Սառը} -Քանքանի, որի մէջ օձ ասես, գորտ ասես կ

սոքա են նորա օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: {Սառը} բնաւ վերաբերութիւն չունի մոծակի բազմանա

ղ էակներ։ Այն քարեղէն, մեռած անշարժ, {սառը} արձանները, որ մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ

պէտքերին ծառայել։ Միմիայն նայելով նոցա {սառը} եւ անկենդան գեղեցկութեան վրայ կամ զարմա

, թէ Կոմս Էմմանուէլը երբեւիցէ կարող էր {սառիլ} քեզանից, շատ սխալւում ես: - Ի՞նչ

, հովիտք, ծործորք Մերկացեալ զձոյլ {սառին}, Ընդ շունչ գարնան՝ որպէ՞ս եւ ձոր

ություն հանձն կառնուն այս մասին հոգալ. {սառն} մնալով բան չէ առաջանում, պիտո է ջերմու

ենական կորստեան, եւ զկնի այսր ամենայնի {սառն} ականատես հանդիսանալ աղէտիցս յորս սակաւ

լական իմաստով) Միքել Անջելոյի մեռած ու {սառն} արձանների գեղեցկությունից ու շքեղությու

առում են Արարատի եւ Արագածի մէջ խաղացած {սառն} հողմերը: Մեք մուզաների բնակարան ճանաչո

այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել {սառն} հոգով եւ հաւատարիմ մնալով լօգիգական կան

այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել {սառն} հոգով եւ հաւատարիմ մնալով ճշմարտութեան

մէջ երկրի մակերեւոյթը, թեթեւանալով իւր {սառն} ծանրութենից, բուսուցանում է մի պարզ ծա

մի փոքր նստի նոցա ջերմութիւնը, որպէսզի {սառն} աչքով կարողանամ նկատել նորանց, մանաւան

քի միջով, չհանդիպելով ջրի կամ մի աւելի {սառն} շրջակայքի, հասանում են դէպի վեր շոգու

չո՞ւ համար ազգը, լուռ ու մունջ նստած, {սառն} հանդիսատես է այդ անիրաւութեանը եւ այն ծ

մտութեամբ կատարուած քանդակագործութիւն: {Սառն} մարմարիոնը հոգի է ստացել ճարտարագէտ քան

ւածային հուրը, որ ջերմացնում է ամենայն {սառն} սիրտ եւ պտղաբեր է գործում ամենայն ամուլ

լ: Այդպիսի աշխատութեան հատուցումը է մի {սառն} արհամարհութիւն, որ լիամասն կերպով ընդո

ց. որք ո՛չ եթէ ջեռուցանեն զհոգին, այլ {սառն} մեքենականութեամբ զքրիստոնէութիւն իսկ,

ն արթնացայ խոր քնիցս. մոմս յանգել էր, {սառն} քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր

նարները շատ պարզ բաներ լինելով, օրինակ {սառն} ջրով լուացուիլ, զբօսնուլ, ճանապարհորդ

։ Մեք գիտենք, որ ապագայքը, որ կարող էին {սառն} աչքով նայել անցած գնացած իրողութենների

բնական ազդեցութիւնը։ Այս անգամ շատ {սառն} կերպով ընդունում է նորան Կաթողիկոսը, ո

նոցի մէջ, ուր, ինչպէս ասացինք, միայն {սառն} ջրով են բժշկում, մրսեցաւ քանի անգամ,

եւ անգամ տաքացրած եւս չէ, այլ ամենեւին {սառն}... դեռեւս խաշխաշով է, - յաւելացրեց

ագաւորութեանը: Նոքա մինչեւ այն աստիճան {սառն} են, որ դժոխքի բոլոր կրակով չէ կարելի ջ

յն աստիճան անարգել իմ մարդկութիւնը, որ {սառն} աչքով նայեմ այդ բանի վերայ, եւ հայհոյո

որական Հասարակութիւնը, որ յառաջուց շատ {սառն} աչքով նայում էր այս փորձերի վերայ, հար

պիսի ժամանակ: Բայց կոմս էմմանուէլի {սառն} ընդունելութիւնը ոչինչ ազդեցութիւն չգործ

գտանէ նոցա սրտումը. ի՛նչ զարմանք, եթէ {սառն} աչքով նայեն այսպիսի բանի վերայ, առանց

ր: Բայց բնութեան հարազատ որդին պիտոյ է {սառն} աչքով նայի այս բանի վերայ եւ պիտի օրհնէ

ատրաստուել էր առնել Շահումեանցին նամակի {սառն} հոգով գրուածի համար: - Ափսոս, որ հ

եւ չցրեց իւր բաժակը պատուական, մաքուր {սառն} ջրով, ամենեքեան հետեւեցան նորա օրինակի

րական եւ ոչ բացասական նշան: Նա բաւական {սառն} կերպով եւ համարեայ թէ իւր սովորական անհ

ունին պահանջելու մեզանից մի անկողմնապահ {սառն} քննութիւն եւ արդարակշիռ հատուցումն։

խառնուրդ հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ {սառն} իմն եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ... Լսելով լո

ւցակերի, որ զկոկորդն միայն սառուցեալ ի {սառն} կերակրոյն, յորովայնն զջուր եւ եթ արկան

նկութիւնը, իսկ ես կը մնամ այստեղ՝ այս {սառն} ջրի մէջ, որ իմ չարչարանքովը հեռացնեմ ք

առ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր դէպի մի {սառն} քաղաքականութիւն։ Այս գրքի մէջ պարունակ

րանք, կանոնադրութեան մէջ՝ ամենայն ինչ {սառն} եւ մեռեալ, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարու

յետոյ ամենայն բան փոխւում է։ Լայենէզի {սառն} քաղաքավարութիւնը իւր բոլոր պարագաներով

ուցանում էր աշխարհին, թէ ինքը չէ կարող {սառն} աչքով հանդիսատես լինել այդպիսի ոճիրների

որ Հայմին է վերաբերւում, նա ասես թէ մի {սառնաթոյն} է իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ տարած

է տալիս բոլոր երկրագունդին: Շուեցիայի {սառնամանեաց} մէջ նա արուեստով եւ բիւր հոգաբարձութեամ

ապա արժան էր զցրտութիւնն ջեռուցանել ոչ {սառնամանեօք}, այն հրով, լուսով զխաւարն փարատեալ,

. այսօր չնայած արեւ է, բայց որովհետեւ {սառնամանիք} էլ է, դուրս չեմ գալիս, տեսնենք վաղն ի

րից հետո, հավանականության տեսությամբ, {սառնամանիքներ} չպետք է լինեն: Եվ ահա թե ինչպես են կատ

ել ապրիլի սկզբին, երբ այլեւս առավոտյան {սառնամանիքներից} վտանգ չկա: Մնացյալի մասին ես կհաղորդեմ

ւ եւ այլ սոցա նման ուղեղ գրգռող բաներ, {սառնասիրտ} է մնում դէպի գործի գլխաւոր արժանաւորութ

այդ մասին: Շահումեանցը իւր սեփական {սառնասրտութեամբ} նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի վերայ բաւական ժա

ց գլխաւորաբար այն է, որ նա կարողացել է {սառնասրտութենով} եւ լօգիկաբար նկատել իւր անձը, փորձել ի

էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել էր իմ {սառնարիւն} դատողութիւնը, այն չափը, որով միայն ճշ

ից: Նա վերջին ջանքը գործ դրեց իւր անձը {սառնարիւն} ցոյց տալու, որովհետեւ ձեռնտու չէր պատե

րատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն {սառնութեամբ} հարցանեմ, թէ զի՞նչ արարեալ է նորա ՚ի մ

օր ահա Բորէասը իւր մահաշունչ բեւեռային {սառնութեամբ} կտրում է այդ ողորմելի բուսականի կեանքը

յ, որպէս թէ կերպարանափոխ լինելով, շատ {սառնութեամբ} ողջունեց ինձ: " Սա ի՞նչ օտարոտի մի մար

, որի մասին խօսեցանք: Իսկ երբ ամենայն {սառնութեամբ} քննեն իւրեանց բռնած ճանապարհը եւ այս քն

ու կենդանի չես, - կրկնում է նա ամենայն {սառնութեամբ}: Եւ ոչ միայն այսչափ. ուրանալով ի

. Բայց նոյնպէս պայծառ, դու նոյն {սառնութեամբ} Կը լուսաւորես արիւն ու սուրը,

կարդում են նորանց նոյն յուսահատեցուցիչ {սառնութեամբ}, որով խմում են սառուցով գարեջուրը եւ պ

Մանթուխեանցից. այս պատճառով, ամենայն {սառնութեամբ} յանձն էր առնում Մանթուխեանցի կոպիտ քնքշ

թեան հանդարտութենից երեւում էր, որ շատ {սառնութեամբ} կատարում էր այդ գործը, եւ ամենեւին մեք

այդ, - պատասխանեց կոմսը, բայց այնպիսի {սառնութեամբ}, որ յայտնի ցոյց էր տալիս, թէ ծանրութի

ր է, - պատասխանեց բժշկապետը գերմանական {սառնութեամբ}: - Դուք վաճառական չէք եւ ոչինչ հա

ը տեսածովը մեղադրել սաստիկ, նորա նամակ {սառնութեան} մասին, բայց յետոյ լաւ էր համարում, լս

ը ասում ենք՝ ոչ թէ նայելով ազգի այժմեան {սառնութեանը} դէպի ուսումնականութիւնը, ոչ թէ տեսանելո

Պ. Բէգզադէն, սաստիկ յուսահատուած իմ {սառնութենից}, վեր առաւ գլխարկը եւ վերարկուն եւ, ան

ի ` ազգի համար չկայ ոչ ջերմութիւն եւ ոչ {սառնութիւն}, տէրութիւնը դառնում է դէպի ազգը, ազնո

, բայց երկար չէ մնում այնտեղ: Մի փոքր {սառնութիւն}, մի փոքր օդի ճնշողութիւն եւ ահա այն թռ

ւ դարձուածներ: Նա տեսանամ էր այստեղ մի {սառնութիւն}, եւ Շահումեանցի խօսել եւ լսել կամենալո

բանագէտ մարդ, յոյս ունէր ջերմացնել այն {սառնութիւնը} եւ պաղութիւնը, որով պաղած էին Հայերը ա

քի, ապա յիշել Շահումեանցին նորա նամակի {սառնութիւնը}: Նշանակած ժամանակը մօտենում էր հետզհետ

իրտը զարկում էր դեռեւս, եւ որի ձեռների {սառնութիւնը} չէր անցանում, չնայելով, որ Շահումեանց

արասցէ, իմ հարսնութեան ատլաս վերայնոցս {սառոյցի} նման ժապաւէնով դրած է պահարանումը. եւս

ցրտի եւ ձնի մէջ սառը ջրում լողանալով, {սառոյցի} վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բա

արջի մորթու մէջ, եթէ ընկնին բեւեռային {սառոյցների} մէջ։ Լուկուլլոսը ( որ այսօր գրեթէ համա

ողացրել, որոնելով Ֆրանկլինին բեւեռային {սառույցների} մեջ: Դրա հետ միասին կոկորդումս ես ցավ

ւ հին լեզուն 1300 տարուայ ցրտերով արդէն {սառուց} է դարձել. պատճառ, որ նախ եւ յառաջ կեա

ք պարարել եւ կերակրել հանգոյն աղուիսուն {սառուցակերի}, որ զկոկորդն միայն սառուցեալ ի սառն կե

նքը, ձգուելով որեւիցէ ջրի մէջ, սաստիկ {սառուցանում} են նորան, երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը փոս

փախչում եմ նոցանից։ Արարատը {սառուցապատ} Զըրկըւած է կանաչից... Սոխակ

աշխարհի որպիսութեան կնիքը: Հիւսիսային {սառուցեալ} օվկիանոսը իւր խիստ շունչը փչում է մինչե

ուիսուն սառուցակերի, որ զկոկորդն միայն {սառուցեալ} ի սառն կերակրոյն, յորովայնն զջուր եւ ե

ւ սնունդ տուող հիւթը, որ եթէ դնէիր այն {սառուցեալ} մարդին, նորան կենդանութիւն հաղորդէր։

լով Մասիսի ձիւնապատ գագաթից եւ լանջից, {սառուցի} տեղ ծառայում են ծարաւի մարդու համար, ո

րտի եւ ձնի մէջ, սառը ջրում լողանալով, {սառուցի} վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բն

առած մարդ ջերմացնելու համար նորան դնէին {սառուցի} մէջ։ Այն ողորմելին ի՞նչ ջերմութիւն կար

րմելին ի՞նչ ջերմութիւն կարող էր ունենալ {սառուցից} ։ Հայոց ողորմելի Ազգը, երկար ժամանա

Հիւր ընդունել իւր ծողում, Ուր {սառուցնե} միշտ ճնշում... Շարժի՛ր Մուս

ահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմում են {սառուցով} գարեջուրը եւ պար են գալիս Mein lieber A

ից յետոյ. Մերկանալով տխուր ` ինչպէ՜ս {Սառչում} են լիճ, դաշտ ու անտառ: Գարնան շնչից

Աչքը, տեսողական գործարանը, համարեա թէ {սառչում} է, եւ այն րոպէին նորա վերայ ընկած ճառա

լիան իւր հարստութեամբ, թող եւ Ուրալեան {սառցագլուխ} սարերը ուռչին իւրեանց մէջ, թէ ոսկու մա

ում են: Արարատի յաւիտենական ձիւները եւ {սառցանոցները} շօշափող մթնոլորտը միշտ սեղմուած եւ ճնշո

ւիտենական ձիւներով, ծովերը գտանւում են {սառցապատ} բանտերի մէջ: Հիւսիսում՝ արջային շրջան

ց վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ եւ {սասանեալ} ուղեղով, եւ մինչդեռ Հեգելի ամբողջ համա

զպատմութիւն պատերազմին Վարդանանց՝ ընդ {Սասանեանս}, որում, որպէս եւ կանխեցաք ասել, ինքն

ի թագաւորը այնպիսի ահագին ձայնով, որից {սասանեցան} դժոխքի պատերը: Այս ձայնի վերայ վեր թռա

էն փոփոխութիւն, որ կարող էր շատ թէ քիչ {սասանեցնել} կամ աւելի փոքր, կանգնեցնել բաների ամեն

թեան եւ հասարակութեան շաղկապը սաստկապէս {սասանեցնելու} ": " Աւելորդ ենք համարում, - ասում

րպէս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ մի ջլերը {սասանեցնող} տխուր անցքից կաթուածահար է լինում։ Անբ

էս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ, մի ջլերը {սասանեցնող} տխուր անցքից կաթուածահար է լինում: Անբ

կել: Յայտնի է, թէ այս դրութիւնը իսպառ {սասանեցնում} է կամքի դրական ազատութիւնը, որովհետեւ

երի ենթարկուեցաւ մինչեւ մեր օրերը։ Այդ {սասանեցուցիչ} յեղափոխութիւնքը անտարակոյս պիտոյ է ազդե

ուժը: Բնական երեւոյթքը թէեւ ոչ այնպէս {սասանեցուցիչ}, ինչպէս մի վուլկանի կատաղի արտահոսութե

երին, Խեղճացրու հոգին առ: Ձենդ լսողը {սասանի}, Ծակը մտնի, տազ անի, Ասի, հրէս, Գր

րը սրտաթափ էին եղած, նաւապետը երկիւղից {սասանուած} էր, բայց ես չէի տակաւին կորցրել իմ հոգ

եդեալ անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեանց եւ {սասանութեանց} եղելոց ի Հայաստանեայց աշխարհի: Անպտ

գոյնը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ {սասանում} ։ Իսկ երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի

ը բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ {սասանում}. իսկ երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի

րեց սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը դիմանա՞յ բոցին {սաստ} Արդեօք մակոյկըդ փոքրիկ ": Արդ, այսպէս

ակեց իր գործը: Սկզբում ես նրան մի փոքր {սաստեցի}, իսկ հետո, ըստ երեւույթին, նա այլեւս

հասկացողներին, որ իմանան: 8-ի մեջ շատ {սաստիկ} խառնված են մեր թշնամիների աղբաթը եւ այս

ռակված է եւ " Արեւմուտք " անուն օրագիրը {սաստիկ} խայտառակում է նորան, ես այդ օրագրից աս

անց կառաց անհնար է շրջիլ հետի, մի վասն {սաստիկ} յորդահոս անձրեւաց, երկրորդ վասն դժոխայ

քայլափոխ.... Բժիշկը ինձ պատվիրում է {սաստիկ} խաղաղություն հոգվո, բայց թողո՞ւմ են խա

տանգի մէջ կարող էին ձգել իւրեանց անձը՝ {սաստիկ} մրսելով եւ ջրային տենդ ստանալով, որ շա

արդ, փաթաթուած իւր վերարկուի մէջ, այս {սաստիկ} անձրեւի տակով վազում է դէպի իմ տան կողմ

շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս {սաստիկ} անձրեւը եւս արգելառիթ չէ եղել իմ գալուն

մի վնասակար բան չէ: Պ. Բէգզադէն, {սաստիկ} յուսահատուած իմ սառնութենից, վեր առաւ

մի կախարդական գաւազանի զարկուածով: Եւ {սաստիկ} սրտնեղում են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փ

եղ է, մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի նման {սաստիկ} դեղ տալ. եթէ արծաթը չէ դիմանում, սեւա

արժանի ուշադրութեան բան չունիմ գրելու, {սաստիկ} վաստակած եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակ

ր չեն, մանաւանդ, որ բժշկական պօլիցիան {սաստիկ} արգելում է այդպիսի չարագործութիւն: Ես

շ մարմինքը, ձգուելով որեւիցէ ջրի մէջ, {սաստիկ} սառուցանում են նորան, երեւի թէ Պ. Իսա

ն առաջին անգամ աչք ձգելու ժամանակ: {Սաստիկ} խայտառակութեններից մինը այն էր, որ ցոյ

ցայ կեղծաւորուիլ ձեր առաջեւ, մեր կրօնը {սաստիկ} արգելում է այդ մեղքը: Ես միշտ վատաբաղդ

նոր էի տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա սիրտս {սաստիկ} սկսեց բաբախել կուրծքիս մէջ: Քո բանաստե

բաթթու ( ՏՕ2 сернистая кислота), որ, {սաստիկ} վնասակար լինելով շնչառութեան, կարող է

երիս առաջեւ: " Ընծայի " հեղինակը, {սաստիկ} սրտնեղած Պ. Կըկռիկեանի ընդունելութեան

վերջին յուսահատութեան մէջ: Մի օր, երբ {սաստիկ} զայրացել էր Բէգզադէի մարդ զրկելու ծարաւ

նցից դեռեւս յոյս ունինք, եւ սոցա վերայ {սաստիկ} զարկում է մեր սիրտը: Հա՛յ կանայք,

ասուքով: Բռնակալութեան մուրճերը այնպէս {սաստիկ} ջարդել են մեր ազգը, որ մինչեւ այսօր չէ

եան պատմութեան մէջ ոչ մի ժամանակ այնպէս {սաստիկ} եւ որոշակի երեւեցած չեն ազգութիւնքը, ի

կորստական մի բան լինելը, իւր հոգու մէջ {սաստիկ} ցանկանում էր միաւորուիլ եւ խաղաղութիւն

ն այդ օրագրի գործակցութենից: Շատ անգամ {սաստիկ} ցանկութիւնքը ձգում են մարդս մի ջլային թ

դէպի Հիւսիսայինքը աննկարագրելի խոր է եւ {սաստիկ}: Խաղաղութիւնը չէ պիտոյ տիրէ այնտեղ, մ

Իտալիային, եւ երբ խնդիրները սկսում են {սաստիկ} յուզուիլ, երբ առաջարկութիւնք առաջարկու

Ռուսիային, եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ {սաստիկ} թշնամի է նորան, խնդրում է իւր անկախութ

արթերես մի տիկին. Տեսքով սակայն տխուր {սաստիկ} ու խռով, Խիստ թխագոյն մի վերարկու կար

մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ քամին {սաստիկ}, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետին, Եւ նաւավա

որտեղի՞ց ուսար դու: Զարմացնում են ինձ {սաստիկ} Քո խօսքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սերո

կամար. Տգիտութեան եւ թանձրաբարդ միգաց {սաստիկ} վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա գո

լն աղջկերանց եւ կամ կնիկների վերայ {Սաստիկ} մեղք է, արդէն ընդդէմ Աստուածային օրէնք

Ընդդիմանալ րոպէին, Ծնօտները {սաստիկ} սեղմեց Ատամները ճռացին, Թափ

Ժան Բերանժէ) Ցուրտը փչեց. ձմեռ {սաստիկ}. Ձիւնը ծածկեց գետինը, Ամենայն մարդ մտ

Ինձ հայր Վոյլպին պատուիրել է խիստ {սաստիկ} ` Տօն օրերում մարդ չսպանել բնաւին

յէ՛, հոգեւոր, Մի՛ տալ պատիժ խիստ {սաստիկ}. Մի՞թէ չկայ մարմնաւոր Մի ու

աջ էլ տեսնուինք: Այս երեկոյ, լոյս 6, {սաստիկ} տկարացայ, ջերմ ունէի եւ 12 անգամ փորս

եւ երէկ էլ միայն մի անգամ եմ ընդունել: {Սաստիկ} թոյլ եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ

ղբօրս, որ վաղը կ՚առնու: 7-ին ի լոյս 8 {սաստիկ} տկարացայ որովայնալուծութեամբ, մինչեւ ա

տկարութիւնս, չնայելով որ գործ եմ դնում {սաստիկ} հնարներ, ինչ որ ցոյց է տալիս բժշկութիւ

ին սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից գլուխս {սաստիկ} ցաւում է: 7-ին նամակ գրեցի եղբօրս, նո

ւնից եկած թղթերն էլ կարդացի, եւ աղբաթս {սաստիկ} խառնուեցաւ: 12 եւ մանաւանդ 13. լերդս

ած է] 18-ին: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ {սաստիկ} քոր զգացի եւ խուլ փամբուշտներ յայտնուեց

ին արդէն երեւեցան առաջին նշանները, որ {սաստիկ} թոյլ լինելով աննշմարելի մնացին: Տեսնեն

ճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը բաւական {սաստիկ} նեղութիւն տուեց քորը, թէեւ ոչ առաջին օ

յարմարեցնեն այս գաղափարին: Երրորդ, {սաստիկ} պատուէր տալ բոլոր եկեղեցականներին, առա

ւթեան մէջ այն էր, որ սովորականից դուրս {սաստիկ} փչող հողմերը երբեմն մեր շոգենաւը լեռնաձ

Մեր Փրկիչը եւ Տէրը Յիսուս Քրիստոսը, {սաստիկ} զգուշացնելով առաքեալիներին, պատուիրում

ապետին Միհրներսէհի, զոր մեծաւ ջանիւ եւ {սաստիկ} աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ տայր ասել զթ

առհասարակ Հարաւի բնակիչքը, հանգուցեալը {սաստիկ} տկարացաւ իւր ուսումնական ասպարէզի առաջի

. բայց բանը բանից անցել էր ահա։ Շուտով {սաստիկ} արիւնահոսութիւն բացուեցաւ նոր թոքերից,

որ անհանգիստ առնէին իմ աչքերը: Այս {սաստիկ} ձգուած կոնդակը մտաւ անցաւ ճարտարապետի դ

պստամբութեան դեւը թռաւ, թռաւ, թռաւ ու {սաստիկ} ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայ

պէս նաեւ կատուները, անվնաս են մնում եւ {սաստիկ} բարձրութենից ընկնելու ժամանակ: Բայց այ

օտ եւ խելացի: Այս ասելով յօրանջեց {սաստիկ} եւ բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ

յ դու խելագար, - գոռաց դեւերի թագաւորը {սաստիկ} բարկացած. - կը վերջացնե՞ս մի օր քո այդ

ած սատանայապետը: Յանկարծ լսուեցաւ {սաստիկ} դղրդիւն եւ յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի դո

տրասբուրգ քաղաքում: Այս մեծ Ալքիմիկոսը {սաստիկ} անձնատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը աս

միւս բոլոր մետալների մէջ, եւ որովհետեւ {սաստիկ} խառնուած լինելով պահանջում են մի ամենազ

պ. Մարկոսը, - եթէ Մանթուխեանցը այդպէս {սաստիկ} պարապած է, ասել է, թէ նա խնջոյքում եւ

եւ գոյութեան խորհուրդ: Այս խօսքերը {սաստիկ} տպաւորութիւն գործեցին պ. Մարկոսի վերայ

, որ եռ գային․ այս պատճառով թողեցի այդ {սաստիկ} կրակի մէջ իմ պատրաստութիւնքը, դուրս գն

, լցուցանում ենք առաջնորդի հրամանը, որ {սաստիկ} պատուիրում է ուշի ուշով քննել հաշիւները

, թէպէտեւ չէ երեւում, սակայն ստեպ ստեպ {սաստիկ} ծանրանում է նորա շնչառութիւնը: Ինչ

հարիւր քառասուն փուդ արճիճ... - {Սաստիկ} պատուիրեցի՛ր, որ ոչ ովին բան չասեն:

ոսկաց յանկարծ եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս {սաստիկ} հետ գնաց դէպի դուռը, որ անզգուշաբար զա

է՛ք, հայրի՛կ, - ասաց նա, բայց կարմրեց {սաստիկ}, երբ մտածեց, թէ արդարեւ գիտութեամբ քա

ջին անգամ Շահումեանցը տեսածովը մեղադրել {սաստիկ}, նորա նամակ սառնութեան մասին, բայց յե

մ հիւանդանում էր, բայց ի՞նչ պատճառով. {սաստիկ} բարկութենից կապւում էր նորա մաղձատար խո

եղբայր. բերան կար, լեզու չկար. նորա {սաստիկ} բարկանալը երեւում էր նորանից, որ անդադ

րեց նորա կասկածները եւ երկիւղը, ինչպէս {սաստիկ} մրրիկները մի րոպէի մէջ հալածում են ամպե

արդի վերայ։ Այնտեղ, ուր մի կողմից {սաստիկ} նախապաշարուած են մտքերը պապականութեան օ

, չհասանէր իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը {սաստիկ} սխալուեցաւ իւր հաշւում։ Մինչդեռ առաջին

րա երեւակայութիւնը, որ դեռ չէր ամրացած {սաստիկ} հարինքից յետոյ, պատրաստ էր ընդունել ամ

մի զարմանալի ազդեցութիւն։ Մի կողմից նա {սաստիկ} ցանկանում էր, որ ծեծուի, միւս կողմից

ն այս անմաքուր սիրուցը, մի օր ձմեռուայ {սաստիկ} ցրտի ժամանակ հանեց բոլոր հանդերձը եւ այ

։ Լուտերի եւ Կալուինի վարդապետութիւնքը {սաստիկ} արագութենով տարածւում էին Ֆրանսիայի մէջ

ոսի հոգու այսպիսի խառնափնդորուած վիճակը {սաստիկ} խանգարեց նորա առողջութիւնը։ Աշակերտքը

Միմիայն Ֆրանսիայի մէջ Կարգը հանդիպեցաւ {սաստիկ} արգելառիթների եւ շատ խելացի հակառակորդն

ութիւն էր խօսել հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ {սաստիկ} վրդովեց Յիսուսեաններին։ Նոքա տեսան նոր

եւ ամբողջ Եւրոպայի վերայ։ Այն աստիճանի {սաստիկ} էր ժողովրդի ատելութիւնը դէպի նա, որ Բո

կառավարութիւնը։ Ժողովուրդը զայրացած էր {սաստիկ} Յիսուսեանների վերայ։ Շատերը մեռանում է

կառք նստաւ, որ գնայ Տրիանօն։ Յանկարծ {սաստիկ} զարկ զգաց կողքումը եւ գանչեց. " On ma

կամելով վերահասու լինել ճշմարտութեանը, {սաստիկ} չարչարանքների մատնեց նորան. տաքացրած ա

լ եւ չէ փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, {սաստիկ} սեւ լինելով, կարմիր չ'ներկուի, այլ դորա

նենալու համար. կամ պատճառքը պիտի աւելի {սաստիկ} եւ ազդու լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր

այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան լինի: {Սաստիկ} գրգռում է այդ բանը մեր հարցասիրութիւնը

տ ճիւղաւորւում է այս անգամ: Արեւը {սաստիկ} տաքացնում է որպէս Արարատեան դաշտը, որ

ը, դաշտը եւ քարերը արեւի ճառագայթներից {սաստիկ} տաքանալով, ջերմութեան բնական օրէնքով,

համեմատ է ջերմութեան աստիճանին: Որքան {սաստիկ} լինի ջերմութիւնը ցերեկը, այնքան ուժով

բժշկութեան պատմութիւնը, այնուամենայնիւ {սաստիկ} երկբայութիւն ունինք հիւանդ ուխտաւորների

խօսքերից կատարում է, Վարդիթերը, թէեւ {սաստիկ} ուրախացել է եւ չէ իմանում թէ ինչպէս ձեռ

ղ նորա ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքան {սաստիկ} է խաւարի բռնակալութիւնը, ո՞րքան հեռու

Մատանց նորա գործք անբան բողոք կալան {սաստկագոյն} ։ Դժողակէզ ապստամբն խիստ ՚ի շղթայս ահագ

ոյ վճարեսցուք ամենայն ծախք։ Այլ 'ի {սաստկանալ} վիճի եւ դատի 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկե

ւ զօրութիւնը այնքան շատանում է, այնքան {սաստկանում} է, որքան շատանում են եւ սաստկանում են

քան սաստկանում է, որքան շատանում են եւ {սաստկանում} են կարիքը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս ասա

երի այս ներկայ թշուառութեան մէջ, աւելի {սաստկանում} է գաղթելու կարօտութիւնը. եւ պիտի գաղթէ

այնչափ աւելի կարօտում է դրամի, այնչափ {սաստկանում} է դրամի պակասութիւնը, որչափ որ ամեն կո

աքներում, եւ այս կենդրոնացութեան չափով {սաստկանում} է եւ թանգութիւնը, ուրեմն եւ աղքատութիւ

ն կործանուելուց յետոյ օրէ օր եւս առաւել {սաստկանում} է տգիտութիւնը, եւս առաւել թանձրանում է

դարձաւ տասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը {սաստկանում} էր, եւ ահ կար Մխիթարին Օսմանեան անքրիս

անութիւն։ Եւ այդ զանազանութիւնը այնքան {սաստկանում} է եւ զգալի է դառնում, որքան միաբանութի

կրօնական հաւատալիք։ Ժողովրդի վրդովումը {սաստկանում} էր. ապստամբութիւնը պատրաստ էր ահա՛ վառ

ռանց տէրութեան եւ հասարակութեան շաղկապը {սաստկապէս} սասանեցնելու ": " Աւելորդ ենք համա

այն Մանուշակը, որի սիրտը քանի գնում էր {սաստկացնում} էր եւ շատացնում էր իւր զարկը, որովհետե

ի կամեցող ": Բայց այնպիսի կրքով եւ {սաստկութեամբ} փաթաթուեցայ նորա վզին եւ այնպէս աղաղակե

Հայերը մոլորուած ճանաչելը, մերժում ենք {սաստկութեամբ} նորան վերագրուած երկդիմի բնաւորութիւնը

ի դրօշակի առանցքի վերայ, սկսեց այնպիսի {սաստկութեամբ} պտոյտ գալ, որ տեսանողը կը կարծէր, թէ

պապի իշխանութիւն, որոնց թուլութեան կամ {սաստկութեան} վերայ բարձրանում են գանգատներ Գրիգորի ն

որ ոչինչ ժամանակ չէր հասած այս աստիճանի {սաստկութեան}, ինչպէս այս դիպուածումը։ Նոքա ինքեանք

ատժովք եւ դատապարտութեամբ, ըստ ամենայն {սաստկութեանցն} օրինաց, այլովք հանդերձ: Այսու գործողո

Կը թուլացնենք ճակատագրիդ Խիստ հարուածի {սաստկութիւն} ": Նա տանում է, տառապելով, Այս սոսկա

թուլացնում է ստրուկ ազգերի կերած ծեծերի {սաստկութիւնը}, այս դարու մարդասէր հոգին դարմանում է

չունէի Ձեր անկայուն բարքերից ": Եւ նա {սաստում} է այսպէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին, Որ խրա

մեր դրությունը: Երեկի երեկոյին եկավ {Սավել} Դավիդիչը, տեսանելով միմյանց, ուրախացա

ելու համար.. թող հիշատակեր Նիցցայի եւ {Սավոյայի} մասին, բայց դա կլիներ մեղադրանք ex pos

նետկից, 1729, {Սավօիայից}, 1759, Պօրտու

ուառական դու... վայրկեան մի... եւ շան {սատակ} կը լինիս հարուածիս տակ, եթէ կեցցէներ չ

ուրացօղի գլխին դնելով, տեղն ի տեղը շան {սատակ} արաւ (381 թ-ին)։ Երկրորդ չիքը, նոյնպ

նորա համար թէ մի մարդ մեռած, թե մի հաւ {սատակած} ։ Այդ ի՞նչ դեղ է, մի՞թէ կարելի է այդպէ

աղել նորանից, այդ էր նորա կաշուցը, որ {սատակելուց} յետոյ կարող էր վաճառել, ըստ որում նորա

տամները կը փշրէ, թէ նա ամբարիշտները կը {սատակեցնէ} ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, դէպի չարը

վերջացած էր նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի {սատակիչ} շանթ կարող էր իսկոյն չքացնել նորան, եւ

եմ, Կամ նզովքի շանթերով Շան {սատակնե՞րը} հանեմ ": - Տէ՛ր իմ, խնայէ՛, հոգ

դոցայ հետ վարուել, որոնց գործակիցները {սատահակք} էին: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, ասաց նա, ընդ

շատ ոճիրներ գործեց նախանձը աշխարհում։ {Սատանա՛ն}, դեռ սկզբում, նախանձելով կործանեց նախ

կները, երբ կանայք համարւում էին երբեմն {սատանայ} եւ երբեմն հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մարդասէր

Սոցա գործերը չէր մեզ բաւական, {Սատանայ} բնութեամբ, մի մարդ անպիտան Սողաց

ք այն չոքած մարդու Որ մերկ դիմակով {սատանայ} խարդախ։ Ասեց. ո՛վ Գիրսաս,

պատիժ Ինձ եւ Գերսասին, բնութեամբ {սատանայ} "։ Յետոյ դադարեց. խորին լ

սի, եւ չեն ինչ զարմանք. քանզի եւ ինքն {սատանայ} կերպարանի 'ի հրեշտակ լուսոյ. եւ ոչինչ

ն ձայներ լսելու համար պիտոյ է լինել կամ {սատանայ} կամ մատնիչ: Լուկուլլոսը, որ վախճ

ը վերայից: Պիտոյ է իմանալ, եթէ մի {սատանայ} կերաւ մի որպիսի եւ իցէ շարադրութիւն, ի

ով, եւ բնակել այնտեղ իբրեւ երկրորդական {սատանայ}. չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժոխքը դեռեւ

...: - Ամենեւին ո՛չ, մռայլագոյն {սատանայ}. Ձեր խաւար տէրութեանը յայտնի է, թէ ի՛

ելով քեզ: - Ճշմարիտ է, մռայլագոյն {սատանայ}, այս վէրքերը փոքր ինչ հին են, բայց ան

ի՞նչ եղաւ: - Ոչի՛նչ, մռայլագոյն {սատանայ}: Ես այժմ ապիկար զօրական եմ, եկած եմ ա

ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ " Մռայլագոյն {սատանայ}, Յայտնում եմ Ձեր մռայլութեանը, որ

չ կայ: - Ձեզ յայտնի է, մռայլագոյն {սատանայ}, որ անցեալները Ձեր նախաճաշիկի համար բե

գահ նորա ամբարձեալ էք Դուք, մռայլագոյն {սատանայ}: Առ ի բարւօք եւս յապահովի կացուցանելոյ

երի ծուխը: - Շատ բարի, մռայլագոյն {սատանայ}, ինքս կը գրէմ այդ հրովարտակը...

ւթիւն պահելով. սատանան, մի նայէք, որ {սատանայ} է, նա շատ երեւելի դիպլոմատ է: - Ի

գել այդ մասին յետոյ: - Մռայլագոյն {սատանայ}, - միամիտ կացէք մատեանների ճշդութեան մ

, որ կը բողոքէ ընդդէմ իմ, թէ ո՛չ, տէր {սատանայ}, դուք թէեւ այսպիսի անկարգութեան մէջ պա

վերայ, երեւում է ինձ մի կերպարանք, որ {սատանայ} լինելու համար, միմիայն կոտոշ չունէր գլ

կատաղութեան մէջ. եւ ամենասիրելի մարդը {սատանայ} է թւում այսպիսի ժամանակ: Բայց կոմս

լ: - Ես չեմ ասում, թէ մարդ է, կամ {սատանայ} է, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն մի կեր

է, որ անպատճառ պիտոյ է հիմնուած լինէր {սատանայական} կանոնների վերայ։ Ո՛չ, ո՛չ, վաճառական

այ: - Եւ զտկար դատողութիւնս մարթ է {սատանայական} հայեցուածով առողջն տեսանել: - Դու

ւելով դեւերից եւ վահանափակելով իւր անձը {սատանայական} փորձանքների երեսից, յետոյ հարց արեց ծա

ւ քրիստոնեայ մարդ ես. ինչպէ՛ս կարելի է {սատանայական} բաներով պարապիլ... Պ. Մարկոսի ա

, - կրկնեցին բարեկամքը միաբերան: - {Սատանայական} մոռացել եմ... ա՜հ... այնպէս է, ա

ւցիչ խթան չներգործէ նորա վերայ: Բայց, {սատանայական}, այնպէս է պատահում, որ եթէ ոչ միշտ,

, այնպէս եւ հոգսերս երկայն է: Բայց {սատանայական}, այսօր պէտք էր որ ուշանար այդքան, մին

ը, որին որսացել էին Յիսուսեանք իւրեանց {սատանայական} խարդախութեններովը, 1814 թուականին օգոս

ունէր, որ միգուցէ դա լինի այն խոստացած {սատանայապետը}: Յանկարծ լսուեցաւ սաստիկ դղրդիւն

խ էր, որ այս ծայրագոյն Բրամինը չէր այն {սատանայապետը}, որ խոստանում էր աւանդութիւնը: Դժոխքի

լուսոյ ընդ խաւարի "... " Սուտն ի հօրէն {սատանայէ} է "... " Հանէ՜ք զդա ի խաւարն արտաքին "

արտութիւնը աշխարհին հաճոյանալու համար, {սատանայի} գործ է. հեռի՛ մեզանից, եւ մեք անպարտ

մի խօսքով, այդ մարդը մի շարժական գահ է {սատանայի} եւ բոլոր դժոխքի զօրութեան. նորերումս ձ

եղ մարդիկ, վաղուց ահա հոգիքը գրաւ դրած {սատանայի} մօտ, մեռանելու ժամանակին իւրեանց անուն

ր 2000 մանէթ, այժմ սկսում է քրքրել իւր {սատանայի} պոչով գրուած մատեանները, երբեմն գլուխը

րահաւորել զմկրտեալս ՚ի պատերազմի ընդդէմ {սատանայի}, որ յաստի կենցաղս: Հոգին սուրբ տուեալ

նէականի տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, թէ {սատանայի} խնդիրը այդ չէ, այլ այն է, թէ այսօր նա

մէջն էլ վկայում է Աստուածաշունչը, թէ " {Սատանայի} նախանձե՛լով մահը աշխարհ մտաւ "։ Դեռ եր

{ՍԱՏԱՆԱՅԻ} ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԱՆԴԷՍԸ Հողագնդի կեն

կոսներ, մեղաւորներ, որոնք յարգելի էին {սատանայի} աչքումը, փառաւորուած նեռներ, նոցա հետ

ում էին երեկոյեան ժամերգութիւն, ուրեմն {սատանայի} համար առաւօտ էր լուսացել: Ա Ճռճռաց

մար առաւօտ էր լուսացել: Ա Ճռճռացին {սատանայի} ննջարանի երկաթեայ ժանգոտ դռները, դուրս

սը, որ վախճանուեցաւ որկրամոլութիւնից, {սատանայի} պալատի մէջ կարգուած է տնտես եւ գլխաւոր

ում են աւելի դիւրամարս եւ այնպէս անվնաս {սատանայի} ստամոքսի եւ գլխի համար, որպէս դատարկ ե

մենայն ջանք գործ էր դնում արդարանալ տէր {սատանայի} առաջեւը, թափելով իւր բոլոր համոզողական

արի, որքան ժամանակ մնալու էր այս գիրքը {սատանայի} ձեռքում: Սատանան ոչինչ չհասկանալո

համբուրեց երկիւղամեծար պատկառանքով տէր {սատանայի} պոչի ծայրը: Խաւարի թագաւորը սկսեց

եղինակի գիտութեանը յաւելացուցել էին տէր {սատանայի} հրամանով. այս բոլորը դրեց միմեանց վերա

նդունուեցաւ նա պալատական ճարտարապետ տէր {սատանայի} մօտ: Պիտոյ է ծանօթաբանել, որ դժոխքում

բարեխօսութիւնը եւս յարգութիւն չունի տէր {սատանայի} աչքումը, նա ինքը իւր ընտրութեամբ տալիս

եկարգութիւնը պահպանելու համար, բերեցին {սատանայի} մօտ այս իմաստասիրութեան աշակերտները: Ս

ւխ տուեց խոնարհութեամբ եւ համբուրեց տէր {սատանայի} պոչի ծայրը: - Թո՛ղ հանդէս գայ ապստ

ց ապստամբութեան արհի նախագահը, իսկապէս {սատանայի} նման, ամենայն ժամանակ իւր յաջողաշարժու

ժոխային խաւարի մէջ դուրս գալով այս բոցը {սատանայի} կոկորդից, լուսաւորեց նորա բերանը եւ կո

ր առանցքի վերայ 666 դարձուած. պատճառ, {սատանայի} ապտակի զօրութիւնը, համեմատելով մեր շոգ

, խառն ի խուռն աղաղակով գալիս էին դէպի {սատանայի} գահը: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկուլլոսը

լոսը, որ ինչպէս ասացինք, տնտես էր տէր {սատանայի} մօտ: Սատանան նկատելով Լուկուլլոսի դէմք

, որ հրովարտակ ապսպրելով վերադարձել էր {սատանայի} մօտ, յայտնեց թէ հնդկական գլխաւոր եւ ծա

երեսին դժոխքի օգտի համար, վախճանել է: {Սատանայի} դէմքի վերայ փայլեց մի ժպիտ եւ ետեւի ոտք

մինչեւ անգամ բոլոր աղախինքը գիտեն առանց {սատանայի} գործակցութեանը. բայց բոլորից գերազանցը

ր կին մարդերի գաղտնիքը գիտէ, գիտէ նաեւ {սատանայի} կնոջ գաղտնիքը.... սատանան թէեւ կասկ

տանէր ծայրագոյն Բրամինը: Բուն տէր {սատանայի} հանդիսաւոր յառաջ գնալը կատարուեցաւ հետե

ին դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ լինել տէր {սատանայի} պալատումը ` մեծ պատիւ է: Մանկլաւիկ

ղզեբուղը, եւ միւս ոստիկանքը յառաջ մտան {սատանայի} մօտ շնորհաւորել դժոխքի այս նոր եկաւոր հ

, որ այդ յեղափոխութիւնը կատարուեցաւ տէր {սատանայի} վերայ: Սորա պատճառը իմանալու համար հար

Բրամինը, որ այն րոպէին ներկայացաւ տէր {սատանայի} առաջեւ: Մահադեղից պատճառուած փրփուրը դ

ագոյն Բրամինի նախահայրը, որ կանգնած էր {սատանայի} գահի աջ կողմից, ձեռքին բռնած գալարած մ

ոխային հոգիք, դուք, պարոններ, որ տէր {սատանայի} շնորհքով այսօր արժանի էք եղած դժոխքի որ

ան իւր փրկարար խորհուրդը եւ կը սրբէ տէր {սատանայի} տգիտութեան եւ թուլամորթութեան ամօթը դժո

ցիր մեր վրէժը: Եկ գրկախառնիր ինձ, տէր {սատանայի} պոչը անպակաս լինի բերանիցդ, ամէ՛ն:

բալճի լուսովը միմիայն, տեսանելի էր տէր {սատանայի} աշտարակաձեւ սեւացած գահը եւ դեւերի անհա

պետը հրամայել էր նորան ծունկ չոքել տէր {սատանայի} գահի ոտքումը: Ոչինչ տեղից չէր լսւում ձ

յն դեւերը, որ կանգնած են կատարելու մեր {սատանայի} հրամանը, իսկոյն վեր առեցին ծայրագոյն Բ

: Վէզիրը ահ ու դողով կանգնած էր տէր {սատանայի} առաջեւը: Սատանան բոլորովին վաստակած այ

բաց աչքով կը մատնես, որ կերակուր լինի {սատանայի}: Միթէ՞ ամօթ չունիս, դու քրիստոնեայ մա

լով մահը մի մարդու նման, կամ ով գիտէ, {սատանայի} նման մի բան է, որ կարողանում է այդպիսի

ընդունեն նորա ճշմարտութիւնը եւ ազատուին {սատանայի} եւ ստութեան ծառայութենից։ Նորա փրկ

եռ մարդկութիւնը, նոր դեռեւս ազատուելով {սատանայի} գերութենից եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր

մայրը, երբեմն Սրբերը, երբեմն դժոխք եւ {սատանայի} փորձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանելով, որ

էինք քարոզել, որ այդ լեզուն թուրքի կամ {սատանայի} ձեւերին ստրկանայ: Բայց երբ այս կամ այն

մինչեւ փառքի կատարը: Հոգիքը գրաւ դրած {սատանային} ` անունները մտածում էին յանձնել աստղերի

Թովմաս Տորգուեմատայն ընծայ էր ուղարկել {սատանային} ինկվիզիցիոնի պահարանից: Մոռացայ ձեզ աս

ֆրակ երկայն, եւ խոնարհադէմ գլուխ տուեց {սատանային}. սա նորա ուսումնական գրապետն էր, որ յ

րօտ: Յառաջ եկաւ Աստարօտը. գլուխ տուեց {սատանային} եւ, առաւել յարգութիւն ցոյց տալու համա

ասելով այս խօսքերը, դարձուց իւր քամակը {սատանային} եւ վեր բարձրացնելով պոչը, ցոյց տուեց ս

ենով կամենում էր ահա դարձեալ պատասխանել {սատանային}, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ վեր թռաւ

քը կնճռuծ, ունքերը կիտած: Գլուխ տուեց {սատանային} եւ կամենում էր մի բան ասել, բայց մօտի

այտարարութիւնը ձեռքին, գլուխ տուեց տէր {սատանային}, համբուրեց պատկառանքով նորա պոչի ծայրը

դուրս եկաւ հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր {սատանային}, սկսեց իւր ճառը այսպէս. - Այս ուր

, որովհետեւ խօսելու կարգը հասել էր տէր {սատանային}: Եւ ահա վեր կացաւ անդնդապետը նստա

ամանակ իւր յաջողաշարժութեամբ պրծնում էր {սատանայից} ` համարեայ թէ նորա ձեռքի տակից դուրս սա

նշանը եւ երբ Լուկուլլոսը հեռացած էր տէր {սատանայից}, գրականութեան դեւը նոր ի նորոյ սկսեց.

նից, ծերունի Քամը թոյլտւություն խնդրեց {սատանայից} մի արձակ կամ ոտանաւոր ճառ կարդալ այն հա

ն արած չարութիւններովը գերազանցելով տէր {սատանայից}, պիտի գնայ դժոխք եւ գահավիժելով դժոխքի

Քամը, որ թոյլտւություն էր ստացել տէր {սատանայից} մի արձակ կամ ոտանաւոր շնորհաւորութիւն կ

իոսի սենեակի պատուհանները դուրս ընկան, {Սատանայն}, որ մինչեւ այժմ կապել էր նորան աշխարհի

ն տեսանելու։ Իգնատիոսը, կարծելով, թէ {սատանայն} փորձում է իւր հեզութիւնը եւ կամենում է

կում էր այնտեղ, վասնորոյ եւ գանչեց. " {Սատանայն} առնու այս յիմարին. ինձ վիրաւորեց "։ Ա

. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: {Սատանան} գիտե, թե որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով

, կարծես խուսափելով ուղիղ պատասխանից: {Սատանան} գիտե ինչու՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ ե

ու հասկացողութիւնը... ( Աներեւոյթ {սատանան} ) - " Կեցցէ՛ հոգեւոր վարժութեանը, Կեցց

Մարիամին՝ այդ երկու հոգեշնորհ անձանց, {սատանան}, անարժան խորհուրդ յղանալ յանդգնեցնելով

ն թէ ճշմարտութեան երեսից փախչին, ինչպէս {սատանան} խունկից, չեն ամաչում մինչեւ այսօր էլ այ

վ եւ գորտերով: Այս գահի վերայ նստում է {սատանան}, երբ պաշտօնական հանդէսով կամենում է տե

նը: Դոյն այդ ժամանակումը զարթնում է եւ {սատանան}. երբ որ զարթեցաւ, իսկոյն հագնում է իւ

ցիոնի պահարանից: Մոռացայ ձեզ ասել, որ {սատանան} ամենայն օր չէ կրում այս վերարկուն, այլ

. պատճառ, դու կը տեսնես, որ դժոխքումը {սատանան} միեւնոյն կարգով կատարում է իւր պաշտօնակ

տալով աղաղակեցին միաձայն, - ապրի՛ տէր {սատանան}. բայց նոցա ձայնը ոչ ոք ձեզանից չէր կար

եսիլ դժոխքի թագաւորի նախաճաշիկի համար: {Սատանան} հանեց դագաղից մի մեծ, ահագին շիպի կտոր

ն: Բայց մի քանի ժամանակից սկսած, {սատանան} նկատեց արդէն, որ այս տեսակ պաքսիմատներ

կ անուանեցին նորան հայր բժշկութեան, եւ {սատանան} ընդունեց նորան իւր մօտ պալատական արհի բ

ալատական արհի բժշկի պատուանունով: {Սատանան} հանեց տակառից չորս հատոր բաւական լաւ կա

նչ պաքսիմատներ ես ուղարկել ինձ, - ասաց {սատանան} բարկութեամբ, - չոր են միանգամայն իբրեւ

համոզողական փաստաբանութեան զօրութիւնը, {սատանան} հետաքրքրութեամբ հանեց բերանից խածած կտո

..... - Այս ի՞նչ բան է, - ասաց {սատանան} նայելով բարկացած իւր պալատական գրապետի

ւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - գոռաց {սատանան} դժոխային բարկութեամբ. - ե՛կ մի րոպէ իմ

տ: Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ ու դողով: {Սատանան} բռնեց նորա ականջից, բարձրացրեց օդի մէջ

յք իւրեանց գրքերի մէջ. հերիք չէր այս, {սատանան} հրամայեց գրապետին մնալ այնտեղ 1111 տարի

ու էր այս գիրքը սատանայի ձեռքում: {Սատանան} ոչինչ չհասկանալով այս գրքից, մտածում է

այս ինքնահաւանի տեղ մի խելօքը, - ասաց {սատանան}, դառնալով դէպի իւր վեզիր Բէհեղզեբուղը

մայրն էր մտնում: Իսկոյն հասկացաւ {սատանան} իւր աչքի ցաւելու պատճառը, վասն որոյ եւ

րժանաւորներին: - Աւազա՛կ, - գոռաց {սատանան} բարկացած ( նա միշտ այսպիսի բացագանչութե

.... - Հարկաւոր չէ՛, - գանչեց {սատանան}, - դու այդ շինութեան ժամանակ մտքումդ ո

- Ցանկալի էր ինձ իմանալ, - շարունակեց {սատանան}, - թէ ի՛նչ են արժում այդ բոլորը քո կար

ող վերանորոգել ինչպէս պատշաճ էր: {Սատանան} վերին աստիճանի բարկացած գանչեց գլուխը ք

որ կանգնած էր իւր մոտում, թէ այս ժլատ {սատանան} այնպիսի կարծիք ունի ճարտարապետութեան վե

.... - Ին՜չ... - ձայն արձակեց {սատանան}, որ ամենայն տեղ ունի իւր լրտեսները եւ

ի մօտ այս իմաստասիրութեան աշակերտները: {Սատանան} բռնեց առաջինի մազերից, բարձրացրեց օդի

ո՛ղ յայտարարութիւնքը կատարուեն, - ասաց {սատանան}, արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում էր

ան եւ խռովութեան արհի նախագահը, - ասաց {սատանան}: Գ Յառաջ եկաւ մի անպիտան, պատառոտ

ի մասին... - Կա՛ց, - բացագանչեց {սատանան}, - ես անգիր գիտեմ այդ յառաջաբանութիւնը

ղանին, որ մածուած էր պոչի տակին: {Սատանան} եւ բոլոր դժոխային խումբը ծիծաղեցան որպէ

, այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ բան, - ասաց {սատանան}. - յետոյ ի՞նչ եղաւ: - Չորրորդ օրը

. 000 կորած հոգի: - Bene, - ասաց {սատանան}, - յետո՞յ: - Յետոյ, Ձեր մռայլութ

լսած այդպիսի ազգի մասին, - պատասխանեց {սատանան}, եւ... փռը՜շ... փռնգաց բարձր ձայ

10000 կորած հոգի: - Gut, - ասաց {սատանան}, - վերջը՞: - Սորանից յետոյ ես շար

ովեալներ: - Bardzo dobže, - ասաց {սատանան}, որ ամենայն լեզուի տեղեակ էր. - յետո՞

- Ընծայիր նորանց քո բարեկամին, - ասաց {սատանան} թթու դէմքով. - ինձ հարկաւոր չեն քո շար

հաւատը կորե՞լ է դէպի մեզ, - բացագանչեց {սատանան}, - ի՞նչ բանից պատճառուեցաւ այդ: -

ժմ... - Լռի՛ր, յիմար, - գոռաց {սատանան} զարհուրելի ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւ

ել նորան: Աստարօտը սկսեց փախչել, {սատանան} նորա քամակից: Միւս դեւերը, որ ներկայ

ւմ, պատերազմի գործերը որոշելու մասին: {Սատանան} վազում էր Աստարօտի քամակից, բայց ապստա

եց եւ զայրացուց նորա առաջին վէրքը: {Սատանան}, ձգելով Աստարօտը դէպի երկրի երեսը, հե

վ, որ երբեք ստանում չէին այդ օրագիրը: {Սատանան} հիմնաւոր եւ խելացի բաները համարում է ան

ը ներէք, յանդիման լինել ձեզ... {Սատանան}, ընդհատելով նորա խօսքը, պատասխանեց

րջը: - Վերջից դէպի սկիզբը, - ասաց {սատանան}, - ես սիրում եմ վիպասանութիւն. այնտեղ

Բուբանդուսը պատրաստւում էր կարդալ, {սատանան} ասաց. - Նստի՛ր, իմ պատուական Բուբանդո

լն, եւ այլն, եւ այլն... բացագանչեց {սատանան}, ընդհատելով ընթերցուածը. - վէզի՛ր, լ

ւ դիւական ճաշակ: - Կարդա՛, - ասաց {սատանան} դառնալով դէպի չար ոգի օրագրապետը, - բա

պէ՞ս... միայն ծառայ... - ընդհատեց {սատանան}, - մի փոքր յառաջ աւելի լաւ եւ խելօք կա

նարհ ծառայ: - Զարմանալի է, - ասաց {սատանան}, - միթէ՞ այդ բոլորը վիպասանութիւն է:

ասնզի.... - Կանգնի՛ր, - գոռաց {սատանան} եւ նորա աչքերը վառուեցան ինչպէս փայլակն

գոյն վէզիրը շատ ուղիղ է դատում, - ասաց {սատանան} փառահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ եմ..

.. - Ա՛յ անպիտան, - ձայն արձակեց {սատանան} որոտալից ձայնով եւ հասուց Բուբանդուսի ե

օրութեան: - Զարմանք բան է, - ասաց {սատանան}, դառնալով դէպի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը

մարհում է բոլոր դեւերին: Չնայելով, որ {սատանան} ներկայ էր այնտեղ, գրականութեան դիւապետ

ս է առողջութիւնդ, կէտադիր դեւ, - ասաց {սատանան}: - Մտերիմ ծառայ Ձեր դժոխային մռայլ

բաներ են, ինչ ես ասում, - բացագանչեց {սատանան}: - Կամիմ ասել... կամիմ ասել..

քան գրելով միեւնոյն բանը: Մինչդեռ {սատանան} կարդում էր գրականութեան դեւի դատարկ գլխ

մ էր ծունկի վերայ մի տետրակի մէջ: {Սատանան} չնկատեց այս գործողութիւնը իւր խօսելու ժ

- Ի՞նչ բանի վերայ ես, - հարց արեց {սատանան}: Այս հարցմունքին պատասխան չեկաւ:

: Այս հարցմունքին պատասխան չեկաւ: {Սատանան} առաջին անգամ նկատում էր մի այսպիսի լրբո

ս ասացինք, տնտես էր տէր սատանայի մօտ: {Սատանան} նկատելով Լուկուլլոսի դէմքի փոփոխութիւնը

գինի ճարել Ձեր մռայլութեան համար: {Սատանան} թէպէտ խիստ պահպանում էր ամենայն բանի կա

բան է. շատ լաւ: Վէզիր, - բացագանչեց {սատանան}, - հրամայիր քարտուղարին գրել մի շրջաբե

ովարտակը... - Հերի՛ք է, - գոռաց {սատանան}, - դու քո օրումդ քո խելքից մի բան գրած

սից, որ հրովարտակ պատրաստել տայ։ {Սատանան} դարձաւ դէպի գրականութեան դեւը ասելով.

լեզուն երեւում էր միմիայն գրչի տակից. {սատանան} արգելել է խօսել, թոյլ տալով միայն գրել

է խօսել, թոյլ տալով միայն գրել: {Սատանան} ոչինչ այլ բան չխօսեց գրականութեան դեւի

իտէ նաեւ սատանայի կնոջ գաղտնիքը.... {սատանան} թէեւ կասկած ունի նորա վերայ, բայց բան

բան չէ խօսում քաղաքավարութիւն պահելով. {սատանան}, մի նայէք, որ սատանայ է, նա շատ երեւ

ազատութիւնը եւ գործունէութիւնը, - ասաց {սատանան}, - ցոյց տուր ինձ քո ցուցակը: Ֆիֆի

- Որքա՜ն խարդախութիւն է, - բացագանչեց {սատանան}, որքա՛ն պատերազմ մարդ ու կնոջ մէջ, շա

- Գովելի է, գովելի է, - բացագանչեց {սատանան} նայելով ցուցակին մեծ ուշադրութեամբ. -

ութիւնը եւ արժանի վարձ տալ քեզ, - ասաց {սատանան} պայծառ երեսով: - Ասմոդե՛յ, - գանչեց ս

ն պայծառ երեսով: - Ասմոդե՛յ, - գանչեց {սատանան} ( Ասմոդեյը վերակացու էր այն օրը դժոխքի

րու սրածայր աշտարակ, որի մէջ նստած տէր {սատանան} գնում էր ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ: Ին

սեւացած աշտարակը, որի մէջ նստած էր տէր {սատանան} ։ Իսկոյն վէզիր Բէհեղզեբուղը, եւ միւս ո

ասում էին: - Վէզի՛ր, - բացագանչեց {սատանան}, - յայտարարութիւն պատրաստիր շուտով այս

երեւէր առաջին անգամ ծայրագոյն Բրամինը: {Սատանան} մեծ հաճութեամբ ընդունեց այս առաջարկութի

ծ խիստ, անողորմ, բարկացող եւ աներկիւղ {սատանան} ինչպէս այժմ նկարագրւում է որպէս թէ վախե

ահի վերայից, ինքը պիտի թագաւորէ: {Սատանան} միշտ վերահասու եղած լինելով, իւր ոստիկ

ատրաստուեցաւ յայտարարութիւնը կարդալու, {սատանան} ահուդողով, որ ոչ ոքին չէր յայտնում, ն

ը նշանացի արեցին նորան, թէ մինչեւ ինքը {սատանան} չհարցանէ, չէ կարելի բան խօսել: Հ

րբ աւարտեց վէզիրը իւր յայտարարութիւնը, {սատանան} եւ բոլոր հանդիսականքը ծափ զարկեցին, զմ

իմ, որ այն դժուար խնդիրներում մինչ տէր {սատանան} պիտոյ է կապուէր մնար հնար չգտանելով որպ

ան համար հաւաքել էր այնքան արծաթ: {Սատանան} աւարտելով այս հանդէսը, ձեռք ձգեց չորս

դողով կանգնած էր տէր սատանայի առաջեւը: {Սատանան} բոլորովին վաստակած այսքան աշխատանքից,

ի այդ հրէշի պատկերը իմ պտուկի մէջ, ո՞ր {սատանան} ձգել է նորան այդտեղ, եւ միթէ՞ ճշմարիտ

դեւերը, այլեւ բէեղզեբուղը, բելիարը եւ {սատանան} իսկ: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ տեղի

ից, եւ, ինչպէս ասում է Ռուսաց առածը, {սատանան} ոտը կը կոտրէր մտանելով այդ անկարգ պահար

ւթիւն, - հարց արեց պ. Մարկոսը: - {Սատանան} գիտէ նորա խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ

տովանելուց այնպէս են փախչում, ինչպէս " {սատանան} խունկից ", այդ մարդիկ իրենք չունենալով

ւրբեր ու հրեշտակներ, երբեմն՝ դժոխք ու {սատանաներ} ։ Իգնատիոսի հոգու այսպիսի խառնափնդորուա

բերը, նահատակները թողած, բան է բռնում {սատանաների} հետ, ահա ի′նչ է նշանակում դաստիարակութ

թուականի յունուար ամսոյ 23-ին պատահելով {Սատանի} հայ Շումէ գիւղի մէջ, տեսայ մի զարմանալ

նկարագրւում է որպէս մի խորագէտ կին. " {Սատանի} յետի ոտն էր պառաւը ", - ասում է հեղինակ

եւ որ մնասցէ, եթէ ոչ պահանջիցէք, կարէ {սատար} լինել Ձեզ, թերեւս ի շինութիւն դպրոցին

ւն ազգի մերոյ 'ի Կալկաթա, որով մեծապէս {սատար} լինիք 'ի կատարել զցանկութիւն ազգի մերոյ

ութիւնս չարաշուք պատճառ եղեւ եւ մեծապէս {սատար} տարածման նիւթականութեան յազգի մերում -

ն զի աւերած բնականին եւ հնոյն ո՛չ կարէր {սատար} լինել կենդանութեան եւ նորոգութեան նորոյ

նչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք {սատար} լինին յառաջանալոյ ի նոր հայախօսութեան,

Ա՛յ տղայ, դու հազար ըլնիս, - իմ ախպոր {սատար} ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ եար բռնես, - դու

ստուն իշխանցն Բագրատունեաց, որք բազմօք {սատարեցին} լուսաւորութեան նորա՝ երեւեցուցանէ ի մի

եւանայ եւ տարեալ յՕդեսսա եւ ի Քիշինեւ, {սատարութեամբ} երեւելի բժշկաց վտարեաց յանձնէս զախտ թու

կաւ ժողովեալ էի իմս օտարութիւն եւ Ձերով {սատարութեամբ} շարունակեմ զընթացս ուսման ի Կայսերական

նչեւ յանձն էառ անցանել 'ի կողմն Հայոց, {սատարութեամբ} մեծամեծաց, միաբանիլ ընդ նոսա. եւ վասն

: Եթե տեղդ նոր բաներ կա նե, գրիս, եւ {Սատեթին} հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, ստաց

ւց զատ մարդ չկայ. Ը՛հ, Մեսրովբի {սատկա՜ծ} կատուն Ձեզ մի այնպիսի զարբ տայ,

նքս, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզբում, {սատկած} ձուկի պէս բերանս բաց մնացած, անհամբեր

տնէ, որի մէջ պատսպարէ իր անձը ու չպաղի {սատկած} ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին չի նայիլ մ

նքը ուղիղ է, որ հաւան չէ իմ հացին: Դէ {սատկեցէք} քաղցած: Անգլիան իր կառավարութեան ստգտա

րը փաթաթա՛ծ, նստում են ինչպէս մի հոտած {սատկոցի} մօտ, մո՛ւնջ դեւի պէս պապանձուած։ Եւ ե

րտասուքը Բազմադարեան երեսից, {Սատուռնոսի} անխիղճ գործը Թո՛ղ հեռացնէ իւր մտքի

սկած՝ իր բախտից), եթե չենթարկվեց այն {սատուրնալիային}, որի հեղեղները մայր ցամաքի վրա ներկայա

եմ ձեզ, հուսալով, որ ձեզ մոտ չէ կարող {Սատուրնոսը} մերձենալ եւ իմ գրածներովը յուր որկորը խ

)։ § 43. " Եւ բանակեցաւ Իսրայէլ 'ի {Սատտիմ} եւ պըղծեցաւ պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու

րեւելք ու արեւմուտք, երկինք ու երկիր, {սար} ու ձոր... Այս նորանշան իրաւունքի օրինա

: Ո՛վ է մեզանից ճանապարհ ընկնողը սարից {սար} եւ քարից քար, թէ ինչ է պիտի օգնէ այս խ

" Արեւելքից չեմ վախենում, - ասաց Կազբէգ {սար}, - Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է խոր արդ

ծ, եւ մանաւանդ անհիմն, ենթադրութիւնքը {սար} ու ձոր են ձգում կարդացողի միտքը։ Մեզ ց

չ անես, երբ Փարպեցու Թուղթը կարդացողին {սար} ու ձոր են ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ եւ կ

ոգով։ Իսկ Մխիթարեանց ու Յիսուսեանց մէջ {սար} ու ձորեր կան՝ չնայելով, որ Մխիթարեանք

ի, քամին տանի... քո գլուխը որ կայ, {սար} ա, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ թող

- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն սարը բարձր {սար} ա, - տակը զընջըլած քար ա. Ես քեզ թաքու

անութիւնքը կառավարելու այս կղզու մէջ եւ {Սարակինոսների} յափշտակած երկիրը յետ դարձուցանելու։ Սա

ծ-Ռուսիայի վերայ: Այս միջոցին Բաղչէ-{սարայի} մէջ երեւում է մի դերվիշ Շեյիխուլիսլամ,

մ է մինչեւ այսօր եւս Բաղչէ-սարայում Խան-{սարայի} մէջ: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը լաւ հ

իքով, անյայտանում են նոյն գիշերը Բաղչէ-{Սարայից}: Հետեւեալ օրը մտանում են նաւ, եւ փախչ

վը, տեսանւում է մինչեւ այսօր եւս Բաղչէ-{սարայում} Խան-սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը եւ խոհ

, տունն քրէհով տացեն, տան քրէհն եւ տան {սարանջամի} եւ կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն

կամ շնորհել ումեք զտունն եւ կամ ՚ի տան {սարանջամիցն} հատոր ինչ. ուստի յետ մեռանելոյ յիշեալ

ահմանակից իմ երրորդ տանն եւ տան ամենայն {սարանջամն}, այսինքն աջնասն բոլորն անպակաս յանձնես

ին իմ կտակակատարքն զվերն յիշեալ ամենայն {սարանջամն} եւ կամ այլ զոր ինչ կայք գտանիցին յիշեալ

են նմա, որ նոյն խարճովն եւ տան ամենայն {սարանջամովն} ՚ի յիշեալ տանն բնակեսցի առանց քրէհի մին

ում էր մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազն բժիշկ {Սարաջեանը} հրաւիրեց մեզ ի միասին իւր տուն, որովհե

կերից։ Բաւական երկար միջոց մնացինք Պ. {Սարաջեանի} օթեւանում, ուր անդադար խօսում էինք դար

կերպով, դժբախտաբար տեղափոխվում է դեպի {Սարատով}. ուստի ինձ հարկ եղավ ամսույս 15-ից վաղ

, ոչինչ. բայց մեք, հասանք Բարի Յուսոյ {սարաւանդին}, ուր սովորաբար հանգիստ են առնում Եւրոպ

կի՜նք, տրոփէ սիրտն ի թինդ... Ի {սարաւոյթ} փրփրածնին Կրկնամահկին ընդ ակօս,

ն զէնքի... մթնեցաւ օրը, Ղազազ, {սարբազի} գլուխն երեւեցաւ, Մեր ազգասէրը մտա

իսկոյն կը հոգամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, {Սարգի՛ս}: Սարգիսը Շաքարեանցի սպասաւորն էր,

1. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆ ՏԻՐԱՑՈՒ {ՍԱՐԳԻՍ}, ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԸՍՏ ՀՈԳՒՈՅ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, Ի

Ն ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ {ՍԱՐԳԻՍ}, ՇՆՈՐՀՈՒՆԱԿ ԲԱՐԵԿԱՄ, Զի՞ է քեզ, ե

սեղ քահանային Պոպովեանց, որ էր տիրացու {Սարգիս}, որ յայնոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմիածին

րկ լինի մնալ, եւ մեք օրինակ ունինք Հ. {Սարգիս} Թեոդորյանին ինն տարի այնտեղ մեռելկոխ լի

ոսին եւ նա յանձնարարեալ անդամոյ Սինօդին {Սարգիս} վարդապետի տէր Գասպարեան, թուղթն այն ըն

են՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յակոբեան եւ {Սարգիս} Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս թողեալ են յ

լեան՝ քաղեմք զհետագայս: Նախ՝ թէ {Սարգիս} Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով արարելո

պարտ եմք քաւել անօրինակ կորստեամբ: {Սարգիս} Ծատուրն Աղաւելեան, ըստ տեղեկութեանց դա

եւանայ երեւի, թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, {Սարգիս} Ծատուր Աղաւելեան արարեալ զկտակ յօգուտ ա

ւ զմի հայ պ. Կիրակոս Յարութիւնեան: {Սարգիս} Ծատուրն վախճանեալ է յամի 1812: Յետ վախ

[Լուսանցքում `] Ի մասին կտակարարութեան {Սարգիս} Ծատուր Աղաելեանի 63. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆ

նյաջողութիւն նոցա: Որ ինչ զհրիտակէ {Սարգիս} Ծատուր Աղաւելեանի, աւելորդ է այլեւս խօ

ս, Եղիա Յակոբեան, Կատարինէ Խոջամալ եւ {Սարգիս} Ծատուրեան, կտակօք իւրովք արարելովք ընդ

նը, որի կտակը գրուած է մեր չիք նզովեալ {Սարգիս} Բուխարացու ձեռքով: Ես ունիմ եւ պաշտում

պէս մի քանի առարկայի: Դպրոցը բացուած է {Սարգիս}, Գաբրիէլ եւ Ամբրոսիոս վարդապետների ձեռ

( պատկերը եւ տառերը) նշանակում են, թէ {Սարգիս}, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետ

կ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապատիւ սրբազան {Սարգիս} Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական գաւազան ընդո

, Նիկոլ, Կիրակոս, Զանգագ, Վեստ {Սարգիս}, դիւածին Սուրմակ, Եղան ազգ

Վարսովիուց Յուլիս 7/19 Մարկոսեանց {Սարգիս} Թիւյսիւզ[եանցին] Արամ Մոսկուայից

omas ( Turkish divan) Bruxelle Շամախի {Սարգիս} վարժապետ Համբարձումեանց Առաքէլ Յովսէփե

նաց, Փարիզ, 27 մարտի Գէորգեւսկ ` տէր {Սարգիս} Տէր-Պօղոսեան Աստուածատուր Սիմէոնեան Չո

րող եղանք կատարելապէս հասկանալ Ջալալեան {Սարգիս} եպիսկոպոսի մինչեւ այսօր մեր կողմից ժխտո

դապետ՝ մեկնիչ Ղուկասու աւետարանի, իսկ {Սարգիս} վարդապետ առ քաղցրութեան բանիցն եւ խորին

չում էր դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ, {Սարգիս}, արի, արի շուտով շալակիր այս անպիտան

ել ոչնչով: Կ. Պոլսի հայոց նախկին {Սարգիս} պատրիարքը սկզբում, հաշուի առնելով ազգի

լինում, գործ դրին ամէն տեսակի ջանքեր, {Սարգիս} պատրիարքին հակառակ համոզմունքի բերելու

ները կամենում էին պատրիարք ընտրել: Իսկ {Սարգիս} պատրիարքը, հակառակ կուսակցութեան կողմն

երի հետեւանքով Դուռը փութաց կարգադրելու {Սարգիս} պատրիարքին ` ժողով հրաւիրել, բայց ոչ թ

այն ժողովը, որ ընտրութիւն էր կատարում {Սարգիս} պատրիարքի նախագահութեամբ: Չբաւականանալ

: Չբաւականանալով սրանով եւ գտնելով, որ {Սարգիս} պատրիարքի երկդիմի վարքագիծն այս խնդրում

թուրք, թաթար, արաբացի, պարսիկ, ռուս {Սարգիս} Բուխարացու գեօռի պէս մի քար է ձգել, բն

ել պ. Գաբրիէլ Տէր-Յովհաննիսեանցի " Տեր {Սարգիս} " մակագրով վիպասանութիւնը, որ տպւում է

: Պ. Գ. Տէր Յովհաննիսեանցի " Տեր {Սարգիս} " գործում մի հոյակապ արժանաւորութիւնն է

ւրք, թաթար, պարսիկ, արաբացի, ռուս, {Սարգիս} Բուխարացու գեօռի պէս մի քար է ձգել, բն

լութիւնը ազնուական հայկազն, Պ. Մկրտիչ {Սարգիսեան} Սանասարեանցին։ Այս պատուելի եւ ազնիւ հ

խայտառակվել է, նույնպես նորա պաշտպանը {Սարգիսը}: Հունվարից Մըսըրը կամի " Ճռաքաղ " տպիլ

ը, Մերուժանը, Կիրակոս քահանան եւ Վեստ {Սարգիսը}: Երկու զինվորյալ նավեր, մինը ֆրանս

ամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, Սարգի՛ս: {Սարգիսը} Շաքարեանցի սպասաւորն էր, որ իսկոյն երե

ան, - իսկոյն կցորդեց պ. Մարկոսը: {Սարգիսը} գլուխ տուեց եւ դուրս գնաց: Պ. Շաք

փեմ, կը բանամ քսակիս բերանը, թո՛ղ մեր {Սարգիսը} դիմանայ միայն խցանը բանալով․ բայց բանը

այս անպիտան եւ ծոյլ կենդանին: Ի հարկէ {Սարգիսը} եւս պիտոյ է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛

տպելու Ոսկանեանին, 2 նամակ տպելու {Սարգիսին} Էսս[էն]ից 30/11 Նազարեանցին Սահա

] 9/21 Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] {Սարգիսին} Փարիզից Յուլիս 4-ին Նազարեանցին, յ

է յիշել, չեմ ես բնաւ գրեալ առ տիրացու {Սարգիսն}, քանզի չունէի ընդ նմա զգրագրութիւն եւ

արէր ինձ բերել գրելն իմ զայդ առ տիրացու {Սարգիսն}, երբ նա ինքնին աստանդական դեգերէր յԱթո

ւնս հասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու, եթէ {Սարգիսն} Ծատուր Աղաւելեան, արարեալ զվերոգրեալն

սիլ իմ զհրիտակէն, թողելոյ ի հանգուցեալ {Սարգսէ} Ծատուրեան Աղաւելեան, չկարեմ լռել, եւ

եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի {Սարգսէ} Ծատուրեան Աղաւելեան: Այլ զայսմանէ ճ

մ եւ ի մասին կտակաւանդութեան հանգուցեալ {Սարգսի} Աղաւելեան՝ քաղեմք զհետագայս: Նախ

, երրորդ, Յակոբու Եղիայեան եւ չորրորդ {Սարգսի} Ծատուրեան: Ի գրութենէ եղբօր, հ

ւնս ի մասին հրիտակաց Եղիայի Յակոբեան եւ {Սարգսի} Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճ

ր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ {Սարգսի} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 14

ը այն րոպէից, ուր դադարում է Վ. Հայր {Սարգսի} Մուրադեան վարժարանի պատմութեան երկրորդ

հայեացքը օգտակար չէին ինքեան: Թող Հ. {Սարգսի} համար Աբբային գրած նամակները վկայէն..

ները գրելու ժամանակ նա չէր ճանաչում Հ. {Սարգսի} արժանաւորութիւնը։ " Անարժանութիւնը

աննու Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի նորին {Սարգսի} Բուխարացւոյ: Մովսէս Սիւնի եպիսկոպո

ՆՆԵՐԸ 1846 -1866 1846 1. ՏԻՐԱՑՈՒ {ՍԱՐԳՍԻՆ} ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆ ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ Ը

ի Նախիջեւան առ Տօնաւ: 2. ՏԻՐԱՑՈՒ {ՍԱՐԳՍԻՆ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ Ս

ն, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու {Սարգսին} զերկուս աղաւաղ նամակագիրս, որովք եւ որ

ն: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում եղած Հ. {Սարգսին} եւ յետոյ, ճանաչելով, ի Յայտարարութէան

իոյ մէջ աւանդութիւն կար, որ թէ մորմը ( {սարդաձեւ} կենդանի - Tarantula lycosa - тарантул,

ակները եւ առագաստները նորահարսների, եւ {սարդի} ոստայն պատեց նոցա նախկին շքեղութեան վեր

մի օրէնք, որ բնաւ բացառութիւն չունի: {Սարդի} ոստայնից բարակ մետաֆիզիկական համակարգու

րի յափշտակած երկիրը յետ դարձուցանելու։ {Սարդինիա} կոնդակ ուղարկուեցաւ նոյնպէս, որի մէջ ա

վարսավիրանների խանութները, ծածանում է {Սարդինյան} դրոշակը, եւ ազգի բերանը ուրախությամբ ա

րձեալ կը տամ... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, {Սարեպտի} բալասան եւս մոռացել է. այդ ինչ խնջոյք

իական ճին, երրորդ, Կօնեակ, չորրորդ, {Սարեպտի} բալասան, միւս ինչ որ հոգացել ես, լաւ

, երկու շիշ անգլիական ճին եւ երկու շիշ {Սարեպտի} բալասան, - իսկոյն կցորդեց պ. Մարկոսը

կ՚ուզեմ, Երբ ես եկայ ձեր տունը - ոսկին {սարեսար} կ՚ուզեմ: Կիրակի էլ պա՞ս կ՚ըլնի, - էրծ

ի արձագանքը: Եղո՜ւկ ձեզ, Հայաստանի {սարեր}, Հայաստանի ձորեր եւ Հայաստանի նուիրակա

որա կիսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն {սարեր}: Նա հաց էր ուտում առանց մոռանալու ճիշդ

նձ դուրս գալ Րեդուտկալէից դէպի Կովկասու {սարերը}... Ի՛նչ ծածկեմ պատճառը, մի փոքր արծաթ

իքի փլատակների մէջ: Հայրենիքի օդը, {սարերը} եւ անտառները, խոր գիշերի լռութեան մէջ

բովանդակ երկրի երեսը, մինչեւ որ բոլոր {սարերը} ծեծկուեցան. չէ՞ որ նա, որ պոռնկութեամ

րստութեամբ, թող եւ Ուրալեան սառցագլուխ {սարերը} ուռչին իւրեանց մէջ, թէ ոսկու մայր էին

նդակ դաշտը լիքն է այսպիսի քարերով: Այս {սարերը}, դաշտը եւ քարերը արեւի ճառագայթներից ս

ագրութիւնց մէջ չկայ եւ ոչ մի կեղծ գիծ: {Սարերը}, դաշտերը, այգիքը, տարու եղանակները,

ատաղած Ու խըռոված յորձանքով. {Սարերի} մէջ ահա յոգնած Քնեց զինուորը գիշե

Մի անգամ, ինչպէս եղաւ, ազգական {սարերի} մէջ Կազբէգն ու Էլբրուսը բաց արին

ի վերայ, ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթնագոյն {սարերի} գագաթները, դեռեւս նոր զարթնում էին մար

րոտ, փայլակը անթիւ փայլակեց: {Սարերի} նման մեծամեծ ալիքի Կատաղած ծովին եղ

, մտանում են խոր եւ անանցանելի լիճերի, {սարերի} եւ անտառների մէջ, նստում են վայրենիներ

սուրբ Հելմոսի կրակը: Նոյնպէս եւ բարձր {սարերի} վրայ կարող է երեւել այս կրակը, որպէս շ

, քան թէ նոյն լայնութեան տակ եղած ուրիշ {սարերի} ձիւնական գօտին: Հաշուելով ծովի մակերեւ

էր: Ձիւնական գօտին Մեքսիկայի Անագուակա {սարերի}, որ 20° աւելի հարաւային դրութիւն ունին

ւմ մարդը, Նա կը շինէ ծխոտ ճիւղեր {սարերիդ} միջում, Խոր այրերումդ էլ կը լսուի

սիոյ պարզութեան մէջ կարո՛ղ են ներգործել {սարերից} կատաղաբար վազած ջրերով, որի համար հարկ

ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացած եւ թէ {սարերից} եկած անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փո

րանում էր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի {սարերն} էի փախչում ես, նոցայ մեջ պատսպարան որո

ղմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ {սարերով}, նոյնպէս եւ Արագածի վիթխարի քարակտուր

: Թո՛ղ ուրիշները որոնեն նորան Ուրալեան {սարերում}, Բրազիլիայի եւ Կալիֆորնիայի մէջ, մեք

եւէն ու առջեւէն ընկնողը, որ գետերուն, {սարերուն} եւ գայլերուն բերանը բիւր հազարներով ձգե

րած եւ մոլորած քաղաքի մեջ: 8-րդ համարը {սարը} թամըզին տպվելով ամենեւին լավ չէ ասում մ

նոցա մօտակայ Գեղամայ ծովակը եւ Վարագայ {սարը} շատ անգամ յիշւում է մեր պատմութեան մէջ

եւ Օրտիցը։ Այս վերջինս հեռացաւ Կասսանօ {սարը} եւ այնտեղ լսում էր Իգնատիոսից Աստուածաբ

ծին չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն {սարը} բարձր սար ա, - տակը զընջըլած քար ա. Ես

եւ մնացեալ մապլաղին Կումպանու մանաթ կամ {սարթեփիկէթ} առցեն մուդաթ մնասցէ. եթէ Կումպանու սան

մուդաթ մնասցէ. եթէ Կումպանու սանաթ կամ {սարթիփիկէթ} չստանիցի, գրաւականով մուդաթի դիցեն, մ

, թէ գտանւում եմ Յունաստանի մէջ... Մի {սարի} վերայ... Յետոյ ինքս ինձ գտայ յունական

ետի աջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր {սարի} վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չե

այլ շինուածք, այլեւ բաւական մեծ ծախքով {սարի} յետնակողմը փորելով եւ նորա քար ու հողը

ւորութեամբ՝ մի բաւական բարձր ապառաժեայ {սարի} վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշատակի արժան

կ: Վանքը, ինչպէս ասացինք, գտանւում է {սարի} վերայ, իսկ պարտէզը՝ այդ սարի ոտքում մ

անւում է սարի վերայ, իսկ պարտէզը՝ այդ {սարի} ոտքում մի տափարակ տեղի վերայ, որ բաժան

դէպի յառա՛ջ, եւ մի հատ աւազը կորած չէ {սարի} ահագին կազմուածքի մէջ, ամենայն կայծ կա

ռութիւն... Բնակիչներից ամայացած պալատը {սարի} վերայից տխուր ճակատով նայում էր իւր ոտք

զբէգ հաշուել չկարաց թշնամին, Իւր {սարի} բնակիչներին տխրութեամբ նայեց, Գլխ

րկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի {սարի} վերայ կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ ամենայ

ութեան անթարգմանելի րոպէում, նայում ես {սարի} ձեւին, զննում ես նորա բարձրութիւնը, լ

անների եւ հռոմէական ագուգաների վազում է {սարի} լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն

նի զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի վեր, {սարի} գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ

բ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ {սարի} գլուխը, գիշերային առանձնութեան մէջ Նար

յս օրէնքներով եւ պատճառներով Հիմալայեան {սարի} ձիւնական գօտին բարձր է, քան թէ կարող է

ել տալիս իր խնամի Յարութիւնին. " ասածս {սարին}, քարին դիպչի, քամին տանի... քո գլո

մի տափարակ տեղի վերայ, որ բաժանւում է {սարից} վանքի աղբիւրի առատ վտակով: Վանքից մինչ

մելու կամ խորոված ուտելու համար: Վանքի {սարից} որ ցած ես գնում դէպի աջ, վանքից կէս վե

ւստնել: Ո՛վ է մեզանից ճանապարհ ընկնողը {սարից} սար եւ քարից քար, թէ ինչ է պիտի օգնէ ա

դուն: Դու չե՞ս գալիս հարաւէն, Փառան {սարից} չե՞ս, Աստուած, - Այս ասում է մարգարէ

ղ պատճառներին։ Հեղեղը, որ իջնում է {սարից}, կարգելուի՞, եթէ մտածես պատ քաշել նոր

., եր. 136) մինչդեռ անժխտելի է, որ {սարկաւագ} էլ կար նոցա մէջ, ինչպէս միաբերան վկայո

եւ չորս տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ {սարկաւագ} եւ ապա ճանապարհորդեց դէպի Հայաստանի հռչ

բաստիա, յառաջնորդէ տեղւոյն ձեռնադրեցաւ {սարկաւագ} յետ ընդունելոյ զայլ աստիճանս, եւ ապա ք

ոլլանդա ի տպարանին՝ զոր կառոյց Մատթէոս {սարկաւագ} Ծարեցի, առաքեալ ի Յակոբ Կաթողիկոսէ Հայ

։ Նո՛յնպէս արժանաւորութեան պատճառով եւ {սարկաւագը} անուանւում է քահանայ. Սուրբ Ղեւոնդը,

նին ` Երէցփոխին դուրս անի, {Սարկաւագն} վարդապետ, Տէրտէրն աւագ թող լինի

ցւոյ, կոչէ ( զայս անուն) սարկաւագս ՚ի {սարկաւագութենէ} է, քահանայութիւն, սրբոյ եկեղեցւոյ ՚ի

քելական եկեղեցւոյ, կոչէ ( զայս անուն) {սարկաւագս} ՚ի սարկաւագութենէ է, քահանայութիւն, ս

բախտի անգութ հարուածներին մատնելը, իւր {սարոք} ի՛նչ ուղղափառութիւն է: Թո՛ղ դժոխքի ջամ

ը, որ դեռեւս չէին ոչնչացած, վասն որոյ {Սարպի} եւ այլ Հասարակապետական քարոզիչք, որ հա

նունը մեզի յիշած ատեննիդ վրանիս այնպիսի {սարսափ} մը կը գայ, որ շատ անգամ ամիսներով ալ հ

: Բայց այդ զարմանքը հասանում է մինչեւ ի {սարսափ}, երբ մի անգամ մի պատուաւոր մարդ, տեսա

տական եւ երկրագիտական տեսութիւն, ահ ու {սարսափ} բերեց հասարակութեան վերայ: Հասարակութի

նկարագրելուց: Նոցա ահարկու կերպարանքը {սարսափ} են բերում մեր վերայ: Այն մարդը, որի մ

պառնացած քննութիւնը սկսանէ ( ո՛հ, ի՜նչ {սարսափ} մեր համար), Հիւսիսափայլը կը կշռէ նոցա

յնպէս ահարկու էր նորա տեսիլը, որ մահու {սարսափ} բերեց վերաս: Իմ գեղեցիկ օրիորդի ուրուա

Անդ վեցթեւեան երկուսով ԴԷմքն է սքողում {սարսափած}, Ոտքերն ` ցածի թեւերով, Միջիններով մն

կազմէ նորա սրածայրը: Մեր ցեղապետը {սարսափած} այս մահագուշակ պատասխանից, խորհուրդ է

ցին իւրեանց զօրքը եւ պաշարեցին Փարիզը։ {Սարսափած} մնացին Տասն եւ վեցը եւ հնար էին որոնում

եւ կանոն՝ առանց բացառութեան։ Գիտենք, {սարսափանք} էր գալու քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի ա

ութիւնը գրգռել նորա ընդդէմ: Այս բոլորը {սարսափանքով} տեսաւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ եւ գոչեց. "

լու) համար զուր տեղը աշխատելու ժամանակ {սարսափանքով} նկատեցին, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը նո

կ կարծել են, թէ էրւում են կրակում, եւ {սարսափել} են իրենք իրենց տեսնելով " ի հանդերձս լո

ւմ, դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ, մի {սարսափելի} երազ եմ տեսել... - Ես Էֆիմերդէ չու

ւթենից զուրկ լինելը: Ազգը, մնալով այս {սարսափելի} դրութեան մէջ, վերեւում յիշուած սուտ ազ

լով քնած ազգի ականջին, թանձրացնել նորա {սարսափելի} քունը: Փառասիրութիւնը: Այժմ հասար

Ահա՛ մեր բոլորի ներկայ դրութիւնը. այն {սարսափելի} խոցը, որ, դարերով ճարակելով մեր ազգի

ոլորի մեղքը, եւ այդ ուխտը ամրացած է մի {սարսափելի} կնիքով՝ Քրիստոսի անպարտ արիւնով, - շա

նազանւում է Վինդզօրից: Սա թողեց մեզ մի {սարսափելի} յիշատակ իւր մէջ պատահած զարհուրելի գործ

անքի հիմքը: Անգլիական ազգի այդչափ {սարսափելի} մեծութեամբ վաճառականութիւնքը, ձեռագործ

ցա աշակերտ մի պոլիտիկական աւազակ, բնաւ {սարսափելի} չէ. քանզի այն անհատի հետ գերեզման կ'իջ

ղից եւ յուսահատութենից, պիտի պատերազմի {սարսափելի} զօրութեամբ: Երկիր տալ նոցա, ասել է բո

որութիւնը, անհնարին է լինում չափել այն {սարսափելի} վիհի խորութիւնը, որ բացւում է մեր առջե

ղ փառքերից գնւում են սոսկալի հարկերի եւ {սարսափելի} պարտքերի ծանրութեամբ, որոնց էականապէս

ազգը մտածէ իւր ապագան եւ ազատէ իւր անձը {սարսափելի} նեղութենից եւ աղքատութենից, որ եթէ ոչ

իս, գիտեմ ես "։ ԵՐԱԶ {Սարսափելի} երազ տեսայ այս գիշեր, Որպէս թէ մ

Երբ գնացի ես փոսի մօտ նայելու, {Սարսափելի} մի ձայն եկաւ ականջիս. Յետ եմ նայ

բան չունինք, բայց իրար դաւել, Եւ {սարսափելի} ազգուրացութեամբ Մեր նախնեաց ուխտը

թեամբ ապականուած մի ձեռք: Ո՛հ, ինչ {սարսափելի} վիհ կայ այն անցած օրերի եւ այժմուս մէջ

մայն կարդացածը, թէպէտ այս մի մեքենական {սարսափելի} տանջանք է։ Բայց ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ էր ք

ան լեզվի անվերապահ սիրահարներին, որոնք {սարսափելի} կուրության մեջ լինելով, մեռած ձեւերի ն

նւում է եւ բռնւում է մտքով: Որչափ {սարսափելի} սխալ է, երբ մարդիկ ընդհանրապէս վազում

անակ խաղաղ ափերի վերայ քնած էին, հողմի {սարսափելի} ձայներիցն արթնացած, մոլեգնաբար յարձակւ

բ պտուտելով նորան իւր գլխի վերայ, ձգեց {սարսափելի} զօրութեամբ: Ապստամբութեան խեղճ դեւ

Ին՞չ ես շինում այդտեղ, - կրկնեց խաւարի {սարսափելի} թագաւորը այնպիսի ահագին ձայնով, որից ս

րիշները իւրեանց գաղտնիքին, ասելով, թէ {սարսափելի} տարաբաղդութիւն անպատճառ հասանելու էր նո

ւոր Ալքիմիկոսներից, Եւրոպայումը էր այն {սարսափելի} կախարդը, որի անունի հետ կապակից է այն

ն էր արդեօք, որ կրում էր իւր վերայ այդ {սարսափելի} դատապարտութեանը: Այս խօսքերի վերայ

նք պապականութիւնը ազգի առաջեւ իւր բոլոր {սարսափելի} փառահեղութեամբ։ Մեզ պատերազմ է սպասում

ւթիւն ստրկական կրօնի երկաթի լծի տակից, {սարսափելի} գին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ պիտոյ է տե

ան թերթի մի երեսի վերայ կարդում ենք այն {սարսափելի} անցքը, թէ ինչպէս հակապապի մեռած մարմին

ց նոյնպէս ծնող է եւ գործարան սոսկալի եւ {սարսափելի} յանցանքների։ Մեր խօսքը այս կերպով յառա

ն ցոյց տուող շարժողութեան տակ պահուած է {սարսափելի} անգործութիւն եւ անշարժութիւն։ Ուսո

ենթարկուիլը Եզուիտների կանոնադրութեան։ {Սարսափելի} նիւթապաշտութիւն, կեղծաւոր մոլեկրօնութի

ալիա ամայացած էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած {սարսափելի} ժանտախտից, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ գե

ւ մասին, գիտէին բոլոր դաշնադրութենների {սարսափելի} գաղտնիքը։ Տարակոյս չ'կայ, որ Չորս ուխ

երալը հրապարակով։ Բոլոր Յիսուսեանք {սարսափելի} երդումով պարտաւորուած էին տեղեկութիւն տ

հաւանելով մի Մանդարինի առաջարկութեանը, {սարսափելի} հալածանք հանեց նոցա վերայ, որի պատճառն

ն խորամանկութեան, դաւաճանութեան եւ այլ {սարսափելի} յանցանքների։ Նոքա հաւատացուցին Կայսրը

իչների ձեռքով սերմանածը այրում էր Կարգի {սարսափելի} խորամանկութիւնը։ Պապականութեան այս պաշ

անվտանգ, էգուց նոյն բանը գլուխ կը գայ {սարսափելի} արիւնահեղութենով "։ Զինուորները,

առանց Յիսուսեանների կամքին։ Այս մարդը {սարսափելի} հալածանք հանեց Յանսէնեանների վերայ, ար

յնտեղ պիտոյ է հանդիպէին նեղութենների եւ {սարսափելի} չարչարանքների։ Կլեմենտ XIII-ը վախճանեց

մ են երբեմն կրօնաւոր Պօղոսին, եւ որ մի {սարսափելի} գգուանք պատճառեց մեզ դէպի խայտառակուած

ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի {սարսափելի} աւերանքի տակ ընկել նորա լեզուն։ Այս դր

ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում: Այո՛, {սարսափելի} յանցանք է ծնողքի կողմից, երբ նոքա անառ

ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի {սարսափելի} աւերանքի տակ է ընկել այդ լեզուն: Սովոր

ղդութիւնք էին, զարհուրելի հարուածներ, {սարսափելի} փոթորիկներ, որ անցան մեր ազգի գլխից,

ով է լինում եւ պիտի լինի։ Լեզուն է այն {սարսափելի} ուժը, որի ընդդէմ տկար են նաեւ միլիոնաւ

վսեմ խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն {սարսափելի} վճիռը եւ նոցա վրայ, որպէս մի մունջ անհ

իմքերի վերայ, ինչպէս Յիսուսեան Կարգը։ {Սարսափելով} տեսան յետոյ, որ դուրս եկաւ Եւրոպական Տ

որա պատահական հայեացքից դէպի դռան կողմը {սարսափեցաւ} կերպարանքը, եւ ասես թէ յառաջուց գուշակ

սի գրքեր ընկած են պատուհանիս վրայ, մեզ {սարսափեցնելու} համար: Թէպէտ մեր ազգի մասին չունինք այ

, խորտակւում էին մռնչելով: Մեզ առաւել {սարսափեցնողը} մեր ողորմելի դրութեան մէջ այն էր, որ ս

քը իրենց վսեմափառ կերպարանքով շատ անգամ {սարսափեցնում} են մարդուն. սա միանգամայն ոչնչանում է

ճեղքում զինավառ թշնամիների խումբը, կը {սարսափէիր}: Աքիլլեսից որոշւում էր նրանով միայն,

այդ ազգի կեանքը բարբարոսական: Թող {սարսափին} պարկեշտ ականջները մի տեսակ մարդերի, որ

մեր ցեղապետը Խանի ուրախ ժամանակը ահ ու {սարսափով} մօտեցած խնդրում է նորանից մի շնորհ, պա

լով այն ազդու հոգուց, որից դողում է եւ {սարսափում} է, եւ ինքը, չնայելով որ մարդերի որսոր

ժէ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Մէք {սարսափում} ենք այս տողերը գրելով, որովհետեւ արեամ

ւթեամբ: Հեգելը տեսնելով այս բոլորը {սարսափում} է եւ նորա նեղսիրտ դիւանապետական ստամոքս

րից շատերին տեսնում էի, որ անում էին, {սարսափում} էի Յակովբոսի պէս ահագին մարդուց, որ աղ

ն էր խնդրում իւր չարչարողներին: Մի {սարսուռ} զգացի ես՝ լսելով այս խօսքերը, յետոյ ո

ածը, որպէս զի, կարողանալով հատուցանել {Սարրակինոսներին} սովորական հարկը, թոյլտուութիւն ստանայ

ի համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։ Թէպէտ վանքի {սարք} ու կարգը շինուածքի անհաստատութիւնից մի

կան անօթք, այլ կրօնաւորների բնակութեան {սարք} ու կարգը։ Ասողիկը օգնութիւն է գալիս մե

հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ {սարքար} Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսց

թյուն եւ իմաստ չունեցող վավերագիրը, որ {սարքել} է Գաբրիել Այվազովսկին, այդ ձեւով անգամ

անդուիլ եւ հետեւիլ, խաչը, աւետարանը, {սարքերը}, քահանայքը եւ ժողովուրդը վկայ բռնելով

ի պաստառով. մի կին, բռնում է մաղը իւր {սարքովը} հիւանդի գլխի վերայ, իսկ մի այլ կին բռն

. եւ գործողութիւնը աւարտուած, մաղը իւր {սարքովը} եւ վառած մոմերովը դնում են տան շեմքի վե

չ, բայց երեկվանից փայծախս ինչ-որ բան է {սարքում} գլխիս, տեսնեմ ինչ կլինի, եթե չխաղաղվի

նից, ութ տարի չարչարուին, չոր ոսկորից {սաւահի} ոչինչ չեն կարող գտնիլ. շատ էլ ասենք էն

ցօղ յաչացն, եւ գրգայր, Եւ զնովաւ {սաւառնեալ}, Եւ ի բարբառ Եդեմայ Ընդ նախ

Ընդ դժպհիլ Ադամայ, Թեւապարէ {սաւառնեալ}: Դարձեալ ժպտի եւ գրգայ: Ա

՞ն իցէ, կամ որ չափաւն՝ քերթո՞ղ. " Եւ {Սաւո՞ւղ} ի մարգարէս ", որպէս ասեն Գիրք: Ք

Նոյն օրը ելայ Գենուայից եւ Թուրինի եւ {Սաւոյի} վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդ

" Եւ ողբայ Դաւիթ զողբս զայս 'ի վերայ {Սաւուղայ} եւ 'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ նորա...

արէ կնոջը բորոտեցուց։ Նախանձի՛ ձեռքով {Սաւուղը} այն թշնամին կործանող եւ ժողովուրդը ապրե

քն են. Գողիաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ {Սաւուղը} իր վերջին պատերազմում մեռաւ եւ նորա մահ

, որ չափածոյ է գրում, բանաստե՞ղծ է։ " {Սաւուղն} է՞լ մարգարէների հաշւումն է ", - ասում

ինչեւ որ Մոսկվայից լուր ստանամ " Հյուսի[{սափայլի} "..... ] այդ բանը միայն կարող է հաս

անգութ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, լեղի Իւր {սափորից}, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սողա

կ կրծքի շաղի Մէկ ումպովը յագենում է: {Սափորները} կոկ ու գողտրիկ, Օ՜, ժպտում են նրան կ

նէր խարջը տալու, էրկու էնքան են առել. {սաքի} ասում են, որ գեղի միջին տարեկան մասրաֆ

Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, - {սաքի} ընչի՞ էք երկու երեսանութիւն անում, կող

ն ազնուական, այսպէս անուանուած, անգլօ-{սաքսական} տուների թիւը. միլիոնաւոր չեն վաճառական

Երրորդ տունն է սահմանակից առ յարեւելս {Սաքսանլուեան} Ստեփանոս Յարութիւնի տանն, առ հիւսիս հե

է ուժ հաղորդում ամբողջ մեխանիզմին: Ո՞ր {սաքսը} կամ նորմանը, կամ բրետոնը միջին դարերու

եւ տխուր հանդիսաւորութեամբ հետեւում էր {սգազգեաց} խումբը։ Հանգուցելու մերձաւոր բարեկամքը

էր փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ նոցայ {սգազգեստ} ժառանգների վերարկուների տակից դուրս շող

ին տենդի, որ առաջացել էր Ագապի օրիորդի {սգալի} վախճանի պատճառած հարուածից: Բնականութի

տար ազատություն եմ տալիս լաց լինելու եւ {սգալու} եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այ

ասնակից լինելու այս տխուր հանդիսին։ {Սգասիրտ} խումբը յառաջ շարժուեցաւ դէպի Վագայնկով

րուած: Թէ մեռանիմ, դու մի՛ {սգար}, Իմացի՛ր որ տարեցի Դէպի մա

րտաթափ, մազերն արձակ Վազեց աղջիկ {սգաւոր} Դէպի գեղի գերեզմանքը, Ծունկ

Աղաչենք եւ Հոգին սուրբը, այն մխիթարիչը {սգաւորների}, մեղմել եւ ամոքել հանգուցելու ծերունի

ծառ աստղ խնդագին: Երրորդ օրը շատ {սգաւորք} Փորեցին մի գերեզման, Ուր թա

" եւ ասաց Եսաւ 'ի սրտի իւրում. աւուրք {սգոյ} հօր իմոյ ( այսինքն՝ հօրս մեռնելու օրեր

ռածին եւ ոչ սէր, որովհեհետեւ քո լաց ու {սգով} նորան չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մ

դիպեցաւ սորան: Այնուհետեւ նա գործարանի {սեամի} վերայ ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա

սնում ենք Շողակաթի եկեղեցին։ " Որոյ {սեան} խարիսխն ոսկի էր եւ նորին սիւնն հրեղէն ե

րձ երթալ հասանէր 'ի ցուցեալ տեղի հրեղէն {սեանն} ոսկիակալ խարսխին " ( եր. 344)։ "

ի Թիֆլիսէ դէպ ուղիղ ի Փօթի եւ անտի ընդ {Սեաւ} ծով է Կոստանդնուպոլիս:. Անդէն ըստ

, որ ունէր ի գլուխ իւր երկկանգնեան ինչ {սեաւ} կնկուղ, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, զամե

ել այն մեծ քնի մէջ, որ պիտի ընդհատուէր {Սեբաստացի} Մխիթարի ձեռքով: Մի քանի բան եթէ այլապէ

ՄԽԻԹԱՐ {ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ} ԵՒ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ ( Կիսատ) ՅՕԴՈՒԱ

թեանս եղեւ նա ինքն Մխիթար Աբբայ, որ էր {Սեբաստացի}, սնեալ 'ի մէջ նոյն իսկ ազգին Հայոց եւ

կան ննջեր զթանձր քուն, մինչեւ ցՄխիթար {Սեբաստացի}, որ նոր ուրեմն հիմնեալ ի Վենետիկ յամի

կոս եպիսկոպոս Յունաց, որ ի Հայոցս ազգէ {Սեբաստացի} քաղաքաւ եւ առ Անատոլիս զօրավար, որպէս

տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար վարդապետ {Սեբաստացի} ՝ առաջնորդ ուխտի սրբոյն Ղազարու ի Վենետ

նտեսութեան նախախնամողին Մխիթար վարդապետ {Սեբաստացի} մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց, եւ յետ բազում տ

եցաւ վերստին ի կայծէ, զոր ելոյց Մխիթար {Սեբաստացի} հանճարեղ մտացն ծննդականութեամբ: Յաշ

ածոց: Թէպէտ չկարեմք դատապարտել զՄխիթար {Սեբաստացի} առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, բայց ե

րակենցաղելու համար, կատարուեցաւ Մխիթար {Սեբաստացու} ձեռքով։ Այս ականաւոր մարդը՝ Վենետիկի

ն զնա, ցաւելի էին մեզ ընթացք Մխիթարա՛յ {Սեբաստացւո՛յ}, զայդ ոչ ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի

կան կացուցանէին զսուրբն Մեսրոպ Մխիթարայ {Սեբաստացւոյ}, որ քար հանդիսացաւ գայթակղութեան, ձգե

նայն խնդրոց, միաբանութեամբ Պօղոս աղայի {Սեբաստեան} գրէր առ Կոստանդի՛՛ ( գուցէ 'ի Կոստանդնո

աբանութեան հիմնադիրը, ծնեցաւ Սիբաս կամ {Սեբաստիա} քաղաքումը փոքր Հայաստանի, երկու օրաճան

, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուրբ Նշանի որ 'ի {Սեբաստիա}, յառաջնորդէ տեղւոյն ձեռնադրեցաւ սարկաւ

ութիւն եւ, ի վերայ այսր ամենայնի, երբ {Սեբաստուպօլսի} պարիսպքը խոնարհեցան դաշնակից զինուորութ

բանի մանրամասն պատմութիւնը գտանում ենք {Սեբէոս} Եպիսկոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր պահուած

կ անգամ է տպուել եւ էլ չպիտի տպուի։ {Սեբէոս} եպիսկոպոս, ( Պատմ). 'ի Հերակլն, Կ.

եղեցին, անուանում են նորան Կաթուղիկէ։ {Սեբէոս} եպիսկոպոսը եօթներորդ դարում անուանում է

նքը, եթէ միայն մէջբերենք արժանայիշատակ {Սեբէոս} եպիսկոպոսի ասածը, որ գրեթէ ժամանակակից

զխախուտ որմոյն. շինեաց զքարայարկսն " ( {Սեբէոս}, եր. 140)։ " Յետ որոյ ապա քակեալ

կեղեցին մի Յովհաննիկ անունով վարդապետ։ {Սեբէոս} եպիսկոպոսը, պատմելով Կոմիտաս կաթողիկոս

կան վանուց երիցու Սրբոյ Կաթուղիկէին " ( {Սեբէոս}, եր. 14)։ Մեզ կարող են ասել, թէ

գս գործոյն Խօջամալեան հրիտակի: 67. {ՍԵԹ} ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ 27 սեպտեմբ. 1861, Կալկա

Կալկաթա ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ Պ. {ՍԵԹ} Խնդրում եմ Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծե

ակ որ ինձ կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. {Սեթ} Հ. Աբգարին, նա Լոնդոն կուղարկի յուրյա

ալիս: Ոչխարն արել եմ բակը, - դէմ տուել {սելի} ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վելի ( վա

դարերով ստրկանալով Պարսից, Մոգոլների, {Սելջուկեան} Թաթարների, Արաբացւոց, Օսմանցոց, Եգիպ

ունին այդ քաղաքը մտած սայլերը ցորենով, {սեխով}, ձմերուկով, այլ ունդեղէններով եւ այլն

Նախիճեւանայ քաղաքական գլուխ ղուբերնսկի {սեկրետար} Խալիպովին ուսանել ի նոյն Մկրտչէն Սիմոնե

վայի ցենզուրնի կոմիտետին հայ Գուբերնսկի {սեկրետար} Գեորգ Կարապետյան Սուրենյանցը. սա ավարտ

ս, որտեղ ապրում են Քո որդիները հլու: {Սեղան} շինուեց սրբութեան, Տէ՛ր, քեզ համար,

: Սրբութեան կանգնեցաւ {Սեղան} Տեառնդ ընդ հարաւ, Որդւոյդ առ յիշա

ապետութեան այնորիկ, որ զէնաւ ընդ մեր ի {սեղան} խաչին, արեամբ իւրով սրբէ ալ զուխտն կտա

ի նշանակելով զյաւիտենական իւր զենումն ի {սեղան} խաչին, ի փրկութիւն եւ ի շինութիւն հաւա

ոյն, Հոտոտեցան իմ ռնգունք անդր ՚ի {սեղան} քաջամոյն։ Զանօսրութիւն պարզ օդոց ես գո

ից. Ես ու Բաքոս մենակ մնալով {Սեղան} նստանք մենք նորց։ Յանկարծ Աստղիկը

ակ վայելքներով ճոխապէս զարդարած հոգեւոր {սեղան}, քանի՛ քանի իմաստունների հանճարեղ, զօ

ը աւելի պատուասիրելու համար հրամայեց նա {սեղան} դնել այգում. եղանակը ձմեռն էր: Յայտնի

ր մի քանի ոտնաչափ ձիւն: Բայց Ալբերտոսը {սեղան} նստած չնստած, անյայտացաւ ձիւնը, մի ախ

էր ամառային տօթը: Մի մեծ եւ անծայր {սեղան}, լուսաւորուած անհամար մոմերով, որ տնկ

Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " {Սեղան} խնկոց " կոչեցեալ գիրք Հ. Միքայէլի Չամչ

քահանայութեանն, յայն սակս պարեգօտաւորք {սեղանակապուտ} ձեռօք ընդ ոսկերս սրբոյն մարտ եդեալ՝ հա

պաշտպանելոցն առ ի նոցանէ գործք քստմնելի {սեղանակապտութեան}: Թէ եւ վեհափառ կաթողիկոսն եւ սրբազան ե

, սպանում են, խարդախութիւն են առնում, {սեղանակապտութիւն} են գործում. իմ մեծ ու ահագին տպած թերթ

տենալ իւր սենեկի դռանը եւ շատ անգամ եւս {սեղանակից} լինել իւրեան. ծերացած քահանայապետը խաբ

աւորութիւն չէր մի մարդու համար, եթէ նա {սեղանակից} էր եղած մի հարստականի: Թիւթիւնճի-օղ

ատությունը եւ իրավունքը, խլում է նորան {սեղանապիղծ} ձեռքով, եւ ուրիշները աղքատացնելով, հա

ն հաշտւում այն պատկառելի ծերունու հետ, {սեղանապիղծ} ձեռքով մօտենում են նորա խնկելի ոսկրների

ւում է, բորբոքւում է մանաւանդ, եթէ մի {սեղանապիղծ} ձեռք կամ իրողութիւն, փորձ փորձէր կապել

ղծաւորները, խաբեբաները, տիրադաւները, {սեղանապղծողքը}, գողերը, անառակ կանայքը, արբեցողքը,

ի ձեռքով պիտի քաշվեր Լոնդոնի մի երեւելի {սեղանավորի} վերա: § 2. Մեք անմիջապես դուրս կգ

քսան առ հարիւրն ստացայց ՚ի բանկէն կամ ի {սեղանաւորէն} զհաշիւ, թէ այս ինչ ընկերութեան տոմսակ

տէր մարդը ո՞չ ապաքէն իւր արծաթը դնում է {սեղանաւորի} մօտ կամ տալիս է մասնաւոր մարդերի՝ տոկո

էր այդ մետալի կտորը: Շաքարեանցը, {սեղանաւորի} աչքով քննելով մետալը, խոստովանեց նոյնպ

ծաթը: Նախ, մի քանի երեւելի մօնօպօլիստ {սեղանաւորների} մօտ, որ աշխարհը խեղդում են պարտքի մէջ

տածում է, " թէ ես, վաճառականութեամբ, {սեղանաւորութեամբ}, միջնորդութեամբ կամ մի այլ ճանապարհով

եալ առաջնորդին։ Այսմ սակաւուք նմանի {սեղանաւորութիւն} սպասաւորի նախկին պատրիարքի Կոստանդնուպո

պասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ նմա, {սեղանաւորութիւն} առնէ՝ հրապարակի: Խայտառակութիւնն

պատճառս անյաջողութեան նորա, բանկն կամ {սեղանաւորք} գնեն եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց զեղջ

ց, քանի որ եւրոպական մեծավայել հոգեւոր {սեղանը} պատրաստ դրած ու Հայոց զաւակը, հոգեւոր

սունների արիւնը, նա չէ հոտոտում զոհերի {սեղանը}, նորա առաջեւ ոչինչ է ամենայն փարիսական

են մի, երկու կամ երեք ժամը մի անգամ մի {սեղանի} դգալ. " Ի՞նչ պիտոյ է օգնէ, - ասում է

եւ աղքատը, իւր վերջին դահեկանը դնելով {սեղանի} վերայ իւր ընտանիքի եւ զաւակների առաջեւ

ազմակողմանի հայեացքով վերջապէս Աստուծոյ {սեղանի} վերայ դրեցին մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է

Խարխարեալ տաճարի մէջ Քրիստոսեան {սեղանի} տակ Ննջում է այն մեծ Հայրը Օշ

քի որդի Զաքարիայի արիւնը, որ տաճարի եւ {սեղանի} մէջտեղը սպանեցիք, ճշմարիտն ասում եմ ձե

ատմած բոլոր բաների մէջ։ Գերեզմանատնում {սեղանի} վերայ, մինչ Պ. Սանասարեանցի առատութեն

աստելով թէյի մեքենան ներս բերեց եւ դրեց {սեղանի} վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստել

րդա՛ տեսանեմ: Պ. Շաքարեանցը հանեց {սեղանի} վերայի թղթերի տակից, որ խառնիխուռն ընկ

. Մարկոսը, եւ քարշելով մի աթոռ, նստաւ {սեղանի} մօտ: - ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այս

ց մի սեւագոյն դեղին մետալի կտոր եւ դրեց {սեղանի} վերայ: Բայց նորա սիրտը եւ հոգին այնպէս

ն գիտեցած հայերէն, անցաւ դէպի եկեղեցու {սեղանի} քամակը, այսինքն, արեւելեան կողմը. այ

, - գողացայ ահա այս թուղթը, որ դրած էր {սեղանի} վերայ, պտուկի մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ

ի դուռը: Պ. Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած {սեղանի} վերայ վառւում էին երկու ճրագ, որ չէին

ասացինք, ոչ հայրը եւ ոչ մայրը, հանեց {սեղանի} արկղից բարակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց

կատէր: Հայրը Շահումեանցի հետ նստած էին {սեղանի} մի ծայրը սոֆայի վերայ, իսկ Մանուշակը ի

ում է դայեկը շատ ճրագներ, բազմութիւն, {սեղանի} պատրաստութիւն, երաժիշտներ, բայց ձայն

վ... Դրած էր մի ծառազարդ այգու մէջ: {Սեղանի} ճակատում - առաջին տեղում, երեք ոսկեզօծ

սելու ժամանակ Վարդ-խաթունը հափշատկել էր {սեղանի} վերայից ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում է

է: Այս խօսքը աւարտած, նետեց նամակը {սեղանի} վերայ: Մանուշակի ուրախութեանը սահմա

կերի առջեւ, կախեց իւր գլխարկը եւ սուրը {սեղանի} վերայ, եւ ուխտաւորի հանդերձով ճանապարհ

ջակայքից պիտի նայի այդ լուսաւոր եւ առատ {սեղանին} ՝ առանց վայելելու նորան, Նախիջեւանի դր

քը, գլուխը կախած ստրուկի պէս, մօտեցաւ {սեղանին}: Դա մի ծառայ էր, որ չորս ամիս ոչինչ վ

քը, որ արժանի է եղել պարոն Շահումեանցի {սեղանին}, միւս րոպէումը իսկոյն անձնաճանաչութիւն

ունելով Կայծը կիզիչ բոց-կրակ Այն ծխացող {սեղանից}, Եւ դէպ երկիրը ` արագ Ճանապարհւում է ն

ալի վերայ, որ իսկոյն յափշտակեց դարձեալ {սեղանից} եւ բռնելով ձեռքում զննում էր, չտալով Շ

.............. Վեր կացանք մենք {սեղանիցը} Գնացինք...................

, եւ զօրհանապազ աղօթք մեր ընդ Ձեր առաջի {սեղանոյ} Տեառն: ԶԱստուած կարողութիւն աղաչեմք

կենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման {սեղանոյ} ահաւորին աստուծոյ, ՚ի հրաշակերտ տաճարի

լեօք Առնու զկայծակն բոցավառ Ի {սեղանոյն} ծխելոյ, Եւ ի յերկիր ի խոնարհ

կրօնի Վազեց երդուել եկեղեցին սուրբ {սեղանոյն} առաջի, Թէ պատրաստ է նորա համար թ

մայն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի սուրբ {սեղանոյն}, յորոյ վերայ սուրբ պատարագն մատչի եւ ա

սի մատենագրութեան, ընդունի նորան սիրով {սեղանով} ։ Բնական աշխարհի մէջ ոչինչ բան չկայ

ատանք չգիտեմ։ Ամենայն օր իմ {սեղանում} Բաքոսն ազատ խնդումով Իմ բաժակ

յայտ յանդիման 'ի ( Դեսերդացիօնէ) գրոց {Սեղբոսեան} Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գ

անօթութիւնս արժանաւորս տեղեկութեան: {Սեղեխածինն} Պապ՝ որդի Արշակայ արքայի Հայոց տարփաւո

ր հիմնի ՚ի թուաբերութիւն եօթանասնից, ի {սեղծմանէ} աշխարհի մինչ ցարդ են ամք 7368. զի ծնու

ածութեան մէջ աւելի տեղ բռնելով, քան թէ {սեղմ} օդը, սկսում են կամաց-կամաց բարձրանալ դ

րբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած {սեղմ} է եւ աւելի խիտ, ուրեմն օդի բնական զուգ

եւի դատարկ գլխին այս քարոզը, դեւը պինդ {սեղմած} ճանկերի մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ լինելուցը

եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են գրիչ {սեղմել} իւրեանց մէջ: Դադարեցաւ կարմրագոյն

ւ բարձրացնում աղաղակող ձայնը - զո՜ւր, {Սեղմել} եմ ես նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա

արդութեան ժամանակ, դնենք, թէ ատամները {սեղմելով}, սեւ ճակատագրին հնազանդուելով՝ ընդուն

նդդիմանալ րոպէին, Ծնօտները սաստիկ {սեղմեց} Ատամները ճռացին, Թափուած ու

քով. Հրացան իմ պէսը կուրծքին ե՞րբ {սեղմեց}... Է՛լ Հայկ, Տիգրանին յիշ

այդ ընկնել նաեւ պարտքի մեջ: Իմ փոխարեն {սեղմիր} Հովհաննես եղբորս ձեռքը. Հուսով եմ, որ

եւ սառցանոցները շօշափող մթնոլորտը միշտ {սեղմուած} եւ ճնշուած վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ ե

աց կորցնելով իր ձգականութիւնը սկսում էր {սեղմուել}, այն ժամանակ, Մասիսի օդը, էլ դիմադրո

ան տակ, տարաբաղդ դժոխքի գրապետը իսկոյն {սեղմուեցաւ} այն կոշտ մեկնութեան երեսների մէջ, ինչպ

ւմ եմ նրանց բոլորին ամենայն բարիք: {Սեղմում} եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ափսոս որ նա

րիներ ուրախ եւ առողջ անցկացնի այդ օրը: {Սեղմում} եմ սիրելի Անանիայի եւ Հովհաննեսի ձեռքը

նը չենք գտել, համենայն դեպս եղբայրաբար {սեղմում} եմ ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այն բանին,

ինձ հիշելու համար: Արդ, ցտեսություն, {սեղմում} եմ ձեր բոլորի ձեռքը: Ամբողջովին ձեր

մ եմ նրան երկար տարիներ տոնել այդ օրը: {Սեղմում} եմ բոլոր բարեկամներիս ձեռքը, իսկ գեղեց

, Անանիային եւ Հովհաննես եղբորս ձեռքերը {սեղմում} եմ՝ ջրաբաշխական մամուլին չզիջող ուժով

ելու եւ իր անկեղծ զգացմունքների համար. {սեղմում} եմ նրա ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ լինի

ի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ ժամը 11-ին: {Սեղմում} եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշային

րհից չէ այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ {սեղմում} է եւ չէ թողնում ման գալ: Այսպիսի դժբաղ

էր անցանում, չնայելով, որ Շահումեանցը {սեղմում} էր նորանց իւր ջերմ ձեռների մէջ: - Ք

նից լայնանում են, դորա հակառակ, ցրտից {սեղմւում} են: Արարատի յաւիտենական ձիւները եւ սառ

ի խիստ շուտով թե տարիք տեսեք, որ ուրիշ {սեմթե} խափանողներ չըլլան, եւ շատ վայրեթ արեք

լանդիու, Լիֆլեանդիու, Կուրլեանդիու եւ {Սեմիգալիու}, Սամօգիցիու, Կորելիայի, Տուերի, Իւգ

ս խուսափում եմ այնպես, ինչպես Պուշկինը {սեմինարիստներից}: Բոլոր այդ փիլիսոփաներն իրենց ամբիոննե

A propos, այսօր նորին գերազանցության, {Սեմյոն} Գրիգորեւիչի, անվանակոչության օրն է. Հ

անի անպետք ոտանավորները, որը գրում է " {Սեյադ} " կեղծանունով: Այս հանգամանքն էլ հենց

սի նաւահանգստում եւ, մի քանի օր մնալով {Սեյլան} կղզու Գալլ քաղաքում ( point de Galle)

անձին վկայութիւն՝ յայնմ, թե կառավարիչ {սենաթն} հաստատեալ է զիս ի վարժապետական կոչման.

նել ինձ, կարելի՞ է զայն գիրք առաքել առ {Սենատդ} առ ի յառնուլ զհրամանս տպագրութեան, յայ

ությունը: Տա՛ աստված, որ մինչեւ զատիկ {սենատը} վերջ տա իմ այս վիճակին: Ես արդեն չեմ է

յերի կողմը։ Վենետիկեան Ծերակոյտը ( {սենատը} ) դեռեւս հարիւր տարի յառաջ, այսինքն՝

թղթոց, մինն՝ հրովարտակի կառավարչական {Սենատին}, յորում երեւի զի յիշեալ ծայրագոյն ատեա

ի Յիշատակարանիս մէջ: Հրովարտակ ՄԵՐ {Սենատին}. Իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւ

աբար, իմ գործը անշարժ վիճակում ընկած է {սենատում}, ու չգիտեմ եւ չեմ կարող քեզ ասել, թե

յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի զմի եւ եթ {սենեակ} եւ զկերակուր ( առանց իրիք ոգիաւոր ըմպել

ասեմ, որ ներս մտայ մի բաւական ընդարձակ {սենեակ} ՝ մաքուր եւ զարդարած պարսից գորգերով եւ

ոն եւ Փոմփադուր սիրուհիքը: Ամեն մի {սենեակ}, ամեն մի յիշատակարան զարթեցնում էր իմ

ների բնակարանքը, հիւրընդունարանը եւ մի {սենեակ}, ուր կատարւում է աստուածային պաշտօնը:

: ՀՐԱԺԵՇՏ Օ՜հ, {սենեակ}, Որքան քո մէջ ծխեցի Խոնաւ

անքի մէջ, զարդարած շքեղ, Սենեկից {սենեակ} անցայ, եւ միւսում Զանազան աթոռք դ

եռ հրէական բնագրում.......... պարզապէս {սենեակ} է նշանակում եւ ոչ հնոց. եւ Զամբրին Քազբ

ը պ. Յովնաթանեանցի, որով մի ապակեկազմ {սենեակ} եւս յաւելացուց իւր տան կողքին, որի ծաղ

տի միւս սենեկից, եւ, ներս մտնելով այն {սենեակը}, ուր էին մայր ու որդի բանտարկուածքը,

նդհատուեցաւ մի պարոնի ներս մտանելով մեր {սենեակը}. այդ պարոնը տեղեակ էր մեր տհաճութեան,

ք, մէկ կամ երկու անգամ, տարա՞ւ ինձ իր {սենեակը}, եւ խօսեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հր

ետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. յայտնի է, թէ իր {սենեակը} կ'երթար, ինչպէս եւ ասում է Եբրայական բն

ակ, աղախինը պ. Մարկոսի ներս մտաւ սորա {սենեակը}: Պ. Մարկոսը քնաթաթախ բացեց աչքերը եւ

հետաքրքրութիւնը, ներս մտաւ Շաքարեանցի {սենեակը}, ուր քնած թողել էր իւր բարեկամը: Սա զ

քարեանցը վեր կացաւ տեղից եւ գնալով միւս {սենեակը}, բացեց պահարանը եւ սկսեց որոնել: Նորա

չագիրը եւ ինքնաբաւական կերպով եկաւ միւս {սենեակը}, ուր պ. Մարկոսը երգում էր իւր մեղեդին

զ տեսանում էին միմեանց. պ. Շաքարեանցի {սենեակը} դարձել էր մի մաքրատուն: Մի քանի վայրկե

ւնը շատ առատ էր եղել իւր անձրեւներովը: {Սենեակը}, որի մէջ նստած էին, զարդարած էր շատ հ

իւր տեղը, ներքինապետը եւս տանելով Խանի {սենեակը} վրացի Մարիան, գնում է կանանոցը հանգստա

հաւորուած դաշնակներով, մտանում են Խանի {սենեակը}, այստեղ երկիւղ է տիրում խոհարարին, այ

որա վերայ, ասաց նորան, որ հեռանայ իւր {սենեակը} եւ միայն թողու իւր հայրը մօր հետ: Մանո

ազանդուեցաւ հօր հրամանին եւ հեռացաւ իւր {սենեակը}, բայց նորա սիրտը կարո՞ղ էր մի րոպէում

ճի-օղլուի հիւրընդունարանն էր. պատճառ, {սենեակի} միւս երկու դուռները տանում էին մինը դէպ

ն-երբեմն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր {սենեակի} դուռը եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմա

ր անդադար ծխում էր թաբակը, փակուած իւր {սենեակի} մէջ, եւ դողում էին ոչ թէ միայն ձեռք ու

վերկացաւ մի անսովոր աղաղակ, Իգնատիոսի {սենեակի} պատուհանները դուրս ընկան, Սատանայն, ո

մեծութեանը, բ) կիսափակ պատուհաններով {սենեակի} մէջ նստել փակուած ( januis ac fenestris

տրելու ժամանակ, փակւում էին մի առանձին {սենեակի} մէջ ( conclavium) եւ ո՛չինչ կերակուր չ

էր նա, երկու մարդիկ, որ թագնուած էին {սենեակի} մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի վերայ եւ ուղղ

ւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կամ {սենեակիդ} մէջ թուր շողացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլի

ան պիտոյ է ասել, թէ բաղկանում էր երկու {սենեակից}, որի մինը առանձնապէս պատկանում էր նորա

նած գործակատարից: - Բանդը ունի շատ {սենեակներ}... - Բայց այդ անխղճութիւն է քո կող

ւր մէջ որպէս զանազան խորհրդով պատրաստած {սենեակներ}, նոյնպէս մի մեծ պաշտօնական դահլիճ, ու

տղամարդերին: Փոշոտուեցան եւ ծխոտուեցան {սենեակները} եւ առագաստները նորահարսների, եւ սարդի

մտանք, մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս {սենեակներում}, եւ ես իմ բարեկամի հետ մնացինք միայն՝

ես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 10-ին: 5-ին {սենեակս} փոխեցին, ներկի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւ

ին գովութեամբ խօսում է հեղինակը: " {Սենեակք} լայնանիստք, որմունք բարձրաբերձ, այլ բ

լորենցիայի հռետորներից ոչ ոք չի ճնշվում {Սենեկայի} կամ Ցիցերոնի հեղինակությունից. նրա համ

նացին Արիստոտէլի աշակերտն էր, Ներոնը ` {Սենեկայի}, իսկ Վոլթէռը ` ճիզուիթների: Իհարկէ,

լի հիմնաւորութեան ( Gründlichkeit) {Սենեկան} խոստովանում է իւրաքանչիւր մարդկային անձ

եւը անդադար թափւում էր, եւ ես նստած իմ {սենեկի} մէջ միայնակ, նայում էի պատուհանիցս դէպ

գերով եւ այլ ասիական կարասիքներով: {Սենեկի} հիւսիսային պատի մօտ մի գեղեցիկ սօֆայի վ

ամիլին: Ինձ դարձեալ ընդունեց նոյն {սենեկի} մէջ եւ մի քանի բառ խօսելուց յետոյ ասաց

փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինքնակամ, իւր {սենեկի} անկիւններում աստուածաբան դառնալով, մէջ

սով թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր {սենեկի} դռանը եւ շատ անգամ եւս սեղանակից լինել

արաբական խօսքեր արտաբերելով, պտոյտ գալ {սենեկի} մէջտեղում: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ

էջ: Մինչդեռ սոքա զբաղուած էին, եւ ահա {սենեկի} դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի վերա

չաւոր եւ ձեռքերը տրորելով սկսեց ման գալ {սենեկի} մէջ զանազան ուղղութեամբ, անհաւասար քայ

ռած էր, քան թէ կենդանի: Երկար ժամանակ {սենեկի} մէջ, դէպի այս եւ այն կողմը ման գալուց

լ մենք չենք կարող: Այո, մի հեղինակ իր {սենեկի} մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է գրել ե

ա ախոռը բաւական նմանութիւն ունի Ֆաուստի {սենեկին}: - Ես չգիտեմ Ֆաուստի ով կամ ինչ եղ

ն: Այս բոլորը լսում է կոմսը բանտի միւս {սենեկից}, եւ, ներս մտնելով այն սենեակը, ուր է

լի մեծահոգութիւնը: Դուրս եկայ նորա {սենեկից}, արձակեցին ձեռքիս շղթաները, երկու օրի

Մտայ վանքի մէջ, զարդարած շքեղ, {Սենեկից} սենեակ անցայ, եւ միւսում Զանազան

նայում էր զարմացած: Ծառան դուրս փախաւ {սենեկից}, հայր մեր ասելով: Պ. Մարկոսը տեսանել

լով ձեռագիրը բարձի տակ, դուրս էր գնացած {սենեկից} ։  Այստեղ երեւում է գրչի յա

նորա հետ երեք ամիս, մի անվարձ անպաճոյճ {սենեկում}: Մեք հերիքանում էինք միայն մի տեսակ կե

ա հետ երեք ամիս կեանք վարեցի մի գեղջուկ {սենեկում}. իմ անտանելի ցաւերի մէջ նա էր միայն իմ

ն կատարելու ժամանակ։ Որոնց պարտքն էր, {սենեկում} չորս կողմս նստած, լալ իմ վրայ, որպէս

ւթիւնքը: Պ. Մարկոսը, մնալով միւս {սենեկում}, կամաց, քթի տակից, երգում էր մի մեղե

արեկամի հետ առանձնութեան միջոցին, միւս {սենեկումը} բաղանիքի հանդէս է կատարուել, եւ, արդա

ոս Լիւիոսի, Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի, {Սենեքայի} եւ Պլինիոսի գրքերում շատ անգամ յիշւում

անքը վտանգի չէի ենթարկի ու դուրս չէի գա {սենյակից} տեսակցության համար: Դրա փոխարեն այժմ,

կիրառեց Փարիզում նոր վախճանված նշանավոր {Սենտ} Իլյեր Ժոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շա

լացի մարդ, որ այն ժամանակը Համալսարանի {Սենտիկ} էր, մի գիրք շարադրեց, որով ապացուցանո

վասն զաւակաց իւրեանց կերակուր պատրաստել {սեպական} ձեռամբ եւ իւրեանց յատուկ բանականութեամբ

յսպիսի պատահմունս ամենայն մանրամասնաբար {սեպելով} սղեալ խարջն, որքան մազյաղ, որ խարջած

հանայապետ, մանաւանդ շարժեալ ի զգացմանց {սեպհական} եղելոց հարց, քան հատուցանելով զարժանին

ն բնակվել Հնդկաստանում, առանց յուրյանց {սեպհական} պատիվը, կամ քաղաքի պատիվը, որի երեսփո

վանդակ կայից եւ կալուածոց զցուցակ, որք {սեպհական} են Ամենափրկչեան վանաց ազգիս ի Ջուղա, ա

, ոչ միայն արժա՛ն է ժառանգորդիդ հայրենի {սեպհական} հօտին, այլ եւ պարտականութի՛ւն: Այո

ատասխանում են այս խնդրին, այո՛, եւ իմ {սեպհական} նկատողութիւնքը, ուրիշ շատ մարդերի նկատ

կանը կամ կենդանին՝ տեղափոխուած իւրեանց {սեպհական} շրջակայքից, որի մասին մի քանի տող յառա

որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին ազգային {սեպհական} դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ ի

պիտոյ է միշտ մնայ գող եւ աւազակ մարդերի {սեպհական}: Դ. Յունիսի 24-ից սկսած՝ ամ

րդաստանի որեւիցէ անդամին, պաշտելով իւր {սեպհական} անձնասիրութիւնը, անհոգանալ ընտանիքի լա

եծ Մօր՝ Ռուսսիայի հողի վերայ որպէս իւր {սեպհական} տան մէջ՝ ազատ ամենայն նեղութենից: Ահա

Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ {սեպհական} ձեռքով ստորագրած է այսպէս. " ԵԿԱՏԵ

ՄԵՐ՝ այս վերստին շնորհած պարգեւաթուղթը {սեպհական} ձեռքով ստորագրեցինք եւ ամրացնել նորան Թ

Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ {սեպհական} ձեռքով ստորագրուած է այսպէս. " ԱԼԵ

ւմ իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ {սեպհական} արժանաւորութիւն եւ այլն ": Պ. Իսա

: Ազուչենան խելագարութեան մէջ այրեց իւր {սեպհական} որդին: Ինչ պիտոյ է առնէր, թշուառ Ազու

անում եմ, որ ազատութիւնը զրկուած է իւր {սեպհական} քաղաքացու իրաւունքից ձեր սահմաններում.

ախտ, որ երեւել էր որպէս հետեւանք ազգի {սեպհական} կեանքի եւ արիւնի: Այսպիսի անտեղի

ութիւնը: Ինչ որ վերաբերւում է տպագրողի {սեպհական} ծանօթութեններին, մեք գտանւում ենք մեծ

ող հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը. նոքա {սեպհական} են օբսկուրանտներին եւ ճիզուիթներին, որ

ախ եւ յառաջ որպէս Հայի զաւակ ուսանի իւր {սեպհական} լեզուն եւ ապա՝ օտարինը: Ազգութիւն

ենդանի, շարժուն եւ համօրէն մարդկութեան {սեպհական} բան լինելով, ուսանում եմ ներկայումս ազ

լիցի, ես մի անհամ մարդ պիտի լինէի, որ {սեպհական} ինձ վերաբերեալ բանի համար անհանգիստ առն

պէս կարելի է ընդունել այն խօսքերը որպէս {սեպհական} խօսքեր Շնորհալու, որի հոգին եւ ուղղութ

ւթեան երեսը՝ գուցէ թերեւս դրդելով նորա {սեպհական} կարծիքը իւր ( օգտակար անուանած) գործի

պիտի ունենայ իւր յատուկ հողը, որ պիտի {սեպհական} մնայ քաղաքի կամ գեղի հասարակութեան: Քա

ուստին վաճառուելով, գեղի հասարակութեան {սեպհական} նշանակուած հողի քանակութիւնը անցնէ քսան

արին, մոռանում է իւրեան պաշտպան եւ իւր {սեպհական} շահին համար Թիւրքիոյ բարեկամ, անգլիակա

ր աճել եւ զօրացել էր իբրեւ մի ծաղիկ իւր {սեպհական} հողի վերայ, առնում է ձեռքը իւր հօր պան

": Հայոց ազգը, քանի որ չունի իւր {սեպհական} երկրագործութիւնը՝ բոլոր նորա ճիւղերով

ան դրօշի տակ, որքան ուրիշը կրում է իւր {սեպհական} ազգութեան դրօշը: Բայց, այս ասելով, կ

պէս ապրում է եւ ինքնուրոյնաբար ունի իւր {սեպհական} կեանքը, իւր լեզուն, իւր սովորութիւնքը

որ ձեռք բարձրացնէ նորա, այս կամ այն, {սեպհական} սրբութեան վերայ: Եւ, ինչպէս սովորական

իտութեամբ սպանում է միւս ազգութիւնը իւր {սեպհական} շահի համար, ճնշուածի իրաւունքը խոստովա

քո խօսքը եւ, ընդհանուրի շահի մէջ եւ իմ {սեպհական} շահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ ամենայն զօրու

ու պատուով Ման էր գալիս փողոցներում Իւր {սեպհական} կառքերով. Այժմ, վախով նա իւր ձեռքը Պա

ղ քո կենտրոնդ, Ունի՞ս մի բան քեզ {սեպհական}. Ցոյց տուր ինձ դու քո պարծանքդ:

եւս չէ ժողովուրդը, թարգմանչաց իւրեանց {սեպհական} գրուածքը, զորօրինակ՝ Մովսէս Խորենացի

Հայերը օտարի լեզուով կարդում են իւրենաց {սեպհական} հեղինակի գործը։ Բացի սորանցից, ի՞նչ ո

եւ Ազգը խոհեմ ճանապարհներով հոգս չ'առնէ {սեպհական} Ազգային դպրոցների մասին եւ վերջապէս, ո

, ոչինչ նիւթական պաշար չէր ճարել, իւր {սեպհական} արծաթովը հոգաց ոչ թէ միայն հանդիսաւոր թ

րուած մարդիկը աշխատում են միայն իւրեանց {սեպհական} ազատութիւնը ձեռք բերել: - Ին՞չ պատ

, - հաստատեց վէզիրը, - վիպասանական ոճը {սեպհական} է վատնողների, կռուարարների, ապստամբնե

կարգութիւն, բայց երբեմն, մանաւանդ եթէ {սեպհական} իւր անձին էր վերաբերւում եւ ոչ կառավարո

Ի վայր մեծ ծննդեան, Որ այժմ է {սեպհական} Օտար ազգաց ": Դարձեալ մի տխրու

արական չէր կարող ներս մտանել, ունի իւր {սեպհական} հայեացքը ամենայն բանի վերայ։ Աշխարհի ը

տակին հասանելու համար։ Մնացել էր պապին {սեպհական} թողութիւն տալ այն մեղքերին միայն, որ յ

Մխիթարեանց բարոյականութեան մասնաւոր եւ {սեպհական} աղբիւրը. մեր խօսքը այն կանոնադրութեան

նը, յայտնելու էր իւր ներկայութիւնը խոցի {սեպհական} գարշահոտութեամբ եւ նոյն ժամանակ խայտառա

որդեալ տեսութեամբ, եւ առանց միտ դնելոյ {սեպհական} ազգի պիտոյիցն] ` նախընտիր վարկան որպէս

չ տեսանեն, ըստ որում տեսութիւն չէ դոցա {սեպհական} ), զայդպիսի բաբելոնեան խառնակութիւն ի

[գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն պարտի {սեպհական} լինել բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛չ իբր

օսութեան կարող էր մտածել եւ խորհիլ, որ {սեպհական} է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ բար

հետ լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ {սեպհական} նշանագրացն յաջողելով ժողովեալ զաշակերտս

ցաք, կարծիք է անհիմն ռամկական, եւ այն {սեպհական} ոչ բոլորից՝ այլ ոմանց նախապաշարեալ անձ

առնուլ ի Պարսից կամ յԱրաբացւոց, այլ ի {սեպհական} հին լեզուէ, եթէ վերահասու լեալ էր նորա

յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայլ ինչ նորա {սեպհական}, եւ այժմեան հակառակորդք լուսաւորութեան

ան ազդեցութեամբ քան բանականութեամբ, որ {սեպհական} է ամբողջ կենդանական թագաւորութեան, հոգ

ինքնին խոստովան լինի, թէ օտարացեալ է ի {սեպհական} գրականութենէ եւ օտարին ապրի ժառանգութեա

կ, զորպիսին զգամ ք, մինչ իրքդ կատարին {սեպհական} գործարանօք, ապա եւ լուսաւորութիւն միջն

յս զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական {սեպհական} լեզուախօսութեամբ, պէտք գոն հայկական նո

լ ամենայն տեսակ բնական կամ, լաւ ասել, {սեպհական} գործունէութիւն, մի խօսքով՝ մարդը շինե

Պապը միայն քաւում էր։ Պապին մնացել էր {սեպհական} թողութիւն տալ այն մեղքերին, որ յիշուած

գոյացաւ մի հասարակութիւն, որ ունէր իւր {սեպհական} օրէնքները, կանոնը եւ իրաւունքը. երեւե

ահը, մի խօսքով՝ այն ամենայն բանը, որ {սեպհական} էր Քրիստոսի, ինչպէս մարդկութեան փրկչի

իսկ Թաթարները, պարապած լինելով իւրեանց {սեպհական} խռովութեններովը, կտրեցին իւրեանց յարձա

Յիսուսեանների ձեռքը, որ ունէին իւրեանց {սեպհական} գործակատարքը ամենայն ծովահայեաց քաղաքնե

ն որոյ երբէք չէր կարելի մտածել, որ իւր {սեպհական} կամքովը որոշած գործել էր այս յանցանքը։

մատ ծառ... Ամենայն մարդ պիտոյ է իւր {սեպհական} կերակուրն ունենայ, իւր սեպհական կենդան

է իւր սեպհական կերակուրն ունենայ, իւր {սեպհական} կենդանութիւնն ունենայ։ Ինձ ինչ օգուտ է

գրուածքը, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի {սեպհական} չէ, թէ գրոց բառերովը խառնուած է, եւ թ

ստահարելով նորան, կամէին ինքեանց միայն {սեպհականել} նորանց: Ազգի եւ հասարակութեան գործի մէ

կ էր ամենայն բարոյական բարձրութենից), {սեպհականել} էր ինքեան մի յիմար հպարտութիւն, եւ ամե

զատ կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան {սեպհականել} էր իւրեան։ Շատ բնական եւ հասկանալի բան

պաշտօն չունէին Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ էին {սեպհականել} ինքեանց շարժական կամ անշարժ կայք ու կալ

ոպոսական հոգեւոր իրաւասութենների ինքեան {սեպհականելը} ։ Այստեղ հարկաւոր էր, որ Պապի կողմի մա

այսինքն՝ տէրութեան կամ ազնուականութեան {սեպհականելով} հողը եւ հասարակ ժողովուրդը զրկելով իրաւ

, ժողովուրդը Քրիստոնէացնելով, ինքեանց {սեպհականեն} եւ նորանց վերայ իշխանութիւնը, ընդդէմ դ

ամանակներումը փայլում էր Եւրոպայի մէջ, {սեպհականեց} ինքեան սնափառութիւն, քաղաքավարութիւն ե

ր։ Նա, առանձին ներգործելով Կարգից, չ'{սեպհականեց} ինքեան նորա բնաւորութիւնը, այլ մնաց այ

կազանց, իսկ զկնի այսորիկ հնախօսութիւնս {սեպհականեցաւ} քրմանց եւ մեհենականաց, այլեւ եգիտ զտեղ

քը, իւր աւանդութիւնքը... Նորա ամեն մի {սեպհականը} սուրբ է նորան, եւ վա՛յ միւսին, որ ձեռ

ութիւնքը անխնայ պահանջում են, նա, իւր {սեպհականը} չունելով, օտարի հացի եւ կեանքի միջնորդ

րկաւոր է քրտնել եւ աշխատել, քան թէ իւր {սեպհականի}, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնաւորի ե

աւատարմութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը, որ {սեպհականուած} էին այդ հասարակութեան եւ մինչեւ այժմ պա

: Ո՛չ Ամերիկայի պատերազմը, ո՛չ Անգլիոյ {սեպհականութեան} օրէնքը, ո՛չ օդային ազատութիւնը, ո՛չ Ռ

սկսած նայելով Ռուսիայի վերայ որպէս իւր {սեպհականութեան} վերայ, պիտոյ է նորա պաշտպանը լինի "։

ինչ պարգեւողն ասէ, թէ բանի զայն տուն ի {սեպհականութենէ} իմմէ եւ կատարելապես վախմ արարի ( отказа

նալ։ Ժողովողները հրաժաւում էին իւրեանց {սեպհականութենից}, որ ընծայում էին Կարգին, այսինքն՝ Յի

գանձը, եւ այլն եւ այլն, կառավարութեան {սեպհականութի՞ւնն} է, որ գրաւ է դնում: - Տարակոյս չ

ւբ: Ամենայն շինուածք՝ մեծ, թէ փոքր, {սեպհականութիւն} են մասնաւոր մարդերի: Քաղաքը ունի մի քա

ջոկ բաներ են, թէ ճշմարտութիւն ասացեալը {սեպհականութիւն} չէ Մարկոսի, Կիրակոսի, այլ՝ Աստուծոյ

ռքով վարել մեր հողը: Միստիկականութիւնը {սեպհականութիւն} է յուսահատ մարդերի. շատ անգամ երեւելի

քաղաք-աշխարհի հողը, եօթն ազնուական տան {սեպհականութիւն} է, որոնց առաջինն է թագաւորական տունը:

գողակից, որովհետեւ երկրագունդը անհատի {սեպհականութիւն} չէ, նորա վերայ ապրում են եւ պիտի ապրին

ող եւ մոխիր է նոցա առջեւ։ Բռնակալները {սեպհականութիւն} են պահանջում, նոքա կենդրոնացած են իւրե

ազատութիւն ասացեալը, ինչպէս ասել ենք, {սեպհականութիւն} լինելով ամբողջ մարդկութեան, սորա իւրաք

, հարուածը իջեցուց նորա գլխին: - {Սեպհականութիւնը} գողութի՛ւն է, - ասաց նա այրական ծանրու

րական ծանրութեամբ, եւ կանգնեցաւ: {Սեպհականութիւնը} այն բանի, որ առանց մեր աշխատութեան, բ

ակութիւն, վաճառել է քեզ հասարակաց ազգի {սեպհականութիւնը}: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր վաճառելու եւ ո՛

թէ սորա տէրութիւնը Հռովմէական եկեղեցու {սեպհականութիւնն} է։ Սալոմոնը, չհաւատալով եւ կամակորուե

յրութիւնը երեւան կելնէ: - Հողը իմ {սեպհականութիւնս} է... Խօսքը բերանը մնաց: Այն կող

լիական երկիրները ազնուականների մասնաւոր {սեպհականութիւնք} են, հասարակ ժողովուրդը մի հատ ցից զարկ

էպի չարը կարելի էր գործ դնել։ Մասնաւոր {սեպհականութիւնք} ջնջուած էին. հասարակաց քրտունքի պտուղը

ջ։ Կօրսիկա դեսպան ուղարկուեցաւ պապական {սեպհականութիւնքը} կառավարելու այս կղզու մէջ եւ Սարակինոսն

ր բոլորովին մի այլ վիճակի եկեղեցու գոյք {սեպհականուի} հեղինակին: Եթէ հեղինակը ժառանգական ազգ

ատողութեան մէջ յայտնեց, թէ այդ " Կարգը {սեպհականում} է ինքեան մինչեւ այժմ չ'լսուած անուն, ա

որմ է աղբերանայ չունել եւ զուսումնարանս {սեպՀականս} ի կրթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն

, ստորագրելոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, {սեպհականք} են երկուց ազգային դպրոցացն, յանուն սրբ

ւարն արտաքին։ Ոմն յԱնձաւացի նախարարացն {սեպուհ} մի, որում անուն էր Յովհան, եւ միւս եւ

առայ Միքայել Նալբանդեանց 1851 ի 5 {սեպտ}. Ի Սիմֆէրօպօլ 10. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱ

տար Միքայել Նալբանդյան 1854 թ., {սեպտ}. 2 19. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԼԱԶԱՐ

յ եւ որդի Միքայէլ Նալբանդեանց յ7 {Սեպտեմբ}. 1860 ամի ՚ի սուրբ աթոռս էջմիա

հրիտակի: 67. ՍԵԹ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ 27 {սեպտեմբ}. 1861, Կալկաթա ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ,

կանոնի համեմատ: Եթե մինչեւ առաջիկա {սեպտեմբ}. 15-[ը] ցրված ավարտած լինիք բոլոր Ձեզ

սոցանից, ցոյց է տալիս եւ Յայսմաւուրքի {սեպտեմբ}. 9. սորա քամակից հետեւում է եւ մէկ եւ

իս է խմացնում տկարներին. ուրեմն մինչեւ {սեպտեմբեր} գրեթե ես կմնամ այնտեղ, ինչ կըլլա եղեր

արներից մինն է: ԺԱ. 1859 թ. {Սեպտեմբեր}. Վերսայլ - Փարիզի Մուրադեան եւ ազ

սիւզ[եանցին] Արամ Մոսկուայից Փարիզ {Սեպտեմբեր} 28 հին ոճով Արամին Թիւյսիւզեանցին Պ

նցին, 2 ձեռ[ագրով] 27 87 Կաթողիկոսին {Սեպտեմբեր} 3 88 Հայրապետեանցին [Էջմիածնից] 7

9 127 Հայրապետեանցին 128 Խաֆաֆեանցին {Սեպտեմբեր} 11/23 129 Ալփիարին 130 Մ. Յակոբեան

, երբ այն ետ ստացա գրաքննչության սույն {սեպտեմբերի} 19-ի N: 704 գրության հետ: Ընդ սմի

ամ եղբայր, Մ. Նալբանդյանց 1858 {սեպտեմբերի} 1, Մոսկվա [Հ. Գ. ] Բերբերովը ող

խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 1 {սեպտեմբերի}, 1858 Մոսկվայ 36. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊ

խութեամբ Այվազովսքի վարդապետին: Ի 6 {սեպտեմբերի} մուտ գործեալ ի սուրբ աթոռն Էջմիածին, ՚

ամսեայ ժամանակաւ փակի, սկսեալ ՚ի 14/26 {Սեպտեմբերի} մինչեւ ցաւարտ տօնից ծննդեան եւ մըկըրտու

1/13 Յունիսի, հազիւ ուրեմն աւարտեսցի ի {Սեպտեմբերի}: Զայսմ ամենայնէ քաղի զի թէ եդից ի մտի

ՒՆ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ ԵՒ ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ 1861, {սեպտեմբերի} 21, ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ ԱԲԳ

ս լինի ճշմարտասէրների վերայից: Է. {Սեպտեմբերի} 30. Ահա սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ

ղ եմ մէջ բերել: Համար 1. {Սեպտեմբերի} 18, 1858, Րեդուտկալէ: Ողորմած պա

Ս. Խ. Շահբէգ: Համար 3. {Սեպտեմբերի} 13, 1858, Պօլտաւա: Պարոն ԿՈՄՍ ԷՄ

հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {սեպտեմբերի} 2-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ի

նից օգոստոսի, որին պատրաստեցի պատասխան {սեպտեմբերի} 1-ին, որ 2-ին եղբօրս տամ, տեսութեան ժ

սութեան ժամանակ, փոշտ ձգելու համար: [{Սեպտեմբերի]} 2-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի]

ստացել: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է {սեպտեմբերի} 9-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Ս

տեսութիւնը նշանակած է հոկտեմբերի 7-ին: {Սեպտեմբերի} 30-ին երեկոյեան 1 ֆունտ թաբակ ստացայ:

Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] {սեպտեմբերի} 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացայ եղ

իւնը] նշան[ակուած է] սեպտեմբերի 7-ին: {Սեպտեմբերի} 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուական

րեկոյ), մայիսի 30-ին Կալկաթայից ելայ {սեպտեմբերի} 27 Սուէզ մտայ հոկտեմբերի 24 Քահիրէ ` նո

ծառա Միքայել Նալբանդյանց 24 {սեպտեմբերի} 1857 թ. Մոսկվա

Սահակը կնքեց իր մահկանացու կեանքը 439-ի {սեպտեմբերի} 9-ին, Ս. Մեսրոպը՝ նորանից վեց ամիս յ

միայն յիշենք, որ Մխիթարը 1701 թուականի {սեպտեմբերի} 8-ին հաստատեց մի հոգեւոր կարգ իւր ինն ա

արկութեան օրին, այսինքն՝ 1717 թուակ. {սեպտեմբերի} 8-ին։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի նոր

իա ութը տարուայ աքսորից, 1603 թուականի {սեպտեմբերի} 25ին։ Նոքա ստացան դարձեալ Փարիզի մէջ ո

րկնային պարգեւ: Ես ինքս, Էջմիածնի մէջ {սեպտեմբերի} սկզբում, սատկած ձուկի պէս բերանս բաց մ

ելով վերջին աղքատութեան, 1541 թուականի {սեպտեմբերին} վախճանուեցաւ Ստրասբուրգ քաղաքում: Այս

սին: Հավանորեն կրկին կերթաս Մակարիա եւ {սեպտեմբերից} առաջ Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բարեւ

։ Առանց նորան էլ մեր մէջ դերանունները, {սեռ} չունենալով, ծանուցում են բանը. բայց ե

մինչեւ կերպարանագործւում էին կուրծքի եւ {սեռական} գործարանքը, մինչ արիւնը առատութեամբ վա

աջանում էր արիւնի անկարգ շրջանառութենից {սեռական} գործարաններում: Ես ընդունում եմ յարգել

տ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, թէ {սեռական} գործարաններում արիւնի անկարգ շրջանառութ

եղեցիկ է եւ ոչ վսեմ. ու վերջաւորութիւն {սեռական} աներեւոյթ եղանակի, որպէս համօրէն ազգի

ս է դարձեալ պատճառը, որ մենք շատ անգամ {սեռական} կամ ուրիշ հոլովում պահում ենք բառերի ամ

ամանակ ըստ-ի խնդիր դարձած բառը առնում է {սեռական} հոլովով եւ նորա մօտ դնում է կամ չափ խօս

լ, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հին յոգնակի {սեռական} յատկացուցիչ էլ չունենայ։ Պ. Պռօշեանցը

նի տեղ, օրինակ՝ գալիս, գործ են ածում {սեռականը}, բայց դարձեալ՝ ս տառը աւելցնելով. ին

սայի ", իւրեանց բացառականքը կազմում են {սեռականից} ՝ նախդիր յաւելացնելով վերան, եւ չունին

ացառականի կազմութեան ընդհանուր կանոնը է {սեռականից}. եւ եթէ միայն եզակի բացառականը տեղ տեղ

իր էր։ Այս աշխատութեան մէջ յոգնակի {սեռականները} հին լեզուի բնաւորութիւն եւ վերջաւորութի

նել։ Բացի սորանից, հին լեզուի յոգնակի {սեռականները} շատ խնամով ( որովհետեւ օտար է ժողովրդին

անկով բառերում իսպառ պէտք է հեռանալ հին {սեռականներից}, որովհետեւ ժողովուրդը ունի իր բուն ձեւ

է, մանաւանդ եթէ երկու կամ երեք այդպիսի {սեռականք} ( վերջահոլով տրականն էլ պակաս չէ) իրար

հարցնում քո ծանր ու բարակ սահմաններով, {սեռերով} եւ չդիտեմ դեռ ինչ զահրումարով: Մար

եւ թարմ նորությունների: Ողջունիր երկու {սեռի} բոլոր ծանոթներիս, յուրաքանչյուրին առան

ցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկու {սեռի} բոլոր բարեկամներիս՝ առանց բացառության

րում եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ երկու {սեռի} բարեկամներիս՝ իմ ` ողջույնը: Տանից հա

ի թվակիր նամակս: Ողջունում եմ երկու {սեռի} բոլոր բարեկամներիս, եւ սպասում խոստացա

ենկայի լուսանկարը: Ողջունեցեք երկու {սեռի} բոլոր բարեկամներին: Բոլորին դու գիտես

հետեւ դժվար խնդիր է: Բարեւներ երկու {սեռի} բարեկամներիս, նրանց բոլորին դու գիտես

մ ազատել ինձ նրանցից: Բարեւիր երկու {սեռի} բոլոր ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հուս

0. 000 արծաթ ռուբլի. Նախիջեւանի արական {սեռի} բնակիչների թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ

րական կոմիտեի տեղեկությունների, արական {սեռի} բնակչության թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ

շնամուց - դավաճանից: Բարեւիր երկու {սեռի} բոլոր բարեկամներիս, իմ առողջությունը -

աննեսին է վերաբերում։ Բարեւիր երկու {սեռի} բոլոր բարեկամներիս եւ նորին գերազանցութ

անալ դրական արդյունք: Բարեւիր երկու {սեռի} բարեկամներիս: Քո Միշել [Հ.

այր, բան չունեմ գրելու, բարեւիր երկու {սեռի} բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Ցուրախ տես

բեւիցե: Հաղորդիր իմ բարեւները երկու {սեռի} բոլոր բարեկամներիս։ Հավանորեն, որե

, սպանում են՝ առանց խնայելու հասակի եւ {սեռի}, Ռուսիոյ գերմանաթաթար կառավարութիւնը,

առհասարակ դպրոցաց ի կրթութիւն եւ արական {սեռի}, որ չիք այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշու

ամ Չամչեանի խօսքերով՝ " նուագն է խնդիր {սեռի} բայիս հնչեցուցանէ ", ուրեմն խեղճ բամբի

ել այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգական {սեռի}, այդ բանում էլ անաջող է. պատճառ, եթէ

ր եւ հոգեբանաբա՛ր քննէինք այստեղ իգական {սեռի} անհատների աճելութիւնը եւ սորա օրէնքը,

է կատարել իր ազգականի խնդիրը, բայց իր {սեռի} սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան

բոլոր բարեկամներիս ձեռքը, իսկ գեղեցիկ {սեռին} անկեղծ ողջույն եւ հարգանք: Եթե տանից ո

սեմ, ո՛վ համախոհք եւ գիշատիչքդ Հայկեան {սեռին}, անմեղաց արեան շոգին Աստուծոյ կենդանւո

րպէս կրաւորական արդիւնք - շատ մօտ է ըստ {սեռին} Հեգելի այս դրութեան: Եւ իրտվ որ, չէ կ

խելացի դատողութիւնք, տեղ-տեղ էլ կանացի {սեռին} սեփական անձնապահ խորագիտութիւն, այս ամ

բարոյական ոյժը, որ յետոյ նոյնը քնքուշ {սեռից} յուսալու իրաւունք ստանայինք: Ո՛հ

ստեղ ըստ պաշտօնի ընկեր հանգուցելուն Պ. {Սեվաստինսկին}, Պ. Մարկոսեանը, եւ Պ. Օրանսկին ասաց

Նալբանդեանց եւ զառաջին կարգի վաճառական {Սեվաստօպօլեայ} զպարոն Հարութիւնն Աջեմեան, զորս եւ վաւ

որ եկողներից լսել ես, թե ես հայի վերա {սեր} չունիմ, դու այդ բանը համարում ես դրուս

ղ եկողներն ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի {սեր} չունի, ես նոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամա

ր, եթե ամեն մարդ ունենար այնքան մաքուր {սեր}, ինչ որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն ի

ողանայի իմ ընտանյաց կողմից գտնել այնքան {սեր}, ինչքան ես ունեի: Ես ամոթ կհամարիմ

ից, խնդրում է, որ ամեն աշխատություն ի {սեր} ազգի գործ դնեք դարձյալ, որ մնացած տոմս

երեաց, նույնպես Դուք հանձնառու լինիք ի {սեր} ազգի եւ իմ, բանալ մի ստորագրություն Ձե

ծո, առանց այդպիսի պատճառների եւս, շատ {սեր} չունի լուսավորության վերա, բայց այդպիս

զում է: Եվ այսպես՝ վիշտը վշտի վրա: Ի {սեր} աստծո, որքան հնարավոր է՝ շտապ գրիր նր

ում են ինձ արցունքներով. վերջ տվեք, ի {սեր} Քրիստոսի, այդ բոլորին, վերջապես, անտ

իսկ նա դեռ մի օր էլ հետաձգում է՝ լոկ ի {սեր} վարդապետի. այդ նրա կողմից լավ չէ:

րա Պետրովնային եւ քո զավակներին: Ի {սեր} աստծո, մի անգամ էլ խնդրում եմ, հանգստ

շված է: Ես գիտեմ քո իմ վերա ունեցած {սերդ} եւ բարեկամությունդ եւ հույս ունիմ, որ

թե Ներսեսն վերարկուով կքալեր, Մուխալն {սերդուկով}, գլուխը քարը տվել է շուն շան որդին, ե

մ է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի նա այն {սերը}, թեեւ դուք նորան թուրքի կամ չերքեզի հա

Խատամովին եւ ասես, որ նորա եղբայրական {սերը} մոռացած չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ մին մի

հուսով եմ, որ մեր եղբայրական անխարդախ {սերը} նույն է եւ նույն պիտի մնա, չնայելով որ

եզանից եւ մինչեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո {սերը} իմ վերա: Խնդրում եմ, որ ինձ հասուցանե

ետ տանելով ձեր ազնիվ բարեկամությունը եւ {սերը}: Խնդրում եմ իմ հարգությունը հայտնել Գա

եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. երեւի ձեր {սերի} ուժը այնքան է, որ երկու կամ երեք շառլա

թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, եթե բանը {սերի} կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի

էին մի փոքրիկ լճակ, եւ որի երեսի վերայ {սերի} պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը, գրաւե

Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ կիսեցից զայս դար {սերկեան} ։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդական

ւ ոչ գոյ ի քաղաքիս, այլ միայն փախուստի {Սերկէյ} Մարտինիչի, տէր Մարտիրոսի փեսին եւ զկնք

թե արդյոք Նախիջեւանում նա կհասնի մինչեւ {սերմ} տալու աստիճան: Որ նա կարող է հասունանա

անչյուր հատման կետում ցանում են մեկական {սերմ} ։ 12 12 12 12 12 12 12 12 12

որ փորել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյուր {սերմ} դնել 3/4 արշին հեռավորության վրա մեկը մ

, այն է, իմանալ՝ ա) թե յուրաքանչյուր {սերմ} քանի՞ ցողուն է տալիս, բ) որքա՞ն հյութ

երկիրը վարելու եւ հերկելու, զուր տեղը {սերմ} ցանել չոր ու մացառոտ երկրի վերայ, կամ

լ, տրորուիլ երկրագործի արօրի տակ եւ մի {սերմ} կանաչացնել, մի ճնճղուկ կամ մի մուկ կեր

ւթիւնք ենք ասում, որ իբրեւ մի պատմական {սերմ}, միշտ կարող են ազգի կեանքի մէջ ծլիլ,

աբէութիւն է. եթէ մեր պապերը եւ հայրերը {սերմանած} լինէին, մեք այժմ կը հնձէինք, ներկայու

հնձում նորա համար, որ մեր նախնիքը չեն {սերմանած}, բայց մեք եւս չենք սերմանում, ինչպէ՛ս

ի՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի վերայ չլինէր մեր {սերմանածը}, երանի՛ էր մեզ, եթէ, ցոյց տալով հրապարա

կամ հետքը. բարեպաշտ քարոզիչների ձեռքով {սերմանածը} այրում էր Կարգի սարսափելի խորամանկութիւ

ւ բերել յանձինս իւրեանց զկենդանագիր ժիր {սերմանացանի} ի բանական անդաստան Հայկեան մանկտւոյն:

իայն ապրուստ առաջին տարու համար, այլեւ {սերմանացութեան} համար, ամենայն տեսակ հացեղէն սերմեր,

նիլ առաքելութեանցն ի վերինն Երուսաղէմ: {Սերմանեալ} զսերմն բարի ի բանական բարի անդաստան աշա

րեցաւ կարգն) զօտարոտի գաղափարս ՚ի ներս {սերմանել}, զօրացուցանել թեւակոխեալ զխոշոր ազդեցո

յետոյ արձակեցին դարձեալ աշխարհի երեսը ` {սերմանել} անդադար մարդկային ազգի երկու ցեղի մէջ վ

զվայրենութիւն Հայկական բանականութեան, {սերմանել} յանկոխ անապատս զսերմն բարի, ջուր տալ ե

ստիճան չորացնում է այն հողը, որի վերայ {սերմանել} էին Աւետարանի սերմը։ Արդէն 1722 թուակա

ի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը պիտոյ էր {սերմանել} ազգի մէջ մատենագրութեան միջնորդութենով

յս ճանապարհով, անհամաձայնութիւն եւ վէճ {սերմանելով}, այլ եւ խանգարելով հոգեւոր իշխանութեան

, յոյս չէ, այլ անձնախաբէութիւն: Առանց {սերմանելու} հունձ չկայ: - Գուցէ՞ լինի, շատ կ

, - ասում եմ շեշտելով, - թո՛ղ նա յառաջ {սերմանէ}, յետոյ հնձելու դուրս գայ ": Բայց մեք

ած հողի, որ այն կը բուսուցանէ, ինչ որ {սերմանէիր}: Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ դոցա միջի

է. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի քաղդէացւոց {սերմանէն} զվիմի հարցուք ": Մենք, մի փոքր փոփոխո

. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի միջին դարուց {սերմանէն} զվիմի՜ հարցուք ": Թողանք արեւմտեան նոր

դէս տալով դարաւոր եւ խաւար ժամանակներից {սերմանուած} եւ տգիտութեան հողի վրայ բուսած փուշերին

ած է նորա դաստիարակութիւնից. հնձւում է {սերմանուածը}: Մի մարդ, որ կամի, թէ իւր զաւակը առա

չունենալով ոչինչ կարողութիւն, հազիւհազ {սերմանում} է եւ հնձում է այնքան, որքանը նորա տարե

ախնիքը չեն սերմանած, բայց մեք եւս չենք {սերմանում}, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող են հնձել մեր որդ

ւսուցանելով Կօիմբրեան Կօլլեգիումի մէջ, {սերմանում} են աշակերտների սրտումը այնպիսի գիտութիւ

ն լեզուն էր, որ պիտոյ է լուսաւորութեան {սերմանքը} Հայոց ազգի անդաստանի մէջ ցանելու գործի

ց " մի քանի մսխալ Sorghum Saccharatum-ի {սերմեր}: Սորգոյի շատ տեսակները կան, նրանցից մ

նացութեան համար, ամենայն տեսակ հացեղէն {սերմեր}, անասուն եւ ամենայն բան, որ հարկաւոր

հակառակ Երբ սփռում էի սուրբ սիրոյ {սերմեր} ։ Այլ իմ խօսքերին ընդդէմ ու

ալով բուսուցանում է եւ զարգացնում է շատ {սերմեր}, որ քամին բերել էր քո հողի մէջ, իսկ ս

դ եւ մրջիւնն է առնում, նա ամբողջ ամառը {սերմեր} է հաւաքում իւր ամբարի մէջ ձմեռուայ համա

նակ այնքան հոյակապ մարդիկ կարողացել էին {սերմեր} տնկել եւ պտուղներ յառաջացնել, չունէր ա

մէջ Աստուածգիտութեան եւ քաղաքականութեան {սերմեր} ։ Նայելով այն ժամանակի ազգերի լուսաւորու

է եւ նորա տեղը պիտո է որդին բռնե. եթե {սերմերը} ոչնչանային, հետեւաբար մարմինների տեսակ

ու տեղից վերցնելը նրանով է լավ, որ այդ {սերմերը} հողի եւ կլիմայի համեմատ՝ ֆիզիկապես ենթ

ժբախտաբար, այն ճամպրուկը, որի մեջ էին {սերմերը}, կորավ Սաուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ո

ւկ, որտեղ, ինչպես ասացի, գտնվում էին {սերմերը}: Կարելի է դարձյալ բերել տալ Հնդկաստանի

: Պետք է միջոցներ ձեռք առնել, որպեսզի {սերմերը} չսառչեն, այսինքն՝ լավ փաթաթված դնել ճ

որ նա ինձ համար չի հրաժարվի դրանից: {Սերմերը} պիտի լինեն Նախիջեւանում մարտի սկզբին:

Նախիջեւանում մարտի սկզբին: Պետք է այդ {սերմերը} ցանել երկու շաբաթ առաջ այն օրից, որից

12 12 12 {Սերմերը} ծածկում են հողով: Մոռացա ասել, որ հող

ադառնալ տուն, ապա հենց ինքդ կտանես այդ {սերմերը} եւ կկատարես մնացյալը: Ե՞րբ կտեսնվեն

, նորա հոգու մէջ տնկել էին առաքինութեան {սերմերը}, որ հետզհետէ աճում ու զօրանում էին։ Ն

նկութեան, վատթարութեան եւ թշուառութեան {սերմերը}: Նոյնպէս ստոյգ դաստիարակութիւն եւ

ր, որ քամին բերել էր քո հողի մէջ, իսկ {սերմերը} կարող էին կերակրել զանազան կենդանիք, ա

նելութեան վերայ յոյս եւ հաւատ ունենալու {սերմերը} տնկած էին մարդու հոգու մէջ, երբ սա առա

ախընթաց հունձի արդյունքի հետ, սակայն, {սերմերի} ձեւափոխումը փաստ է: Ես Հնդկաստանից հետ

ն դեպոյի ցանկի մեջ զետեղված է տնտեսական {սերմերի} կարգում. ի՞նչ բանի է գործածվում եւ ինչ

ագույն ներկի ստացման մասին, ծծմբաթթվով {սերմերի} կճեպը մշակելուց կամ թղթի ստացման մասին

անութիւնը, ծածկած ու դրած էին նոյն իսկ {սերմերի}, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանների մէջ

արկավոր է փորձել տեղում, de facto: {Սերմերն} ստանալուն պես, թող նա այն ուղարկի Նախի

մեջ՝ հարկադրում է նորան թողուլ հաջորդի {սերմը}, այսպես ներգործում է եւ լեզվի վերան.

ի միտքը, պինդ տնկել նոցա մէջ ազգութեան {սերմը}, վառել նոցա սրտում Հայութեան կրակը, մ

րենի դաստիարակութեան մէջ է ազգի ապագայի {սերմը}, բայց մեր ազգի մայրերը տալիս են ազգին

պիտի տնկէ տղայական սրտերի մէջ ազգութեան {սերմը} այնպիսի խնամով եւ հոգաբարձութեամբ, որ

ան մէջ չենք տեսնում ազգային հարստութեան {սերմը}: Եւ մի՞թէ կարծում են մեր պատուելի վաճա

անկութեամբ դրուած է բովանդակ ստրկութեան {սերմը}: " Ուրացի՛ր, - ասում է նա-, քո դատողո

բուսուցանել եւ զարգացնել լուսաւորութեան {սերմը}, մինչեւ օրինաւոր գործի չ'կար խոպանացած

եանը, եւ այդ ֆանտաստիկական գաղափարների {սերմը} խոր դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ

էր ահա Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան {սերմը}, սկիզբը կամ դարագլուխը։ Այս մեծակ

հողը, որի վերայ սերմանել էին Աւետարանի {սերմը} ։ Արդէն 1722 թուականին Շարլնուան հազիւ

կութիւններ, զորօրինակ բնութեան խրատը, {սերմի} հատիկները, կրոկոդիլոսը, Բրամինների ձո

համար, տարակոյս չկայ, որ այդ հնարները {սերմի} տեսակով ունէին իւրեանց մէջ այն ամենայն

ցին եւ պտուղ բերեցին այնպէս, ինչպէս որ {սերմի} յատկութիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն բան

հում ենք նորանց, այլ, որպէս քաղդէական {սերմից} յառաջացած ծնունդներ, քարին ենք զարկում

ը, որ մեր օրերումը, աճելով այն փոքրիկ {սերմից} պապական հողի վերայ, ծառ դարձան, տերեւ

ածել ու խնամել նոր բողբոջները, որ գինի {սերմիցը} հառաջացած՝ խոստանում էին մեզ պահել նոր

ւ մասին, յանձնեց նորան Գօայի նոր շինած {սերմնարանի} գլխաւոր տեսչութիւնը, որ դարձաւ յետոյ Յ

ործը, որ պատահեցաւ Տուլօնի թագաւորական {սերմնարանի} կառավարիչ Ժիրար անունով Յիսուսեանի եւ օ

նը, որ հարկաւոր էր իւրաքանչիւր հոգեւոր {սերմնացանութեան} համար։ Հայոց ազգի փոքր ի շատէ իմացական

սրտից եւ ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագայ {սերնդեան} ։ Նաւաբեկութիւնս չարաշուք պատճառ եղեւ ե

։ Սխալ ասում ենք նորա համար, որ ներկայ {սերնդի} իրաւունքը նոյնպէս անբռնաբարելի է, ինչպ

ն ու մայրերին, որոնք, որպես երիտասարդ {սերնդի} դաստիարակներ, պետք է ծանոթանան մեր լու

Ինչ վերաբերում է հրեա ժողովրդի ներկա {սերնդին}, հազիվ թե ամենաջերմեռանդ մարդասեր-հրապ

ան շտեմարան դարձնել, որպեսզի երիտասարդ {սերնդին} հնարավորություն տրվի բնական, աստվածահա

, այդ աքցանով էլ չի կարելի պոկել հաջորդ {սերնդից}: Առաջարկված արխիվները գործին բոլոր

իր մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկայութիւն {սերնդոց} իւրեանց, առ մեզ, այս թշուառացեալս յամ

26 հուլիսի, 1865 Ս. Պ. Բ ՍԻՐԵԼԻ {ՍԵՐՈԲ} ԵՂԲԱՅՐ, Ահա այս նամակս կստանաս Ղազա

նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս եւ {Սերոբ} եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին. Սերոբի նամ

ուած է] մայիսի 4-ին: Այսօր տուի եղբօրս {Սերոբ} եղբօրս գիրը, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից

նցին 29 48 Հայրապետեանցին Կ. Մ. 49 {Սերոբ} եղբօրս 30 50 Ղազարոս եղբօրս 51 Լուսե

60 Հայրապետեանցին, մուրհ[ակով] 61 {Սերոբ} եղբօրս 62 Տրապ[իզոնի] ռուսի շոգ[ենաւա

ւին [Ալեքսանդրիայից] Մայիս 1/13 66 {Սերոբ} եղբօրս 67 Հայրապետեանցին 68 Ստանիսլաւ

Հայրապետեանցին 140 Խաֆաֆեանցին 141 {Սերոբ} եղբօրս Նոյեմբեր 14/26 142 Սէթ Հ. Աբ

րա յանգայիս եւ զավակացը սիրով ողջույն, {Սերոբե} եւ Լուսեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ,

րած եմ նույնպես, որ եղբորս Ղազարոսին՝ {Սերոբեն} ստացած 700 մանեթը, եթե ստուգապես հորս

ործութիւն իմ լինէր ձեռնտու առաջնորդաց: {Սերոբէ} Արքեպիսկոպոսն կամեցեալ էր խափանել զայն

վորութեան չխափանուելու պատճառ բերւում է {Սերոբէն} ։ Ինձ թւում է, որ արգոյ հեղինակը խառնա

, քննչի պաշտօնով գտանւում էր Աստրախան, {Սերոբէն} վախճանած էր արդէն: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր

ս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին. {Սերոբի} նամակը թուեալ է մայիսի 26-ից, փոշտի պա

ւը, պակսիմատ, այլեւ տեղեկութիւն տուեց {Սերոբի} որդու մահուան մասին: 23-ին տեսութիւն

մ որպիսությունս: Շատ ավելի ուրախացա {Սերոբին} Խառքովա չի գնացածին համար, զերե տիժար

, որ ես ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ {Սերոբին} թուղթ գրիլ էի ձեր թղթի մեջն, աղեկ հասկ

23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. այսօր տուի {Սերոբին} ուղարկուելու թուղթը, թուեալ 25-ից. առ

շան[ակուած է] յունիսի 1-ին: Այսօր տուի {Սերոբին} նամակը: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27

: 15-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ {Սերոբին} ապահովեալ թուղթ գրէ: 20-ին տես[ութիւն]

օրիցս, իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս եւ {Սերոբին} գրեցի մի նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի 1

նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է {Սերոբից} նամակ ստանալը եւ այլն, եւ այլն: 6-ին

մ անիլ, միմիայն կմտածեմ, թե ո՞վ գիտնա {Սերոբն} Պալչոքին թաղման օրը ինչպես կսկծվեցավ,

ռք աստծո, ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգոր եւ {Սերովբե} եղբայրներիս նամակների պատասխանը, ինչպե

ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր չէ: {Սերովբե} եղբայրը կմնա. ես նրան խնդրել եմ այդ մա

սի, 1865 թ. Ս. Պ. Բ. ՝ 99. {ՍԵՐՈՎԲԵ} ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 26 հուլիսի, 1865 Ս. Պ

Միշտ պատրաստական խոնարհ ծառայ {Սերովբէ} Խաչատուրեան Շահբէգ: P. S.

լ է անպտուղ ": Այստեղ բամբասւում է {Սերովբէ} Արքեպիսկոպոսը, որպէս թէ նա միայն էր Հա

Մնաս բարով մինչեւ ցմիւս նամակս, Քո {Սերովբէ} Շահբէկ: Բերելով այս նամակը Յի

ամպրոպ ու փայլակ ": " Ի՞նչ ես փչում, {սերովբէ}, Եւ զուր ` ստեր հնարում, Մարդուն, իս

ն: Զարմանում եմ անհանճար Քո խօսքերին, {սերովբէ} ՛, Ըստ քեզ, դէպի վսեմը Սիրտն անզգա՞յ է

ստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ {սերովբէ} ` Չիմանալըս թող ներուի ": Համբերում էր

Ադամն զբաղուած Սիրոյ մասին չէր խօսում, {Սերովբէ}, յո՜ւշ, նրա վրայ Թափեց խաղաղ ու խոր ք

դման համար դժուարին: " Գնա՛, կորի՛ր, {սերովբէ}, Խօսքերդ անցնում են չափից, Եւ ինչո՞ւ

ունին զիս ընդ քո Անհանճար բանս, {սերովբէ}. Ըստ քեզ միթէ սիրտ մարդոյ Ա

Զարմանք ունին զիս ընդ բանս Եւ զի {սերովբէ} չեմ բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս

մանցն ակնարկէր. " Ե՛րթ յետս իմ, {սերովբէ} ՛ Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս. Բան

՛ծն են խօսում եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի {Սերովբէ} Պաւղոսից՝ ա՛յն մարդուց, որով Քրիստոսը

աստանի եւ Հաշտարխանի թեմակալ Կարապետ եւ {Սերովբէ} արքեպիսկոպոսների հետ յարուցել էր Կաթողի

եան. Թովմա վարդապետ Համալեան. {Սերովբէ} վարդապետ Ճեօվահիրճեան. Թաթէոս վարդ

բնա՛ւ չի կարող ": Ադամը խիստ հեգնում է {Սերովբէին} եւ ասում, Եւ մի վայրկեան լոկ ` դժնէ `

գորին տօնեցինք: Եւ մեղեդին քաղցրաձայն {Սերովբէից} քո անտես ` Եղաւ զուարթ երգակից Օրհներգ

Եւ ընդ ծառովն կենաց Ի {սերովբէից} ամրափակ Նստէր Ադամ, եւ դիմաց

մարդու ` Հոսում տխուր այս հովտում: Եւ {սերովբէն} սրբելով Արտասուքներ Ադամայ ` Գուրգուրու

հետ - տրտում, Դրան երկինքն է վկայ, Որ {սերովբէն} չէ՛ր ստում: " Մխիթարուի՛ր, տէ՛ր Ադամ

լիցի, տէ՛ր իմ Ադամ ", Կրկնում էր հեզ {սերովբէն}. " Թող չըշնչե՜ս յաւիտեան Դու այն օդը բ

` Չիմանալըս թող ներուի ": Համբերում էր {սերովբէն} Կամակորին այդ արու, Զի պատուէրն էր Արա

ջը սոխակի Թովիչ դայլա՜յլն է հնչում, Եւ {սերովբէն} թեւապար Դէպ աստղերն է սլանում, Անցնելո

ունքներն այն - իբր խունկ ` Որ սփռում էր {սերովբէն}: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Աջն էութեանց

, Լի՜ երկինք քո փառքով, - Օրհներգում է {սերովբէն} Եւ վերցընում ունելով Կայծը կիզիչ բոց-կր

տօրէն Խաղաղ քնած նախահօր, Երբ որ հասաւ {սերովբէն}. Նա մօտ գալով Ադամին ` Նստում ձախ կողմ

: Այն, ինչ պիտի կատարուէր ` Գիտակ եղաւ {սերովբէն}. " Արդ շտապիր նաւարկել, Ո՛վ տէր Ադամ

եօք մակոյկըդ փոքրիկ ": Արդ, այսպէս էր {սերովբէն} Կշռադատում եւ խօսում, Մինչ Ադամը քնի մ

ոյութեան. Ուխտիս ես չեմ հակառակ ": Եւ {սերովբէն}, որ գիտեր Մարդու սրտի շինուածքը, Եւ ա

Մարդոյն տխուր յայս հովիտ: Եւ {սերովբէն} որ հուպ կայր Նմա՝ ի թեւ իւր սրբե

ցէր. Այնմ երկինք են վկայ՝ {Սերովբէն} ինչ ո՛չ ստէր: " Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր

ս, Յօդես, ասէ նախահայրն Առ {սերովբէն}, յանզգա՞յս Բնաւ ունիս դու զմարդն

իմ, քա՛ւ, Ադամ ", Կրկնէր անդրէն {սերովբէն}. " Մի՛ լիցի քեզ յաւիտեան Շնչ

: Ընդ հենգն ելանէ Ադամ Եւ առ {սերովբէն} բարբառի, Ժպիտ ի դէմս առ վայրկեան

արդոյն զիա՞րդ բնութիւն Գիտէ այդպէս {սերովբէն}, Եւ ուստի՞ այս գիտութիւն:

Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս: Տանէր {սերովբէն} թերութեան Առնն արւոյ կամակար,

Վշտանայր ինչ զսիրոյ, Ուստի {սերովբէն} քուն խաղաղ Արկ զնովաւ ի վերջոյ:

Ի դայլայլիկս գէթ հնչէ, Թեւապարեալ {սերովբէն} ՚նդ աստեղց կաճառս սլանայր Եւ

հոտոտի Տէր ի խունկ, Զոր արկան էր {սերովբէն}, Բանին ականջք զգայունք ՚նդ

երկինք փառօք քովք, Նուագս յօրինէ {սերովբէն}, Եւ մատուցեալ ունելեօք Առնո

Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ՝ Եւ {սերովբէն} հասանէր: Եւ առ Ադամ մատուցեալ

- այդ չէ ասացեալ: Յամբովկ հասեալ {սերովբէն} Գործոյն զոր գայր կատարել. "

Ապրեսցի՞ քո մակուկիկ "։ Զայս {սերովբէն} ննջելոյն Կշռէր այժմիկ Ադամայ,

Գտցի ուխտիս դիմակաց ": Այլ {սերովբէն}, որ գիտէր Մարդոյն սրտի զկազմած,

Եւ յայս անհամբոյր պատգամ Դառնայ {սերովբէն} ընդ կրունկն, Արտօսր արկեալ եւ ան

սագործ Փակեաց, ես անդկայի մերձ առ {սերովբէն} ահագին։ Աղեխորով մինչ Եւայ առ դիակամբ

՜ ն սրբութիւն է, ուր հաւատում ենք, թէ {սերովբէներ} սպասաւորում են ահաւոր աստուծոյ, որի առ

ց ասպետական քաջագործութեններից, ինչպէս {Սերուանտէսի} հերոսը դադարեցաւ, եւ այս մեր ակնկալութ

եռան, ամենեքի՞ն կոտորուեցան, եւ բնա՞ւ {սերունդ} չթողեցին, որ այսօր երեւէր եւ կենդանի մ

ս առ պահպանութիւն ազգի եւ կրօնի մերոյ: {Սերունդ} եմք քաջաց, որոց ո՛չ ձանձրանան պարանոցք

ց արաւ. Եւ երբ ճանաչեց հայկազեանց {սերունդ}, Իւր սուրբ բերանը կրկին բաց արաւ

վմէական եւ թէ՛ Աւետարանական Հայքս, մէկ {սերունդէ}, մէկ ընդանիքէ եւ եղբայր ենք, մեր երակ

որ առավելությունները, թերեւս [հաջորդ) {սերունդը} ֆրանսիական պատմության էջերում չկարդար ա

վում, նա հավատացած է, որ եթե ոչ ներկա {սերունդը}, ապա հաջորդը իրեն ըստ արժանվույն կգնահ

Հասկանալն առաջին քայլն է, ինչ որ ներկա {սերունդը} կհասկանա, այդ աքցանով էլ չի կարելի պոկ

փորի բահի տակ, այնպես, որպեսզի հետագա {սերունդը} մինչեւ իսկ չիմանա, թե 50 տարի առաջ ապր

, այն արգանդը, որ յղանում է ազգի գալոց {սերունդը} ։ Ինչպէս բնական աշխարհի մէջ ծնածը պահու

վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց ազգի ներկայ {սերունդը} ( բացի մի քանի ախտացած մարդերից) կատար

քը պիտի տեւէ այնքան, որքան նա կամ նորա {սերունդը} պիտի բնակուի այն հողի վերայ: Իւրաքանչի

իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կը զրկէ իւր {սերունդը} եւս այն հողի վերայ իրաւունք ունենալուց

ելով, այդ հասարակութեան անդամը եւ նորա {սերունդը} հաստատում է իւր կեանքը մի ամուր եւ ապահ

ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժառանգները եւ իմ {սերունդը}, որ ինձանից յետոյ ոչինչ ստանալու չեն ի

ր դու կքանդուիս, բայց վաղը մեր երկուքի {սերունդը} կը հաւասարուին. այսօր քո կարողութիւնը

որուի, բայց, դորա փոխանակ, իմ ամբողջ {սերունդը} չէ պիտոյ այլեւս մահու եւ կեանքի մէջ տատ

եցիր այնուհետեւ նորա վիճակակցութենից քո {սերունդը}, քանի որ ինքնիշխան տէր էիր քո բոլոր ստ

ասարակաց ազգի մակերեւոյթից, բոլոր նորա {սերունդը} չէ կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ: Կան

նէր քո ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ նոցա {սերունդը} ապահով լինէին: Բացի սորանից, ուր չկայ

նախնիքը գործ էին ածել եւ ինչպէս այժմեան {սերունդը} գործ է ածում, " Հիւսիսափայլը " գերմանա

դիր լինի նոցայ: Երբ մարդկութեան ապագայ {սերունդը} կը կարդայ նորա թերթերի մէջ այս ամենը,

թո՛ղ այդ բանը քննել մարդկութեան ապագայ {սերունդը}, եւ թո՛ղ դոցայ գործերը դատէ անաչառ պատ

մ մի գաղափար, որի այլաբանութիւնը վերջի {սերունդը} ընդունում է պատկերաբար, առանց նոցայ մէ

ջերաւոր յիմարութիւն: Ներկայ եւ կենդանի {սերունդը} անցածի եւ մեռածի գերին չէ, իսկ ով որ ո

եռան երկու հազար տարի առաջ, եւ մեզ այս {սերունդը} թողեցին, որին այժմ դու չես հաւանում։

ժամանակից մի փոքր պարծանք թողուլ ապագա {սերունդի} համար եւ վառել ազգասիրության կրակը սառա

մշտնջենաւոր ժամանակով՝ գալոց հայկական {սերունդի} աչքի առաջեւ, նորա ժամանակակից պատմութե

իկներից պիտի նոր մայրեր պատրաստէք գալոց {սերունդի} համար, դուք ձեր աղջիկների մէջ պարտական

ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ {սերունդի} վիճակը, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոքրա

, աչքիդ առջեւ ունիս քո ժառանգների եւ քո {սերունդի} ապագան, իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ

ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում են նոցա {սերունդի} գոյութիւնը: Փիւնիկեցիք չկան, կամ այնի

ւթեններից եւ չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ {սերունդի} եւ ներկայ պայմանների վերայ, եթէ նոքա մ

այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր ստացել {սերունդի} նահապետը: Ծովի ջուրը գոլորշիանալով բար

յառաջադիմութեան: Եւ այդ թատրոնը ներկայ {սերունդի} համար կը լինէր մի հոյակապ յիշատակի արձա

, հեղինակը նորանով ցոյց է տալիս մեզ նոր {սերունդի} սկեպտիկեան ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալ

այտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշամը իր {սերունդի} երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն ընդունում

եգիրը ոսկեղէն տառերով պիտի աւանդէ գալոց {սերունդին} թատրոնի սկզբնապատճառների անունները:

եւ իմս): Ցոյց տուր մարդկութեան գալոց {սերունդին}, թէ ինչպէ՞ս չարագործ մարդիկը քեզանից մ

հմանելու եւ ճոխացրած կտակելու քո ապագայ {սերունդին}: Ահա՛, իմ ազնուամիտ ազգակից, հ

սիրութիւնը կարող է միայն նոր կամ ապագայ {սերունդին} աջողիլ. ինչ որ վերաբերւում է մեր իմաստ

յսօր այս կերպարանքով բերել թողել ներկայ {սերունդին}, այդտեղ հայկական տրամաբանութիւնը կարել

ի պատմության համար: Մեր արխիվը ` ապրող {սերունդն} է. եթե նա չի պահպանել կամ չի մշակել տվ

ապա այդ դիպուածում նախիջեւանեցոց գալոց {սերունդքը} պիտի յաւիտենական նախատինք եւ նզովք կարդ

նում էր արգոյ հեղինակը. " երբ հայկական {սերունդքը} անդադար կը մտածեն իւրեանց անցած ու դնաց

հայերը, չնայելով որ այդ խառնուած օտար {սերունդքը} հազարաւոր տարիներով մասնակից էին եղել ն

նաչել եւ օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ {սերս} ահա՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ

, որպէսզի հասցեն նպատակի իւրեանց, յոր {սերտ} բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն, եցոյց զին

ատուն, Զգայլ գիտութեան ձգել կաթին {սերտ} փութացի կամակար. Թո՛ղ եւ լուսով պ

ն ընկերը։ Երեւի թէ մեր ուխտը, որ {սերտ} սիրով կապեցինք, Մընաց դագաղում փ

մբ խզեցաւ թել քո կենաց. Անջնջելի {սերտ} յիշատակք կացցեն քարոզ քո կենաց, Յ

արակաց եւ նմանեաց ": Անխորհուրդ եւ {սերտած} բառեր, որ շարել է միմեանց քամակից։ Մի

անցը խօսում էր դպրոցների վերայ եւ բերան {սերտած} բառերով հաստատում էր նոցա օգուտը, առան

ատէ լարուած կամ նախապաշարուած լինի, չէ {սերտել} խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական ժողովների

կ Հայկական լեզուի, հարկադրել զմանկունս {սերտել} զուղղականն, զկոչականն՝ ընդ նմին գրաբա

զորդիս, տուեալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ {սերտել} անգիր զսաղմոս եւ զշարական եւ զայլ նմանա

դ միջոցները վաղուց արդեն գործադրվում են {սերտերյան} ջրի հավելումով, որպեսզի ալկալիական այդ

Խաչ, օգնես ինձ " ասելով շուտով ջրի պէս {սերտեցի} մինչեւ վերջի թերթը. " Աշխատողականաց,

իտութիւնը, - ասաց կոմսը: - Ուրեմն այս {սերտողութի՛ւն} էր, որ կատարում էիք, - շարունակեց նա

ցաւ քիթը բերանը մրոտ մի մարդ: Նորա հին {սերտուկը} շատ տեղ ծակոտուած էր կրակի կայծերից, ձ

ով, Մանթուխեանցը հանեց կեղտոտ եւ հնոտի {սերտուկի} ծոցից մի սեւագոյն դեղին մետալի կտոր եւ

արեւելեան մրրիկները խռովում են անդադար {Սեւ} ծովի տարածութիւնը: Ողջ եղիք: Միշտ

ւթենից գնում եմ ծովի ափը եւ, տեսանելով {Սեւ} ծովի սպիտակ փրփուրները, որ շատ հեռի տե

յդ անշունչ էակի անգիտակից ազատութեանը: {Սեւ} ծով ասացի, միտքս եկաւ. նորերումս այդ

եւ այլն, կամ երբեմն նկատում են, որ մի {սեւ} շիշի միջից լցուած սպիտակ ջուրը ծիրանագո

մբերութեամբ կարդան այս տողերը: Երբ {Սեւ} ծովի նաւարկութիւնը կապուեցաւ, երբ ես մ

ափարք տալու համար, այլեւ պիտի տանի այն {սեւ} սեւ բամբասանքներին, որ անխորհուրդ խաւա

ք տալու համար, այլեւ պիտի տանի այն սեւ {սեւ} բամբասանքներին, որ անխորհուրդ խաւարասէ

ւղղութիւնքը: Տհաճ չենք՝ տեսանելով {սեւ} բամբասանքի գունդերը մեր վերայ յարձակուա

ն մեծ եւ փոքր Հայաստանի մէջ, որ մօտ են {Սեւ} ծովին եւ Միջերկրականին, երկու, երեք,

ամանակ, դնենք, թէ ատամները սեղմելով, {սեւ} ճակատագրին հնազանդուելով՝ ընդունեց այս

ում ենք այս կացութենների միայն տխուր եւ {սեւ} կողմերը: Որովհետեւ, պատասխանում

, եւ աղքատութիւնը օրէ օր տարածում է իւր {սեւ} վարագոյրը ազգի վերայ: Զարհուրելի է մեզ

՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ Նորա վիշտն ու {սեւ} օրը։ Միթէ՞ անխիղճ ես դու այ

Սոխակները հալածուած են Ագռաւների {սեւ} գնդից։ Ես անխիղճ չեմ, ոչ ե

, Որի՞ ոսկերքն են փթում հարստացնել {սեւ} հողը։ Նա իւր անձն է պաշտպանում,

ՓԵՏՐՈՒԱՐԻ 1855 Սեւով կնքած, {սեւ} ներկած սեւ լուրը Երբ դուրս եկաւ Պ

1855 Սեւով կնքած, սեւ ներկած {սեւ} լուրը Երբ դուրս եկաւ Պետերբուրգից

իւր անձը, Ոսկենըկար գլխարկներին {սեւ} քօղ իջաւ ծածկոյթը: Լսեց ազնիւ, թ

Ու թշնամեաց արեամբ ներկել իւրեանց հագի {սեւ} շորը: Արեւմուտքը տեսաւ հեռ

Ու ինքը զուրկ ամենից Պիտի մտնի {սեւ} հողի ծոց, Խաւար ու զուրկ պարզ լու

, թափանցիկ է մարմինը, Աչքը յօնքը {սեւ} սաթի պէս փայլում են: Չքնաղ

վ: Ներկայ օրերում այլ ի՛նչ {սեւ} քնար, Սուր է հարկաւոր կտրճի ձեռք

արող կատարելապէս դուրս հանել իւր ճակատը {սեւ} վերարկուի տակից, ուր դարերով ահա որջաց

նկալի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում դիզուած {սեւ} սեւ ամպերը ծածկեցին արեւը մեր աչքից: Մ

ի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում դիզուած սեւ {սեւ} ամպերը ծածկեցին արեւը մեր աչքից: Մեք ը

ադարեցան, եւ տիրեց մի խորին լռութիւն: {Սեւ} սեւ ամպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր

եցան, եւ տիրեց մի խորին լռութիւն: Սեւ {սեւ} ամպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր լինե

սկ Կարդինալի անարժան ճակատի վերայ {Սեւ} տառերով միայն բառս " Եղեռնագործ ":

տար նորա անունը դրոշմելու չարագործների {սեւ} տախտակի վերայ, խոհեմութեամբ վարուած կը

Նա մի նենգահոգի մարդ է, նորա անունը {սեւ} տառերով է դրոշմած դժոխքի դրան ճակատի վե

քը ուրիշ շատ տեղեր տանել բերելով, միւս {սեւ} ՜ բամբասանքների վրայ այս էլ աւելցնելով՝

անունը տալով, բացատրում է. " որ սակս {Սեւ} կոչեցելոյ հաւուն իւրեան ազգն յայն անուն

կոչեցելոյ հաւուն իւրեան ազգն յայն անուն {սեւ} որդիք անուանէին " ( եր. 103)։ Աստուծ

րողացած չէր աւարտել կամ պարզագրել, իսկ {սեւ} օրինակների մէջ շարունակութիւնը եւ վերջը

կաթի տեղ գործածել դժոխքում. իւր ահագին {սեւ} թաթը կոխեց տակառի մէջ ` մի քանի պաքսիմա

չը դրած ականջի քամակումը, թեւերի տակին {սեւ} թղթակիր ապականուած թանաքով եւ լեղիով,

աչափ, բաւական հաստ, երկայն ճանկերով, {սեւ} երեսով եւ ճաղատ ճակատով. չարչարւում է

, այդ բոլորշի գծի կենտրոնում մի մորթած {սեւ} հաւ, առանց ամենայն պիսակի, եւ մի սեւ

սեւ հաւ, առանց ամենայն պիսակի, եւ մի {սեւ} կոթով դանակ: Բնական բաներից ցաւում էր

- Հրամայել էր ինձ գտանել մի բոլորովին {սեւ} կատու, մի սեւ հաւ, մի հայելի, մի որձ

ինձ գտանել մի բոլորովին սեւ կատու, մի {սեւ} հաւ, մի հայելի, մի որձ չղջկի կուրծքի

մի շրջանագիծ․ նորա մէջտեղում մի ահագին {սեւ} կատու թաթերով բռնելով մի գլխատած հաւի մ

ու բան կայ. պիտոյ էր ուրախանալ: - {Սեւ} ուրախութիւն կը գար քո գլխին, եթէ չէի կ

րս մտայ, տեսայ մի մեծ շրջանագծի մէջ մի {սեւ} կատու, որ լափում էր մի գլխատած սեւ հաւ

մի սեւ կատու, որ լափում էր մի գլխատած {սեւ} հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք պտուկ․

ւթիւնը անկատար, չգտանելով մի բոլորովին {սեւ} հաւ, որ անշուշտ հարկաւոր էր. միւս այլ

չ ապաքէն այնպէս մեռանում է, ինչպէս այն {սեւ} հաւը, որ տեսար ախոռումս․ երկուքի եւս մ

ներով, կազմում էին զանազան ուղղութենով {սեւ} գծեր: Նորա ալեխառն մազերը համարեա

ռ բաներով, գիծեր է քարշում ախոռի մէջ, {սեւ} հաւեր է մորթում: Սեւ կատու, մարդու գա

րշում ախոռի մէջ, սեւ հաւեր է մորթում: {Սեւ} կատու, մարդու գանգ, չորացուցած գորտ ո

մքից տխրած մի մարդ, միջահասակ, թուխ, {սեւ} աչքերով, սեւ մազերով, փաթաթուած իւր կ

մարդ, միջահասակ, թուխ, սեւ աչքերով, {սեւ} մազերով, փաթաթուած իւր կիսամաշ վերարկո

նգամ: Վիզը կապած էր մի նեղ թաւիշեայ {սեւ} ժապաւէն, որի տակից առանձին ոսկի շղթայո

իշատող թռչունների մագիլների: Մի մեծ {սեւ} կատու, անդադար մռմռալով, քծնում էր պա

ս: Նորանցից մինը միջահասակ, թուխ, {սեւ} աչքերով, սեւ մօրուքով... Նոքա մտ

ց մինը միջահասակ, թուխ, սեւ աչքերով, {սեւ} մօրուքով... Նոքա մտան եկեղեցին,

տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութիւնը՝ նա {սեւ} հաց էր ուտում եւ նաւի սպասաւորներին քար

մութեան պարզերես հեղինակը, իւր գրքի մէջ {սեւ} գոյնը կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի լաւ,

փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ {սեւ} լինելով, կարմիր չ'ներկուի, այլ դորա հակ

ափում իր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, {սեւ} սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը

րոզել նորան այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը {սեւ} եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, յանցան

այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որքան {սեւ} գոյնը իր սեւ լինելում։ Ոչ միայն մեր ազ

ւ այնքան մեղաւոր է, որքան սեւ գոյնը իր {սեւ} լինելում։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ

ան, որոյ զպատճառ անհաղորդ եւ քաղաքական {սեւաբաղդութեան}, զայս թոյլ լիցի ասել ( թէ եւ պատրաստ ե

, երբ մարդիկ երջանիկ էին համբուրելով մի {սեւագլխի} քղանց կամ շատ անգամ զօշաքաղութեամբ եւ պ

ասաւ սորա բարեխօսութիւնը այն սեւահոգի, {սեւագլուխ} եւ սեւադէմ չարագործի մասին, որ միշտ զո

լ էր նստած մարդերի սրտին. Մի մարդ {սեւագլուխ} հասակով միջակ Չոքած էր անձայն ծերի

Դեռ խօսքը կիսատ, դռները բացուեց {Սեւագլուխ} մի մարդ մեր ներս մօտ վազեց, Կատաղ

հանեց կեղտոտ եւ հնոտի սերտուկի ծոցից մի {սեւագոյն} դեղին մետալի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ

եխօսութիւնը այն սեւահոգի, սեւագլուխ եւ {սեւադէմ} չարագործի մասին, որ միշտ զոհ էր բերում

ցած գայլեր. Քե՞զ ինչ. չե՞ն " արք {սեւադէմ} ": " Աստ հանգչում է բնութեա

նք, գնում էին դագաղի յետքից միանգամայն {սեւազգեստեալ} ։ Պարլամենտի անդամքը իւրեանց սովորութեն

մու արշաւեն ի բարձունս ի չորից կողմանաց {սեւաթոյր} ամպք, զօրէն զօրաց հապճեպ ժողովելոց. ե

ելի պարզ եւ վառ երեւել, եթէ աբեղայական {սեւաթոյր} վերարկուն չլինէր խափանառիթ: Միեւնոյն կ

ը, սուր, հրացան, Հեծաւ իւր ձին {սեւաթոյր}: - Քուրի՛կ, - գանչեց քաջ

անձայն ծերի առաջին։ Նախանձ {սեւախանձ}, աչքի մէջ արիւն. Պարզաբար տեսայ

ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիոյ ի նիւթ {սեւակի}, զանտառս Կովկասու ի գործ դիցուք փոխանա

եան հնար որոնելու ընկնէին. ես ոչ թէ մի {սեւահոգի} մարդու պէս այն խորհրդով եմ մերկացնում ա

ծ ականջիս հասաւ սորա բարեխօսութիւնը այն {սեւահոգի}, սեւագլուխ եւ սեւադէմ չարագործի մասին

ործութեամբ. ամօթ եւ խայտառակութիւն այդ {սեւահոգի} անպիտանին), այժմ հրատարակում է " Արեւ

կի պակասութիւնք։ Այդ կը լինէր մի չար, {սեւահոգի} մարդու գործ եւ անարժան էր ասուելու կրիտ

ս տխուր դէմք էին ցոյց տալիս, թրջուելով {սեւանալուց} եւ օդի միգախառն անթափանցութենից: Լուսա

որ անձը, Գէորգ կաթողիկոսի օրով, մինչդեռ {Սեւանայ} վանքում էր լինում, կարծելով, թէ կարելի

տոնց դադրեցաւ, իսկ Մխիթարեան համախոհաց {սեւաներկ} վարագոյրը տարին տասներկու ամիս քաշուած

ստիկ դեղ տալ. եթէ արծաթը չէ դիմանում, {սեւանում} է, ողորմած-հոգու փորը եւ աղիքը ի՛նչպէս

ու սիրտս նայում եմ... Ահա դաշտը {սեւանում} է չորս կողմից. Ես չգիտեմ, թէ ի՛

իւրեանց ուսի վերայից ասորու սրածայր եւ {սեւացած} աշտարակը, որի մէջ նստած էր տէր սատանան

, տեսանելի էր տէր սատանայի աշտարակաձեւ {սեւացած} գահը եւ դեւերի անհամար բազմութիւն նորա

ւ մի քանի ժամից յետոյ մեռաւ՝ բոլորովին {սեւացած} ։ Տարակոյս չ'կար նորան դեղամահ առնելու

նում էին վազել եւ մի ակնթարթում կայծակը {սեւացնում} էր այն մարդը, որի չափով շինած էր մոմը

նագոյն ներկում է արծաթի դգալը կամ յետոյ {սեւացնում} է եւս, այդպիսի դիպուածում, մանաւանդ թ

հիմնուելով՝ Հայերի եւ օտարների առաջեւ {սեւացնում} է Ներսէս Շնորհալին, գիտութիւնը չէ կարո

թեններին: Ժամանակը, անձրեւի կաթիլները {սեւացրել} են եւ մաշել են այդ հոյակապ արձանների վե

. Իսահակեանցի այս մեծահոգութեան առաջեւ {սեւերես} չմնալու համար պիտոյ է նորան մի բարի խոր

ի ընթացքներ, ամենեւին չնայելով մի քանի {սեւերես} ամբարիշտների եւ խաւարապաշտների նետաձգու

ավական ժամանակ 54 կբաներ, մանավանդ այն {սեւը}, հետո Պետերբուրգ գնացի. 2 շաբաթ հետո

ով լուսաւորութենից, չէ կարող զանազանել {սեւը} եւ ճերմակը, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ

իւն, ունիմ գիտակցութիւն եւ ճանաչում եմ {սեւը} եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակ

ւթիւն ստանան, սովորեն դատել եւ ճանաչել {սեւը} եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել են

էր քարոզել նորան այն ժամանակ, եթէ նա, {սեւը} սեւ եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, յա

ը սպիտակ խոստովանելով, յանցանք համարէր {սեւին} իր սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակին ի

րբ սրտապնդած թարգմանում էինք այդ տեղը " {Սեւկի} պարտէզում ", մեր մեծ յոյսը այս էր, որ

ազարայ եր. 221-22)։ Գուցէ 'ի դրախտին {Սեւկոյ} իշխանիս այսորիկ էր, որ յանձնեաց Վահան

ի մարզպանին՝ այն ինչ զօրավարն Հայոց 'ի {Սեւկոյ} դրախտին էր " ( եր. 21)։ Ի՛նչ տեղից է

անգամ " յանդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի {Սեւկոյ} դրախտին "։ Մեզ թւում է, թէ այս մի

յանդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի դրախտին {Սեւկոյ} "։ Եթէ այս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն է

Կոն անուանէին զնա. որ 'ի նախնւոյ իւրմէ {Սեւկոյ} ՝ Սեւորդիք ազգն անուանէին " ( եր. 71)

շուած անցքը։ Ի՛նչ իրաւունք ունինք " 'ի {Սեւկոյ} դրախտին " խօսքը բացարձակապէս ներգոյական

ցարձակապէս ներգոյական հոլով ճանաչել, " {Սեւկոյ} " խօսքն էլ՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ

կաթողիկոսի եղբօրորդւոյն, քեզ Տեառն 'ի {Սեւկոյ} դրախտին յարանց ոմանց, որք խոստանալով ք

նանք. " Քեզ-Տեառն յարանց ոմանց դրախտին {Սեւկոյ} ". միթէ չէ՞ կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ

Սեւկոյ ". միթէ չէ՞ կարելի մտածել, թէ {Սեւկոյ} ի նախդիրը լինէր արանցի նախդրի կրկնութիւ

կան ուղիղ կանոններին հասկանալ, եթէ արք {Սեւկոյ} դրախտին խոստանալով կարասի խնդրէին զտեղի

՜նչ ասել է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ {Սեւկոյ} դրախտը պիտի պարտէզ իմանանք, ուրեմն եւ

ր., Գիրք Գ., գլ. 14)։ Չէ՞ր կարող {Սեւկոյ} դրախտն էլ մի վանքի անուն եղած լինել, ո

՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի վերայ {սեւով} դրոշմած: Հեղինակի անփորձութիւնը բն

ստան: 18 ՓԵՏՐՈՒԱՐԻ 1855 {Սեւով} կնքած, սեւ ներկած սեւ լուրը Երբ

ուեց նորան մի նամակ, Ծրարը կնքած {սեւով}: Բացեց խեղճը դողալով. Բայց

գն անուանէին " ( եր. 71)։ Եւ յետոյ, {Սեւորդեաց} Գէորգ նահապետի անունը տալով, բացատրում

նէին զնա. որ 'ի նախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝ {Սեւորդիք} ազգն անուանէին " ( եր. 71)։ Եւ յետոյ

տ ճակատով. նորա յօնքերի եւ ընչանցքների {սեւութիւնը} մանաւանդ աւելի որոշակի յայտնի էր լինում

խոստովանելով, յանցանք համարէր սեւին իր {սեւութիւնը}, որպէս նաեւ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւն

իւնից նոր լեզուի։ § 70. Բնագրում, {Սեւուկ} անունի տակ, պ. Էմինը ծանօթաբանում է ա

ուս դէպս՝ կոչելով զնա իշխան Անձեւացեաց {Սեւուկ} ( Պատմ. Ղազարայ եր. 221-22)։ Գուցէ

ասանէին 'ի վերայ նոցա իշխանն Անձեւացեաց {Սեւուկ} անուն եւ իշխանն Մոկաց Յոհան անուն, բազ

չկա՞յ մեր աշխարհագրութեան մէջ տեղ, որ {Սեւուկ} կոչուէր. " եւ զՍեւուկ բերդակ, որ է մա

մ, եթէ կար, դեղնուկ չէր կոչւում եւ ոչ {Սեւուկ} ։ Մենք այս մարդի անունը յիշեցինք այստեղ

նք, որ Փարպեցու պատմութեան մէջ յիշուած {Սեւուկ} Անձեւացեաց իշխանը ուրացեալ չքերից մինն

թիւնը։ Փարպեցու Պատմութեան մէջ յիշուած {Սեւուկը} մի ուրացեալ եւ չիք մարդ էր, որ զօրքով

մի կողմից կարծում է, թէ Թղթում յիշուած {Սեւուկը} է Անձեւացեաց իշխանը, եւ միւս կողմից էլ

մարզպանին 'ի դրախտին Սեւկոյ "։ Եթէ այս {Սեւուկը} Անձեւացեաց իշխանն էր, ուրեմն իր երկիրը

ելի էր ենթադրել Փարպեցու Թղթում յիշուած {Սեւուկը}, եթէ այդ մարդը միա՛յն լինէր մեր պատմու

նձեւացեաց իշխանից։ Եւ ի՞նչ պատճառով {Սեւուկը} անպատճառ պիտի մարդուն անուն կարծենք. մ

արէութիւնք, այլ որպէսզի ցոյց տանք, որ {Սեւուկը} կարող էր եւ տեղի անուն եղած լինել, ինչ

որում՝ Սեւուկի դրախտում, ըստ որում՝ {Սեւուկը} Անձեւացեաց իշխան։ Մենք աւելի լաւ են

աթողիկոսի եղբօրորդու երանելի Յովհաննի, {Սեւուկի} պարտէզում, մի քանի մարդերի կողմից քեզ

պարհի վրա՞յ արդեօք պատահում է մարզպանին {Սեւուկի} պարտէզում, թէ՞ Դուին վերադառնելուց յետ

է մեր հիմքը, որ մենք պիտի ասենք, թէ՛ {Սեւուկի} դրախտի մէջ է անցել յիշուած անցքը։ Ի՛նչ

չենք ուզում բերել։ Բայց ի՜նչ ասել է {Սեւուկի} պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը պիտի

չ է մեր կարծիքը Փարպեցու Թղթում յիշուած {Սեւուկի} մասին. մենք ոչինչ ունինք նորան ասելու

անին Անձեւացեաց աշխարհում, ըստ որում՝ {Սեւուկի} դրախտում, ըստ որում՝ Սեւուկը Անձեւացե

տովանել ընթերցողի առջեւ մեր տգիտութիւնը {Սեւուկի} մասին՝ ազատ թողնելով ուրիշներին, եթէ

նք, հինգերորդ դարում չէի՞ն կարող ուրիշ {Սեւուկներ} լինել, բացի Անձեւացեաց իշխանից։ Եւ

ձեւացեաց իշխանից զատ, եղած են եւ ուրիշ {Սեւուկներ} ։ Բայց մենք ուզում ենք տակաւին մի քա

ում է այսպէս. " Արդեօք անուն տեղւո՞յ է {Սեւուկս} այս, եթէ մարդոյ. ինձ կարծի եթէ յատուկ

նդունելուց յետոյ մի բան դարձեալ պիտոյ է {սեւցնել} նորան: - Այո՛, իմ պարոն. բայց դո

երության դատաստան չէ, որ մի քանի թուղթ {սեւցնելով} կամ մի քանի աստիճանավոր կաշառելով, գոր

ւ դնելով, ճարում է 76 մանէթ արծաթ: Եւ {սեւցնելով} Բէգզադէին՝ ստանում է անցաթուղթը: Այսպ

հիշատակարանք ունելով ես իմ մոտ, կամ իմ {սեփական} մտածողության պտուղը եւ կամ ուրիշից մշակ

հարկադրում են մեզ մերկացնել հենց իրենց {սեփական} պակասությունները հասարակական գործում:

սիրում իրենց ռեւոլյուցիայի մասին խոսել {սեփական} արժանապատվության մեծագույն զգացումով:

տիկանապետի թույլտվությամբ, թողել եմ իմ {սեփական} կառքը կապալառու Կարպովին հանձնելու համա

արավորություն է տալիս մեզ կառավարելու " {սեփական} իրավունքներով ու սովորություններով "։

, ովքեր հասարակական շահը փոխարինում են {սեփական} շահով, ծառայության փոխարեն վնաս հասցր

ո՛չ մի տեղում չենք տեսանում մի բան, որ {սեփական} լինէր հասարակ ազգին, չենք տեսանում մի

ւմ իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ {սեփական} արժանաւորութիւն: Հայերի միջից շատ մարդ

յլեւ իւրեանց խիստ բարոյականութեամբ, որ {սեփական} է բոլոր հայասեռ կանանց եւ օրիորդների,

ս կողմից Կրօնական ժողովը իւր տեսչութեան {սեփական} համարում է հոգեւորների դատաստանը, մէք

նի յանձնարարութեամբ բարեկարգել էր, իւր {սեփական} ունեցած չունեցածը ծախելով: Վանքից հալա

չէ կարող հակառակը պնդել, ըստ որում իւր {սեփական} ձեռնագրով, պ. մինիստրի հրամանին համաձ

ոյ, երբ իրենք սկսեցին հրատարակել իրենց {սեփական} օրագիրը կամ թերթը, աչքի յայտնի կերպով

պիսի դիպուածում փիլիսոփան կանգնած է իւր {սեփական} հողի վրայ: Ապա եթէ նորա համակարգութիւն

: Զարմանալով Րիշելիօյի եւ Նապոլէօնի {սեփական} առանձին յատկութիւնքը ճնշելու արուեստի վ

րը։ Վաղարշապատ քաղաքը ունի այսօր իր {սեփական} եկեղեցին, եւ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը էլ

բար գրել. բայց բուն մակբայը կամ մակբայի {սեփական} վերջաւորութեամբ բաղադրված մակբայը չէ վա

այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում նորանից ինձ {սեփական}: Այս մինին բերանը ծեփիր, այն միւսին ը

նստորագիր նամակի հեղինակը. բայց այդ իմ {սեփական} կարծիքը չէր. ինձ այդպէս հաւատացուցել է

բան չկար այդ մասին: Շահումեանցը իւր {սեփական} սառնասրտութեամբ նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի

կ: Ապրել միմիայն իւր համար, գազանին է {սեփական}, արծաթ հաւաքել, հարստութիւն ճարել, ա

ր խելօք լինի, եւ պէտք չէ, որ կինը իւր {սեփական} խելքը ունենայ, նորա խելքը մարդն է, եւ

ս դիւթական պարգեւովը, յաւելացրել է ուր {սեփական} խստութիւնը այնպէս, որ ասպատակութեան ժա

որ ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ {սեփական} ազգի], թողին [գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ ազ

պիսկոպոսի ու կրօնական ժողովի հետ միասին {սեփական} ստորագրութեամբ ազդարարեց բարձրաբարբառ թ

եթէ միայն եզակի բացառականը տեղ տեղ ունի {սեփական} վերջաւորութիւն, այդ արտուղութիւն կամ բ

պ. Պռօշեանցը հազիւ մի քանի տող է գրած {սեփական} ձեւ ու ոճով, կ՚արժէ՞ այդ քանի մի տողեր

ութիւնքը, որ տեսնում ենք պ. Պռօշեանցի {սեփական} ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում ենք ասել, թէ

իր ընտիր քերականութեան մէջ, նոր լեզուի {սեփական} ուղղագրութեան իրաւունքը։ " Անորոշ տ

, որ այս ձեւը բնաւ պ. Պռօշեանցին միայն {սեփական} չէ, այլ գրեթէ բոլոր գրողներին, բացի մ

վին կորչում, որովհետեւ այդ եմը ունի իր {սեփական} վերջաւորութիւնքը։ Եթէ եմը էական բայ է

բայց սորանից այս հինգ հոլովմունքը իրենց {սեփական} յատկութիւնը միայն եզականում ունին, իսկ

աւթի, Խ. համար 9. Ազգային {սեփական} դպրութիւնը էապէս հիմնւում է ազգային բան

անի առաջադէմ ազգեր եղած լինէին: Ազգերի {սեփական} դպրութեան մէջ, այսինքն նոցայ բանաստեղծ

այելի դառնալ եւ ցոլացնել հեղինակին նորա {սեփական} գործը, այս իր տեսակի " ճառագայթների կր

դատողութիւնք, տեղ-տեղ էլ կանացի սեռին {սեփական} անձնապահ խորագիտութիւն, այս ամէնը, - ա

ր մենամարտութիւնը եւ որսորդութիւնը թագի {սեփական} մի բան չէ, որ ուր էլ տեսնուի, թագաւոր

տարել իր ազգականի խնդիրը, բայց իր սեռի {սեփական} ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան յողդյողդ

արդկութեան խոցեր են եւ ոչ լոկ մեր ազգին {սեփական}. թերեւս շատ, ընդհանուրի, խոցերից ազա

. հերիք չէ այս. կան ոճեր եւ ձեւեր, որ {սեփական} են գրեթէ համօրէն մարդկութեան: Մէկ

թիւնը ուրանալով, նորա հազար տարի որպէս {սեփական} գործ դրած բաղդասութիւնը մերժելը եւ նորա

մտնել ազգի կեանքի մէջ առանց այդ կեանքի {սեփական} ձեւ ու ոճը գործ դնելու: Մենք չենք ուզո

ղովրդի շրթունքից ու նոցա տեղը գնել թէեւ {սեփական}, բայց ազգի համար մեռած բառեր: Կա

անների ձեռքով հայտ բերեն եւ Նախիջեւանին {սեփականացնեն}, եթե կորած կամ երկբայական բաներ կան:

ան, այլ մասնաւոր ինչ անձանց ստացուած, {սեփականեալ} անհատից ոմանց բիւզանդականացեալ Հայոց.

ց որ արկղը բացեն, նրան իսկույն կարող է {սեփականել} յուրաքանչյուր ոք, ինչպես կսեփականեր որ

միմեանց, իւրաքանչիւր ոք կամելով իւրեան {սեփականել} առաջին տեղը գործարանումը եւ նորանով մի

. եւ օտար ազգերի տիրելը ասել չէ նորանց {սեփականել} - իւրացուցանել բարոյապէս: Այդ մի ֆիզիկ

նախապատիւ համարել ազգի օգուտը, քան իւր {սեփականը} եւ երբեք յանձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնի

այդ չէ, այլ այն է, թէ այսօր նաեւ հայի {սեփականն} է, եւ հայը, չնայելով շատ գաւառական տա

արտութեան, իսկ ճշմարտութիւնը մի մարդու {սեփականութիւն} չէ, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս

ու սեփականութիւնը հասարակաց մարդկութեան {սեփականութիւն} շինելով։ Մի այլ տեղ մարդկութիւնը՝ հոգ

եւ կամքով. Լեզուն, որպէս ամբողջ ազգի {սեփականութիւն}, կազմւում է կամ փոխւում է նոյն իսկ այդ

ժողովրդի սեփականութիւնն է, եւ անխլելի՜ {սեփականութիւն} ։ Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ

երգործում: Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ {սեփականութիւնը} բաժին-բաժին անել, այլ պարտական է թողու

է տարածուէր ամենայն տեղ՝ մի հատ մարդու {սեփականութիւնը} հասարակաց մարդկութեան սեփականութիւն շին

ենայնիւ այդ գիտութիւնքը մի որեւիցէ ազգի {սեփականութիւնը} չեն, այլ բովանդակ մարդկութեան, թէեւ ն

Երուսաղէմի հայ վանքը բովանդակ հայ ազգի {սեփականութիւնն} է, որտեղ էլ նա չգտնուի, ճիշտ նոյն հիմ

ին եւ ներկան կենդանի եւ ներկայ ժողովրդի {սեփականութիւնն} է, եւ անխլելի՜ սեփականութիւն։ Մինչեւ

տներ արձակել, որովհետեւ նա արդյունք եւ {սեփականություն} է որեւէ տվյալ գավառի: Որեւէ բարբառի

նորա ընկերքը ունեին, ասել է թե ուրիշի {սեփականությունը} գողացավ եւ հափշտակեց: Մինի առավելությո

կայքերով, որոնց տարեկան եկամուտը պիտի {սեփականվեին} քաղաքին: Այժմ խնդիր է, գնացող պարո

ողության կայք հայտ բերվին մեր ձեռքով եւ {սեփականվին} քաղաքի օրինավոր ատենական վճռադատությամբ

սոքա, որպէս կարող էին սպասաւորել նորա {սեփականքը}, բայց եւ այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ

դու զէնքն է, հասարակաց խոստովանութեամբ {սեփհականուած}: Այդ զէնքը, մինչեւ մեզ հասանելը փշ

ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն ազգի {սէ՞րն} էր հարկադրել նոցա կատարել այդ գործը, թ

ւ կապան հագնելով վերայից, նորա կուրծքի {սէգմենտը} ցոյց կը տայ քեզ այն շատ անգամ թուխ գուն

տառից, բայց կուրծքը բաց կարած. եւ այս {սէգմենտի} ( թաց տեղի) չորս կողմը շրջակարած ոսկեթ

ազիւ թէ լինում էր տասն բթաչափ, կուրծքի {սէգմենտից} երեւում էին սպիտակ մարմարիոնեայ գունդեր

ակատարիդ ունենալն իմ զԳնուսցի մի մանուկ {Սէթ} կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ եւ ի յօր

նցին [Մադրասից] Հոկտեմբեր 8/21 134 {Սէթ} Աբգար 23/9 135 Թ. Խ. Աւետում 136 U

141 Սերոբ եղբօրս Նոյեմբեր 14/26 142 {Սէթ} Հ. Աբգար 143 Անջելօ Ռազետտօ 144 Ստա

Փետրուարի 3-ի փոստով 6 Խաֆաֆեանցին 7 {Սէթ} Հ. Աբգար 8 տէր Յովհաննէս Խաչկեան 4

րեանցն արձակեալ ընդ իս զորդին իւր զպ. {Սէթն} Աբգարեանց առ ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգ

եւոնդ Ալիշանեանը: Վարժարանը գտանւում է {Սէյնի} միւս կողմում՝ քաղաքի ծայրում. բաւական

աբողը բնակւում է Տուիլերիու, Լուվրի եւ {Սէն} -Կլու պալատներում, իսկ Լամարթինի համար

րիզի Արքեպիսկոպոսի դատակնիքով, հեռացան {Սէն} -Ժերմէն ագարակը, որ Փարիզի Արք եպիսկոպո

Արք եպիսկոպոսի իշխանութենից դուրս էր, {Սէն} -Ժերմէնի Աբբային Պապից պարգեւած արտօնութ

ան երիտասարդ Յակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ {Սէն} -Կլու։ Ամբողջ գիշեր աղօթքի հետ եղաւ եւ

ութիւնը։ Այս Աբբայն երբեմն սպասաւոր էր {Սէն} -Լօրանս անունով Օրլէանեան Դուքսի դաստիար

յսչափ տեղեկութիւն, խնդրեմ խոնարհաբար ի {սէր} ազգին մերոյ չխնայել յաշխատութիւն Ձեր:

արէն։ Նա մի տեղ ասում է. " Սկսեցի {սէր} քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութեա

- Գլխիդ դիպչի քո Բէգզադէութիւնը։ Ի {սէր} Աստուծոյ, ձեռք վեր առ ինձանից. ականջն

ուր չէ քարոզւում ուսումնարանի ամբիոնից {սէր}, ընկերասիրութիւն, ազգասիրութիւն, մար

զուս մարդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ {սէր} ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ, որ հ

եւ սրտով Հայութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ {սէր} դէպի ազգութիւնը, դէպի մեր ազատ կրօնը:

ին գալիս, գգւում է տաք, Իմ մէջ վառում {սէր} ու կրակ: " Ձուերըս բոլոր գողացան ինձն

նութիւնք բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ {սէր}, իմ սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թ

Ուստի պատմենք կարճառօտ: Մարդը հէնց որ {սէր} զգաց, Գոչեց. " Մեռնու՛մ եմ, Աստուա՛ծ

կե՞լ այն բնաւ: Ուրեմն ինչու՞ տուեց ինձ {Սէր}, կին, ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, Ակնարկում

Բի՜ւր երանի արդարոց. Վճիտ ի {սէր} ՝ Զոր ցանգ եւ Գիր պատուիրէ,

Ուր սուրբ էին մուտ եւ ել՝ Եւ {սէր} իսկ ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ ԱՂՕԹ

Որ զհէգն անտուն Ձօնեալ յիւր ի {սէր} Պաշտէր, յանձանձէր, Աւանիկ

... Մարին գայ եւ գգուի {Սէր} եռանդն յիս բորբոքի։ " Գողացա՛ն զ

ռ վսեմն դօ՞ս իցէ։ Ո՞ կարիցեմ ես ի {սէր} ԶԱստուած սիրել վերհամբարձ,

ք ի կարճոյ: Մարդն, յետ որոյ զգաց {սէր}, Գոչեաց եթէ մեռանիմ, Զի ոչ

պա, կա՛լ եւ ընթերցի՛ր: Այլ զի ի {սէր} գէթ վերին Ադամ զնա սիրեսցէ,

է նախահայր, Չէ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի {սէր} Վերին, ամենակատար Սիրել զԱս

րդ, Յի՞նչ ուրեմն ինձ տուան {Սէր}, կին, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց, Յի՞ն

որ Վայելել զՏեառն ընծայս Յարի {սէր} սանձակոտոր: Զբնութեան ճմլիցէ՞

ՎԵՐԱՅ ՈՒՍՄԱՆ Յէ՜ բանդագուշ ի {սէր} ոսկւոյ, որ զհոգիդ հանես ձօն, Զաշ

աչքում կարդում էի: Ես սկսայ {սէր} քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութ

ելով. " Ոչինչ չունեմ, բայց միայն {սէր} Քեզի տալիս եմ հաւատով ": Այ

իրտը կտրատւում է Տեսանելով այսպէս {սէր}, Դէպի թշուառ մի հայրենիք,

ատիկոսութեան խաւարը եւ դորա տեղ քարոզել {սէր}, խղճի ազատութիւն, մարդկային բանական ա

ան սպանութիւն չէ՞: Քրիստոնէութիւնը {սէր} է քարոզում, այո՛, ըստ երեւոյթին հաւաս

թշնամութիւն, իսկ երկրորդից մշտնջենական {սէր} եւ հաշտութիւն, առաջինից եսականութիւն ե

իսի՛ն մարդերի հետ ունի բարեկամութիւն եւ {սէր}, հարկաւոր եմ համարում ասել մի քանի խօս

դկութիւնը, գիտէր այսպիսիներին ցոյց տալ {սէր} եւ խնամք, հաւատաց նորան եւ բարի յուսով

նայն նեղութիւն, հալածանք եւ նախատինք ի {սէր} ազգին յանձն առնուլ. մի խօսքով, միայն

ն են խնդրում, ասելով. Ազատեցէ՛ք մեզ ի {սէր} աստուծոյ այս ողորմելի դրութենից. չէ՞ ո

ութիւնների մէջ գրուած է, այս երկուքը՝ {Սէր} եւ Նախանձ, նորա կայծերը, կրակի բոցի կ

ւմ են օրագիրքը եւ հեղինակները: - Ի {սէր} Աստուծոյ, ձեռք վեր առէք այդպիսի խորհրդ

ւնները, որ պիտոյ է յառաջանային միջումը {սէր} եւ յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը սէր

սէր եւ յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը {սէր} ասացեալ ինչ եղածը չգիտէր. պատճառ, դոր

: - Յատուկ շնորհակալ եմ, որ այդպէս {սէր} ցոյց ես տալիս ինձ, - պատասխանեց Թիւթիւն

ւցանում են մի կանոն, որ ողջից մեծն է, {սէր}, այս է մարդուս արժանաւորութիւնը, մէք

անաւորութիւնը, մէք գիտենք, որ Աստուած {սէր} է, եւ ով որ սիրու միջում է բնակում, Ա

ակում, Աստուծոյ մէջ է բնակւում, ով որ {սէր} ունի իւր սրտում, Աստուած ունի իւր մէջ

, որ կարող է սիրել, եւ այս ոչ այնպիսի {սէր} է, որ գազանք եւս ունէին իւրեանց ձագերի

է՞ս կը լինէինք Աստուծոյ պատկեր, եթէ նա {սէր} է, իսկ մէք միանգամայն մարմնացեալ ատելո

ց ստացած քանքարը, առանց լուսաւորութեան {սէր} չկայ, եւ այս բարոյական լուսաւորութեան

քարոզում Քրիստոս, եւ այդ դեռ կատարեալ {սէր} չէ. մէք պարտական ենք սիրել մեր ընկերը

էտք չէ մարդկութեանը, նա գազան չէ, այլ {սէր}. սէր, որ աստուածային հոգի է, որ քարը

մարդկութեանը, նա գազան չէ, այլ սէր. {սէր}, որ աստուածային հոգի է, որ քարը եւս կ

գելի կացուցանել իւր մարդկութիւնը, պիտի {սէր} ունենայ, պիտի սիրէ իւր ընկերը, ազգը ե

ղահուէտնումը թուղթ խաղալը միմեանց հետ, {սէր} են համարում, եւ կարծում են դեռեւս, թէ

ամարում, եւ կարծում են դեռեւս, թէ շատ {սէր} հասկացող մարդիկ լինելով, իրաւունք ունէ

ւունք ունէին Աստուծոյ նմանել: Այդ ի՞նչ {սէր} է, որ դուք դնում էք այդտեղ ժամանակը մի

յ հետ: Մի՞թէ այդպիսի դատարկաբանութիւնը {սէր} է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս յիմար բան չէ

ւրեմն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ բաների մէջ {սէր} չէ կարող լինել: - Դու կարելի է ունի

ր խորհրդի, որ լինում է ղահուէտան մէջ, {սէր} կամ ընկերասիրութիւն չէ: Նոքա հաւաքուած

տ ծնանէր. եթէ դոցայ այդ տեղ ժողովուիլը {սէր} կամ ընկերասիրութիւն պիտոյ է ասուի, ուր

ընկերասիրութիւն պիտոյ է ասուի, ուրեմն {սէր} եւ մարդասիրութիւն է, եթէ ես, մի գաւաթ

ժամանակ եւս չենք տեսանում Հայաստանումը {սէր} եւ պաշտպանութիւն լուսաւորութեան, թէպէտ

, Յիսուս Քրիստոս։ Նորա վերջին կտակն էր {սէր}, ընկերսիրութիւն, որ, նորա բերանից ըն

, կազմուեցան ընկերութիւններ, ծաղկեցաւ {սէր}, հնազանդութիւն, երախտագիտութիւն, յոյ

ապառաժի վերայ՝ ամենայն տեղ տարածում է {սէր} եւ խաղաղութիւն, ջուր է տալիս եւ աճեցնո

իւրի մօտ, ուստի բղխում էր պարզ եւ վճիտ {սէր}, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ զար

Նոյն բան է եւ զհին հայկականէն: Բայց ի {սէր} Աստուծոյ հարցանեմք աստանօր թէ զի՞նչ իմա

ում է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ թէ մանկական {սէր} եւ խոնարհութիւն, այլ ստրկական երկիւղ (

բերում նոքա այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ {Սէր} դէպի բարեկարգութիւն, եւ ընտելացնում էի

կայութեան վերայ եւ տնկել նոցա հոգու մէջ {սէր} եւ հնազանդութիւն դէպի իւրեանց տիրողքը,

զ եւ յայտնի թշնամութիւն է մեռածին եւ ոչ {սէր}, որովհեհետեւ քո լաց ու սգով նորան չկեն

մանաւանդ տեսանելով, որ լուսաւորութեան {սէրը} օրըստօրէ արմատ արձակելու վերայ է, թէեւ

կրթութիւն ստանալով, պիտոյ էր անպատճառ {սէրը} կորուսանել։ Մի՞թէ կրթութեան հետեւանքը

աւել աճեցնում են եւ կերպարանագործում են {սէրը}: Բայց ես, տեսանելով, որ Պ. Իսահակեա

լու եղբայրական եւ հարազատ արենակցութեան {սէրը} այնքան ծանր կշիռ, այնքան մեծ արժէք ուն

ուր սուրբ էին թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ուր {սէրը} երբեք, օ, չէ՛ր հնանում: Գ. ԱՂՕԹՔԻ

Ով խեղճին անտուն Պաշտում է անանց Իր {սէրը} ձօնած ` Երկնքում ահա Ընթանում է նա,

Ոսկիամօր հետ: Քեզ կը խնկարկեմ, Քո {սէրը} կ՚երգեմ, Զարնելով հեշտին Բամբռի լարե

... Արդեօք նորա ընկե՞րն է, որ իւր {սէրը} յիշելով Եկել է նորա հողը ցօղել ջեր

ղը: Նորան տուեց բամբիշն իւր {սէրը}, Նորան ասաց. " ես քո՛ եմ ":

եղբայր, Աստուած քեզ յոյս, Ազգի {սէրը} քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գա

լիսոփայութեան " վերացական մօրալիզմը ". {սէրը} եւ կեանքը, ահա այն հասկացողութիւնքը,

լու մասին: Բոլորովին ուրիշ բան է, երբ {սէրը} կը լինի կրօնի կենտրոնը, բարոյականութեա

րութիւնն է հաւասարութեան միակ աղբիւրը, {սէրը} չունի՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն էլ

կործանեց եւ փշրեց այս վարդապետութիւնը, {սէրը} դնելով ընկերական կեանքի, հիմքը եւ բարո

դ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է, եթէ {սէրը} ամոքելով եսականութիւնը արդէն մարդու անձ

ւատի վրայ, որի գրաւականը եւ աղբիւրը էր {սէրը}, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ չի լի

նցանք յղանալ, յանցանք գործել, եւ նոյն {սէրը} դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղա

թագաւորների խորին խելքը եւ ճշմարտութեան {սէրը}, նոյնպէս եւ գիտական լուսաւորութեան բազ

ն ցոյց տուած բարեկամութիւնը, խնամքը եւ {սէրը} չպէ՞տք է հանէր դորայ մտքից այն դաւաճանո

ը: Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ {սէրը} դէպի նա եւ ատելութիւնը դէպի ինքը, չարա

ր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների {սէրը} դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յ

րով անգիր ճառեր՝ ապացուցանելով իւրեանց {սէրը} եւ ջերմեռանդութիւնը դէպի հանգուցեալը։

ւ չկարողացայ գտանել: Այն բանից յետոյ, {սէրը}, առաւել եւ առաւել զօրացաւ իմ մէջ, որ

րաքանչիւրը իրաւունք չունէին քո հայրական {սէրը} եւ խնամարկութիւնը հաւասարաչափ ստանալու

րող մեծ գործ կատարել, դորայ ճարը կայ ` {սէրը}, միաբանութիւնը: Այն, ինչ որ մինը չէ

բան, որ տասին եւս կարող է մի շինել, - {սէրը} եւ միաբանութիւնը, այս է մարդը եւ նորա

սի դատարկաբանութիւնը սէր է, քաւ լիցի. {սէրը} այդպէս յիմար բան չէ, նա Աստուած է, ու

, Մանուշակ, - ասաց Շահումեանցը, - որ իմ {սէրը} անչափ է քո վերայ. գիտե՛ս, որ եթէ իմ հ

ճարեցին նորա համար բոլոր բարեացակամների {սէրը} եւ յարգութիւնը։ Եւ այսպէս թափուեցան նո

ոյն ոյժը Տէրութեան Դռնումը։ Կայսրի {սէրը} Յիսուսեանների վերայ մինչեւ այն աստիճան

ան այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ իւրեանց {սէրը} դէպի ազգը յայտնում են նորա պակասութիւնք

ւմ է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ որի {սէրը} արդէն երկու տարի է, որ մաշում է նորա ս

կսուած, բայց լրջութեան մէջ իրագործուած {սէրը}: Ինչեւիցէ. " Աստուած թողութիւն շնորհե

անցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը {սէրը}, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս

որանից աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝ իր {սէրը} դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ

հ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս էր նորա {սէրը} դէպի իր ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար թէ

ա՞ս էր նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր {սէրը}. դժուար թէ կարողանաք ապացուցանել։ Բու

արողանաք ապացուցանել։ Բուն այն ճշմարիտ {սէրը}, որ չի հնանում, որ չէ վախենում, բուն

ծիդ եղիր արի, Տե՛ս, չըմատնես քեզ {սէրի}. Երեկոյացեալ մեր օրը Թո՛ղ քե

հոգու առաջեւ մի խելքի եւ հարստութեան, {սէրի} եւ մարդավարութեան իրագործուած գաղափար է

ռողջ է, քան թէ սիրահարը, որ մաշւում է {սէրի} ախտով։ Հին լեզուի ջատագովեալ գեղեցկ

լնեն որեւիցէ կերպիւ մեր ազգայնոց ներքին {սէրն} ատելութեան, կապակցութիւնը բաժանման եւ

ահը չէ՛, ո՛չ, քա՛ւ լիցի, մարդկութեան {սէրն} է, որ ստիպում է նորանց ստրկացնել զանազ

ք է այն, Երբ ձգտում է վայելել Սանձակոծ {սէրն} իր ընծան: Կարո՞ղ է ոք բնութեան Ճզմել կ

լ զդէմս եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է {սէրն}, պատուիրան եւ միակ նշան՝ որով ճանաչիլ

այտնի է, թէ քրիստոնէութեան էական տարրը {սէրն} է. յայտնի է, թէ մեծ հիմնադիրը իր վարդ

Այսպէս եւ մարգարէների մէջ մեծը՝ {{Մովսէ՛սը}. այսպէս էլ նորա պաշտօնեայ եւ կուսութեա

Յոյն, Հրէայ ազգ չթողուր, ամենուն ալ " {սըկէց} ելի հունա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, մի

ԽՄԲԱԳՐԻՆ Արգոյ Հայրենակից պ. {Սըվաճեան}, Մեղուն մի նոր քայլ կատարեց ազգա

ի գիտէ՛ որ է օրհնեալ յաւիտեանս, զի ո՛չ {սըտեմ} ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ արքայի պ

ետ Ու վեր ճախրում միասին: Հեշտանքներից {սըրարբած} Ասում է նա տարփագին. " Օ՜, չե՛մ երբեք

ւթիւն համարեցի ինձ յանդիման լինել նորին {սըրբազնակատար} քահանայապետութեան ի մասին գործոյն զեկեղ

սիրտս, չըմնայ մի մուր։ Դու {սըրբեցիր} ինձ՝ երբ որ ես ծնայ, Ես քո մէջ ի

Եթէ միայն հազար ցաւ Կը պատրաստէ {սըրտիս} համար. Հոգիս, կեանքըս մաշեցաւ։

Իբր. " Մեսրովբ պարտական է {Սըւազցի} Մխիթարին. Հացեկացին սկսել է,

Հացեկացին սկսել է, Բայց կատարել {Սըւազցին} ": Ըռխի՜ն եաշիր, դու, այդ

տին թարաքը կելլիս, կկանչեր, բայց այժմ {սըքլիլ} է, բանը քիչ մը աղեկ է, կասե: Աղեկ

պատճառաւ, յայնժամ յիշեալ ութսուն հազար {սթայ} ռեփի գունահքեարին հատուցից եւս եւ կամ ի

մաստունքը. կարծենք թէ ժամանակ էր արդէն {սթափելու} միջին դարերի արբեցութենից: Այո՛

չես կոչւում: Ուրեմն ` արդէն ժամանակ է {սթափելու} քո մահահրաւէր թմրութենից: Արդէն ժամանա

ւնէութիւնը, աղքատութիւնը միայն կարող է {սթափեցնել} նորան իւր թմրութենից, որպէսզի նշմարէ ի

յց ", - շարունակում է Հայմը, որպէս թէ {սթափուելով} եւ հետեւեալ դրութեամբ իր առաջուայ կարծի

թյան համար: Դրա փոխարեն այժմ, հենց որ {սթափվեցի} եւ բոլոր վտանգներից հեռու եմ, այդ զրկա

կարող է շատ տարիներ ապրել։ Թոքերը կամ {սի՞րտն} է կաթուածահար եղել. այն ժամանակ պիտի՛

կարող է շատ տարիներ ապրիլ: Թոքե՞րը կամ {սի՞րտն} է կաթուածահար եղել, այն ժամանակ պիտի ո

ւրանուն միաբանութեան հիմնադիրը, ծնեցաւ {Սիբաս} կամ Սեբաստիա քաղաքումը փոքր Հայաստանի,

ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը թռան դէպի {Սիբիր}, շատերը մաշւում են բանտերի եւ ամրոցներ

րը լցուեցան Լեհացիներով. կարծեմ շուտով {Սիբիրի} մէջ աւելի շատ պիտի լինի Լեհացի, քան թէ

նու, Արքայուհի Հաշտարխանու, Արքայուհի {Սիբիրիայի}, Թագուհի Պսկովեան եւ Մեծ Իշխանուհի Էստ

քայ Ղազանու, Արքայ Հաշտարխանու, Արքայ {Սիբիրիայի}, Արքայ Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, Թագաւոր Պս

օտար երկրացի կատուների հետ: Այսպէս եւս {Սիբիրիայից} Ռուսսիա բերուած կատուքը կորուսանում են

: Մինչեւ այս րոպես դեռ Մոսկով չեն եկած {Սիբիրից} ո՛չ ձեր եղբայրը, եւ ո՛չ Հակոբ Մաթեւոսյ

ի յուղի մասին, - որ մեզ մոտ ստացվում է {Սիբիրից} մի քանի առաջին կարգի վաճառականների միջո

Թողացո՛ բանալ, Բարձր ի գլուխ {սիգալ}, Յանմատոյցն յայլոց Մտեալ հ

րէ լուսաբաց բերել կոյս։ Օ՜ն {սիգաճեմ} ընդ պատանւոյն ի լոյս փութա գիտութեան,

նձէր, Աւանիկ ահա Ընդ երկինս {սիգայ}, Յաստեղացն ի պար Ջահեալ բոց

* Մի՛ այլ յաստեղս լուսաճաճանչս Ուրանիա {սիգասցի} Զհրավառ զիւր լեգէոն յոլորտս երկնից ՚ի տ

հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ: {Սիգար} դեռ ունեմ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյ

: 29-ին նամակ ստացայ առանց ամսաթուի: {Սիգար} հարիւր հատ, ընտիր ծաղիկ, Ուպմանից: Մ

26-ից, փոշտի պատճառով: 25-ին 100 հատ {սիգար} -ծաղիկ ուպմանեան: Նամակ ստացայ եղբօրիցս

նձ բերել էր Լ[ազար] Ի[լյիչը] հարիւր հատ {սիգար}: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 26-ի

շանակուած է յուլիսի 1-ին: Այսօր սկսեցի {սիգարը}, որ առնուած է Ուպմանից. 100 հատ: 26

իւնը նշանակուած է 29-ին: 24-ին սկսեցի {սիգարը} 100 հատ. տկար եմ: Նամակ ստացայ եղբօրի

առանց ինձ համար կաշառք բերելու, առանց {սիգարի}: Կրեյցբերգը գազաններին ձրի ցույց չի տա

վաբանված, համարյա Հավաննայինին հասցրած {սիգարներին}, պետք է ասեմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս

րիթեմիոս Մանհէյմեան աբեղայի մօտ, յետոյ {Սիգիսմունդ} Ֆուգգերոսի մօտ: Պարացելսոսը պարապում է

մի պարոնի աչքում, որի հիւանդութիւնն էր {սիլլաների}, քաջերի, դեւերի եւ կախարդութեան հաւատ

հաճեցան զմեզ աշխատեցուցանել: {{Աւա՛սիկ} արգասիք ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրո

ել դեպի Մարսեյլ՝ հարկադրվեցա ոտք կոխել {Սիկիլիա} կղզին: Երբ մեր շոգենավը մոտեցավ ծովեզր

ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ՚ի {Սիկիլիա} կղզի, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գի

ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ի {Սիկիլիա} կղզին, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գ

1767, Սպանիայից, Նէապօլսից եւ {Սիկիլիայից}, 1768, Պարմի

իս: Ելեալ ի ցամաք, ի Մեսսինա քաղաք {Սիկիլիոյ}, գոգցես անշնչացեալ ի կատաղութենէ մրրկի

արլամենտը որոշեց հնազանդուիլ միանգամայն {Սիկստոս} Պապի կոնդակին, որի մէջ Հենրիկոս IV-ը ա

դուռի վերայ հետեւեալ նամակը՝ գրած դէպի {Սիկստոս} V-ը։ " Հենրիկոս, Աստուծոյ ողորմու

անուանուած ( soi disant pape de Rome) {Սիկստոս} V-ի կոնդակին։ Հաստատում է, որ այն սու

աւորը ասում է եւ հաստատում է, թէ պարոն {Սիկստոս} V-ը, որ պապ է կոչւում, չ'նայելով իւր

ատ եւ օրինաւոր, լրացեալ ժողովքով։ Եթէ {Սիկստոս} չ'հնազանդուի, ինչպէս հրամայում են եկեղ

ւանութիւնը ( de tels galants), ինչպէս {Սիկստոս} Պապն է, երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց

մտաւ Փարիզ։ Այս միջոցին վախճանեցաւ {Սիկստոս} V-ը։ Շուտով նորա քամակից մեռաւ եւ Գրիգ

ւ, թէ Ուրբանոս VIII Պապը ոչնչացուցել է {Սիկստոս} V-ի կոնդակը, որի զօրութեամբ միեւնոյն ժ

վ զհայերէն աթութայսն ըստ անսայթաքութեան {սիղոբայից} հելլենցւոց " ( Խորեն., Պատմ. Հայոց,

յստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի {սիմ} սիմ մի ասեք, գրեցեք պարզ, վեր առնեմ մ

ղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի սիմ {սիմ} մի ասեք, գրեցեք պարզ, վեր առնեմ մի հա

, բայց ի՞նչ յարաբերութիւն կայ հարսանիքի {սիմբոլական} արարողութեանը եւ թագաւորական զբօսասիրու

, թէ մենամարտութիւնը, այս բոլորը իրենց {սիմբոլական} բնաւորութեամբ հարկադրում են մեզ կարծել

րտութիւնը անին իրենց մէջ այս պայմանների {սիմբոլական} խորհուրդը, որ փեսան հրապարակով ցոյց է

ների վերաբերութեամբ) գաղտնախորհուրդ եւ {սիմբոլական} բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ

23 հունվարի 1856 Մոսկվա 24. {ՍԻՄԵՈՆ} ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈ

ԻՄԵՈՆ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ {ՍԻՄԵՈՆ} ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ Առաջին ն

Ղազարոս եղբօրս 38 Ուստիմովիչին 19 39 {Սիմէոն} վարդապետին, Աստրախան 21 40 Ուստիմովիչ

` տէր Սարգիս Տէր-Պօղոսեան Աստուածատուր {Սիմէոնեան} Չոռչաքեանց Բալտազար Էմմանուէլեան Խօճայե

ապա[հովագրեալ] 94 Ղազարոս եղբօրս 95 {Սիմէոնեանցին}, ապա[հովագրեալ] 96 Քալանթարեանցին 2

յով 98 Հայրապետեանցին, ապահովեալ 99 {Սիմէոնեանցին}, ապահովեալ Հոկտեմբեր 10 100 Նախիջեւ

17/29 5 Բուդաղեանցին 6 մեր տունր 7 {Սիմէոնեանցին} 8 Միանսարեանցին 9 Ք[ուաքեռա]ց 10

Ս ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ ԱՇԽԱՏԱՍԻՐԵՑ {ՍԻՄԷՕՆ} ՄԱՆԻԿԵԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԵԱՆ

Կենդանութիւն: Միշտ ձեր ` {ՍԻՄԷՕՆ} ՄԱՆԻԿԵԱՆ 26 մարտի, 1862

վարդապետը, Պ. Մարկոսեան բժիշկը եւ Պ. {Սիմէօն} Նիկոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք եւ օգն

ր բարեկամներիս եւ նորին գերազանցություն {Սիմյոն} Գրիգորեւիչ Սուլթան-Շահին: Քո Միշել

ա, - որ երեխայ ժամանակից աշակերտուեցայ {Սիմոն} վարժապետին, այնպիսի կարդացող եւ աստուա

անան: Աստուած լուսաւորեսցնէ քո հոգին, {Սիմոն} վարժապետ, եթէ դու չլինէիր, եթէ քո գրե

ծաթի գումար։ Այս է ահա կաշառառութեան եւ {սիմոնականութեան}, այն աղտեղի եւ պիղծ ախտի, պղտոր եւ անմխ

րելու։ Պապական Աթոռը զանազան վէճերի եւ {Սիմոնականութեան} միջնորդութենով անցաւ Ֆլօրենտացի զօրավար

ի առ հոգեւորականութիւն ", մինչեւ այժմ {սիմոնականութիւնը} վերջին տեղը չունի... Ռեֆօրմ պահան

կանաց ուսուցիչ հայու կաթոլիկ Մկրտիչ ոմն {Սիմոնեան} տնօրենութեամբ վեհափառ Հայրապետին, յորմ

կրետար Խալիպովին ուսանել ի նոյն Մկրտչէն {Սիմոնեան}: Բայց ո՛չ կարեմ ասել, թէ նորին վեհափա

նորին վեհափառութիւնն գիտէր զլինել նորին {Սիմոնեանի} յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի նոյն նա Սիմո

ութիւն, գոյացեալ ընդ մէջ իմ եւ կաթոլիկ {Սիմոնեանին}, է վասն նորին հակառակութեանց ընդ ուղղա

անատես է այդմ հրապարակեալ կաթոլիկութեան {Սիմոնեանին}, եւ կարծեմ թէ այսքան հաւաստի վկայութիւ

եանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի նոյն նա {Սիմոնեանն} գոլով անդ կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց Նա

բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւան, յայնժամ եւ {Սիմոնեանն}, ըստ ընդաբոյս խաբեբայութեան հայ կաթոլի

Ալֆոնս Սալմերոնը, Նիկօլայ Բօբադիլեան, {Սիմօն} Ռոդրիգէզը եւ այլ ուրիշները, " Հոգեւոր

ել Նալբանդեանց 1851 ի 5 սեպտ. Ի {Սիմֆէրօպօլ} 10. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ

երից, բայց երկուքն էլ անզգայ Բեթհովենի {սիմֆոնիներին}, երկուքի համար էլ Մոցարտի Դօն Ժուանը "

րթնելով իր խոր քնից ` Հրեշտակն զգում է {սին} պատրանք Sակը հոսող այն հեղուկից, Որ

Բաբէ՜, խաւար մտայց հոգւոյդ, {սին} սաղարթիւք քո անձին, Որ ոսկէկիր ըղ

արձանի: " Մարդուս կեանքը {սին} երազ է, մահը խաւար գիշեր է, Թէ գ

Խաֆաֆ[եանցին], պատ[կերի] եւ 2 տողի մա[{սին]} 55 Լոնդոն 56 Կովայլսկուն [Բեռլին]

ց, մինչդեռ հարքն առաջինք ընդ ամպովն ՚ի {Սինա} ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ զիա՞րդ իշխէ ա

ատարել ամացն քառասնից " վերջն " Ի լեառն {Սինայ} ", Սուրբ Ստեփանոսի գրքից: Այս կը կարդ

նը մարդկային համերաշխութենից կը բղխի եւ {Սինայի} հետ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենու

շերը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները {Սինայի} գլխից եւ Մովսէսի պատուէրները այնքան ազդ

. Նորովը, Ա. Ս., նախկին մինիստրը, {Սինայում} հայտնաբերել է Աստվածաշնչի ամենահին հուն

ի պատուելի հեղինակք մեր խօսին վասն նոցա {Սինէական} հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր եւս եւ ինք

վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական {Սինէացիք}: Ժողովուրդն մեր դատապարտելի է վասն անմ

ուն էին դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց {Սինէացւոց}, զորոց զլեզուս չգիտ էին, եւ յաղքատ մա

մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին ի {Սինէացւոց} լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ

պատիւ, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղինակաց {Սինէացւոց} մինչ չգիտէին զլեզուն նոցա, ապա իրաւուն

զի որ ինչ վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք {Սինէացւոց} յար եւ նման վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեա

ը մի ժողով է, մի ծերակոյտ, մի հրէական {Սինէտրիոն}, նոյնպէս, զարհուրելի չէ. ցրուեցիր ժո

նուպօլիս, ի Զմիւռնեայ, ի Կալկաթայ, ի {Սինկափոր}, ի Վենետիկ եւ ի Վիեննայ: Նախապատիւ

իմք բան ասելոյ վասն ուսումնասէր օրագրին {Սինկափորայ}, զի ոչ կարացաք ցայս վայր ժամանակի ճանա

մ տպել, արդեօք կարելի՞ է առաքել զայն ի {Սինհոդոսդ} առանց առաքման ի կոնսիստորիայն ի Քիշնեւ

ուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր {սինոդական} իրաւանց եւ արտօնութեանց եւ պ. պրօկուրօ

ր արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի են արդէն {Սինոդի} սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ

լ էիք ՚ի մաuինս այսմիկ, թեեւ թարգմանին {Սինոդի} էր պաշտօնդ այդ, այլ ես մանաւանդ ստիպեա

, հիմնեալ ի հրամանն նորին սրբութեան եւ {Սինոդին} Էջմիածնի: ա. յամի 1845 յամսեանն նո

նդեանց Ի Նախիջեւան 15. ԷՋՄԻԱԾՆԻ {ՍԻՆՈԴԻՆ} Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱ

ի Քիշինեւ 1853 16. ԷՋՄԻԱԾՆԻ {ՍԻՆՈԴԻՆ} 1853, մայիսի 24, Խնդրէ Միքայէլ ջահ

առ իւր, յայտնեաց ինձ զհրամանագրութենէ {Սինոդին} սրբոյ Էջմիածնի առ ինքն, որով ծանուցանէ

ւ իցէ պաշտօնական տեղեկութեան ՚ի կողմանէ {Սինոդին} ։ Ի վերջէ 18 ամսոյս հոկտեմ[բերի] Սի

մ, առանց խարդախության, չի ներկայացված {Սինոդին}. պատգամավորների ստորագրություններն արտ

. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ {ՍԻՆՈԴՆ} ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ դպրի Նալբանդե

անության ունինք մի բան գրած, թո՛ղ ինքը {Սինոդոսը} նկատել եւ գրել մեզ, մեք նորայն կլսենք

նք այս մասին դեպի Էջմիածնի սրբազնագույն {Սինոդոսն}, թե նա անտեղի մեջ է մտանում այնպիսի գո

ւթյան եւ թե կենտրոն հոգեւորականության է {Սինոդոսն} Էջմիածնի, եթե մեք ընդդեմ հոգեւորականու

րերումս այդ ծովի մէջ մի նաւ, անցանելով {Սինոպի} առաջեւից, նստաւ ցամաքի վերայ: Երբ մի

ան երեւոյթ՝ նաւապետը ծանօթութիւն տուեց {Սինոպի} ծովապետին, որ, իսկոյն մի նաւ ուղարկել

Նորին վեհափառութիւնն, ժողով արարեալ {սինօդական} սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ո

ոսի ի 21-էն ապրիլի 1852 ամի եւ ընդ ձեռն {Սինօդի} սրբոյ Էջմիածնի ի 10-էն դեկտեմբերին նոյն

անս ձեռնագրեալ մատուցի սրբազան անդամոյն {Սինօդի}: Յետ աւուրց ինչ վերստին գումարեցաւ

ծանուցեալ զհրամանգրութեան Լուսաւորչեան {Սինօդին} սրբոյ Էջմիածնի, հիմնեալ ի կոնդակ նորին

արեհաճեալ է նորին սրբութիւնն յառաջադրել {Սինօդին} կոչել զիս յէջմիածին վասն յատենի Սինօդին

Սինօդին կոչել զիս յէջմիածին վասն յատենի {Սինօդին} պատասխանատուութեան, յաղագս որպէս թէ գր

, համաձայն հրամանաց նորին սրբութեան եւ {Սինօդին}: Ի հետեւումն այսունակ հրամանի, վի

նոյց ինձ բանիւ բերանոյ զհրամանագրութենէ {Սինօդին} սրբոյ Էջմիածնի՝ առ իւր բարձր սրբազնութ

ութիւն քննողական գործոյն իմոյ վարելոյ ի {Սինօդին}, առ այն տնօրինութիւն լուսաւորչեան Սինօ

օդին, առ այն տնօրինութիւն լուսաւորչեան {Սինօդին} ՝ պարտաւորիմ յայտնել զհետեւեալս. թէպէտ

ել զայս եւս, զի ի դէպս չընդունելոյ զիս {Սինօդին} ի հոգեւոր կոչումն, բարեհաճեսցի զարձակմ

ն բարձր սրբազնութիւն յանդիման կացուցեալ {Սինօդին} սրբոյ Էջմիածնի խնդրեաց վերստին հաստատել

չունելով զոչինչ բաւականութիւն ի կողմանէ {Սինօդին}, կամ մոլորեալ ի վերայ երկուց ճանապարհա

ագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ {Սինօդին} եւ գտանիմ ի մեծի չքաւորութեան եւ տառապա

պատկանի մատուցանել լուսաւորչական հայոց {Սինօդին} սրբոյ Էջմիածնի, ի 24 մայիսի 1853 ամի,

զրկողին զմեզ զամենեսին զշնորհակալութիւն {Սինօդին}, ոչ անգամ հայեցեալ ի ծանօթութիւնս նախկ

ղիկոսն հրամայեաց առաքել զմի ոք յանդիմոց {Սինօդին} ի Նախիջեւան առ ի քննել զգործն ի նորոյ,

կաթողիկոսին եւ նա յանձնարարեալ անդամոյ {Սինօդին} Սարգիս վարդապետի տէր Գասպարեան, թուղթն

ութիւն հաճեցաւ կոնդակաւ իւրով պատուիրել {Սինօդին} պահանջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս դրամոց

ւ օրէնքն տէրութեան ոչ բնաւ ներգործեն ՚ի {Սինօդին}, եւ լօգիկաբար չէ մարթ խօսիլ ընդ գլխաւո

ամոցն, յորոց ի ձեռին գտանի եւ երասանակ {Սինօդին}, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն պրօկու

ութիւն ի վերայ պարականոն ներգործութեանց {Սինօդին}, այլ որովհետեւ չկարիմ առաւել մնալ աստա

դիպումն՝ ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ {Սինօդին} Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: Դաւաճա

ակուսեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, թէ {Սինօդն} սրբոյ Էջմիածնի ընդունելո՞ց է զիս ի հոգե

նին տնօրինութիւն, յորմ է եւ առաքեցաւ ի {Սինօդն} սրբոյ Էջմիածնի: 3 Ի նմին 1848 ամ ի

աւոր արքեպիսկոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի {Սինօդն} սրբոյ Էջմիածնի արձակել զիս ի հոգեւոր կո

րութեամբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն պարէն եւ {Սինօդն} Էջմիածնի յետադրեաց զիւր վասն իմ տնօրինո

Այվազովսքին յառաքելն զպատճէն թղթոյս առ {Սինօդն} գրեալ է թէ գիտութեամբ հասարակութեան եւ

ին։ Ի վերջէ 18 ամսոյս հոկտեմ[բերի] {Սինօդն} հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [բաց], յոր

ն ի պաշտպանութիւն Այվազովսքւոյ, այնինչ {Սինօդն} հերիք համարելով զտարապայման անհամաձայնո

յբ., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, {Սինօդն} զկոնդակն զայն լուեալ եւ յօրագրի արձանաց

: Մինչ Սամսոն գնալու համար անցանում էի {Սինօպից}, պատահեցայ մի Տաճկաց պաշտօնէի, որ ծառ

բայց դրանք ընդհանրապես կորչում են խիստ {սիստեմամոլության} հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խոսքերով

րջապես, ամբողջ երկրագնդի վրա: Այդպիսի {սիստեմատիկ}, այլեւ կատաղի հալածանքներով, այսպես ա

ւմ, որ Անգլիան եւ նրա ներկայացուցչական {սիստեմը}, ինչպես որ մի անգամ կազմվել են, այնպե

նենք: Ենթադրենք, որ Անգլիայում հիշյալ {սիստեմը} զարգացել է մի քիչ վաղ, քան մայր ցամաքո

անրապէս վազում են այս սիստեմից դէպի այն {սիստեմը}, " փիլիսոփայ " դառնալու համար իր ազգի

եղները մայր ցամաքի վրա ներկայացուցչական {սիստեմի} ( de facto) վերջին հետքերը քշեցին հեռո

վոր ավերակներից, կպցրած են ապրած-անցած {սիստեմի} ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ երբեմն, լս

, երբ մարդիկ ընդհանրապէս վազում են այս {սիստեմից} դէպի այն սիստեմը, " փիլիսոփայ " դառնալ

թե Լամանշի այն կողմն անգլիացիներն իրենց {սիստեմն} անձեռնմխելի չպահեին, եթե, - ասես ֆրան

րդեն շատ է տառապել ամեն տեսակ իդեալական {սիստեմների} համար, որոնց վրա նա այժմ ծիծաղում է,

, որ մեծ նշանակություն ունի ֆինանսական {սիստեմում}: Երկուշաբթի անձամբ բեր ինձ [1 բառ ա

որ մի օրինակ մնենի մեք քո հետ տվել ենք {Սիվերսին}, ես արդարեւ հասուցել եմ Սիվերսին այդ բ

լ ենք Սիվերսին, ես արդարեւ հասուցել եմ {Սիվերսին} այդ բանի օրինակը, բայց ասացի թե քո հետ

րթողաց հսկայից խելամուտ կարասցուք լինել {սիրալի} վաստակոց, արդէն երանելի զմեզ համարիմք

Զորդի Քո աղախնոյ, Ում սիրտ ետուր {սիրալիր} Եւ զսուրբ խաչ ի կիր Զնշան Որ

րոյ ազգի Ծղիս ի վեր ամբառնայ {Սիրախառնիլ} եւ թռչի. Իսկ ի տեսիլ հեշտալեացն

խահայրը սիրաւէտ Պինդ գրկում է իր էգին, {Սիրախառնւում} նրա հետ Ու վեր ճախրում միասին: Հեշտանք

: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "-ից իմ {սիրած} երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես,

մեղմաւաչ, Ու համբուրում վարդերը Եւ իր {սիրած} հրեշտակին. Շիկնում են շառ այտերը, Սի

ետք սրտումդ կա՞յ: Աստուծոյ {սիրած} քաջ զինուորն էր Այնպէս պայծառ ճակա

, որ ընդունակ է Զոհ բերել կեանքը {սիրած} աղջկան: Ես պիտի դուրս գամ

ուք հիւսուածը, Պակասը թո՛ղ լցնէ, {սիրած} իմ, Քո ազգը: Փառախոտ Ցոլակ

ր անհամեմատ մեծ էր, քան թէ մերը, թէեւ {սիրած} լինէինք հանգուցեալը իբրեւ մեր անձը. սփ

էի աղաղակը կամ շարժողութեան ձայնը, այն {սիրած} աղջիկս, ուրուականի պէս երեւում էր աչքի

ւ թա՞ս կ՚ըլնի, Որդիդ մեռնի վարդապետ, - {սիրածը} չհա՞ս կ՚ըլնի: Աշտարակ բարձր տեղ ա, - ջ

կ բարձր տեղ ա, - ջուրը հիւանդին դեղ ա, {Սիրածը} սիրածին չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա.

լ եմ բակը, - դէմ տուել սելի ակը, Ով իմ {սիրածը} առնի, - չի վելի ( վայելի) գլխի թագը:

Կազմած բուրեան մի պսակ ` Պճնում ճակատն {սիրածի}. Ու գեղգեղո՜ւմ է, հնչում Եղբօրորդու

տեղ ա, - ջուրը հիւանդին դեղ ա, Սիրածը {սիրածին} չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն սար

ւունք չէ նայում, նա ճըքնում է միայն իր {սիրածին} հասնել։ Աստուած բարի ճամփայ տայ։ Ամբո

ռ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ իսկապէս իմ {սիրածն} է եւ ինձ է պատկանում: Բուբանդուսը

իմ ողջույնը հասուցանել ծերունի հորս եւ {սիրական} մորս, եղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս եւ

Մոսկվա 22. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Եղբայ

. 1856 23. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվ

ժանի էի մեղադրության իմ լռութենովը: {Սիրական} եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ ցա

եք անօգնական եւ հուսահատության մեջ: {Սիրական} եղբայր, նախարարն հրաման է գրել Ստրոգան

, որ ոչինչ անհամությունք չպատահին: {Սիրական} եղբայր, փոքր ինչ երկայնամիտ եղեք, մի՛

թյուն սիրելովը քան թե այլ քաղաքներ: {Սիրական} եղբայր, գիտես մեր գիշեր ցերեկ աշխատութ

զոհում ենք ազգի օգտի համար: Ահա, {սիրական} եղբայր, մեր դրությունը, տարակույս չկա

Մոսկվա 40. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Երկու

ԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 31 մարտի 1859, Վարսովիա {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Հույս ուն

ապրիլի 1859 թիվ Փարիզ 5 մայիսի {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտ

ԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 27 հոկտեմ. 1859, Մոսկվա {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ բա

մ գրիլ, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք: {Սիրական} Ղազարոս եղբորս շատ եւ շատ բարեւ, աստվա

դարեցնել ձեր գոչիւնը...: Եղբայր, {սիրական}, պարոն ( ներեցէք ինձ, որ այսպէս ընտան

արդեօք կը տա՞յ Աստուած մի օր, որ ես իմ {սիրական} ազգը տեսանէի նանրահաւատութեան, սնապաշտ

առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մի {սիրական} բան։ Իմ սիրականը է հնութեան խուզարկութ

Քանի որ այդ քաղաքի պատուելի եւ մեր {սիրական} հասարակութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ բո

գալիս իմ վերայ, երբ մտածում եմ, թէ իմ {սիրական} Հայը, առաջնորդուած լինելով մինչեւ այժմ

այէ՛ ինձ... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ {սիրական} ազգին. Նախախնամութիւն... Զ.

թաց տարին անխորհուրդ անցած չլինելով մեր {սիրական} ազգի համար՝ նորը բարի բարի յոյսեր խոստ

լով. " Եւ ես Հա՛յ եմ, եւ ես Հայ, մեր {սիրական} Հայերին առ ի սրտէ բարի կամեցող ":

ի տրեխ: Երրորդ՝ Բէգզադէն ունէր մի {սիրական} գործակատար, որ վերջին ժամանակներում շի

ից 40 կոպէկ պիտի վնասուէր, տալիս է իւր {սիրական} գործակատարին, որի մասին վերեւում յիշեց

մ նահապետի սուրբ յիշատակին. Քեզ քո {սիրական} հայրենի բարբառ Ձգում է անոյշ այս խն

Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, {Սիրական} լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: Նա

Քո օրից այսօր քանի՞ դար անցաւ, {Սիրական} լեզուդ ի՛նչ օրեր տեսաւ, Քանի՞ հալա

ւթեան փոշուց, Յաղթանակ կանգնեց {Սիրական} լեզուդ:...................

.... Օրհնի՛ր, նահապետ, օրհնի՛ր, {սիրական}, Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր Արամ

ը, մխիթարել նորանց որպէս թէ ասելով. " {սիրական} եղբարք, դուք, եթէ անձամբ անձին հանդիս

շատ անգամ արիւնով լցուել է ձեր համար: {Սիրական} եղբարք, դուք մեր անբախտացած գերդաստանի

. Ա՜խ, փարելի դու իմ ընկեր, իմ {սիրական} անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ դամբանը

. Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ {սիրական}, Լաւ ճանաչէ թող եւ ամբողջ Ռուսաս

կուր կուշտ չկերայ, եթէ տեսայ, Թէ {սիրական} հայրենիքիս մի վտանգ կայ. Քունը ա

, Քեզանում յաւէրժ բնակին մուսաները {սիրական}.. Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր, շ

խարհքումս դու ճարեցիր Քեզ այսպիսի {սիրական}: ՎԵՑԵՐՈՐԴԸ - ՄԻ՛ ՇՆԱՐ...

գամ այլ չերեւեց ": - Ո՛հ, {սիրական}, խաղաղ մնա՛, Բռնակալի դա աստղ էր

մ համար ": - Իմ նազելի, իմ {սիրական}, ասա՛ ինձ, Մօտենում եմ նորան դա

արձեալ խնդրելով. - Իմ նազելի, իմ {սիրական}, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ

Եղբայրն առաւ եւ ողջունեց Իւր {սիրական} քնքուշ քոյր, Առաւ զէնքը, սուր,

չեց քաջ պատանին, - Մնա՛ս բարեաւ, {սիրական}, Այս դրօշակին պիտի նայի Ամ

Մ ՆԱՀԱՊԵՏԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ> Քեզ քո {սիրական} հայրենի բարբառ Ձգում է անոյշ այս

Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, {Սիրական} լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: Ն

Քո օրից այսօր քանի՜ դար անցաւ, {Սիրական} լեզուդ ի՜նչ օրեր տեսաւ, Քանի՜ հա

ն փոշուց, Յաղթանակ կանգնեց {Սիրական} լեզուդ:..................

Օրհնի՛ր, նահապետ, օրհնի՛ր, {սիրական}, Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր Արա

ց վշտին եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛յն, {սիրական}, գնա՛ խաղաղութեամբ դէպի խաղաղութիւնը։

ւնը, որ մեզ շատ ձեռնտու էր... - {Սիրական} Աստարօտ, ես գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս

Նորին մռայլութեան մօտ: Բուբանդուսը շատ {սիրական} է դժոխքի թագաւորին. նա երկու պաշտօն ու

նդհատելով նորա խօսքը, պատասխանեց - {Սիրական} Բուբանդուս, սկսիր շուտով քո յայտարարու

ին է, իսկ յիմարութիւնը ` խաւար, որ իմ {սիրական} ծնողն է. երկրորդ ` օգնելով այդ տետրակն

ամբողջ կեանքը վարեց ընկերակցութեամբ մեր {սիրական} Ասմոդեյի, որին Աղմոդեւս էր կոչում ինքը

ւմ էր, որպէս պաշտօնակալ, պահում էր մի {սիրական} եւ բոլոր գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը

ուշտ լինի, ըմպելիքը առատ, օրը ուրախ, {սիրական} կինը կողքումը: Եթէ, սորանից աւելի, կ

ան Ֆիզիկա եւ Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան {սիրական} գիտութիւնն էր երիտասարդ Պարացէլսոսի. ն

ռնել, ամենայն կերպ հնար գործ դնել նորա {սիրական} օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախորժանքով

դ խնդրի մասին պատրաստ եմ օրերով խօսել, {սիրական} Շաքարեանց, եւ բացայայտ կերպով հասկացնե

ր յառաջանում են հոգու խիստ մօտիկ, խիստ {սիրական}, բայց օտարի համար գաղտնի պատճառից, չէ

նտեղ Տեմիրճի Օղլուի ձեռքից Այվազը - իւր {սիրական} մանկլաւիկը - ազատելու, որ իւր կարգով մ

Ւ ԱԶՆԻՒ ԱՆԴԱՄԻ ՄԵՐ ԱԶԳԻ ՆՈՒԷՐ {ՍԻՐԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ Քո եռանդուն ազգասիրութիւ

ւրում եմ քեզ. մնաս բարեա՜ւ. Քո {սիրական} Մանուշակը: Մանուշակը շուտով առե

գարութեան մէջ: - Ի՞նչ պատահեց քեզ, {սիրական}, - հարց արեց Շահումեանցը: - Ես..

վերայ: - Ընդունում եմ քո երդումը, {սիրական}, - ասաց Շահումեանցը համբուրելով Մանուշ

ց, ասաց նորան. - Այժմ տու՛ն գնայ, {սիրական} Մանուշակ, ժամանակը ուշ է... Մանո

ասաց Շահումեանցը: - Երթաս բարեա՛ւ, {սիրական}, - պատասխանեց Մանուշակը ` բաժանուելով ն

էջ, թէ անխնամ չէին մնացած դէպի իւրեանց {սիրական}, մի հատիկ Մանուշակի առողջութիւնը:

տեսարան, ողբալի դրութիւն, որի մէջ մեր {սիրական} Հայոց ազգի կեանքը օր ըստ օրէ վայրենացաւ

ով, երկուքը ստացան այս արժանաւորութեան {սիրական} կին մարդերի ձեռքից, մինը ինքը իւրեան պ

ռը՝ կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը, որ մեր {սիրական} Հայերի արմատական ախտերից մինն է։ Այս ծա

ի Պռոշեանց, 1860, Թիֆլիս ( {Սիրական} եղբօր, Խ. Պ. ՕՏ... ԻՆ ՆՈՒԵՐ)

կոյտ մարդերի, այո՛, եւ նոյնիսկ Ներոնի {սիրական} գործը: Բայց, ասենք թէ թագաւորներ

մարդ ունի իւր համար մի սիրական բան։ Իմ {սիրականը} է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ թ

համարելով մեռանել, քան թէ տեսանել իւր {սիրականը} երիտասարդ կոմսի գրկում: Լէոնորան աղաչո

էր առաւօտը նորանից. որով խոստանում էր {սիրականը} այսօր իսկ վերջացնել խօսքը, եւ ստանալ Թ

նգը, գնում է բանտի մօտ եւ ողբում է իւր {սիրականի} տարաբաղդութիւնը: Մանրիկօն բանտի աշտարա

Տրիանոնի պատուհանում դրւում էր թագաւորի {սիրականի} ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ ինչպէս

է, յոյս ունէր Շահումեանց Գէորգի - իւր {սիրականի} վերայ, որ քանի անգամ գրել էր նորան անս

ընկերներից մինը ամենայն օր գնում է իւր {սիրականի} մօտ, որի բնակութիւնը Փարիզից շատ հեռի

Բօնզերը նկատեցին այս բանը եւ Կայսեր մի {Սիրականի} օգնութեամբ, որ հաւատարիմ էր Բօնզերին,

թէ տասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով իր {սիրականի} գիրկը եւ համբուրուելով նորանից զգում է

ը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանալ եւ նորա {սիրականի} ետեւից վազել, ինչպէս սիրահարը վազում է

չինչ միւս փափագ չունէր, բայց միայն իւր {սիրականին} մի հրաժարական ողջոյն տալ: Յանկարծ բանտ

մխիթարութեան.... այրը սպասում է իւր {սիրականին} եւ տեսած րոպէին ասում է, - գոնէ այժմ մ

ձեռքիցը. կինը իւր կարգով սպասում է իւր {սիրականին} եւ եկածի պէս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը

կը չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր իր {սիրականին} տեսնել, հերիք էր որ մի աղաղակ բարձրացն

ինձ սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. {Սիրականիս} շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար:

տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. {Սիրականիս} շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ ե

Բարեաւ մնա՛ք, իմ հայրենիք, իմ {սիրականք}, Բարեաւ մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր

Ասում ես չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր {սիրականքը} Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցան

ես չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր {սիրականքը} Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բ

անիդ յարկի տակին Եթէ դու հիւր ընդունես {Սիրակարօտ} լքեալ հէգին ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես:

աւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: Թէ {սիրակեզ} հէգ ծարաւոյ Ընդ ծագ պտղան ջուր խնդ

ն տարին. Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ {սիրակէզ} հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի, Ե

Քեզ կանաչ դիպայ Փռեց հովիտը, {Սիրահար} սոխակը Իւր վարդի հետքից Վազեց

պիտոյ է անցանէր երիտասարդ ընկերը։ Երբ {սիրահար} երիտասարդը մօտեցաւ գետին, Իգնատիոսը դո

ը յափշտակելու չափ ուժ չունի։ Մեր խօսքը {սիրահար} մարդու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւ

էր նախանձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ {սիրահարը}, Յակոբ աղան, նոյնպէս զոհւում է մի ջլա

նի։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու վրայ չէ, {սիրահարը} օրէնք եւ իրաւունք չէ նայում, նա ճըքնու

եւ նորա սիրականի ետեւից վազել, ինչպէս {սիրահարը} վազում է, որովհետեւ բազմութիւնը աւելի

ետեւ բազմութիւնը աւելի առողջ է, քան թէ {սիրահարը}, որ մաշւում է սէրի ախտով։ Հին լեզո

մարդկանց, հին դասական լեզվի անվերապահ {սիրահարներին}, որոնք սարսափելի կուրության մեջ լինելո

ոնորա անունով օրիորդի վերայ, որի վերայ {սիրահարուած} էր եւ կոմսի միւս որդին: Երկու հակառակո

ղ։  Շատ նորելուկ գրողներ այնքան {սիրահարուած} են վեվի տեղ ու գործածելու վրայ, որ կրաւ

ն, որ մի շատ գեղեցիկ աղջիկ, որի վերայ {սիրահարուած} է եղած երկար ժամանակ, եւ որ պ. Շաքարե

պացուցանում էր, թէ օրիորդը, որի վերայ {սիրահարուած} էի, արդարեւ ադամորդի չէր, որ խայտառակ

որ երազում մի գեղեցիկ աղջիկ տեսանելով, {սիրահարուել} էի նորա վերայ, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս

տմելը, ուր ասում է Սօսը, թէ երազում է {սիրահարուել} Վարդիթերի վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերում ն

սան երեսուն տարիներով Հռովմ են նստում՝ {սիրահարուելով} անտիկեան գեղեցկութեան կամ ճարտարութեան

ռ է, որ նորան գերի լինելով, նորա վրայ {սիրահարուելով}, անմշակ թողունք կամ ոտքի տակ կոխկռտենք

որ լսէ քեզ եւ, վերացական գեղեցկութեան {սիրահարուելով}, իրական աշխարհի պէտքերը, այո՛, եւ իր

կօյին այն պատճառով, որ համարձակուել էր {սիրահարուիլ} մի օրիորդի վերայ, որի հետ ինքը՝ երիտա

որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր Պարէտին, իր {սիրահարուիլը} պատմելը, ուր ասում է Սօսը, թէ երազում

ի մէջ Մուսայի մի Հռիփսիմէի վրայ երազում {սիրահարուիլը}, որին ոչ տեսել է, ոչ ճանաչում է եւ ոչ

Երիտասարդ տղայ դառնալով՝ Մանրիկօն {սիրահարւում} է մի Լէոնորա անունով օրիորդի վերայ, որ

պատճառ, եթէ ութը, ինը տարեկան աղջիկը {սիրահարւում} է եւ տասը կամ տասնումի տարեկանը պատրաստ

նբաղդ գերդաստանք, երկու աղքատ ու անմեղ {սիրահարք} եւ վախճանը գործի, մի փոքր այլապէս ընթա

ի հնար, որ կարող էր միաւորել այս երկու {սիրահարքը} օրհնութեան պսակի կապով: Բայց այդ դեռեւ

la պարի անուն է): Ծոյլը զբօսնում էր, {սիրահարքը} հանդիպում էին միմեանց, պար գալիս իրար

ւմ է ` Լաւ հերկուած կոյս արտը այն... {Սիրահոսան} բաժակն քամած Կպչում է նա ամուր ` կոյսի

ն ընդ երթեւեկն... Քամեալ զբաժակ {սիրահոսան} Իբրեւ զերկաթ ի մագնիտ՝ Ընդա

եթէ սորան, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ {սիրամարգ} եւ ո՛չ արագիլ, չարամիտ մարդիկ, ցոյց տ

։ Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի {սիրամարգ} ու արագիլ, թէեւ սա թաքցնէ իւր կարմիր կ

անցից այդ երկու թռչունքը եւ կ'ասէ՝ այս {սիրամարգ} է եւ այն արագիլ։ Այսպէս ահա մեր ժո

հաւատացրած լինէին նորան, թէ այս է ահա {սիրամարգը} ։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում մեք չենք

ը կրիտիկայի տեղ են գործ ածում, արագիլը {սիրամարգի} տեղ, ինչպէս ասել էր Նալբանդեանցը: Դու

ուռ, Թէ փոխարէն ունիցիս Տէգ {սիրամուխ}, դարբնեալ ագուռ՝ Մի՛ մոռանար, յ

ուեցաւ. նամակը չէր պարունակում իւր մէջ {սիրայայտ} խօսքեր եւ դարձուածներ: Նա տեսանամ էր ա

րայ: Մանուշակը այնպէս էր ուրախացած այս {սիրայայտ} խօսքերի մասին, որ մոռացաւ իւր մեղադրան

էջ Իր մատները թրջելով: Ի՜նչ չքնաղ է, {սիրայոյզ}, Երբ գնում է ընդառաջ Եւ ասում է " բա

իթերը մենք չենք կարող ընդունել որպէս մի {սիրապատում} վիպասանութիւն: Այս խօսքերը չեն տկ

. 1 " Ինձ սիրողների Անունը պիտի Գրեմ {սիրաջեր} Արեւի՜ց էլ վեր. Նա - կոյսը սիրուն,

րեւ Գրեսցի ինեւ. Նա՛, կոյս {սիրասուն}, Որ զհէգն անտուն Ձօնեալ յիւ

սիր - Ինչպէս Գիրքն է պատուիրում ` Մեր {սիրավառ} հրեշտակն իր Կոյսին սրտա՜նց է սիրում.

ր նման յակինթի... Ու բաբախում է սիրտը {սիրավառ} Գոհարը տաշող քերթող-վարպետի. Գովում է

քո խորանին Ասպնջական թէ գտցիս {Սիրատենչակ} լքեալ հիգին, Յաւիտեան օրհնեա՜լ լ

ւշիկ, Եւ զվարդունս համբուրել {Սիրատոչոր} Եւ սրտացեալ հրեշտակ, Եւ ի բո

Եւային Ադամի մօտն է բերում: Նախահայրը {սիրաւէտ} Պինդ գրկում է իր էգին, Սիրախառնւում նր

u, եւ Յովհ. գլ. ԺԳ, համ. 1 " իսպառ {սիրեաց} զնոսա " - eis telos egapesen autus Տիմո

ի " հրատարակողին: Հաւատա՛ ինձ, այնքան {սիրել} եմ Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առաւօտ ի

ս չեմ կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ {սիրել} եմ: Եւ ես մի վատ սովորութիւն ունիմ, ո

ձանձրացնեմ ընթերցողքս, որ մինչեւ այժմ {սիրել} են իմ Յիշատակարանը, ուստի թողնում եմ ա

ձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը {սիրել}: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցա

որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ թէ միայն չէ {սիրել} իւր փեսայացուն, այլեւ տեսանել չէ կամեց

եցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է {սիրել} եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ բարութե

անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ ես Աստըծուն {Սիրել} սիրով վերամբարձ, Արարածները համբուն -

մ է յուզեալ, - Միթէ միշտ չե՞մ խոստացել {Սիրել} սիրով կատարեալ ` Աստծուն եւ այն ամեն բա

Ո՞ կարիցեմ ես ի սէր ԶԱստուած {սիրել} վերհամբարձ, Կամ զարարածս՝ զանվե

իշտ ի սէր Վերին, ամենակատար {Սիրել} զԱստուած եւ զոր ինչ Ի նորա կալաւ

տել, Այն է որ մենք չգիտենք ընկերը {սիրել} ու պաշտել, Թէեւ լինէր այնպիսին մե

լ, յիմար զքեզ, Թէ հայրենիք պիտի {սիրել}. Բայց թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր էր,

ձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը {սիրել}: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցա

նում այն բազմաշխատ մարդու կեանքին, որի {սիրել} ոչի՛նչ մարդկային իշխանութիւն չէր կարողա

ւից, որ կանգնած էր նորա քամակում, շատ {սիրել} էր նորան, այդպէս պարզ սրտով մարդ եղածի

եր է Աստուծոյ այն պատճառով, որ կարող է {սիրել}, եւ այս ոչ այնպիսի սէր է, որ գազանք ե

ինքը, այն մարդկութեան Փրկիչը, այնքան {սիրել} է մարդկային ազգը, որ նորան ծառայութենի

դած կրօնը հիմնուած է սիրու վերայ: Բայց {սիրել} միայն իւր մերձաւորքը, ազգականքը, հայր

դեռ կատարեալ սէր չէ. մէք պարտական ենք {սիրել} մեր ընկերը, պարտական ենք սիրել ամբողջ

կան ենք սիրել մեր ընկերը, պարտական ենք {սիրել} ամբողջ մարդկութիւնը, առանց խտրելու, -

մի ազատ եւ լուսաւոր սիրտ, որ կարելի էր {սիրել} եւ պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւա

նա, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ {սիրել} եմ նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ նա գայ ին

այն ազգային անդամ ինչ չափով պարտական էր {սիրել} իւր ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւա

Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս այգոյն, Թէ {սիրելեաւ} փարիցիս, Յողջակէզ անդ հանել սիրո

ը։ Մեզ ցաւելի է, որ պ. Էմինի այս ոճը {սիրելը} շատ անգամ պիտի ստիպէ մեզ երկար խօսել հի

տանում էր նորան անմահ կեանք. Նորան {սիրելը} էր անմահութիւն. Ես տեսայ, ինչպէս

ւան առ Տօնաւ: 2. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ,

բանին դուն ալ օր չանցուցած հետեւե: {Սիրելի} Գրիգոր եղբայր, մեք թեպետ անցյալներն Մա

ն երեսի լուսանցքի վրա ավելացրած է]. {Սիրելի} Խազարոս եղբայր, ով որ քեզի ասիլ է, թե

անդեանց 14. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գ

1855 20. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱ՛ՅՐ ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Ե

ույն բանը պետք է ուրիշներին առնենք: {Սիրելի} ծնողացս շատ եւ շատ բարեւ՝ Գրիգոր եղբոր

արիչը, կարող է նորանից լսել ճշմարիտը: {Սիրելի} Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բո

ւրիշներուն եւս անարգել մեզ: Եղբայր {սիրելի}, այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամեն մարդ

յանց 1857 29. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի

1857 Մոսկվա 30. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ն

վա, 1858 34. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱ

Խլթճյանցին, Պոպովին եւ այլոց, որ մեր {սիրելի} եւ բարեկամ կճանաչես ներկա րոպեումս:

ԱՆԻՆ 38 նոյեմբ. 1859, Ս. Պ. բուրգ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

ե միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից ավելի {սիրելի} բան չունիմ, սակայն համաձայնիր ինքդ, ո

ԴԵԱՆԻՆ 30 մարտի 1860, Ս. Պ. Բուրգ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԼՈՒՍԵՂԵՆ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս

, մանավանդ Վառվառ եւ Գայանե քուրերուս, {սիրելի} Ֆլորա յանկայիս եւ ուրիշ ազգականաց եւ բա

ունիսի 26/8 հուլիսի, 1861, Կալկաթա {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, Ա[ՆԱՆԻԱ] ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ]

[անկտ] Պետերբուրգ ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ {ՍԻՐԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբերի

չպես բոլոր այլ խնդիրներում: Մեր շատ {սիրելի} քրոջ՝ Գայանեի նամակն անչափ վշտացրեց ին

որ չէ, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում եմ՝ թող {սիրելի} քույրիկս զբաղվի իր առողջությամբ. նրա ա

եսակցությունից: Ի սրտե շնորհակալ եմ {սիրելի} բարեկամ Անանիա Պավլովիչ Սուլթան-Շահին,

63, փետրվարի 14, Ս. Պ. բուրգ {Սիրելի} եղբայր. Երեկ երեկոյան մեծ հաճությամ

արանի 5-րդ հատորի հետ միասին: Սկսեմ իմ {սիրելի} բարեկամ Անանիայից: Շնորհավորում եմ նոր

եւ առողջ անցկացնի այդ օրը: Սեղմում եմ {սիրելի} Անանիայի եւ Հովհաննեսի ձեռքը: Բոլոր մն

63, փետր. 17 Ս. Պետերբուրգ {Սիրելի} եւ անգին եղբայր. Երեկ երեկոյան, այ

է անվանել կենդանի մահ, ո՛չ ավելի: {Սիրելի} եղբայր, հարցրու Անանիային, գիտե արդյո

երեկո, ժամը 9, Ս. Պ[ետեր]Բ. {Սիրելի} եղբայր, Քո այսօրվա թվով գրած տոմսակ

. Երեկոյան ժամը 9-ին. Nocturna {Սիրելի} եղբայր, Երեկվա թվակիր քո սիրելի նամ

Սիրելի եղբայր, Երեկվա թվակիր քո {սիրելի} նամակը Շլոսսերի երկրորդ հատորի, Մակոլե

ուն նյութի մասին. այդ բոլորն ուղիղ մեր {սիրելի} Անանիայի աղբահորը նետելու բաներ են։ Իս

է այնպես, ինչպես կցանկանար ապրել: {Սիրելի} եղբայր, ե՞րբ, արդյոք, մենք կտեսնվենք

հարցերի մասին: " Հոգով շնորհակալ եմ {սիրելի} Անանիայից քո այս նամակում մանրամասնորեն

մ, որ նա այդ զոհաբերությունը կանի: {Սիրելի} եղբայր, շուտափույթ տեսակցության սպասել

1863 թ. Մարտի 2 Պետերբուրգ {Սիրելի} եղբայր, Փետրվարի 28-ի նամակդ ստացա

ա համար էլ քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ {սիրելի} եղբայր: Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հ

., ապրիլի 8, Պետերբուրգ Իմ {սիրելի} եղբայր, Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ

վանից, երբ իմացա մեր ընդհանուր բարեկամ {սիրելի} Ֆեոդոր Մաքսիմովիչի տխուր մահվան մասին:

անջանքի լծի տակ համբերելուց: Մեծ ցավ է {սիրելի} Ֆեոդորիշի մահը, որին արդեն վերադարձ չկ

չի հասցնի, եւ դրա համար էլ անցնում եմ {սիրելի} Անանիայից ստացած տեղեկություններին:

ան այդ անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի, իմ {սիրելի} Սաշայի: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք

1863, հունիսի 6. Ս. Պետերբուրգ {Սիրելի} եղբայր, Երեկ ստացա քո նամակը Անանիա

63, հուլիսի 13, U. Պետերբուրգ {Սիրելի} եղբայր, Երեկ առավոտյան ուղարկած իմ

-անոց տոմսակներին վերաբերող գործին: {Սիրելի} եղբայր, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ

, հուլիսի 18, Ս. Պետերբուրգ Իմ {սիրելի} եղբայր, Երեկ երեկոյան ստացա նույն ե

նելով այդ գաղափարի հետագա զարգացումն իմ {սիրելի} բարեկամ Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ

, հունվարի 1, Սանկտ Պետերբուրգ {Սիրելի} եղբայր Անանիա, Ղազարոս եղբայրս տեղե

տ են հիշեցնում կռիլովյան արջին, որն իր {սիրելի} տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ պատճառող ճանճեր

1864, հունվարի 22, Ս. Պ. Բ. Իմ {սիրելի} եղբայր Գրիգոր, Վաղուց ուզում էի քեզ

կարելի է մարդու տալ եւ քո աղջկանը, իմ {սիրելի} Տիրուհուն. բայց ես հույս ունիմ ներկա լ

17, Ս. Պետերբուրգ, կեսօր Իմ {սիրելի} եղբայր, Այս րոպեին ստացա քո նամակը

4, հունիսի 24, Ս. Պ. Բ. Իմ {սիրելի} եղբայր Գրիգոր, Նամակներդ հասել են ի

ՅԱՆԻՆ 26 հուլիսի, 1865 Ս. Պ. Բ {ՍԻՐԵԼԻ} ՍԵՐՈԲ ԵՂԲԱՅՐ, Ահա այս նամակս կստանա

ԻՆ 8 փետրվարի 1866, Կամիշին {Սիրելի} եղբայր իմ, Գրիգոր Ղազարյան, Եղբայր

աչքովդ տեսնես խոսքիս ստուգությունը: {Սիրելի} եղբայր, ես այսքան տարի չարչարված լինել

ՅԱՆԻՆ 11 փետրվ. 1866, Կամիշին {Սիրելի} քույր իմ Գայանե, Թե որ անցյալ փոշտի

կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն ալ, {սիրելի} ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ

պատճառ դառնալ ազգի հարստութեանը: - {Սիրելի} ՛, - պատասխանեցի ես, - քո կանոնների առ

անմիջապէս ուղարկուէին Եւրոպա, եթէ մեր {սիրելի} ազգակիցքը Նախիջեւանի մէջ հաշուատուն կամ

պիսի պաշտօնէի վիճակը մեր ազգի մէջ: Մեր {սիրելի} Հայերը, որպէս նաեւ Ասիացիք, այն խօսքը

կաց բարօրութեան: Նախիջեւանը, մեր {սիրելի} Նախիջեւանը, ամենայն կարեկցութեան արժան

որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած իմ {սիրելի} ազգակիցների լուսաւորութեան մասին անհոգո

րակը, մինչ նա, փոխանակ ջերմացնելու իմ {սիրելի} ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր

ասել լօգիկային, որ առանց դորան եւս շատ {սիրելի} չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտոյ է ա

եւ թէ առանձին պիտի գրէ ": Ինչպէ՛ս է, {սիրելի} ՛ ընթերցող, Պ. Իսահակեանցի պատասխանը,

տների մի բաժինը ստանալ: Տեսանո՞ւմ էք, {սիրելի} ՛ ընթերցողք, ինչպէս բարի սիրտ ունի պարո

լ: Պ. Իսահակեանցը հարցանում է. " {Սիրելի} ՛, այդ ինչ ճշմարտութիւն է, որ ձեզ համա

տուգապէս ուրախացուցիչ գործեր: Ուրեմն, {սիրելի} ՛ ընթերցող, մեք քո հետ ասենք միմեանց եղ

անձը այդ հանդիսի մէջ: Եւ այսպէս, {սիրելի} ՛ Հայք, յառա՛ջ, դէպի յառա՛ջ, եւ մի հա

րեանց ազգի այն բաժնի մէջ, որոնց առաւել {սիրելի} էր խաւարը: Հաշտուելով մեք՝ պիտի վերջա

րութիւն, արդարամիտ եւ բարեգործ մարդերի {սիրելի}, իսկ հիւանդամիտների եւ չարագործների մա

ում էր իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ {սիրելի} չէ Հայերին, ըստ որում, ծա՛նր բան է ան

ել ամենայն հնար, որ ձեռնտու էր թէ՛ մեզ {սիրելի} կացուցանելու ազգին եւ թէ՛ " Հիւսիսափայլ

կարմրել եւ ամաչել, բայց մեր հոգով չափ {սիրելի} Հայերը չկամին, որ եղբայրաբար խօսելով ն

30/18 Մարտի 1860, Րէդութկալէն: {Սիրելի} եղբայրս Կոմս Էմմանուէլ. Քո վեր

արողանալով թաքուցանել մեր սրտի ցաւը մեր {սիրելի} բարեկամի պարզամտութեան եւ անփորձութեան

մշակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, մեր {սիրելի} Հայը եւ ոչ անգամ կամի մտածել իւր ապագայ

նուի: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մեր իսկ {սիրելի} բարեկամների մէջ, որ պիտի ասեն՝ թո՛ղ մ

, շատ կարելի է, որ լինի, ի վերջոյ մեզ {սիրելի} է լինելը: - Ա՞յս է յոյսը: Բ

պիտի լեղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան {սիրելի} չէ այս, նա չէ քննում, նա թողնում է եւ

ով Ռուսսիական թագաւորութեան գիրկը, մեր {սիրելի} Հայերը, ազատուելով թաթարների բռնակալու

րեալ ժամանակումս, մինչ ամենայն տեղ մեր {սիրելի} ազգի մէջ փոքր ի շատէ երեւում է հոգեկան-

ժառանգ յատկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս չափ {սիրելի} զեղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հանգուցեալ Գ

ի Եւ սուրբ խաչը կրելու - Նշան ` որդուդ {սիրելի}: Դ. ՏԽՐՈԻԹԻՒՆԸ ՏԵՂԻ Է ՏԱԼԻՍ Զով ծառի

Ինչպէս վաղուց չտեսնուած Կարօտակէզ {սիրելի} ։ Չի վրդովիլ նորա գալը Երբեք

երով։ Բայց իմ այս ասելովը թո՛ղ մեր {սիրելի} Ազգը չ'իմանայ, թէ Ազգի համար կայ չկայ

լով զրկել է քեզ հնարից շարունակելու մեզ {սիրելի} Յիշատակարանը: Ոմանք, առաւել վատթար լե

եվրոպական իմաստությամբ: - Թող մեր {սիրելի} հայերը, - բացականչում է պ. Նազարյանցը

ձայնը եւ արձակ համարձակ քարոզել մեր շատ {սիրելի} եղբայրակիցներին, թէ ահա, մեր նոր մատե

Իմ ազնիւ Կոմս Էմմանուէլ, Անծանօթ {սիրելի} Ես քաջ իմանալով, որ դուք հաճութեա

որ ողողում է Եւրոպայի արեւմտեան ափերը: {Սիրելի} էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերայ երկ

ռնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, թշուառ, բայց {սիրելի} բարեկամ, որ այս բոլոր նեղութիւնները,

չարից: Այս անպաճոյճ կեանքը ինձ առաւել {սիրելի} էր քան այն զեխ օրերը, որ ես անցուցի Փա

ը հասաւ պապին. պէտք է իմանալ, որ պապի {սիրելի} կարդինալն եւս հոգատարների կողմումն էր:

ղնէր իւրեանից յետոյ, եւ նորա անունը մի {սիրելի} բան կը լինէր Հռոմի ժողովրդի համար, բայ

գնացքով եւ արժանաւոր գործերով իւր անձը {սիրելի} շինէր նոցայ եւ ժողովրդի նորա վերայ ունե

ղմից աշխատել ծառայողներին գոնէ իւր անձը {սիրելի} ընծայել, որ նորանց ջատագով ունենալով,

ւթիւնքը լցուցանել եւ իւր անձը ամենեցուն {սիրելի} ընծայել: Սա դեռեւս ծաղիկ հասակի մէջ է

րը, կամենալով նորան առաւել մերձաւոր եւ {սիրելի} անել իրեն, նորան յանձնեց Նոր քաղաքի եր

րծանքը, որ այն միջոցին գտնւում էր նորա {սիրելի} եղբօր որդու ձեռքում։ Վաղարշապատի մէ

հանգուցեալը։ Այսպէս աւարտուեցաւ մեր {սիրելի} ընկերի, եղբօր եւ բարեկամի թաղումը, մի

իւն, այլապէս շատ դժուար կը լինէր քեզ, {սիրելի} ընթերցող, հասկանալ: Ինչպէս աշխարհի եր

.. մարդիկ, միշտ մարդիկ են... Ա՛հ, {սիրելի} եւ թանգագին մարդիկ... Դ Երեւակայ

ատ խորամանկ, բայց միեւնոյն ժամանակ շատ {սիրելի} է. հեզ, խոնարհ, հնազանդ, հնարագէտ է

ակցութենից. այն մարդիկը, որ յառաջ շատ {սիրելի} էին ինձ, այժմ դարձել էին իմ աչքում փսխ

: - Ինչ որ ճշմարիտ է, ճշմարիտ է. {սիրելի} Շաքարեանց, ուրեմն համաձայն ես ինձ, որ

ել, այլ մանաւանդ կորստի: Ինչ ունինք, {սիրելի}, այս աշխարհիս մէջ, ինչ պիտի տանենք այ

, կամ նոյնիսկ մարդերի հետ, վասն որոյ, {սիրելի} ՛ ընթերցող, ներելով իմ այս անհամբերութե

արունակել իւրեանց կեանքը: Ահա այսպէս, {սիրելի} Թիւթիւնճի-օղլու, այն տեղ, ինչ տեղ մէք

տանալու. մի՞թէ քո աչքումը նոցանից մինը {սիրելի} կը լինէր առաւել քան թէ միւսը, չէ՞ որ ծ

կէ հաշիւը մեծ բան է, եւ այդ հաշիւն է, {սիրելի} ՛ որդի, որ մեզ կառում է եւ կապում է, ո

ւնչ նամակի հետ, ինչպէս մի մարդ իւր շատ {սիրելի} բարեկամի հետ: Նամակը գրելուց յետոյ վազ

Նախիջեւանի մէջ: Կը մտածէք, {սիրելի} ՛ ընթերցող, թէ Մանուշակը ի՞նչ կերպով պի

չէր դորա հրատարակութիւնը, եւ թո՛ղ մեր {սիրելի} ընթերցողքը ուշադրութեամբ կարդան եւ դատա

քով, կամէի մի մասնաւոր գաղափար տալ մեր {սիրելի} ազգին, թէ ի՞նչպէս էր Մխիթարի եւ նորա ը

կական կրօնի ազդեցութեան տակ։ Դարձուր, {սիրելի} ՛ ընթերցող, քո քննող ու զննող աչքերը այ

պիսի մի կրօնի ի՞նչ անուն ունէիր տալու, {սիրելի} ՛ ընթերցող, եթէ ոչ բուն ստրկական, ազատ

ամ այն կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, {սիրելի} չէ մեզ նայել մի այդպիսի ընկերութեան վեր

, Մոսկուա, 1853, երես 63-65)։ Այո՛, {սիրելի} ՛ ընթերցողք, գիտեմ, դառն է ձեզ կարդալ այ

ախանձելով Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը եւ {սիրելի} լինելուն ժողովրդի մէջ, մի անգամ հրաւիր

ւթիւն եւ ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը {սիրելի} դարձաւ Իգնատիոսին. նա դիպուած էր որոնո

մեծ թագաւորը։ Լուդովիկոսի առաջուայ {սիրելի} Փարիզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ դը Նոյալը

կարողացաւ շահիլ նորա հաւատարմութիւնը եւ {սիրելի} մնաց նորան մինչեւ մահը։ Դիւբուա առաջին

մքին։ Փորձով գիտենք, որ այդ գիրքը շատ {սիրելի} կը լինի մեր ազգի մտացի մանուկներին, որ

բաներ: Թողնելով այն պարոններին, որոնց {սիրելի} է այդպիսի բաների պարապմունքը, մեր հին

մի տեղում, եւ եթէ մեր գրագէտքը, որպէս {սիրելի} է մեզ կարծել, ուզում են փարատել եւ մէկ

Էջմիածին թափուող ահագին բազմութիւնը մեր {սիրելի} ազգակցաց, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է գո

տուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր {սիրելի} բարեկամ պարոններն եւս անհոգս մնան, որ

ճառականութիւնը մի երեւելի բան է։ Չէ՛, {սիրելի՛ս}, այդ վաճառականութիւն չէ, այդ ճանապարհ

Նա կը հասնի քեզ այգորել, քան մերձաւոր {սիրելիդ}. Նորա լուսոյ շառաւիղքը այսօր աչքդ

րիստոնեայ եմ, - կտրեց խօսքս իմ անծանօթ {սիրելին}. - ես չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառութեան վեր

ւթեան մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը՝ թագուհու {սիրելին} եւ Յիսուսեանների պաշտպանը, տուեց Րաւալ

[Մոսկվայից] Պիտեր [Պետերբուրգ]: Եղբայր {սիրելիս}, այդպիսի հանդուգն ճանապարհորդությունը

եան մէջ մոլորուած, ապականուած լինէին: {Սիրելիս}, աղաւնեվաճառութիւնը եւ լոմայափոխութիւն

մ այնպէս առնենք ", ինչ կամիք, արեցէ՛ք {սիրելիս}, եւ մեք հոգւով չափ ուրախ կը լինինք ձեր

պիսի բան: - Ապա ի՛նչ էիր կարծում, {սիրելիս}: Ալքիմիան քո կարդացած բաների նման չէ.

ո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին ": Ձեզ, {սիրելիք}, ասե՞մ ով էր Այս խղճալի աղքատը, Այն ց

ի՜, դու կարծում ես, Թէ հայրենիքդ {սիրելով} Բան կը շինես. սխալւում ես,

ուցչապէս Անքէ վարդապետը։ Բայց սա, շատ {սիրելով} հանգուցեալը, բարեմտաբեր խորհուրդ տուեց

անք տայ, Աստուած հաստատ պահէ, որ ազգը {սիրելով}, կառքերով ման գայ, աշխարհի վայելչութե

ա ժառանգը, առ հասարակ քրիստոնեաներին չ'{սիրելով}, խլեց քարոզիչներից շատ արտօնութիւններ

նի, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխարդախ սրտով {սիրելով} մեր ազգը, ցոյց տուեցինք, որ ազգային մ

ն դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով {սիրելով} ազգը, երբէք յետ չենք կենայ, որչափ ամե

յուր ազգասիրութենովը եւ լուսավորություն {սիրելովը} քան թե այլ քաղաքներ: Սիրական եղբայր

ձգել է տնաքանդը: Իմ՝ Պ. Իսահակեանցի {սիրելու} մի պատճառը նորա այս սրամտութիւնն է, զա

ց մինը իւր լաւութեան համար պատուելու եւ {սիրելու}, իսկ միւսը, իւր վատթարութեան համար,

տուել է Աստուած բարի առնելու, Աստուած {սիրելու}, մարդկութիւնը սիրելու համար, նոցայ խո

ռնելու, Աստուած սիրելու, մարդկութիւնը {սիրելու} համար, նոցայ խորհուրդը այն չէ, որ այդ

նէր աշխարհի երեսին, եւ սկզբից ահա, մի {սիրելու} սիրտ չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէր ե

ր Վարդիթերը ութը լման իննի մէջ զգացել է {սիրելու} կրակը: Վարդիթերին վերագրուած բոլոր ներ

միանգամայն: Ափսո՛ս աշխատանքիս, ափսո՛ս {սիրելուս}, որ զուր տեղը կորաւ... երկինք, փու

ր սիրում էինք: Պ. Իսահակեանցին այդպէս {սիրելուցս} մի քանի մարդիկ, չգիտեմ ինչ հիման վերայ

շտպան։ Ահա թէ ո՛վ այց կ՚երթայ մեր {սիրելւոյ} դամբանին, Այո՛, կերթայ շաղղակեր

վ] աստուծո նախախնամությանը նվիրել եմ իմ {սիրեկան} Ազգին: Աղաչում եմ եղբայր, չմոռանա

այլ տեղում շինել մի առանձին դժոխիկ, քո {սիրեկանի} անունով, եւ բնակել այնտեղ իբրեւ երկրոր

վատ սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ {սիրեմ}, ասես միւս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ է.

ւսման նորա, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ {սիրեմ} նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել եւ ամե

ւ խօսին 'ի հաճիլ. ( գնա՛ մեռի՛ր, եկու {սիրեմ} ), հատանեն զգլուխս անպարտ եւ սանտրեն զ

re", Act V, Sc. I. " Որոց {սիրեն} զիս, Անուն ի յերկինս Ի վեր

նաք։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը {սիրեն}, եթէ ինձ հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հալածե

կ քննելուց մեր ազգային գործերը, ինչո՞ւ {սիրենք} խաւարի վարագուրով ծածկել մեր վէրքերը,

Այլ զի ի սէր գէթ վերին Ադամ զնա {սիրեսցէ}, Եւ վայրակնեալ մեղկ ախտին Ի

. Հայաստան աշխարհ. Նա անյագ {սիրեց}, Գտնել մի հնար Խիստ շատ աշխա

ք պարծանք։ Բայց ազգին որ նա {սիրեց} Որի համար շատ քրտնեցաւ Այդ ազ

դու եղար միայն օգնող: Քեզ {սիրեց} Հայաստան, Քեզ օրհնում է բիւր բերան,

ան եւ ուսուցչապետ Անքէ վարդապետը իսկոյն {սիրեց} նորան՝ միտ դնելով այն բանագիտութեանը,

ելով Դեկան Անքէ վարդապետի վկայութեանը, {սիրեց} նորան իբրեւ մի բարի անդամ մարդկութեան բ

6. ԳՐԻԳՈՐ ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ {ՍԻՐԵՑԵԱԼ} ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱ

ու կոյս, Պարտէզն իջած թէ փարուես դու {Սիրեցեալիդ} անձկալից - Սիրոյ զոհըդ մատուցելու...

այց Պ. Իսահակեանցին առաջին անգամից շատ {սիրեցի}, եւ այժմ եւս սիրում եմ. ի՞նչ պիտոյ է

ողութիւն ուսման նորա, ի պատճառի զոր ես {սիրեցի} եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիր

, - տակը զընջըլած քար ա. Ես քեզ թաքուն {սիրեցի}, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եարն ինձ ե

փա՛ռք Աստուծոյ, գտանուեցան մարդիկ, որ {սիրեցին} ճշմարտութիւնը եւ ընդունեցին նորան, թէե

, ձե՛զ հասած վշտերից վախենաք։ Եթէ ի՛նձ {սիրեցին}, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, եթէ ինձ հալածե

ասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի {սիրէ} սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնարաւոր

յց մի՞թէ ստոյգ չէ առածը. " Նման զնմանն {սիրէ} ": Դարձեալ պիտոյ է ասենք ճշմարտութեան

ր առ եւ կարդա: Իսկ այն մասին, թէ նրան {Սիրէ} Ադամն պիտ մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը

Գիր պատուիրէ, Հրեշտակն մեր {Սիրէ} զկոյսն ի սրտէ: Եւ ի ծաղկանց

մարդկութիւնը, պիտի սէր ունենայ, պիտի {սիրէ} իւր ընկերը, ազգը եւ մարդկութիւնը առհաս

լ իւր սրտից, որ բարոյական մարդիկ նորան {սիրէին}: Վարպետը Սա մի պատանի մարդ էր, մ

պահանջելու լինէր քեզանից, որ դու աւելի {սիրէիր} նորան, քան թէ միւսերը, դու եւ քո միւս

մ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ ազգը {սիրէր} ու նորա օգուտը պաշտէր: Ամենայն ոք, որ

՛տ կացիր քո սիրու մէջ դէպի քո աշխարհը, {սիրի՛ր} քո եղբարքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո

, բըռ, խօսում ես, Աղա զատան չի {սիրիլ}, Ահա ասում եմ ես քեզ: Hy,

ԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10-ին գրած {սիրո} նամակը ստացա երեկի եւ կարդալով իմացա ձե

ջ ենք եւ առողջ: Մեր բոլոր ընտանյացը {սիրո} բարեւ, Կայանուշին գրած մի քանի տող գիր

ակ չկա: Պատվելի Պողոս աղա Չոռնովին {սիրո} ողջույն, որդին ողջ է եւ առողջ, միայն

եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած {սիրո} նամակը ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդա

ՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, {Սիրո} ողջունով հայտնում եմ, որ մեր օրագրի թո

դեպի իմ նվաստությունը բարեկամության եւ {սիրո} վերա, առաջարկում եմ իմ անձնական խնդիրս

երբեք չեմ կասկածել նրա՝ դեպի ինձ տածած {սիրո} մեջ: Այդ մասին ինքը լավ գիտե: Բայց նա

ուն ոտք ": - Մեծ մայր, դու, քնքո՞ւշ {սիրո՛վ} Սիրում էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ սի

- Եւ դու, մեծ մայր, դու նորանց {Սիրո՞ւմ} էիր, ինչպէս քեզ, Պաշտում էին սիր

- Մեծ մայր, դու քնքուշ սիրով {Սիրո՞ւմ} էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ

ցմամբ ( նա հրավիրված էր այգեգործություն {սիրող} ընկերության կողմից) - նա այլեւս չկա:

webecarden, N 436, որ Այգեգործություն {սիրող} ռուսական ընկերության կենտրոնական դեպոյի

աքրքրած հարցերի մասին... Միշտ քեզ {սիրող} Քո՝ Միքայել՝ 97. Ն. Վ. ՄԵԶԵՆ

մեր հայր, հայր որդեսէր, հայր հպատակաց {սիրող}, Արտասուքով ու արիւնով թրջենք նոր

ր համակարգութիւն, իսկ մեր ընդդիմախօսքը {սիրող} չէին համակարգութեան։ Բայց մեր կարծիքը

տեսակ մարդերից մէկը՝ երանելի Ղազարը, {սիրող} եւ պարապող այսպիսի երկնաւոր արուեստի,

ին, եւ պսակել մեր փափագը: Քեզ միշտ {սիրող} ու սրտով պաշտող Գ. Շահումեանց:

եւ հոգուն, ցանկանում էի, որ այս երկու {սիրող} սրտերը կապուէին օրհնութեան պսակի կապով

ութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ {սիրող} ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւ

այելի սուրբ, արար նա, զոր ինչ կարաց, {սիրող} գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող լուսաւորութեա

ր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, {սիրող} լուսաւորութեան եւ հանգուցիչ տառապեալ որ

հաճոյանում էր Մանդարիններին, իւր անձը {սիրող} էր ցոյց տալիս նոցա հպարտութեանը եւ սովո

: Եւ զարմանում ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի {սիրող}, երգող, ուրախ եւ աշխատաւոր բնաւորութի

յուր ընկերը, որ այո գիտե ներողապես եւ {սիրողապես} միտ դնել ազգերի կարոտությանը եւ պիտույք

Բերես առնուլ զքաջ փորձ..., {Սիրողապէս} թէ ուղղեսցես Յամբոյր տիգեալ խաւար

մեն խելքը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին {սիրողը} պիտի նորա ժառանգին խնամ տանի, սորանից

, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն {սիրողին} Այս աշխարհը խիստ նեղ է: - Ազատութի՜ւն

, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն {սիրողին} Այս աշխարհը խիստ նեղ է ": " Ազատութի՜

նայ, մենք գեղեցութեան ճարտարապետից կամ {սիրողից} կը խնդրենք, որ իր չափը ծոցը դնէ, որով

prince of Tyre", Act V, Sc. 1 " Ինձ {սիրողների} Անունը պիտի Գրեմ սիրաջեր Արեւի՜ց էլ

ն շնորհը միշտ լուսաւորում է արդարութիւն {սիրողներին} եւ մանաւանդ նորանց, որ սորվելով Քրիստո

ո՞ւր է հոգաբարձութիւն ազգի, ո՞ւր իցեն {սիրողք} լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխնայքն յորդ

նց Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ Պաշտում էին {սիրողքդ}, Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " Աստուած

՞ւմ էիր, ինչպէս քեզ, Պաշտում էին {սիրողքդ}, Որ պատմում ես այժմ մեզ: -

խնդրում եմ, որ դու եւ քո Յիշատակարանիդ {սիրողքը} առանձին ուշադրութեամբ եւ, մանաւանդ, հ

սեմ: Աբէլ վարդապետին Արարատեանց ողջոյն {սիրոյ} ի դիմաց իմոց մատուցանիջիք, ես եւս՝ մն

, յոր զձեռն մխեմք, առաջնորդիմք ի սուրբ {սիրոյ} առ ազգն մեր, շատ այն է՝ նշկահեալ զմրր

ր յուսով եւ անհոգս մնամ Է համեմատութեան {սիրոյ} բարեկամութեան մերոյ ի յայսմ յիշեցեալն բ

ք, պահ մի եղիր կո՜յր: " Ո՞վ կը պատմի {սիրոյ} ձօն Բերողների մասին այդ "... -Չմեղադ

պ ազատութեան չքնաղ օրօրան, Դէպի սուրբ {սիրոյ} հայրենիքը, ուր Խնջոյք է անվերջ, պար

վայելուչ, մեծ ես, Տէ՛ր, Որ տիեզերքն {սիրոյ} շնչով ես լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը բերա

, քեզ չեմ ճանաչում ": " 0՜, չըգիտե՞ս {սիրոյ} երգչին դու վսեմ ": - Չեմ հասկանում `

ծ թէ փարուես դու Սիրեցեալիդ անձկալից - {Սիրոյ} զոհըդ մատուցելու... Մի՛ մոռանար, յի

տէգ ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ {սիրոյ} քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետին

ղղած ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ {սիրոյ} բոցով վառուած Ցանկութիւնից կենսահուր Ո

դար շուրջը նրա: Եւ մինչ Ադամն զբաղուած {Սիրոյ} մասին չէր խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նր

խրտնելով, Մասն են առնում - ասում են - {Սիրոյ} հրից հոգեթով. Եւ ամոլները զոյգ-զոյգ Կր

ամ, հմտօրէն, Զի սրտերին առագաստ Լցրեց {սիրոյ} բոց-մրրիկ, Կը դիմանա՞յ բոցին սաստ Արդե

Յազատութեանն յորորան, Ի սո՜ւրբ {սիրոյ} հայրենիս՝ Ուր պա՜ր յաւէրժ եւ խրա

Այլ ես ի զէն յասպազէն Վառեալ {սիրոյ} երկնային՝ Թափուր զհաղբս առդնեմ,

մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ ի բոց {սիրոյ} կիզեալ Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր

Շրտուցեալ երամակաց Առնուն, ասես, {սիրոյ} զմասն Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ

Եւ յայս մնամ անդղորդ, Այլ ի {սիրոյ} վերջոտնիլ Իսպառ, եւ կալ անհաղո՞ր

Ու դէպի նա տեսաւ ազգի սրտում վառած {սիրոյ} հուր: Միտքը բերեց, ինքը քան

ի հայասէր մարդկան. Ծնունդ եմ միակ {սիրոյ} մարդկութեան. Սկզբից մինչեւ այժմ,

ւ նոցա հակառակ Երբ սփռում էի սուրբ {սիրոյ} սերմեր։ Այլ իմ խօսքերին ընդ

թեամբ վառուած։ Անեղ, սուրբ {սիրոյ} կայծը երեսին Փայլում էր յստակ վերա

ամ հաւասարութիւնը ( պատժի եւ մահի մէջ) {սիրոյ}, զոհելով: Միթէ ներողութեան մէջ հա

ոցանից մէկը իմ մօտ մնաց, որ մի հոգեկան {սիրոյ} կապանքով իմ հետ շաղկապուած էր. ես նորա

նա Քուէպէքի մէջ, խաբուած քահանայապետի {սիրոյ} առ նա շնորհն են: Բայց թո՛ղ սոքա մ

մէնքը եւ ասում է. չմոռանաք, որ ես ձեր {սիրոյ} զոհն եմ լինում: Նոքա շատ ցաւում են, դ

ւնակեց նա կարդալով ցուցակը, այս որքա՞ն {սիրոյ} նամակներ են գրուած մի ամսի մէջ....

տում է ամենայն խաւար, հիմնուած լինելով {սիրոյ} ապառաժի վերայ՝ ամենայն տեղ տարածում է

ն պատուական տապանագրից յետոյ. " Ահա {սիրոյ} պտուղներ, Մի ագահ մարդու զոհեր,

տուական տապանագրից յետոյ. - " Ահա {սիրոյ} պտուղներ, Մի ագահ մարդի զոհեր. Ով ըստ

ուցիչ եւ խայթող միջատ է եւ մեր մասնաւոր {սիրոյ} անարժան, բայց ի՞նչ անես, երբ այդ չնչի

մ, զի՞ վայելուչ, մե՛ծ ես, Տէր, {Սիրոյդ} ի շունչ. որ զտիեզերս առլցեր. Եւ

միաբան. " Ո՞ պատմեսցէ Զորոց {սիրոյն} հանեն ձօն "... - Մի՛ մեղիցէ

լեաւ փարիցիս, Յողջակէզ անդ հանել {սիրոյն}... Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս:

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ {սիրոյն} հողմ ուռուցիկ Զքեզ արկցէ ի տապաստ

ղն լինել, Զի զսրտիդ առագաստ {Սիրոյն} ելից մրրիկ, Հուր, բոց տիեզերասա

ր Բաղդասար Խալֆայի բոլոր տաղերը Զիս քո {սիրոյն}, Արիք որ երթամք, Գարունն է բացուէր.

ձի՝ ձեզի մոռացող համարելով, քեզի միշտ {սիրով} ցույց կուտաս եւ կասես, որ եկողներից լս

գոր եղբորս, Ֆլորա յանգայիս եւ զավակացը {սիրով} ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն եղբարցս կա

իվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս եւ զավակացը {սիրով} ողջույն. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար

թյունը հայտնվի: Գայանե Նիկոլաեւնայի {սիրով} ողջույնը ես մոռացած չեմ եւ միշտ մտածում

ներով հանդերձ: Գայանե Նիկոլաեւնային {սիրով} ողջույն, Պետրոս Նիկողայոսյանին նույնպե

թյան մեջ: Գայանե Նիկոլաեւնային շատ {սիրով} բարեւ. արդյոք ինչպե՞ս է նորա առողջությ

եր ունիմ խոսելու: Պետր Նիկոլաեւիչին {սիրով} բարեւ: Առայժմ այնքան: Մնաս բարեւ մինչ

ք, զծանրութիւն բեռինն, այլ զոր բարձէք {սիրով} յանուն ազգի, յազգէն դարձեալ աղաչիք հան

՛վ Սիրում էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ {սիրով} նորա հետ Վարւում էի. բայց յաճախ Օր անց

նուդ հանդիպել: - " Նորա խելքը թռել էր {Սիրով} վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող

րեխայք, առաջին անգամ խօսել սկսանելով, {սիրով} կը սովորէին արտաբերել քո անունը: Դու ա

Եւ այս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս. {սիրով} բարեաւ մնա՛ արեցէք ձեր ծնող խաւարի հետ

ԿԵԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԵԱՆ ՋԵՐՄ {ՍԻՐՈՎ} ՆՈՒԻՐՈԻՄ Է ՀԵՂԻՆԱԿԸ ԻՄ ՔԱՂՑՐ

սրտերը... Արդարոց բի՜ւր երանի: Վճիտ {սիրով} անբասիր - Ինչպէս Գիրքն է պատուիրում `

ինուած ու ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ {սիրով} երկնառաք, Թողած պատրաստի թակարդը լարո

Որդուն քո հեզ աղախնու, Ում սիրտ տուիր {սիրով} լի Եւ սուրբ խաչը կրելու - Նշան ` որդու

որձ... Ծիլը մատղաշ, դալար ու կոր Եթէ {սիրով} դու շտկես ` Բունդ կը լինի միշտ զօրաւոր

՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ ես Աստըծուն Սիրել {սիրով} վերամբարձ, Արարածները համբուն - Նրա ձե

ւզեալ, - Միթէ միշտ չե՞մ խոստացել Սիրել {սիրով} կատարեալ ` Աստծուն եւ այն ամեն բան, Որ

երը։ Երեւի թէ մեր ուխտը, որ սերտ {սիրով} կապեցինք, Մընաց դագաղում փակած՝

": - Մեծ մայր, դու քնքուշ {սիրով} Սիրո՞ւմ էիր այն մարդուն: -

էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ {սիրով} նորա հետ Վարւում էի. բայց յաճախ

" Նորա խելքը թռել էր {Սիրով} վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել

այսպիսի մատենագրութեան, ընդունի նորան {սիրով} սեղանով։ Բնական աշխարհի մէջ ոչինչ

եան համար։ Խաբուած չե՛նք, որ ազգը {սիրով} կ'ընդունէ այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել

կան չէ՞ ընկերութեան բարեկեցութեան: Եթէ {սիրով} ոգեւորուած այդ ընկերութեան իւրաքանչիւր

դրականապէս ընկերութեանը վնասակար: {Սիրով} ոգեւորուած ընկերութիւնը, սիրուց ստեղծո

ւալից աչքով աղօթք արեցի այսպէս. " {Սիրով} խաչիդ, դառն վշտիս արիաբար տարայց Տէր,

ամար, որին կարդինալը սիրում է չափազանց {սիրով}: Նա մի անարգամիտ, չափազանց շողոք

կաց հայր լինելով, պէտք է իւր հայրագութ {սիրով}, արժանաւոր գնացքով եւ արժանաւոր գործեր

այն կարելի է մարդուն հնազանդեցնել, իսկ {սիրով} ` թագաւորել նորա սրտի մէջ: Երեւի թէ կա

նց գրուածքը եթէ մի մարդ երկա՛ր եւ ջե՛րմ {սիրով} կարդայ, անվնա՛ս կարող է լինել եւ հեշտ

ապուած լինելով Տիրոջդ քաղցր եւ ախորժելի {սիրով}, որի անուշութեան համը հերիք է եթէ մարդ

կալաւ զպատանին զխաղակիցն ազգակցին իւրոյ {սիրով} եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր վ

անը, Վահանին քեռի լինելով, ընդունել է {սիրով} նորա խաղակիցը եւ այլն եւ այլն, որ մեզ

նձանձիր աշխատութեամբ եւ եղբայրական ջերմ {սիրով} գլխաւոր գործակատար գտանուեցաւ այս մեր պ

արեանցը լցրեց արաղը բաժակների մէջ: Մեծ {սիրով} բաժակները միմեանց զարկելուց յետոյ խմեցի

Ին՜չ կարեկցութեամբ, ի՛նչ անմեղ {սիրով} Թունալի բաժակը տեղափոխեց նա, Ո

րը զոհել միմեանց համար: Ես իմ կողմից. {սիրով} ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, եւ եթէ

նը, ընդունել է այս հոգեւոր պարգեւը շատ {սիրով}, եւ հրամայել է գանձապետին մեծ արծաթ վճ

րօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր էր նա {սիրով} յիշել իւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելո

ցանում է այն իրողութիւնը, որ ժողովուրդը {սիրով} ընդունեց Յովհաննէս Մկրտչի քարոզութիւնքը

զի առիթ ետուն նմա գուն գործել որդիական {սիրով} հնոցն մերոց... ի մի ժողովել, երես 9

անել, ժողովել եւ գգուել զնոսա հայրական {սիրով}, ընդունել զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ իսկ

երեք ընկերները տարեց Պապի մօտ, որ շատ {սիրով} ընդունեց նորանց, առաջին հարկաւոր դէպքո

էմ գրուած նզովքի կոնդակը։ Պապը շատ {սիրով} ընդունեց Հենրիկոսի դեսպանքը, բայց պահա

նսիայի եւ Եւրոպայի մէջ ընդունուեցաւ մեծ {սիրով} ։ Ֆրանսիացոց հոգեւորականներից լաւ մարդի

ռակել): Եւ այդ մարդը, որ առաջ այնպէս {սիրով} ընդունում էր Սօսի առաջարկութիւնը, սրտա

Այս խօսքերից պարզ երեւում է, թէ ի՞նչ {սիրով} պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնա

րդ, որ սրբացած էր ամուսինների փոխադարձ {սիրովը}: Դու, երիտասարդ աղջիկ, չկամելով ամու

մ է Լէոնորան, կոմսը ասում է, թէ միայն {սիրու} գնով կարող էր Լէոնորան ստանալ նոցա փրկո

ն նիւթական կողմից, շռայլութիւն հոգու, {սիրու} եւ այլ ախտերի, Վերսայլի օդը միշտ վարակ

րի, Վերսայլի օդը միշտ վարակուած է եղած {սիրու} ախտով, Վերսայլի բնակիչքը եւ այցելուքը

իկինները ժողովում էին ծնկաչոք ասպետների {սիրու} հաւաստիքը: Ես կանգնած էի մի այնպիսի տե

կազմ ծնունդների համար... Բայց Աստուծոյ {սիրու} համար ասացէք՝ ինչպէս թողունք հետեւեալ

պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր քո {սիրու} մէջ դէպի քո աշխարհը, սիրի՛ր քո եղբարքը

գնել քրիստոնէութեան գլխաւոր հիմքերի եւ {սիրու} եւ կեանքի հասկացողութեան մէջ - հրէական

սում է Հայմը, - Հեգելի հասկացողութիւնքը {սիրու} իսկութեան մասին, որպէս մարդու բոլոր բա

Ուրեմն քրիստոնէութիւնը հիմնուած լինելով {սիրու} վրայ, ուրեմն եւ ներող եւ զիջանող տարրի

էք գիտենք, որ Աստուած սէր է, եւ ով որ {սիրու} միջում է բնակում, Աստուծոյ մէջ է բնակւ

ր կը լինի արժանաւոր մարդուն կեանքը դնել {սիրու} համար: Մէք ինչպէ՞ս կը լինէինք Աստուծոյ

էինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը ճանաչէ այս {սիրու} խորհուրդը այն ժամանակ, երբ լուսաւորել

է: Եթէ մի մարդ մի գաղափար կամի ստանալ {սիրու}, ընկերասիրութեան, մարդասիրութեան եւ մ

քարոզութիւնը, աւանդած կրօնը հիմնուած է {սիրու} վերայ: Բայց սիրել միայն իւր մերձաւորքը

աղցր չէ, եթէ չէ հաստատուած ամուսինների {սիրու} վերայ, այդպիսի ամուսնութիւնը մի լուծ է

եցած կենակցութեան, այլեւ այն նախապատիւ {սիրու} պատճառով, որ ունէր դոցա հետ, կասկածան

րպէս օգնական առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ {սիրու} կրակը, ցանկալի էր, որ կատաստրօֆը ունե

նքը, հոգեբանական ախտերը, ցանկականի եւ {սիրու}, գիտակցաբար մինչեւ անձնազոհութեան աստի

եւ տասը կամ տասնումի տարեկանը պատրաստ է {սիրու} համար իր անձը զոհել, ուրեմն, վաղ ամու

շտ հարկաւոր էր տալ նորան, ամոլների մէջ {սիրու} գործի զուգակշիռը պահելու համար: Հասակի

ների աւերանքը բնաւ երբեք ցանկականի կամ {սիրու} բնական հետեւանք չեն, այլ մեծ մասով ար

էս օգնական, առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ {սիրու} կրակը, ցանկալի էր մեզ, որ աւելի բնակա

ր գաթան, ասում է, որ ինքը հաստատ է իր {սիրու} մէջ եւ խնդրում է, որ Սօսն էլ խօսքին հա

ոտք ": - Եւ դու մեծ մայր, դու նորանց {Սիրու՞մ} էիր, ինչպէս քեզ Պաշտում էին սիրողքդ,

ն երդումը: Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ, {սիրու՞մ} էիր դու ինձ, թէ չկամենալով ամուսնանալ

տող ծանօթներից Նա կեղծ կերպով միշտ {սիրուեց}, Միշտ գովութեան, միշտ հլութեան

սները, Դիւբարրի, Մենթնոն եւ Փոմփադուր {սիրուհիքը}: Ամեն մի սենեակ, ամեն մի յիշատակա

ոցին, երբ Վարդիթերը վարում է մի էրուած {սիրուհու} պաշտօն, եւ որի սէրը արդէն երկու տարի է

առակ խոսում եք. առաջ ասում եք, թե ինձ {սիրում} եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողներ

րեցի, ներեցեք ձեր եղբորը, որ ձեզ միշտ {սիրում} է եւ այնքան սիրում է, որ դուք երբեք չո

եղբորը, որ ձեզ միշտ սիրում է եւ այնքան {սիրում} է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի նա այն ս

առաջադիմության ": Ֆրանսիացիները շատ են {սիրում} իրենց ռեւոլյուցիայի մասին խոսել սեփական

, որովհետեւ նա " քաղցրախոսություն " չի {սիրում}. միայն շնորհակալություն եմ հայտնում նր

խով իրա կորուստը չի գտնիլ. մանկութիւնը {սիրում} է գգուանք, սիրում է փափկութիւն, սիրու

գտնիլ. մանկութիւնը սիրում է գգուանք, {սիրում} է փափկութիւն, սիրում է փաղաքշանք... "

իրում է գգուանք, սիրում է փափկութիւն, {սիրում} է փաղաքշանք... ": Չենք հասկանում

նքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ {սիրում}. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ

": - Մեծ մայր, դու, քնքո՞ւշ սիրո՛վ {Սիրում} էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով նոր

շամպայն գնելու համար, որովհետեւ շատ է {սիրում} նա այդ գինին: " Տե՛ս, թէ ո՞րտեղ է

: Ե. Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, {սիրում} եմ հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է առնել, ամեն

կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ չէր {սիրում} ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի ընդուն

առաջին անգամից շատ սիրեցի, եւ այժմ եւս {սիրում} եմ. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ ենք, ու

դ ենք, ունինք շատ թուլութիւնք. երբեմն {սիրում} ենք մի մարդ՝ առանց կարողանալու հաշիւ ո

աշիւ ու համար տալ մեզ, թէ ինչո՞ւ համար {սիրում} էինք: Պ. Իսահակեանցին այդպէս սիրելուց

Շահբէգի՝ ինձ գրած նամակից, որ ես շատ {սիրում} եմ այդ ողբերգութիւնը, վասնորոյ մեծ ուր

ում ես: - Ի՞նչ պատճառով դու այդպէս {սիրում} ես ինձ, - հարցանում է Յիշատակարանը:

ը է հասարակ ժողովուրդը: Այն մարդը, որ {սիրում} է ազգը, որ նուիրում է իւր անձը ազգի բա

: - Կա՛ց, - ասում է մինը, որ չէ {սիրում} ուրիշի, մանաւանդ մի նոր կարծիքի հաւանո

աւ եւ կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ բեմը {սիրում} է մարդու բոլոր հոգեբանական կարողութեննե

եր սիրավառ հրեշտակն իր Կոյսին սրտա՜նց է {սիրում}. Եւ բուրաւէտ ու ծիծղուն Ծաղիկներից բ

երկինք թող վկայ գայ, Ես քեզ միայն {սիրում} եմ. Հոգիս ազատ, ճիչըս առատ,

կ եմ, իմ զաւակք, " Մուսաները ինձ {սիրում} են " Իմ կարօտի փոխանակ "...

Ամենեւին չկամիք լսել: Ես {սիրում} եմ հայրենիքը, Նորան միշտ ու միշտ

նցած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ {սիրում}. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր

, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր ժողովուրդը {սիրում} է, որի մէջ գրուած են ամենայն տարի աշխա

ութեամբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր, եւ {սիրում} էք լսել նորալուր դէպքեր, աւելորդ չհամա

նորա ծառայապետի համար, որին կարդինալը {սիրում} է չափազանց սիրով: Նա մի անարգամիտ

ենեցուն վերայ: Այսպէս, չափազանց {սիրում} է կարդինալը այս վատթար ծառային միայն,

նհաւան էր նորա ընտրութեանը եւ նորան չէր {սիրում}, պէտք է որ այդ գործը յանձն չառնուր, թ

արթամ խօսելն էր: Կարդինալ սորան շատ էր {սիրում} մի անձնական պատճառով, եւ շատ մեծ կարծի

նաւորութեամբ, որ միայն իւրայիններին էր {սիրում} եւ նոցա նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում

ործ մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղազարը եւ {սիրում} է նորանց "։ Այս բաները ասողների գործեր

ճշմարիտը ասեն։ Բայց երեք եղբարքն էլ {սիրում} էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ

. 92) "Ազգին անհաւատ են կանչում, լեզուն {սիրում}, զարմանալի չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ

րհամարհում էր նա, որպէս մի չնչին բան. {սիրում} էր միայն տպագրութեան սխալանքը, որ մեծ

Քանի՞-քանի անգամ ասացի ես քեզ, որ չեմ {սիրում} վերստին տաքացրած բաներ, եւ ասել եմ, ո

անջ իշխանների ընկերը չեմ, ես կատակ չեմ {սիրում}. կը հրամայեմ շաղախել քեզ հողի հետ եւ ա

ջից դէպի սկիզբը, - ասաց սատանան, - ես {սիրում} եմ վիպասանութիւն. այնտեղ ամենայն բան մ

մ չէինք հասկացել այս բանը... ես միշտ {սիրում} եմ վիպասանութիւն: - Ձեր մռայլութիւ

է: - Ձեր մռայլութիւն, կանայք չեն {սիրում} երկար բարակ քննութիւն: - Իմ ծառայո

դորան. այն ամենասիրելի Բրամինը, որին {սիրում} էր եւ հաւատում էր, այն կտրիճ որդին դժո

ածկում է նորա պակասութիւնքը: Նա այնքան {սիրում} է Հայոց ազգը, որ նորա պակասութիւնքը խա

ից ցաւում էր պ. Շաքարեանցի գլուխը, նա {սիրում} է ոգիների եւ փերիների հետ խօսակից լինել

գի՛ս, դու գիտես, որ ես քեզ հոգուս պէս {սիրում} եմ եւ քեզանից երբեք մի բան ծածկած չեմ,

խառնել եմ իմ գոյքի մէջ ": - Թէ Աստուած {սիրում} ես, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք լաւ

ծ կը լինէի ածել այդ եւս, ըստ որում շատ {սիրում} եմ այդ տաղը: - Ճշմարի՛տ է, լաւ տա

ան տէր վաճառական մարդ էր: Մանուշակը {սիրում} էր... Նորա հոգու առաջեւ մի խելքի եւ

ղութեան, իսկ Մանուշակը ոչ թէ միայն չէր {սիրում}, այլեւ արհամարհում էր նորան իւր մտքում

արհը կը վկայէր, որ նա կեղտոտ բաներ չէր {սիրում}: - Կան մարդիկ, - խօսեց Շահումեանցը

այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսինքը չէին {սիրում} մինը միւսին, եթէ պատրաստ չէին նոքա կեա

դ չէր ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս {սիրում} էր իւր դուստրը, այնպէս սուրբ էր նորա հ

Մանուշակի համաձայնութիւնը, որ իւրեանք {սիրում} էին միմեանց, կամ, լաւ եւս ապացուցանել

ց. պատճառ, գիտէր, թէ Պապը շատ փոքր է {սիրում} այլ Կարգերը, որոնք Պապական իշխանութեան

ինաստանի մէջ։ Քանզի Կայսրը, որ այնքան {սիրում} էր Յիսուսեանները, վախճանեցաւ շուտով,

նելու համար։ Հենրիկոս IVը ամենեւին չէր {սիրում} իւր կինը, շատ ընդդէմ էր նորան Մարգարիտ

ովում էր իւր կարծիքը։ Րիշիլիէն չէր {սիրում} ամենեւին, որ հակառակուէին իւր խօսքին։

ը իւր գործակատարութեան սկզբումը շատ չէր {սիրում} Յիսուսեան աբեղայքը։ Հայր Լետիլիէ եւ այ

կացնել " ի մեծ շինութիւն ազգին ", մենք {սիրում} ենք որպէս ճշմարտութիւն: Մարդը,

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մի՞թէ թոյլ էիր տալիս, Մ

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Եւ դու մեծ մայր, դու նորանց

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մեծ մայր, դու, քնքո՞ւշ սիր

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, Ասու

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մեծ մայր, զարհուրելի չէ

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Բայց, մեծ մայր, ձեր ամ

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Զրկուեցա՞ք վերջապէս, Մե

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր

Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": Տարակոյս չկայ, որ դպրոցներ

անը, ահա գտանւում եմ քո մօտ: Աստուծոյ {սիրուն}, նայի՛ր մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է ա

ի՞նչ ես փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ {սիրուն}, ասացէք՝ ինչպէ՞ս չսիրես այդպիսի մի մա

եղբարցս Յովհաննէս եւ Գէորգին նաեւ մայր {Սիրուն} Գուլին եւ քոյր Մարիամին այսու բաժանմամբ

Ծաղիկներից բազմերանգ Նուրբ մատներով իր {սիրուն} Կազմած բուրեան մի պսակ ` Պճնում ճակատն

մ սիրաջեր Արեւի՜ց էլ վեր. Նա - կոյսը {սիրուն}, Ով խեղճին անտուն Պաշտում է անանց Ի

, Փախէ՛ք, ընտիր երգիչներ, {Սիրուն} կոյսեր, տուն շտապեցէք Ման են գալի

որդ։ Վեր կացաւ-հագաւ շորերը {սիրուն}, Թէյ ու հացեղէն մատուցին իսկոյն.

Փառաւոր կերպով կերաւ, ճաշակեց Ու {սիրուն} գինին վերայից խմեց։ Երբ այս

իկը քեզ եկաւ հիւր, Փոխվեցաւ շուտ {սիրուն} դէմքդ, չկայ հանգիստ քեզ եւ դիւր,

ի երեսին Քնել հանգիստ գլուխը դրած {սիրուն} կուuի ծունկերին: Նոցայ համար անծա

Չի ուղարկում նորան լոյս երկնից արեւը {սիրուն}... Անբաղդի դին թաց չեղաւ ընկերի

ց: Կերպարանքը կանոնաւոր ու {սիրուն}, Ոսկիամայրն չարժէ նորա մօտ ոչինչ

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մի՞թէ թոյլ էիր տալ

պիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Եւ դու, մեծ մայր

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մեծ մայր, դու քնք

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Ուրիշի հե՞տ, հարա

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մեծ մայր, զարհուր

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Բայց, մեծ մայր,

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Զրկուեցա՞ք վերջապէ

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": - Մեծ մայր, արդեօք

իտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, {սիրուն} ոտք ": ՀՐԱԺԵՇՏ

օգնել իւր եղբօրը, Զանց չարեցի քո {սիրուն}: Ահա՛ իմ գործ, ահա՛ դրօշ,

եկամ էին անուանում), որ քո՝ Տիրոջդ, {սիրուն} եւ ամենին ընդունող բարերարութիւնից, յա

դիք անուանէին " ( եր. 103)։ Աստուծու {սիրուն}, աղաչում ենք, հինգերորդ դարում չէի՞ն

եղած են դորա սպասաւորք: - Աստուծոյ {սիրուն}, ցոյց տուր ինձ այդ թուղթը, ես շատ ուր

այնպէս, կոմս էմմանուել... - Որ {սիրուն} քո՞յր ունի, - ասաց պ. Մարկոսը: Շա

կոսը: Շաքարեանցը աչքերը չորս բացեց {սիրուն} քուէր անուն լսածի պէս: - Այն նորա

կոմս էմմանուէլի հետ, է ծանօթանալ նորա {սիրուն} բարեկամ օրիորդների հետ: - Ես կամէի

հա մեր դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ {սիրուն} չէ, բայց ի՞նչ հարկաւոր է գեղեցկութիւնը

չ շիլ լինելը ոչինչ արգելք չէ ամուսնական {սիրուն}... թող սիրտը կատարեալ լինի, աչքը դո

ն հետ նրա բամբիռը "։ Պարոններ, Աստծու {սիրուն}, խնայեցէք ժողովրդին, իրաւունք երէք նո

անից, " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ շատ կան {սիրուն} ձեւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գո

Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, Բայց թէ {սիրուց} հրաժարուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն բնաւ: Ուրե

ր: Սիրով ոգեւորուած ընկերութիւնը, {սիրուց} ստեղծուելով հնար չունի յանցանք յղանալ,

, ուզում էի առաւել մեռնել, քան թէ այդ {սիրուց} զրկուիլ։ Բայց այժմ, խօսքս վերջացնե

ի կարողանայ յետ ձգել նորան այս անմաքուր {սիրուցը}, մի օր ձմեռուայ սաստիկ ցրտի ժամանակ հա

նաց վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք բարի {սիրտ} ունեին, ես շատ երանելի մարդ կլինեի, ե

Սիրական եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ թե մի {սիրտ} ցավելու բան ունեի, քավ լիցի, այլ գնալ

ծ դնել խելոք կերպով, պետք է այր մարդու {սիրտ} ունենալ եւ կին չդառնալ, եւ եթե մենք կա

անց ազգը, նորա օգուտը եւ վնասը եւ բարի {սիրտ} ունեին օգնել նրան: Այս սրտով եւ հոգ

ւ 1500 մանեթ. ինչպե՞ս է այս, լա՞վ է, {սիրտ} կմնա՞, չե՞ս հուսահատվիլ... Ահա եղբա

ուրծքի մեջ զարկում է ստուգապես հայկական {սիրտ}. կեղեւով հայ չմարդերից " հրաժարելով հր

լցեալս արեամբ: Եւ ո՞ր ընդարմացեալ {սիրտ}, ո՞ր սալացեալ խիղճ կարիցէ արդեօք աչք

ինձ առավել քան թե տարի, ուստի եւ բնավ {սիրտ} չունիմ ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու

վունք: Ես երկար բարակ դատաստաններու {սիրտ} չունիմ եւ մեջտեղի եղածը շարժիլ տավա տալ

լին նույնպես. նարա ալ ջոկ գիրեր գրելու {սիրտ} չունիմ, հիմա մեծերուն գրեցինք ու մանրն

պատմում ես այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ {սիրտ} էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականի

լ շերամադարմանութեան համար, բայց ոչ ով {սիրտ} չունի մօտենալ բնութեան եւ, փորելով նոր

ւմ էք, սիրելի՛ ընթերցողք, ինչպէս բարի {սիրտ} ունի պարոնը. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլ

ուով, հերիք պատճառ է, որ ամենայն Հայի {սիրտ} օտարանայ այդ դպրոցից եւ նայի նորա վերայ

պատահում են. դա շատ հազուագիւտ կանացի {սիրտ} է, որ կարողացել է այդպիսի քնքշութեամբ

, ազգասէր, այլեւ ճշմարտապէս ազգի վերայ {սիրտ} ցաւեցնող մարդ է: Աստուած տայ, որ շատա

օնի վերայ, ես այնքան լայն հոգի եւ լայն {սիրտ} ունիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մարդ եմ,

ին հուրը, որ ջերմացնում է ամենայն սառն {սիրտ} եւ պտղաբեր է գործում ամենայն ամուլ եւ ա

եւ մեր մէջ սկսում է բաբախել մի կենդանի {սիրտ}: Արդարեւ, Հայոց ազգը այնքան բարոյ

վերայ: Այն մարդը, որի մէջ կայ մի թարմ {սիրտ}, մի մարդկային կենդանի զգացողութիւն, ի

ւ փրկի՜ր, Որդուն քո հեզ աղախնու, Ում {սիրտ} տուիր սիրով լի Եւ սուրբ խաչը կրելու -

Զորդի Քո աղախնոյ, Ում {սիրտ} ետուր սիրալիր Եւ զսուրբ խաչ ի կիր

։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ՛ՅՐ {Սիրտ} քո օտա՛ր լիցի, ո՛վ կոյս, Ընդ վա

եղուն լի հնձոց. Կամ այգւոյն տէր՝ {սիրտ} ի բերան, Որպէ՞ս խաղողոյն կթոց:

մանունք ի գետին, Ճարտարին բաբախէ {սիրտ}, Բեկորք փայլին ի յակինթ... Երգ

Զի Տէր զայն քեզ զլացաւ, Զի թէ ի {սիրտ} քո փչէր Զայն շունչ, այո՛, բոց հր

նճար բանս, սերովբէ. Ըստ քեզ միթէ {սիրտ} մարդոյ Առ վսեմն դօ՞ս իցէ։ Ո

խի մարմնոյն փափուկ մորթ Եւ ճենճերի {սիրտ} անփորձ, Ծառանայ ծուխ ընդ ուղղորդ

ցի Վեհափառութեան Ձերում եղանակ բանիցս. {սիրտ} մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպ

՚Ի խելս եղեւ բանդագուշ, իմ զովանայր {սիրտ} անդէն։ Համայնաջինջ ջուրց ողող աստուածա

յ ծաղիկ անթառամ. Ո՛չ ոք չասի, թէ {սիրտ} ունիմ՝ ` ինձ գրաւած իբրու գանձ.

նից. Մուսան նորանով խօսում է մեր հետ, {Սիրտ} է զմայլում նորա երգերից: Նա այն միջոց

կտրում է ու երգում է, Նորա երգը {սիրտ} կախարդող է դարձեալ. " Կտրի՛ր, կտ

ս այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ {սիրտ} էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար.

ս են այս խորհրդից։ Մի այդպիսի հեղինակի {սիրտ} տուել է շարադրել կամ թարգմանել մի գիրք

ն Հայկական խօսքը վերակենցաղելու, քանի՞ {սիրտ} ու ձեռք նոր հայախօսութեան ամբարտակ յարո

ան դարումը, որ ունի արդարեւ մի ցավակից {սիրտ} դեպի յուր ընկերը, որ այո գիտե ներողապե

աց մինը միայն, որ ամէնից առաւել քնքուշ {սիրտ} ունէր եւ էր նա բարեբարոյ եւ ընկերասէր:

իս թողին ձեռս ի ծնօտի, աչս ի լաց {Սիրտ} իմ ցաւօք գելանի, սակայն ի քէն անմոռաց

այն ի քէն անմոռաց: Յիս հաստատէայ {սիրտ} անվկանդ բաղդին ընդդէմ հարուածոց Ե

մեր հանգուցեալը։ Այս անմեղ մանուկների {սիրտ} կտրատող հարցմունքի պատասխանը լինում է Ա

րացուն մտածեց մտածեց եւ վերջապէս ուժ ու {սիրտ} ստանալով ասաց, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս

Եկաւ մօտեցաւ նաւը մեր նաւին. Ի՛նչ {սիրտ} կտրատող մի պատկեր էր այն, Թշուառ յ

ակները: Մի ճնշուած, խեղճ ողորմելի {սիրտ} ամենայն վայրկեան, հարիւրներով զարկում

աւելի վատթար. ըստ որում շատ ռամիկների {սիրտ} եւ հոգի այնքան ապականուած չէ, ինչպէս ձ

պատճառ, դորայ համար հարկաւոր է քնքուշ {սիրտ}. նա պսակւում էր Մանուշակի հետ, տեսանե

կան էիր ինձ ազատել... Թէեւ դու ազնիւ {սիրտ} ունենալով բիւր անգամ խոստացել էիր այդ.

նքը, չէ՛ր կարող Շահումեանցի նման ազնիւ {սիրտ} ունեցող մի մարդ: Մանուշակը կէս երկի

քեզ, - պատասխանեց Մանուշակը, - այդպիսի {սիրտ} խոցոտող հարցմունք առնելու ժամանակ, դու

իւր կեանքի ընկերը, մի ազատ եւ լուսաւոր {սիրտ}, որ կարելի էր սիրել եւ պաշտել: Հազ

րհի երեսին, եւ սկզբից ահա, մի սիրելու {սիրտ} չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէր եւ նախ

ար մի ազնիւ հոգի եւ մի փափուկ մարդկային {սիրտ}, տեսանելով, որ միեւնոյն մարդկութեան ո

մենայն փարիսականութիւն. նա կամի մաքուր {սիրտ}, անարատ խղճմտանք, ամբիծ հաւատ եւ մանկ

իկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ արձակել ի {սիրտ} եւ ի հոգի ժողովրդեան, այլ մասնաւոր ինչ

ս՝ եւ հանգուցանել եւ սփոփել զվշտացեալն {սիրտ}, ընկճեալ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին

րբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգործել ի {սիրտ} եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ

ալիս Աշտարակի տղաքը, տեսնում են, բայց {սիրտ} չեն անում մօտենալ։ Վերջապէս երկու շաբա

լիս աշտարակցի տղաքը ․ տեսնում են, բայց {սիրտ} չեն անում մօտենալ: Վերջապէս, երկու շա

պայմանագրով բնակարան վարձել, որտեղ որ {սիրտդ} ուզենա: Իսկ թույլ տալ քեզ այդ պատրվակո

ՐՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ... Ով կոյս, թող {սիրտդ} օտար լինի Զուր, անտեղի նազանքին. Քո

ապար։ Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛նէ ի {սիրտդ}, յէ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ քանզի

աս: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս ալ {սիրտերդ} թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ ի՞նչ խապեր կառնո

կերը չօծվելու համար, մենք գիտեինք նոցա {սիրտերն} ցավելուն, ամմա ինչ անինք, որ օրենքը չ

ն եկած վախտն ասիս իրենց, որ ատոր համար {սիրտերն} թող չի ցավի, նա նոցա շատ կսիրե եւ այլն

տ որում դեռ անցյալ տարի բացել էի քեզ իմ {սիրտը}: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ սիրտս լ

ւ ապրուստի հոգսը, ինչպե՞ս կլինի մարդու {սիրտը} եւ վիճակը: Ինչպե՞ս կլինի, եթե երթամ Ն

կ առնելով, թե այս վիճակում եղած մարդու {սիրտը} եւ հոգին ինչպես կլիներ, մի՛ մեղադրիր ի

իսի ճշմարտութենից, որ կտրատում էր ազգի {սիրտը}: - Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ դատե

ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի {սիրտը}, բայց այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած եւ

վ. ոչ, այդ պակասութիւնքը ծակում են իմ {սիրտը}, եւ շատ արտասուքի պատճառ են դառնում:

կիցներին, ջերմացո՛ւր քո կրակով եւ նոցա {սիրտը} մեր անտէր ազգի վերայ եւ հաւատա՛, որ շն

ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած {սիրտը}, խորովելու էր իմ ներսը: Նախախնամութիւ

ոններին, որ ամենայն րոպէ ծակում են մեր {սիրտը}... Այս պատճառով, ճշմարտութիւնը հնչում

րեանց անախորժ քամիներով սկսեցին մռայլել {սիրտը} ։ Երկինքը ասես թէ լաց է լինում մարդու գ

, ուր շրջապատող բնութիւնը տրամադրում էր {սիրտը} եւ հոգին դէպի մելամաղձութիւն, առաւել կ

չունի, եւ միտք չեմ ունեցել համազգիների {սիրտը} վիրաւորելու, այլ, մանաւանդ, հանդէս տ

ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, իմ {սիրտը} չէ դիմանում մի առ մի նկարագրել: Ես տես

ս մեր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների {սիրտը} կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում եմ, թէ

յնպիսի օր է, որ ուրախացնում է ամենների {սիրտը}: Այդպէս չէ. այդ արտաքին ուրախութեան տ

, լռութիւն պահելով, ազգի մեծի եւ փոքու {սիրտը} առհասարակ իրենցից կտրել, որ ապագայի մէ

ախնամութիւնը յանձնել էր մի հզօրի՝ սորա {սիրտը} եւ խղճմտանքը փորձելու համար: - Խե

մայում էր նորա թշուառ հոգին եւ ամայացած {սիրտը}, որ, անիրաւաբար օգուտ քաղելով իւր պատ

խախնամութիւնը հաւատացել էր նորան: Նորա {սիրտը} միշտ պատրաստ է կարեկից լինել իւր մի որե

ինձ, թո՛ղ գոնէ իմ Հայութիւնը շարժէ քո {սիրտը} եւ հոգին: Ես որդի եմ մի անբաղդ ազգի,

ը եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել են դէպի {սիրտը} Աստղկի որդու նետերից... Այն ամայաց

իշերին, ծառերին եւ հովերին բանալու իւր {սիրտը}: Պիտի տեսանէի, անշուշտ, թէ ինչպէս փո

նալ այն ժամանակից, երբ ֆրանսիական ազգի {սիրտը} ցրտացաւ դէպի Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդ

ւրեանց գաղտնածածուկ խորհուրդը: Մեր {սիրտը} լցուած է արիւնով։ Մեք այստեղ չենք ծառա

ւթեանը: Երանի թէ մեր բոլոր հոգեւորների {սիրտը} այնքան ցաւէր ազգի վերայ, որքան Մատթէոս

ւէր ազգի վերայ, որքան Մատթէոս սրբազանի {սիրտը}: Մի քանի օր սորանից յառաջ ստացած ն

րել է մարդկութիւնը: Ազգի հոգին եւ ազգի {սիրտը} կարող են իւրեանց յատկութիւնը եւ որակութ

նա՛յք, ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. նոցա {սիրտը} զարկում էր ազգութեան համար։ Ազգին հասա

նք, եւ սոցա վերայ սաստիկ զարկում է մեր {սիրտը}: Հա՛յ կանայք, անցան այն ժամանակնե

ք հասանք մեր վճռական նպատակին: Մեր {սիրտը} եւ հոգին վկայում է մեզ մեր գործի արդարո

ւթեան համբերութիւնը՝ ձանձրացնելով նորա {սիրտը} մեր աւելի երկար դադարելովը մի անխորհուր

քահանայ, մի " Հոգւոց ", եւ պանդուխտի {սիրտը} պաղում է: Բայց նորա սիրտը պաղում է եւ

եւ պանդուխտի սիրտը պաղում է: Բայց նորա {սիրտը} պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր

, քանզի քուէն ձգուած է: Հասարակութեան {սիրտը} եւ զգացմունքը, ախտակից լինելով անցքին

նում - Հնդկաստանի մէջ - բարեպաշտ հայերի {սիրտը}, օգնութիւն հասուցանելու այդ նորաշէն քա

ձեր վշտերին եւ ցաւերին, հոգեպէս: Մեր {սիրտը} շատ անգամ զարկել է ձեր համար, շատ անգա

ած հրեշտակին. Շիկնում են շառ այտերը, {Սիրտը} զարկում հեշտագին: Համբոյրները խաղո՜ւմ

եկորներ նման յակինթի... Ու բաբախում է {սիրտը} սիրավառ Գոհարը տաշող քերթող-վարպետի. Գ

թիւնը մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար {սիրտը} չէ՛ թիրախ. Իսկ դու ինչո՞ւ ես ժպտում,

ն Սիրէ Ադամն պիտ մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` {սիրտը} նա Չդարձնէ կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր

քով, Միշտ չարաչար կը գործածէ {Սիրտը} լցուած արիւնով. Բայց ես, երկինք

արեւն ի խոնարհ Ուրախի էլ կոտրած է {սիրտը} ՝ լինում է թոյլ ու տկար. " Դու ըս

Բայց ով սովոր էր վտանգի՝ չի պղտորի եւ {սիրտը}: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ Ասա՛ ին

, թէ ես ննջեմ քուն խաղաղ, Երբ իմ {սիրտը} այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով լցուած

վ բնութեան դու Արարիչ, իսկոյն գոռաց իմ {սիրտը}, Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի

ալ, որ մի նորան հարցանէ, Արդեօք {սիրտը} չէ՞ նեղւում մնալ այն տեղ անընկեր,

իջաւ ծածկոյթը: Լսեց ազնիւ, թնդաց {սիրտը}, ողբաց արքայի մահը, Վաճառականն

Արեւմուտքը տեսաւ հեռուանց, տեսաւ {սիրտը} բազմութեան, Խոր հառաչանք քաշեց ս

րից: Եւ ո՞ւմ արդեօք նա իւր {սիրտը} Գրաւ տուեց ասելով. " Ոչինչ

։ Չի վրդովիլ նորա գալը Երբեք {սիրտը} աղքատի, Մահը միայն նորա տանջուած

հած ` Ողջոյն տուին, զմայլեցաւ իմ {սիրտը}: Գնում եմ խոր պարտիզի մէջ.

ո՛վ. Ինչո՛ւ այդպէս գիշատում էք իմ {սիրտը}, Շուտ պատասխան տուր նազելի խղճալ

զատութիւն իտալեան: Ո՛հ, իմ {սիրտը} կտրատւում է Տեսանելով այսպէս սէր

... ծերի պատուական։ Հայազգի {սիրտը} ի սուգ համակեց, Նորա խորհուրդները

էր հեղինակներին մի հնար գտանել ժողովրդի {սիրտը} մի կերպով ջերմացնելու, մի կերպով զարթե

լ, ի՛նչպես կարող էր փակել յուր աչքը եւ {սիրտը}, կամ թե ուրանալ յուր կյանքի խորհուրդը

ծ մի գիրք եւայլն "։ Այս րոպէիս մեր {սիրտը} լցուած է հոգեպայծառ ուրախութեամբ, որ ա

հոգին, գրգռում է եւ ջերմացնում է նոցա {սիրտը} դէպի այդ գործի ընդունելութիւնը։ Երկրոր

լով ընդհանուր մարդկութեան հետ։ Մեր {սիրտը} արիւնով է լցւում այս ճշմարտութիւնքը ասե

ող էր առանց հոգիանալու եւ ջերմանալու եւ {սիրտը} շարժուելու կարդալ Ամերիկայի յայտնագործո

Բայց որովհետեւ կամենում էք իմանալ, ձեր {սիրտը} շարժէլու համար կ՚ասեմ ձեզ մի քանի խօսքե

կաթիլները հազիւ կարողացան նորա քարացած {սիրտը} ի գութ շարժէլ, որ խնայէր բովանդակ հին

յ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ նոցա {սիրտը} գրգռելու համար միշտ նախատում էր նախկին

ի անարգ ճանապարհներով աշխատել ամենեցուն {սիրտը} շահել. այս ընդդէմ էր իւր պատուի աստիճա

ց շատ անզօր գտանուեցան շարժելու մարդերի {սիրտը}, խնայելու կիսակենդան մնացածները:

ակուած տեղն է անց կենում, ամենքը իրենց {սիրտը} զարթեցնելով բարձրացնում են դէպի Աստուած

իւր դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակոտ ազգասէր {սիրտը}, որ Աբովեանը աշխատում էր նորա վերայ,

ալը իբրեւ մեր անձը. սփոփել եւ մխիթարել {սիրտը} այն մօր, որ կապւում էր աշխարհի հետ միմ

դացող. ես շատ լաւ ճանաչում եմ քեզ, քո {սիրտը} կը ճայթէ մի երես բան կարդալու ժամանակ.

- Այս ուրախ հանդիuի մէջ, ուր ամենների {սիրտը} լցուած է ուրախութեամբ, ի՛նչ մնում է ին

Դեռեւս ամբոխուած էր նորա շնչառութիւնը, {սիրտը} մի առանձին խռովութեամբ բաբախում էր կուր

ճանաչում ինձ, որ չգիտէ իմ գործերը, իմ {սիրտը}, իմ հոգին եւ ուղղութիւնը, որին մի մազ

ի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ: Բայց նորա {սիրտը} եւ հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի

տածութիւնքը զայրացուցին կոմս էմմանուէլի {սիրտը}, եւ արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ դու

նը կարող էր տրամադրել պատանի օրիորդների {սիրտը} եւ հոգին դէպի մի րօմանական կեանք...

մար կարելի էր նկատել, որ նորա կուսական {սիրտը} զարկում էր մի րոպէում ո՛չ առաւել, քան

արդ, եւ այն մի օրուայ մէջ. կին մարդու {սիրտը} շատ քնքուշ է եւ դիւրաշարժ, ճշմարի՛տ է

ւանութիւն չկայ, այդ ի՞նչ երդում է, որ {սիրտը} չէ տալիս, այլ բերանը միայն, եւ այն ամ

թուն մնացողը էր միմիայն Մանուշակը, որի {սիրտը} քանի գնում էր սաստկացնում էր եւ շատացնո

տ ահարկու երեւեցաւ այս գիշեր... Նորա {սիրտը} թրթռում էր, ոտքերը ծալւում էին. վերջա

- ընդհատուած պատասխանեց Մանուշակը, որի {սիրտը} զարկում էր դեռեւս, եւ որի ձեռների սառն

չեմ կարող այժմ, պատճառ, աղմկուած է քո {սիրտը} եւ երկիւղ եմ կրում, թէ միգուցէ այդ խօս

նք առնելու ժամանակ, դու գիտե՛ս, որ իմ {սիրտը} դուրս է թռչում դէպի քեզ. գիտե՛ս, որ ի

ան սովորութեանը: Ես նուիրում եմ քեզ իմ {սիրտը}, բայց դորայ փոխանակ պահանջում եմ նոյնպ

ց դորայ փոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս քո {սիրտը}, ես ուխտ եմ դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մ

ը միայն կարող էր վերացնել: Տեսնելով քո {սիրտը}, շօշափելով քո հոգին, եւ, այս քննութե

ս դու, նոյնպէս եւ ես, տալիս եմ քեզ իմ {սիրտը}, այսուհետեւ նա իմը չէ, այլ քոնը, ա՛ռ

ալ այն պատճառով, որ հանդարտեցնէ ծնողաց {սիրտը}, որ մաքուր մնայ նոցայ խղճմտանքը այն բա

յայտնի նշան էր բացասութեան. վասն որոյ {սիրտը} դադար չունէր ո՛չ թէ այն մասին, որ շուտ

չ արգելք չէ ամուսնական սիրուն... թող {սիրտը} կատարեալ լինի, աչքը դուրս չլինի...

ակ եւ ղահուէ բերել նորան: Դերվիշը, {սիրտը} շարժուելով Խանի այսպիսի բարեհոգութենից

ոյ, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ-խաթունի {սիրտը}, բայց երեսը ծածկեցաւ կանաչ-դեղին վարագ

ւում, որովհետեւ անմեղ էր նորա կուսական {սիրտը} աշխարհի չնչին եւ անմարդի կեղտերից, նա

ելով, - նորա շնչառութիւնը շուտացել էր, {սիրտը} արագ-արագ զարկում էր, եւ կարը ակամայ խ

անին եւ հեռացաւ իւր սենեակը, բայց նորա {սիրտը} կարո՞ղ էր մի րոպէում հարիւրներով չզարկե

ն եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէր Պապի {սիրտը}, երբ նորա միաբանութեան անդամները աշխար

ն ")։ Մեք հաւատացած ենք, որ Մխիթարի {սիրտը} մաքուր է եղած, որ նա, ընկնելով Պապակա

խորհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր {սիրտը} յղացել էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէր

թարգմանելով աշխատում է շահել Հայոց ազգի {սիրտը}, աշխատում է ցրուել այդ գրքերը եւ ձեռք

. ուրեմն մնում է նոցա որսալ Հայոց ազգի {սիրտը} եւ բարեացակամութիւնը։ Ինչո՞վ. աշխատել

նա մի այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, նորա {սիրտը} յղացաւ նոր խորհուրդ աւետարանել Թուրքերի

բաց էին։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի {սիրտը}, որ իսկոյն արձակեցին նորան բանդից իւր

, կամ ինչպէս ցանկանում էր Պապականութեան {սիրտը}, թէ գրուած լինէին, եւ կանոն գրքի յօդո

անպատճառ հարկաւոր է շահել Յիսուսեանների {սիրտը}, որ նոքա միջնորդ լինին Չինացոց եւ Պօրտ

նարար վարդապետութեններովը շինել Չինացոց {սիրտը} եւ աշխատիլ նոցա հոգու փրկութեան համար,

հետ, որպէս զի կարողանան որսալ Չինացոց {սիրտը} եւ իրաւունք եւ հարստութիւն ճարել իւրեան

վերայ։ Նոքա որոշեցին ուղղել դէպի նորա {սիրտը} Րավալեակի սուրը այն ժամանակ, երբ Հենրի

։ Ս. -Պետերբուրգ, 1857։ Մեր {սիրտը} եւ հոգին բաց է ամենայն ուշադրութեամբ ըն

ը արդէն երկու տարի է, որ մաշում է նորա {սիրտը} եւ հոգին, դեռ նոր է փոխել ատամները, դ

րէ) էլ չեն ման ածում, բալքի աստուծոյ {սիրտը} քաղցրանայ վրըներս, մի լիս ու ճար անի "

եանը, վախելով, թէ մի՛ գուցէ Վարդիթերի {սիրտը} ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր եղբօր Գ

մանկութեամբ նոյն վայրկենին չէ բացում իր {սիրտը} Անոյշի առջեւ. " Քա՛, ինձ տուր, ես քո

Բայց մի քանի վայրկենից յետոյ, իր {սիրտը} կատարելապէս բանալով Անոյշի առջեւ եւ ապս

լ ( եր. 100), ուր հայ պառաւի ոգին եւ {սիրտը} ամէն հարազատութեամբ թափել է հեղինակը.

, որ կարող էին արիւն դառնալ եւ հաստատել {սիրտը} ։ Բաց 'ի սորանից, հայոց մանուկի հանդէս

չնաշխարհիկ եւ իմաստուն հեղինակի քնքուշ {սիրտը} ։ Թող եւ մեր սիրելի բարեկամ պարոններն ե

քերել հանել։ Ոչ ոք ուրախ չէ, ոչ մէկին {սիրտը} չէ փառաւորւում մեր յիշատակարանների կէսը

աչքից ծածկելով, որպէս մի սրբազան աւանդ {սիրտը} բերանը եկած այսօր այս կերպարանքով բերել

ինքը, մարդավաճառ ստրկութիւնը: Այն ո՛ր {սիրտն} է, որ համակրութիւն չունի դէպի հիւսիսայ

ան կարծես, Վիզն է նրա այնտեղ մօտիկ, {Սիրտն} է զարկում կարօտակէզ... Փրփրածինի պեր

քերին, սերովբէ՛, Ըստ քեզ, դէպի վսեմը {Սիրտն} անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ ես Աստըծուն

ահա՛, Ծխում մորթը իսկոյն Եւ այրըւում {սիրտն} անփորձ, Բարձրանո՜ւմ է գոյնզգոյն ` Երկի

որդ ոչ ի բացեայ, Երկի՜նք, տրոփէ {սիրտն} ի թինդ... Ի սարաւոյթ փրփրածնին

ց վերեւից ցած գընալով ` Հըպատակաց {սիրտն} ըսկըսաւ հեղեղել: Լսեց իշխան

ագին, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս իմ {սիրտն} էր, իմ զգացմունքը. Ուրախացուցիչ

եխայական դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ {սիրտով} սիրելով ազգը, երբէք յետ չենք կենայ, ո

սեղներ, որ քանի կարելի է, լավ ծակե իմ {սիրտս}, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն

, ամեն օր կաշխատիք, որ նոր նոր խոցերով {սիրտս} ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել եմ Ավտ

յտնի է, որ լսելով այդ խռովությունքըն, {սիրտս} պաղեցավ. ասացի, ինչպես առհասարակ ասու

, որի մեջ գտնվեցա մինչեւ այս րոպես: {Սիրտս} շատ կոտրած է, եւ ոչինչ բան աչքիս չէ եր

մ սիրտը: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ {սիրտս} լցվում է արյունով, եւ կյանքս մաշվում է

ոց ազգի անուն տված ժամանակները եւս պիտի {սիրտս} խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր, այ

վերա, որ կերակրում է ճնճղուկները: {Սիրտս} արյունի ծով է, բայց այնքան հոգու զորու

եւ ցավակից եղիր որպես բարեկամ. ասացի՝ {սիրտս} արյունի ծով է: Խնդրեմ Նազարյանցի բանը

ւնը եւ իմ ազգի տկարությունը, կարծում է {սիրտս} եւ այրում է հոգիս: Եվրոպայի դեպքերը

հոգեւար ազգության մերոյ արձագանս տան ի {սիրտս} մեր լցեալս արեամբ: Եւ ո՞ր ընդարմաց

ղարկելու մտադրությանդ մասին՝ վերնագրից {սիրտս} քիչ էր մնում նվաղեր այն բանից հետո, եր

ն իմ բաւականութեան համար միայն եւ, եթէ {սիրտս} տայ, երեք հազար մանէթ երեք կոպէկի նման

. դեռ նոր էի տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա {սիրտս} սաստիկ սկսեց բաբախել կուրծքիս մէջ: Քո

ո ալիքներ ցնդեն իմ վշտեր, Լուանան {սիրտս} թո՛ղ քո մասնիկներ։ Սիրտս խո

ան սիրտս թո՛ղ քո մասնիկներ։ {Սիրտս} խոցուած է զանազան կողմից, Արիւն ո

ր, սրբէ՛ ինչպէս հուր, Թո՛ղ փայլի {սիրտս}, չըմնայ մի մուր։ Դու սըրբե

ացող ես հոգու ու մարմնի, Լուա՛ իմ {սիրտս}, թո՛ղ քեզ պէս փայլի։ Թող մ

ացի: Քայքայուելով հոգիս ու {սիրտս} նայում եմ... Ահա դաշտը սեւանում

ղեցիկ էր իմ աչքին, Բայց երկիւղից {սիրտս} զարկում էր կատաղած: Նա փորե

պատրաստում եմ գերեզման ": Ճայթեց {սիրտս}... եւ երկիւղից եւ ցաւից, Բայց

ունկերը վերստին ստ այան իւրեանց ոյժը եւ {սիրտս} փոքր ինչ մխիթարուած եւ թեթեւացած արտասո

առնում այս ձեւը. " Սուրք նոցա մտցին 'ի {սիրտս} նոցա եւ աղեղունք նոցա փշրեսցին " ( Սաղմ

, կուլ տուր ինձ, ո՛հ, մի օգնութիւն, {սիրտս} այրւում է... ո′հ... ո′հ, - եւ մի

յն - բաց կարմիր բարձրանում էր նորանից: {Սիրտս} կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ համարու

՛, այն զգացմունքը, Որով լցուած էր {սիրտս} եւ հոգիս․ Որով շնչեցի, որով ապրեցա

եմ սպասում, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. {սիրտս} նեղացաւ, ասացի ես չեմ, ահա մտի՛ր այս

, եւ քոյովդ նշանագրօք՝ զքո յիշատակ, ի {սիրտս} իւրեանց դրոշմեն ": Յաշակերտաց սրբոց

ի շնորհաբեր գալստեան քում բերանք մեր եւ {սիրտք} լցեալ խնդութեամբ, աղաղակեն. " Օրհնեալ

արթողոմեայ: Շատից քան սակաւուց բաբախին {սիրտք} ի վերայ Ձեր, եւ ամենեքին դէտ ակն կալեա

րութեամբ նաւապետեալ ազգային նաւուն: {Սիրտք} Հայոց լինելոց են ընդ Ձեզ, եւ զօրհանապա

ղան... Եւ ի վանդակս կրծոց {Սիրտք} թրթռան - Բի՜ւր երանի արդարոց.

պատասխանի առնել, եթ է միայն անբիծ իցեն {սիրտք} մեր յամենայն կրօնամոլական ախտից եւ աչք

տից եւ ապացուցութեանց ոչինչ օգտիմք, զի {սիրտք} հնամոլացդ այդոցիկ բերեն յինքեանս զնմանո

, այլ նորա համար, որ անմեղ աշակերտների {սիրտքը} կարող էին վարակուիլ ֆանատիկոսական կոյր

րի վերայ ինձ քաղցր եղաւ դուրս տալ Եւժէն {Սիւ} Պարոնի " Թափառական Հրէայ " անունով վիպա

ռը կարօտութիւն չունի մեկնութեան։ Եւժէն {Սիւ} ՝ մարդկութեան բարեկամ Պարոնը, այս աշխա

բանը ինձ պատճառ տուեց գերապատիւ Եւժէեն {Սիւ} հեղինակի վիպասանութեան սկզբումը դնել Յի

, որ իմ ընթերցողքը չ'համարեն, թէ Պարոն {Սիւ} 'ն, ոյժ տալով իւր մտքի թեւերին եւ ունեն

, ցրուեն ամենայն ստորաքարշ կարծիք Եւժէն {Սիւ} Պարոնի մասին։ Երկրորդ՝ Պարոն Փափազեան

իրը պատկերացնելու համար, պիտոյ են էժեն {Սիւ} եւ Դիւմայ, ֆրանսիական բանաստեղծների գր

կրծքիս տակ նաւում է, Չունենալով անուշ {սիւգ} ` Առագաստել անզօր է ": Ասաց ` աչքից ցօ

վճռեց, որ վերադառնան Յիսուսեանք։ Երբ {Սիւլլի} խորհուրդ էր տալիս նորան չ'առնել այս գոր

ութեանը։ Մարիա Մեդիչիսի վարմունքը դէպի {Սիւլլին} եւ հանգուցեալ թագաւորի դէպի այլ հաւատար

նչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու {սիւն} Պիտի գոռամ, պիտ՚ կրկնեմ Անդադար. ազատ

նչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու {սիւն}, Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազա

մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ անարգ մահու {սիւն}, Պիտի գոռամ, պի՛տ կրկնեմ, անդադար,

պանծալի նահատակ Հայրենիքի, անդրդուելի {սիւն} Հռոմէական եկեղեցւոյ, եւ ուրիշ այսպիսի

եւ բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ նորա {սիւն} մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի ա

նք, որ այսօր տեսանում ենք մի հաստապինդ {սիւն} աւելի կանգնած դժոխքի կամարների տակ: Այ

լ բառեր, եւ այս դարձել է նոցա համար մի {սիւն}, թէեւ՝ շատ խախուտ, որին թիկն տալով՝

ապել եւ հանգստանալ։ Այս պատճառով գնացի {Սիւնեաց} աշխարհը եւ երկու տարի կեցայ, ձմեռները

ը, այն տեղի շատ տաք լինելու պատճառով, {Սիւնեաց} եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տանում էր ին

երսէ՛հ եւ Հրահա՛տ Կամսարականները, իսկ {Սիւնեաց} երկրում ունեցած կեանքիս որպիսութիւնը գի

կեանքիս որպիսութիւնը գիտէ վերը յիշուած {Սիւնեաց} աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ դու, փնտռելով

պոսը։ Եւ դու, փնտռելով ինձ եւ գտնելով {Սիւնեաց} աշխարհում, տարիր քո տունը ո՛չ որպէս մի

դրւում։ Իսկ Աղուանստանից, Վրաստանից, {Սիւնեաց} եւ Արշարունեաց երկիրներից իմ բերած բանե

ուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ յետոյ Ստեփանոս {Սիւնեաց} եպիսկոպոս ", եւ այլն ( եր. 17)։

կոնէից, զորս առեալ էր նենգաւոր իշխանին {Սիւնեաց} Վասակայ 'ի դայեկաց, որպէս զորդիս մահապ

խօսքը, եւ ուզում է ասել, թէ Փարպեցու {Սիւնեաց} աշխարհում մնալը Մուշէ կաթողիկոսի օրով է

ծ քահանայապետը Հայոց կաթողիկոս չէ, այլ {Սիւնեաց} եպիսկոպոս, Սիւնեաց հռչակաւոր Ստեփանոս

կաթողիկոս չէ, այլ Սիւնեաց եպիսկոպոս, {Սիւնեաց} հռչակաւոր Ստեփանոս եպիսկոպոսի յաջորդը,

։ Փարպեցին պարզապէս անուանում է Մուշէին {Սիւնեաց} եպիսկոպոս, երբ " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի

րհին " խօսքը, որով, յատկացնելով նորան {Սիւնեաց} երկրին, պարզացնում է բանը եւ էլ պատճառ

անից, Փարպեցին վկայ է բռնում Մուշէին, {Սիւնեաց} երկրում իր ունեցած վարքին ու բարքին. "

չելու եւ աղօթքի պարապելու համար, գնացի {Սիւնեաց} աշխարհը եւ երկու տարի կեցայ, ձմեռները

ոցի կեանքիս որպիսութիւնն էլ այս յիշուած {Սիւնեաց} եպիսկոպոսը գիտէ։ Երկրորդ, ինչպէս ա

րի մօտ, եւ հաշտութիւնից յետոյ գնացել է {Սիւնեաց} աշխարհը, ուր մնացել է միայն երկու տարի

եկել 486-ին, որովհետեւ, վերադառնալով {Սիւնեաց} երկրից, նա տակաւին կենդանի գտաւ Սուրբ

§ 6), մենք տեսնում ենք Մուշէին որպէս {Սիւնեաց} եպիսկոպոս, միւս գաւառների եպիսկոպոսներ

երից եւ ոմանք՝ Այլաբերդից ասելով։ Իսկ {Սիւնեաց} աշխարհի Մուշէ եպիսկոպոսի ինչ տեղից լինե

էս եւ չէ ասում, թէ Սամուէլին յաջորդողը {Սիւնեաց} եպիսկոպոս Մուշէն էր։ Փարպեցու բարեկամ

ն է դուրս գալիս։ Փարպեցին իր Թղթում իր {Սիւնեաց} աշխարհում ունեցած վարք ու բարքին վկայ է

Մուշէին, ուրեմն նա այն ժամանակ դարձեալ {Սիւնեաց} առաջնորդ էր եւ ոչ կաթողիկոս, եւ առաւե՛

ինքը գիտէ իմ վարքս ու բարքս, ըստ որում {Սիւնեաց} աշխարհում եղած ժամանակս ինձ իր մօտ էր պ

վիճակին վերաբերութեամբ, երբ Մեծ Վահանը {Սիւնեաց} երկրից հրաւիրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ

կրից հրաւիրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ Թէ {Սիւնեաց} երկրում նա աղքատ մի մարդ չէր, դորան վկ

բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի {Սիւնեաց} եւ յԱրշարունեաց... մնաց 'ի տեղւոջն գրո

է արդեօք նորան պատմում, թէ Փարպեցին, {Սիւնեաց} երկրից վերադառնալով, առաջին անգամ " յա

էլ հաստատողապէս ասում է, թէ Փարպեցին, {Սիւնեաց} երկրից վերադառնալով, " յանդիման եղեւ մ

շւում է մեր պատմութեան մէջ։ Փարպեցին, {Սիւնեաց} աշխարհից վերադառնալով, ճանապարհի վրա՞յ

ականութիւն էլ բնաւ չկայ, թէ Փարպեցին, {Սիւնեաց} աշխարհից վերադառնալով, առաջին անգամ նե

պատճառը, որ ինչպէս § 21 ցոյց տուինք, {Սիւնեաց} Մուշէ եպիսկոպոսին կաթողիկոս օր կոչում,

ին Վահանը հաշտուեցաւ, եւ Փարպեցին գնաց {Սիւնեաց} աշխարհը։ Երկու տարի այդտեղ մնալուց յետ

: Երկրորդն Ստեփաննոս Արք եպիսկոպոս {Սիւնեաց}, որոյ երկասիրութեանց շատք վասն մեր՝ հ

եան: Կանգնեցուր, եթէ կամիս, նոր {սիւներ}, բայց եթէ հիմքը ոյժ չունի, շինուածքը

հարկաւոր է կանգնել երկու հազար գոթիական {սիւներ}, որ այժմ շատ գործածական է աշխարհի երես

չկային, այն չորս տեսակ ըմպելին այնպիսի {սիւներ} են, որոնց վերայ կարելի է ուրախութեան պ

ն կործանել մեր գլխին երկնքի մշտնջենաւոր {սիւները}: Կատաղի ալիքները, որոնք մինչեւ այն ժա

եցնում է այդ մարդու կամակոր ուրացութեան {սիւները}, թէեւ մի փոքր ժամանակից յետոյ մի այդպի

ել դէպի անմահութեան տաճարը: Անարգական {սիւների} վերայով բարձրանալ մինչեւ փառքի կատարը:

մայլում էր՝ տեսանելով գօսացած դիակները {սիւների} վերայ, որոնց սիւնից վայր իջուցանելու հ

րծեացդ, քան թէ արժանաւորութիւն Մովսիսի {Սիւնեցւոյ} ՝ որ եւ ժամանակաւ եւ գրուածոցն պատուակա

նորան. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւոր {սիւնը}, գլխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւու

ամ ճանապարհ է բացել դէպի գլխապարտութեան {սիւնը} ( էշաֆօդ), շատ անգամ հանել է նորան փա

ն, կախաղանը եւ գլխապարտութեան խայտառակ {սիւնը} ` " Դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կէանս յաւ

ում ենք, որ ոսկի խարիսխ ունեցող հրեղէն {սիւնը} երեւել է Վաղարշապատի կենտրոնում։ Միւս

ր լեզուով գործ կատարել, անտարակոյս այն {սիւնը} ցած կը գլորուէր, իւրեանց կանգնելը սիւն

ւթեան։ Եթէ ցերեկը ամպը եւ գիշերը կրակէ {սիւնը}, եթէ Եհովայի որոտները Սինայի գլխից եւ

ակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ {սիւնը}, ո՛չ Եհովայի կրակն ու բոցը, ո՛չ Մովսէ

ժանող պատի այս աղիւսը, այն քարը, միւս {սիւնը} քակելով։ Պիտի կարողանային այդ երկու բա

ի նորին Սարգսի Բուխարացւոյ: Մովսէս {Սիւնի} եպիսկոպոս քերթող առ մեզ անուանեալ յաղագ

իւնը ցած կը գլորուէր, իւրեանց կանգնելը {սիւնի} նման կը լինէր գետնի երեսին թաւալ գալ։

Բնագրում այսպէս է ասած. " Եւ երթեալ 'ի {Սիւնիս} կեցի անդ ամս երկուս, զձմեռն 'ի քարայրի

էին Սիւնեաց եպիսկոպոս, երբ " երթեալ 'ի {Սիւնիս} կեցի " ասելուց յետոյ, նոյն երկրի վերաբ

գօսացած դիակները սիւների վերայ, որոնց {սիւնից} վայր իջուցանելու համար ինքը՝ Յիսուս Քր

շուշտ պ. Էմինին յայտնի է, թէ ո՛ւր էին {Սիւնիք} եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը թողած,

շրջես արեւմուտք եւ աջ կողմդ Սրբազնագոյն {Սիւնհոդոսի} շինուածքը, իսկ ձախ կողմդ Ներսէսեան լիճ

նութիւն յայտնեալ էր լուսաւորչական հայոց {սիւնհոդոսին} Էջմիածնի, բայց այժմ ըստ բերման բաղդիս

առաջարկել զայսմանէ լուսաւորչական Հայոց {Սիւնհոդոսին} Էջմիածնի, զի արձակեսցէ զիս ի հոգեւորակ

ճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի {Սիւնհոդոսին} սրբոյ Էջմիածնի: Որպէս լիակատար երե

ջնորդող ՚ի կրօնի, պարտին քննիլ յատեն ի {Սիւնհոդոսին} Սրբոյ Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ զ

նորդութիւն Ամենափրկչեան վանաց, որպէսզի {Սիւնհոդոսն} սրբոյ Էջմիածնի, վեհափառութիւն եւ յաջոր

րագրութեան Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդակին, {Սիւնհոդոսն} սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց ե

կան ձեռամբ ստորագրեալ է կոնդակս, զորմէ {Սիւնհոդոսս} սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց ե

" Որոյ սեան խարիսխն ոսկի էր եւ նորին {սիւնն} հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լուսեղ

սխն վէմն հաստատութեան անշարժութիւն է եւ {սիւնն} հրեղէն Կաթուղիկէ եկեղեցի է " ( Նոյն եր

ստուծոյ, 'ի տեղւոջն որ քեզ ցուցաւ, որ {սիւնն} հրեղէն ունէր ոսկի խարիսխ ( եր. 337) "

ղարշապատի կենտրոնում։ Միւս մնացած երեք {սիւնքը}, որ ոսկի խարիսխ չունէին եւ մենք մէջ չբ

րից "։ Սոքա էին հասարակութեան հիմնաւոր {սիւնքը} ՝ այս մեծ մարմնի ոսկերքը ու ջիլերը, "

երի մէջ: Թողում ենք եգիպտական ծարիրը ( {սիւրմէ} ) եւ պարսկական խինան, որոնցից առաջնովը

րծիս մակուկէ, Առ չունելոյ զանոյշ {սիւք} Առագաստել չզօրէ ": Ասաց, ե

Թէ սրտի քում ոչ տուաւ՝ Զոր {սիւք} ասես շարժական. Զի Տէր զայն քեզ զ

է որ մի ընկերութեան մէջ փարայի եւ գռօշի {սիքան} ընդունում են եւ ճանաչում են, ու Չելլին

քը միւս Հենրիկոս չորրորդի, որ ընկել էր {Սիքստոս} հինգերորդի նզովքի տակ, եկեղեցու մէջ,

որ լեզուին, որքան խաչը՝ Աթենասին, որ {Սիքստոս} հինգերորդը տուեց Աթենասի արձանի ձեռքը՝

ն հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր չէ, ինչպէս {Սիքստոսը} յանցանք էր համարում Աթենասին քրիստոնեան

երի մարտիրոսութիւնքը։ Մնաց որ նոյն իսկ {Սիքստոսի} գործը անխորհուրդ եւ յիմարական, վրէժ հա

այնքան անմեղ էր իր նիզակով, որքան այժմ {Սիքստոսի} տուած խաչով։ Համաձայն ենք, որ մէկ

պարեալ սերովբէն ՚նդ աստեղց կաճառս {սլանայր} Եւ ընդ կամարն հրեղէն Անցեալ ճ

րեաց եւ զորս ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն {սլանան} ի վիհ յաւիտենական կորստեան, եւ զկնի այ

ում, Եւ սերովբէն թեւապար Դէպ աստղերն է {սլանում}, Անցնելով հուր այն կամար ` Արագ վեր է

՚ի խոր վհէն անատակ, ՚Ի վեր յՈլիմբ {սլացաւ} անմահ տնկոյն փոխանակ։ Ես Կարապետ Զուար

նորոգութեան լեզուին եւ զարձակել նորա ի {Սլաւոնական} կապանաց իննեւտասն դարուց, կարեմք համեմ

ւթենից, նաւապետը նկատեց, որ մագնիսեան {սլաքը} ընդունեց ամենեւին այլ ուղղութիւն, քան

, նաւը մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան {սլաքը} սկսում է դողդողալով փոխել իւր ուղղութիւ

ատճառում էին այդ ազդեցութիւնը մագնիսեան {սլաքի} վերայ: Ոչինչ այլ բան չունիմ առ ժամ

երի, կամ նոքա ամբողջ լեգէոնի նիզակների {սլաքներից}, նոյնպէս խօսւում է եւ նաւերի կայմերի լ

վերագրած ենք կաթողիկոսներին, բայց այս {սխա՛լ} է, քանի որ վերը շատ անգամ յիշուած խօսք

ցույց կտանք եւ կապացուցանենք, թե որքան {սխալ} կարծիք է այդ եւ թե մեր ազգի հարազատ որդ

կողմից է նրանից առաջ բացված ու տրորված {սխալ} ուղին: Իհարկե, քարտեզի անճշտության հա

դ կարող է նրանց շատ վշտացնել եւ զանազան {սխալ} եզրակացությունների հասցնել: Այնուհ

ձեւ, ապա այստեղ ո՛չ մի արխիվ չի օգնի, {սխալ} է այն ուղղությունը ( այստեղ ես հիշում ե

նալ, քան թէ բանտից դուրս մեռանել: {Սխալ} է. լա՛ւ է ազատութեան մէջ մեռանել, քան

օրինապատշաճ ազատութիւն. ձեր տեսութիւնը {սխալ} է: - Դու այժմ ամենայն բան տեսանում

յնտեղ որքան կամիս կարելի է գտանել ոճերի {սխալ}, հայկաբանութեան սխալ, բառերի գործադրո

լի է գտանել ոճերի սխալ, հայկաբանութեան {սխալ}, բառերի գործադրութեան սխալ եւ, վերջապ

կաբանութեան սխալ, բառերի գործադրութեան {սխալ} եւ, վերջապէս, ուղղախօսութեան եւ քերակ

երջապէս, ուղղախօսութեան եւ քերականական {սխալ}: Լեզուն բաւական մօտ է միջին դարերի ` վ

այց, ձախողակի, Հայերը մնացին միեւնոյն {սխալ} դատողութեան մէջ " ( երես 184), այսինք

նդրոնացութիւնք ( centralisation): Այդ {սխալ} տեսութիւն է, քանզի դրամի պակասութիւնը

բացի քո հօրից, բացի քեզանից, բացի այն {սխալ} եւ վնասակար աւանդութենից, որ քեզ այդ օ

չէ՛. սխալը այստեղ չէ: Սխալը փորձական {սխալ} չէ, սխալը սկզբունքի մէջ է: Երբ տեսակա

սկզբունքի մէջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը {սխալ} է, թիւր կը լինի նորա փորձական հետեւութ

րասանուհեաց մասին հասարակութեան թիւր եւ {սխալ} կարծիք ունենալը: Այն մարդը՛ միայն

ա՞ս քաջութիւն հարկաւոր է, հասարակաց մի {սխալ} կարծիքը ոտքի տակ կոխելով, նոյն այդ հաս

: Միթէ շա՞տ մարդիկ կան, որ, հասարակաց {սխալ} կարծիքը արհամարհելով, պիտի կարողանային

ս մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում եմ {սխալ}, ա՛յլ ճանապարհով... " Այստեղո՛վ, պա

տացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ {սխալ} դրել են թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժ

խալը " Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան։ {Սխալ} ասում ենք նորա համար, որ ներկայ սերնդի

ալով այս յօդուածը։ Մեր ազգի մէջ մի {սխալ} է տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ բան է,

որոնք, մի երկու բառ ուսանելով ծուռ ու {սխալ} միմեանց մօտ շարել, համարում էին իւրեան

մեղաւոր է Կրիտիկայի առաջեւ, որովհետեւ {սխալ} կարծիք ունի նորա վերայ, թէպէտ նա մի սո

բռնւում է մտքով: Որչափ սարսափելի {սխալ} է, երբ մարդիկ ընդհանրապէս վազում են այ

ջոյ անճար մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ {սխալ} գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագաւո

ացք ունենալ ծառայողների հետ, ապա, նախ {սխալ} է այն պատճառով, որ, երբ նորան արձակու

ի վրայից նախդիրը հալածելու, որպէս գրչի {սխալ}, նո՛յնքան իրաւունք ունի ամեն մարդ յատո

 Սոցանից մինը պէտք է որ տպագրութեան {սխալ} լինի։  Այդ բարբառիս քննութիւնը

ածական։ Նոյն այս հին լեզուի կանոնով էլ {սխալ} է "աշխարհաբար" ասելը, աշխարհաբառ ասելու

ւթեան տեղ ուած կամ ուածք գրելը աններելի {սխալ} է ուղղախօսութեան ընդդէմ։ NB. Իւ վերջացա

ական յատկութեան մէջ տեսանելով: Այսպիսի {սխալ} եւ անբնական ճանապարհներով յառաջ գնալով

որ կայ Հայերից ինչ ինչ մարդերի մէջ այն {սխալ} եւ վնասակար վարդապետութիւնը - թէ ամենայ

տկեր լինելը ես միշտ ընդունում եմ: - {Սխալ} է, - ասաց Շահումեանցը, - եւ դորայ պատճա

բէք զարմանում չենք, որ գործերի ծուռ ու {սխալ} ընթացքը հասուցել է եւ մի վնասակար նպատա

՝ այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան {սխալ} գտայ։ Նա թուով էր խօսում, բայց ես մոռաց

մ էին իւրեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ {սխալ} դրութիւն է, ամենեւին հակառակ նուիրելու

ւթեան խոստումը մոռանալով: - Չէ՛, {սխալ} է քո ասածդ, նորա համար, որ պ. Շահբէգ

յս պատճառով կարծում ենք, որ այդ ակամայ {սխալ} լինի, ինչպէս նաեւ մեզ պատահել է մեր "

ւ ածական գործածուած անշունչ իրի համար, {սխալ} է, որովհետեւ հետաքրքիր կարող է լինել մ

ողակի ամեն հայի յատնի է թէ՛ ուղիղ, թէ՛ {սխալ} հասկացողութեամբ։ Այժմ դառնում ենք դ

շեանցը, որ թերեւս կարող էր տպագրութեան {սխալ} լինել։ Մենք հանդէս ենք հանում, սորանի

ք։ Հարկ չկայ ասել, որ այս մի աններելի {սխալ} է, որի մասին աւելորդ չէ մի քանի բառ խօ

, որ պիտոյ է կարդալ եւ ուղիղ հասկանալ. {սխալ} ըմբռնողութիւնքը մեծ վնասներ են տալիս:

ժամանակ է, որ լուսաւորուած է, եւ մեք {սխալ} կարծիքի մէջ ենք. պատճառ, որ եւրոպացի

կան տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ {սխալ} չէ եւ եզրակացականը եւ մենք առանց յողդյո

ստութեան եւ խաւարի պաշտօնեայ դառնալու։ {Սխալ} է նորա տեսութիւնը՝ ապացուցէք. բայց եւ

համար։ Թող յատկութիւնքը, որ շատ անգամ {սխալ}, քան թէ ուղիղ, որպէս հասարակաց վերագր

ը անվաւեր է համարում եւ նորա կարծիքները {սխալական}, որոնց գլխաւորը Հայոց լեզուի մասին. Ն

եւ օրինաւոր կարգով հերքելով նորա բոլոր {սխալական} գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի նոր գի

անելը։ Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ եւ {սխալական} հայեացքը ազգային պատմութեան մէջ երեւեցա

նել ( Յունաց հետ), ծածուկ արտասուելով {սխալական} վարդապետութեան եւ ախտաւոր ձգտողութեան ա

ին Այվազովսքին խոստովանի այժմ զմատենիկն {սխալական}, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տա

թողիկոսը ընթերցաւ, քննեց եւ, գտանելով {սխալական} եւ հայոց եկեղեցու վարդապետութեան պետութ

թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որքան {սխալական} եւ մեղանչական է այդ խռովայոյզ ժողովի սա

են պատուէր հրամանի, որքան դիւրագայթ եւ {սխալական} մարդոց, զորս փոքր մի եւս եւ աստուածացո

"։  Զոր օրինակ՝ հերետիկոսական, {սխալական}, աստուածուրացական եւ այլն եւ այլն։

մեղանչական են այս հիման վերայ, թէ մարդս {սխալական} է եւ մեղանչական, իսկ Պապը մարդ է, միմիա

կերպով մեղադրում է այդ հասկացողութեանց {սխալականութիւնը}, որ ամէն կարդացողի համար, իսկի մեղադր

կացն եւ զկարկատանս պարոն Էմինայ հանդերձ {սխալականօք}, զորմէ ինքնին, որպէս գիտեմք, վկայեսց

վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի {սխալանս} եւ ի յանցանս ընդդէմ հայկական լեզուախօսո

յց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնոքիկ ամենայն {սխալանք} իցեն տպագրութեան: Ո՜վ ծիծաղելի արդարաբ

ւթեան: Ո՜վ ծիծաղելի արդարաբանութիւնս: {Սխալանք} տպագրութեան համարին առ ամենայն ազգս, ե

ղեցու վարդապետութեան: - Տպագրութեան {սխալանք} են, գրաշարը շարադրել է այն բոլոր կտորն

ան նշմարք եւ համարում ենք այս մի ակամայ {սխալանք}, եթէ միայն մենք չենք սխալւում: Գիտենք

Այվազովսքւոյ անագանեալ է, - քանզի, եթէ {սխալանքդ} այդոքիկ արդիւնք էին տպագրութեան, եւ եթ

իտուն անձինք կարողացել էին իմ մարդկօրէն {սխալանքը} լուսաբանել եւ ազգի վերաբերեալ թիւր կարծ

. Իսահակեանցի խելօքները կարողանային իմ {սխալանքը} լուսաբանել, չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հա

ել գիտէր, չէ տեսանելու Պ. Խուդաբաշեւի {սխալանքը} պատմութեան ընդդէմ: Ներսէս Երրորդի օրով

չէ դնում այդ Թուղթը օրինակող գրագիրների {սխալանքը} եւ դարերի ծանրութիւնը, որոնց տակ ճնշու

չնչին բան. սիրում էր միայն տպագրութեան {սխալանքը}, որ մեծ հաճութեամբ կարդում էր եւ որ հա

 Այստեղ երեւում է գրչի յայտնի {սխալանքը}. չենք կարող թոյլ տալ, որ Չամչեանը քսան

, որ հարցասիրւում է։ Այս եւ նմանապիսի {սխալանքը} բաւական յաճախ պատահում են Ռուսաստանի Հա

արճմտութիւնը պատճառ էր լինում այն բոլոր {սխալանքի}, որ սա ցոյց տուեց իւր գործի մէջ: Թէպէ

անք են սոքին, ուրեմն եւ հայոց եկեղեցին {սխալեալ} ։ Ի մասնաւոր ժողովս խօսեցան այո՛ զիրաւա

կ մանկաբարձութեան առաջնորդականին մտաց, {սխալել} ոչ համարիմ. բայց այս գուցէ ներելի աբեղ

եանց կողմը շրջել դատաստանի ձայնը, բայց {սխալեցան} ։ Շուազեօլը այս անգամ միացաւ Պարլամ

ընթացս, որ զնորախօսութիւնն քարոզ էր, {սխալէր} չարաչար, վասն զի աւերած բնականին եւ հն

ելու մեր սկզբունքին ուղղակիորեն հակասող {սխալը}: Չէ՞ որ Տուրինյան պալատի օրինակելի բան

րդարացնել 2. 600 տարու փոքրիկ եւ աննշան {սխալը}, հրաւիրում է ինձ կարդալ " Հիւսիսափայլի

ւ այն բանի մէջ է նորա առաջին եւ գլխաւոր {սխալը}: Չէ կարելի առանց ծիծաղելու կարդալ

նեան խառնակութիւն է ": Բայց չէ՛. {սխալը} այստեղ չէ: Սխալը փորձական սխալ չէ, սխ

է ": Բայց չէ՛. սխալը այստեղ չէ: {Սխալը} փորձական սխալ չէ, սխալը սկզբունքի մէջ

լը այստեղ չէ: Սխալը փորձական սխալ չէ, {սխալը} սկզբունքի մէջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը

հա այն միակ եւ, կրկին ասում ենք, միակ {սխալը} " Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան։ Սխալ

ակել՝ առիթ առնելով նորա րոպէական ակամայ {սխալը} ։ Ահաւասիկ բուն ճշմարտութիւնը։ Յիրաւ է,

ական տիրողքը։ Հենրիկոս, տեսանելով իւր {սխալը}, օգնութիւն խնդրեց իւր փեսայ Հենրիկոս Ն

մենք սխալվում ենք այսպէս կարծելով, մեր {սխալը} մեզ ցոյց տան, որ մենք էլ, ուղիղ կանոն

ւն է, ասաց։ Յայտնի է, թէ Սալանթեանցի {սխալը} տրամաբանութեան մէջ չէր, այլ՝ սկզբունք

Շնորհալին " առող յՈրդւոյ անճառաբար ", {սխալի} յոյժ. զի այսոքիկ ամեն այն ո՛չ ցուցանեն

յոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ {սխալի}, եթէ ՚ի թմրութիւն ազգին յուսացեալ, խո

իրենց վերայ եղած խօսքերը, բայց շատ կը {սխալին}, եւ ապագային այս լռութիւնը իրենց շատ թ

հեղինակաց չորրորդ կամ հինգերորդ դարու՝ {սխալին} յոյժ, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք

եւ այս գիտակցությունը ես դասում եմ ամեն {սխալից} բարձր եւ ամեն հանդիմանությունից դուրս:

ին, որ կ՚երթայ 14-ին: Սրբազանի նամակը {սխալմամբ} թուեալ է 12-ից: 16-ին նամակ ստացայ եղ

24-ին նամակ ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ {սխալմամբ} 22 էր գրուած: 26-ին տես[ութիւն] եղբ[օ

ան ընդդէմ: Մեր հոգը չէ, եթէ այդ կտորը {սխալմամբ} անցած եւս է Սահմանադրութեան մէջ. դորա

շատանար Ձեր ստամոքսում մոխրային.... {սխալմամբ} թէ թշնամութեամբ այդ պաքսիմատները ձգել ե

ու, երեւի, փոխանակ գոյութիւն ասելու, {սխալմամբ} ձեւ ասացիր, ի՞նչ ասել է ձեւ. ձեւը կեր

նորանից նորա գալուց յետոյ, եւ աղախինը {սխալմամբ}, կամ իւր անձը արդարացնելու համար ասէր

դկութեան ոխերիմ թշնամիներին. կարդինալի {սխալմունքը}, եւ հասուցած վնասները շատ զգալի եղան Հ

ն է մատնվել, կարծելով, թե հնարավոր չէ {սխալն} ուղղել: Ես լավ գիտեմ, որ հենց միայն ա

երկար կեանք ունենալ: Երրորդ, գլխաւոր {սխալն} այն է, որ չկամ են ալով առաջին փորձովը

վոր, մասնակի հարցերում կարող եմ եւ մեծ {սխալներ} գործել՝ թող նկատողներն ուղղեն: Ներկա

մէջ գտել է այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը {սխալներ} ), եւ թէ դորա հեղինակը պախարակելի էր

ցոյց չէ, որովհետեւ այնտեղ կան եւ ուրիշ {սխալներ} եւ ուրիշ աղճատանք, որ չէր կարող Փարպեց

թերեւս հեղինակը կուղղե իր մի քանի կոպիտ {սխալները}, եթե բարեխիղճ քննադատությունը ցույց տա

նը, եթե բարեխղճորեն մեզ ցույց կտան այդ {սխալները}: Բայց չնայած այդ բոլորին, ոչ ոք չէր խ

ու: Թողունք առանց ուշադրութեան այլ {սխալները}, որովք շատ փարթամ է Պ. Խուդաբաշեւի գի

բանը համարելով հանդէս հանել տպագրութեան {սխալները}: Ամենայն յաջողութիւն ցանկանում ենք

ւական հաստափոր գիրքը շտեմարան է զանազան {սխալների}: Այնտեղ որքան կամիս կարելի է գտանե

ն: Եթէ մի փոքր մեղադրես այդպիսուն նորա {սխալների} պատճառով, կը տեսանես ահա, որ յիմար ֆա

խօլաստիկը եւս խօսում էր ամենայն տեղ այս {սխալների} վերայ եւ պարծենում էր, թէ՝ այս ինչ պարո

անով, որ սրբագրութեամբ եւս չէ մաքրուել {սխալներից}: Կամ բնագիրը մինչեւ այն աստիճան աղճատ

մենք միշտ մամուլում արտահայտել ենք մեր {սխալներն} ուղղելու պատրաստակամությունը, եթե բարե

վ գերեզմանների մէջ եւ կարդալով տխուր եւ {սխալներով} լի տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ գրել տուողը

անութիւնը, անդէն առ նմին հասկացայ, որ {սխալուած} էի՝ Շիյեաթների կրօնը պաշտպանելով:

դպիսի բաներից, մեզ թւում է, թէ այլեւս {սխալուած} չենք: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ ենք ասո

արծանքով գրեց)։ Եւ ո՛չ բնաւ որպէս մի {սխալուած} մարդ մերժուեցաւ, ա՛յլ, պայծառապէս կաց

նքեան գրաւէ տեսողների համարումը: Եւ նա {սխալուած} չէր իւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժուար

գամ խոստացել էիր այդ... Չէ՛, ես չեմ {սխալուած}... Աստուա՛ծ իմ, դու կը կատարես քո խ

նքը։ Եւ ամեն այդպիսի մարդ, թէեւ լինէր {սխալուած}, այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որք

րիցն է. շուտ շուտ չէ երեւում։ Ապա եթէ {սխալուել} եմ եւ կօմետը ընդունել եմ մոլորակի տեղ,

մշակներ։ Ահա թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան {սխալուել} էր Մխիթարը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար

րա համախոհների գովեստը, եթէ դոքա մի օր {սխալուելով} տալու լինէին մեզ, նախատինք համարում են

ամիլի շրթունքի տակ: Բայց եւ այստեղ {սխալուեցայ}. չգիտեմ՝ ինչ էր պատահել այդ մարդուն,

անէր իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ {սխալուեցաւ} իւր հաշւում։ Մինչդեռ առաջին անգամ ոտք

հել թագաւորական իշխանութիւնը, բայց շատ {սխալուեցաւ} իւր կարծիքի վերայ։ Գիզերը եւ Յիսուսեան

եւ ազգասէրների անուն ժառանգել - չարաչար {սխալուէր} են: Որովհետեւ գործարանը իւրեանց

ի երեսին, հոգեւոր գործերի մէջ չէ կարող {սխալուիլ} ։ " Բայց կարելի՞ է, արդեօք, - ասաց Կայ

ցայայտ է եւ պարզ, եւ թէ ինքը չէ կարո՛ղ {սխալուիլ} )։ Քանի եպիսկոպոսունք յանցաւոր համար

նամակը արձակած հուլիսի 15-ից, եթե չեմ {սխալվում} թիվը, ստացա օգոստոսի 1-ին եւ տեսանելով

անությունն առավելություն ունի, եթե չեմ {սխալվում}, Բույնիցկու թարգմանությունից, բայց ըն

ատճառ տանք մեր գրագէտներին, որ թէ մենք {սխալվում} ենք այսպէս կարծելով, մեր սխալը մեզ ցոյ

ալիս, - շարունակեցին բարեկամքը: - {Սխալւո՛ւմ} էք. մեք կը հարբեցնենք նորան եւ յետոյ կ

են իւրեանց արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, {սխալւում} ես. շատ անգամ արիւնի գին է այն, շատ ա

, յետոյ նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան։ {Սխալւում} է, եթէ յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզ

ը երբեւիցէ կարող էր սառիլ քեզանից, շատ {սխալւում} ես: - Ի՞նչ պատճառով դու այդպէս սիր

հայրենիքդ սիրելով Բան կը շինես. {սխալւում} ես, Այդպէս յիմար մտածելով:

: Այս խօսքերում, պ. Հայմը մեծապէս {սխալւում} է, եւ դորա պատճառն է դարձեալ գերմանակա

է եւ չէր խօսում, կարծում ենք, թէ չենք {սխալւում} ։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու ստոյգ պատմու

սկոպոսին կաթողիկոս օր կոչում, եթէ չենք {սխալւում} ։ Մենք ընդդէմ չենք եւ չենք մերժում, թէ

խախնամութիւնը իմ ընտանիքը: - Ո՛հ, {սխալւում} էք, պարոն. այդ, նախախնամութեան գործը

մ է, Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ {սխալւում} են այդ բանի մէջ՝ հետեւելով Ռուսաց " лю

մի ակամայ սխալանք, եթէ միայն մենք չենք {սխալւում}: Գիտենք, հեղինակը կամ շատ ուրիշներ էլ

պարզամտութիւն լսողի կողմից ( գուցէ մենք {սխալւում} ենք այսպէս կարծելով), որ հալած եղի տե

ո՜ւց եւ վաղուց սրբուած կը լինէին: {Սխալւում} է պ. Պռոշեանցը. ազգը ընդունեց այդ գոր

նը չլսուելու համար ակռաները եւ պռոշները {սխմած} երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել, մէ

որովհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝ ճշտուած եւ {սխմուած} չէին նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող ե

է: Իսկ Նալբանդեանցը երբէք չէ մեղանչել {սխոլաստիկ} կոչելով Հայոց այն կիսագրագէտ մարդիկը,

ւ այժմ հայերի համար գրվել են միմիայն մի {սխոլաստիկական} կրոնական չնչին վեճերու վրա, որոնք ժողո

արուած էին ցուցակով եւ կարգով այն բոլոր {սխոլաստիկական} եւ յիմար գրուածքը, որ տպւում են կամ հե

տիր են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ {սխտորը} ։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ Իսրայէ

, բռնի՛ր գոգնոցդ, եւ ածում է նորա մէջ {սխտորի} փեճեկներ շատ. յետոյ, այն երկու լաւ հա

ձայն հանելու, կամաց թափում է գոգնոցից {սխտորի} փեճեկները... Բայց ինչպէս եւ իցէ պատա

կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի սոխի եւ {սխտորի} տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կամ սենեակիդ

լորը եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու {սխտորն} էր յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է, թէ մեզ

եռաբոյս, Ի լուսին կարգեմ, {Սխրացուցանեմ}. Ընդ Ոսկիամօր Տիկնոջն երկնա

Հայոց մի քանի երեւելի ուսումնականներին {սխօլաստիկ} էր կոչել: Այժմ հասկացա՞ք, թէ ինչո՛ւ հ

ծ են մինչեւ անգամ եւ շատերը այն հայազգի {սխօլաստիկ} ( դպրոցական) ուսումնականներից, որոնք

ծը առանց հիմքի չէ։ 1853 թուակ. մի հայ {սխօլաստիկ} Թիֆլիզ քաղաքից ուղարկել էր իւր մոսկուաց

ծ վայելչութեամբ երեւում է սոփեստական եւ {սխօլաստիկական} կրթութիւնը եւ որի իւրաքանչիւր թերթերից

նութեանը՝ հալած իւղի տեղ տալով Հայերին {սխօլաստիկական} գրքեր, որ գրուած էին պապական պղտոր հայ

ամտութենից դէպի միւս սոփեստութիւնը, մի {սխօլաստիկականութենից} դէպի միւս աբեղայամտութիւնը: Երջանիկ

քանի տարիներով յառաջ բարձրացած կրօնական-{սխօլաստիկեան} վէճերի պատճառով Մխիթարեան միաբանութիւնը

վերայ, այն խորհրդով, որ մոսկուացի հայ {սխօլաստիկը} այդ բանը արտագրել տայ աշակերտներին եւ ց

ւի այն պարոնի գործը։ Մոսկուացի հայ {սխօլաստիկը} մի առանձին հաճութեամբ կատարեց այդ յանձն

անը գրելու։ Մի ասա՛, որ մոսկուացի հայ {սխօլաստիկը} ինքը եւս պատրաստել էր մի այդպիսի ծակ մա

։ Այս գրքի մէջ գտել է այդ թիֆլիզեցի հայ {սխօլաստիկը} սխալներ), եւ թէ դորա հեղինակը պախար

ական գործերից։  Մոսկուացի հայ {սխօլաստիկը} եւս խօսում էր ամենայն տեղ այս սխալների

ղաքից ուղարկել էր իւր մոսկուացի համախոհ {սխօլաստիկին} ), որպէս կրիտիկա մի թիֆլիզաբնակ գաղթա

իւնը եւ դեռեւս մեղադրելով թիֆլիզեցի հայ {սխօլաստիկին}, թէ սա շտապել է այդ բանը գրելու։ Մի ա

ո՞ր է մեր ժողովուրդը, եթէ մեր պատուելի {սխօլաստիկները} հասկացրել են նորան, թէ կրիտիկայն բամբա

հա մեր ժողովուրդը իւր Կօրիֆէյ ճանաչուած {սխօլաստիկների} շնորհքով մեղաւոր է Կրիտիկայի առաջեւ, ո

նը թոյլ չէ տալիս մեզ յայտնել այստեղ այս {սխօլաստիկների} անունները եւ տարակոյս չունինք, որ այդ պ

որհրդից եւ գուցէ վշտացնէինք եւս մի քանի {սխօլաստիկների} անձնասիրութիւն, որոնք, կարդալով Բիլուար

րը սովոր էին միշտ կարդալ միակողմանի հայ {սխօլաստիկների} գովեստները Հայոց ազգին. մի չնչին անհիմն

վարդեր, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ եւ {{տատա՛սկ}: Եւ այնտեղ, ուր մարդը պատերազմ ունի չ

, որպէս եւ գտանի արձանագրեալ ի րեվիզսկի {սկազկային} ութերորդ աշխարհագրութեան, ուստի արձակե

ռաքաղից յետոյ ( Հոկտեմբերի 17-ին) ծնած {Սկայորդին} քանի մի անգամ հրատարակեց Տէր-Մանդինեանց

, որ մի այդպիսի ողբալի վիճակում գրել է {Սկայորդին} իւր վսեմական նամակները դէպի " Մեղուն "

նի գիրքը. - Պ. Բաբկէնեանցի նամակը. - {Սկայորդու} տարածած լուրերը. - " Հիւսիսափայլը " եւ

մ դառնանք դէպի երրորդ խնդիրը: §3. {Սկայորդու} տարածած լուրերը աւելորդ էինք համարել մե

ութիւնը եւ կատաղի նախանձը հարկադրել էին {Սկայորդուն} ցանկանալ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " վերջանալո

լ ազգդ Հռովմէականութեան հրաւիրող անձանց {սկաւառակներուն} մէջ պճեղ մը խելք կա՞յ... Կատակէն ա

րյանը կամ, մի քանի այլ մարդիկ տարեկանը {սկելու} են յուրյանց ծախքով։ Այս օրերս մեր օ

ը նորանով ցոյց է տալիս մեզ նոր սերունդի {սկեպտիկեան} ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի էր իմանալ

ենք տակաւին մի քայլափոխ առաջ տանել մեր {սկեպտիցիզմը} ։ Ի՛նչ է մեր հիմքը, որ մենք պիտի ասենք

եւ իցէ քնաբեր նանիկ, այլ այն արգասաւոր {սկեպտիցիզմը}, որ վերցնում է մարդկային մտքի ամլութեա

թէեւ այս չափիցն էլ տեսնում ենք կենարար {սկեպտիցիզմի} արած ազդեցութիւնը: Մենք աջողութի՛ւն եւ

նք ի կորովաբան հայախօսից, որպէս Գրիգոր {Սկեւռացի} ՝ աշակերտ Ներսիսի Լամբրոնացւոյ, սոր

ափ եւ նորա կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը: Իր {սկզբամբ} միապետական, փակուած եւ բացառողական էր

ատարինեայ Խօջամալ: ՚Ի գրութեանս ՚ի {սկզբան} թղթոյս յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն

ահեղ դատաստանն յետ յարութեան, առանց ՚ի {սկզբան} անդ սահմանելոյ զորոշակի յատկութիւնս մաս

միանգամայն ստիպող չքաւորութիւն նոցա 'ի {սկզբան} անդ, առիթ եղեւ փօլիթիքայի նոյն իսկ Մխի

լ եմք սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն է ի {սկզբան} ճառիս, ունի տպագրեալ քանի մի գրեանս վե

ռնացւոյն։ Յառաջաբանեալ հեղինակիդ ի {սկզբան} մատենկացս փողէ զանձնէ մաքրեալ զնորն հայ

ւ պատասխանատուութեան հրաժարականն ելեր ի {սկզբանէ} տուեր է. ասոր ի՛նչ ըսենք, ի՛նչպէս հաս

էլոց են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի ես ի {սկզբանէ} անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չեմ պահեալ

իմմ է անտի առնուցու ", այսինքն ՚ի միոյ {սկզբանէ}, ուստի եւ ես: Այլապէս, փոխանակ ստացա

խանը. " կենաց իմոց որ 'ի մանկութենէ 'ի {սկզբանէ} լեալ յազգի անդ իմում յԵրուսաղէմ, տեղեա

ն ճրագալուցի գրքերը բացի առաջինից, " Ի {սկզբանէ} արար Աստուած " եւ բացի վերջինից " Յամին

Հայոց, յորոց եւ փոխանցեցաւ 'ի նոսա 'ի {սկզբանէ} հետէ։ Ուստի՞ յառաջ գայր եւ զի՞նչ փ

ն պատճառն եւ բուն վանական փօլիթիքայն 'ի {սկզբանէ} հետէ էր ազգասէր լինել եւ ջատագով Հայոց

վարդապետութեան: Թէպէտ հարք նախնականք ի {սկզբանէ} անտի Հայոցս քրիստոնէութեան աւանդեցին ազ

ք, արժանի եղեն ընդունակութեան ": Ի {սկզբանէ} հարեւանցի պատմութեան հինգերորդ դարում,

ս Ասողիկ, հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի {սկզբանէ} ազգիս ց1001 ամն, որ առ ճշգրիտ տարեգրու

մութեամբ գրականութեան մերոյ հարեւանցի ի {սկզբանէ} ծաղկման լեզուին մինչ ցայս վայր, մնա դե

" Վիէննայի: " ԶԲազմավէպ " օրագիրդ ի {սկզբանէ} անտի գոյութեան նորա մինչեւ ցնոր աւուրս

ւնն գրականութեան: Ահա գլխավորաբար ի {սկզբանէ} անտի, որ ինչ ցայսօր հեղինակք մեր եւ նո

ն ոչ հանդիսացուցանէր զխայտաճամուկ ծիր ի {սկզբանէ} անտի իւրոյ գոյութեան կամ լաւ ասել որչափ

ն ազգի, ուրեմն եւ պատմութիւնն: Հայք ի {սկզբանէ} անտի ծագման թագաւորութեան Արշակունեաց գ

տոնէութեան մէջ անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի {սկզբանէ} էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած է

ր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի {սկզբանէ} առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ

առավարչութեանց ներքին աճելութեան յայտնի {սկզբանը} վրայ հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը, գոնէ

րդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատապարտելի {սկզբանց} եգիպտական քրմաց, որք առ անձնապահութեան

խտրին սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա՛լ {սկզբանց}, որք զազատութիւն ազգաց, դնեալ արեամբ

ղութիւնքը անգլիական ազատութեան հիմնական {սկզբանց} մասին: Հերիք չհամարելով ընտրողութեան ե

ս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն {սկզբանց} եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթութեան եւ վարդ

մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են " Յաղագս {սկզբանց} ", թարգմանութիւն Արիստոտելական Պորփիւր

րմացած լինելով այս մարդուց խօսակցութեան {սկզբի} եւ բանի վերջաւորութեան վերայ, չհամբերե

կարողանայի՜ն լինել։ Դեռ արարածների {սկզբի՛ց} շատ ոճիրներ գործեց նախանձը աշխարհում։

Սերմերը պիտի լինեն Նախիջեւանում մարտի {սկզբին}: Պետք է այդ սերմերը ցանել երկու շաբաթ

եր եմ տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի {սկզբին}, երբ ես մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց

անք այդ դրոշը բարձրացրին նոր դարաշրջանի {սկզբին}, երբ այնքան էին քաղաքակրթված եւ լուսավ

խնդրել եմ դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի {սկզբին}, եւ նրանք խոստացան այդ անել հօգուտ իմ

րության վրա մեկը մյուսից: Ցանել ապրիլի {սկզբին}, երբ այլեւս առավոտյան սառնամանիքներից

ես թէ մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա {սկզբին}, ասես թէ արեւը մի փոքր փոքրացել է այս

արգացման վերին աստիճանը իր ձեւով նման է {սկզբին}, որտեղից առաջ է գնում այդ զարգացումը "

ման վերին աստիճանը իր ձեւով նման է նորա {սկզբին}: Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ ազգ

անտիկեան դարերի վերջի եւ միջին, դարերի {սկզբին} պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող են մեզ յիշեցնել

րա համար որեւէ ապագա: Այդ ժողովուրդն, {սկզբից} ի վեր սնված լինելով Եգիպտոսում բացարձակ

տարումը դժուար էր, բայց գոնէ այս տարու {սկզբից}, եթէ հոգաբարձութիւն արած լինէին մի արծ

ամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ {սկզբից} մինչեւ այսօր, դաստիարակուելով սուտ ազգ

ր չէ ճանաչում ճշմարտութիւնը, որովհետեւ {սկզբից} մինչեւ այսօր սուտը հաղորդութիւն չունի ճ

... Այսպիսի բաներ պատահում են տարու {սկզբից} մինչեւ նորա վերջը: Շատ անգամ լսւում են

ուիս եւ կը մոռանաս այն ազատութիւնը, որ {սկզբից} մինչեւ այսօր պատճառ է եղել արիւնահեղութ

Ծնունդ եմ միակ սիրոյ մարդկութեան. {Սկզբից} մինչեւ այժմ, անարգ մարդու պէս, Շ

մէջ, քննութեան տակ ձգել Հիւսիսափայլը, {սկզբից} մինչեւ նորա վերջը եւ յանդիմանել նորա հ

այ նորա մէջ կեանք եւ կենդանութիւն, այլ {սկզբից} մինչեւ այսօր մի վհատեցուցիչ միօրինակութ

աբան, պատուելի ընթերցողքը, կ'իմանան՝ {սկզբից} մինչեւ վերջը կարդալով այս յօդուածը։

ազմերախտ Հայրը, որ մնա՛ց ինչպէս որ կար {սկզբից}, նո՛յն անապակ ջրերում, որոնց աղբիւրը

եւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի սկիզբը, թէ {սկզբից} դէպի վերջը: - Վերջից դէպի սկիզբը,

անական ոճր. Կարդա՛ ճարտասանական ոճով, {սկզբից} դէպի վերջը: - Այստեղ բանը Ձեր մռա

ւմ են դոքա այժմ. կարդայ ինչպէս կամիս, {սկզբից} դէպի վերջը, վերջից դէպի սկիզբը, վիպաս

տեղեկութիւն չունէր աշխարհի երեսին, եւ {սկզբից} ահա, մի սիրելու սիրտ չունենալով, որքա

յետոյ եւս մտածել կամ ամենեւին չմտածել։ {Սկզբից} մինչեւ այսօր Հայ մարդը սովորել է նիւթակ

գուտ գործակատարութեանը: Այո ́ երբ {սկզբից} նախախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ Հիւ

չենք հասկանում), բայց եւ այնպէս գործի {սկզբից} մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճելով աճում

րեւեցնէր մեզ այնպիսի բնաւորութիւնք, որ {սկզբից} մինչեւ վերջը աճում էին լոգիկաբար: Եւ հ

Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում, գործի {սկզբից} մինչեւ վերջը, բնութեան նկարագրութիւնը

ովին անծանօթ լինելով ինձ, արդէն նամակի {սկզբիցը} վարւում է որպէս մի մօտ բարեկամ, որպէս

թուղթը ինչպէս յարկն էր եւ սկսեց կարդալ {սկզբիցը}: Ե ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ " Մռայլ

ց աղբիւրը էր ինքը մեր Փրկիչը, եւ որոնք {սկզբնաբար} խառնելով Թադդէոս եւ Բարթողիմէոս առաքեալ

նք, որ կան աշխարհի երեսին, այդ բոլորը {սկզբնաբար} ծագել են կամ բնութիւնը թիւր հասկանալուց

արտաւորիմ յայտնել զհետեւեալս. թէպէտ եւ {սկզբնական} հանգամանք մտանելոյ իմոյ ի հոգեւոր կոչու

դաշտային ցանքսերի համար՝ աշունքից). {սկզբնական} շրջանում, սորգոյի ծլելուց հետո, թփերի

եթէ մեծ չլինի, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի {սկզբնական}, ընտանեկան դաստիարակութիւնը իւր ծնողքի

ք բերուի հողը, թո՛ղ ինչպէս կամի, լինի {սկզբնական} կառավարութիւնը եւ տնօրէնութիւնը, յետոյ

թների վերայ, յետոյ՝ բարոյական առածք, {սկզբնական} հիմունք, բարոյական խրատք եւ նկատողութի

ան մէջ, ծնած է 1831 թուականին։ Իւր {սկզբնական} կրթութիւնը ստացաւ նա Երեւան քաղաքում,

ատկանած բաներ, եթէ այդ բանաստեղծութեան {սկզբնական} տարրը է մի իրողութիւն կամ թէ անձն, ազգ

նքներն էին, որ բաղկացուցին նորան, այն {սկզբնական} տարերքն էին, որ զանազան բաղադրութիւննե

առներին, Մխիթարեան ընկերութեան նոյնիսկ {սկզբնական} պայմաններին պապական հովանաւորութեան տակ

րովին չ'կար, կամ եթէ կար, այն եւս իւր {սկզբնական} կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը տամ վերջապէս, թէ

, որ վերաստեղծես այդ քարերը դէպի իրենց {սկզբնական} ձեւը, քո բոլոր աշխատութիւնը պիտի լինի

ետոյ ծայրայեղութեան հասան: Սրա գլխաւոր {սկզբնապատճառը} եղան ազգային-կրօնական վարչութեան մի քան

, նախահօրս եւ այնպիսի բազմարդիւն զաւակի {սկզբնապատճառիս}: Խնդացէք ուրեմն, խնդակից եղիք ծե

րով պիտի աւանդէ գալոց սերունդին թատրոնի {սկզբնապատճառների} անունները: Հայկական թատրոնի պատճ

ոյս ունինք նոյնպէս, որ ազգային թատրոնի {սկզբնապատճառքը} մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնեն եւ աշխատի

ինքնուրոյն գործականութիւնը: Եզր անունի {սկզբնատառը}, դարաւոր ժամանակներից սկսած, գլխիվայր

չունի թերեւս եւ զօրինաւոր թոյլտուութիւն {սկզբնաւորութեան} եւ շարունակութեան ի կանոնադրութեանց Ձեր

պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ գործի {սկզբնաւորութեան}: Հին խելքերը, որոնց զլացել էր դա

մար: Մարտի 5-ին ըստ գերագոյն հրամանի ` {սկզբնաւորութիւն} տեսութեան: Եղբայրս եւ Ա[նանիա] Ս[ուլթա

ւթեամբ կոչուեց այդ պաշտօնին աւանդութեան {սկզբնաւորութիւնից} 15 տարի յետոյ: Տեղի ունեցած անկար

են լեզվով հանգիստ շարունակեց իր գործը: {Սկզբում} ես նրան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետո, ըս

ւնը, նոյնպէս եւ քո ցոյց տուածները. եւ {սկզբում} ինձ ցոյց կը տամ Հայոց կողմում, յետոյ փ

ր, կը տանի նորա ապրանքի վաստակը, թէեւ {սկզբում} ծանր թուեցաւ նորան ապրանքը առանց վաստակ

եկեղեցական անունը: Որչափ եւս գրուածքի {սկզբում} գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական

ցնում է եւ արդարացնում է իր ( այս երեսի {սկզբում} ) փիլիսոփայութեան մասին դրութիւնը: Ինչ

րծեց նախանձը աշխարհում։ Սատանա՛ն, դեռ {սկզբում}, նախանձելով կործանեց նախաստեղծին եւ հո

քի " այն անմահ երգիչը, եօթներորդ դարու {սկզբում} սրբատաշ քարերով շինեց որպէս Հռիփսիմեանց

կա՛մ նոյն 486-ի վերջերում, կա՛մ 487-ի {սկզբում}. եւ որովհետեւ 484-ին էլ, 486-ին էլ Ս

ւնով՝ Անոյշ բառը աւելցնելով այդ անունի {սկզբում} կամ վերջում։ Իսկ եթէ Ձուիկի հօր անո

Կ. Պոլսի հայոց նախկին Սարգիս պատրիարքը {սկզբում}, հաշուի առնելով ազգի ընդհանուր ցանկութ

գեւ: Ես ինքս, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի {սկզբում}, սատկած ձուկի պէս բերանս բաց մնացած,

րջացած է, իսկ խոտհնձի ժամանակը յունիսի {սկզբում}, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ թէ ասեն

քի սկիզբը: Պատմում են, թէ կամեցած էին {սկզբումը} գետի ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ

ն սովորութիւնք: Բնակիչների զգեստը, որ {սկզբումը} բոլորովին համաձայն էր Թաթարի ձեւերին,

Կաթողիկոսից, որ նա իւր Հայրապետութեան {սկզբումը} դեռեւս առաջը փակէ այս բանիս, որ մեծ եւ

զադէին նոր ապրանք ուղարկել: Բէգզադէն, {սկզբումը} այսօր էգուց ասելով, վերջապէս բոլորովին

եւս չէինք, եթէ, ինչպէս Յիշատակարանիս {սկզբումը} ասացինք, բազմաթիւ նամակներ անհանգիստ ա

դեռ Մեծ Ներսէս Պարթեւի կաթողիկոսութեան {սկզբումը} հաստատուած լինելով, եւ մինչեւ սուրբ Սա

պատիւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի վիպասանութեան {սկզբումը} դնել Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը՝ քաղե

ն լօգիկայի ազդեցութեան տակ լուսաբանած, {սկզբումը} իհարկէ պիտոյ է նորան օտար թուին դոքա,

ն իւր անձին որպիսութիւնը լաւ իմանալով, {սկզբումը} մեծ խորամանկութեամբ վարւում էր ամենեցու

խճանը։ Անցեալ 1857 թուականի Դեկտեմբերի {սկզբումը} արդէն կարողութիւն չունէր տանից դուրս գա

տանել ցաւին։ Հանգուցեալը Յունուարի {սկզբումը} տեղափոխուեցաւ դէպի յիշեալ հիւանդանոցը.

ակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII դարու {սկզբումը}, երբ, բարեկամանալով յիսուսեան կարգի ա

Յուլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու {սկզբումը} եւ էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ դարում, խ

ս օրէնքներից. եթէ նա ազատ մնացած լինէր {սկզբումը}, կամ մնալու վերջումը, երբեք չէր կերպա

ս եւս քեզ նոյնպէս պատասխանեցի: - Ես {սկզբումը} եւս ասացի, թէ մարդ հարցանելով, կամենո

մնաց նա Ցանթէ կղզումը, ուր կամք ունէր {սկզբումը} բոլորովին մնալ իւր ընկերութեան հետ միաս

ռաջ, այսինքն՝ տասն եւ եօթներորդ դարու {սկզբումը}, վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ արգելւ

թեան հիմնարկութիւնը։ Այդ միաբանութիւնը {սկզբումը} ունէր ստուգապէս այն խորհուրդը, որ վերա

ապականութեան հողի վերայ, հարկադրուել է {սկզբումը} Պապական ձեւանալ։ Նորա մեղքը չէ, որ նո

մանի զօրութենովը պիտոյ էր 1537 թուականի {սկզբումը} Վենետկումը լինէին։ Բայց պատերազմը, որ

ն վերագրած շնորհքները։ Բայց XVII դարու {սկզբումը}, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս էին պատրաստում

իւր պատմութեան մէջ հիմնարկողի կեանքը։ {Սկզբումը} դեռեւս Ֆրանսիսկոս Կսաւիէն, Րոդրիգէզը ե

անսիայի վերայ։ Հենրիկոս III-ը, որ {սկզբումը} շատ ուշ չէր դնում սուրբ Լիգայի վերայ,

Օրլէանեան Դուքսը իւր գործակատարութեան {սկզբումը} շատ չէր սիրում Յիսուսեան աբեղայքը։ Հայ

. պիտոյ է ասեմ, որ իմ ուսումնառութեան {սկզբումը} փոխանակ ազգային լեզուով զարգանալու, գի

զի մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ վերաuաց {սկզբունս}, զորս միահամուռ մերժեմք, եւ զհակառակն

է, անտարակոյս, եւ թիւր վարդապետութեան {սկզբունք} տնկէր ձեր մէջ: Ազատութիւնը ստեղծել է Ա

նպէս չէ՞, բուն իսկ բարոյական եւ բնական {սկզբունք}: - Ճիշտ այդպէս, ինչպէս երկու անգ

ում է այնպիսի հասկացողութիւնք, այնպիսի {սկզբունք}, որ վաղուց արդէն սրբազանել է ինքը, հա

ենայն իշխանական եւ ծառայական առնչութեան {սկզբունք}, հանապազօրեայ փորձերից եւ էական պիտոյք

քննել է, եւ ընդունելով որպէս հիմնական {սկզբունք} կազմել է իր համակարգութիւնը, ուր տիեզե

մէջ: Երեւի թէ կային դորայ մէջ այնպիսի {սկզբունք}, որ պէտք էր արմատախիլ առնել իւր սրտից

են միմեանցից բաժանող եւ հեռացնող եսական {սկզբունք}, որի հիմքի վերայ ոչ թէ միայն բան չէ շի

յ. մենք այստեղ տեսանում ենք մի փրկարար {սկզբունք}, այն է հանդէս տալ ազգի կարծիքին, ուրե

կալի էր մեզ գիտել, ի՞ւ արդեօք տարբերին {սկզբունքդ} ՚ի դատապարտելի սկզբանց եգիպտական քրմաց

րիմք ուսանիլ նոյնպէս, եթէ զիա՛րդ խտրին {սկզբունքդ} ի պապական դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք զա

է գտանելու, եւ քաղաքակրթութեան պտղաւէտ {սկզբունքը} մեք պարտական ենք որոնել երկրորդի մէջ:

գուտ քաղել քո հողից: Եթէ հող վաճառելու {սկզբունքը} թոյլ տրուի, այն ժամանակ աղքատութեան եւ

այն ժամանակ աղքատութեան եւ թշուառութեան {սկզբունքը} կ'ընդունուի: Կարող է պատահել, որ

արեւին, որ մեզ լուսաւորէր: Զոհի {սկզբունքը} անարգում է մարդկային արժանաւորութիւնը:

նէ, Եթէ արիւն ընդ արեան, ակն ընդ ական {սկզբունքը} չլինի, ուրիշ աղբիւր չկա՞յ հաւասարութեա

աւելի երջանիկ չի լինիլ, վրէժխնդրութեան {սկզբունքը} ներողութեան սկզբունքին զոհելով կամ հաւա

) յարգելուն: Ոչ մի տեղ ինքնավարութեան {սկզբունքը} չէ հասել մինչեւ այդ աստիճան պարունակութ

տեղը որպէս միակ բարերար ելք հասարակական {սկզբունքը} ( общинное начало), որ կայ Ռուսիոյ մէ

րաւանց եւ ազատութեան խելացի եւ հիմնաւոր {սկզբունքը}: Անգլիոյ մէջ, իշխանութիւնը արտոնունակ

արժէք ունի արծաթը: - Այդ կորստական {սկզբունքը} հերիք պատճառ է, որ դուք չհարստանայիք ե

ԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ Ա. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ {ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ} Նախընթաց յօդուածի մէջ խօսեցինք

առել քննել եւ նկարագրել այս ընկերութեան {սկզբունքը}, բարոյականութիւնը, մատենագրական գործո

նհրաժեշտ պայմանն է քննել եւ ուսանել այն {սկզբունքը} կամ այն տարերքը, որ նիւթ էին եղած այդ

այն հանգամանքները, որ ծնուցել էին այդ {սկզբունքը} եւ որոնց մէջ միայն, որպէս իւրեանց ատմօ

ի մէջ, կարող էին կերպարանագործուիլ այդ {սկզբունքը} կամ տարերքը եւ աճելով օրէ օր ստանալ մի

մ է մեզ քննել նախ եւ յառաջ " Մխիթարեանց {սկզբունքը} "։ Մխիթարեանց սկզբունքի հետ անմեղա

ելու համար պիտոյ է քննել այդ կրօնի բուն {սկզբունքը} եւ ուղղութիւնը։ Ստրկական կրօնի մէջ բռն

եւ ընդունեցին իւրեանց մէջ այն բարոյական {սկզբունքը}, որով լցուած էր, կատարեալ էր ինքը՝ Ք

, այո՛, եւ ազգերի երեսից։ Ահա այն {սկզբունքը}, որոնց մէջ աճել է Մխիթարեան ընկերութիւ

էջ ցոյց տուեց կատարելապէս իւր քաղաքական {սկզբունքը} ։ Եւրոպայի եւ Ասիայի մէջ նա պիտոյ է պատ

, թէեւ ոչ դրականապէս գործադրելի էր այդ {սկզբունքը}, այլ ստրկանում է հին լեզուի արտաքին ձե

ալու, երրորդ օր մի ուրիշ եւ այլն: Այս {սկզբունքը} մեծ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքում,

այնուամենայնիւ, միեւնոյն ուղղութեան եւ {սկզբունքի} տէր է, ինչպէս Մխիթարեանք: Ուշ է զարթե

թութիւնը հերիք համարելով իմ հայեացքի եւ {սկզբունքի} մասին՝ շարունակում եմ խօսքս, թէ մեր ա

տեղ չէ: Սխալը փորձական սխալ չէ, սխալը {սկզբունքի} մէջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը սխալ է,

նաւորութիւն։ Ինչպէս այժմ, առաջ էլ այս {սկզբունքի} տէր էինք, ուստի եւ զարմանք չէ, այլ շա

Մխիթարեանց սկզբունքը "։ Մխիթարեանց {սկզբունքի} հետ անմեղանչաբար ծանօթանալու համար պիտո

, մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան {սկզբունքի} մայրը ճանաչւում է գլխաւորապէս կրօնը եւ

ակութեան մէջ, եթէ միայն նախատեսաբար եւ {սկզբունքի} վերայ հիմնուած ուղղութիւն է այդ եւ ոչ պ

որովհետեւ շատ նորելուկ գրողներ, առանց {սկզբունքի}, առանց ուղղութեան հանդիպածը գրում են,

ցի սխալը տրամաբանութեան մէջ չէր, այլ՝ {սկզբունքի} մէջ։ Քերականութիւնը միայն նշանակութեամ

ն տակ, գաղափար չունէր ազատութեան էական {սկզբունքի} մասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ վաղ էր

հիմնված մինչեւ այսօր հաստատ կացավ յուր {սկզբունքին}, եւ քրիստոնեությունը ազդեցություն չգոր

որ լեզուն գործածության մեջ մտցնելու մեր {սկզբունքին} ուղղակիորեն հակասող սխալը: Չէ՞ որ Տուր

ամբ կամ հաւատարիմ մնալով իւրեանց երկճղի {սկզբունքին}, մեր քարոզութիւնը անուանէն նիւթականութ

յսպիսի գործի, հաւատարիմ մնալով իւրեանց {սկզբունքին}: Բայց այն վառ երիտասարդութիւնը,

, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներողութեան {սկզբունքին} զոհելով կամ հաւասարութիւնը ( պատժի եւ մ

ցումը հակասում է անգլիական տէրութենական {սկզբունքին}, այս պատճառով, հազիւ թէ կարողանան նոք

նքով հակասական են նոր լեզուի մշակութեան {սկզբունքին}, որ է որքան կարելի է առաւել շատ եւ առա

ղբերանում է հասարակ ժողովուրդի ընդունած {սկզբունքից}: Մի յարատեւ բռնակալ կառավարութիւն մի ա

լ։ Ո՛չ. այդ տակաւին խորհուրդ ունէր եւ {սկզբունքից} առաջ էր գալիս, թէեւ ոչ դրականապէս գործ

որաց օգնական լինել " այս վարդապետութեան {սկզբունքն} էլ նոյն կէտիցն է իջնում: Արդարեւ, եթէ

ւթյունքը, թեպետեւ հառաջանում են տարբեր {սկզբունքներ} րից, վերաբերությամբ դեպ ի Գառիբայլդի ե

լով, որ սնոտի նախապաշարմունքներ, փտած {սկզբունքներ} եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք պ

ենք կանգնեցնում մեր առաջեւ զանազան սուտ {սկզբունքներ}, սոփեստական գաղափարներ, որոնց չենք հա

կազմակերպման համար անհրաժեշտ ընդհանուր {սկզբունքները} ոչ մի կոնստիտուցիայի չեն խանգարում, որ

ընդդէմ ` միմիայն դիմադրութիւն: Իսկ այդ {սկզբունքները} չեն կարող ցոյց տալ իրենց խորհուրդը եւ ն

: Ստրկության եւ բռնակալության փոխադարձ {սկզբունքների} վերա հաստատված կառավարությունքը իսկույն

, հիմնված բացարձակ սուտ ու արհամարհելի {սկզբունքների} վրա, որոնք հասարակության ներկա զարգացմ

աւազան են կարծում ողորմելի՜ մարդիկ: {Սկզբունքների} համար մեզ տրուած սոցիալիստ, կարմիր հաս

ւնքը: Այո՛, ռեֆօրմ խնդրում ենք այն {սկզբունքների} մէջ, որոնցից կախուած են հոգեւոր մարդեր

ով: Հաստատուն կերպով հենվելով այս {սկզբունքների} վրա, " Հյուսիսափայլի " խմբագիրը իր համ

ն փիլիսոփայութիւնը ընկերական եւ բարերար {սկզբունքների} տակ կերպարանուելով հիմք դառնան տէրութեն

ս Վելլինգտօնը առատօրէն քաղած լինելով իր {սկզբունքների} արդիւնքը պատերազմի դաշտում, մոռանում ե

վարութիւնը ներգործելով արդէն ընդունուած {սկզբունքների} վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին եւ

պատճառով, աւելի կանոնաւոր եւ հիմնաւոր {սկզբունքների} երեւեցուցիչքը, պիտի երեւցնեն իրենց մէջ

պարապիլ այն ուսմամբը, որ վերաբերում էր {սկզբունքների} ( principia), Աստուծոյ գոյութեանը եւ

յս ցիր ու ցան ճապաղ ընկած ձեւերը կարելի {սկզբունքների} վրայ ամրացնել, որպէսզի նոցա միջնորդութ

ջին դասակարգը ժողովրդի միշտ պաշտպան այդ {սկզբունքներին}: Սորանից պարզ է, թէ անդրանկական համակ

Մռայլութեան Տէր Բէհեղզեբուղի քաղաքական {սկզբունքներին}, որով նորա թագաւորութիւնը ամենափառաւոր

ո՛չ ինքը միսիան, որն աշխատում է նույն {սկզբունքներով}, ինչ սկզբունքներով պատվարժան Ֆրանսուա

րն աշխատում է նույն սկզբունքներով, ինչ {սկզբունքներով} պատվարժան Ֆրանսուա Կսավիեն աշխատում էր

որ Բիւզանդական կայսերութիւնը, իւր փտած {սկզբունքով}, երբէք չէ կարողացել, այլեւ չէ կամեցել

բուրդը։ Ահա, այս անբնական եւ բարբարոս {սկզբունքով} չորացնում է այդ կրօնը ամենայն բանականու

րը: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէն իրենց {սկզբունքով} հակասական են նոր լեզուի մշակութեան սկզբ

aratui!: Այս է վախճանը այն ամենի, ինչ {սկիզբ} ունի, վախճան, իհարկե, միայն տիպիկակա

դերից, որ ասում էին, թէ այն բանը, որ {սկիզբ} ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել եմ, ե

ը եկեղեցական մի կանոնադրութիւն չէ. այն {սկիզբ} չէ առնում որեւէ ժողովից, այլ Երուսաղէմ

մ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ ամսվա {սկիզբը}, իսկ հետո՝ ինչ որ աստված տա: Շնորհակ

ճանապարհ պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի {սկիզբը}: Պատմում են, թէ կամեցած էին սկզբումը

ա, այդտեղ է եղած իմ մեծ տարաբաղդութեան {սկիզբը}: - Խալիլ նայի՞բ, - աղաղակեցին Լեզ

լուսաւորութեան եւ խիստ բարոյականութեան {սկիզբը}: Մի՛թէ մի քայլափոխ չէ դէպի լուսաւորութ

ցու ընդհանրականից բաժանուելու կորստական {սկիզբը} ։ Ներսէսի յաջորդ Սահակը, ջերմեռանդութե

եթէ նոցա ազգութեան հասկացողութիւնը իւր {սկիզբը} առնում է անցածի խայտաճամուկ աւանդութենն

այն ամեն բան, Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ {սկիզբը} գոյութեան. Ուխտիս ես չեմ հակառակ ": Ե

ր փայտէ մնացել է մինչեւ եօթներորդ դարու {սկիզբը}, որ Կոմիտաս կաթողիկոսը, իսպառ վերցնելով

պատմութիւնը բաւական երկար է. այդ բանի {սկիզբը} շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ վերջը անախ

րտասանական ձեւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի {սկիզբը}, թէ սկզբից դէպի վերջը: - Վերջից դ

է սկզբից դէպի վերջը: - Վերջից դէպի {սկիզբը}, - ասաց սատանան, - ես սիրում եմ վիպաս

թերցուածը. - վէզի՛ր, լսեցի՞ր դու սորա {սկիզբը}. եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն...: Մ

կամիս, սկզբից դէպի վերջը, վերջից դէպի {սկիզբը}, վիպասանական թէ ճարտասանական ձեւերով,

այից ծառայ զՄանթուխէանց: Ալքիմիայի {սկիզբը} յայտնի չէ. չէ պիտոյ որոնել նորան ո՛չ Յ

րհուրդը էր Ոսկի շինել ուսուցանել: {Սկիզբը} կարծիքի, թէ կարելի բան էր զանազան նիւթ

րիւր տարի՝ մինչեւ տասնեւութերորդ դարու {սկիզբը} ։ Այս դարը պիտոյ է աւելի բաղդաւոր ժ

Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան սերմը, {սկիզբը} կամ դարագլուխը։ Այս մեծակշիռ յեղափ

գլուխը։ Այս մեծակշիռ յեղափոխութեան {սկիզբը} տեսանում ենք տասնեւերեքերորդ դարումը,

ի պիտի ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ {սկիզբը} նորա վերայ գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատն

մնայ, բայց մինն ալ բաւական է, եւ այն {սկիզբն}, որ դուրս մնացել է, պատճառն է Խաչատու

կական ինքնին գրելոց է ՚ի Լոնդոն, առանց {սկիզբն} առնելոյ գործոյն, մինչեւ ընկալցի առ այն

ուրիշներն ավարտեն: Յուրաքանչյուր գործի {սկիզբն} անկատար է լինում: Իմ ենթադրությամբ, ա

ի իւր մէջ առաքինութեան կամ վատթարութեան {սկիզբն} կամ տարր, եւ հոգու այդ ունակութիւնքը հ

լի լաւ, գրքի ճակատում դրած պատկերը՝ " {սկիզբն} եւ վերջ ընդունելութեան " ստորագրով, շա

՝ Լուսաւորչից, որի Յաճախապատում գիրքը {սկիզբն} դնում է քրիստոնէական Հայոց մատենագրութե

ն կողմն է փողոց վաճառի, որ Չինի բազարի {սկիզբն} կոչի, ուր է իմ դուքանները են, իսկ հիւ

զոր ինչ Ի նորա կալաւ ձեռաց {Սկիզբն} գոլոյ, եւ ո՛չ ինչ Գտցի ուխտիս դիմ

եւ համբերեմք ազգովին: Այո՛, որովհետեւ {սկիզբն} կալայ խօսիլ ընդ Վեհափառ Տեառնդ, անպատր

նաւոր արուեստի, դեռ երեխայական հասակից {սկիզբն} անելով բանական գիտութեան պարապելու, Յո

որ Փարպեցին " անդստին 'ի մանկական տիոց {սկիզբն} արարեալ բանական գիտութեան՝ Յունաց յաշխ

զ [մերոյս վասն հայկական դպրութեան ճառի] {սկիզբն} առնել [այսու բանիւք], թէ ի [նկարագրի մ

այի Ասորեաց, որ զինքն կամելով ցուցանել {սկիզբն} քաջութեան եւ լաւութեան՝ հրամայէ զբազու

աղետից անցելոց ընդ գրականութիւնս մեր ի {սկիզբն} չորրորդ դարու, անցանէ ի նախաթոռ մատենա

եան Մահմեդի եւ խալիֆաց արաբացւոց: Ի {սկիզբն} մետասաներորդ դարու եկաց Յովհան Կոզեռն վ

, որովհետեւ չ'կայ նորանում փոփոխութեան {սկիզբն}, այսինքն՝ չ'կայ կեանք, որ ամենայն ին

ունի՞ արդեօք իւր մէջ մեծ թագաւորութեան {սկիզբն} ։ Ամենայն տեղ, ուր սկսանում է պատմական

ործերի ընթացքը, դուրս դրեցին Քաղաքական {սկիզբն} ըստ ամենայնի հակառակ Յիսուսեաններին, ա

Երկու հազար ռուպլին չորս հատ երծաթեայ {սկիհ} գնվի մինն Մադրասայ, մինն Կալկաթու եւ ե

- Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ, {Սկլաւոն} եւ Յոյն ժողովուրդը քաղաքակրթիչ հոգաբարձ

նի մեծատունք: Բրիտանիոյ, Իռլանդիոյ եւ {Սկովտիոյ} մէջ է 29, 307, 199 հոգի բնակիչ, որոնց

չ: Այս միջոցին Մանուշակը, հասարակ {սկուտեղի} վերայ դրած թէյի բաժակները, բերեց Շահու

լլոսը բռնած ունենալով ձեռքում մի ահագին {սկուտղ}, որի վերայ շատ յարմար էր շինել մի գինե

նել մի գինետուն եւ մի մատենադարան: Այս {սկուտղի} վերայ դրած էին երկու մեծ մատաղի կաթսանե

. Էմմանուելի անվանագիրը: Ամենայն տեղ, {սկսած} տերութենական շինվածքներից մինչեւ գինետո

ում եմ Ձեզ մի տպյալ 30 տոմսակի տետրակ, {սկսած} 931 համարից մինչեւ 960 համարը, եւ խնդր

այրս, որպեսզի ավարտեմ դեռեւս առավոտյան {սկսած} նամակս: Երկար եւ առանց ընդմիջման չեմ կ

ությունից, այլ հռոմեական պատմությունից {սկսած}. մենք հետեւակներ ենք եւ Հռոմից դենը չե

0 հայեր: Միայն Եվրոպական Թուրքիայում, {սկսած} Իզմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա

Շլոսսերը չկա ( Հռոմեական պատմությունից {սկսած} ), ապա ինձ ուղարկեցեք նրա 18-րդ դարի պ

սել, որ քերականության վերլուծական մասը {սկսած} էլ չի եւ այն չի կարելի այստեղ մշակել առ

օծանելիք kali jodatum։ Երկուշաբթի օրից {սկսած} առավոտները խմում եմ մեկական բաժակ դառը

ի սեպհական: Դ. Յունիսի 24-ից {սկսած} ՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի նման թա

ան մէջ, որ շարունակւում էր երրորդ օրից {սկսած}: Յանկարծ ի՛նչ տեսանեմ. մի մարդ, փաթա

հարցանէք, ես կ՚ասեմ ձեզ, որ իմ կեանքը {սկսած} այն օրից, երբ յիշում եմ ինձ, մինչեւ ն

ի մէջ ֆրանսիական մրրկալից պատմութիւնը՝ {սկսած} Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդից մինչեւ պօլ

տարի եւ Բէգզադէի՝ շատ վաղ ժամանակներից {սկսած}, իրեարու մէջ ունեցած յարաբերութեան մաս

արժանի յօդուած: Պարոնը, շատ ժամանակից {սկսած}, լրացեալ եւ անթերի իմաստութիւն վաճառել

ր բարեկամներից մինը, որ 1853 թուականից {սկսած}, շատ անգամ գովելով մեզ այդ անզուգական

նունի սկզբնատառը, դարաւոր ժամանակներից {սկսած}, գլխիվայր է գրում ազգը, եւ այդ հերոստ

խե՜ղճ ազգի թշուառութիւնը: Այս տողերից {սկսած} մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը հրաւիրու

է բանտարկութեանս ( 14 յուլիս, 1862-ից {սկսած} ): 15-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն]

իայն փակուած եւ կենտրոնացած կացութիւն, {սկսած} Եգիպտոսի քուրմերից մինչեւ Պիոս եօթերորդ

ւականում տպած եկեղեցական պատմութեան մէջ {սկսած} 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը, ախոյեան դ

ակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից {սկսած}, երբ կանգնել էր իր ճամփի վրայ: Յայտնի

գլիական սահմանադրութիւնքը միջին դարերից {սկսած} բնական ճամփով աճելով աճում էր, բոլոր ց

արաթոյն ժանիքից գազանների, որ այն օրից {սկսած} ծածուկ դարան մտնելով եւ իրենց անհամար հ

ծի միջից, ինչ որ տղայութեանս ժամանակից {սկսած} ժողովել էի։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն գ

ամեն արդար արիւն, արդար Աբէլի արիւնից {սկսած} մինչեւ Բարեքի որդի Զաքարիայի արիւնը, ո

պեցու ստոյգ Պատմութեան մէջ 279-դ երեսից {սկսած} մինչեւ 306-դ երեսը։ § 21. Բնագրում

կանելի բառը, մեր լեզուի մէջ, գլխարկից {սկսած} մինչեւ օթոցը ( փռուածք, խալիչայ) ամեն

ար անուանած կեանքը է մի ժամանակամիջոց՝ {սկսած} հոգու թանձրանալուց մարմնի մէջ մինչեւ նո

, եւ այլն: Բայց մի քանի ժամանակից {սկսած}, սատանան նկատեց արդէն, որ այս տեսակ պ

նչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձակաբար չէր {սկսած} եւ այլնից: - Վիպասանութիւնը, գեղ

էր պ. Շաքարեանցին: Նոքա երեխայութենից {սկսած} դրացի էին միմեանց, եւ համարեա թէ միասի

բեղայի մօտ: Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ {սկսած} էր գործ դնել իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր

, քացախ եւ կրակ: Ջեբերի ժամանակից {սկսած} մինչեւ երկու հարիւր տարի յետոյ, Ալքիմի

ոյն լցրեց բաժակները արաղով: Այս րոպէից {սկսած} Մանթուխեանցի եւ Շաքարեանցի յարաբերութիւ

ես մտել եմ ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ, {սկսած} յետին աղքատից մինչեւ երեւելի պարոնը: Տ

ր նոր եւ մաքուր լինին տղայի հանդերձքը, {սկսած} շապիկից մինչեւ վերարկուն. ծածկիր տղայի

ր փոփոխութիւնը. պատճառ, մի մեծ ղենջակ {սկսած} մէջքից ծածկում էր մինչեւ ոտքերը: -

ը: Բայց այս խօսակցութեան մէջ արդէն {սկսած} լինելով խմել թէյը, խօսակցութիւնը կտրու

եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին {սկսած} է լինում խօսել... Խեղճ դայեկը երե

մարդիկը. պատճառ, Առաքեալը, այդ օրից {սկսած} նայելով Ռուսիայի վերայ որպէս իւր սեպհակ

տարածութիւններ, Սպանիայի ծովեզերեայքից {սկսած} մինչեւ Չինաստանի անհիւրընկալ, ժանգոտ ե

րկիւղ էր կրում վերջացնել այն գործը, որ {սկսած} էր ընդդէմ եկեղեցական Վերանորոգութեանը,

երջանալի էր լինում, եւ ժողովքը դեռ չէր {սկսած} իւր գլխաւոր գործը։ Վերջապէս Ֆրանսի

իայի մէջ Ֆրանսիսկոս II-ի թագաւորութենից {սկսած} մինչեւ Կարգի նորոգութիւնը Պիոս VII-ի ձե

է Քրիստոսի վարդապետութեանը։ Եափոնիայից {սկսած} մինչեւ Մալաբար, Մօլուկկեան կղզիներից մ

այլ եւ ատելի դարձաւ նորան։ Լուդովիկոսը {սկսած} այն պատերազմից, որ արեց Սպանիայի ժառան

ը եւ վերստին խօսել Յիսուսեանների մասին՝ {սկսած} Պիոսի ձեռքով նորանց Կարգի վերականգնելու

յմանները սուրբ պահելու համար. այդ օրից {սկսած}, դատապարտութեան տակ ընկաւ նա, որ յանդ

այութիւն դնում ենք մեր գրուածքը 1857-ից {սկսած}, որոնց ժամանակագրական յաջորդութեանց մէ

նուն հնչվում է այդ հետեւեալ ձայնաւորով {սկսած} բառի առաջին վանկի հաշուով, այնպէս, որ

ր հայոց մանուկների տարաբաղդ վիճակը, որ {սկսած} 1300 տարից տեւում է մինչեւ այսօր, շարո

յդ անուանափոխութիւնը. ըստ որում, նորա {սկսածը} կատարելագործեցին նորա առաքելանման որդիք

թիւնը եւ աւելի կատարելութեամբ առաջ տանի {սկսածը}: Մենք քաջ որ Սօս եւ Վարդիթերը չէ հատցր

յսր ամենայնի ես ընդ այլոց հոգեւորականաց {սկսայ} յաճախել առ նոյն կաթոլիկն այլ տեսանելով

արդոց աչքում կարդում էի: Ես {սկսայ} սէր քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմար

տրում էր նոցայ ճանապարհը, կանգ առին եւ {սկսան} մտածել: Թէ որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ խ

լռութիւն: Սեւ սեւ ամպերն առ փոքր փոքր {սկսան} ցանուցիր լինել: Արեգակը դուրս գալով ամ

րբ լցուեցան փողոցները նոցայ դիակներով, {սկսան} ճանկերով ետ քաղել դիակները եւ տուն մտան

չ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ {սկսան} յարուցանել բանս " ( Մարգ. Եզեկ., գլ

այս խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի վեր եւ {սկսան} անձրեւել նետս ոչ յիմ վերայ, այլ 'ի վեր

ձուցանե մեր առաջարկությունը եւ թույլ տա {սկսանել} մեր գործը: Պարոն Նազարյանցը նույնպես,

ը, որ կարողանամ հունվարից իսկույն գործ {սկսանել}: Եթե արժանի գիտության բան պատահի, կգր

ծաթը, որ կարողանամ, գոնե ապրիլի 20-ից {սկսանել} տպագրությունը, որովհետեւ այդ միջոցում

անձներ մեզ էլեկտրական հեռագրով դատաստան {սկսանել}, նույն օրին եվրոպական հաշվատան ձեռքով

րուննովի, դեսպանին Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, {սկսանել} զգործն եւ ապա գիտութեամբ եւ վճռադատութե

Բրուննովի դեսպանին Ռուսսիոյ ՚ի Լոնդոն, {սկսանել} զգործն, վստահ առնելով զիս եթէ ամենայն

ատասխանի արար ինձ պ. Հագն, եթէ հարկ է {սկսանել} զգործն, ըստ կերպին օրինադրին ( Անգլիա

որպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա: Ի {սկսանել} իմ զգործն, օրէնսգէտն պաշտօնական գրութե

են, թէ կամեցած էին սկզբումը գետի ափից {սկսանել} քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս թէ փորձ արա

, գոնէ ապագայումը, եւ մի՞թէ չէ կարելի {սկսանել} այժմ մի հիմնաւոր հոգաբարձութիւն այդ բան

աւքը շատանան, միայն հարկաւոր էր իսկոյն {սկսանել} մի բարի գործի հիմնարկութիւն, շինել մի

ներ լսել մեր կողմից: Չկամիմ նամակս {սկսանել} նորանով, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած

դդէմ է առողջ բանականութեան որեւիցէ գործ {սկսանել} ՝ առանց մի հաստատ հիմք ունենալու, այս

իւնը, մեք ինքնին պարտական ենք նախ գործ {սկսանել} եւ ապա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը:

ինչ չկայ, ամենայն բան հարկաւոր է նորից {սկսանել}, բայց թող չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, թ

ն տեղեկութեան տալուց յետոյ, շտապում եմ {սկսանել} իմ պատմութիւնը այն րոպէից, երբ, ինչպէ

լողալ: Չէ կարելի նորի շինութիւնը {սկսանել} եւ անցածի հիւանդանոցից օգնականք առնուլ

ոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն {սկսանելոյ} գործոյն, ամենայն մանրամասնութեամբ տայ

. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն {սկսանելոյ} զգործն տայց Ձեզ զտեղեկութիւնս ամենայն մ

այափոխութեամբ պարապէր: Ընդհանրապէս {սկսանելով} ձեր գրուածքը՝ խօսում էք ազգի հետ հասար

ամար, շատ երեխայք, առաջին անգամ խօսել {սկսանելով}, սիրով կը սովորէին արտաբերել քո անունը

անել նորա պարկեշտութիւնը՝ իւր ասպարէզը {սկսանելով} կէս մատնաչափ մի գրքից, մանաւանդ՝ քննո

Հանգուցեալը լաւ գիտէր իւր բանը: Հաշիւը {սկսանելուց} յառաջ, պատրաստում էր, ահա այն ծառերի

կիսակատար եւ այլ տպարանում նորուց պիտի {սկսանեն} տպել: Այս անբնական գործողութեան ստոյգ

բ: Իմ որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ պիտի {սկսանեն} իւրեանց ասպարէզը, քան թէ ես. քանզի ես

կը տամ, անպիտան... նայի՛ր, շուտով {սկսանես}, ուրեւիցէ, ինչեւիցէ պատճառով մի ապստա

- Դու մի գիտուն մարդ ես, մի գուցէ {սկսանես} այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս

վ: Մեք չենք ասում, թէ հայը երթայ {սկսանէ} իւր երկրագործութիւնը Բաբելոնի սահմաններ

. Այվազովսքին իւր սպառնացած քննութիւնը {սկսանէ} ( ո՛հ, ի՜նչ սարսափ մեր համար), Հիւսի

ինաց պետութեանն Անգլիոյ, ամենայն գործ {սկսանի} ընդ ձեռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ եւ դատ

մպք, զօրէն զօրաց հապճեպ ժողովելոց. եւ {սկսանի} տեղալ յորդահոս անձրեւ ": Ազգերի եւ

մի երկու գլխաւոր եւ յարմարաւոր տեղերում {սկսանի} երկրագործութիւնը, միւս մասերում, որ թ

եան զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ {սկսանի} գալ եկեղեցի եւ խափան լինել մեր գործին "

ցն Խորնոյ՝ յար եւ նման առ ամենայն ազգս {սկսանի} վիպասանական երգովք զքաջագործութեանց դիւ

ատենագրութիւն: Այլեւ ժամանակն [ինքնին] {սկսանի} ճանապարհ յարդարել դէպ ի նոր հայախօսութի

, եւ ասիական ազգերը այն վայրկենից պիտի {սկսանին} իւրեանց պատմութիւնը, եթէ ընդունակ լինի

եան աւարտուելուց յետոյ, երբ որ պիտոյ է {սկսանուէին} ննջեցելու վերայ տան եւ եկեղեցական կարգե

ններից, որ ամենայն ազգի գրականությունը {սկսանում} է երգերով, առածներով եւ տաղաչափություն

յայտնէք նոյնպէս, թէ դուք ո՞ր ժամանակից {սկսանում} էք ձեր տարեգրութիւնը, որ Խորենացուն շի

տմունքը թնդում էին, փայլակները ջրի պէս {սկսանում} էին վազել եւ մի ակնթարթում կայծակը սեւա

է գտանւում են առաքինի մարդերի մէջ, ապա {սկսանում} են ինքեանք եւս օրէ օր առաքինանալ, եթէ

ս, բայց երբ այս ամառնային ջերմութիւնքը {սկսանում} են, ասես թէ եթովպացի ես դառնում: Ո՞վ

երայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն {սկսանում} իսկոյն գետի ափից, դորա հակառակ գետեզրի

մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, երբ {սկսանում} էին գարնանային եւ աշնանային անձրեւները

ի վերայից: Է. Սեպտեմբերի 30. Ահա {սկսանում} է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ եւ խոնաւ եղանակներ

խասենեակում: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ {սկսանում} եմ ահա իմ Յիշատակարանի տարեկան շրջանառո

քը, որ անցաւ իմ գլխից: Այսպէս, ահա, {սկսանում} եմ իմ պատմութիւնը, առանց ճարտար ներածո

ր վաղուց սրբացած է իմ եւ քո համար: {Սկսանում} եմ նորանից, որ այս օրերումս ձեռքս հասա

հայկական գրքերին, երբ որ Հայոց լեզուն {սկսանում} էր ընկնել այն մեծ քնի մէջ, որ պիտի ընդ

ութիւնքը եւ մակագիրքը մէջբերելուց յետոյ {սկսանում} է ծանօթութիւն տալ որեւիցէ տեղի կամ քաղա

երիտասարդը, խանութի ապրանքները օրէ օր {սկսանում} են հատանիլ, այս պատճառով եւս տեսակի պա

մեր դպրութիւնը եւ լեզուի յիշատակարանքը {սկսանում} են չորրորդ դարուց, այսինքն՝ Լուսաւորչ

ստում է նորա տերեւների վերայ, հազիւհազ {սկսանում} է զովացնել նորա ծարաւը, դալարացնել նոր

որ կարգը հասնի թղթին, ըստ որում նոր է {սկսանում} եւ հարկ է, որ յառաջ անկատարը ձեռք բերէ

ՏՐՈՆ ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ Յառաջաբաններով չենք {սկսանում} այս գրուածքը. ազգային թատրոնին է ընծայ

օն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով {սկսանում} էին մի փոքր ազատ շունչ առնուլ, նախախնա

որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ, {սկսանում} են հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ասա ին

ախորժելի խշխշոց. ծաղիկները եւ արօտները {սկսանում} էին առուգանալ, թարմանալ եւ բարձրացնել

մար: Խելացի էր շատ մեր երեսփոխանը, նա {սկսանում} էր մի մի արաղից եւ բանը բերում էր հասցն

ջադիմաթեան ընթացքը: Խօսակցութեան ձայնը {սկսանում} է այնուհետեւ բարձրանալ, հասանում է մին

քր հողի տակ ծածկուելով մարմինը, երբ որ {սկսանում} էր փտել, իւր վերլուծութեան միջոցին, օ

կան լալականը ննջեցելու տունի տեսածի պէս {սկսանում} է իւր ողբը, այնպէս եւ դուք մեքենաբար խ

էք տեսանում ենք մեռելութիւն, բնութիւնը {սկսանում} է մի նոր կեանք. եւ բնութեան համար միեւ

լն, եւ այլն, ներգործելով նորա վերայ, {սկսանում} են ահա խմորել մարմինը, լուծանել նորան

սնակից լինել այդ արարողութեանը, իսկոյն {սկսանում} է պատմել այն հրաշքները, որ կատարել էր

պապականութեան օգտի հայեացքին, այդ օրից {սկսանում} է երեւելապէս չքանալ Մխիթարի միաբանութեա

գործունէութիւնը. նորա աշակերտների օրից {սկսանում} է նա շարժուիլ։ Բայց այդ միջոցին մի

ագաւորութեան սկիզբն։ Ամենայն տեղ, ուր {սկսանում} է պատմական կեանքը, մեք տեսանում ենք ստ

ւ այժմ վիպասանական գրուածները սովորաբար {սկսանւում} էին ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ յորժա

ու: Երեխայի առաջին ձայնի հետ միասին {սկսանւում} են երաժշտութիւնքը, բացւում է շնորհաւոր

. Թաղիանոսեանցն, եւ առարկեալ զխնդրոյն {սկսաւ} մանրամասն հանգամանօք վերահասու լինել զօ

ուեցաւ Հայոց տէրութիւնը, եւ այնուհետեւ {սկսաւ} Հայաստանը ծաղկել եւ բարեկարգուիլ: Այո՛

. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում, Նա {սկսաւ} այս խօսել։ " Մարդը կարող է

Քանի որ իւր գործն մեր ուսանողը {Սկսաւ}, աւարտեց, քնած էր մեծատունն, Այ

, խեղդուած մտքով, երազով չարին, {Սկսաւ} կնճռոտ Կազբէգ հաշուել չկարաց թշնամին,

մացաւ Մասիսի վուլկան, Կրկին {սկսաւ} Իւր հին գործն ու բան. Վառեց

Փառահեղ դէմքը ծեր մարդոյ, ուրախ, {Սկսաւ} բարբառել հոգով անխարդախ, Որ ներէ

ն յանձնեց գործարանի վերակացութիւնը: Նա {սկսաւ} նոր կարգեր հաստատել, արտաքսեց բոլոր ան

ուցանես: Այս խօսակցութենից յետոյ {սկսաւ} նա այլագունիլ, աչքերը դէպի երկինք բարձ

ում է ինչ որ թերթ հրատարակել. ի՞նչ է, {սկսե՞ց} հրատարակել, ի՞նչպես է կոչվում եւ հասար

ն վեհափառութեան ի Նախիջեւանայ, այսինքն {սկսեալ} ի 1846 ամէ յիշեալ կաթոլիկն չէ՜ երբէք խո

յամի 1845 ( թէպէտ յօրէ անտի մանկութեան {սկսեալ} ի 1837 ամէ ծառայեալ եմ եկեղեցւոյն), ն

ամայն եւ զքննութիւն մտանելոյ անդր, զոր {սկսեալ} եմ, եւ որ մնաց անկատար վասն չունելոյ զ

ւ մտից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, {սկսեալ} յօրէ, յորմէ հետէ անցեալ են այնք ՚ի տես

տ օրինաց, չորեքամսեայ ժամանակաւ փակի, {սկսեալ} ՚ի 14/26 Սեպտեմբերի մինչեւ ցաւարտ տօնից

մք զներկայ զայս գործ ՚ի նոյն ատենի, որ {սկսեալ} ՚ի 1/13 Յունիսի, հազիւ ուրեմն աւարտեսց

հասարակ կառքն, արժէ յաւուրն 3 ռուփի, {սկսեալ} ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյ

իմ աղախին Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն {սկսեալ} որքան եւ կենդանի մնասցէ յիշեալ Աննայն,

նդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ ամ ժամանակաւ, {սկսեալ} կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին վ

4-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս, {սկսեալ} 14 յուլիսից 1862: Երկու տարի՜: 14-ին

ւրդս, ուսուցանէ ընդ ամենայն Հրէաստան, {սկսեալ} 'ի Գալիլեէ մինչեւ ցայսր " ( Ղուկ., գլ

արգաւորք միայն, այլ եւ Հայ բազմութիւնք {սկսեալ} 'ի ծագաց աշխարհի, ոչ դառնութեամբ սրտի

անցանեն եւ դարք գոգցես ի չորեքտասանիցն {սկսեալ} մինչեւ ցայս վայր, յորում նոր ուրեմն բն

մով աւանդել յետնոցս զպատմութիւն ազգիս՝ {սկսեալ} յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր,

ատմութեան ազգիս, գրէ զպատմութիւն Հայոց {սկսեալ} ի վաղնջուց ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս իւր

թագաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա {սկսեալ} ի 952 թուականէ, աւարտի ի 1132 թուականի

թացս ամբողջ ութն կամ ինն դարուց, այն է {սկսեալ} ի հինգերորդէ մինչեւ ցվախճան երեքտասաներ

: Յաշակերտաց առնս մեծի եւ երեւելոյ, {սկսեալ} ի հիմնարկութենէ ուխտին ցայս վայր, երեւ

ս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, {սկսեալ} ի ժամանակաց իմ աստանոյն Խորնոյ՝ " Ողբա

ես Մոսկվան Պետերբուրգի դիմաց. հարկ չկա {սկսել}, որ ֆրանսիարեն կուսանիմ որպես ֆրանսիաց

ին ձեւով իր մտքերը շարադրելու շրջանը եւ {սկսել} է գործածել նոր, վայրի, չմշակված ձեւը

կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն {սկսել} ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին

ասիրել: Շնորհակալ եմ Անանիային, որ {սկսել} է հետաքրքրվել Գրիշայով, բայց ցանկանում

բայր Միքայել Հ. Գ. Այս նամակը թեեւ {սկսել} էի կեսօրին, բայց չստանալով ֆիզիկան, մ

մի երկու ֆունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը {սկսել} էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա ամենեւի

ալ կ՚ապահովէ իւր գիտութեան համբաւը, որ {սկսել} էր արդէն գունաթափուիլ: - Ի՛նչ կ՚ըլ

Սըւազցի Մխիթարին. Հացեկացին {սկսել} է, Բայց կատարել Սըւազցին ":

չէր յիշում, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը {սկսել} էր, XV-ը շարունակել էր, աւելցնելով իր

ի շոգենաւին հասնելու համար կոտրած ծառից {սկսել}, այլ կարող է ուղղակի շոգենաւին ձեռք զա

էր իւր չարագործութիւններից. ասես թէ, {սկսել} էր այնուհետեւ զգալ իւր մեղքը, ուղղել ի

քը, գլուխները տաքանալուց, տուր ու ծեծ {սկսել} էին միմեանց հետ, որոնցից մինը լաց էր լ

անկիւնում պատկերի առաջեւ վառած կանթեղը {սկսել} էր արձակել մի նուազ եւ գունաթափ լոյս շր

իւ թէ քերականը աւարտել էի, հէգ սաղմոսը {սկսել}, վեր առեցին տուեցին վաճառականի մօտ աշա

այրը վաղուց ահա աչքերը փակում էր, մինչ {սկսել} էին Շահումեանցը եւ Թիւթիւնճի-օղլուն խօս

օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը {սկսել} եմ ինչպէս արժանն էր, եւ կը մնամ այստեղ

աւանդ այն ժամանակ, երբ նա յորձանքներով {սկսել} էր բղխել։ Եթէ այս հասարակութիւնը յայտն

ատրիարքի բարեհայեցողութեան, եւ անյապաղ {սկսել} Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութիւնը: Հէնց

ընդհանրական Հայրապետ ազգի, առանց ձեռն {սկսելոյ} ՚ի հնարս զառ ի Ձէնջ անկախս: Եւ բնականս

րքը չհարկադրեն, բայց մի փոքր առողջանալ {սկսելով} ինքը խնդրում է այնուհետեւ: Հոկտ.

ք ունէր Դեկարտը մինչ գրում էր, թէ " ես {սկսելով} քննել, առաջին գործս այն արի, որ թափեց

եզերական կեանքի բոլոր երեւոյթների մէջ, {սկսելով} նոցայ շատ ընդհանուր վիճակից մինչեւ էութ

մար, եւ ոչ միայն այսչափ, այլ առեւտուր {սկսելու} ժամանակ, նորա մէջ բերած գումարը եւս հա

տական բառարանի 5-րդ հատորի հետ միասին: {Սկսեմ} իմ սիրելի բարեկամ Անանիայից: Շնորհավոր

գործ դնել: Այս օրից, ասում էր նա, կը {սկսեմ} գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ դէպի

, աստիճան առ աստիճան եւ զգուշութեամբ կը {սկսեմ} բանալ նոցա իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղա

եսնելու, չպիտի՞ գուշակեն այդ, հէնց որ {սկսեն} կարդալ: Իրօք որ, ծիծաղելի է. միթէ ամ

կած եմ. շուտով երեկոյ է, Հռովմումը կը {սկսեն} առաւօտեան ժամը. հանգստանալու ժամանակ է

ձեր հարցասիրութիւնը մնար անլցուցանելի: {Սկսենք} դարձեալ նոր վերակացուից: Որքան ս

յս միջոցին երեսփոխանը ասում էր. " Այժմ {սկսենք} հաշուի բանը, որովհետեւ մի երկու ժամից

ն այնպես չնչին եւ զզվելի էր պահում, որ {սկսեց} քարոզել 18-ամյա մի պատանու ( հայ): Խե

ւշադրութեան արժանի բան չգիտէի: Պ. Խ. {սկսեց} իւր խօսակցութիւնը իմ հետ այսպէս.

ւնը ականջի համար: Գարունը բաւական շուտ {սկսեց} այստեղ: Հիւսիսային արեւելեան մրրիկները

րած գլխարկը եւ ամենայն քաղաքավարութեամբ {սկսեց} թօթափել նորան առանձնարանիս մէջ։ Ես նայ

Ճակատագիրը եւ, գլուխ տալով Արամազդին, {սկսեց} իւր յայտարարութիւնը այսպէս. - Գիր

տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա սիրտս սաստիկ {սկսեց} բաբախել կուրծքիս մէջ: Քո բանաստեղծական

տոյ մոռանալ, որ Վերսայլի փայլողութիւնը {սկսեց} շիկանալ այն ժամանակից, երբ ֆրանսիական

անայի պոչի ծայրը: Խաւարի թագաւորը {սկսեց} տակառը խառնել, լաւ պաքսիմատ որոնելով.

ւում էր պատառոտել նորան: Աստարօտը {սկսեց} փախչել, սատանան նորա քամակից: Միւս դե

ոչինչ չի շինել եւ կամք չունի շինելու, {սկսեց} իմ առաջեւը գովել մարդերի խելք ու միտքը

եց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց եւ {սկսեց} կարդալ վերջից դէպի վեր վիպասանական ձեւո

ը շատ հաւանելի է ինձ: Բուբանդուսը {սկսեց} շարունակել: - Եւ այլն, եւ այլն,

էս է, Ձեր մռայլութիւն: Այն օրից, երբ {սկսեց} կանգնել արեւմուտքումը միահեծան թագաւորո

: - Շարունակի՛ր: Բուբանդուսը {սկսեց} շարունակել. - չէ կարելի կառավարել ժողո

նդուսը ուղղեց թուղթը ինչպէս յարկն էր եւ {սկսեց} կարդալ սկզբիցը: Ե ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹ

նստած էր գդակի դրօշակի առանցքի վերայ, {սկսեց} այնպիսի սաստկութեամբ պտոյտ գալ, որ տես

լ էր մաքուր, նոյնքանը դողդոջուն ձայնով {սկսեց} կարդալ: - Կացցէ մնասցէ այս արձան յ

տանայից, գրականութեան դեւը նոր ի նորոյ {սկսեց}. - Կացցէ մնասցէ այս արձան յիշատակ

ամբուրեց պատկառանքով նորա պոչի ծայրը եւ {սկսեց} կարդալ: Թ ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ - Ամենա

հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սատանային, {սկսեց} իւր ճառը այսպէս. - Այս ուրախ հանդի

: Դժոխքի թագաւորը ձեռքը ձգելով, այսպէս {սկսեց} խօսել. - Ընդունեցէ՛ք այդ ծայրագոյն Բրա

. Մարկոսը, աւարտելով նամակի կարդալը, {սկսեց} ծանր կերպով եւ մտածողութեամբ համարել․ հ

րա կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ բան էր, {սկսեց} հագնել իւր զգեստքը: Աղախինը պատրաստելո

երեց եւ դրեց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը {սկսեց} թէյ պատրաստել եւ նստելով աթոռի վերայ,

ւց յառաջ: - Ի՞նչ պատրաստութիւնք․ - {սկսեց} պ. Մարկոսը հարց առնել: - Հրամայել

յքը դէպի տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով {սկսեց} գործ դնել իւր արհեստը, եւ, կանգնելով

ւ, կանգնելով պ. Շաքարեանցի գլխի տակ, {սկսեց} մրմնջել մի աղօթք, եւ երեք անգամ կրկնել

ման նայում էր պ. Մարկոսի վերայ, յետոյ {սկսեց}, մի քանի արաբական խօսքեր արտաբերելով,

ին, նստեցուց բռնութեամբ աթոռի վերայ եւ {սկսեց} անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ աւելի նե

Պ. Շաքարեանցը, այս խօսքերը ասելով, {սկսեց} երեխայի պէս լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներո

խառնիխուռն ընկած էին, մի թերթ թուղթ եւ {սկսեց} կարդալ: - Ուրեմն բոլորը տասն մարդ

գնալով միւս սենեակը, բացեց պահարանը եւ {սկսեց} որոնել: Նորա պահարանի անկարգութիւնը ան

եան խառնակութիւն: Ահա այս պահարանի մէջ {սկսեց} որոնել Մանթուխեանցի, Ալքիմիայի մասին տ

ստաւ իւր բարեկամի մօտ: Պ. Մարկոսը {սկսեց} կարդալ: " Ծանօթաբանութիւն Ալքիմիայ

ս, հետեւելով պ. Շաքարեանցի օրինակին, {սկսեց} ծխել թուրքի թաբաքը եւ, արձակելով ծուխի

խեանցը արաղի վերջին ումպը կուլ չտուած, {սկսեց} պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս յաջողել

գտաւ ոսկի շինելու գաղտնիքը, Շաքարեանցը {սկսեց} նայել Մանթուխեանցի վերայ նոյնպիսի մեծար

թուխեանցը, որպէս մի տգէտ մարդ, իսկոյն {սկսեց} օգուտ քաղել իւր դրութենից, փոխեց իւր խ

ւեցաւ մահու թագաւորութեան սպասաւորից եւ {սկսեց} դիմել դէպի պարսպի դարպասը, որ գնայ իւր

նոյնպէս դադարելով երգելուց եւ ածելուց, {սկսեց} ողջունել նորեկ հիւրը: Կոմս էմմանուէլին

տ գնայ ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մարիամը {սկսեց} ածել եւ երգել: Երգեցողութեան ժաման

ոմս էմմանուէլին: Կոմսը վեր առաւ եւ {սկսեց} կարդալ. ՓԵՐԻՆԵՐ ՀՐԱՒԻՐԵԼՈԻ ԽՐԱՏ

պիանօին, զարկեց մատները կլաւիշներին եւ {սկսեց} երգել. Ո՛հ, լոկ երազ էր, մի խռով

իարակութենից, շատ վարժ եւ յաջող կերպով {սկսեց} իւր առեւտրական գործողութիւնքը: Նա ձեռք

ջողում էր... Մի քանի ժամանակից յետոյ {սկսեց} նա ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսեց

սկսեց նա ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. {սկսեց} իւր վերայ առնուլ զանազան տէրութենական պ

նորա նախկին պարոնը կամ ընկերակիցքը. նա {սկսեց} նայել նոցա վերայ այնպէս, ինչպէս մի մար

էր որպէս մի շնչաւոր եւ ձեռքերը տրորելով {սկսեց} ման գալ սենեկի մէջ զանազան ուղղութեամբ

ցին: Պարոնը արձակեց գործակատարը եւ {սկսեց} կարդալ նամակը, որի բովանդակութիւնը այս

րատական ու աչք բացող բան: Այս պատճառով {սկսեց}. - Պարոն, դու, որ բանի տեղ չես դն

ը ձեռքից եւ տանել, բայց անպիտան պառաւը {սկսեց} հազար տեսակ ապացոյցներ պահանջել, հարցր

օղլուն առեց ծխաքարշը, լցրեց թաբակով եւ {սկսեց} ծխել. նորա դէմքի վերայ երեւում էր իսկո

ը եւ պակասութիւնը: - Իմ կարծիքով, - {սկսեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - մարդը կենդանի է, բ

քնելու: - Մարդը մի այնպիսի էակ է, - {սկսեց} Շահումեանցը, - որ կարողութիւն ունի ճանա

իւր ննջարանը, դուռը փակեց իսկոյն, եւ {սկսեց} կարդալ Շահումեանցի նամակը, այսպէս.

տոյ է տեսանէ Շահումեանցին: Վերջապէս {սկսեց} ժամացոյցը զարկել ճակատագրական տասն եւ մ

րադաս էր համարում թեթեւը, այս պատճառով {սկսեց} նա թեթեւի պատրաստութիւնը տեսանել: Ա

ացէք: Այս խօսքից յետոյ ամենայն ոք, {սկսեց} ուտել իւր ամանից զանազան մրգեր եւ այլ կ

այս նամակը բարկացաւ, եւ ճակատը շփելով {սկսեց} ճեմել տան մէջ: Աւելորդ եմ համարում նկա

ն էր իւր մտքին: Վարդ-խաթունը այսպէս {սկսեց} խօսել: - Եթէ պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն

սպէս ահա Մկրտիչը, հարկադրուած քրոջից, {սկսեց} մատանու պատմութիւնը: - Շատ տարիներ

ու կեցութեան միջոցին Կոստանդնուպօլսումը {սկսեց} նա ճարել իւր համար աշակերտք ու բարեկամք

յելէր ուխտաւորի ունենալ, եւ այս կերպով {սկսեց} իւր ճանապարհորդութիւնը։ Ճանապարհի վերա

տրեց, հանդերձը փոքր ինչ կարգի բերեց եւ {սկսեց} փողոցներում եւ հրապարակներում քարոզել ժ

մալսարանում դասեր լսելու համար, ուր եւ {սկսեց} քարոզել փողոցներում եւ հրապարակներում։

տուն։ Բացի դորանից, խուզարկու ատեանը {սկսեց} հետեւել նոցա քամակից։ Դոմինիկեան աբեղա

երել էր իւր հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ {սկսեց} նա դարձեալ մուրացկանութիւն առնել։ Բայց

նական դասեր, բայց շուտով նորանից յետոյ {սկսեց} դարձեալ ապաշխարութիւն եւ խիստ բարոյական

, որ հրամայէ Առաքեալի տեղապահը։ Այսպէս {սկսեց} այս հռչակաւոր հասարակութիւնը։ Հաւանակա

ականին։ Այստեղ նա իւր սովորական կերպով {սկսեց} քարոզել ժողովրդին եւ աշակերտներ ճարել։

ացաւ ազատուիլ սպառնացած վտանգներից։ Նա {սկսեց} կեղծաւորուիլ այնտեղի Պետրոս Կարաֆֆա եպի

ոսը, Հռովմ հասանելով, շատ ջերմութեամբ {սկսեց} իւր գործը։ Նա կարողացաւ իւր նախկին թշն

րալին։ Շուտով այս բաներից յետոյ Լօյոլա {սկսեց} իւր սովորական պարապմունքը, այսինքն՝ ք

շատ արտօնութիւններ իւր Կարգին։ Նա ինքը {սկսեց} փոքր առ փոքր յետ կենալ իւր առաուջայ ուխ

կին, իսկոյն մտաւ այնտեղի հիւանդանոցը, {սկսեց} ծառայել հիւանդներին եւ ապրիլ ողորմութեն

նտեղի հասարակ ժողովրդի խօսակցութիւնը եւ {սկսեց} երեխայք հաւաքել եւ ուսուցանել, քարոզել

, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։ Նա {սկսեց} իւր գործը նորանով, որ Պօրտուգալացոց օգ

իւ թէ ուսել էր Եափոներէն քանի մի խօսք, {սկսեց} վիճել Բօնզերի) եւ Եափոնիայի իմաստունն

աղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնամին, {սկսեց} դարձեալ յաջողել։ Թաթարները, տիրելով Չ

ւմ էր Չինաստանի մէջ։ Այս բանից ահա {սկսեց} այն արժանայիշատակ վէճը երկու Կարգի մէջ

քով այրել Օգոստինոսի մասին գրած գիրը եւ {սկսեց} պաշտպան լինել Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի

էս վաւերական յայտարարեց աւանդութիւնը եւ {սկսեց} քարոզել, թէ ապագայ պատրիարքը պէտք է ըն

: Այսօր միայն չորրորդ օրն է, ինչ կրկին {սկսեցի} պարապել, բայց մի՛ վախենա, ոչ թե ուժեր

օղակի պատճառով: Դրա համար հենց նամակս {սկսեցի} ծխափողից, որը սույն նամակի գրության ամ

վի Մարգարէն։ Նա մի տեղ ասում է. " {Սկսեցի} սէր քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտո

ժամանակ, այդտեղ աւելի հիմնաւոր կերպով {սկսեցի} մտածել մի քանի փիլիսոփայական խնդիրների

թեամբ դուրս էր զարկում թոքերիցս, եւ ես {սկսեցի} ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թա

հաճութեամբ նայեցայ վերնագրին, բայց երբ {սկսեցի} կարդալ արդէն յառաջաբանը, ասես թէ ապտակ

4-ին: Ժողովրդական քերականութեան վերայ {սկսեցի} աշխատել ապրիլի 1-ից: 7-ին նամակ ստացա

թիւնը նշանակուած է յուլիսի 1-ին: Այսօր {սկսեցի} սիգարը, որ առնուած է Ուպմանից. 100 հա

լաւ է, քան թէ երէկ: 30-ին այսօր քինա {սկսեցի} ընդունել, եւ առողջութիւնս անհամեմատ լա

տեսութիւնը նշանակուած է 29-ին: 24-ին {սկսեցի} սիգարը 100 հատ. տկար եմ: Նամակ ստացայ

նշան[ակուած է] 15-ին: 8-9 վատ: 9-ին {սկսեցի} ընդ[ունել] beladon եւ ընդ[ունեցի] 13-եր

ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը. պաղ էր, եւ {սկսեցի} վատանալ: 15-16 id[em] 16-17 id[em].

ն մի բարի յոյս չկայ քեզանից, ես ինքնին {սկսեցի} լինել այդ խնջոյքի հոգաբարձուն: Ամենայն

ջրի նման վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ: {Սկսեցի} բարձր խօսել իմ հետ, կատարելի վհկական ա

ան մետալներով լցրած հողեղէն ամանները եւ {սկսեցի} փուքսի գործադրութեամբ զօրացնել կրակը,

տ բաներ խոսեցավ օրագիրը, եւ շատ մարդիկ {սկսեցին} ուրիշ կերպ նայել բաների վերա, հույս կա

երբ վերջապէս օրինաւոր դատաստան բանալով {սկսեցին} պահանջել այդ գումարը, եւ նա դարձեալ կա

աւ եղանակները իւրեանց անախորժ քամիներով {սկսեցին} մռայլել սիրտը։ Երկինքը ասես թէ լաց է լ

երը կապեցին ձեռքս մի մազեղէն պարանով եւ {սկսեցին} յառաջ վարել: Երկար մտածութենից յետոյ ո

տողութեան տակ ձգելուց յետոյ, երբ իրենք {սկսեցին} հրատարակել իրենց սեփական օրագիրը կամ թե

աբեղայքը, գետինն անցան. էլ այնուհետեւ {սկսեցին} ոխակալութիւն յղանալ եւ նախանձ ծնանել։

երը, որ ներկայ էին հանդիսին, երկիւղից {սկսեցին} առաստաղին կպչոտել եւ ծակերը մտնել. խառ

եւ Նեբրովթը Կայէնի աղջկերքի հետ միասին {սկսեցին} երգել այս տաղը, որ շարադրել էր յատկապէ

եւ անհամար բազմութիւն ուրախ թռչունների {սկսեցին} զրուցել կանաչ ճիւղերի վերայ: Այս զմայլ

այս երեք մարդիկը, ամենայն ծանրութեամբ {սկսեցին} ընտրութիւն առնել մարդերի, որ հրաւիրելո

միտք չունիմ երկար միջոց ման գալու: {Սկսեցին} գնալ: Երկու կողմից եւս պահւում էր մի կ

լով եւ կրթուելով, դեռեւս երեխայութենից {սկսեցին} մարդու երջանկութիւնը որոնել ամենայն տես

Յանկարծ կատուն մլաւեց: Պառաւները {սկսեցին} շուրջանակի պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմո

Պառաւները այս մլաւելու վերայ, դարձեալ {սկսեցին} պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով եւ երգել

եւ պառաւները առաջին երկու անգամի պէս, {սկսեցին} պտոյտ գալով երգել. Մեզ մոռանում չէ

կրկնելով այս խօսքերը: Սորանից յետոյ {սկսեցին} նոքա բոլորը միասին քաղցր եւ զմայլեցուցի

ցա առաջնորդութեան տակ մնալուց. ինքեանք {սկսեցին} լինել իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ է

որա աշակերտքը, հետզհետէ ձեռք բերելով, {սկսեցին} ուսումնասիրել երկաթի համբերութեամբ եւ ա

տակարանքը, ուրեմն եւ հին գրոց լեզուն, {սկսեցին} տպագրել, այո՛, եւ տպագրեցին ըստ մեծի

տեցին նոցա խղճի վերայ եւ այս ճանապարհով {սկսեցին} ներգործել։ Կարգի օգուտը ունենալով իւրե

նքներին, փոխեցին իւրեանց ուղղութիւնը, {սկսեցին} աշխատել, որ հասանեն հոգեւոր բարձր պաշտ

ն գնացին նորա քամակից հիւանդանոցները եւ {սկսեցին} ապրել մուրացկանութենով։ Իգնատիոսը Մոնտ

ը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել եւս {սկսեցին} գործ դնել իւրեանց ջերմեռանդութիւնը, որ

. ցրուեցան բոլոր Իտալիայի քաղաքները եւ {սկսեցին} քարոզել ապաշխարութիւն, վարքի սրբութիւն

Բնակուելով հիւանդանոցների մէջ՝ նոքա {սկսեցին} իւրեանց գործը նորանով, որ կեղծաւորուել

իանգամայն ջոկ ճանապարհով ընթացան. նոքա {սկսեցին} քարոզել Աւետարանը այնպէս, որ արդէն յար

գուտ քաղելով այս կրօնական թոյլտւութենից {սկսեցին} Աւետարանի քարոզութիւնը՝ կէսը Եափոներէն

ւտ քաղելու չ'թողեցին եւ այս բանը. նոքա {սկսեցին} քարոզել, թէ իւրեանց աղօթքի զօրութենովը

նաստանի մէջ։ Յիսուսեանք շուտով ահա {սկսեցին} հալածել Դօմինիկեան եւ Ֆրանսիսկեան կրօնա

որ իշխանութեան հետ։ Միապետութիւնքը {սկսեցին} կերպարանագործուիլ, իսկ Յիսուսեանք, տե

սիայի մէջ եւ 1577 թուականին նոր ի նորոյ {սկսեցին} աշխատել, որ ձեռք բերեն Փարիզի Համալսար

նգամ զորացավ մեր սրտի ցանկությունը, եւ {սկսեցինք} հետեւել այս գործին, որ մեզ եւս թույլտվ

մանալով յիսուսեան կարգի աբեղաների հետ, {սկսեցիր} հիւսիսումը քո յիմար կատակը, քանի անգամ

եւելի հարուստք միանային եւ միաբան ուժով {սկսէին} գործ կատարել, այն ժամանակ նոցա հաշուատ

արադրած մի գիրք ( իհարկէ՝ հայերէն) եւ {սկսէր} չոր չոր կարդալ այնքան, մինչեւ որ անգիր

եւ յետոյ անհետացել, եթէ կամակորութենով {սկսէր} աշխատել իւր նախկին նպատակին հասնելու հա

է ազգը լուսաւորուի, եւ ինքը այնուհետեւ {սկսի} քերել իւր վերայից այն թերութիւնքը որպէս

ւթեան պտուղը, ո՞չ ապաքէն կրկնապատիկ կը {սկսի} ցանել, կրկնապատիկ հնձել: Ո՞չ ապաքէն դ

առայութիւն: Իսկ այն օրից, երբ ազգը կը {սկսի} մշակել հողը, երբ մարդիկ կը դառնան իւրե

շանայ, անպատճառ այն մարդը վատ կողմը կը {սկսի} մտածել, եւ այդ վատ կողմը այնպէս մեծ կ՚

նայն անհամաձայնութիւնը, թէ վերջապէս կը {սկսի} հանգստութենով վարել իւր թագաւորութիւնը

, որ շոգենավերը հազիվ հազ ապրիլի 20-ին {սկսին} ներգործել, իսկ ես մայիսի 1-ին դուրս կո

, պատասխանեց - Սիրական Բուբանդուս, {սկսիր} շուտով քո յայտարարութիւնը. միայն կատար

գլուխը մի կարմիր թաշկինակով, իսկ ինքդ {սկսիր} կարդալ: Եւ ահա կարդալու բաներդ, ծննդե

եր ժամանակը. ասես թէ այս փոփոխութիւնքը {սկսուած} են արդէն, ասես թէ մեզ էր պահուած վկայ

ռականութիւն առնել մի տեղում, ուր գործի {սկսուած} օրից երեւում է սնանկութեան դալուկը, այ

, որ հալած եղի տեղ ընդունի այս երազում {սկսուած}, բայց լրջութեան մէջ իրագործուած սէրը:

նորուց տպել, քան թէ Պ. Արամի տպարանում {սկսուածը} շարունակել: Երբ պատահեցաւ ինձ հարցանել

ին այլ պատճառով հրաժարուեցան շարունակել {սկսուածը}, եւ այս է պատճառը, որ պատուելի թարգմա

ւնը աչքի յայտնի է։ Թէ ինչ ժամանակից {սկսուել} Վաղարշապատի՝ Նոր քաղաք կոչուիլը, այդ

մբութիւնքը, որ քանի տարի սորանից յառաջ {սկսուել} էին մինչեւ եօթ-ութ տեղ: - Վերջացան

մի հատիկ Մանուշակը: II Եօթը շաբաթը {սկսուել} էր: Ցեխը կրկնապատկուած էր անձրեւի շարո

, յատուկ այն դիտաւորութեամբ, թէ ե՞րբ է {սկսուել} հայոց երկրագործութիւնը, խուզարկութիւն

տ էինք կատարում մի հանգուցելու: Այդտեղ {սկսուեցաւ} մի խօսակցութիւն հասարակաց եւ մասնաւոր խ

... Սովորաբար առաւօտեան տասն ժամից կը {սկսուէր} այս բանը եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու

ը մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան սլաքը {սկսում} է դողդողալով փոխել իւր ուղղութիւնը եւ հ

անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին, երբ {սկսում} եմ իմ պատմութիւնը, գտանւում էի պատուհա

ւնաց զօրքը: Պապը, նմանելով իւր հօրը, {սկսում} է անպիտանութիւնք գործել։ Սուրբ Ներսէսը

ճառով եւս տեսակի պակասութենից առուտուրը {սկսում} է թուլանալ: Արի երիտասարդը նկատում է ա

մ գանգատաւոր գործակատար երիտասարդը: Սա {սկսում} է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինակի համար ասեն

դանում է, եւ այդ պատճառով եւս Բէգզադէն {սկսում} է ծուռ աչքով նայել ողորմելու վերայ:

: Բէգզադէն, լսելով տղայի սպառնալիքը, {սկսում} է ջարդել ողորմելի տղայի քիթը բերանը՝ դ

թէ գործակատարը ունէր 2000 մանէթ, այժմ {սկսում} է քրքրել իւր սատանայի պոչով գրուած մատե

մեզանում լսւում են ձայներ, եւ մեր մէջ {սկսում} է բաբախել մի կենդանի սիրտ: Արդարեւ

հասարակութիւն, ինքը այդ հասարակութիւնը {սկսում} է բռնանալ իւր վերայ եւ նորա բռնակալական

ատկանում է Իտալիային, եւ երբ խնդիրները {սկսում} են սաստիկ յուզուիլ, երբ առաջարկութիւնք

ողի եւ գործակցի բամբասուած ձեւ եւ ոճերը {սկսում} էին աննկատելի կերպով ազդել նաեւ մեր ընդ

մբ, որ ասածներիս ճշմարտութեան նշանները {սկսում} են իրագործուիլ։ Բուն այս պատճառը հարկա

ք: Առաւօտ ու կապուտակ արշալուսից յետոյ {սկսում} էր արեւելքը վարդագոյն վառուիլ արեգակի ա

հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները եւ {սկսում} են ճակատ Յարդարել: Շատ են զարմանում,

ը, որոնց մասին քեզ վերեւում ասացի, եւ {սկսում} են որոնել ապստամբներին: Ես ականատես էի

բաները, թէեւ շատերը նոցանից Ադամից են {սկսում}, այնուամենայնիւ առանց քննութեան, առան

յեան ժամը ինն էր համարեա, եւ շամանդաղը {սկսում} էր փոքր առ փոքր գետինը առնուլ: Դատարկ

ւթիւնը, պակասելով կամ յաւելանալով, եւ {սկսում} են մի այլ ձեւով շարունակել իւրեանց կեան

ցութեան վերայ. այս պատճառով միշտ, երբ {սկսում} էին այսպիսի խօսակցութիւնք, նա վրէժը հա

նցանում է բոլոր հանդիսականների մէջ, եւ {սկսում} են նոքա մինը միւսի ականջին շշնջել Մանու

նք մեր փորձերից կարող ենք ստուգել, երբ {սկսում} ենք օտար լեզուներ սովորել։ Բայց թէ ինչ

ջ աւելի տեղ բռնելով, քան թէ սեղմ օդը, {սկսում} են կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի վեր եւ այ

կամաց-կամաց կորցնելով իր ձգականութիւնը {սկսում} էր սեղմուել, այն ժամանակ, Մասիսի օդը

լ դիմադրութիւն չգտնելով լայնացած օդից, {սկսում} է վազել դէպի դաշտը, պատճառելով այն ախո

ի, թափառական որսորդութեամբ պարապող ազգ {սկսում} է երկրագործութեան ձէռք զարկել, բայց այ

մբ, վերստին հաշտւում է այն բանի հետ եւ {սկսում} է վերստին կախարդել մեր աչքը։ Յայտնի

, ըստ որում թատրոնական գործողությունքը {սկսված} լինելով, մտա թատրոն եւ մյուս օր ուղեւո

ազան սուտ իմաստակությունների սահմանը եւ {սկսվում} է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց հենց այստ

ւմ, եթէ հետեւեալ բառը ձայնաւոր տառով է {սկսվում}, եւ այդ նուն հնչվում է այդ հետեւեալ ձա

դ աշխարհի երեսին: Մեր պատմութիւնը {սկսւում} է այն ժամանակ, երբ Հռովմում կատարում է

իս Գաբրիէլ Յովհաննիսի տան, առ յարեւելս {սհաթսազ} Մարգարի որդի Նիկողոսի տանն, իսկ հարաւ

ատահմունս ամենայն մանրամասնաբար սեպելով {սղեալ} խարջն, որքան մազյաղ, որ խարջած լինիցի

ղ Արկ զնովաւ ի վերջոյ: Եւ ի {սղոխ} զեփիւռին Թմրի Ադամ եւ ննջէ,

ի՞ բաց անում ուղի ապահով. Մարդն է առած {սղոց} ու մուրճ Գետի վրայ գցում կամուրջ: Եւ

ի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի {սղոց} ժամանակին եւ զնշխարս անգամ [հայկական ոգ

լիս նորան։ Քաջասիրտ Իգնատիոսը հրամայեց {սղոցել} այս մասնը եւ երկար ժամանակ կապում էր ոտ

մտածում էին յանձնել աստղերին: [Կրակով {սղոցեցին} նորա այրական համբերութիւնքը]: Եւ ահա

ունէինք հանդէս բերելու, բայց ժամանակի {սղութիւնը} հարկադրում է մեզ հերիքանալ այս փոքր ի շ

ակս: Ողջ եղիր աստուծով հանդերձ, եւ {սմ} ենակալ տերը թող լինի քեղ պահապան: Ա

տէրութեան: Զպատճէն հրովարտակին դնեմ ՚ի {սմա} 'ի տեղեկութիւն Ձեր, եթէ զո՛րպիսի անտեղ

ըստ բերանացի պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի {սմա} ՚ի լեզու բնիկ մեզ, եթէ յազգասիրութիւն

եղոյս եւ բռաշէն կառուցմամբ՝ ծախսելով ի {սմա} քառասուն եւ հինգ հազար ռուփի սքայ. եւ

անաւորութիւն առնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր {սմա} յողբսն որ վասն բարձման հայրապետութեան ի

յ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին 1284: Ի {սմա} դադարեալ տեսանեմք զոճ հայախօսութեան Խոր

չ բնաւ առարկայ երկբայութեան: Բաց ի {սմանէ}, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշտօնական

ուութիւն առ ի կատարել զգործն, այլ եւ ի {սմանէ} ինչ ո՛չ օգտեալ ինքնին հանճարեղ մտացն առ

ք ի վախճանի պատմութեան Հայոց արարելոյ ի {սմանէ}, եւ փոյթ լինի ի լրացուցանել զթերութիւն

այլ ժողովուրդն առ հասարակ զի՞նչ օգտի ի {սմանէ} ՝ ոչինչ եւ կրկին անգամ ասացից ոչինչ։ Հ

անել աշտարակի ի հայրենի քաղաքի իւրում ի {Սմարղանդ}, հրաման տուեալ մի ումեք համարձակիլ հան

ոյն պատառելով ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ {Սմբատ} թագաւորի եղբայր Աբասը, իր եղբօր թագաւոր

րջին պատերազմում Հայոց սպարապետ հոյակապ {Սմբատ} ասպետը բռնեց նորան եւ, կրակի նման տաքաց

ում։  Երանելի Մաշտոց կաթողիկոսը {Սմբատ} թագաւորի եղբօր՝ Աբասին գրած հիանալի թղթ

այոց. կանխաբանութիւն տեառն մերոյ աստ ի {սմին} գիւղաքաղաքիս կատարի, քանզի արք ոմանք ա

ան յօդուածք: Յանդիման կացուցեալ ընդ {սմին} զարձակման վկայագիրս, զոր տուեալ է ինձ

կան գլխոյ, ամենահպատակութեամբ խնդրեմ ի {սմին} խնդրոյ արձակեալ Նախիջեւանայ Հայոց հասար

ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի {սմին} քաղաքի նամանաւանդ բազմաժամանակեայ պաշտօ

ի գործ գնելոյ զճշմարտութիւն՝ յանձնելով {սմին} եւ զծրար մի պահարանեալ յանուն ձեր։

քաղաքին յանդիման նոր որգոստային: Ի {սմին} խնդրոյ զոր շարադրեցի եւ պարզագրեցի ես,

ն նամակ նովին ամբողջութեամբ յարդարեալ ի {սմին} ՝ համարձակիմ մատուցանել Ձեզ, ի կատարու

երի 19-ի N: 704 գրության հետ: Ընդ {սմին} պարտք եմ համարում տեղեկացնել, որ ամբող

Ձեր Միքայէլ Նալբանդեանց Գրեմ ՚ի {սմին} զհասցէս Mr Nalbande 40 Langham S

ին գրել եմ այս թերթի կեսի վրա, որն ընդ {սմին} ուղարկում եմ: Ես շատ կկամենայի ծառա

մամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ {սմին} եւ զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար.

իբր ի բազումս անծանօթիւք բազմաց, այլ, {սմին} հակառակ], պատարուն եւ ճոխ հոգեսնունդ]

զնորն բարբառ հասկանալի առ հասարակ այլ ի {սմին} հակառակ է գտեալ զմուտ նորոյ աշխարհի, ծ

աւք հասկանալի է հինն բարբառ, [բայց եթէ {սմին} հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի լուսաւո

զապաստանարան յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի {սմին} չորրորդ դարու սուրբ Յակոբ Հայրապետ Մծբն

մանակին անգթանալոյ կորուսեալ եմք: Ի {սմին} մետասաներորդ դարու եկաց եւ Արիստակես Լա

րինօք յուսուցանելոյ, ըստ տնօրէնութեանց {սմօթրիտելին} Ուեզդնի վարժատան Ռոստովու եւ դիրեկցիայի

-Տաւրիկայ, Թագաւոր Պսկովի եւ Մեծ Իշխան {Սմօլենսկեան}, Լիտովեան, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, Իշխ

ը համարել են ազգին անպատասխանատու, թող {սյժմ} սովորին համովիլ, թէ պատասխանատու են.

մ աշխատությունը հայերեն լեզվով՝ " Եսեն {Սյուի} ստեղծագործության ( Թափառական հրեա) ներ

կոմիտեի քննարկմանը ներկայացնելու " Եժեն {Սյուի} ստեղծագործության ( Թափառական հրեա) ներ

թյունը բերբերություն չէ, որ մեկ ամանով {սյուլուկը} շալկե ու երթս, հազարավոր բաներ կան, կ

քան զձերը, պղտորած լինի կաթողիկոսի կամ {Սյունհոդոսի} միտքը. այդ մասին անհոգ կացեք: Կաթողիկ

, ինձ համար պատրաստում է երաժշտական մի {սյուրպրիզ}, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու.

է նա իւր աղախնին, - " Ժամը {{քանի՞սն} է, մօ՞տ է կեսօրին "։ - Հրամել էք

, կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ լինել, եթէ {սնած} ու աճած լինէր մի վատթար շրջակայքի մէջ,

իտոյ էր հիւր գնալ Իտալիա եւ օտարի հացով {սնանել}, որովհետեւ ինքը՝ ազգը, ինչպէս մեր ժա

մանկական պարզահոգութիւն։ Մի մարդ, {սնանելով} այսպիսի կրօնի մէջ, նստած լինելով այսպի

ւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ, թէ ի՞նչպէս {սնանի} կամ ի՞նչպէս սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպ

, որով լուսափայլին միտք, կենդանանայ եւ {սնանի} հոգին, եւ կամ առ անհնարին հնասիրութեան

գիտութեանց, որովք լուսափայլին միտք եւ {սնանի} հոգին, տարագիր է յօրագրէ անտի, յորում

ով զհին դպրութիւն Հայոց՝ կենդանանալ եւ {սնանիլ} հոգւով եւ ընդ նմին թագաւորել ի վերայ գի

ւցու թէ ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր ըստ օրէ {սնանին} եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞արդ կրթին

ճառականութիւն էր առնում Ամերիկայի մէջ, {սնանկանալով}, պարտական մնաց Մարսելիայի վաճառական Հո

գործարանքը փակւում են, գործարանատերքը {սնանկանում}, եւ անգործ մնացած բիւրաւոր գործաւորքը

ւիտենական ծերունւոյն: Այլ հոգեւորք մեր {սնանկացեալ} ի շնորհաց ժամանակին, վարձկանաց քան թէ

այսինքն՝ իւր անուանաբեկ Քայիմէն, իւր {սնանկութեան} դրօշակը տարածելով գաւառական քաղաքներում

ղում, ուր գործի սկսուած օրից երեւում է {սնանկութեան} դալուկը, այսպիսի մի վաճառականութիւն,

Բռնակալութիւնը, բարքի ապականութիւնը, {սնանկութեանը} եւ մարդկային արժանաւորութեան ուրացողութ

կայ գործ. եւ պարտքը այսպիսի դիպուածում {սնանկութիւն} չէ: Նոքա ունին երկաթուղիք, ունին հսկա

այական մեծամտութեամբ տգիտանալով իւրեանց {սնանկութիւնը}: Այդ փոսը իւր խաւարովը, որ թագաւորում

ի է պարտքը, այստեղ բարձրաձայն խօսում է {սնանկութիւնը}: Այո՛, ոսկին, իբրեւ մի ազնիւ մետալ,

չինչ։ Մարդկային մարմինը երբէք չէ կարող {սնանուիլ} այնպիսի կերակրից, որ ինչ յատկութեններո

եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է երեւում, {սնապաշտ} նաւաստիքը շատ բարկանում են, որովհետեւ

սիրական ազգը տեսանէի նանրահաւատութեան, {սնապաշտութեան} եւ անկրթութեան բարբարոսական լծի տակից կ

րա վերայ: Այս անձը շատ անհմուտ եւ {սնապարծ} մարդ պիտի եղած լինի, որովհետեւ սա չկար

դնեն ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան {սնապարծութիւն} եւ հին հեղինակի անունով փառաւորուիլը,

ոց ծնաւ Մխիթար աբբայ, եւ 'ի մանկութեան {սնաւ} առ ոտս երկուց կուսանաց, որք ունէին համ

դիտաւորութենից: Նոքա կամեցել են միայն {սնափառութեամբ} կշիռ ունենալ գործարանումը ծառայելով:

ում էր Եւրոպայի մէջ, սեպհականեց ինքեան {սնափառութիւն}, քաղաքավարութիւն եւ մինչեւ անգամ Պալատ

միայն լրիվ բավարարում էր ֆրանսիացիների {սնափառությունն} ու թեթեւամտությունը, այլեւ ծառայում էր

չոտելով, ինչպէս դողում է եւ թռչոտում է {սնդիկը}, եթէ լցած մի դատարկ կաղինի մէջ ձգէիր ե

ն ապագայ պատահմանց յանձնվի Մադրու որբոց {սնդուկին} եւ մնասցէ վաշխի, մինչեւ ի նոցանէ լինից

ր բովանդակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց {սնդուկին}, այսու դաշմամբ, զի վաշխի մնասցէ անդ մ

, կտակակատարք իմ լինիցին Մադրասայ որբոց {սնդուկին} կառավարիչք պարոնայքն, հանդերձ ի Տէր հա

էրժհարսանց Պարզեալ դիւրալոյծ {Սնդուն} գեղապանծ Ունի զտաճարին Զմուտ

րեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ {սնեալ} ի սմին քաղաքի նամանաւանդ բազմաժամանակեա

մք բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս {սնեալ} եւ դաստիարակեալ ի պապականութեան, ինքնի

ա ինքն Մխիթար Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, {սնեալ} 'ի մէջ նոյն իսկ ազգին Հայոց եւ կրօնաւոր

քով աւելի հասակաւո՛ր էինք ձեզանից, այլ {սննդակի՛ց} էինք ձեզ եւ խաղակի՛ց՝ խաղալու ժամանակ

ափարն է յեղյեղում, երբ ասում է. " ըստ {սննդակից} գոլոյ ինձ ի մանկութենէ օրինաց Աստուծոյ

իս Փարպեցուն։ Դնենք, թէ այդ թուականից {սննդակից} եւ խաղակից դարձաւ Փարպեցին Վահանին, դն

երադարձաւ Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տանը {սննդակից} եւ խաղակից եղաւ Փարպեցու հետ, եթէ այդ

ո՛րքան ժամանակ տեւեց Փարպեցու, Վահանի {սննդակցութիւնը} եւ խաղակցութիւնը, բայց եւ այնպէս պ. Է

, մեզ թվում է, թէ ուզում է յիշեցնել իր {սննդակցութիւնը} եւ խաղակցութիւնը Վահանին եւ մանաւանդ,

նէր այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ աւել {սննդարար} էր եւ ձեռքը պարզէր դէպ 'ի քարացած հացը

նոր լեզուն ամեն օր եփւում է, ջերմ է եւ {սննդարար}. ուստի սորանով շատ հեշտ կը լինէր կերակ

չել, թէ լեզուն, եթէ չունի իւր մէջ այն {սննդարար} ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած չէ ինչպէս

նորա հետ կապակից չէին այն յագեցուցիչ եւ {սննդարար} հիւթերը, որ կարող էին արիւն դառնալ եւ

նպատակ նորա, որ թեւակոխէ յապահովութիւն {սննդեան} պանդխտացելոյն, ես, իբրեւ եղբայր նորա

ւթենէ միայն ջանացեալ աղտեղել զիս իւրովք {սնոտի} ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ զոք ես զԲարսե

, հանդերձի, գինու, փառաւոր ապրելու, {սնոտի} եւ անցաւոր փառք ճարելու համար թափում է

նց մէջ ազատ չեն տակաւին, նկատելով, որ {սնոտի} նախապաշարմունքներ, փտած սկզբունքներ եւ

գիտակցութեան սրտի եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի {սնոտի} եւ յամուլ ծիսակատարութիւնս կուրօրէն հաւ

ն մի տեսակ մարդիկ, որ ընդունում են այս {սնոտի} պարծանքը եկեղեցականների, ոչ միայն չկատ

նա հաստատապէս հաւատում էր, թէ դիւթական {սնոտի} արարողութիւնքը հազար անգամ ստոյգ ներգոր

աւելացնելով սոցա վերայ եւ այլ մարդկային {սնոտի} քարոզութիւնք, որոնց հետեւանքը էր ժողով

տում էին ազգերի միտքը մարդագիր չնչին եւ {սնոտի} կանոնների թանձր մառախուղով, որպէսզի նո

ց դատապարտեալ առ հասարակ իբրու շտեմարան {սնոտիապաշտութեան}, ընդ երեւելի եւ հազուագիւտ անդրիս եւ ը

եւ հանապազ ճշմարտութեանը սպասաւորել եւ {սնութեան} արբանեակներից հրաժարուիլ, վերջապէս կատ

եցնել փոքր ինչ դպրության հետ, նյութ եւ {սնունդ} դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրության մե

ւթեանը, բայց ըստ որում այնտեղ կը գտնեն {սնունդ}, վասն այսորիկ եւ գուբղաների մէջ պիտի մ

արար ի հայթայթանս զօրհանապազ հացին, ի {սնունդ} ընտանեացն: Եւ այսունակ ահա յառաջխաղացո

րորդ՝ իւր մէջ չունի այն ջերմացուցիչ եւ {սնունդ} տուող հիւթը, որ եթէ դնէիր այն սառուցեա

իւր իմացակական ստամոքսը, եւ այս կերպով {սնունդ} ստանալով՝ նորա ազգութիւն եւս կը լինի մ

, մինչեւ այսօր ասիացի դաստիարակութենով {սնունդ} առած լինելով, աւելի նախընտիր են համարե

ալով՝ կարող էր հիւթ եւ արիւն դառնալ եւ {սնունդ} տալ տկար հայոց զաւակներին։ Այս բան

րակոյս չկայ հին լեզուի մէջ ուղեւծուծ եւ {սնունդ} չլինելուն։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ ն

անջել ի նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, եւ {սնուսցէ} ի հոգւոջ եւ պտղաբեր գործեսցէ զանդաստան

էք Հռոմի որդիքն ենք, նորա ստինքի կաթով {սնուցած} եւ նորա մայրենի գրկումը զարգացած:

սքը։ Բայց, քանի որ Հմայեկի կնոջ՝ Ձուիկի {սնուցած} հոյակապ Փարպեցին ասում է, թէ չիք Վասակը

ն օտարի զաւակը մայրական գթով եւ խնամքով {սնուցանել} իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ... Պատահում

ձեր աղջիկների մէջ պարտական էք տնկել եւ {սնուցանել} ազգութեան տունկը եւ ծնողական սուրբ իրաւ

ի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ սրտի] եւ {սնուցանել} զմտաւոր կենդանութիւն մանկտոյն. մեք ի ք

անկոխ անապատս զսերմն բարի, ջուր տալ եւ {սնուցանել} առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ

անելու համար, թո՛ղ կաթ պատրաստէ նորանց {սնուցանելու} համար, թո՛ղ հաց պատրաստէ նոցա ապրուստը

չքաւորների անտէր եւ անտիրական զաւակները {սնուցանելու} եւ կրթելու, եթէ նա աշխատի նուիրաբեր լի

տի մտածէ, թէ ի՞նչպէս սնանի կամ ի՞նչպէս {սնուցանէ} իւր ընտանիքը, որպէս թէ կարող էր մտածել

: Ինչ պիտոյ է առնէր, թշուառ Ազուչենան {սնուցանում} է կոմսի որդին իւր զաւակի պէս՝ անուանել

թիւն. պատճառ, ամենայն արարածը, որ նա {սնուցանում} է, հաւատարիմ գրաւականներ էին նոր գոգու

իրութեամբ, մե՛զ էլ ձե՛զ հետ, ձե՛ր պէս {սնուցին} ։ Այս բոլո՛ր պատճառներով քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ

է ապագա: Այդ ժողովուրդն, սկզբից ի վեր {սնված} լինելով Եգիպտոսում բացարձակ ստրկության

յուն տրվի բնական, աստվածահաճո եղանակով {սնվել}, աճել ու ամրանալ, այսինքն՝ հոգեկան կ

ր ասում է, թէ. " Տիրոջ խօսքերը լսելու {սո՛վ} կ'ուղարկեմ ձեզ "։ Իրենց մտածութիւնք

ստելու համար: Առանց այս հոգաբարձութեան {սո՛ւտ} է ամենայն կատարեալ եւ ընդհանուր լուսաւո

է ու զօրանում է օրէ օր: Ցնծացէ՛ք, {սո՛ւտ} ազգասէրք, օբսկուրանտներ, եզուիտներ եւ

ական խնդիրը, անհիմն է այդ ազգութիւնը, {սո՛ւտ} է այդ ազգութիւնը, եւ նա կը կործանուի:

օգտի համար, լաւ հասկացած լինելով, թէ {սո՛ւտ} է մասնաւորի քաջաբախտութիւնը, առանց ընդ

ուցիչ եւ անհանճար բաներ խօսելու համար, {սո՛ւտ} մշակներ անուանեց նորանց), եւ, չկարո

՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ գիտես, քան թէ այն {սո՛ւտ} կարծողքը։ Եւ ուտող խմող եւ պի՛ղծ մարդի

, համ. 10)։ § 11. " Զի այնպիսիքն {սո՛ւտ} առաքեալք, մշա՛կք նենգաւորք կերպարանին

ն վկայութիւնքն։ Այլք յարուցեալ վկայէին {սո՛ւտ} զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի դմա

ան մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այն ամենեւին {սո՛ւտ} է: Բնութիւնը մի գիրք է, որ պիտոյ է կա

շատակարանիս աչքերը բա՛ց են եւ ականջները {սո՛ւր}... Բարւոք է իւր անձը մաքրել, քան թէ բ

այմանը ծնրադրութեամբ կ՚ընդունին, քանզի {սո՛ւրբ} է, քանզի մարդկայի՛ն է, քանզի արդա՛ր է

Զայս գէթ լսեն, թէ " տացի՛ ": {Սո՛ւրբ}, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ Էն,

էթ լսեն, թէ " տացի՛ ": Սո՛ւրբ, {սո՛ւրբ}, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ Էն, Լի՛ են

թէ " տացի՛ ": Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, {սո՛ւրբ} ես, Տէր, որ Էն, Լի՛ են երկինք փ

Ամբողջ բանակ իտալեան: Նա {սո՛ւրբ} է ինձ, երբ մկրտուած Արտասուքով ո

ի մասին ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում էր. " {Սո՛ւրբ} արա զնոսա ճշմարտութեամբ քով, զի քո բան

զօրելու համեմատ, կարդացա՛ծ եմ գրուածքը {սո՛ւրբ} մարդոց, որ Սուրբ Հոգու զէնքով զինուած

կարելի է՝ իմ անարժանութեան պատճառով) {սո՛ւրբ}, անարա՛տ եւ ամեն մեղքից ազատ Հայոց այդ

ին, ուրա՛խ եմ եւ ցնծում, որովհետեւ մի {սո՛ւրբ} եւ հոգեւոր տեղում մնաց։ Բացի սորանի

անապազ եւ անփոփոխ բարին է կատարում, իր {սո՛ւրբ} անունը ա՛յժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտ

՛ջ անգամ կարդում են, թէ " ո՛վ որ Հոգին {Սո՛ւրբը} հայհոյէ, նորա մեղքը չթողուի՛, ո՛չ այս

ութեան մէջ դրած է փիլիսոփայական աթոռը: {Սո՜ւտ}. փիլիսոփայութիւնը երկրագունդի վերայ է

զ, Յազատութեանն յորորան, Ի {սո՜ւրբ} սիրոյ հայրենիս՝ Ուր պա՜ր յաւէրժ

ռամաշկան, դիֆտիկը, մեհլեմը, անկլիցքի {սոլին}, սապռին ու հոքնան: Պազերկյաններն տեղի

ամար, լորը եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի {սոխ} ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է

չ դիպայ Փռեց հովիտը, Սիրահար {սոխակը} Իւր վարդի հետքից Վազեց Արարատ

նա եմ, քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ {Սոխակի} միշտ թովիչ դայլայլն է հնչում "... Նա

այնի. Ո՛չ կենդանեաց խայտուն խումբք Ո՛չ {սոխակի} երգն անուշ, Որով ամենքն են հրճւում - Բ

նքի Տակ թմրում է ու ննջում, Նրա շուրջը {սոխակի} Թովիչ դայլա՜յլն է հնչում, Եւ սերովբէն

տք չէ, Եթէ անուշ հոտ չունի. {Սոխակի} փետրով զարդարած Ճընճղուկն իսկ յարգ

Յոյր ի դրախտին երգի վարդենւոյն՝ {Սոխակին} ցանգ մեղեդի աղու "... Նա դարձեալ

Ո՛չ զկենդանեաց խայտ երամ, Ո՛չ {սոխակին} զերգ անոյշ, Յօր համօրէն խրախանան

Թմրի Ադամ եւ ննջէ, Դրախտ զնովաւ {սոխակին} Ի դայլայլիկս գէթ հնչէ, Թեւա

ածկեց կէսը աշխարհի, Էլ չի երգում {սոխակն} ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի. Արծաթ

ցապատ Զըրկըւած է կանաչից... {Սոխակները} հալածուած են Ագռաւների սեւ գնդից։

Թո՛ղ ագռաւներ թրթռան. Անուշ {սոխակների} փոխան Թո՛ղ բուերը միշտ վայ տան։

լի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան թէ {սոխը} եւ սխտորը։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհե

ան չէին կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի {սոխի} եւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կա

յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նորա {սոխն} եւ խստորն առաւել քան զմանանայն երկնառաք

ւմ է երկու գեղեցիկ ճառով, որոնց մինը է {Սոկրատէսի} վարքը եւ միւսը Քրիստափոր Կոլոմբոս կամ յ

Գետնափո՜ր այն բեմի տակ՝ {Սողալով} պէտք է մտնել, Կամ անթափանձ խաւարո

արանք: Այս կերպարանքը երկու քայլ յառաջ {սողալով} դէպի խօսողքը, յետ գնաց յանկարծ երեք քա

որից, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ {սողամ} Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ չ

ատանայ բնութեամբ, մի մարդ անպիտան {Սողաց} դժոխքից, ի՛նչ կայծակ զարկեց, Թափ

Եւ ահա լուսին ամպերի տակից Դուրս {սողաց} տեսնել նորա երեսը: Ես շատ նայ

. սա հին Թատմորն է արաբական, որ երբեմն {Սողոմոն} շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղավ արաբակա

տաց տարակոյս։ Զարքայորդւոյն {Սողոմոնի} զարդար առ այդ վճիռ լուր, Որ լաւ ա

նք, 'ի Կաթուղիկէսն խօսքը Իմաստութիւն ( {Սողոմոնի} ) կարդալով թարգմանեցինք, որովհետեւ այն

զի չկարծեն ոմանք, թէ հին ժամանակներում {Սողոմոնի} Իմաստութիւնը Կաթուղիկեայք էր անուանւում

միջամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակացն {Սողոմոնի}, եւ Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ զգոր

գործ են դարձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն {Սողոմոնի}, զանազան ճառք ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, յ

Ռահ ցօղահար, տայ մղօ՛ն, Եւ {սողոսկեալ} կռուի ի վեր՝ Մինչ ի Հայոց Կոկիսո

ի առուն բռնած Մղում ճամբով ցօղապատ եւ {Սողոսկելով} բարձրանում է Կոկիւսոնը Հայոց մինչեւ..

այո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜ւ "... Ես {սողոսկում} եմ ճեղքը շտապաւ: " Կուտ, կուտ, կուտ

քաղաղի փետուրներով եւ բոժոժներով, օձ, {սողուն}, գորտ, խօսքերով միայն Պապական, իսկ ի

է եղէգն եւ ապրում են զանազան զեռունք եւ {սողունք} ։ Այս շնչաւորների մեռած մարմինների քիմի

արակութեանը մի փոքր դժուարին կերպով. - {սոյդպէս} չէ՞: - Այո՛, այդպէս, կայ այդ բա

անային Պոպովեանց զտողեալն ի 29-էն մարտի {սոյն} ամի ընդ համարօք 217 եւ 218, ընկալայ պա

կան խնդրոյ, ցայս վայր ժամանակի: Ի {սոյն} կէտ տեղեկացեալ, կարեւոր դատիմ յայտնել

կողմանէ հասարակ քուչայ, որ եւ ներկայ ի {սոյն} տանս բնակիմ: Բաց յայնցանէ, այլե

ւթիւնը, որ չգիտէր երբեք կեղծաւորուիլ: {Սոյն} այս պատճառով կարդինալը խէթ աչքով էր նայ

ի ստացուել է: Ո՞չ ապաքէն ուրիշ անգամ, {սոյն} իսկ նիւթերով որ այժմ բաղկացնում են այս

րդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշնամեաց 'ի {սոյն} եղեն ձեռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրե

պատմական եւ փիլիսոփոսական գիտութիւնս. {սոյն} նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ

Յովհաննէսեան, ըստ համեմատ ձեռնագրեալ ի {սոյնոյ} իսկ օրինակէ։

առաջ խաղալ այդ ազնիւ ասպարիզի մէջ։ {Սոյնպէս}, բարեմտաբար մատնացոյց առնելով աշխատութ

. Մատաթիա գրեաց յորդորանս 'ի Հռովմայ։ {Սոյնպէս} եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն յՕրթա

, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ {սոյնպիսեացդ}, հա՛յր Միքայէլ. բազում ինչ ամենայն իր

սը մարդ մարդու չի տեսնուլ, օրը 2 անգամ {սոպա} կվառինք, կենե չի տաքնալ ցուրտին մեծ եղ

պիտոյ է լինի իւր կեանքը այնպիսի կոշտ եւ {սոպռ} վաճառականի հետ, որ բացի իւր գործից, ո

ացներ, եթե դու ինձ համար ձեռք բերեիր " {Սոս} եւ Վարդիթերը " եւ " Վերք Հայաստանին ",

թի: Խնդրում եմ աշխատես քեզ հետ բերել " {Սոս} եւ Վարդիթերն " ու " Վերք Հայաստանին ":

պ. Աբովեանցի " Վէրք Հայաստանին " եւ " {Սոս} եւ Վարդիթերը " հիմք գրին արդեան ազգային

էրք Հայաստանին չունի այնքան արուեստ, " {Սոս} եւ Վարդիթերը " " Վէրք Հայաստանուցն " էլ

ճանապարհից, մեր գրութեան խորհուրդը է " {Սոս} եւ Վարդիթերի " քննութիւնը: Մենք քանի ո

տ եւ անհակառակելի արժանաւորութիւն կայ " {Սոս} եւ Վարդիթերի " մէջ, որի այս ու այն տեղ

ունի, ինչպէս մեր քննութեան առարկան ` " {Սոս} եւ Վարդիթերը ": Շատ կարդալ հարկա

թերը ": Շատ կարդալ հարկաւոր չէ " {Սոս} եւ Վարդիթերը ", իմանալու համար, թէ ի՛

պտղաբերութիւն տարածելու համար: " {Սոս} եւ Վարդիթերը " դրած է. մեր առջեւ նախ ե

լու եւ շօշափելու տպաւորութիւնը: " {Սոս} եւ Վարդիթերը ", եթէ ուղիղն ասենք, պիտ

ց, որ փոթորիկը նոցայ գլխին է գալիս: " {Սոս} եւ Վարդիթերի " մէջ կեանքը հասարակաց է.

տարելում ներգործող այս կամ այն անձը: " {Սոս} եւ Վարդիթերը " կարդալու ժամանակ, կարդա

եղծ յատկութիւնը դնել նորա վրայ: " {Սոս} եւ Վարդիթերի " մէջ կան տեղեր, ուր ֆատա

բոնզերը եւ Բրահմայի բրամինները: " {Սոս} եւ Վարդիթերի " մէջ կարելի էր է՛լ մի քան

այդ բառարանը պիտի տպէ հրատարակէ, որ " {Սոս} եւ Վարդիթերի " " հետախոյզ բանասէր " չեղ

մասը, որ նուիրուած էր թերութիւններին " {Սոս} եւ Վարդիթեր " գործի, որպէս վիպասանութե

. " Մեծ յոյս ունիմք, թէ ազգը կ՚ընդունի {Սոս} եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար պատանու նո

գործ մարդերից լսել ենք զանազան խօսքեր " {Սոս} եւ Վարդիթերի " վրայ: Տակաւին ներելով ն

ի բնաւորութիւնք եւ երեւոյթք, որ չկան " {Սոս} եւ Վարդիթերի " մէջ: Նոցա աճելութեան հա

երեսների թուանշանքը ցոյց տալով: " {Սոս} եւ Վարդիթերի " ընթերցողներին յայտնի է Վ

անութեամբ մեղադրում է հեղինակը: " {Սոս} եւ Վարդիթերը " կարդացողի մտքին կլինին ե

Աշտարակը կամ ուրիշ գեղեր: Բայց " {Սոս} եւ Վարդիթերից " մենք տեսնում ենք, թէ ի

Բայց մեզ մնում է տակաւին մի քանի խօսք " {Սոս} եւ Վարդիթեր " գործի վերաբերութեամբ, որ

յտնում մեր հեղինակին: Բացի սորանից, " {Սոս} եւ Վարդիթերի " մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր

նել: Մենք գիտութեամբ առնում ենք " {Սոս} եւ Վարդիթերից " մի այնպիսի ոճ, որ իրա՛

35, 166): Նոյնպէս, Հեթումը խօսելով {Սոսենց} վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբա

ակ, փայտանիւթ, կուպր, ջուր, օսլայ, {սոսինձ} եւ աղեր, եւ այս բոլորի բաղկացուցիչ տար

շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ չմնա {սոսկ} ցնորք, այլ իրագործվի de facto, օ՜, ա

լով, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին, իհարկե, {սոսկ} միայն ներածությանը, որ ես կարդացել եմ

վին հիմնավոր է: Նա նրանց մեջ տեսնում է {սոսկ} միայն հնամոլություն. քանի որ վիգերի եւ

արդալու բան ունեմ. եւ ես գրքերը ո՛չ թե {սոսկ} կարդում եմ, այլ ուսումնասիրում՝ վերլո

ել. թե չէ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի {սոսկ} բժշկությունը - ինչպես իր արհեստով զբաղվ

անհարկավոր հարցերից, ցույց տալով նրան {սոսկ} օրենքը, բայց թե ինչո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունք

ի բաց, Եւ ռահ հորդեալ դիւրագնաց: {Սոսկ} ի մարդոյն մուրճ Յարդարի կամուրջ:

: Որ զԱդամաւն կենդանեաց Ընդ {սոսկ} տեսիլ կայծականն Շրտուցեալ երամակաց

իւնքը Մեղուի մէջ եւ թող կարդայ ոչ որպէս {սոսկ} լուր, որ վերաբերութիւն չունէր ընթերցող

աչել մի պիղծ էակ, որ կորուսանում է իւր {սոսկ} մարդ կոչուելու իրաւունքը անգամ. Պ. Չա

ն ժամանակ էլ հայկաբանութիւն չմնալ, այլ {սոսկ} տաճկաբանութիւն եւ այլն եւ այլն "։ Խ

": Ահա մի նոր խրատ մարդկության, մի {սոսկալի} ապացույց այն բանին, թե բռնակալության ա

աքական եւ եկեղեցական օրէնքներով, որպէս {սոսկալի} սրբապղծութիւն, դատապարտուած գործերը են

ւմ է ահա եւ կեանքի վերջին շնչումը՝ այն {սոսկալի} մահու տառապանքի միջոցին, ողորմելի ձայն

դնելով, աշխատիլ՝ ազատուելու համար այն {սոսկալի} պատահարից, որին անտարակոյս, եթէ ոչ այ

ի սորանից, մեր հայ վաճառականների համար {սոսկալի} տարբերութիւն կայ ձեռագործ ապրանքով եւ ե

: Եւ այդ խնդիրը, կանուխ թէ ուշ, թէեւ {սոսկալի} փոթորիկներով, պիտի լուծուի: Ոչինչ բռն

մինը այդ եղջերուաքաղ փառքերից գնւում են {սոսկալի} հարկերի եւ սարսափելի պարտքերի ծանրութեա

ւթիւն ": Նա տանում է, տառապելով, Այս {սոսկալի} վշտերին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,

Իւր մռայլոտ գագաթովը անտառը, {Սոսկալի} էր ահաբեկուած իմ սրտին: Լսե

, պատրաստեցին եւ մէջտեղ դրին մի այնպիսի {սոսկալի} բռնութիւն, որի դեւը այնպիսի մեծ եւ զար

ուղղակի յաջորդութեան մէջ: Եւ այս է այն {սոսկալի} աղքատութեան աղբիւրը, որ միմիայն Անգլիո

տանի անձկալի ափերը: Սանձակոտոր հողմերի {սոսկալի} շառաչիւնքը, յորդահոս անձրեւի մեծ կաթի

... չկամիմ ամենեւին տեսանել. այդ ինչ {սոսկալի} կերպարանափոխութիւն... կապիկ է միանգա

որ մեռանելու էին մատանու տիրոջ ցեղից, {սոսկալի} ՜ եղեռնագործութիւն. եւ ինչպէ՞ս կարելի է

ր իւր կողմից նոյնպէս ծնող է եւ գործարան {սոսկալի} եւ սարսափելի յանցանքների։ Մեր խօսքը այ

ւթիւնք, հրկէզք, յափշտակութիւնք եւ այլ {սոսկալի} մոլութիւնք ծնեցան բռնակալութենից։ Բռնա

ելի, գայթագղութիւն անասելի, բամբասանք {սոսկալի}, անուն քահանայութեան ընդ ոտիւք աշխարհա

ուած ոսկերքը. եւ մինչ կատարում էին այս {սոսկալի} վիրաբուժութիւնը, նորա մօտ գտանուած մար

յս տարափոխիկ վէրքերից արիւն ու թարախը։ {Սոսկալի} անձնազոհութիւն։ Այս կարգից դուրս գործե

ւորում են ահաւոր աստուծոյ, որի առաջ եւ {սոսկալի} յանցանքներով դրոշմուած մի անձն պիտի յան

իսկ նորա բնական պատճառը նորան անյայտ: {Սոսկալի} վնասներ եւ աւերածութիւնք բերում են այս

խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ գիտէ, որ այդ {սոսկալի} տարաբաղդութիւնք էին, զարհուրելի հարուա

ական աշխարհը փակ է նորա դիմաց։ Ահա այն {սոսկալի} վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի գաղափար, որ մա

: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագակիր, Եթէ {սոսկական} քաղաքացի լոկ. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից

պաշտօն չէ, մի սրբազան խորհուրդ չէ, որ {սոսկական} մարդը համարձակութիւն չունենար մերձենալո

ւմ է քահանայութեան աստիճանը, եւ եթէ մի {սոսկական} անձն քահանայ է դառնում, եւ ըստ վկայութ

եմ, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ {սոսկական} Պօղոսը մինչեւ ապաշխարութեամբ չքաւէ իւր

եւ նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն {սոսկականաց}: Թողումք զի հակառակն ուսանիմք յառակայն

եւ պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել վերջին {սոսկականին}, նորա անձնաւոր ազատութիւնը եւ իրաւունք

ագոյրը, որի քամակում կանգնած է Ռուսիոյ {սոսկավիթխար} ապագան, լուռ կացին եւ առանց միմեանց հե

ւթիւնը կատարուեցաւ հինգ րոպէում, յետոյ {սոսկաց} յանկարծ եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստի

վ եւ կենդանի աւանդութեններով։ Կսաւիէ չ'{սոսկաց} դժուարութենից եւ հազիւ թէ ուսել էր Եափո

: Բայց Թիւրքիոյ կառավարութիւնը չէ {սոսկում} իւր պարտքերից: Նա մխիթարւում է՝ տեսան

Բազուկները չոր ոսկոր, - Մարդ {սոսկում} է տեսնելից: Եկաւ դժբաղդի մօ

ց իրենց կամքի ուզա՛ծն են խօսում եւ չե՛ն {սոսկում} Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից՝ ա՛յն մարդո

Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ, Անդ եւ {սոսորդ} ոչ ի բացեայ, Երկի՜նք, տրոփէ սիր

մ են, եւ ահա ողբ, աղաղակ, տառապանք, {սով} եւ մահ: Վաճառականութիւնը եւ արուեստը ա

աշխարհի: Անպտղութիւն եւ առ հասարակ {սով} ի մատենագրութեան մերում ի վեշտասաներորդ

, գերութիւն, կոտորած, արիւն, կրակ, {սով}, խաւար եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջի

հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի նմա, եւ զքաղց {սովալլուկ} հայկական մանկտւոյ ի նորայն անշքացեալ աշ

, բայց այդ շատը, համեմատելով աղքատ եւ {սոված} բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին

լողանալով, սառուցի վրայ թեք ընկնելով, {սոված} եւ ծարաւ, բնաւ նորա երեսի գոյնը չէ թռչ

լողանալով, սառոյցի վրայ թեք ընկնելով, {սոված} եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա երեսի գո

ամ թրթուռը փչացնի, կամ տարին չբեր ըլնի {սոված} կոտորուիլ պտենք. մեր մասիլն էլ որ կայ

ր, - շարունակում է Հեթումը, - ճիճուները {սոված} կոտորուեցին, որդի. շաղ գնալու ( բօժօժ

վ շատ հեշտ կը լինէր կերակրել հայոց ազգի {սոված} հոգին եւ սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառն

թէ սա զլանայ գործ տալ նոցա, մշակը պիտի {սովամահ} մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ գործէ. իսկ ֆ

օտութիւնը. եւ պիտի գաղթէ նա, որ չկամի {սովամահ} մեռնիլ եւ մեռցնել իւր ընտանիքը: Մի գոր

աղքատութեան հետ պատերազմելով, կարող են {սովամահ} կորսուիլ: Հարո՞ւստ է ֆրանսիական ժողովո

մ ունենալ 23 միլիոն բազմութեան հետ, որ {սովամահ} լինելու երկիւղից եւ յուսահատութենից, պ

նորա ընկերը, նորա աչքի առջեւ ընկնում է {սովամահ}: Բայց մասնաւոր ուշադրութեան արժան

էր յաւէտ դարման տանել, զառաջինն [զի մի {սովամահ} կորիցին], քան թէ ապախտ արարեալ վզնոցին

ոյալը զրկուեցաւ իւր արժանաւորութենից եւ {սովամահ} եղաւ միմիայն այն պատճառով, որ բռնել էր

աշխարհքից եւ առանձնանալով մի այրի մէջ՝ {սովամահ} մեռաւ։ Այսպիսի անսովոր դիպուածը XVIII

ելով թույլ տալ ինձ Մոսկվայում, ստատսկի {սովետնիկ} Ստեփանոս Նազարյանցի հրատարակությամբ լու

ի կարողանան հաց ճարել, աղքատութիւնը եւ {սովը} պիտի հարկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն

կությամբ հանդերձ, մեծադիր թղթի ուղղակի {սովի} պատճառով, պետք է բավականանամ փոքրով:

ւակները: Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է {սովի} կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր ազգի պատ

եւ որդի ծնողի նորա, իմոյս երախտաւորի, {սովին} դոյզն նամակագրութեամբ խնդրեմ ի բարձրապա

միմիայն երկուց վկայից: Այլ ոչ կամեցեալ {սովին} եւս հերիքնալ, դիմեցաք ի Սուպրիմ Կօրտն

ԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ՏԷՐ Շնորհ ունիմ յայտ առնել {սովին} Ձերոյին վեհափառութեան, թէ ՚ի վիմագրեալ

ել միակ փակակալ արքայութեան երկնից, եւ {սովին} ստրկասցի անբնական կամաց եւ ցանկութեանց

դարում՝ նախատինք էին անլուանալի, որոց {սովին} տեսութեամբ առաջնորդեալ՝ կամ էին փառս ո

միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, իմացեալ {սովին} զուխտն Մխիթարեան՝ համարին զնա բազում ի

եւ բարոյապես եւ նյութապես: Տառապում են {սովից} եւ գանակոծ լինելուց: Պ. Ֆեռգուլան դրա

պատրաստ դրած ու Հայոց զաւակը, հոգեւոր {սովից} եւ քաղցից միանգամայն կիսամեռ ընկած, իւ

նեղութիւն եւ ցաւ հալածանքից, աքսորից, {սովից}, նեղութիւն եւ ցաւ սուտ բարեկամներից եւ

աւոր անգործ գործաւորքը, որ տանջւում են {սովից} եւ վերջին ճիգն են թափում՝ պատերազմելով

ի մարդ, տեսանելով, որ միւսը մեռնում է {սովից}, որպէս թէ ասէր նորան. " Տե՜ս, ահա մե

սկուա, եր. 143): Անճար աղքատութիւնը {սովից} ու պաշարումից պակաս չէ: Արտասուել պիտի

մ ճշմարիտ վարդապետ. ինչպէս Սուրբ Գիրքը {սովո՛ր} է վարդապետներին հրեշտակ անուանել, որպ

ու բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ {սովո՛ր} էր նա սիրով յիշել իւր ծերութեան օրերում

րեղէնին, որ դայեակները ( Ասիացոց մէջ) {սովո՛ր} են տալ երեխաներին՝ քնեցնելու համար, բ

ութիւն, ճեղքելով զցնցոտի պատրուակս զոր {սովոր} է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր, ոչ միայ

տում էր հասանել նպատակին: Նախիջեւանցիք {սովոր} են բժիշկ մարդերից պահանջել այսպիսի շուտ

ամական մասին: Մեք՝ Ռուսսիայի Հայերս, {սովոր} չենք այսպիսի գործ կատարել, բայց փորձեր

շատակարանքը, որ աբեղայք կամ այլ մարդիկ {սովոր} էին գրքերի քամակներում գրել, եւ մեք կա

Շատ ազգեր իւրեանց հեթանոսութեան ժամանակ {սովոր} էին իւրեանց մեռելների հետ թաղել զանազան

ում անգամ անշուշտ նաւի կորուստը. {Սովոր} են միշտ այնպիսիքը՝ ցամաք հողի երեսին

ւ ` նորա յոյսը ու կեանքը, Բայց ով {սովոր} էր վտանգի՝ չի պղտորի եւ սիրտը: Պ

ալ Կ՚ուտէ հաւուց փորոտին, Որ {սովոր} է հըրամայել Ծառայից շատ բազմութեան

ան դատաստան առնել. բայց ուշաբարձութիւնը {սովոր} է հրաժարուիլ ամենայն պայմանից. այդպիսի

նէր առանձին գործերով, քաղցր հաճութեամբ {սովոր} էր մտածել ազատ րոպէների մէջ իւր ազգի վե

ւասիրութիւնը, անձնասիրութիւնը, ինչպէս {սովոր} է, թող ինչ կամի առնէ, գլուխը քարը..

ն ամբոխուած, ծածկեց նամակը, որովհետեւ {սովոր} էր նա մեծ մարդ ցոյց տալ իւրեան, մանաւա

էր, որ, հանդիպելով մի ընդդիմութեան, {սովոր} են միան լարել իւրեանց հոգու կարողութիւն

, Մխիթարը, տեսանելով մի անպատեհ բան, {սովոր} էր ստէպ կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ չէ։

. Հայոց, Գլ. 3)։ Ճշմարի՛տ է։ Հայերը {սովոր} էին միշտ կարդալ միակողմանի հայ սխօլաստի

ոմանց թերակիրթ անձանց, որք առ հասարակ {սովոր} են յազգի մերում միջամուխ լեալ ի խումբ ռ

մ կամ, աւելի լաւ, չէ ոսկեզօծում, ինչպէս {սովոր} է, Յակոբ Կլեման թագաւորասպան աբեղայն Յո

վերադրել Համասփիւռի անկրթութեան, որից {սովոր} է ամէն բան առաջանալ, ուստի եւ այնքան ա

րով: Այդ տպարանի մէջ գործածական տառերը {սովորաբար} են նոր ոճով շինուածք, թէպէտ եւ ոչ բոլո

նորա համար ոչինչ է: Նա գիտէ, որ {սովորաբար} փոթորիկի քամակից ` Դուրս է գալիս

մեր սքանչելի հայկաբանքը ընդհանրապէս եւ {սովորաբար} միջոց էին թարգմանում հին ու նոր լեզուի

ք, հասանք Բարի Յուսոյ սարաւանդին, ուր {սովորաբար} հանգիստ են առնում Եւրոպայից դէպի Հնդկաս

յաջուր բաղանիք " ( եր. 49)։ Թէպէտ եւ {սովորաբար} չեն թարգմանում այսպիսի առածները, մանաւ

, միեւնոյն դերանունով, որ նախնիք թէեւ {սովորաբար} թարգմանում են մեր լեզուի պահանջողութեան

ն։ Եկեղեցական ժողովների վերաբերութեամբ {սովորաբար} ասւում է այսքան կամ այնքան հայրապետ, մ

шѣть։  "Լալիս եմ" քիչ ենք լսել, {սովորաբար} լինիմ բայով է վարվում, "լաց եմ լինում"

նտեսանելի է մեր մարմնաւոր աչքին։ Մեր, {սովորաբար} անուանած կեանքը է մի ժամանակամիջոց՝ սկ

ու. մինչեւ այժմ վիպասանական գրուածները {սովորաբար} սկսանւում էին ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, ի

շարական չէին թողնում, որ չերգէին... {Սովորաբար} առաւօտեան տասն ժամից կը սկսուէր այս բան

ութեան մասին: Ինքը պարոնը, ինչպէս {սովորաբար} լինում են չնչին դրութենից վեր բարձրացող

քով եւ որտեղից է մտնում։ Պ. Պռօշեանցը {սովորաբար} գրում է՝ երգում-է, փայլում-է, կարողա

Ըստ նախադրութիւնը, որ հին լեզուում {սովորաբար} վերջահոլով տրական խնդիր է առնում, նոր

մի փոքր մտածել: Այն էլ Համասփիւռը, որ {սովորաբար} նկարագրւում է որպէս մի խորագէտ կին. "

ութեամբ կը բանայ իւր քսակը։ Նորա ձեռքը {սովորած} չէ այդպիսի բաների համար՝ արծաթ ձգել ազ

տը պիտոյ է ասել. մեր համար, ըստ որում {սովորած} ենք, հիւսիսային Բորէասից շատ վատ են ար

գտանւում է պատանեկութեան հասակում. նա {սովորած} լինելով քնքշութեան, արուեստական կերպով

կամութիւնը կամ թշնամութիւնը, ըստ որում {սովորած} չեմ բարեկամ լինել կամ ոտք լիզել օգտի ակ

նց. թուղթ նմանօրինակ չեն զարմանք, այլ {սովորական} երեւոյթ յազգի ստրկացելոյ եւ կորուսելոյ

են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում են {սովորական} կարգով, ինչպես այլ ցանքսերի համար, հե

ւթյամբ - գրքի առաջին էջում գործ է ածում {սովորական} փծուն Sprach: Հավանորեն, մեզ մոտ բոլո

էի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին էլ {սովորական} ընդունակությունների տեր մարդկանցից չէ,

որենացուն շինել էք չորս հազար տարեկան. {սովորական} տարեգրութեանը նայելով՝ նա դեռեւս հազար

շինում եւ վառում էր եկեղեցում, բայց ոչ {սովորական} կերպով, այլ գլխիվայր։ Մոմի վերայ մի տ

տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի {սովորական} բան, գործուէին այդպիսի անօրէնութիւնք.

յդ քաղաքից: Իհարկէ, լսելու եմ այն {սովորական} պատասխանը, թէ մի այդպիսի ուսումնարան մ

թեան ընդդէմ, բայց լսող չկայ: Բէգզադէի {սովորական} կանոնն է այս: Երկար ու ձիգ խօսակցութեն

ջ դրամը: Ձեռագործի վաճառականը իւր {սովորական} չափից աւելի ( թէեւ ունենար աւելի դրամակ

արող ապրանք բերել Եւրոպայից, որովհետեւ {սովորական} չափով բերածը եւս ապաստան է հանգամանքներ

սեպհական սրբութեան վերայ: Եւ, ինչպէս {սովորական} կեանքի մէջ, մասնաւոր մարդը աշխատում է

տաքին ոյժերը ներգործում են էակի վերայ ( {սովորական} ոճով խօսելով) աւերողապէս, էակը անդադա

՚ի գոգ Աբրահամու, ապաքէն այդ առակ էր, {սովորական} ձեւ խօսից Քրիստոսի ի քարոզութեան, կամե

2, стр. 276 [գրում է]. " Այսպէս է {սովորական} եւ ըստ մեծի մասին արժանի ( այդ սովորութ

տերազմը մարդկային կեանքի մէջ, բնական, {սովորական} երեւոյթ չէ, այլ ցաւագարական եւ պատահակ

օրէնքը երբեք չէ կարող դրուել մարդկային {սովորական} եւ ընկերական կեանքի վրայ, առանց վնաս տ

խարհը։ Եւ որովհետեւ մարդկութեան մէջ {սովորական} մի բան է, որ իմաստունները եւ մեծամեծնե

կրկնեցինք։ Բո՛ւն հին լեզուի մէջ էլ {սովորական} չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս ս

տեսակ օգուտ ստանալու ակնկալութեամբ շատ {սովորական} կերպով 99 թուականը կը բարձրացնէ մինչեւ

ելացուց նորա վերայ ծծմբային թթւուտ, որ {սովորական} է կաթի տեղ գործածել դժոխքում. իւր ահագ

ժլատ հոգացողութեան վերայ նեղանալը, շատ {սովորական} բան է: Երիտասարդ մարդը, որքան շատ խմէ

սրտի կրակը, բացի սորանից յիշեց նա իւր {սովորական} կանոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել եւ գայթ

եւ բժշկապետը երեւեցաւ շեմքի վերայ: {Սովորական} ողջունատուութենից յետոյ, պ. Յովնաթանե

ու, թէ ո՞վի պատկերներն էին, այլ իրրեւ {սովորական} զարդարանք գործ ածելու համար: Բայց թէ լ

ւորութիւնքը ստիպում են երբեմն դուրս գալ {սովորական} տարազից: - Ոչինչ, ոչինչ, - կրկնեց

ից եւ աչքերից, որ կորուսել էին իւրեանց {սովորական} փայլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւութիւն էր

ձեալ մի նոր խնդրի վերայ խօսել, իւրեանց {սովորական} կերպով: Բայց ինչեւիցէ, Թիւթունճի-օղլո

բաւական սառն կերպով եւ համարեայ թէ իւր {սովորական} անհոգութենովը հանեց գլխարկը, իսկոյն վե

կարողանալով հատուցանել Սարրակինոսներին {սովորական} հարկը, թոյլտուութիւն ստանայ Փրկչի գերե

եւ հասաւ 1537 թուականին։ Այստեղ նա իւր {սովորական} կերպով սկսեց քարոզել ժողովրդին եւ աշակե

ւտով այս բաներից յետոյ Լօյոլա սկսեց իւր {սովորական} պարապմունքը, այսինքն՝ քարոզել ժողովրդ

եւ կեղծաւորութիւն, որոնք Յիսուսեանների {սովորական} գործիքներն էին, բաց արեց Ասիայի հեռաւո

ութեան բոլոր վնասը։ Յիսուսեանք իւրեանց {սովորական} կերպով դատապարտեցին նորան իբրեւ հերետիկ

ը Պարլամենտի անդամներից, Յիսուսեանների {սովորական} կանոնով արտաքսուեցան եկեղեցուց եւ զրկու

, եթէ յարաբերական ունեցող յատկացուցիչը {սովորական} կանոնին հետեւելով դրուի յատկացուցեալին

մ ձեւեր գործ ածում, որ ամբողջ ազգի մէջ {սովորական} չէ, կարող է ոչ միայն զարմանալ մեզ վրայ

երկբայիլ այդ վարդապետութեան վրայ, այլ {սովորական}, արարատեան ոճով կ՚ասեն, թէ այդ " Աւետ

ր այլաբանական խօսուածքը եւ ձեւը տիրապէս {սովորական} էր, մանաւանդ հին ժամանակներում, բայց

ծ կամ վերջապէս մի մարդու ձեռքով վառուած {սովորական} կրակի գաղափարքը նոյնպէս համաձայն չէին կ

ափելի աւերանքի տակ է ընկել այդ լեզուն: {Սովորական} ոճով խօսելով գործ դրինք աւերանք բառը,

այելով, որ մեր հատուածը վաղուց անցել է {սովորական} չափից, չենք կարող մի քանիսը ցոյց չտալ

յլ նոր լեզուով, կը լսէիր պատասխան, թէ {սովորական} լեզուն ազգի բերանում այս է, եւ թէ կամե

թենով յայտնել, իսկոյն այն մի ժամ յառաջ {սովորական} խոստովանութեան լեզուն կը պղծուէր, եւ ա

գամ տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ նա թողու իր {սովորական} ձեւ ու ոճը ու առնու կամ հպատակի հին լեզ

դունեց ամենեւին այլ ուղղութիւն, քան թէ {սովորականը}: Այս բանը լինելով մի նորանշան երեւոյթ

այնիվ ավելի հաճելին: Մակոլեյն, ըստ {սովորականին}, կկարդամ հաճույքով: Ի՞նչ է, նրա պատմ

ը մեր ողորմելի դրութեան մէջ այն էր, որ {սովորականից} դուրս սաստիկ փչող հողմերը երբեմն մեր շո

ւելորդ հաւաքուելուն: Արիւնը անդադար եւ {սովորականից} դուրս առատութեամբ մտանելով այդ մազի նմա

ողմոց հնչիւնս վարկուցեալ հանապազորդեն ի {սովորականսն}: Մինչեւ ցե՞րբ ազգ Հայոց զոհեսցի դաւաճա

ք չափել, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք {սովորել} եք, առել եք ու կերթաք. փոխանակ ինձ իմ

ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես արդեն {սովորել} եմ ձեր անվերջ արցունքներին եւ արտահայտո

մանավանդ որ վաղուց արդեն տառապանքներին {սովորել} եմ. իմ կյանքի ճանապարհին երբեք վարդեր

: Կասկած չկա, որ նրան դեռ անհրաժեշտ է {սովորել} եւ հատկապես պարապել աստղաբաշխությամբ,

խարդախ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա {սովորել} է լսել ամենայն օր գովասանութիւն, այդ պ

յ եւ Ֆրանսիոյ մէջ զարմանալի: Բայց, որ {սովորել} է խնդիրը քննել, քրքրելով նորա բոլոր ծն

ադուռը, որ կարծես երկնքից հրամայում էր {սովորել} Քաջարանցն Արամ: Թողնենք քերթողականի վս

գրել գիտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս {սովորել} եմ. իսկ դու այդ եւս չգիտես, - յաւելացր

ութեան շնչելուց։ Վաղուց ահա պապերը {սովորել} են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած ամեն

չմտածել։ Սկզբից մինչեւ այսօր Հայ մարդը {սովորել} է նիւթականովը միայն շատանալ, իւր փառաւո

ստուգել, երբ սկսում ենք օտար լեզուներ {սովորել} ։ Բայց թէ ինչ օրէնքներով միմեանց հետ են

, որ նետենք մեր մի կտոր չոր հացը, որին {սովորել} է մեր ստամոքսը եւ որ հազար նեղութեամբ պ

եւ քարուքանդ ազգին. նա, երկար ժամանակ {սովորելով} այդպիսի դառն բաժակների, մոռացել է աւել

կանում, բայց, ինչպէս մի չգիտցած լեզու {սովորելու} ժամանակ, եթէ առանձին առանձին առնված բա

ինչ որ գործ է դնում հին եւ մեռած լեզուն {սովորելու} համար, գործ ածէ հարկաւոր գաղափարներ ստ

այութենից եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, {սովորեն} դատել եւ ճանաչել սեւը եւ սպիտակը. մինչ

յ գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները գրչին {սովորեն} եւ ապա կարողանաս թղթի վերայ գրել, որ ա

իչ պիտի առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել {սովորես}, բայց մէկ եզան էրի պիտի ճարես. այսինք

ր կլիներ խելքը գլուխը հավաքեր ու մի բան {սովորեր}, քան թե քաշ գար ինչ-որ Անանյանի նախասե

րանով ես պարտական եմ Բոքլին: Ես նրանից {սովորեցի}: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւս բաժա

են, իսկ հայերեն ինքս հանձն կառնեմ նրան {սովորեցնել} ։ Ասացեք Անանիային, որ ես մեծ բավակ

րբառով մի փոքրիկ բրոշյուր հրատարակել եւ {սովորեցնել} նրանց, թե ինչպես պետք է աճեցնել եւ ժող

՝ լուսավորել նրանց, եւ լուսավորելով՝ {սովորեցնել} նրանց խոսել, հետեւաբար մտածել: Քանի ո

պաշտպան են քրիստոնէութեան, եւ դորանով {սովորեցնէին} ազգերը նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցու

պահել իւր կնոջ համար, այս պատճառով ես {սովորեցնում} եմ հարսնացուն կառքերի եւ այլ այսպիսի շռ

լը յաջողագիւտ է անում նորան, իսկ գրելը {սովորեցնում} է ճշտութիւն "։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը

րհից հանեց իմ դուստրը, եթէ ոչ նա. ո՛վ {սովորեցուց} նորան... ա՛հ, մտածելը անգամ դառն.

ռնար խոզարածութենից դէպի իւր հայրը։ Նա {սովորեցուց} Հոգի ճանաչել Աստուածը եւ նորան երկրպագո

առաջին անգամ խօսել սկսանելով, սիրով կը {սովորէին} արտաբերել քո անունը: Դու ասում ես, թէ

քանի մի անցքերի։ Ուրեմն եթէ եւ շատ քաջ {սովորէր} հայոց մանուկը այդ լեզուն, այնուամենայն

հորի միջում էր ինքը։ Թող հայոց մանուկը {սովորի} իւր մայրենի լեզուովը ազատական գիտութիւն

արել են ազգին անպատասխանատու, թող սյժմ {սովորին} համովիլ, թէ պատասխանատու են. թող սովո

որին համովիլ, թէ պատասխանատու են. թող {սովորին} այս գաղափարին, թէ հոգեւորականք են ազգի

ը չէ, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէսերը, {սովորոյթքը}, աւանդութիւնքը եւ հասկացողութիւնը, իս

երկրում եղած, մեր ազգի վարքը, բարքը, {սովորոյթքը}, ծէսերը, հասկացողութիւնքը, նոցայ բար

տալի, էլ չեն ասում թէ քարոզեն բալքի էս {սովորոյթքը} վերցուի ": Բայց մենք երթանք դարձ

րպէս մանկավարժ, ստիպուած է ասիական հին {սովորութեամբ} ամենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելով, գլո

իւր բնական սահմաններով, իւր կրօնքով, {սովորութեամբ} եւ աւանդութեամբ բոլորովին հեռի է Անգլիա

ն աւանդութեամբ, իւր կեանքի կերպերով եւ {սովորութեամբ}, ոչինչ յարաբերութիւն չունի Մեծ Ռուսիայ

սրին, ծունկ չոքեց նորա առաջեւը Չինացոց {սովորութեամբ} ։ Յիսուսեանք, Մանդարինի հագուստներով Կ

ղ դատ ու վճիռ կատարել ձեր կանոնների եւ {սովորութեան} պէս վիճակով ընտրուած ձեզանից մեծաւորներ

րգում չէ որեւիցէ վիճակից մարդու համար: {Սովորութեան} չխափանուելու պատճառ բերւում է Սերոբէն։

խանատուութիւնն իրենց վրան առնելով, ըստ {սովորութեան} ( լռութեամբ) " ա՛ս ալ անցաւ " ըսել էր

տակը գտնուող քահանայքն ( ըստ արեւելեան {սովորութեան} ) ամուսնացնէ, կա՛մ անոնց համար վանք շի

Եւրոպայից, մեր կարողութենից վե՛ր է այս {սովորութեան} հետ հաշտուիլ: Երբ վաճառականը, մի

ովորական եւ ըստ մեծի մասին արժանի ( այդ {սովորութեան}, այսինքն չկարդացուելու եւ անտես լինելո

եւ առաջ գնաց Վաղարշապատ քաղաքը, ուր իր {սովորութեան} համեմատ, ինքը եւ իր հետ եղած ուխտապահ

ւ ապա քահանայ, յետոյ վարդապետ եղեւ ըստ {սովորութեան} Հայոց ազգին 'ի Մարգար վարդապետէ եւ յարք

լանէ, կամ բազում ժամանակաց ակնկալէ ըստ {սովորութեան} տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն գործք որ գո

ն) եւ փոքր ի շատէ կարողացաւ դղրդել այս {սովորութեան} զօրութիւնը։ Պօրտուգալիայի տէրութիւ

ր, այլ յարմարում էին Աւետարանը Չինացոց {սովորութեան} հետ, որպէս զի կարողանան որսալ Չինացոց

յս բոլոր Արարատեան աշխարհին ընդհանրացած {սովորութեան} վրայ, կան մարդիկ, ինչպէս նաեւ բոլոր Ա

ի կախարդական դիտակ է, որի մէջ ճաշակի, {սովորութեան}, հասկացողութեան եւ ժամանակի ապակիքը վա

, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր {սովորութեան}, բնութեան եւ պատմական դէպքերի ազդեցութ

սկացողութեան արդիւնք աւելի, քան թէ այդ {սովորութեանդ} եւ ծէսերը կատարելում ներգործող այս կամ

հ պիտոյ է լինիմ այս քաղաքի բարբարոսական {սովորութեանը}, եթէ դու չփրկես ինձ ": Այս էր նորա ամ

ալու իւր քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական {սովորութեանը}: Ես նուիրում եմ քեզ իմ սիրտը, բայց դո

տարան, որ շինած էր Չինաստանի կրօնին եւ {սովորութեանը} յարմար։ Շուտով Յիսուսեանների գործը մեծ

նորա ( այսինքն օրէնքի) հիմքը մոռացուած {սովորութեանց}. եւ արդէն մարած կեանքի մէջ. դորանով ի

ն, որ առաջ գործածական էր, դուրս ընկաւ {սովորութենից}, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ գնելուց, սոր

րին եւ շատ անգամ մնում է անվաճառ՝ կա՛մ {սովորութենից} դուրս եկած լինելով, կա՛մ մի այլ պատճառ

այնպէս չէ, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի {սովորութեններին} եւ հասկացողութեանը ընդդէմ պատերազմ է բա

համաձայն թագաւորութեան հին եւ բնաւորեալ {սովորութեններին} ։ Սպանիայում եպիսկոպոսները շատ լաւ չէին

իրող էր ցոյց տալիս նոցա հպարտութեանը եւ {սովորութեններին}, որոնց օգնութեամբ շատ աշակերտ ճարեց իւ

ձեւեր: Ամենագեղեցիկը եւ ամենալաւը այս {սովորութեններից} է այն, որ օրիորդքը ծածկում են իւրեանց

ամենեւին ազատ պահելով իւր անձը կանխակալ {սովորութեններից} եւ կարծիքներից։ Թէ ի՞նչ պատճառավ տ

ց ճեղքած, որ ծերութեան նշան էր այնտեղի {սովորութենով}: Վերայի կապան, թէեւ հասարակ պաստառից

համար. - յինանց պաշար. - որ Նախիջեւանի {սովորութենով} մեծ տնտեսութիւն է, տարեկան կառավարութե

եանցը եւ Թիւթիւնճի-օղլուն խօսել իւրեանը {սովորութենով}: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, ինչ մեղքս պահ

ը, անտարակոյս պէտք է, որ նախիջեւանցոց {սովորութենով} կարծած լինէր մի գերբնական բան... Մի

նչուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի տուն: Նա իւր {սովորութենով} կատարեց այս արարողութիւնը: Թիւթիւնճի-օ

ւազգեստեալ։ Պարլամենտի անդամքը իւրեանց {սովորութենով} գնում էին կարմիր արկանելիք ձգած իւրեանց

ւանութիւն), որք գիտեն մանաւանդ զի էին {սովորութիւն} է նոցա, ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ իցէ նե

ք: Այլ որովհետեւ 'ի նախնեաց ունիմք {սովորութիւն} ոչ այլ ազգ ածել 'ի կատար զայսունակ մեծա

լ մի սալ քար ներս բերել քաղաքը, ինչպէս {սովորութիւն} էր Տագանրօգի մէջ: Եւ պիտոյ է ասել, որ

ժշկելու համար... Ասիացիք առհասարակ {սովորութիւն} ունին իւրեանց հոգաբարձութեան վերաբերեալ

ար ցոյց տալ ապացոյցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ {սովորութիւն} է. մի բան էր, ասացի, գնաց, ի՞նչ էք

րանից. միանգամ սիրել եմ: Եւ ես մի վատ {սովորութիւն} ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրեմ, ասես միւ

՞ւմ է. ինչ պիտոյ է առնել, գիտեմ, վատ {սովորութիւն} է, բայց միանգամ ենթարկուել եմ դորան,

արակից հանգամանքների մէջ: Պախարակել մի {սովորութիւն}, որպէս ազգային ախտ, իրաւունք չէ, եթէ

բազմիցս ջանացայ ի խափանել զայն վնասակար {սովորութիւն} եւ կարէի ի սպառ խափանել, եթէ ներգործու

Արքեպիսկոպոսն կամեցեալ էր խափանել զայն {սովորութիւն}, բայց վերջացեալ էր յիրոց նպատակաց, ըս

կ գնել նորանից: Երկրորդ՝ Բէգզադէն {սովորութիւն} ունէր ապրանք ուղարկել մի մեծ քաղաք, եր

ղոքում է, յառաջ է, քան թէ այլ ամենայն {սովորութիւն}: Լուսաւորչից հարիւրաւոր տարիներ յետոյ

թէ Հայոց ազգը չգիտէ այս: Բայց միանգամ {սովորութիւն} է եղել նորան այն ճանապարհը, որով գնում

քեանց. բայց մեզ թւում է՝ միայն մի լոկ {սովորութիւն}, որ հայկական վաճառականք մշակ դարձան եւ

աճառականք եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը {սովորութիւն} են արել ինքեանց: Այո՛, սովորութիւն է

րը սովորութիւն են արել ինքեանց: Այո՛, {սովորութիւն} է այս, բայց այն աստիճանի կամակոր, որ

որ բացւում է մեր առջեւ: Գրեթէ ազգովին {սովորութիւն} առնել ապրանք գնել Եւրոպայից, մինչ ինքե

բանը։ Գիտենք, Եւրոպայի կրիտիկոսքը {սովորութիւն} ունին մի գործի արժանաւորութիւն ապացոյցն

ր գալիս ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց {սովորութիւն} է եղած դպրոցի բնաւորական ազդեցութիւնը ի

չ որպէս պատուէր կամ խրատ, ես առհասարակ {սովորութիւն} չունիմ իմ խրատնելով գլխացաւութիւն պատճա

ցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ խոտ դալարի: Հին {սովորութիւն} է, որպէս առ ամենայն ազգս եւ առ մեզ, զ

լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի դերուն հետէ {սովորութիւն} է առ մեզ թէ շատ եւ եթ փոքր այսու ամենայ

ում կամ քաղաքներում եղած չլինէր այնպիսի {սովորութիւն}, ինչպէս տեսնում ենք Հռովմի կրկէսում -

դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի, է՞ս ինչ {սովորութիւն} ա տո՛ ": Մեզ շատ շարժէլ է Աշտարակ

: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ այդ գեղեցիկ {սովորութիւնը} այնքան երկար մնար, որքան կարելի էր:

ել եւ անձը պահպանել, բարեաւ վայելէ իւր {սովորութիւնը}, չենք ագահում այդ աննախանձելի բաղդին:

պէս ազգային ախտ, իրաւունք չէ, եթէ այդ {սովորութիւնը} մտել է ազգի մէջ օտարից, որի հետ կենակի

ան մտանել՝ քաջ իմացած լինելով Բէգզադէի {սովորութիւնը}, որ ծառայողի 100 մանէթ վարձը կտրելու ե

մտածել, որ Հայք եւս ունեցած լինէին այս {սովորութիւնը}: Գուցէ թէ եղած եւս լինի այս Հայերի մէջ

անդութիւն: Եթէ քննութեան տակ դնենք այն {սովորութիւնը}, անհնարին է լինում չափել այն սարսափելի

մեռելները վաղուց արդէն թողել են խօսելու {սովորութիւնը}: - Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի չե

այսպէս ընթանալով, այլ այն բարբարոսական {սովորութիւնը} հայերի մէջ ինչպէս նաեւ ասիացոց եւ այլ վ

մէջ, որովհետեւ նա մեղադրում էր քաղաքի {սովորութիւնը}: - Ի՞նչ է մարդը, - հարցրեց Շահումեա

ինակը այսպէս է ծանօթաբանում. " Էս որսի {սովորութիւնը} եւ մենամարտութիւնը կարծեմ մնացած պէտք է

այն աւանդութիւնը, այս կամ այն ծէսը եւ {սովորութիւնը}: Շատ անգամ թերեւս այդ բոլորը մնալով գո

եան հետ, այլ կախւում է միայն ճաշակից, {սովորութիւնից} եւ հասկացողութիւնից, ուստի եւ ամեն օր

տել նորան, որ առ հասարակ Յիսուսեանների {սովորութիւնն} էր, վասն որոյ ձեռք առին նոքա իւրեանց խ

նց անպատւութենովը, թէ նա չունի այնպիսի {սովորութիւններ} եւ կանոնադրութիւններ, որով բաժանուէր Կ

այսօր եւս պաշտում է որպէս բուն ազգային {սովորութիւնք}: Բնակիչների զգեստը, որ սկզբումը բոլոր

լով Թաթարների հետ, վեր է առել նոցա շատ {սովորութիւնքը}, որ մինչեւ այսօր եւս պաշտում է որպէս բ

բարոյապէս, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այդպիսի {սովորութիւնքը} որպէս ընդհանրապէս վնասակար, կարելի է մ

իւր սեպհական կեանքը, իւր լեզուն, իւր {սովորութիւնքը}, իւր աւանդութիւնքը... Նորա ամեն մի սե

տ է, նա երբեմն մեղադրում էր նորանց վատ {սովորութիւնքը}, բայց այդ սովորութիւնքը Թիւթիւնճի-օղլո

էր նորանց վատ սովորութիւնքը, բայց այդ {սովորութիւնքը} Թիւթիւնճի-օղլուի անձնական սովորութիւնքը

սովորութիւնքը Թիւթիւնճի-օղլուի անձնական {սովորութիւնքը} չէին, այլ քաղաքի սովորութիւնքը. այս պ

նձնական սովորութիւնքը չէին, այլ քաղաքի {սովորութիւնքը}. այս պատճառով Մանուշակը մեղադրելով իւր

մի շահել իւր բուն հայկական կրօնը, ազգի {սովորութիւնքը} եւ աւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամելով

թիւնը, զանազան վիճակները եւ հազարամեայ {սովորութիւնքը}, որպիսի դրութեան մէջ գտանւում էին Քրիս

երայ։ Այս երկիրը ունէր իւր առանձին {սովորութիւնքը} ՝ Չիներից ստացած։ Սա եւս Չինաստանի նմա

թէ նորանց կազմող անհատքը: Պաշտօն ունին {սովորութիւնքը} եւ ծէսերը, որպէս բազմութեան հասկացողու

լավ գիտե: Բայց նա, հավանորեն, ըստ իր {սովորության}, գնում է, ինչպես մեզ մոտ են ասում՝ "

ալ դեպքում բավական է մատնանշել միայն մի {սովորություն}, մի թանկագին ու մարդասիրական իրավունք

ներով "։ Որո՞նք են մեր իրավունքներն ու {սովորությունները}: Մի կողմ թողնելով բոլորը, տվյալ դեպքո

կառավարելու " սեփական իրավունքներով ու {սովորություններով} "։ Որո՞նք են մեր իրավունքներն ու սովոր

ու վատ կային դպրոցներ, ուր մի քանի բան {սովորում} էին, բայց այն օրից, երբ նա ստացաւ ծայ

Ուսանողներին, Բարւոք ապրել {սովորցնում} է Աշխատողներին: Օրհնեալ լին

ա գլխին ` նա ուշ դնէ քո ոտքին ", {Սովրեցնում} է մեզ Մովսէսը, սա է պատգամ երկնային:

կին. Իսկ թէ ինչո՞ւ կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ {սովրեցրել} Գիրքը քեզ, Թէ չես լսել մինչ հիմա, Ապա

բ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են {սորա} վերա բնության պայմանները: Լեզվի հղությ

տեւաբար մարմինների տեսակը եւս կջնջվեր, {սորա} ապացույց ունինք շատ լեզուներ, որոնց մի

նական ազգասիրութենովը հորդոր լինիս, որ {սորա} մասնակից եղողների թիվը շատանա, որպեսզի

0 000 վերստ: Այս կատակ չէ. հավելացուր {սորա} վերա եւ այն դժոխային եղանակները կամ ծով

ցույց տալու, եթե հարկ լինի, ըստ որում {սորա} բովանդակությունը ազգային է եւ գուցե այլ

յն Կիրակոսն Յարութիւնեան: Վախճանեալ եւ {սորա} յամի 1824, թողու զբովանդակ գումար դրա

զիւր զկտակ առնէ ի նա ապաստան: Որդի {սորա}, յիշատակեալ Յարութիւնն Կիրակոսեան Յարո

ութիւնեան: Յամի 1824, վախճանեալ եւ {սորա}, թողեալ է զդրամս եւ զկտակ պ. Աղաւելեա

ը խայտառակել է Նազարեանցին նորանով, որ {սորա} վարդապետութիւնը անվաւեր է համարում եւ ն

բայց ինչ դրութեան մէջ, զարմանալի բան: {Սորա} կինը, չիմանալով, որ այրը հիւրեր է գան

լ էր մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ, {սորա} հակառակ, եթէ մի աւազակի որդի, որի բնա

ճոյախօսութիւնքը: Յանկարծ ականջիս հասաւ {սորա} բարեխօսութիւնը այն սեւահոգի, սեւագլուխ

եա թէ միաչափ հեռաւորութիւնը կենտրոնից, {սորա} չորս կողմով, ցոյց են տալիս, որ քաղաքի

վարսավիրայի մօտ՝ խորհուրդ հարցանելու, {սորա} նախկին առաջարկութիւնն է արիւն թողուլ,

դեղը խլում է կազմուածքի կեանքի գումարից {սորա} տասը ֆունտը: Եւ աւելի լաւ է ուղիղ ճանա

մարիտ լուսաւորութենից, եւ մինչեւ անգամ {սորա} վերայ մտածելուց եւս, որ աւելի հեշտութե

պէս երեւում էր ազգի կեանքը եւ պատկերը։ {Սորա} հակառակ, անպիտան է, եթէ հայելին ուղիղ

գործի մասնակից լինելու, եղել ենք, թէ {սորա} հակառակ, մեր սրտի եւ հոգու դատաւորը,

անութիւն, մելամաղձութիւն, յաւելացո՛ւր {սորա} վերայ եւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ ա

ն, կամք Աստուծոյ ", - ասում է առածը. {սորա} ճշմարտութիւնը ինձ եւս պատահեցաւ փորձել

ր Նախախնամութիւնը յանձնել էր մի հզօրի՝ {սորա} սիրտը եւ խղճմտանքը փորձելու համար:

ի քայլափոխ չէ դէպի լուսաւորութիւն, եթէ {սորա} պաշտպանքը հրատարակեն սորա իրաւունքը իւր

րութիւն, եթէ սորա պաշտպանքը հրատարակեն {սորա} իրաւունքը իւրեանց ազգի այն բաժնի մէջ,

դը չէ կատարուած եւ չէ կատարւում էապէս. {սորա} պատճառը դրած էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ

բռնած մի ջահ, լուսաւորում է Արարատը: {Սորա} տակ՝ մի դափնեայ պսակի մէջ, գրած են հե

, նորան հայհոյենք, միւսին դաւ դնենք, {սորա} տունը քանդենք, միւսին գլխակոր վայր ձգե

ուց մի երկու օր յետոյ գալիս է տղայի մօտ {սորա} քեռին ( այսինքն՝ Բէգզադէի գործակատարը

մարդիկ, այո՛, մեծատունք եւ մատնիչք։ {Սորա} հակառակ, ամենափոքր երջանկութիւնը վայել

գալով հասարակաց շրջանից, բարձրացել էին {սորա} հորիզոնից: Այս բանի պատճառները քնն

որութիւնը, որ պիտի լինի օտար լեզուով. {սորա} վկայող դառն փորձեր շատ անգամ կատարել է

առաւորուին եւ անմահանան ձեր անունները. {սորա} հակառակ, նոցա անարժանութեամբ պիտի մեռա

արում է իւր հպատակ Հայերը 3. 800. 000: {Սորա} վերայ շատ չանցաւ, ձեռքս ընկաւ Էդմոն Շե

համար. այս պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ {սորա} փոխանակ, ես, իմ ազգի անունով, խոստան

չա՞փ միայն: Խօսակիցը զարմանում էր {սորա} բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան

չեն արտաքին բռնութեան ձգտողութեններից: {Սորա} շօշափելի օրինակը տեսանելի է Անգլիոյ մէջ

յարձակմունք անհնարին: Բայց, չնայելով {սորա} վերայ, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցաւ հրատ

րը հաստատած է հիմքի վերայ: Յաւելացո՛ւր {սորա} վերայ եւ քաղաքային ծախքը, որ ուտում է

կիների գինը: Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ {սորա} պատճառը չէ գրել Կուրանի մէջ: Ուրիշ տէր

ցը անհնարին տխրութեամբ: Անցնում է {սորա} վերայով մի քանի տարի։ Յանկարծ այս նորե

, դարձեալ ազգին բան չկայ: Ի՞նչ կ՚օգնէ {սորա} անհատական հարստութիւնը միլիոնաւոր աղքատ

դը օրըստօրէ կը հարստանան: Զուգահեռաբար {սորա} հետ կը լայնանայ եւ նոցա գործունէութեան

ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կամ ինչ դրամով: {Սորա} հակառակ, հում նիւթերի, երկրագործութեա

անում են կատաղի ծափահարութենից: Ի՞նչ է {սորա} պատճառը: Թատրոնի մէջ անկեղծ է հաս

դիմել մինչեւ ոստիկանութիւնը... {Սորա} հակառակ, դերասանների եւ դերասանուհեաց

մի՛ ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ {սորա} եւ ոչ մի ինչ յաւել կամ պակաս կամ իցէ.

Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր {սորա} իմաստը. Արարիչը ասաց ինձի բընութ

տղէն Մի վարդապետ опытной Ողջ {սորա} հետ ընկել են: Ведь ուզում եմ հար

, Որ ոտնակոխ եղած էր: {Սորա} կէսը, կէսի կէսը, Գէթ երեւէր մեր

է, Բայց հայ ազգի գառները, {Սորա} հօտը լուսակիզն է. Ի՞նչ էր քուրմ

ունը ուղարկելու համար Աւետիքի անունով, {սորա} թուականը դրուած է 17-ը, որովհետեւ փոշտ

իտնական կամ կանոնաւոր կերպով գրած բան. {սորա} ապացոյցը տեսնում ենք մենք եւ կարող ենք

դէպի գրասիրութին, վասնորոյ եւ մնում են {սորա} եւ նորա տանը ընկած՝ առանց անգամ եւ բաց

ք չ'ունիմ միայն այս գործը պախարակել կամ {սորա} անտեղի լինելը յայտնել, այլ այլապէս շատ

երեւում է այս բոլորի չափը եւ աստիճանը, {սորա} գործն է սահմանել եւ գնահատել նորանց։

ի Կիրակոսն էլ նորան ներէ, եթէ նա սպանէ {սորա} որդին: Բայց կարգ ու կանոն կը մնա՞յ մի

նոյն ոգին դարձեալ պատմում է յանցանքը: {Սորա} արդիւնքը որչափ որ ըստ երեւոյթին արդարու

հնարները եւ կը դառնաս փիլիսոփայ, առանց {սորա} կամ նորա պատրաստած համակարգութիւնքը ընդ

գումարի վրայ իր 18-ամեայ վարչութեամբ. {սորա} աշակերտ Մազարինին, Լուդ[ովիկոս] XIV-ի

րհի հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ {սորա} եւ նորա դրանը մեր աղքատութեան պատճառով

տարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ եմ {սորա} եւ նորա դրանը մուրալով ապրել: Երկու կո

որա ազգատեաց եւ անարժան գործերի համար. {սորա} վերակացութեան ժամանակը շատ մեծամեծ անցք

կով ունի, 20. 000 եւս... տոմսակով: {Սորա} մի հնարիմաց չարութիւնն եւս այն է, որ մ

յ ոտք կոխել: Բոլոր ծառայքը տանջւում են {սորա} ձեռքում ( մի շաբաթու մէջ, մի խոհարար կ

րարը ինքնին փախաւ ճանապարհից, երբ լսեց {սորա} անունը): Թէպէտ աւագ մարզերից շատերը ա

կից, մի նոր ուղղութեամբ առաջ է գնում: {Սորա} պատճառն եւս այն էր, որ ո՛չ հոգատարքը,

ք դարձեալ նոր վերակացուից: Որքան {սորա} նախորդը մի բարեբարոյ, քաջահմուտ, եւ ա

ութեամբ խանգարած եւ անհաւատարիմ: Թէպէտ {սորա} անարժան գործերը վաղուց յայտնի էին ամենե

սօրայ վահանի տակ պաշտպանուած լինի, եւ {սորա} սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկ

բանից կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում էին {սորա} վատթար, անիրաւ ընթացքը, եւ նախկին վեր

, այնտեղ եւս իւրեան լաւ դրստեց: Թէպէտ {սորա} վերայ շուտով բացուեցան մեծմեծ քննութիւն

մ սա: Այն պապին, որ մոռացութեան տալով {սորա} բոլոր յանցանքը, ցոյց էր տուել այնքան ն

պիսի անարգամիտը: Ինչպէս երեւում է {սորա} դէպի գործարանը ունեցած առնչութեններից,

միտքը, որ այնքան իմաստութեամբ է ասած: {Սորա} կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ են մեր հ

իմանան ուղեղաւոր գլուխները. որովհետեւ {սորա} բոլոր չարագործութիւնները լիովին երեւան

ւ մէջ վաղուց է արմատացել: Բարի կը լինի {սորա} համար, եթէ իւր վատ կիրքը արտաքսելով իւ

րելով, սորան մետաքսի գործարանը բերեց: {Սորա} բոլոր գործն էր լրտեսութիւն առնել եւ ոչ

է դարձել նորա չարութեան: Լաւ կը լինէր {սորա} համար, եթէ իւր դարբնութեամբ պարապէր,

ր գործարանին: Հռոմի մանուկներից շատերը {սորա} ձեռնտուութեամբ գիտութեան փառաւոր ասպարի

առաւոր ասպարիզումը պսակուել են: Շատերը {սորա} միջնորդութեամբ Ֆրանսիոյ, Գերմանիոյ հռչ

արդինալի գիտութեանը չէր: Քննենք ինչպէս {սորա} գործարան մտանելու պատճառը, նոյնպէս եւ

ց սորան եւս հարկն էր ստիպում: Գովելի է {սորա} միակ յատկութիւնը, որ չգիտէր երբեք կեղծ

ինուորելով, արձակուեցաւ իւր պաշտօնից: {Սորա} անխոհեմութիւնը ամէնից տարապայման է եղել

եւ խիստ հմուտ մեքենայագործութեան մէջ: {Սորա} խանգարած բանը Անգլիու քաջահմուտ ճարտարա

ական պատճառով, եւ շատ մեծ կարծիք ունէր {սորա} վերայ: Այս անձը շատ անհմուտ եւ սն

նծայել: Սա դեռեւս ծաղիկ հասակի մէջ է, {սորա} վերայ այժմ դատողութիւն առնողները շատ կս

գատար Չգիտեմ, կարդացա՞ծ կը լինիք {սորա} անունը պատմութեան մէջ թէ ո՛չ. սա մի ան

սպարապետից: Այն պատերազմումը այս եղաւ {սորա} յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ նա իւր

տերը կարդինալի կուսակիցներից զայրանալով {սորա} վերայ, միաբանուեցան հասարակաց հետ եւ վ

ւը, նախանձի՛ց գրգռուելով Յակոբի վրայ, {սորա} մահն էր մտածում։ Նախանձի՛ ձեռքով անմե

էլ թող չլինի ձեր մէջ "։ Եւ իսկո՛յն, {սորա} քամակից, թէ " ո՛վ որ պոռնի՛կ է, կամ պ

չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վարդապետ, երբէք էլ {սորա} կամ նորա կամքը հարցնողներից չեմ եղած,

նքից եկած էր մեր վանքը, այն օրից, երբ {սորա} հիմքը ձգել էին, եւ մինչեւ իմ վանքից գն

իցն է դուրս եկած այդ Թուղթը. պա՛տճառ, {սորա} ոճը, նո՛յն է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հ

արակել թէ՛ մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ թէ {սորա} պատճառները։ Եւ ինչ որ սոցանից զատ հարկ

բանը, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը. եւ {սորա} պատճառը մեր բացատրութեանց մէջ յայտնած ե

, եր. 140)։ " Յետ որոյ ապա քակեալ {սորա} ( Կոմիտասայ) զփայտակերտ գմբէթ Սրբոյ Կա

ց է տալիս եւ Յայսմաւուրքի սեպտեմբ. 9. {սորա} քամակից հետեւում է եւ մէկ եւ այլն։ Մեզ

, իսկ միւս հոլովները առնւում են նաից։ {Սորա} հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, նա

ի ասիական թանձր խաւարը։ Անցանում են {սորա} վերայ մի քանի ամիս, եւ կաթողիկոսը արդէ

այլ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ ճար գտանել {սորա} համար։ Աբովեանցը տեսանում էր ուսման հա

ծակը. կան մարդիկ, որ հաւատում են, թէ {սորա} գրողը կարո՛ղ է երկինքը փակել. տարակոյս

ով ընթերցուածը. - վէզի՛ր, լսեցի՞ր դու {սորա} սկիզբը. եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն.

վարչի աշխատութեանը, հրամայիր ոսկեզօծել {սորա} կոտոշները: Դեւերը, որ կանգնած էին

ւթիւնը կատարուեցաւ տէր սատանայի վերայ: {Սորա} պատճառը իմանալու համար հարկաւոր է յառաջ

ժամանակ, աղախինը պ. Մարկոսի ներս մտաւ {սորա} սենեակը: Պ. Մարկոսը քնաթաթախ բացեց աչ

ով գինի պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից, {սորա} ժլատութիւնը խայտառակելու մտքով: Այսպէս

մի աման արիւն գլխին դրած ման է գալիս, {սորա} կամ նորա վերայ թափելու համար, - կցորդե

կեղեցին շինողը եւ պահողը է ժողովուրդը, {սորա} վերայ է նորա ծանրութիւնը. եթէ եկեղեցին

արակաց: - Յառաջ գնանք եւ չդադարենք {սորա} վերայ, - շարունակեց կոմսը: Ազգերի բան

կարող են պահպանել ազգը կամ տէրութիւնը: {Սորա} ոյժը եւ կեանքը երեւում է միմիայն ազգութ

Antagonismus): Երեւի թէ այս, կամ {սորա} նման մի oրենքի հիմքի վերայ, կամ գուցէ

որ բան, որ հանդիպողի երեսին էր զարկում {սորա} չքաւորութիւնը, իսկ իւրեանց հարստութիւն

բանի առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը լինի {սորա} վերջը եւ կը խայտառակուի իմ տունը այս քա

ռասուն փուդ արճիճ խառնուի կլայեկի մէջ: {Սորա} հետեւանքը լինելու էր այն, որ կառավարու

ն անունովս Թիւթեանճի-օղլու: Այսպէս ահա {սորա} տունը գտանւում էր մի աննշան փողոցի մէջ

եմ ես, ուր ամբողջ ընկերութիւններ կան, {սորա} նորա անցքը իմանալու, խօսելու եւ շատ ան

ն Տաճկաստանից եւ մեծ յարգ ունի այնտեղ. {սորա} տակից երեւում է նորա բաշը ( փերչամը) մ

խիտ եւ երկայն թերթերուկների միջից: {Սորա} կապան նման չէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինի կ

ցը, - ես պատիւ կը համարիմ, - խօսքը եղաւ {սորա} պատասխանը: Բայց այս խօսակցութեան մ

խ եւ յառաջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. {սորա} մէջ դնում են եօթն տեսակ չոր միրգ, զոր

թը, ոսկին եւ ստացուածքը: Բայց աւա՜ղ, {սորա} հակառակ գալիս էին նորա աչքի առաջեւ, որ

ու բան եւս չէր տիկինի կողմից, մանաւանդ {սորա} կողմից որ աշխարհը տանէին, հոգս չունէր

եր պատրաստէր Հայկական դպրութեան համար. {սորա} միջոցին վերստին զարթնում է ոչ թէ միայն

տ դժուարութիւնների, բայց նա չվախեցաւ։ {Սորա} հակառակ, նա այն մարդերից էր, որ, հան

ռաւել ջատագով երեւէր Հայոց։ Ի ժամանակի {սորա} յառաջիկայից գտաւ Հ. Միքայէլ Չամչեան,

ապա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս. 'ի ժամանակի {սորա} առաւել գժտութիւն, հակառակութիւն եւ վիճ

՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի բանականութիւնը, {սորա} լուսաւորութեան աստիճանը կարո՞ղ էր հաւաս

եան ծիլ, որ դրել էր Աստուած մարդու մէջ {սորա} ստեղծագործութեան րոպէին։ Նա խաւարեցնու

ն էին։ Նա տարածեց մարդկային ազգի մէջ, {սորա} դէպի Աստուած ունեցած առնչութեան հայր որ

ար է տալիս նա բաց աչքով նայել լուսին եւ {սորա} միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ամենայ

եպիսկոպոս եւ վանահայր կարգելու։ Մինչեւ {սորա} ժամանակը պապերի անկախութիւնը մնացած էր

ւմ է Հունգարացոց Սալոմոն թագաւորին, թէ {սորա} տէրութիւնը Հռովմէական եկեղեցու սեպհական

ականութիւն լինելով ամբողջ մարդկութեան, {սորա} իւրաքանչիւր անդամը հաւասարաչափ ունէր նո

լով բաժանուիլ իւր Մարգարիտ թագուհուց եւ {սորա} կենդանութեամբ կին առնուլ Մարիա Մեդիչիսը

նդացաւ, լուեալ Օսմանեանց զհիւանդութիւն {սորա}, աւասիկ օր ասելով արձակեցին ընդդէմ նոր

յունաց շինեաց տուն մի փառաւոր, ընդդէմ {սորա} կանգնեաց եւ այլ ոմն ապարան մի, ընդ այս

երայ, կը քննենք նոցա գործունէութիւնը եւ {սորա} շարժառիթքը, յետոյ ցոյց կը տանք այդ միաբ

բանական ի միտ առեալ իմաստնապէս զգրուածս {սորա} ո՛չ խիլայէր մեծաւ յարգութեամբ զարժանաւո

լ զթերութիւն թարգմանութեան սուրբ գրոց: {Սորա} հանճարեղ բանականութեան է գործ՝ խնամով

պանի: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ գրուածք {սորա} ամենայնիւ ճշգրտապատումք, ի հայկաբանութ

ականատես վկայ: Զայս պատմութիւն գրեալ է {սորա} ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են սորա եւ այլ ճ

գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են {սորա} եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ բարոյ

սին, մինչեւ բազմաց ի կարծիս լինիլ, թէ {սորա} է գրած գիրն " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւ

աւուրց Խորնոյ, որպէս եւ զքերականութիւն {սորա} եւ զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ գր

նին, Իմաստասէր կոչմամբ վերապատուեցաւ: {Սորա} յաթոռ ամբարձեալ Հայրապետական յամին 718

ժամանակաւ երեւէին: Ականաւոր գրուածք {սորա} համարին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժողով

թողիկոս պատմաբան վերակոչեալ Իմաստասէր. {սորա} քաղեալ ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց պատմո

ռակ Քաղկեդոնական ժողովոյն: Տպագրութիւն {սորա} [լոյս] տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ տպեալ աղճ

րգոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի {սորա} յառնէ Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ

ցն բարգաւաճութեան եւ վսեմութեան ոճոյն, {սորա} գործ են դարձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն

ցեալ միանգամայն յունական դպրութեան, են {սորա} նամականին վերաբերեալք ի քաղաքական կառավ

անեցաւ եւ Կլայեցի: Բազմաթիվ են գրուածք {սորա} եւ առ ուսումնական եւ աստուածաբանական գր

աց եւ թագաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն {սորա} սկսեալ ի 952 թուականէ, աւարտի ի 1132 թ

Ճաշու գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ {սորա} եւ ազդուութիւն իմաստիցն պատճառս տայ գոն

ացի՝ աշակերտ Ներսիսի Լամբրոնացւոյ, {սորա} ժամանակակից Մխիթար Անեցի, Արիստակէս՝

զորս առ նմա գտանեմք. երեւին եւ ի գրածս {սորա} հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: Գրիգոր

տովմարի Յունաց եւ Լատինացւոց: Յաւուրս {սորա} ծաղկի Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի, երգի

րին. նոքա յանցաւոր էին համարում այս եւ {սորա} նման գործերի մէջ Կարգի անդամները։ Բանը

վ նորան կարելի էր Դոմինիկեան ասել։ {Սորա} մահից երկու տարի յետոյ մարմինը բերուեցա

որ միշտ հալածուած էին ազնուատոհմերից։ {Սորա} հակառակ սուրբ քարոզիչքը այս հասարակութե

սան միլլիոն տալլեր եկամուտ. համարեա թէ {սորա} կէսի չափ բերում էին Հնդկաստանի եւ Չինաս

ուիրած են իւրեանց անձը, խօսքը եւ գրիչը {սորա} կամ նորա պակասութիւնքը ծածկելու:

նք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ {սորա} եւ դուք ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս զ

է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս {սորա} ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը

կորցնում է իւր յարաբերականը, որովհետեւ {սորա} ուժը յարաբերում է յատկացուցեալին, որ ա

առարանը չէ կարող լուծել մեր տարակոյսը։ {Սորա} հակառակ, ինչպէս վերը ասինք, եթէ լեզու

եղ իգական սեռի անհատների աճելութիւնը եւ {սորա} օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով նորա իւրա

տեւ ի՛նչ աղջիկների կարգ է դնում նորան. {սորա} վրայ հարկաւոր էր մի փոքր մտածել: Այն է

շած երեկոյին: Մենք մանաւանդ ցաւում ենք {սորա} մասին, որ այսպէս փոքր հանդէս ունի սա.

օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից: {Սորա} մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, բայց համե

պէս կայծակ, կամ որպէս փայլակ ու որոտ: {Սորա} հակառակ, այդ էլեկտրականութեանը մեղմաբա

յթ եւ մի հաւասարութիւն ունենան: Ի՛նչ է {սորա} բնական հետեւանքը, այն, որ Մասիսի ճնշո

է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս {սորա} ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը

տ խոցերից ազատ է: Բայց, չնայելով {սորա} վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բանալ եւ

ում հեղինակը ( եր. 120): Թուրքը ունի {սորա} նման մի բան. " Օ գիդիլ գիգտի " կամ, "

տրկանալու համը հոտը տարել են: Աւելցուր {սորա} վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան

տերազմիլ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ {Սորա} պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ պարոն

ւի հազարաւոր տարիներ եւ սորանից յետոյ, {սորա} համար, որ միայն այս պարոնները իւրեանց

ր հեղինակը կամենում է ասել եւ գրել։ Եւ {սորա} պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչիւր այդպի

նա՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ {սորա} հակառակ ժառանգը թողուլ անխնամ, թերեւս

այսօրուայ գեղեցիկը՝ առաջիկայ տարում։ {Սորա} պարզ եւ շօշափելի օրինակը թերեւս շորերի

գահեռաբար, ուրեմն նոր լեզուն տգեղ չէ։ {Սորա} հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ թողնում ժ

ր շատ բարձր գին ունին, բայց, չնայելով {սորա} վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ դնել ն

լեզուի ազդեցութեան ստրկանալով։ Բայց {սորա} ընդդէմ մենք ասում ենք, որ հին լեզուն ն

եամբ վարուիս նորա հետ, բայց, չնայելով {սորա} վրայ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, եթէ կար

se, very good"!... Ես ճեղն լեալ {սորամուտ}: " Կո՛ւտ կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ,

ատչեայ: Ես չեմ ասում այն օրագրերը, որ {սորայ} եռանդագին հոգացողութեամբ արեւ են տեսանո

ր նա ո՛չ մի բանի կանոնաւոր տեղեակ չէր: {Սորայ} բոլոր պարապմունքը մեքենայակազմութեան վե

անել ներքեւում դրած ծանօթութենից: Եթէ {սորայ} լրտեսները մի տեղ ժողովուէին, կը կազմէի

թի ճակատին դրոշմած " խաչ, օգնէայ ինձ " {սորայ} օգնականութեամբ շուտով աւարտէի այբբէնարա

լինի նա " - շարունակում է հեղինակը - " {սորայ} միջի բազմապատիկ թերութիւններին ":

ակեսցուք " Ոսկի բերան " առ Հայս, զի որ {սորայս} են պարզութիւնն ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսո

Նալբանդյանցը ոչ թե առանց ստորագրության {սորան} եւ նորան նամակ գրող է, այլ յուր գրածի

, եւ թե պատվելի հասարակությունը չհավանի {սորան}, ուրեմն ցանկանում ենք ամենայն հաջողութ

ս չէր ճանաչում, որովհետեւ նոր էի բռնել {սորան}: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա թաց գլխար

հետեւաբար եւ թանգացած էր ապրանքը, եթէ {սորան} վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ եւ դարձեալ մ

այաստանի քաղաքների եւ գիւղերի շէմքերը՝ {սորան} վատաբանելու, նորան պարսաւելու, իւրեան

թ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին: {Սորան} եւ նորան սուտ սուտ գովասանութիւններ եւ

գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբարձու լինի {սորան} բարւոքելու համար, իսկոյն այդ րոպէին,

ուն ժառանգել, այնտեղ գողը եւ աւազակը, {սորան} նորան ճաշերով եւ ընթրիքներով իւր մօտ քա

էի կանգնած, բայց հազիւ լսեցի, թէ. " {Սորան} նայի՛ր՝ ինչեր է խօսում. անծանօթ մարդ

ընկերութիւն է: Մեք հաւաքւում ենք, որ {սորան} բամբասենք, նորան հայհոյենք, միւսին դա

Ազգութիւնը միայն կարող է պատասխանել {սորան}: Ազգութիւնը է ազգի անձնաւորութիւն

է Հայոց ազգի մէջ, չէ կարող պատասխանել {սորան}: Եւ այս է պատճառը, որ ծանր է այդ առաք

այն: Գիտակցութիւնը յաջորդեց {սորան}. Ազգի վիճակը ծանրացաւ սրտիս...

ան, միշտ չափի ու կշռի տակ առաջ տանելով {սորան}, գիտցել են, այո՛, չափել ու կշռել ուր

Մի՞թէ կարելի է դատապարտել մի մարդ, եթէ {սորան}, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ

նուած գիւղում: Անապատականը ընդունում է {սորան} իւր մօտ, կրթում է, եւ իւր մահից յետոյ

րծերից մէկ քանիսը: Երբ պապը յանձնում է {սորան} մի ցուցանելի գործ. ապա, օրինակի համար

հին, հաւանեցրեց քահանայապետին թոյլ տալ {սորան}. որով ճանապարհ ստացաւ սա այնքան յառաջա

խօսքերով աղաչում էր հեզահոգի վերակացուն {սորան} գործարան ընդունելու, ասաց " Թո՛ղ ձեր խ

րդինալը իւրեան ձեռնտու մարդ համարելով, {սորան} մետաքսի գործարանը բերեց: Սորա բոլոր գո

, եւ սակաւ մի կապուտակն: Անգործութիւնը {սորան} ստիպեց ուրիշ ճանապարհներ եւս բռնել, բա

ներից մինը, օրինաւոր կերպով հանդիպեցաւ {սորան}: Այնուհետեւ նա գործարանի սեամի վերայ ո

Թէպէտ սա անարժան էր այն պաշտօնին, բայց {սորան} եւս հարկն էր ստիպում: Գովելի է սորա մի

պատճառով կարդինալը խէթ աչքով էր նայում {սորան}: Սա ինքն եղաւ իւր արձակման պատճառը: Ո

ւթեան վերայ փարթամ խօսելն էր: Կարդինալ {սորան} շատ էր սիրում մի անձնական պատճառով, եւ

բերել բացի վնասից: Երրորդ հոգատար {Սորան} հանգուցեալ պապը արժանաւորութիւն տուեց,

եղել Վահանին, որովհետեւ վկայ է բռնում {սորան} իր տղայութեան ժամանակ վարած կեանքին. "

կապել յունական եռանկիւնի կամար, առանց {սորան} չէ կարելի գամել արեւելեան փոքրիկ դռնակը

էն. - տեսանո՞ւմ էք, ի՛նչ օրն ենք ձգել {սորան}, այսինքն թէ ինչպէ՛ս արբեցած է: Խօ

ի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ ճարակում է {սորան}: Քունը իսպառ փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տա

մնաց, որ իւր ասիացի քնքշութեամբ խեղդէր {սորան}: Մի օտարոտի տեսարան էր: Շաքարեանց

Հայ չե՞ս, քեզ մարդ ասողին ի՛նչ ասեմ: {Սորան} նայիր, ծառայութեանը նայիր, պահանջած վ

ելով գոգնոցի գրպանից, - եղբայրս բերել է {սորան} Մոսկուայից... ճանաչու՞մ ես եղբօրս.

ց, եւ քան թէ այդպիսի բաներով, այսինքն {սորան} նորան բամբասելով, մանաւանդ պարապին մտա

անկողնի վերայ, ծննդական ցաւի մէջ: {Սորան} տեսանելով, ծննդականի շրջակայ բազմութիւ

նուածքը։ Ի՛նչ կերպով կատարւում է այս։ {Սորան} պատասխանելու համար պիտոյ է քննել այդ կր

համարում իւր անձը բոլոր մարդկութենից եւ {սորան} ՝ հլու հպատակ իւրեանց, ուրեմն եւ անմեղ

եւ քաղաքական գործերը ամենեւին օտար էին {սորան}, վասն որոյ երբէք չէր կարելի մտածել, ո

շալակին ստանում էի գաւազանի հարուածը. {սորան} չհերիքանալով, տակաւին ստանում էին իմ ո

" Ռօբինզօն Կռուզօի պատմութիւնը ", եթէ {սորան} համեմատենք նորա տետրակների հետ, տեսանո

շակում ենք, որքան մեր խելքը զօրում է. {սորան} որպէս անմերժելի վկայութիւն դնում ենք մե

սզի ընթերցողք մի գերբնական բան չհամարեն {սորան} եւ չասեն, որ եթէ սուրբի միջնորդութեամբ

ի է, մենք լսած ենք մեր պառաւներից, որ {սորանի} 60-70 տարի առաջ, Նոր-նախիջեւանի մէջ էլ

հայախոսության սաղմն են ( conceptus). {սորանից} երեւում է, որ լեզուն իբրեւ բնության այ

տուշն եւս հետներս էր: Հույս ունիմ, որ {սորանից} առաջ գրած նամակներս ստացած լինիք, թեպե

վերա, բայց այդպիսի բամբասանքներ լսելով {սորանից} եւ նորանից, հոժարակամ պատրաստ է անտես

ունը կարող է ինձ բերան բանալ տալ: Բացի {սորանից}, ես, մանավանդ քեզանից բան թաքցրած չեմ

թավալվում են փոշու մեջ: Երեւում է, որ {սորանից} իբր երկու հարյուր տարի առաջ, Արգոսյան

" Անկախություն " անունով: Այդ օրագիրը {սորանից} երեք օր առաջ ասում էր, թե շուտով պիտի

դի անդաստիարակութիւնը եւ անկրթութիւնը, {սորանից} յառաջանում է անմիաբանութիւնը եւ այն պատ

եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում է ահա {սորանից}, որ Նախիջեւանի այդ ընտիր որդիքը պիտի մ

եղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը չէ։ Բացի {սորանից}, կը բողոքեմ եւս ձեր վերայ, որ դուք նո

անը, թող պատմեմ այստեղ, որ երկու տարի {սորանից} յառաջ ասիական Տաճկաստանի մէջ մի Հայոց ե

տացած ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի {սորանից}, պիտի ասել, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ

Ոչինչ բան, իհարկէ, չէք կարող հասկանալ {սորանից}, պատուելի՛ ընթերցող, որովհետեւ ես եւս

վհետեւ ես եւս հասկացայ: Մի քանի օր {սորանից} յառաջ, գալիս է իմ մօտ ծանօթներիցս մինը

րգարէի փոխանորդի կեանքը եւ որ քանի ամիս {սորանից} յառաջ անարգ մահ ստացաւ դահճի ձեռքից: Լ

ում, տկարութեան կատաղաբար զայրանալը եւ {սորանից} պատճառուած աննկարագրելի ֆիզիկական թուլո

հանջելով լսողների կողմից: Եւ մի՞թէ {սորանից} աւելի է այն առասպելը, որ հեղինակը տալի

ն Փարիզում, թէ Մխիթարեան միաբանութիւնը {սորանից} մի քանի տարի յառաջ շինել է մի աղօթք, ո

գամանքի մէջ, քան թէ գտանւում ենք: {Սորանից} քանի տարիներով յառաջ բարձրացած կրօնական

գտանւում է այժմ Փարիզում: Քանի մի տարի {սորանից} յառաջ բարձրացած մրրիկը խլեց նորան իւր տ

սումնական ազգայինը, որ քանի մի ժամանակ {սորանից} յառաջ, հրատարակելով " Արեւելք " անուն

որ մեր աչքի առաջեւ են Հայոց ազգի համար {սորանից} հարիւր տարի յետոյ գալոց օրերը... Հ

Մատթէոս սրբազանի սիրտը: Մի քանի օր {սորանից} յառաջ ստացած նամակը մի նոր ապացոյց տալի

Իրաւունք ունի եղած Հայ բանասէրը մինչ {սորանից} քանի տարի յառաջ գրում էր հետեւեալ տողեր

ւմ բնակւում է: Ես չգիտեմ՝ ինչ բան կար {սորանից} թեթեւ: Քո ասածը, թէ հարկաւոր է, որ մ

եւ աւելի շատ գործեր է կատարում, քան թէ {սորանից} հինգ հարիւր տարի յառաջ, եւ արծաթը, ոս

իւր դիւցազների կարգը եւ պաշտել է: Բացի {սորանից}, Պ. Խուդաբաշեւը, զենդական խօսքերի ան

աշտող եւ աւելի Յոյն, քան թէ Հայ: Բացի {սորանից}, մի քանի բաներ, որ վերաբերւում էին մե

ւր տարժանելի աշխատութեան արդիւնքը: {Սորանից} աւելի բան չունինք ասելու եւ ցաւում ենք

իրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր նա, բացի {սորանից}, կատարելու: Մեղայ, մեղայ. նա ին

սի պատրիարքական գաւազան ընդունելը: {Սորանից} մի քանի շաբաթ յառաջ մասնաւոր նամակներ տ

լիոյ սրտին: Անգլիան ուրախ էր մինչ {սորանից} մի քանի ամիս յառաջ, հարուած հարուածի ք

նից, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ գնելուց, {սորանից} աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լինել: Բ

քը փրկեց, հողը փրկեց եւ պատիւը պահեց: {Սորանից} աւելի կոպիտ եւ խոշոր հեգնութիւն մեք չեն

ամեն մարդու մօտ աւելի դրամ կայ, քան թէ {սորանից} տասն տարի առաջ: Դրամը պակասել չէ, այլ

թիւնը երթալով զօրանում է: Մի մարդ, որ {սորանից} տասն տարի առաջ հարիւր ոսկի ունենալով,

ակել: Այն տունը, ուր ես բնակւում եմ, {սորանից} տասն տարի յառաջ վարձում էի յիսուն ոսկու

, ՝ ութն կամ տասն ստանալով: Բացի {սորանից}, ընտանեկան կեանքից զրկուիլը, դժոխային

դնելով ձեռագործ բաների մէջ: Բացի {սորանից}, մեր հայ վաճառականների համար սոսկալի տ

կամ նոցա սերունդը ապահով լինէին: Բացի {սորանից}, ուր չկայ դուրս արտադրող զօրութիւն, ո

ռեն: Ծոյլը զրկուած է ` Նաեւ {սորանից}, Նա չգիտէ այն բաները Բացի ի

։ Այս խնդիրը վճռելու համար կրկնում ենք {սորանից} յառաջ ասածներս, թէ մատենագրութիւնը բան

ամ էլ փախչում է հատուցման երեսից: Բացի {սորանից} թշնամութեամբ զրպարտուած, սուտ վկաներով

որպէս դրական կէտ. որպէս α եւ ω: Բացի {սորանից}, Քանթի փիլիսոփայութիւնը բխած էր Քանթի

նրապետական տարր " սահմանադրութեան մէջ, {սորանից} վախենամ է գերմանացին, ինչպէս ագռաւը խր

զէ առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան չափով: {Սորանից} յետեւում է, որ մարդը դադարելով կատարել

դու իրաւամբ պարծեցած ազատութիւնը: Բացի {սորանից}, թող նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ

չպէ՞ս կարող է ենթարկուել սրբագրութեան: {Սորանից} երեւում է դարձեալ, որ անգլիական սահման

ղովրդի միշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին: {Սորանից} պարզ է, թէ անդրանկական համակարգութիւնը

ինալը, որ բանը ծանր ընթաց է, ինքն եւս {սորանից} յարմար միջոց կարող չէր գտանել իւր ցանկա

ցու կարգուիլ, ինչս ես մի քանի տարի եւս {սորանից} յառաջ վարել էր այդ պաշտօնը շատ արժանաւո

նոր օգնականը, որին կարդինալը նշանակեց {սորանից} յետոյ Այս մարդու անբարոյականութիւն

էջ, քե՛զ, Տիրո՛ջդ արժանի էի։ Բացի {սորանից}, քո երանելի մայրը, երբ բդեշխի մօտ բ

ի հետ միասին ուտում է, խմում "։ Բացի {սորանից}, " պահք չպահո՛ղ եւ ամեն ժամանակ կերակո

հի՛նգ հարիւր տարի կուսութիւն պահելով եւ {սորանից} յետոյ որդեծնութեան համար սրբութեամբ ամո

սո՛ւրբ եւ հոգեւոր տեղում մնաց։ Բացի {սորանից}, ուրիշ չար խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, իմ վր

էլ չեն անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի {սորանից}, եթէ յանկարծ մարդասէր Աստուծուց խօսք շ

առաքելանման մարդիկը ինչի՞, այսպիսի եւ {սորանից} է՛լ աւելիներին հանդիպելով այս աշխարհում

նորա "։ ( Ագաթանգեղ. եր. 329)։ {Սորանից} մենք պարզ տեսնում ենք, որ ոսկի խարիսխ

ով էր կառավարւում Ս. Կաթուղիկէն։ Բացի {սորանից}, Փարպեցու Թղթի մի անհասկանալի տեղում կ

ահան " ( Փարպ., Պատմ., եր. 273)։ {Սորանից} մենք տեսնում ենք, որ Մեծ Վահանը, ոչ թ

նին քաջ գիտէ " ( եր. 40). եւ մի փոքր {սորանից} յետոյ. " Արդ զառաջին կելոյն իմոյ զվարս

իցէ համարէ նորան Հայոց կաթողիկոս։ Բացի {սորանից}, Փարպեցին վկայ է բռնում Մուշէին, Սիւն

ւ, եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից " եւ իսկոյն {սորանից} յետոյ բացայայտում է. " այսինքն՝ խաչի

ւացեաց իշխանը ուրացեալ չքերից մինն էր։ {Սորանից} այսքան կարողանում ենք հաւանականաբար ենթ

արը մակբայ եւ ոչ լոկ ածական անուն։ Բացի {սորանից}, եթէ նոր լեզուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն

ունելութիւն չէ, այլ գոյական անուն։ Բացի {սորանից}, ուած կամ ուածքը, միանալով մի բայարմատի

ոնց մի քանիսը՝ մեր աչքի առջեւ կատարված։ {Սորանից} 20-30 տարի առաջ շատ պառաւներ կամ ծերուն

լ, աւելանում են ռուսի բառեր. այնպէս որ, {սորանից} յիսուն տարի ետքը, եթէ այս աղճատանքի առա

: Հաւատացէ՛ք ինձ, Ձեր մռայլութիւն. որ {սորանից} արժան ո՛չ ո՛ք չէ կարող վերանորոգել ինչ

Գնացէ՛ք կորէ՛ք, յիմարներ: Uատանան {սորանից} յետոյ դարձաւ դէպի իւր Բէհեղզեբուղ վէզիր

նական գործերի գլխաւոր կառավարիչը: Բացի {սորանից} այսօր տարեգլուխ է մի քանի նզովեալների,

եղան այն ապստամբութիւնքը, որ քանի տարի {սորանից} յառաջ սկսուել էին մինչեւ եօթ-ութ տեղ:

ut, - ասաց սատանան, - վերջը՞: - {Սորանից} յետոյ ես շարժեցուցի եւ մի այլ ազգ, որ

ւորեց ինձ իւր գեղարդով, ինչպէս տեսաք, {սորանից} մի փոքր յառաջ: - Վերջը ի՞նչ եղաւ:

չկան Ֆրանկլիններ եւ Վաշիկթօններ: Բացի {սորանից} Անգլիան պարապած է Չինաստանի հետ, նորեր

անից օգուտ չունի իմ հայրենի գահը: Բացի {սորանից}, ինչ հարկաւոր է մեզ դժոխքում քաղաքական

մ էր աուտո-դա-ֆէ կատարելու համար: {Սորանից} յետոյ խումբ-խումբ գնում էին կեղծաւորներ

Բրամինը շառաւիղում էր իւրեանցից. բացի {սորանից}, ծերունի Քամը թոյլտւություն խնդրեց սատ

նների վերայ, արդէն յիսուն-վաթսուն տարի {սորանից} առաջ նշանաւոր էր գտանուած իւր դժոխային

կոսը աւարտել էր իւր հարցմունքը, ստացաւ {սորանից} մի նամակ, որ պ. Շաքարեանցի ծառան բերե

ը խմելով չափում են իւրեանց քաջութիւնը: {Սորանից} մի քանի տարի յառաջ, պատահեցայ մի հայ ե

ելքը թռուցել էր պ. Շաքարեանցը, խնդրեց {սորանից} նկարագրել այդ օրիորդը: Պ. Շաքարեա

ը ուրախ, սիրական կինը կողքումը: Եթէ, {սորանից} աւելի, կայ մի երջանկութիւն, ասա, ընդ

փոշիները, առանց որոնց անհնար էր․ բացի {սորանից} մէջ բերեց մի քանի այլ պատճառք: Ժողովը

լ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը պահել․ եթէ {սորանից} աւելի կամենանք, ընդունելի եւ աստուածահ

ս այս բոլորը կ'առնենք մեք քո հետ. բացի {սորանից} հարկաւոր է, որ դարպաս ուղարկենք Երուսա

վ ստանալ: Ի՛նչ է մարդուս երջանկութիւնը {սորանից} աւելի. " Յայտ լիցի աստուածասիրութեանդ

ի կամ որքան դեռեւս պիտի ասեմ: Բացի {սորանից}, կոմս էմմանուէլը մի նոր մարդ չէ մեր ազ

անհրաժեշտ պիտոյքը հոգալու համար: Բացի {սորանից}, այս եւս կայ, որ իմ ուրախանալուցս չէ

եալը երեսփոխանութեան պաշտօնը: Բայց երբ {սորանից} հինգ տարի յառաջ հիւանդանալով հարկադրուե

պէս պաշտօնական ժողովների ժամանակ. բացի {սորանից}, նա անվաւեր է համարում այն բոլոր խօսք

ոքր մեղմացել էր արդէն սրտի կրակը, բացի {սորանից} յիշեց նա իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պ

- Յունականը պիտոյ էր ներս բերել: Բացի {սորանից}, շարականները կամ եկեղեցական երգերը, ո

ում են մազերից, որ ձգում են մաղի մէջ: {Սորանից} յետոյ հիւանդի հանդերձի կոտորի մէջ լցնու

դին, երեք անգամ անցանել նորա վերայով. {սորանից} յետոյ արդէն առնում են նորա մրգերը եւ առ

օրիորդները, կրկնելով այս խօսքերը: {Սորանից} յետոյ սկսեցին նոքա բոլորը միասին քաղցր

ւած չլինէր պարոն Շահումեանցի հետ: Բացի {սորանից}, ի՞նչ կը լինէր նորա վիճակը, այս մտածե

անութեան համար բոլոր պապականների։ Բացի {սորանից}, հարկաւոր էր հանդէս բերել մի այլ իրողո

ելացուց վերջումը եւ այլ կանոններ։ Բացի {սորանից}, Յիսուսեանք ունէին եւ " Exercitia Spir

բեր առաջին հետեւողը դարձաւ Իգնատիոսին։ {Սորանից} պակաս դժուարութիւն չ'կրեց Իգնատիոսը իւր

ւ խորհրդական բաները բարձրանալու կերպը։ {Սորանից} ի՞նչ ուղղակի եւ անհրաժեշտ հետեւանք կը ծ

գտանուեց այս Կարգի հիմնաւորութեանը. նա {սորանից} յառաջ եւս մի շարադրութիւն էր գրել, որի

երի թիւը քառասունից առաւել չ'լինի։ {Սորանից} յետոյ հասարակութեան անդամքը ձեռնամուխ ե

րի մէջ ( status in statu)։ Շուտով ահա {սորանից} յետոյ հանդէս բացուեցաւ Յիսուսեանների առ

Յիսուսեան աբեղաների առաջեւ։ Շուտով {սորանից} յետոյ կազմակերպեցաւ հռչակաւոր Սուրբ Լիգ

ւսեանք հանդիսացան յաղթական։ Շուտով {սորանից} յետոյ Լուդովիկոս XVը ձեռք առեց Ֆրանսիայ

թուականի դեկտեմբերի 19 օրումը. շուտով {սորանից} յետոյ հալածուեցան Ռուսսիայի բոլոր կայսե

ան, թէեւ շատերն էլ բացատրված են։ Բացի {սորանից}, ցաւում ենք, որ պ. Պռօշեանցը փոխաբեր

ն սխալ լինել։ Մենք հանդէս ենք հանում, {սորանից} չէ պիտոյ եզրակացնել, թէ բծախնդրութիւն

ւելի անարգ է լինում, կամ անհասկանալի. {սորանից} լաւերը կան՝ " ջանի գործ ենք լինում ",

թեամբ լեզուի գործը առաջ երթայ։ Բացի {սորանից}, վեվի տեղ ու գործ դնել այնտեղ, ուր իս

տիքեան Հ. Գաբրիէլեան ականաւոր Քերականը {սորանից} յիսուն տարի առաջ խոստովանել է իր ընտիր

ացող բառերի եւ մի քառորդը չունին. բայց {սորանից} այս հինգ հոլովմունքը իրենց սեփական յատկ

ուի ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել։ Բացի {սորանից}, հին լեզուի յոգնակի սեռականները շատ խն

ատկացուցիչը յատկացելուց նախընթաց։ Բայց {սորանից} էլ լաւերը կան՝ " ըստ այլ եւ այլ ժամանա

անունի պարագայքը իրենց վրայից ձգելով։ {Սորանից} երեւում է, որ այս բայանունները կամ նոյ

նոր է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: {Սորանից} եթէ երկու տարին էլ հանենք, այն ժամանակ

, որ Վարդիթերը ունի այդ գործում: Բացի {սորանից}, ուրիշ կողմից նայելով, դարձեալ հարկաւ

քեարամաթը ( զօրութիւնը) եւս գիտեմ ": {Սորանից} մի վայրկեան առաջ էլ, դարձեալ նոյն տեղո

թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի {սորանից}, ինչ խորհուրդ ունի դուռը կողպել եւ բան

արների աղքատութիւնք ենք համարում: Բացի {սորանից}, դժուար թէ կարելի է թոյլ տալ այն աստիճ

ղցրանայ վրըներս, մի լիս ու ճար անի ": {Սորանից} այսչափ միայն գուշակում ենք, թէ այդ բան

ր գօտին կապիլ է... Այլ թէ {սորանից} յետոյ էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, մ

իր չկայ եղած Հայաստան: Բայց չէ կարելի {սորանից} եզրակացնել, թէ այդ օրից իսպառ ընկաւ որ

դեցութեանց կնիքը կրում է իր վրայ. բացի {սորանից}, այդ հազար տարիների միջոցում ամէն մեր

րը հիանալու արժանի հարազատութիւն: Բացի {սորանից}, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ դուրս եկա

ւթիւն ենք յայտնում մեր հեղինակին: Բացի {սորանից}, " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ շատ կան սիրո

ն օր դռնէդուռ մա գալով՝ կը յագեցուցանէ {սորանից} եւ նորանից իւր իմացակական ստամոքսը, եւ

յսօր, շարունակուի հազարաւոր տարիներ եւ {սորանից} յետոյ, սորա համար, որ միայն այս պարոն

ատակաց արձանները կտայ կուլ տալու։ Բացի {սորանից}, յոյս ունինք, որ ազգը ինքը եւս այժմ,

արիւն դառնալ եւ հաստատել սիրտը։ Բաց 'ի {սորանից}, հայոց մանուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո՞

ն սիրողը պիտի նորա ժառանգին խնամ տանի, {սորանից} աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝ իր սէրը դ

լինի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ {Սորանից} պարզ երեւում է, որ գեղեցկութիւն խօսքը

ն երեւոյթի կամ իրողութեան օրինակ։ Բացի {սորանից}, այն բանը, ինչ որ անցել է մեր լեզուի

եւ թշուառութիւնը, որ նա զգում է, բայց {սորանից} աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէեւ ենթա

ամար չկայ բարոյական խնդիր։ ( Եթէ գիտեն {սորանից} աւելի թշուառ վիճակ, թող ասեն մեզ. մեն

գի, ո՛չ սա, այլ երկու աստիճան տակաւին {սորանից} ցած լինէր մի հասարակաց լեզու, գլուխս ք

Առողջությունս շատ վեր է. ահա միայն {սորանով} մխիթարվում եմ իմ վշտահար եւ հուսահատ դր

ի լաւ անդր վիճակ ": Ի՛նչ կամի ասել {սորանով}, անհասկանալի է. հիմք եւ լօգիկա չկայ.

շինութեան մասին խօսակցութիւնս կնքում եմ {սորանով}, թէ մինչեւ նոր լեզուն չ'լինի առհասարակ

որունկ խորհրդի մէջ: Հրէական ոգու մէջ - {սորանով} մտածում է նա ( Հեգելը) հասկանալ վերը յ

հասել է էութեան ուրեւիցէ կամ երբեւիցէ, {սորանով}, ուրիշ տեղերում եւ ուրիշ Ժամանակներում

իսի բաների վերայ խօսել: Երբ տեսաւ, որ {սորանով} եւս չէ կարողանում իւր նպատակին հասանել

Մեծ Թարգմանչաց, այլ որպէս պատմիչ. եւ {սորանով} չէ փարատւում մութը աշակերտների կարգում

վեր առ այս ներողութեան կոնդակը եւ փակիր {սորանով} առաստաղի ծակը. կան մարդիկ, որ հաւատու

չկոչել Աստուածը, եթէ ոչ հօր անունով եւ {սորանով} մերժեց գաղափարը, որ Հրէական դպիրքը ստե

ց շարժական կամ անշարժ կայք ու կալուած։ {Սորանով} պարզւում է եւ հասկացւում է Յիսուսեաններ

կամակոր մարդերից բամբասանք հաւաքելու։ {Սորանով} երեւում է, որ այդ պարոնները, դեռեւս ի

նոր լեզուով յայտնում են իւրեանց միտքը. {սորանով} իրանք իրանց ապացուցանում են, որ նոր լե

ւմ են, թէ մեք նորանց արհամարհենք։ Ահա {սորանով} հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեա

ր եփւում է, ջերմ է եւ սննդարար. ուստի {սորանով} շատ հեշտ կը լինէր կերակրել հայոց ազգի ս

մ եւ օտարի կենդանութենով ապրում են, եւ {սորանով} հետզհետէ օտարանում են, այսուամենայնիւ

Տէ՛ր, պահպանելով պիտի մեծարէիր ինձ "։ {Սորանում} ի՞նչ բանի չէին ցանկանում դոքա, արծաթ ե

կ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ {սորանց} բոլորին, եւ այս բաները հնարաւոր են միա

թիւն՝ Տօըր եւ Վինդզօրը տեսանելու, իսկ {սորանց} տեսանելուց յետոյ չէր կարելի չգնալ Վերսա

այս կամ այն պարոնի վերայ՝ հրատարակելով {սորանց} տգէտ եւ առաթուր կոխելիք իւր բարձրագոյն

րայ: Ինչեւիցէ: Մեք թողունք առ ժամանակ {սորանց} այստեղ, եւ տեղափոխուինք մտքով դէպի մի

ցանքի գործողը, գործողութեան կցորդը կամ {սորանց} արդարադատութեան աչքից վարագուրողը, բայ

անի՞ մարդիկ կային, որ համ էին տեսանում {սորանցից} ։ Ասածիս անհակառակելի վկայ այն տխուր ճշ

իւրենաց սեպհական հեղինակի գործը։ Բացի {սորանցից}, ի՞նչ ունինք ժողովրդի մէջ՝ մի քանի ան

, խղճի որդունքը եւ այլն եւ այլն։ Բացի {սորանցից}, այս հրաշալի գրքի մէջ գտանում ենք հետե

Առաքելական ժողովներից ( missia)։ Բացի {սորանցից}, կային եւ այլ Յիսուսեանք, որ առանձին

ն տները, այլեւ՝ առաքելութիւնքը։ Բացի {սորանցից}, կային եւ այլ շատ ստորին աստիճանաւորնե

անիայի Կարոլոս IIը, Յակոբ II եւ, բացի {սորանցից}, շատ Սպանիայի եւ Աւստրիայի թագաւորներ

նի մսխալ Sorghum Saccharatum-ի սերմեր: {Սորգոյի} շատ տեսակները կան, նրանցից մեկը, այսպ

մար՝ աշունքից). սկզբնական շրջանում, {սորգոյի} ծլելուց հետո, թփերի միջեւ եղած տարածու

Այսօր բերեց ինձ շերամադարմանութիւնը եւ {սորգոյի} մասին գրուած գիրքը: Նոյնպէս բերեց եւ խ

ղ նա արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է {սորգոյին} եւ թող կատարե բոլոր հանձնարարություններ

ան: Այժմ ես վերստին անցնում եմ մեր {սորգոյին}: Դու արդեն գիտես, որ փորձն անցավ առան

մ թողում վասն հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն {սորին} այսպէս լինիցի, որպէս ի վայր հինգ հարիւ

է օգուտ քաղել պէտք է, որ այդ բանը լաւ {սորուի}. այլապէս, շատ օգտակար բանն էլ կը մնայ

ը: Մոծակն ի՞նչ է, որ մարդ նորա կեանքը {սորուի}: Ընդունում ենք, մոծակը մի զզուեցուցիչ

ող ենք որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, {սորուիլ}, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ թերո

եր ազգը այսպէս է. տալ չգիտէ, պահանջել {սորված} է. չի ցաներ, հնձելը արդարութեամբ կը պ

տքերի վրայ էի ծախում։ Կերակուրներ եփել {սորված} չէի, որ ձկան աղիքներով եւ հաւի փորոտին

ազդեցութիւն չգործեց տիրացուի վերայ: Նա {սորված} չէր օդից խոնաւութիւն ընդունել. դորա հա

լ եւ մեզ իսկ, մինչ փոքր ի շատէ հայերէն {սորված} ենք, ոչ միայն հին լեզուն, այլեւ՝ նոր

սի մէջ տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների {սորված} լինելով՝ չէր կարող հասկանալ մի անտեսան

ամար: Բայց պատրաստ վարդապետութիւնը {սորվել} եւ այնուհետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկիսոն հայ

լի եւ այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ {սորվել}, եւ պահանջել, որ հանդիպողը ծունր դնէ

ող ենք որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, {սորվել}, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ թերո

անձին առնված բառերը կարող է կամաց կամաց {սորվել} եւ հասկանալ, մանաւանդ եթէ մի փոքր ուշա

կարդալ եւ չհասկացած բառի նշանակութիւնը {սորվել} ՝ կա՛մ մի գիտեցողի, կա՛մ բառարանի միջն

էնքներին։ Առանձին առանձին առնված բառեր {սորվելը} շատ հեշտ է, մենք մեր փորձերից կարող են

թիւն սիրողներին եւ մանաւանդ նորանց, որ {սորվելով} Քրիստոսից, որ ասում է " քննեցէք գրքերը

եան որպէս պատճառ ընդունեցին այդ խօսքը՝ {սորվելով} մարգարէից, որ ասում է, թէ. " Ով որ պ

եզ ցոյց տան, որ մենք էլ, ուղիղ կանոնը {սորվելով}, լեզուին ընդդէմ չմեղանչենք։ Բայց թող

գլխուն վերան այնքան մազ չկա, ինչքան ես {սորվելու}, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ. բժշկ

եթէ առանձին առանձին առնված բառեր միայն {սորվենք}, հերիք չէ մեզ այդ բառերով խօսող ազգի լ

զուի կազմութեան օրէնքը եւ բաղդասութիւնը {սորվենք}, այլ բառ ոչ այնքան շատ, այնուամենայնի

առորդը այնտեղ մնացին տարիներով եւ մօտից {սորվեցան} ազատութիւնը եւ համեմատելով նորան իրենց

մարտութեան գաղափարին, արժեն, որ մարդը {սորվի} եւ տեսնէ. նոքա սրում են եւ զուարթացնու

ն արդիւնք է: Թող այդպիսի պարոնները լաւ {սորվին} ընդհանուր պատմութիւնը եւ նորա հետ կապակ

Կարդա՛յ այդ փիլիսոփայութիւնքը, որպէսզի {սորվիս} փիլիսոփայութեան պատմութիւնը եւ կարողանա

կար տարիներով կեանք ենք մաշում, մինչեւ {սորվում} ենք։ Մտքի զօրութիւնը բաղդասութեան օրէն

յ էլ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է {սորվում}: Եւ զարմանալի է, որ ինչպէս մեզ է թւու

ություն, որդիություն, եղբայրություն է {սոցա} մեջ, որ միմյանց որպիսություն օտարից են

քը, հազը եւ թուքը թիվ չունի, ավելցուր {սոցա} վերա իմ անօգնական միայնությունը. մի կո

կան է դաստիարակուիլ, կրթուիլ, յետոյ, {սոցա} ազդեցութեամբ առաքինանալով, Աստուծոյ նմ

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՆԻԿՈԼԱԵՒԻՉ Կայսեր, որովհետեւ {ՍՈՑԱ} շնորհքով ապրում է այսօր Մեծ Մօր՝ Ռուսս

սացեալ տկարութիւնը մանուկ մարդերի մէջ, {սոցա} պատանեկութեան հասակում, մինչեւ կերպարա

րին անհասկանալի են բնութեան օրէնքները, {սոցա} բնական եւ աստուածադիր պաշտօնակատարութիւ

բնական կերպով ազոտից եւ թթուածինից, եւ {սոցա} յարաբերութիւնը էր որպէս 21: 79, թէ այլ

էրութիւնը բաղկանում է ընտանիքներից, եւ {սոցա} որակութիւնը ոչ թէ միայն ցոլանում է կառա

դերից, որոնցից դեռեւս յոյս ունինք, եւ {սոցա} վերայ սաստիկ զարկում է մեր սիրտը:

արուստ լինին այսպիսի յիշատակարաններով: {Սոցա} պաշտօնը պատմութեան մէջ այն է, որ շատ ա

թէ եղած եւս լինի այս Հայերի մէջ, բայց {սոցա} անուսումնասիրութիւնը, որի մասին ինքը՝

ը եւ հաստատութիւնքը, շարունակում է. " {Սոցա} նման եւ մեր Արշակ թագաւորը եւ Հայոց նախ

ա՞ն գերդաստանք ընկնում են այսպէս: {Սոցա} վիճակից աւելի քաղցր չէ այն մանր վաճառակ

է Քրիստոսը։ Մեզ հասկանալի է այս: {Սոցա} հակառակ, մարդը ողորմութիւն է տալիս, ա

ւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ {սոցա} խարջին եւ այլն անխափան եւ անպատճառ տացե

անդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս Լամաթ. {սոցա} գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել, վաս

ցին նոքա մինչ ցայսօր իսպառ։ {Սոցա} գործերը չէր մեզ բաւական, Սատանայ

վարդապետ, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի եւ որ {սոցա} կարգումը են։ Բայց քանի՞ մարդիկ կային,

գտանէ եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ {սոցա} նման ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մ

լեւ հեթանոսաց վարդապետի քարոզութիւնն էլ {սոցա} վրայ աւելցնելով՝ թող լսե՛ն ու լռեն լի՛

ո՛ր գրուածքները ունին եւ ուրիշ շատերի, {սոցա} նման կորստի ճանապարհը գնացողների գրուած

իւրեանց նովաւ կատարեցին զհաճոյս։ Եւ {սոցա} այսպէս նախատուիլը եւ հայհոյուելով հալած

ռաջ ապրած հեղինակների գործերում էլ լինի {սոցա} նմանքը, մենք միահամուռ մերժում ենք։

հատ եւ Վահան Կամսարականները։ Եւ ինչպէս {սոցա} հայրը՝ երանելի Արշաւիրը, մինչեւ իր մա

ւ եղան նորա թեւը եւ թիկունքը։ Փարպեցին {սոցա} մօտ է կեցել այն բոլոր խռովութեանց եւ պա

րել իր արբանեակները, որի օրինակները եւ {սոցա} ողբալի հետեւանքը միշտ անպակաս է ազգի աչ

գործածուելով, չունին միւս հոլովները։ {Սոցա} պակասը լցնում են այն 'ի հոլովները։ Մեզ

բազում այրուձիով ընդ առաւօտն ծագել։ Եւ {սոցա} զգացեալք կէսքն զինեալք եւ կէսքն թէպէտ ա

է, դորա փոխանակ, կոմսը խոստանար Եումի {սոցա} տուն գալու ժամանակ ներկայ լինել: -

ւրով։ Եւ ահա առաւել քան զամենեսին գիրք {սոցա} եւ արձակ համարձակ ջատագովութիւն նոցա զա

եկ էին առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով {սոցա} վերայ եւ այլ մարդկային սնոտի քարոզութիւ

ւ՝ Հռովմէական քահանայապետներին, եւ թէ {սոցա} ծայրագոյն իշխանութիւնը բոլոր կայսրների

որ պապին եւ նորա օրինաւոր յաջորդներին, {սոցա} ՝ Դալմաթիու վերայ ունեցած բարձրագոյն իշ

ութիւնը, սուտը, դաւաճանութիւնը եւ այլ {սոցա} նման արատներ, որով զրահաւորուիլ հարկադ

ի սրտի եւ հոգու մէջ իրագործելու համար։ {Սոցա} քարոզիչքը, ծով եւ ցամաք ոտի տակ առած,

կամ Հայոց ազգին եւ կամ պապականութեան. {սոցա} մէջ երեւում է նոցա Յիսուսականութիւնը։

զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ եւ զուլից {սոցա} կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ ա

նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք {սոցա} զի հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ը

ազատությունը, որ Մովսէս թոյլ էր տալիս։ {Սոցա} այս տեսակ անօրէնութիւնքը արդէն զգալի էի

նչեւ ի վախճան երեքտասաներորդ դարու: [Ի {սոցա} գրաւոր վաստակաց զարդիս հասանեն ի ձեռս մ

յոյժ, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք {սոցա} ընթացից թարգմանչաց կամ այլոց ժամանակակց

յն պաշտօն յղեսցին եւ ի Բիւզանդիոն: Այլ {սոցա}, հաւատս ընծայեալ քսութեանց ոմանց՝ որպ

ռաքինեաց եւ զի մի երեւեսցին ընտրեալքն: {Սոցա} ձեռաց են անտարակոյս գործք կորնչիլ եւ չե

որաց քահանութեանն, չերկուանամք նոյնպէս {սոցա} առ գրել զպատճառ կոորստեան զանազան թարգմ

մեզ թուի՝ թէ համանունութիւն երկոցունց {սոցա} տուեալ է տեղի կարծեացդ, քան թէ արժանաւ

ի գործս, անխորհուրդ, յիմարական նախանձ {սոցա} առ միմեանս, կրկնապատկէ զցաւ եւ զվիշտ Հ

կը, որոնք շատ տարիներով փորձուած էին։ {Սոցա} ուխտը զանազանւում էր միւսներից նորանով

յաւիտեանս յաւիտենից անփոփոխ դագաղները։ {Սոցա} նման հասարակութիւնը կարող է յարատեւել ա

ց մէջ երեւելի դարձաւ Կրիմինալը։ Կսաւիէ {սոցա} մի մասնը թողեց Մալակկայում, իսկ ինքը գ

թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, {սոցա} եւս բաղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնա

երը, որ պաշտպան էին Յիսուսեան Կարգին։ {Սոցա} միջնորդութենով Պուասսիու եկեղեցական ժող

կամ փիլիսոփայութեան վերահասու լինելու: {Սոցա} օրինակները խիստ շատ կան Ասիայում, ուր

ւմ զգացողութեան տակ եւ անյայտանում են: {Սոցա} յանկարծական միաւորութեան մասին խօսեցանք

համոզուի եւ գնա՛յ նոցա քամակից: Առանց {սոցա} ոչ միայն չեղած օգտակարը չէ կարող ներս բ

ս անձնապահութիւնն էր, որ հարկադրում էր {սոցա} պարիսպ քաշել ճշմարտութեան ջրի ընթացքի հ

լի մի բան էր, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ {Սոցա} մօտ այսքան իւրաւունք ունի ճշմարտութիւնը

, բայց եւ այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ {սոցա} եւ մունջի մէջ։ Այն թշուառը աչք ունի,

վերայ միայն մտածող, որպէսզի գործարանը {սոցայ} հոգաբարձութեան տակ իւր կարգով յառաջ գնա

շատ ընդդէմ թուեցաւ հոգատարներին, բայց {սոցայ} անարժանութիւնը գիտելով վերակացուն, իւր

հելու համար, դառնանք դէպի վերակացուն. {սոցայ} վերայ խօսելու համար, դեռ շատ ժամանակ ո

Պատմութիւնը մի դափնեայ պսակ կը փայլեցնէ {սոցայ} ճակատի վերայ եւ նոցայ գործերը բարձր ի գ

երեւեցաւ այն մարդը, որ փողոցից մտել էր {սոցայ} բակը: Մանուշակը այլայլեցաւ, վեր թռաւ

ասացիր, բանականութիւն ունի եւ գլխաւոր {սոցայ} մէջ, սոցայ դատաւոր եւ առաջնորդ, խիղճ

նականութիւն ունի եւ գլխաւոր սոցայ մէջ, {սոցայ} դատաւոր եւ առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը

լ չէր տալիս լուսնի ճառագայթներին զարկել {սոցայ} վերայ: - Ընդունում եմ քո երդումը,

ը բնակող հայ սրտերի մէջ. այսպէս ես եւս {սոցայ} հաշւումը չէի կարողանում, գոնեայ մի անգ

նոքա ամուր կապուած են այդ դարերի հետ եւ {սոցայ} ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, նոքա

ենայն ընդունելութեան արժանի բաներ են եւ {սոցայ} ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմից ասելի

ծաց զկնի Գիւտայ, եւ Խոսրով: Առաջինն ի {սոցանէ} կարկառէ մեզ զարդիս, զաստուածաբանական ճ

յինքեան զտիպար հինգերորդ դարու: Մին ի {սոցանէ} Յովհան Օձնեցի, կաթողիկոս ամենայն Հայոց

ոպէիս մի բաւական տարածուն նաւահանգիստ: {Սոցանից} ամենափառաւորը՝ թէ՛ աղիւսակերտ շտեմարան

րձեց եւ վարձկանութիւնը եւ մշակութիւնը. {սոցանից} հետեւեցաւ նորա կեանքի աւերանքը, որի տա

վհաննիսեան, Հուջիխան Բեշիքդաշ. խնդրել {սոցանից} պ. Խազեզեանցի գրքերը կամ դրամը Աստուած

իւնը եւ՛ թէ սորա պատճառները։ Եւ ինչ որ {սոցանից} զատ հարկաւոր համարեցինք գրել, այդ բոլո

եւ բնակեալքն ընդ նմա "։ Յայտնի է, թէ {սոցանից} ոչ մինը չէ բնակուել բո՛ւն եկեղեցու մէջ

րիշ ձեւով առաջ է բերում. պատճառ, բացի {սոցանից} եւ ոչ մի նման բան կայ, յառաջաբանի յիշա

երկր. գլ. ԺԱ, համ. 21-33։ Բացի {սոցանից}, եւ ուրիշ տեղերում առաջ է բերում Պաւղո

երինք, եւ ընթերցողը կարդաց, կամ, եթէ {սոցանից} շատ առաջ ապրած հեղինակների գործերում էլ

փոթորիկը, եւ նա էր վիրաւորը։ Բացի {սոցանից}, մենք չգիտենք, թէ ո՛վքեր էին նորան ու

, Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Ասողիկ։ Բացի {սոցանից}, ցոյց է տալիս եւ Յայսմաւուրքի սեպտեմբ

որպէս եւ այս խօսքերին յաջորդող, միւս, {սոցանից} ոչ պակաս, զարմանալի խօսքերը այդ յառաջա

եւ ծաղկեցնում են նոցա լեզուն։  {Սոցանից} մինը պէտք է որ տպագրութեան սխալ լինի։

ւն է գրած, իսկ կրաւորականինը՝ գրված. էլ {սոցանից} դուրս անցեալ ընդունելութիւն չկայ։ Մնաց

արս չեն. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ չկայ {սոցանից} լաւը. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշ

ոցները, ըստ որում հայաբնակ քաղաքներում {սոցանից} աւելի բան չկայ, որ կարողանար գրաւել մի

կումը հռչակաւոր էին Հայաստանումը, բայց {սոցանից} ստացաւ մի մերժողական կամ հրաժարական պատ

ունէին ներգործական եւ կրաւորական ձայն։ {Սոցանից} ընտրւում էին Կարգի Գեներալը եւ այլ բարձ

եցիկը, թէ երկրորդը, այլ այն, թէ ո՞րը {սոցանից} հանրական է Արարատեան լեզուին եւ թէ կարդ

Վարդիթերի հօր եւ մօր խօսակցութիւնքը եւ {սոցանից} երեւցած կեանքի պատկերը այն աստիճանի գեղ

այլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ չկան: Բացի {սոցանից} կան թուրքի բառեր, ընդհանուր ազգին գործ

մարդու տարեմուտքը եւ այլն եւ այլն։ {Սոցանով} հերիքացել չէ հեղինակը. նա յանձն է առել

լ: Ժամանակակից մարդուն ի՞նչ օգուտ ( {սոցիալական} իմաստով) Միքել Անջելոյի մեռած ու սառն

ուամենայնիվ կենդանի եւ, հետեւապես, իր {սոցիալական} եւ ֆիզիոլոգիական պահանջներին համապատասխ

նակում է՝ բնության ուսումնասիրությունը {սոցիալական} տեսակետից մեծ նշանակություն ունի։ Առաջ

ց խնդիրն այն է, որ այդ քաղաքացիական եւ {սոցիալական} տեսակետներից պատվավոր կամ հաճելի կացութ

րդիկ: Սկզբունքների համար մեզ տրուած {սոցիալիստ}, կարմիր հասարապետական, Ժ. Ժ. Ռուսսօ

ափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ {սոցին} նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յառատ

հաւատութիւն խոստովանիմք։- Զայդ եւ զայլ {սոցին} նմանս անարգել կարէր քարոզել Այվազովսքին

թարեանց Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց վասն {սոցին} իրաց, պատճառն էր նոյն իսկ հոմաձայն փօլ

իւրի, որ ժողովրդից անուանւում է Սաղլըգ-{սու} ( առողջարար ջուր)։ Այդ ջրով լուացւում

պարտական է հարկ տալ ամենայն տարի երկու {սու}, եւ հրամայում է իւր դեսպաններին ժողովե

ւրթերից Այս են լսում - " Թող տրուի՛ ": {Սու՛րբ}, սու՛րբ, սուրբ ես, Տէր որ Էն, Լի՜ ե

յս են լսում - " Թող տրուի՛ ": Սու՛րբ, {սու՛րբ}, սուրբ ես, Տէր որ Էն, Լի՜ երկինք քո

ուղթ, մի պստիկ նամակ... Մի քանի {սու՜տ}... ի՞նչ վնաս... Միւսներին էլ օրի

ոլսի ռուսի փոստին 21 Էլիգիւզէլին 22 {Սուաճեանին} 23 Էլիգիւզէլին /11 24 Քեաթիպեանցին

67 Հայրապետեանցին 68 Ստանիսլաւին 69 {Սուաճեանին} 70 դարձեալ նորան 71 Uանասարեանցին

նցին 75 Արամին [Քահիրէից] 2/14 76 {Սուաճեանին} 4/16 77 Նազարեանցին 78 Յակոբեանցին

պտոս 101 Միանսարեանցին, Թիֆլիս 102 {Սուաճեանին}, Պոլիս 103 Յակոբեանին, Ալեքսանդրիա

29 Ալփիարին 130 Մ. Յակոբեանցին 131 {Սուաճեանին} 132 Հայրապետեանցին 133 Խաֆաֆեանցին

աւին [Պոլսից] [Դեկտեմբեր] 1/13 145 {Սուաճեանին} 146 Պօղոս Մելիտոս ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ 1862

3 Խաֆաֆեանցին 44 Պապային, ա, բ 45 {Սուաճեանցին} 18 46 Նուրիճանին 47 Հայրապետեանցին

ւրեանց երկնաւոր կեանքը, քանի՛ բարեկամք {սուգ} եւ արտասուք կտակել են մեզ: Քանի քանի՛

չ ՚ի կալանս էր Գադիկ զի փոխեցաւ յանզեղծ {սուգ}. Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք ամուր

պատուական։ Հայազգի սիրտը ի {սուգ} համակեց, Նորա խորհուրդները հիմնով

գերդաստանս տեսանելով ինձ, մի անպատմելի {սուգ} եւ ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ դրութեան

ախճանի մասին, որի վերայ, անտարակոյս, {սուգ} առնելու է ամենայն, իւր ազգի օգտին եւ յ

եսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներսիսի ի {սուգ} անմխիթար: Զկնի ապիրատութեանս գործելոյ

տեսոյ վարդապետացն իւրոց ելով կաթոգին: {Սուգ} անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն ինչ ե

ել որպէս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ {սուգ}, սկսեալ ի ժամանակաց իմ աստանոյն Խորնոյ

unum colloquium) ) երեւակայել լաց, {սուգ} աղաղակ, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը

ւթեան տակ: Անպատմելի էր պաշտօնակալների {սուգը}, որովհետեւ գիտէին, թէ կարդինալը ի՛նչ

անքի խորհուրդը, արժան էր չափաւորել մեր {սուգը}, որովհետեւ հաւատում էինք, թէ հանգուցե

ղջոյնը հանգուցելու մարմնին. չափաւորենք {սուգը}, մեր բարեկամի մեզանից բաժանուելու վերա

սկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " Նազլվի {սուգը}, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, թէ, բաց

յոց աբեղայքը արտասուքի, ողբալու եւ շատ {սուգի} արժանի չե՞ն, երբ հանում են անպիտան համ

, որ փայլում են նորա աչքերում։ Այն օրը {սուգի} օր է եղած ե՛ւ վարժապետի, ե՛ւ աշակերտնե

ամենի, եթէ այսպէսն մեռանի, Մեր {սուգն} ու կոծը շա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը պրծնի

յ մի բարեկամ. Լիք է աշխարհ կոծով-{սուգով} ՝ չկայ ծաղիկ անթառամ. Ո՛չ ոք չասի

ոայ Մկրտիչ: 18 նոյեմբ. 18... {Սուդաղ} - Մէք հարսանիքը եւ առանց քեզ կ՚ա

ում է որ դեռեւս կմնամ մի քանի ժամանակ: {Սուեզից} մինչեւ այստեղ 24 օր ծովի վերա էի. շատ

իա ( Եգիպտոս, Մըսըր), Ալեքսանդրիայից {Սուեցեան} պարանոցով, Կարմիր ծովով Հնդկաստանի ծով

էհի մինչեւ իւր մահն, եւ իմ մօրս աղախին {Սուզային} եւս յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշե

իցն երեք հարիւր ռուփի սքայ տացեն յիշեալ {Սուզային}. եւ փարխաթի առեալ ի Սուզային հանցեն զն

են յիշեալ Սուզային. եւ փարխաթի առեալ ի {Սուզային} հանցեն զնա ի տանէն, իսկ Աննայն մնասցէ

նին: Արդ դարձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ {Սուզային} պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ սոցա խարջի

Աննային, վաճառեսցեն, եւ գուցէ յիշեալ {Սուզայն} մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնացեալ իցէ ՚ի

ւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ եւ գոչեց. " Մեք {սուզանում} ենք ": Կեմբրիջի համալսարանի երկրա

ն մղեալ ի հողմոյ տգիտութեան՝ հանդերձէր {սուզել} գահավէժ ի վիճ ` կորստեան համատարածն ովկ

ւմ, կարծես հարցդ հավիտենության գիրկն է {սուզվել}: Դե, ժամ է ինձ հանգստանալու, ավել

տեսանելով զմեկնիլ շոգենալուն, այսօր ի {Սուէզ}, կարեւոր դատեցայ զեղելոցն ցարդ իրազեկ

հիրէից ելայ մայիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 {Սուէզ} մտայ երեկոյ[եան] ժամը 3 Սուէզից ելայ (

սի 30-ին Կալկաթայից ելայ սեպտեմբերի 27 {Սուէզ} մտայ հոկտեմբերի 24 Քահիրէ ` նոյն օրր Ա

տ քսան եւ չորից աւուրց նաւարկութեան, ի {Սուէզայ}, ողջամբ մտեալ ի Կալկաթա, ՚ի վաղիւ ան

տ ժամը 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[եան] ժամը 3 {Սուէզից} ելայ ( կիրակի օր), մայիսի 7-ին Ադէն (

-ին նամակ ստացայ 8-ից գրուած: 11-ին տե[{սութիւն]} եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը]

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[{սութիւնը]} 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս:

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[{սութիւնը]} նշանակ[ուած է] 11-ին: Այսօր ստացայ Հի

էմ տկար են նաեւ միլիոնաւոր բարբարոսների {սուինները} ։ Բնութեան ահարկու ուժերից յետոյ, որպի

տմունքի թնդիւնը, փայլակի լոյսը, մրրկի {սուլելը} եւ ծառերի հպատակօրէն խոնարհելը նորա բռն

՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, որ մի փոքր {սուլեմա} եւս տալու չէր առաւել շուտով բժշկելու հա

Եւ ծխին յոտն լերին Մեքենայք որ եւ {սուլեն}, Ուղեւորք խուժին, խռնին Ի

րածը, բռնեց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, {սուլեց} եւ սկսեց կարդալ վերջից դէպի վեր վիպասան

որ աշխարհ․․․ Երկինքը մթնեց, մրրիկը {սուլեց}, Որոտ, փայլակը անթիւ փայլակեց:

նշանակուած է 23-ին: Այսօր իմացայ, թէ {Սուլթ[անշահը]} դեկտեմբերի 2-ին դուրս է եկել Տաք ջուրի

եղբօրս, Յովհ[աննէսի], Ալեքս[անդրի], {Սուլթ[անշահի]}, Կարապ[ետի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը

ւթիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], {Սուլթ[անշահի]} եւ Բաղդասարի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը

եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Ա. {Սուլթ[անշահի]} հետ. գրքերի հաշուացուցակը տուի: Առաջ

րոսի հարսանիքը, Բերբերի հիւանդանալը եւ {Սուլթ[անշահի]} Նախիջեւան գալը եւ այլն: 23-ին տեսութ

ի տամ վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Սուլթ[անշահի]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17-ին:

-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր գտայ եւ {Սուլթ[անշահի]} նամակը: Պատասխան գրեցի Սուլթ[անշահին]

եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ. այսօր տուի {Սուլթ[անշահի]} նամակը. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[

յտնում է մօրս տկարութիւնը եւ Բերբերի եւ {Սուլթ[անշահի]} 10 օրից վերադարձը Փարիզից. նոյն օրը պ

ց գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ {Սուլթ[անշահի]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակու

ւ Սուլթ[անշահի] նամակը: Պատասխան գրեցի {Սուլթ[անշահին]} թուեալ 12-ից, որ տամ եղբօրս տեսութեա

ս հետ, Բերբ[երեանին], Մագղաղին[էին], {Սուլթ[անշահին]} եւ Բերուբէին. յոյս կայ, որ 7-ին վերս

հակալ եմ սիրելի բարեկամ Անանիա Պավլովիչ {Սուլթան} -Շահին, նրա՝ իմ վիճակի մասին հայտնած կ

Ինչ վերաբերում է ցանքսի հսկելուն, նա ( {Սուլթան} -Շահը) կարող է գրել իր փեսային, Իվան Մ

նտացիան: Խնդրում եմ, եղբայր, հենց որ {Սուլթան} -Շահը գա, ցույց տուր դու նրան այս նամակ

ր 15-ին՝ նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահի անվանակոչության հետեւյալ օրը: Դա

ղջունեցեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին եւ շնորհակալություն հաղորդեցեք իմ

ալություն նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին եւ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս

հաղորդիր նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին, Անանիային, Հովհաննես եղբորս եւ

շել Նորին գերազանցության Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին, Անանիային եւ Հովհաննես եղբորս ձ

հաղորդեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին եւ երկսեռ բոլոր բարեկամներիս: Հո

Ողջունի՛ր նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին։ Եղբորս՝ Հովհաննեսին, գրկում ե

ի կտեսնեմ նորին գերազանցություն Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին, որն անցյալ անգամ չկարողացավ գալ

կալություն նորին գերազանցության Ս. Գ. {Սուլթան} -Շահին նա - ինձ ուղարկեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ

նորին գերազանցություն Սիմյոն Գրիգորեւիչ {Սուլթան} -Շահին: Քո Միշել 1864 90. ԱՆԱ

րանքի համար: Բարեւիր Բերբերյանին եւ {Սուլթան} -Շահին. վերջինս, հուսով եմ, ամառն այս

ովին չի վերաբերում այն: Երեւի բժիշկ {Սուլթան} -Շահը գրել է քեզ հարկավոր բաների մասին,

լկաթա ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, Ա[ՆԱՆԻԱ] {ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ]} Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ վերստին ն

ցս երէկուայ թուականով: Յայտնում է, թէ {Սուլթանը} նոյեմբերի 24-ին դուրս է եկել Թիֆլիսից:

, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր եւ {Սուլթանը}: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ

իւն ունէի: 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {Սուլթանի} նամակի զօրութեամբ: Առողջութիւնս ուղղւո

թիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ {Սուլթանի} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

ահարանի անկարգութիւնը անցել էր Օսմանեան {սուլթանի} կանանոցի անկարգութենից, եւ, ինչպէս աս

Բերբերովը: Ուրիշ նոր բան չունիմ. {Սուլթանին} թամամ հազար անգամ ասի, եղբայր, ես դոց

եւ խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ {Սուլթանին} նամակին պատասխան միեւնոյն նամակի մէջ:

/11 Богдановой [Մայիս] 3/15 Չեթու 5/17 {Սուլթանին} 11/23 Ամբր[ոսիոս] վարդ[ապետին] Արեւմու

ը] 17 24 Կ. Մ. Հայրապետեանցին 19 25 {Սուլթանին} 26 Բերբերին 21 27 Մարտին Մակարիչին

իչին 28 Կ. Մ. Հայրապետեանցին 24 29 {Սուլթանին} 26 30 Մատթ[էոս] սրբա[զանին], պատճէնք

12 " Մեղուին " ( Չեռնովի մասին) 13 {Սուլթանին} 14 Լալաեւին 15 Բուդաղեանցին 16 Րո

Խաֆաֆեանցին 4/16 50 Եզեանցին 9/21 51 {Սուլթանին} [Փարիզից] Ապրիլ 1/13 52 " Մեղուին

, Աստրախ[ան] 105 Արամին, Փարիզ 106 {Սուլթանին}, Մոսկուա 107 մեր տունը, Նախիջեւան

10 Խաֆաֆեանցին 11 Բերբերեանցին 12 {Սուլթանին} 13 Րուդնեւին 14 Կովայլսկուն 5 15 "

վ, որ թանկագին գոհարները վաճառեն տաճկի {սուլթանին}: Բայց ագահութիւնը յղացնում է ճանապա

, շատ հազուագիւտ իւր գնովը, նուիրելով {Սուլթանին}, ստանում է Բասրայի մօտ շատ գիւղեր, եր

ի 9-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {Սուլթանից}, երկուքն էլ անթուական: 5-ին պատասխան

ի առաջ գալիս է զօրքը: Ծռծռում են {սուլթանները} զինչ խոտեր դաշտի, Պիսակ ուլաններ

տերբուրգ ՄԵԾՍԱՐՈՒ ՊԱՐՈ՛Ն Ա. Պ. {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ}, Վստահ լինելով Ձեր ազգասիրության վե

: ՖԻԶԻԿԱՅԻ ՔՆՆՈՒԹԻՒՆ Նուեր Անանիա {Սուլթանշահի} Հասաւ մեծ ուրախութիւն `

ծերակոյտ տրուելը: 13-ին տեսութիւն պ. {Սուլթանշահի}, եղբօրս եւ ուրիշների հետ: Փետրուարի 1

բանտարկելոց: 16-ին տեսութիւն եղբօրս, {Սուլթանշահի}, Նազարեանցի եւ Լ[ազար] Իլի[չի] հետ: Ա

տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ {Սուլթանշահի} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 16

հունվարի 1856 Մոսկվա 24. ՍԻՄԵՈՆ {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ} ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ,

Սարգիս Ծատուր Աղաելեանի 63. ԱՆԱՆԻԱ {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ} Հունիսի 26/8 հուլիսի, 1861, Կալկաթ

ծ. Միքայել Նալբանդյան 71. ԱՆԱՆԻԱ {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ} 20 Հունիսի, 1862 Ս. Պետերբուրգ

87. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ԵՎ ԱՆԱՆԻԱ {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ} 6 июня 1863 г. С. Петербург Мил

ին: Քո Միշել 1864 90. ԱՆԱՆԻԱ {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ} 1 генваря 1864 г. С. П. Б. М

րահամին վերագրվելը: 96. ԱՆԱՆԻԱ {ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ} ( ?) 1865, Պետրոս-Պողոսյան Բերդ

ն ահա դէպ երկինքն ի վեր Ու բարձրաղաղակ {սուլում}, ձայն տալիս, Խռնըւում ճամբորդ հոծ բա

չի ասվում։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ ( {սուխարի} ) ինչո՞ւ դրանք գինու վերածվեցին: Ես քե

իտասարդություն այլ այդ հասակները այնպես {սուղ} է եղած, այնպես կարճատեւ, որ չի երեւու

ութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմա գո՛նեայ {սուղ} ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատա

րի վրա, երբ այն ետ ստացա գրաքննչության {սույն} սեպտեմբերի 19-ի N: 704 գրության հետ:

8-ը ոչնչացված են, 29-ը վերափոխված: {Սույն} ուղղումներն իմ կողմից կատարված են այդ ն

են տետրակի ձախակողմյան բաժինը, հանդերձ {սույն} հաշվի մեջ երեւեցած արծաթի գումարով, կո

հավատարմագիրը՝ եղբայրս ուղարկել է Ձեզ {սույն} հունվարի 12-ին հավատարմագրի նախագծի հետ

համար հենց նամակս սկսեցի ծխափողից, որը {սույն} նամակի գրության ամենաէական դրդապատճառն

ց երեւում է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի {սույն} ամսի 5-ին, ուրեմն, 16 -17-ից առաջ չի

ոզեց, որ դու չես եղել պ. պարետի մոտ: {Սույն} նամակն ստանալուն պես, ստացիր գրքերը եւ

ց պատմեմ քեզ օրինակի համար: Ես ծնած էի {Սուննաթ}, բայց, երեխայութենից դաստիարակուելով

անրամասն հանգամանքը) վերստին ընդունեցի {Սուննաթի} դաւանութիւնը, անդէն առ նմին հասկացայ,

ռայժմ այստեղի ծայրագույն դատարանի մեջ ( {Սուպրիմ} կորտ) երեք դատ ունիմ: Քո մարգարեությո

ջողութիւն իմ յադմինիստրաթորէն Կալկաթեան {Սուպրիմ} Կորտի ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն օրէնսգէտ պ

դատաստանի հանեց առ նա զբացարձակ հրաման {Սուպրիմ} Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրիտակն: Զայս պատ

րլինգ. կարգեալ նմա օրինօք այլեւ վճարել {Սուպրիմ} Կորտին, որ նախ քան զտեսանել եւ զլսել զ

կամեցեալ սովին եւս հերիքնալ, դիմեցաք ի {Սուպրիմ} Կօրտն առ ի տեսանել զբնագիր կտակին եւ եր

ալ բողոքանացն ելանել յանդիման դատաւորաց {Սուպրիմ} Կորտի, քանզի նոցա գործ է, ասէր, վճռե

ատրաստ լիցի, յայնժամ ներկայանայ յատեան {Սուպրիմ} Կորտի ի վճռադատութիւն դատաւորաց: Յո

ողութիւն ձեր, մինչեւ ոչ հրամայեսցէ ինձ {Սուպրիմ} Կորտն ": " Քանզի ", յաւել Տիկինն, "

ն: Վերն կտակի չորք օրինակից մինն {Սուպրիմ} Կոռտումն Բէնկալու դատաստանում պրուվ արա

ն լինի, եւ այս է պատճառն, որ սրբազանը {սուս} է, սպասում է, որ ստանա յուր վճռական ի

որեան, բրինձ, վարսակ, գարի, տօրոն, {սուսամ}, շաքար-եղէգն, ճակնդեղ եւ այլ, հազար

բակ, մետաքս, շաքար, ցորեան, բրինձ, {սուսամ}, տորոն եւ այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց ենք

ւականը: Ռուս կայսրների հրովարտակները, {Սուվորովի} նամակը եւ այլն: Ակտերք, 2 հատ. եր[ես

բայր, ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս նե, {սուտ} բան է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշ

ց սրտով գրում եմ Ձեզ այս նամակը, առանց {սուտ} քաղաքավարությունների, որ մինչեւ այժմ ե

հ է ընկել դեպի Էջմիածին [..... ] թե {սուտ}, սակայն եթե Նախիջեւ[.... ] հույս չկ

քում քողարկել են իրենց կեղծավորությունը {սուտ} ճգնավորի դիմակի տակ: Նրանց իդեալը,

ր տպագրեն միսիոներները՝ անիրավացի է ու {սուտ}, այդ հարցում նրանց կարելի է հավատալ այ

, որտեղ արդեն իսպառ վերջանում է զանազան {սուտ} իմաստակությունների սահմանը եւ սկսվում է

ույս մի հավասարեցում, հիմնված բացարձակ {սուտ} ու արհամարհելի սկզբունքների վրա, որոնք

վորություն էլ, թե որ ասենք, չկա, շատ {սուտ} չի լինիլ: Մնամ քեզ միշտ եւ առ ի սրտ

թեր չիմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ, ասիմ նե, {սուտ} չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. ինչ ալ ըլ

... - Ես ճշմարիտ բան եմ ասում, եւ {սուտ} չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ

ուելով կարծում էին բոլորովին երեխայական {սուտ} պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզու

կան երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն {սուտ} ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին

կարողութիւն էր տուել " Մեղուին "։ Այդ {սուտ} ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը ամենա

ների պաշտպանութեանը, մանաւանդ որ ոչինչ {սուտ} չկայ նորա ասածի մէջ, երկրորդ՝ ձեր այդ

ւթիւնը հազարներով դնէ իւր կարծիքական եւ {սուտ} պարծանքը, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի գրչ

պէս ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի {սուտ} ազգասէրք, որոնք, ազգասիրութեան դիմակ

ատաբանելու, նորան պարսաւելու, իւրեանց {սուտ} արժանաւորութիւնը սուրբ թարգմանիչների՝

ան ցոյց տալու համար: Տեսած ենք այդպիսի {սուտ} ազգասէրներից եւ այնպիսիքը, որ իւրեանց

որ զուր տեղը պիտի լարէին: Մինչեւ այժմ {սուտ} ազգասէրների մէջ տիրած է մի ուղղութիւն.

ել նորա դատաստանին: Սորան եւ նորան {սուտ} սուտ գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝

րա դատաստանին: Սորան եւ նորան սուտ {սուտ} գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամ

րիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողում եմ {սուտ} ազգասէրների, Օբսկուրանտների, Եզուիտնե

հետեւ եւս, աշխատեն խաբել մեր ազգը եւ, {սուտ} ու չնչին գովասանութեններով ներկելով նոր

ինձ: Այն շարժառիթը, որ ստիպում է {սուտ} ազգասէրներին, նուիրելով իւրեանց անձը ս

ատողական երեխայի պէս կարծում է, թէ այդ {սուտ} ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները

րսափելի դրութեան մէջ, վերեւում յիշուած {սուտ} ազգասէրքը եւ միւսները մնալու են նոյն յա

լինելուց նորա խարդախ, առաջնորդ ձեւացած {սուտ} ազգասէրքը եւ միւսերը: Խաւարի զաւակ

մ է նա հազար տարիներով։ Դորա հակառակ, {սուտ} սուտ գովասանութիւնները, օրօրոցի երգի տ

ա հազար տարիներով։ Դորա հակառակ, սուտ {սուտ} գովասանութիւնները, օրօրոցի երգի տեղ եր

ով նոցա խարդախութիւնը, հալածելու եւս: {Սուտ} ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները

ան գերութեան մէջ: Շահասիրութիւնը: {Սուտ} ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը, որոնց

, որ գովում էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ {սուտ}, խարդախ եւ երեխայական գովասանութիւնը մ

րպէս դատապարտելի բաներ, որ մինչեւ այժմ {սուտ} ազգասէրքը եւ միւսքը դոյն այդ պակասութիւ

՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակուելով {սուտ} ազգասէրների ուղղութեամբ, առաջնորդուելո

ր գնալը չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից {սուտ} ազգասէրք եւ միւսերը, արդարացնելով ազգի

ենագրութեան մէջ վաստակում են Հայոց ազգի {սուտ} ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք ե

նութիւն չկայ: Այս դրութեան մէջ են այժմ {սուտ} ազգասէրքը՝ տեսանելով, որ բուն ազգային

ի աչքը եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել {սուտ} ազգասէրների եւ միւսների անունը եւ անպար

որ զաւակները թաղեն իւրեանց ծնողքը: {Սուտ} ազգասէրների սրտի մեծ ցաւի համար հարկաւո

չքը գործելու են անդադար, եւ, չնայելով {սուտ} ազգասէրների, օբսկուրանտների եւ միւսներ

կան երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն {սուտ} ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին

կարողութիւն էր տուել " Մեղուին ": Այդ {սուտ} ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը ամենա

ս յաւելացնում եմ դորա վերայ եւ այս, թէ {սուտ} պարծեցող, աղքատ հպարտ, տգէտ եւ կամակո

հին, այն ճշմարտութիւնը, որին ատում են {սուտ} ազգասէրքը եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ

ր, որոնց վերայ արժան էր ուրախանալ, մի {սուտ} եւ երեխայական ուրախութիւն, որով պիտի ո

ց թշնամի: Կոմսի որդին հրատարակում է մի {սուտ} համբաւ, որպէս թէ մեռած էր Մանրիկօն, ո

դիմանում է նորան: Պապը բարկացած, բայց {սուտ} բարեկամ կեղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում

ու: Շամիլը պատասխանեց ինձ. - {Սուտ} չէ՛ քո կարծիքը իմ հայեացքի մասին կրօնի

ահադէմ վարագոյրը մեր ազգի վերայ. մի՞թէ {սուտ} է խօսածս: - Ձեր ամենայն բանը հակառ

ին կը հասնի: Պատասխաննիս ատոր իրաւ կամ {սուտ} ըլլալուն վրայ չէ, այլ այնչափը լաւ գիտե

բ մտանում է ընդհանուր մարդկութեան մէջ: {Սուտ} է այն լուսաւորութիւնը, որ պիտի լինի օտ

նութիւնը եւ վիճակը, եւ հարկադրուած ենք {սուտ} ու մուտ ծանօթութիւնք մուրալ այս կամ այն

ից, աքսորից, սովից, նեղութիւն եւ ցաւ {սուտ} բարեկամներից եւ դրուժաններից. այդ հոգի

ր նամակների մէջ հրատարակել էր բոլորովին {սուտ}, այն ժամանակ Թէորիանոսը ուշադրութիւն դ

որհալու բերանը, մերժում ենք որպէս մերկ {սուտ} նորա արտասուալի պաղատելը Թէորիանոսին եւ

նչեւ այժմ բռնակալ աշխարհակալութիւնքը մի {սուտ} փաստ ունէին իւրեանց ձեռքում, որ այսօր

է դնում դէմքից այն դիմակը, որ աշխարհի {սուտ} դասակարգութիւնքը դրել են նորա երեսի վեր

Ուրեմն, ի՛նչ լուր էք հանել {սուտ} տեղը, Թէ մի փոքր նեղացնում էր ձա

... "։ - Չեմ վախեցել. այդ {սուտ} է, Եւ թէ բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել

ը եւ պատիւը երկրորդի ստրուկ համարուելու {սուտ} փաստի հետ միասին մեր կողմից Պ. Չամուռճ

նէշ չենք կանգնեցնում մեր առաջեւ զանազան {սուտ} սկզբունքներ, սոփեստական գաղափարներ, ո

զգի կարողքը օգնութիւն չ'առնէին նորանց, {սուտ} է ամենայն լուսաւորութիւն, եւ առանց ամե

Բացի սորանից թշնամութեամբ զրպարտուած, {սուտ} վկաներով այդ զրպարտութիւնը հաստատուած,

ւթիւն առիթ չունի այլեւս զրպարտողների եւ {սուտ} վկաների թակարդի մէջ բռնուելով օրինական

: Եւ միայն Բոկլը չէ, որ դատապարտեց այս {սուտ} ուղղութիւնը: Ամէն խելքը գլխին մարդ, ո

հրդից շատ հեռու են եղած. միայն իւրեանց {սուտ} փառքի վերայ են մտածել, ո՛չ թէ ազգի բախ

ատարքը պարտ են քեզ օգնական լինել, բայց {սուտ} էր այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ պարտ

. Ես չգիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող էր {սուտ} խօսել, եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր պաշտ

ութիւն ծնանի ժողովրդի մէջ, նորան խաբեց {սուտ} խոստմունքով: Կարդինալը փոխանակ մի

ք է ասած, նոքա երբեք ուշադիր չէին նորա {սուտ} եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի

տեսնելով՝ չար նախանձով լցուած մարդիկը {սուտ} խօսքեր հանեցին նորա վանքի եւ նորա ուսու

՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ "։ Յետոյ, {սուտ} վկանե՛ր ժողովելով, իրենց նախանձի եւ վր

տս յանապատի, վիշտս 'ի ծովու, վիշտս 'ի {սուտ} եղբարց։ 'Ի ջանս եւ 'ի վաստակս, 'ի տքն

անիցեն զնա. եւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ {սուտ} վկայութիւն վկայէին զնմանէ. եւ նման միմ

ում, եւ ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն {սուտ} -սուտ լուրերով լցնում է օրագիրները, այն

եւ ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն սուտ-{սուտ} լուրերով լցնում է օրագիրները, այնպէս,

րելի ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւում ես {սուտ} խօսել, իմ առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտ

դը ուրիշ տեսակ, փորձութեան մէջ ձգել եւ {սուտ} խոստմունքով որսալ, յանդգնութեամբ զարմա

եւ լրագիրներով եւ օրագիրներով: Նոցանով {սուտ} են խօսում, գողանում են, սպանում են,

անպիտանը տալիս էր օրագիրներին, բոլորը {սուտ} են, եւ կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի,

որդը մի փոքր կարմրելով: Բայց բոլորովին {սուտ} էր խօսածը. նորա կարծիքը իւր երգածի մաս

պատճառով ինչ տեղ բնութիւնը կայ, այնտեղ {սուտ} չկայ, ինչ տեղ սուտ եւ խաբեբայութիւն կա

ւթիւնը կայ, այնտեղ սուտ չկայ, ինչ տեղ {սուտ} եւ խաբեբայութիւն կայ, բնութիւն չկայ:

աների վերայ, բայց ի՞նչ առնես, աշխարհի {սուտ} եւ անիրաւ կարգը մեր երկուքի մէջ այնպիսի

ններով ասել, թէ " աստուծոյ պատկեր եմ " {սուտ} բան է, եւ այդտեղ պատկերի բան չկայ: Ահ

մ ասում եմ, որ ձեռք վեր առնուն իւրեանց {սուտ} փիլիսոփայութենից, եւ քան թէ այդպիսի բա

ջատագովել եւ զընկերակիցս իւրեանց եւ թէ {սուտ} կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց պ

իթան յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, {սուտ} եւ ճղճիմ գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ

իւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն եւ {սուտ} դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հն

ուսասցին ի մրրոյ աղխոյն, զոր պատրաստեն {սուտ} ազգասէրք, քամել գինի անոյշ եւ զուարթար

սաւորութիւն իւրայնոց, չեւ զայս արարեալ {սուտ} է, ամենայն Հայութիւն, սուտ եւ ազգասիր

յս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն, {սուտ} եւ ազգասիրութիւն, որոյ անուն ընդ օդ գէ

նչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն բարբառ, {սուտ} է ամենայն ջանք եւ զուր են քըրտունք իմաս

ը իւրեանց հաւատից, քարոզում էին նորանց {սուտ} Աւետարան՝ ըստ ամենայնի յարմար հնդկաց ճ

դոս գետի եզերքը Յիսուսեանք տարածում էին {սուտ} ու խաբեբայ կարծիքներ Աստուծոյ մասին, ք

կարծիքներ Աստուծոյ մասին, քարոզում էին {սուտ} եկեղեցի։ Իննովկենդիոս X, Կլեմենտ IX,

տոս V-ի կոնդակին։ Հաստատում է, որ այն {սուտ} է եւ անիրաւ, եւ իբրեւ մի չարագործութիւ

այելով իւր սրբազնութեան վերայ, չարաչար {սուտ} է խօսել, թէ նա ինքն է հերետիկոս, եւ ա

ագաւոր Հենրիկոսը կը քարոզէ նորան նեռն, {սուտ} Քրիստոս եւ կ'ունենայ նորա հետ մշտնջենակ

ղելու այն պատճառով, որ ժողովուրդը նոցա {սուտ} տխրեցուցած երեսների վերայ չ'նկատէ նոցա

րութիւն, որովհետեւ շատ դժուար է հերքել {սուտ} վարդապետութիւնը. պատճառ, նա հիմնուած

չ քեզ առ այսոքիկ կարօտութիւն, առասպելք {սուտ}... Մի արդէօք յունական պերճ եւ ողո՛րկ

ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը {սուտ} եւ անաստուածական են համարում այն բանը,

գնալը Գարեգնի առջեւ արդարացնելու համար {սուտ} ու մուտ բաներ էր հնարում, երկրորդ, եթ

այլն: Խեղճ հարեւանը գիտէ, որ Հեթումը {սուտ} է խօսում. աղաչում է նորան, " Հեթո՛ւմ

գալի, աղքատների տունն ա քանդւում, հո {սուտ} չի՞: Հիմի ասենք թէ դու ինձանից համբա ե

ոցա մատենագրութիւնը չլինի նոր լեզուով, {սուտ} է եւ զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը լուս

լեզուն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր, {սուտ} է ամենայն լուսաւորութիւն, զուր ջան եւ

լեզուն է։ Առանց այս լեզուին չկայ ազգ, {սուտ} բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ

նքներով չկատարուէր. ինչ որ այդպէս չէ, {սուտ} է։ Բայց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է

։ Բայց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ {սուտ} չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնք

մարդու անվայել է այդպիսի անալի եւ անհամ {սուտեր} ոչ թէ տպագրութեամբ հրատարակել, այլեւ բ

ուտամ իրեն, եւ ինքս ալ կերթամ քամեռսկի {սուտը}, ամեն նավը բոտրադ կանեմ, որ պաշխա մար

մեր ազգի մեջ մինչեւ այժմ եւս խավարը եւ {սուտը} պիտի հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության վ

ին թիվը հասցրել էին տասնյակ հազարների: {Սուտը} ի վերջո բացվեց: Դուայտին կանչեցին Ամեր

շմարտութիւնը, այդպիսի դիպուածում լաւ է {սուտը}, որ վարագուրում էր ազգի պակասութիւնը:

րդիկ անպատճառ կամենում են, որ թագաւորէ {սուտը} եւ թաքնութիւնը, բայց ամենայն բանիմաց ե

ութիւնը, որովհետեւ սկզբից մինչեւ այսօր {սուտը} հաղորդութիւն չունի ճշմարտութեան հետ, խ

յետոյ անաչառ հոգով դատել եւ դատապարտել {սուտը} եւ ստութեան հեղինակը։ Անցան այն ժա

ք, որոնց կարգումն են կեղծաւորութիւնը, {սուտը}, դաւաճանութիւնը եւ այլ սոցա նման արատն

մնուած է այն հասկացողութեան վրայ, թէ " {սուտը} ճշմարիտ է ": Միջնադարեան բոլոր համակար

Մինչդեռ եւ առանց նորան, Մինչ լոկ {սուտի} շնորհքով Այս աշխարհի բարութեան

րդին կարօտելու, մի՞թէ կարօտ է այսօր քո {սուտին}: " Զի՜նչ հաղորդութիւն լուսոյ ընդ

հաղորդութիւն լուսոյ ընդ խաւարի "... " {Սուտն} ի հօրէն սատանայէ է "... " Հանէ՜ք զդա ի

ահա բազմության գլխի վերա շողացին երկու {սուր}: Շրջակա բազմությունը՝ հեռացնելով միմյ

գլուխները, հնար տվեց մեզ հասկանալու թե {սուր} մերկացնողքը երկու uպայք էին, մինը Վ[իկ

ջ իրար հետեւից երեւացին շատ հարգալիր եւ {սուր} բողոքներ այդ միսիոներների դեմ: Ախր նրա

ճղակոտոր հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, {սուր}, բաժանում եւ ատելութիւն ձգելէն ետեւ,

մութեան մէջ այն իրողութիւնը, որ Հայերը {սուր} են ցոյց տալիս կրօնի կամ դաւանութեան դաշ

քեզ գգուեն, Վայրի այծիդ երկուորեակին {Սուր} եղջիւրները ցցուեն. Եթէ փափուկ քո բռան

ծքը, Եւ ամեն ինչ տեսնում էր Նրա անվրէպ {սուր} աչքը ` Դողդողում էր երդումից Եւ ակնարկո

Եւ ոչ բնաւ վրիպէր Բան ի նորա {սուր} աչաց, Ահաբեկեալ ընդ երդումնն,

ակէի ՚ի պատիժ, ՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։ {Սուր} բոցեղէն մինչ դրախտին զճանապարհ կենսագոր

յրապար։ Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ բոցեղէն {սուր} աչքոյք Զաստուած տեսին պիրկ ի փայտ

եսի յորժամ որդիք թագակապ Վաղակաւոր {սուր} յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ

իւն, ուրախութիւն, մի կերպով Խիստ {սուր} կ՚անցնեն, ինչպէս արծիւն օդն է կտրում ի

փորձել կամքը կոտրելու: Նա այն ժամանակ {սուր} ունի հատու, Կըրակ է թափում այրող բերան

ծեր մարդու կերպարանք, Ձեռին բռնած {սուր} մանգաղ Ու սպիտակ մահու պատանք:

ահու պատանք: Ատամները խիստ {սուր} են, Ճակատը լերկ մազերից, Բ

քեզ. Ի՛նչ դանակ է, - ածելու պէս {սուր} սրած, Մի կարճ աղօ՛թք արա շուտով ա

երկայ օրերում այլ ի՛նչ սեւ քնար, {Սուր} է հարկաւոր կտրճի ձեռքին. Արի՛ւն ո

իրական քնքուշ քոյր, Առաւ զէնքը, {սուր}, հրացան, Հեծաւ իւր ձին սեւաթոյր

րտւում էին դէպի բանդ, դէպի հուր, դէպի {սուր}, նոյն մարդիկը, կրկնում եմ, մի անփախչ

քինը՝ տպած: Դժոխքի թագաւորը խիստ {սուր} ճաշակ ունի. նա կուլ է տալիս անխնայ իւր

եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի {սուր} եւ երկու թափանչայ. ձեռքումը մի գաւազան

վ, գլխի գդակը ինն կանգուն բարձրութեամբ {սուր} ծայրով, որ շինած է տպագրութեան սրբագրա

պէս, թէ այդ օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ եւ {սուր} ձայն ունենայ․ նա եզրափակում էր այսպէս ն

ը փրփրած ու դէպի վեր ցից ցից գագաթներով {սուր} անկիւնաւոր ալիքները, մինչեւ որ ծովի մր

մրրկից ստացած ուժը թուլանայ եւ ալիքների {սուր} եւ կոնաձեւ գագաթները ստանալով աւելի կամ

տաւ թագաւորական հրամանի ուժով, շատ տեղ {սուր} եւս գործ դրուեցաւ եւ մի փոքր յառաջ քրիս

է նա վերջապէս հնազանդ մնայ եւ ականջները {սուր} պահէ խղճմտանքի ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ

իւնը պահանջում էր արիւն, մահ, հուր եւ {սուր} ։ Քրիստոս ինքը մեռաւ ազգերի փրկութեան հ

ւթիւն դարձնէ բարձր աշտարակի կամ թարգելի {սուր} ծայրին, միշտ կարող է տեսնել սուրբ Հելմ

, երբեմն բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր {սուր} ծայրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթ

ից մի արփիաճաճանչ առաւօտ: Մեր շոգենաւը {սուրալով} կապուտակ ծովի յստակ եւ հարթ մակերեւոյթի

, Թեւ ի թեւ հէգ կուսութիւնք {Սուրան} գլին տագնապաւ, Եւ լուր լինի դատակ

ւոց իւրեանց, մոռացան ամենեւին զերախտիս {սուրբ} վարդապետաց, որք կամ էին բնաջինջ առնել

յլ կուրացեալքն նախանձու հերքեալ զկանոնս {սուրբ} վարդապետաց ընդհակառակն գործեն, որոց տէ

քահանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւին ի {սուրբ} Աթոռն Էջմիածին եւ յառաջ քան զքահանայանա

դեանց, համաթուեալ առ գղերս Նախիջեւանայ {սուրբ} Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞

յնր քաղաքի եւ դասաւորեաց ի կարգի գղերաց {սուրբ} Լուսաւորչի աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ

ԵՏՅԱՆ. Շնորհավորում եմ քեզ Քրիստոսի {Սուրբ} Հարությունը, տա աստված, որ դա մեզ ամե

Շնորհավորում եմ Ձեզ Քրիստոսի տեառն մերո {սուրբ} Հարությունը եւ խնդրում եմ աստուծուց ողջ

նայնի, յոր զձեռն մխեմք, առաջնորդիմք ի {սուրբ} սիրոյ առ ազգն մեր, շատ այն է՝ նշկահեա

տէ Այվազովսքւոյ: Յերեկն ժամանեալ ի {սուրբ} աթոռս, մեծի երջանկութեան իմում առգրեմ

նց յ7 Սեպտեմբ. 1860 ամի ՚ի {սուրբ} աթոռս էջմիածին: 51. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱ

նքոյ. ի 10 հոկտեմբ[երի], 1860 ամի, ի {սուրբ} աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրին ստորագրելո

ական կնքո. ի 10 հոկտեմբ. 1860 ամի, ի {սուրբ} աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրին ստորագրելո

ետին: Ի 6 սեպտեմբերի մուտ գործեալ ի {սուրբ} աթոռն Էջմիածին, ՚ի վաղիւ անդր, այն է

ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ {ՍՈՒՐԲ} ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ

861 Կալկաթա № 126 ԱՌ ԱՐԳՈՅ ԵԿԵՂԵՑՊԱՆ {ՍՈՒՐԲ} ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ.

ութեան. մինն ՚ի սրբակրօն աւագ քահանայէ {սուրբ} Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի

կաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղեցպանի {սուրբ} Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, պա

արիքն ենք զգում, ի նկատի ունենալով մեր {սուրբ} թարգմանիչներ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի ճեմարա

ի նրանց մեջ նշված աղբյուրները հատկացվեն {սուրբ} թարգմանիչների անվան նախագծվող ճեմարանին

րի վերայ։ Ո՛չ, ո՛չ, վաճառականութիւնը {սուրբ} բան է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ խղճմտան

սում է. " Սկսեցի սէր քարոզել, {Սուրբ} ուսումը ճշմարտութեան, Եւ իմ բոլոր

արտականութիւնը: Այս պարտականութիւնը մի {սուրբ} եւ մեծ պարտականութիւն է, որ այլապէս պի

պարտութեան արժանի, եթէ զանցառու էր այդ {սուրբ} պարտականութեան մասին: Եւ ամենայն ծ

շների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած բանը {Սուրբ} գի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ չհաւա

շատերի տանը գտանւում է Էֆիմերդէ, բայց {Սուրբ} գիրք՝ շատ սակաւ։ Աչքերդ ձգեցէք, չասե

նը, արդեօք ա՞յն, որ, ճիշդ ընդունելով {Սուրբ} գիրքը, չէինք ընդունում Էֆիմերդէն կամ ո

ւս բնակութեններից առանձնացած հողաբաժինը {Սուրբ} Դիմիտրիյ Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս դ

ապետութեան կանոններով, որոնցից Աւագը՝ {Սուրբ} Գրիգոր Լուսաւորչի անունով, գտանւում է

տեսանում են իւրեանց քաղաքի բազմութիւնը {Սուրբ} Գէորգ եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառ

է մի այլ եւս հաղորդակցութեան տեղ. այդ {Սուրբ} Խաչն է: Սուրբ Խաչի անունով վանքը գ

դակցութեան տեղ. այդ Սուրբ Խաչն է: {Սուրբ} Խաչի անունով վանքը գտանւում է Նախիջեւան

ց, Մօլդաւիայից եւ Վալախիայից, բերել է {Սուրբ} Խաչ վանքը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ:

սաւելու, իւրեանց սուտ արժանաւորութիւնը {սուրբ} թարգմանիչների՝ Սահակի, Մեսրովբի եւ Խո

, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպել էր {Սուրբ} թարգմանիչներին աշակերտներ ուղարկել դէպի

է շատ... մարդերի հետ չարաչար գործ դնել {սուրբ} գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան ի

ի լաւ իմանայ եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ {Սուրբ} Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ նա

, որ չէին յառաջանում գիտակցութենից, եւ {Սուրբ} Գիրքը՝ աստուածային բանը, ողջամտութեամ

ար խաղալիկ էք շինե՛լ՝ անպատուելով դորա {սուրբ} անունը ": Զարմանք չէ, որ չէ ճանաչում

խենում, ես մի մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ {սուրբ}...: - Ինչի՞ց գիտես դու նորա սրբու

ց գիտես դու նորա սրբութիւնը: - Եթէ {սուրբ} չլինէր, ի՞նչ է շինում երկնքումը:

իւնը - Հայկական թէատրոն Մոսկուայի մէջ - {Սուրբ} Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի նամակը - Գամ

հօրը, սկսում է անպիտանութիւնք գործել։ {Սուրբ} Ներսէսը յանդիմանում է նորան: Պապը բարկ

ել եմ Օշականից՝ գրած Դեկտեմբ. 27-ից " {Սուրբ} Մեսրոպի գերեզմանին այցելու " ստորագրութ

գային հանգամանաց շատ նիւթեր... "։ {Սուրբ} Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի նամակը ձգելո

նութիւնքը: Ասել է մի խօսքով, թէ ոչինչ {սուրբ} բան չկայ ձեր համար աշխարհի երեսին, այլ

կացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ այդ իմ {սուրբ} եւ մաքուր ցանկութիւնը պատճառ է եղել իմ

ագրէ Սրբոյն Սահակայ մերոյ թարգմանչի ": {Սուրբ} Սահակի ձեռագրից օրինակուած լինելը արդար

ակը ժառանգական ազգակցութիւն եւս ունենար {Սուրբ} Սահակի հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչագիր

օրինակուած, ո՛ւր մնաց, որ հեղինակի եւ {Սուրբ} Սահակի մէջ կան 1400 տարի, արեւելք ու ա

ղութեան չափ պարտական ենք սպասաւորել այս {սուրբ} պաշտօնին: Մեր համար ազգութիւնը եւ ամբո

եան քամակից, եթէ մեր ցանկութիւնը լինէր {սուրբ} համարել ամենայն հնար, որ ձեռնտու էր թէ

ն Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը, այն ժամանակ {սուրբ} պարտականութիւն կը համարենք դնել նոցա առ

տեւեալ տողերը՝ նուիրուած Արամ նահապետի {սուրբ} յիշատակին. Քեզ քո սիրական հայրենի

եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո {սուրբ} աւանդին: Բայց արդ բարձրացաւ

, նահապետ, օրհնի՛ր, սիրական, Քո {սուրբ} այս լեզու, ազգասէր Արամ: Թող

ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բերէ, {Սուրբ} յիշատակիդ Նոր փառք պատրաստէ:

րս է մտանում նորա մէջ այն կաթի հետ, որ {սուրբ} չէ մեզ: Հայ տիկինը ամօթ է համարում ինք

սնուցանել ազգութեան տունկը եւ ծնողական {սուրբ} իրաւունքներով պարտք դնել նոցա վերայ նոյ

հպանեցին ազգի գոյութիւնը, եւ մեր համար {սուրբ} են նոցա յիշատակքը: Այս երախտագիտական զ

մ, որ պարոնը ժողովում է մեր երանելի եւ {սուրբ} նախահարց գլխին, որպիսիք էին Սուրբ Պարթ

ի եւ սուրբ նախահարց գլխին, որպիսիք էին {Սուրբ} Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս Խորենացին եւ Սու

արց գլխին, որպիսիք էին Սուրբ Պարթեւը, {Սուրբ} Մովսէս Խորենացին եւ Սուրբ Ներսէս Շնորհա

ւրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս Խորենացին եւ {Սուրբ} Ներսէս Շնորհալին, որոնց անունը խնկւում

ութեամբ տօնում է մեր եկեղեցին, որոնցից {սուրբ} Սահակին ճանաչում է Հայոց ազգը մեծ պատճա

որութեան, այլեւ հիմնադիր թարգմանութեան {Սուրբ} Գրքի: Չգիտենք՝ ի՛նչ մտածել Պ. Խուդաբ

իմել դէպի Կեսարիա: Եթէ, արդարեւ, {սուրբ} Սահակի օրով լինէր դադարեցուցած մեր կաթո

դրութիւնը Կեսարիայում, այն ժամանակ եւս {սուրբ} Սահակի վարքը, որքան մեզ յայտնի է, տեղ

եկեղեցական օգուտից: Այդ երանելի եւ {սուրբ} Կաթողիկոսները ե՞րբ եւ ո՞ւր ցոյց են տուե

ւ այն, որ Պ. Խուդաբաշեւը, մեղանչելով {սուրբ} Սահակի անձին ընդդէմ, ինչպէս վերեւում ա

մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս եւ Թադդէոս {սուրբ} առաքեալքը, որ Տիրոջից վիճակուեցան Հայե

Հայոց ազգի ինքնուրոյն Կաթողիկոսութիւնը {սուրբ} Սահակից շատ յառաջ՝ դեռ Մեծ Ներսէս Պարթ

սկզբումը հաստատուած լինելով, եւ մինչեւ {սուրբ} Սահակը, Շահակ, Զաւէն, Ասպուրակէս, ա

րոյնաբար կաթողիկոսութիւն արած լինելով, {սուրբ} Սահակը պատճառ չունէր Կեսարիա դիմելու,

կարդացուի: Անյայտ չէ Հայերից, որ {սուրբ} Ներսէս Շնորհալու ժամանակ, ինչպէս նաեւ

ննդեան եւ մկրտութեան մի օր տօնելը. գ. {Սուրբ} Աստուածի մէջ խաչեցար վասն մեր յաւելացնե

ցնէր: Ամաղեկացոց համար միայն վկայում է {Սուրբ} գիրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց եւ չթող

, իսկ միւս ազգերի համար խօսք չկայ, ոչ {սուրբ} եւ ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք, թէ հին

ւանդութիւնքը... Նորա ամեն մի սեպհականը {սուրբ} է նորան, եւ վա՛յ միւսին, որ ձեռք բարձ

ի: Նախիջեւանի հասարակութեան վերայ {սուրբ} եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ, հետեւ

ԻԻՆ ԵՒ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ {ՍՈՒՐԲ} ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կամ ստորագրող

ուքանները են, իսկ հիւսիսայինն է գաւիթն {սուրբ} եկեղեցւոյն. այսինքն յարեւելից առ յարեւ

տկացեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի {սուրբ} Գրիգոր Լուսաւորչի անուամբ աւագ եկեղեցւո

շատակ եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ {սուրբ} Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ եւ սու

եւոր զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ {սուրբ} Սահակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին

ւրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ եւ {սուրբ} Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ

րմէ եւ յորմոյն իմոյ անտի մինչեւ ցյիշեալ {սուրբ} տաճարի որմն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, զնոր

ւր ռուպլին բաժին հոգոյս մնալով Մադրասայ {սուրբ} եկեղեցում, որ յամէն շաբաթում օր մի պատ

ասայ, մինն Կալկաթու եւ երկուսն Հալաբայ {սուրբ} եկեղեցեացն նուիրվի վասն յիշատակի իմոյ:

: Ութ հարիւր ռուպլի Հալաբայ երկու {սուրբ} եկեղեցեացն։ Այսինքն՝ սուրբ Քառա

րկու սուրբ եկեղեցեացն։ Այսինքն՝ {սուրբ} Քառասուն մանկանց եւ սուրբ Աստուածածնայ

Այսինքն՝ սուրբ Քառասուն մանկանց եւ {սուրբ} Աստուածածնայ։ Տասն հազար ռուպլի հ

ժին լինիցի. մին բաժինն յանձնվի Հալաբայ {սուրբ} քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն, որ նոյն դ

անդակվի, երիս բաժին լինիցի, մին բաժին {սուրբ} Էջմիածնայ, մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ

, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին {սուրբ} Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն՝ Նոր Նա

ւմ Դէպ ազատութեան չքնաղ օրօրան, Դէպի {սուրբ} սիրոյ հայրենիքը, ուր Խնջոյք է անվերջ

այրն այնտեղ միշտ ինձ էր մնում, Եւ ուր {սուրբ} էին թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը երբե

, Աստուած, - Այս ասում է մարգարէն Քո {սուրբ} հոգով ներշնչուած: Պապանձուեցին չարերի

ի Բերան, լեզու թունալի, Մինչեւ ` հետ {սուրբ} Ներսէսի ` Եւ Գրիգորին տօնեցինք: Եւ մե

զ աղախնու, Ում սիրտ տուիր սիրով լի Եւ {սուրբ} խաչը կրելու - Նշան ` որդուդ սիրելի: Դ

իմ լռութեան... Իսկ ես ինչի՞ն - եթէ ոչ {սուրբ} բնութեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ

էգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի, Եւ {սուրբ} Յակոբ Նահապետի Ջրհորիցըդ տաս խմի, Առա

րբ Գեղեցկութեան պանծալի Ապրշումէ քօղը {սուրբ} Շղարշում է լաւ ձգուած Մուտքը հեշտին խ

ւմ - " Թող տրուի՛ ": Սու՛րբ, սու՛րբ, {սուրբ} ես, Տէր որ Էն, Լի՜ երկինք քո փառքով,

Ուր եղբայր ցանգ ինձ մնայր, Ուր {սուրբ} էին մուտ եւ ել՝ Եւ սէր իսկ ոչ հն

թեան... Ես ի՞մ անդէն, - եթե ոչ {սուրբ} բնութեան։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ

է՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին Որդի եւ ոչ Հոգին {սուրբ} Հայր կամ Որդի, որպէս ուսուցանէ Այվազով

լ ՚ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս. իսկ Հոգի {սուրբ} բղխեալ ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս զԱստուծո

նի եկեղեցւոյն: 2) Երես 5. Հոգին {սուրբ} բղխի միայն ՚ի Հօրէ - " Հոգին ճշմարտութե

Հայր յանձն է. Որդի ՚ի Հօրէ. իսկ Հոգին {սուրբ} ՚ի նոցունց ", եւ կամ ՚ի Շնորհալին " առ

թենէ: Դաւանութիւն պապականաց, թե Հոգին {սուրբ} բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ յո

յատկութեանց աստուածային անձանց, այլ թէ {սուրբ} հարքն մեր ընկալեալ զհանգանակն Նիկիոյ,

կեդոնիտսն: Եթէ ուրեք ուրեք բան լինի առ {սուրբ} հարս մեր զկրկին բնութենէ ՚ի Քրիստոս, ա

ւթիւն, այն է զվարդապետութիւն միայնոյ, {սուրբ}, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցւոյ:

ալ ունի, ինչպես նաեւ մ եր Հայաստանեաց {սուրբ} եկեղեցին ": Շաղկապս նաեւ ցուցանէ զերկր

ընծայէր։ 11) Երես 68. Հարց. - " {Սուրբ} գիրքը ի՞նչ կերպով կարդալու է ": Պատասխ

շանաց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի {սուրբ} գրոց, եւ հաւանեմք յոյժ ընդ այն, եթէ գ

ընկալաւ զտօնն շաբաթական, " եւ կարգեցին {սուրբ} առաքեալքն եւ եդին հաստատութեամբ, սուրբ

սուրբ առաքեալքն եւ եդին հաստատութեամբ, {սուրբ} առնել զմիաշաբաթն ի շաբաթուն, եւ այս կր

Պատասխանի. " Այն խորհուրդն է որ զՀոգին {սուրբ} կուտայ մկրտելոց ": Ուսանիմք ի գրոց եւ

դէմ սատանայի, որ յաստի կենցաղս: Հոգին {սուրբ} տուեալ լինի ՚ի մկրտութեան եւ ՚ի ձեռնադր

մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ {սուրբ} արեան մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է մարմնով,

ս մերժէ եւ դատապարտէ Հայաստանեայցս մի, {սուրբ}, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցի։

Թող մաքուր լինիմ, ինչպէս դու {սուրբ} ես, Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պ

Ես սկսայ սէր քարոզել, {Սուրբ} ուսումը ճշմարտութեան. Ինձ մերձաւ

Ծածկեալ խորհրդի հոգսերով ` {Սուրբ} պատկերի առջեւը ` Կանգնած ես դու,

երջին պայծառ լոյսի Տապանակ, խաչ, {սուրբ} հանգանակ, Աստուածային խաղաղութիւ

ը հանդիպել քո դիակին, Երբ պատանած {սուրբ} կտաւօք քեզ թաղել կը պատրաստին: Ա

ինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւունք Չեն այնքան {սուրբ}, ճիշդ, ջինջ, քան հայելի, Որքան դատա

շտեցինք, իբր ստրուկ նորա կամքին. {Սուրբ} ու ազնիւ զգացմունք մեր սրտիցը հեռի է,

Այն րոպէին ցոյց չտուիր քո ստեղծուածք {սուրբ} ձեռին, Սահման դրիր, չեն անցկենո

Ինչո՞ւ շուտով դուք մոռցաք Ձեր {սուրբ} պարտաւորութիւն։ ՀՈԳԵՎԱՐՔ 18 փետ.

մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր ժառանգ. {Սուրբ} թող լինի քեզի համար իմ այս կտակ.

Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի նորա սրտի {սուրբ} կամքը. Այն սուրբ կամքը կատարելու

մեզի նորա սրտի սուրբ կամքը. Այն {սուրբ} կամքը կատարելու ամենեքին եմք պատրաստ -

կրօնի կրօնի Վազեց երդուել եկեղեցին {սուրբ} սեղանոյն առաջի, Թէ պատրաստ է նոր

ն Միօրինակ կրկնում է, Նորան {սուրբ} գիրք ու հաւատ Յոյս մեծ անուն տալիս

Օրհնեալ լինի քո սահմանողը, Թող {սուրբ} լինի Մեզի համար Եւ նորա հողը

թիր ինքդ... " Անխի՛ղճ. ինձ {սուրբ} Հայրը պատուիրեց, Տօն օրերում հոգ

քան տարի կապկապած, Իւր քաջ որդոց {սուրբ} արիւնով Պիտի լինի ազատուած:

եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո {սուրբ} աւանդին: Բայց արդ բարձրացաւ

, նահապետ, օրհնի՛ր, սիրական, Քո {սուրբ} այս լեզու, ազգասէր Արամ: Թ

կի, աճէ, Թող պտուղ բերէ, {Սուրբ} յիշատակիդ Նոր փառք պատրաստէ:

պետին։ Կոմս Էմաննուէլ {ՍՈՒՐԲ} ՄԵՍՐՈՎԲԻ ՏՕՆԻՆ Մովսէս թէեւ օ

Էլ մեր երեսին մնա՞ց մի կաթիլ Ամօթի {սուրբ} ջուր, որ բերան բանանք։ Ո՛չ, թէ

յդ ամենը անում եմ բերնով, Կեցցէ՛ {սուրբ} Մեսրոպ, որ մեզ գիր տուեց. Հողեր

ենք, եղբարք, Նորոգենք նոցա փառքը {սուրբ} անուան, Գուցէ այս կերպով մի ստոյ

բ ճանաչեց հայկազեանց սերունդ, Իւր {սուրբ} բերանը կրկին բաց արաւ. " Ան

թուեցաւ նոցա հակառակ Երբ սփռում էի {սուրբ} սիրոյ սերմեր։ Այլ իմ խօսքեր

սրբութեամբ վառուած։ Անեղ, {սուրբ} սիրոյ կայծը երեսին Փայլում էր յստա

ռան հետ կարմիր ջրի Նորա խորհուրդով {սուրբ} ծերին տուի... Նա միւս առաւօտ չկա

մուռճեանին, կամեցածի չափ, Մաշտոցի կամ {Սուրբ} գրքի խօսքերը քաշքաշելու: Միւս կողմի

եւող փոքրագոյն մասին: Ինքեանք, այդ {սուրբ} թարգմանիչքը, աքսորուեցան եւ հալածուեցա

պատանքում. ամենը ունի իր իրաւունքը եւ {սուրբ} է։ Որքան նեղանում ենք, որ ամեն քայլափ

մեր մատենագրութեան մէջ ի՞նչ գրքեր կան. {Սուրբ} գիրք, որ դժբաղդաբար հասկանում եւս չէ ժ

վիպասանութիւնը եւ ճանաչած նորա ազնիւ եւ {սուրբ} խորհուրդը, ուրեմն եւ՝ արժանաւորութիւն

ալ կարծիք ունի նորա վերայ, թէպէտ նա մի {սուրբ} բան է։ Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ ե

ի սուրբ բան է։ Այո՛, կրիտիկայն մի {սուրբ} եւ անկողմնապահ դատաստան է, մի այնպիսի

եւ անարժան էր ասուելու կրիտիկա, որ մի {սուրբ} եւ զգուշալի պաշտօնակատարութիւն է՝ ճշմա

ընկեր, գնա՛ բարեաւ, բայց չմոռանաս այն {սուրբ} դաշը, որ կնքեցիր իմ հետ: Նա խոստանալո

տ: Նա խոստանալով ինձ, հաստատ մնալ իւր {սուրբ} ուխտի վերայ, անջատուեցաւ: Նորա հ

մերիկայի Քուէպէք քաղաքում, որ շինած էր {սուրբ} Լաւրենտիոսի գետի վերայ եւ որի մէջ բանակ

է, նորա վերայ ներգործող անձինքը, այս {սուրբ} խորհրդից շատ հեռու են եղած. միայն իւրե

խտագիտութիւնն է, որ հաստատ է մնում իւր {սուրբ} պայմանի վրայ: Դոյն այդ առաքինական հոգի

ռքում, բոլորովին խոտորուելով քո նախկին {սուրբ} խորհրդից: Թէպէտ բաւական երկար եւ

մոյ որ յերկինս է ": Գիտես, ի՞նչ {սուրբ} զգացմունք էին խաղում նոցայ հոգիների մէջ

անը, եւ նախատինք նորա երանելի հիմնադրի {սուրբ} յիշատակին: Երրորդ, եթէ վատթար կեղծաւո

եւում է, սոքա շատ հեռի են եղել այդպիսի {սուրբ} դիտաւորութենից: Նոքա կամեցել են միայն

դրա վերայ քանդակ է ոսկեղէն տառերով այս {սուրբ} անունս. Ազգասէր: Երրորդ շրջան մինչեւ

քի երեւելի եւ հոյակապ տեղը, որի անունը {Սուրբ} Կաթուղիկէ եկեղեցի էր, վանքովը հանդերձ

ք)։ Բայց ինչի՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ {սուրբ} Պաւղոսը, նեղանալով երբեմն այն մարդոց վ

արդացա՛ծ եմ գրուածքը սո՛ւրբ մարդոց, որ {Սուրբ} Հոգու զէնքով զինուած, աղանդաւոր վարդապ

չար աղեղնաւորների կրակ թափող նետերից. {Սուրբ} Աթանաս Աղեքսանդրացու եւ երկու միանուն մ

ի ճանապարհը գնացողների գրուածքը, որոնց {Սուրբ}, Կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցին նզով

ասում եւ կամ ճշմարիտ վարդապետ. ինչպէս {Սուրբ} Գիրքը սովո՛ր է վարդապետներին հրեշտակ ան

կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով, {Սուրբ} Հոգու խօսքը իմ վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ նո

կամ էին անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, {սուրբ} գրուանի գին, եղբօրորդու հետ միասին։ Ա

են։ Բայց երեք եղբարքն էլ սիրում էին {Սուրբ} Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ ամեն հարկ

դորա բերնով, ինչպէս երբեմն խօսում է՛իր {սուրբ} Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր քո հաշտ

նորա մտածութեան գործարանը չի վառուիլ եւ {Սուրբ} Հոգու գանձերից հին ու նոր դուրս չի հանի

անակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլով {սուրբ} եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութե

ւած տեսանք։ Իսկ զյառաջագոյն գրելոյս {սուրբ} արանցն, զորս 'ի պատմութեանն նահատակին

նչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ {սուրբ} Ներսէս կաթուղիկոսի մասին եւ կրօնաւոր,

, նո՛յն է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հետ. {Սուրբ} Գրքի նո՛յն վկայութիւնքը, նոյն ակնարկու

որեւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցաւ։ {Սուրբ} գիրքը, բացի որպէս վկայութիւն բերելուց

1, հրատ. պ. Թ. Մ. Միհրդատեանց։ {Սուրբ} Գիրք ( Աստուածաշունչ), Վենետ. 1805,

Էմինը տարակոյս ունի Փարպեցու յանձնուած {Սուրբ} Կաթուղիկէ եկեղեցու՝ Վաղարշապատում կամ

ու համար, շտապում ենք յայտնել, թէ այն {Սուրբ} Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան Մեծ

եւ ոչ նորանից դուրս, ինչպէս այսօր նոյն {սուրբ} եկեղեցին։ Մեր պատմութեան մէջ անդադա

խտերը եւ աղօթքը կատարում են Վաղարշապատի {Սուրբ} Կաթողիկէ եկեղեցում, եւ յետոյ կոյսերի վ

ած քաջարանց նախարարքը իրենց գլխաւորի եւ {Սուրբ} Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին ի

ած բոլոր եկեղեցական ժողովները լինում են {Սուրբ} Կաթուղիկէի եկեղեցում։ Մեր մե՜ծ հայրապե

ողովը դատելու համար, Վաղարշապատի նո՛յն {Սուրբ} Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ հաւաքեց այն սուրբ

Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ հաւաքեց այն {սուրբ} ժողովը, որի վերջին խօսքը էր անա՛թեմա Լ

ռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ վերը յիշուած {սուրբ} ժողովը մեր ազգի կեանքի մէջ։ Այդ ժողովի

յոց, Վրաց եւ Աղուանից 'ի Նոր քաղաքի 'ի {Սուրբ} Կաթուղիկէի 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց "։

, եր. 36)։ Տեսնո՞ւմ էք, Նոր քաղաքի {Սուրբ} Կաթուղիկէի անունը տալով, իսկոյն յարում

րշապատի մէջ երկու հատ չէր, այլ մէկ հատ {Սուրբ} Կաթողիկէ անունով եկեղեցի, եւ այն մեր Մ

որ տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր {Սուրբ} Կաթուղիկէ եկեղեցի " ( եր. 36-7)։

նաբար, վանահօր ձեռքով պիտի կառավարուէր {Սուրբ} Կաթուղիկէն, ուստի եւ Մեծ Վահանը ամենայ

վհետեւ Վարդանանց Աւարայրի պատերազմից եւ {սուրբ} Ղեւոնդեանց նահատակութիւնից յետոյ կաթողի

ատարէր զսովորական ուխտս եւ զպատարագս 'ի {սուրբ} եկեղեցւոյն Կաթուղիկէի զոր հիմնարկեալ նո

որ տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր {Սուրբ} Կաթողիկէ եկեղեցի վանօքն " ( եր. 37)։

իշելով իր կահ կարասիքը եւ կազմածը, ո՛չ {Սուրբ} Կաթողիկէ եկեղեցուն, այլ վանքին վերաբեր

յոց նախամեծար մայր եկեղեցին՝ նոյն ինքը {Սուրբ} Կաթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս բացայատ

ն երկրորդ երեսում Փարպեցին, խօսելով իր {սուրբ} Գրոց տեղեկութեան մասին, ասում է դարձեա

աշակերտուած է նաեւ մեր մեծ Թարգմանչաց՝ {Սուրբ} Սահակին եւ Սուրբ Մեսրոպին։ Թա՛փ տան

ւ մեր մեծ Թարգմանչաց՝ Սուրբ Սահակին եւ {Սուրբ} Մեսրոպին։ Թա՛փ տանք մի փոքր այս կար

հակ եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն {Սուրբ} Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ

ակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս "։ {Սուրբ} Վարդանանց Աւարայրի պատերազմը եղաւ 451 թ

ք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին ստոյգ եւ {սուրբ} հաւատը ուսել է Աղանից տղայութեան ժամանա

ը ուսել է Աղանից տղայութեան ժամանակ. " {սուրբ} եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութե

կը մնայ պ. Էմինի կարծիքը, թէ Փարպեցին {Սուրբ} Սահակի եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ իր վարդապետնե

ի կարծիքը, թէ Փարպեցին Սուրբ Սահակի եւ {Սուրբ} Մեսրոպի՝ իր վարդապետների հրամանով գնաց

թէ իր տղայութեան ժամանակ Աղանից է ուսել {Սուրբ} հաւատը, թէ Աղանն է նորան պարեգօտ հագցր

սացինք, իր աներն էր, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ {սուրբ} ուխտին, այնպէս էլ նորա որդիքը մինչեւ վ

իւնեաց երկրից, նա տակաւին կենդանի գտաւ {Սուրբ} Յովհան Մանդակունուն, որ վախճանեցաւ կա՛

տնում ենք, որ 491 թուականի Վաղարշապատի {Սուրբ} Ժողովում, որի մասին խօսել ենք ( § 6)

հայհոյեսցեն, բայց որ հայհոյեսցէ զՀոգին {Սուրբ}, ոչ ունիցի թողութիւն յաւիտեան, այլ պա

ւոյ մարդոյ, թողցի նմա. բայց որ զՀոգին {Սուրբ} հայոյիցէ, մի թողցի նմա " ( Ղուկ., գլ

կային այդ ժողովների մէջ։ " Շնորհազարդ {սուրբ} հայրապետ " ասում է Մաշտոցը ամեն եպիսկոպ

ամեն եպիսկոպոսի, եւ այս տողերը գրել է {Սուրբ} Յովհան Մանդակունին։ Եւ ո՛չ միայն այ

վարած պաշտօնի պատճառով։ " Հրաման տային {սուրբ} քահանայապետքն Աստուծոյ կապելոցն նախարար

ռով եւ սարկաւագը անուանւում է քահանայ. {Սուրբ} Ղեւոնդը, Պարսից հրապարակում, յայտնելո

եւոնդը, Պարսից հրապարակում, յայտնելով {Սուրբ} Յովսէփի եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկո

րապարակում, յայտնելով Սուրբ Յովսէփի եւ {Սուրբ} Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ լ

անայապետ խօսքը վերաբերւում է նաեւ գո՛նէ {Սուրբ} Ղեւոնդին, եթէ ոչ նորա ընկեր միւս բոլոր

երբ Մանդակունու անունն է տալիս։ ա) {Սուրբ} Յովհան Մանդակունին կաթողիկոս նստաւ, ին

ս Բիւզանդացին (դպր. Գ., գլ. ԺԴ). Տարօնի {սուրբ} Կարապետի՝ Գլակայ վանքի, վրայ խօսելով կո

ունկից, չեն ամաչում մինչեւ այսօր էլ այս {սուրբ} եպիսկոպոսը քաղկեդոնական հռչակել՝ առիթ ա

արտուղի անկեալ ինքնահրաման բարձի զխտրոց {սուրբ} Հարցն, որ 'ի մէջ մեր եւ 'ի Քաղկեդոնական

ութեամբ եւ առաջի անկմամբ պատառեցի նովին {սուրբ} ձեռօք զձեռնագրեալսն յինէն կարծեօք" (Յով

 Այլ առակ լուարուք. "իսկ զկնի վճարման {սուրբ} նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ զկին եւ զեր

ահուէով, իսկ միւսը կաթնով լիք. Հռովմի {սուրբ} ջրի աւազանը ծառայում է այստեղ բաժակի փո

քս ազատել: Մի աբեղայ ընկել էր քամակիցս {սուրբ} ջրի մշտիկը ձեռքին. բոլոր Բոլոնիայ վազե

․ քրիստոնէութիւնը, այդպիսի երկնային եւ {սուրբ} բանը, շատ անպիտան եւ անարժան մարդերի ձ

ոյ է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչէի այս {սուրբ} գիտութեան ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փ

, որ դարպաս ուղարկենք Երուսաղէմ, Մշու {սուրբ} Կարապետ եւ այլ այսպիսի ուխտատեղեր, որ

նութեան գրերի ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի {սուրբ} եւ Աստուածընկալ դրանէ... աստուածային

եւ համայն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի {սուրբ} սեղանոյն, յորոյ վերայ սուրբ պատարագն մ

եցաք առաջի սուրբ սեղանոյն, յորոյ վերայ {սուրբ} պատարագն մատչի եւ այլն: Քանի որ այդ վա

արստութենից մասն եւ բաժին հանել Վարագայ {սուրբ} նշանին, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղթամարա

ժին հանել Վարագայ սուրբ նշանին, Վանկոյ {սուրբ} նշանին, Աղթամարայ սուրբ նշանին, Գեղար

շանին, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղթամարայ {սուրբ} նշանին, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց

նին, Աղթամարայ սուրբ նշանին, Գեղարդայ {սուրբ} նշանին, Օթեաց սուրբ նշանին եւ այլ միւ

նշանին, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց {սուրբ} նշանին եւ այլ միւս սուրբ նշաններին, ո

շանին, Օթեաց սուրբ նշանին եւ այլ միւս {սուրբ} նշաններին, որ գրուած կան իմ մօտ գտնուա

մէջ. Այս անպատճառ հարկաւոր է, որ այդ {սուրբ} նշանների բարեխօսութիւնը եւս անպակաս լին

սութիւնը եւս անպակաս լինի մեր վերայից. {Սուրբ} նշանները անբարբառ բարեխօս են հաւատացեալ

ան մօտաւորութիւն, կա՞յ Հայերի համար մի {սուրբ} առարկայ, որի անունով ամենայն երկրորդակ

անցած կեանքի յիշատակարանների վերայ, որ {սուրբ} են եւ միշտ պիտի սուրբ մնան քնքուշ եւ հա

անների վերայ, որ սուրբ են եւ միշտ պիտի {սուրբ} մնան քնքուշ եւ հասկացող սրտի համար: Բա

գաղտնիքի ազդեցութեան հետեւանքը, այդ մի {սուրբ} բան է եւ պիտի ծածուկ մնայ միշտ ուրիշից

ել էր մի անգամ: - Երկնաւոր, անմահ {սուրբ} եւ կենարար Հօր սուրբ փառքի, զուարթ լոյ

- Երկնաւոր, անմահ սուրբ եւ կենարար Հօր {սուրբ} փառքի, զուարթ լոյս - Յիսուս Քրիստոս,

սաւորութիւնը, չորրորդ դարում կատարուած {սուրբ} Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում էր յո

կամենաս փերիները հրաւիրել, հարկ է, որ {սուրբ} մնաս անկողնուց: Առ մի կլայեկած աման,

ցն քառասնից " վերջն " Ի լեառն Սինայ ", {Սուրբ} Ստեփանոսի գրքից: Այս կը կարդաս կ'աւարտ

ջ չկան բնութեան այսպիսի յայտնութիւնների {սուրբ} օրէնքները եւ չէին կարող եւս լինել, պատ

իքը կը կատարենք. բարով փեսաներս կը գայ {սուրբ} Կարապետից. բայց եթէ դուք անպատճառ կամե

այնտեղ պիտի մնայ, իսկ առաջի պսակներին {Սուրբ} Կարապետ պիտի երթայ: - Լաւ հաշիւներ

միւսները որպէս թէ չունէին այդ կեղտը եւ {սուրբ} ձեւանալով նստում են մի անկիւնում եւ, գ

այում եմ ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի {սուրբ} եւ անխախտելի բանի վերայ: Ես տեսանում ե

ես չկամիմ այդ. պատճառ, ամուսնութիւնը {սուրբ} է, եւ վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ ամո

ն այնպէս սիրում էր իւր դուստրը, այնպէս {սուրբ} էր նորա համար Մանուշակի խօսքը, որ թէեւ

իզոնտից իմ ուխտը կատարելու համար - Մշու {Սուրբ} Կարապետ, որտեղից Կովկասու վերայով կը վ

Առաւօտեան տասն ժամին երկու ձիաւոր մտան {Սուրբ} Գէորգի եկեղեցու բակը. նոցա փոշոտուած հ

ւում էր, որ հեռի տեղից էին գալիս... {Սուրբ} Կարապետից էին գալիս. պատճառ, Սուրբ Կա

. Սուրբ Կարապետից էին գալիս. պատճառ, {Սուրբ} Կարապետից եկողները ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚

պատճառ, Սուրբ Կարապետից եկողները ուղիղ {Սուրբ} Գէորգ կ՚երթան, ինչպէս նաեւ գնալու ժամա

րգ կ՚երթան, ինչպէս նաեւ գնալու ժամանակ {Սուրբ} Թորոս: Նորանցից մինը միջահասակ, թո

տեղ քանի անգամ քարոզ տուեց նա Ղալաթիայի {Սուրբ} Լուսաւորիչ եկեղեցումը, ուր օրէ օր բազմ

ենաւոր ժամանակով պարգեւեց միաբանութեանը {Սուրբ} Լազարոսի վանքը՝ մօտ մի ժամ հեռաւորութե

նդանոց, ուստի յառաջացած էր եւ անունս՝ {Սուրբ} Լազարոս, Մխիթարեան հոգեւոր կարգի հիմնա

Հայոց եւ կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս {Սուրբ} Նշան կոչեցեալ, յորում բնակէին վանականք

ինչ, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի նոյն վանս {Սուրբ} Նշանի որ 'ի Սեբաստիա, յառաջնորդէ տեղւո

տ կրթութեան եւ դիտաւորութեան Հռովմէական {սուրբ} ժողովոյն տարածման հաւատոյ, ուստի որչափ

ական այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հռովմէական {սուրբ} ժողովոյն տարածման հաւատոյ, առ 'ի ըստ ի

բար բաժանուին։ Նա խլեց դպիրների ձեռքից {սուրբ} գիրքը, այն խաբեբայ կարդացողներից եւ մե

աղուց ահա պապերը սովորել են մտածել, թէ {Սուրբ} գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափա

՝ ոչխարի համար։ Հեռացնելով ժողովուրդը {Սուրբ} գրքի ընթերցանութենից, պատճառելով, թէ

րիարգը գլուխ եկեղեցու ճանաչել։ Ամենայն {սուրբ} բան դառնում է վաճառելի, արատը եւ անառա

ւնքը, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը {Սուրբ} գրքի եւ Աւետարանի Վարդապետութեան հետ։

ւնք չունի ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ {Սուրբ} գիրքը եւ հարկադրուած է ոչ թէ սրտի վկայո

իւր՝ մարդկային ազգի վերայ իշխանութիւնը {Սուրբ} Պետրոսին, թէ իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ պա

իւր Քրիստոնեայ պարտական է հնազանդ լինել {սուրբ} գահին, ուրեմն եւ՝ Հռովմէական քահանայա

ողովել այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի դէպի {սուրբ} գահը հպատակութեան նշան։ Նա հաւատացնում

քայազնի խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի {սուրբ} Պետրոսը եւ դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմո

եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, զի {սուրբ} եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զա

րբէք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի {սուրբ} գահին իբր բողոք եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ

եղեն վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն "։ Եթէ {սուրբ} ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ

նջեսցուք մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն {սուրբ} եկեղեցւոյ, եւ զառաջին վիճակ անդորրութե

յէ, ազգ Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի {սուրբ} եկեղեցւոյ եւ այլն։ Այս հրովարտակ տպագր

այապետիդ գտաւ հարազատ եւ հաւատարիմ որդի {սուրբ} եկեղեցւոյ, ուրեմն անմոլար էջ յայնժամ,

եան իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ նա ինքն {սուրբ} եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս ար

շիջանիլ հնարիւք առանձին մարդոյ։ Հա՛յր {սուրբ}, ձեռն սրբութեանդ կարէ բարեկարգել, իբր

բարոյական էակ է, նորա համար չկայ ոչինչ {սուրբ} բան. նորա սուրբ բանը է նորա նպատակը,

նորա համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա {սուրբ} բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատակը

կտոր տեղեկութիւններ քաղելով եկեղեցական {սուրբ} հարց մասին, մեր ազգային հեղինակների գոր

մեր մատենագրութեան եւ գլխաւոր թարգմանիչ {Սուրբ} գրքին, մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ, ո

ոյիցն] ` նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն {սուրբ}, սապէս եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին

այէր Ազգին զբոլորամասնեայ թարգմանութիւն {սուրբ} գրոց, եւ այնու հասկանալի կացուցանէր զմ

եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորրորդ դարու {սուրբ} Յակոբ Հայրապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ,

ի լրացուցանել զթերութիւն թարգմանութեան {սուրբ} գրոց: Սորա հանճարեղ բանականութեան է գո

ուսաւորութեանն տարածել, զթարգմանութիւն {սուրբ} գրոց, զպատերազմ Հայոց ընդ Պարսից, զար

երգոց երգոյն Սողոմոնի, զանազան ճառք ի {սուրբ} Կոյսն Մարիամ, յառաքեալսն, ի կենագործ

յս տեսանին, արդարանալ առաջի կրիտիկական {սուրբ} դատաստանի, բնական հատուած ծրագրիդ կերա

, եւ խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի {սուրբ}, արար նա, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ

: Բայց մինչ չիք այս ամենայն, խորհուրդ {սուրբ} տանք պատուելի հայրենակցաց մերոց գոնէ ու

նպատակը Երուսալեմ ճանապարհորդել եղաւ՝ {սուրբ} տեղերին երկրպագելու. բայց որովհետեւ նո

ն խորհրդով, որ թէ հաճոյ եւ ընդունելի է {սուրբ} կուսին անհաւատի պատժուիլը, ձին կ'երթայ

ձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանելով, որ իւր {սուրբ} նպատակին հասանելու համար հարկաւոր է առո

ոսը, որ մտածում էր, թէ գնայ Երուսալեմ {սուրբ} տեղերին երկրպագութիւն տալու, նաւ նստաւ

ւրացկանութենով եւ գիշերները հանգչում էր {սուրբ} Մարկոսի հրապարակումը։ Նորա ծանօթութիւն

u) դպրոցում մի տարի մնալուց յետոյ մտաւ {Սուրբ} Վառվառէի Կօլլէգիումը, ուր լսում էր փիլ

ն ուխտաւորների հագուստներով, ձեռքերում {Սուրբ} գիրք բռնած, իբրեւ ուղղափառութեան նշան

վերայ հասաւ։ Հարկաւոր եղաւ մտածել դէպի {սուրբ} տեղերը ցանկալի ճանապարհորդութեան մասին

առաւել վհատում էին, որքան մօտենում էին {Սուրբ} Քաղաքին՝ Հռովմին։ Բայց Իգնատիոսը շուտ

եմն իբրեւ քաղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ {Սուրբ}, եւ վերջապէս հասաւ իւր ցանկացած նպատակ

ւ, որ թագաւորը ընծայեց Կարգին Լիսաբօնի {Սուրբ} Անտօնի եկեղեցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինք

թիւն տալ այն մեղքերին, որ յիշուած են " {Սուրբ} Հաղորդութեան " ասուած կոնդակի մէջ։

Այս բոլոր իմաստակութիւնը նա զօրացնում է {Սուրբ} գրքի վկայութեններով, որ մեկնում էր ինչ

ների բաղդից այս արհամարհանքների փոխանակ {Սուրբ} Ինկվիզիցիօն ընդունեց նորանց իւրեան պաշտ

ն քաղաքի Արքեպիսկոպոսի վերաքննութեանը։ {Սուրբ} Ֆակուլտէտը իւր գրաւոր դատողութեան մէջ յ

ի Աւետարանը, վասն որոյ առաւել պատշաճ է {Սուրբ} Յովհանն երուսալեմայու Ասպետների նման ու

ներով, որ մոլորեցնում էին մարդու միտքը {Սուրբ} գրքի խորին եւ վերհամբարձ ճշմարտութեններ

er sub persona Daphnydic et Lycidae " ( {Սուրբ} Իգնատիոսը եւ նորա առաջին ընկերը՝ Պետրո

նդանի, որի մէջ մտանում էին բարեպաշտ եւ {սուրբ} մարդերի հոգիքը։ Նոքա մեծ երջանկութիւն

կամենում մտանել ստորակարգ մարդերի տուն {Սուրբ} Խորհուրդին հաղորդելու համար՝ հիմնուելո

եւ հրամայում ենք, որ ստորակարգ մարդերը {Սուրբ} խորհուրդին հաղորդելու ժամանակ ճիշտ պահո

րհում էր ստրուկները, բայց ո՛չ մինը այս {սուրբ} քարոզիչներից, տեսանելով Հռովմի այսպիսի

ր հանդէս կատարելու ժամանակ։ Ո՛չ ոք այն {սուրբ} քարոզիչներից չ'հերքեց ստրուկները, որ մ

ծուած էին ազնուատոհմերից։ Սորա հակառակ {սուրբ} քարոզիչքը այս հասարակութեան մէջ քարոզու

էր)։ Բայց Յիսուսեանք չ'հետեւեցին այս {սուրբ} եւ ճշմարիտ քարոզիչներին. նոքա գործ էին

երջանկութիւն էին համարում համբուրել այս {Սուրբ} Հարց հանդերձի քղանցը։ Հասարակաց կե

վ սորանից յետոյ կազմակերպեցաւ հռչակաւոր {Սուրբ} Լիգան, որ քսան տարի չարչարեց Ֆրանսիայի

Յիսուսեան Կարգի կանոնով թոյլ էր տուած, {սուրբ} նպատակին հասանելու համար ( նպատակը կը ս

ս Մատիէ, որ անուանուած էր " Սուրհանդակ {Սուրբ} Լիգայի "։ Վերջապէս յաջողեցաւ նորան

էջ։ Այս միջոցին մայրաքաղաքը դարձաւ {Սուրբ} Լիգայի ընկերակցութեան կենդրոն։ Տասն եւ

ս III-ը, որ սկզբումը շատ ուշ չէր դնում {սուրբ} Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, երբ լսեց,

թէ իւր թագաւորութեան կէսը անցել է արդէն {Սուրբ} Լիգայի պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց

շի տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը իւրեան {Սուրբ} Լիգայի գլուխ քարոզել՝ յուսալով, թէ կա

ը օգնութիւն կը հասանէին նորան երկնքից, {սուրբ} գործը կատարելու համար, կամ թէ գո՛նէ ար

դը պատուիրել է այս մարդին պաս պահել այս {սուրբ} գործը կատարելուց յառաջ ( նա այսպէս է ան

կը լինի կատարած կրօնին եւ Ֆրանսիային եւ {սուրբ} կը լինի, եթէ ինքը կորչի այս հսկայական

նով արտաքսուեցան եկեղեցուց եւ զրկուեցան {սուրբ} խորհրդի հաղորդութենից։ Յիսուսեանք համո

որների մէջ, որ անուանւում էր " Մարիամի {սուրբ} սրտի Հասարակութիւն " ( Compagnie du sai

կտրատում էին մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի {սուրբ} նշխար պահում էին իւրեանց մօտ։ Նորան մե

էմ, որ պաշտպան էր Հուգենօտներին, կազմեց {Սուրբ} Լիգա, այսինքն՝ սուրբ կապակցութիւն անուն

գենօտներին, կազմեց Սուրբ Լիգա, այսինքն՝ {սուրբ} կապակցութիւն անունով դաշնակցութիւնը, որ

փոխանորդ թաղերի բոլոր բնակիչներին, մտաւ {Սուրբ} Լիգայի մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն եւ վեց

տանեկան կամ ընկերական կեանքի պայմանները {սուրբ} պահելու համար. այդ օրից սկսած, դատապա

շմարտութեան սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր {սուրբ} պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը եւ դէպի

թէ Վարագա՞յ Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ {սուրբ} Յակոբի։ Մեզ թվում է, թէ այս բառը աւել

։ Ա՜խ, պարոննե՛ր, մաքուր սրտով եւ {սուրբ} խղճմտանքով ասում եմ ձեզ, քանի որ դուք

նորան մի տրամաբանական հակասութեան մէջ: {Սուրբ} Խաչի պասին էր, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր

ան կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ " երբ {սուրբ} Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի գլ

սքանչելի կանթեղը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ {սուրբ} Հելմոսի կրակը, որ մի դիպուածում էլ անո

կը, էլ ո՞ւր Լուսաւորիչը թողած գնանք մի {սուրբ} Հելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր եկեղեցի

, որին բնաւ մեր եկեղեցին չէ ճանաչում: {Սուրբ} Հելմոս խօսքը, ինչպէս կարծում են Հելենէ

րբեմն, մենք տեսնում ենք այն լոյսը, որ {սուրբ} Հելմոսի կրակի անունով յայտնի է գիտութեա

րգելի սուր ծայրին, միշտ կարող է տեսնել {սուրբ} Հելմոսի կրակը: Նոյնպէս եւ բարձր սարերի

վ բնությսւնը տուել է նորան անխախտելի եւ {սուրբ} օրէնքներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի չափ խոտո

ախանձաւորութեամբ, բայց նուաստացնում են {Սուրբ} գիրքը, հնար շինելով նորան իրենց անձնակ

. " Քա՞, ընչի՞ ես էս բարի լսի առաջին, {սուրբ} ըխտի ճամփին բերանդ փիս բաց անում... է

ատ ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ {սուրբ} Գէորգի դոլոն եկած աղքատին հոյ չի՞ կարող

Ո՞չ գաս ի հարաւոյ Ո՛չ {սուրբդ} ի Փառան լեռնէ. Մարգարէն զայս ասէ

ցնորման մէջ։ Վերստին երեւում էին նորան {սուրբեր} ու հրեշտակներ, երբեմն՝ դժոխք ու սատան

Հոգու համար ուսում պէտք չէ, Ո՛ր {սուրբերը} ուսեալ էին. Կրօնի ծէսերը պահելով

եանցի մասին: - Աստուած, հրեշտակները, {սուրբերը}, նահատակները թողած, բան է բռնում սատա

ործնական օգուտ ունի հոգին ուսումից․ ո՛ր {սուրբերը} ուսեալ էին: Մարգարէքը հովիւ չէի՞ն, առ

, ապա անշուշտ եւ պարծանքով կը յիշէր այն {սուրբերի} եւ մի ամսուայ երախտիքը, մանաւանդ մենք

ցնել, որ մենք մոռացանք, որ թէ կապուած {սուրբերի} մէջ հրաման տուող կար, այդ, տիրապէս,

պսակներով եւ ի պատիւ Աստուածամօր եւ այլ {սուրբերի} հոգեւոր տաղեր երգելով։ Այս կերպով Վենե

տի 12ին 1622 թուականում դասեց Իգնատիոսը {սուրբերի} Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի Յիսուսեանները

ր միմիայն բառերի եւ ստերի խաղացմունքը, {սուրբերի} գովասանութիւնը, Վիրգիլիոսի երգերին համ

, եւ խնդրելով Պապից՝ դասել տուեց նորան {սուրբերի} կարգը։ Կսաւիէ մի փոքրիկ նաւով անցա

անին Ուրբանոս Ութերորդ Պապը դասեց նորան {սուրբերի} կարգը։ Կսաւիէից յետոյ ծագեցաւ Յիսուսեա

անգամ համոզում էին Պապին ընդունել նորան {սուրբերի} կարգը։ Օրլէանեան Դուքսը իւր գործակ

ղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում է իւր մօտ {Սուրբը} եւ դեղում է նորան: Այս էր եղերերգութեա

ւմ էինք մեք ամենեքին։ Աղաչենք եւ Հոգին {սուրբը}, այն մխիթարիչը սգաւորների, մեղմել եւ

ալի մարդու վերայ՝ կարծիք տարածելով մեծ {Սուրբի} մասին, որպէս թէ նա, ոչ այնքան եկեղեցո

ութիւն, մի յաղթութիւն չի վերագրուել մի {սուրբի}, որպէս նաեւ մի հրաշագործութիւն մի երեւ

որ եւ Պոլլուկս: Այդ կրակի վրայ էլ {սուրբի} անունը, որ կպել է մանաւանդ ստիպում է մ

ան բան չհամարեն սորան եւ չասեն, որ եթէ {սուրբի} միջնորդութեամբ դարձեալ պիտի մեկնուի այդ

ո՛յս աշխարհի. Մա՛հ, մի՛ մօտեցիր {սուրբին}: Հուր լուսաճեմ նշանը վառ,

պիսկոպոսութիւնքը մահադեղի պէս խմեցնելով {սուրբին}, խեղդեցին. որ թէ իր վախճանելու ժամանա

սում են, թէ " երեխային միրգ խոստացիր, {սուրբին} մոմ ", այսինքն, որ խոստացել ես, պիտի

Ի 10 Հոկտեմբ[երի] 1860 ամի ՚ի {սուրբն} Էջմիածին Նորին յարգութեան պ. ք

անանու ՚ի վտակ Մինչ մկրտեաց զսուրբ {Սուրբն}, ես անդ վերնոց համանակ։ Զթիւ աւուրց ե

ւնակում. " Որոց վարդապետք եւ ուսուցիչք {Սուրբն} Սահակ եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտա

ծանող նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն, {Սուրբն} Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յովհաննէս,

նի է Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից. " Եւ {Սուրբն} Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ,

րու, անցանէ ի նախաթոռ մատենագրաց մերոց {սուրբն} Գրիգոր իւրով յաճախապատում երկասիրութեամ

աց առ ի կենագործել զդպրութիւնն՝ գայ առ {սուրբն} Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ին

ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: Ինքնին {սուրբն} Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դա

մի ի Խորնոյ զայս օրինակ. " Եւ տեսանէ ( {սուրբն} Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն երազ եւ ո՛չ յարթնու

՝ բէրէ նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ {սուրբն} Սահակ եւ առ Վռամշապուհ արքայ Հայոց: Այ

կարգելոյ եւ կարգադրելոյ հրաւիրեալ լինէր {սուրբն} Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն գործ, որոց ե

ելութեան ի վերակացուաց աշխարհին՝ առաքէ {սուրբն} Սահակ զՄեսրոպ եւ զՎարդան զթոռն իւր ի Բի

ատարելոյ զպարտս, ելանէ ի Վաղարշապատ առ {սուրբն} Սահակ: Ուստի խորհուրդ արարեալ լուսաւոր

, զդասս կրօնաւորացն բազմացուցանել, որ {Սուրենայ} անապատն ասի, վերակացու նոցա կարգեալ զՂ

այ Գուբերնսկի սեկրետար Գեորգ Կարապետյան {Սուրենյանցը}. սա ավարտել է յուր ուսումը Լազարյանց Ճ

ած, աղանդաւոր վարդապետութեանց հոգեսպան {սուրերը} այդ վարդապետութիւնքը հնարողների սրտերին

է, որ քարը եւս կը հալեցնէ, որի ընդդէմ {սուրերը} բթանում են, կրակները շիջանում: Իւրաքա

զդասս կրօնաւորացն բազմացուցանելով, որ {Սուրէնայ} անապատն ասի "։ Յայտնի է, թէ, երբ բազ

ք, թէ ինչի՛ համար, եօթներորդ դարում, {Սուրէնայ} անապատ է կոչւում ս. Կաթողիկէի մօտի կրօ

ակարանը կարո՛ղ էր նաեւ հինգերորդ դարում {Սուրէնայ} անապատ կոչուած լինել։ Այսօր էլ կան Ս.

ւցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ {սուրը} միակ հնար է՝ փտած եւ ճարակած խոցը առող

աջ եւ յաջողաշարժ Մանրիկօն բարձրացնում է {սուրը}, որ սպանէ իւր հակառակորդը, բայց մի ձա

քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնքը, {սուրը} եւ դրօշակը: Որ այս րոպէիս բեւեռից մինչ

ընունդը։ Եթէ կորուց թագն ու {սուրը}, Գանձ, գաւազան, Աթոռը, Թո

ախտ ինձ: Գայիսոնը, գահն ու {սուրը} ա՛ռ դու, որդեակ, Քո նախահարց եղ

ագայթով ո՛րքան փայլել է Պողպատեայ {սուրը} ծխուած արիւնում... Թէ հնար լինէր

սառնութեամբ Կը լուսաւորես արիւն ու {սուրը}, Ե՛ւ սպանուածին, ե՛ւ մարդասպանի

ղած է մահու դատակնիք։ Պապական կրակն ու {սուրը} այրել ու կտրել են այն լեզուքը եւ այն գլ

ն։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ զօրութեամբ {սուրը} ձեռքին պատերազմեց մի իրաւունքից զրկուած

նի պատկերի առջեւ, կախեց իւր գլխարկը եւ {սուրը} սեղանի վերայ, եւ ուխտաւորի հանդերձով ճ

ոշեցին ուղղել դէպի նորա սիրտը Րավալեակի {սուրը} այն ժամանակ, երբ Հենրիկոսի մեծակշիռ մտ

սաց որոտալիր ձայնով. " Պարոննե՛ր, այս {սուրը} դեռ մերկ չէ, դեռեւս նա գտանւում է պատե

այն ժամանակ հարկաւոր կը լինի հանել այս {սուրը} պատեանից։ Ես գիտեմ, ձեզանից մի քանիսը

, ուր խօսք ասացեալը համազօր է կրակի եւ {սուրի}: Այո՛, ձեր անունը այդ աշխարհի մէջ կը

դուքսը մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը դնելով {սուրի} վերայ, ասաց որոտալիր ձայնով. " Պարոնն

նի էր, որ Նախիջեւանումը չկար քաղաքական {սուրհանդակ}, ուրեմն ի՞նչ պիտոյ է առնէր: Այսպիս

այ՝ Կլօդիոս Մատիէ, որ անուանուած էր " {Սուրհանդակ} Սուրբ Լիգայի "։ Վերջապէս յաջողեցաւ

քի կողմից, որի մօտ այդ նպատակով յատուկ {սուրհանդակ} էր ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն այն Իսահա

ալ առ ի Ձէնջ առաքեցից ի Թիֆլիզոյ առաջին {սուրհանդակաւ} յանուն արգոյ պարոնի Հայրապետեանց: Ա

մամուլը, մարդկային ազատ բանականության {սուրհանդակը}, արձակված է կապանքից: Աղեքսանդր Տյում

նակարանը, ուր պատրաստ սպասում էր նորան {սուրհանդակի} կառքը, նստում է... Եւ կառքը յառաջ է շ

ն մի նամակ ստացայ ձեր անունով քաղաքական {սուրհանդակից}, որ մոռանալով չմատուցի մինչեւ այժմ: -

նչպես ցանկանում էիք, ահավասիկ, առաջին {սուրհանդակով}, հայտնում եմ Ձեզ իմ կարծիքը եւ մտքերը

ս, Զանգագ, Վեստ Սարգիս, դիւածին {Սուրմակ}, Եղան ազգութեան կործանիչ պա

տմութեան 79 երեսում. " Եւ յետ մահուանն {Սուրմակայ} ժողովեալ հայրապետացն Հայոց խնդրեալ գտին

դու ձայն չհանես. Ապա թէ ո՛չ, ահա {սուրս}... ինձ պատուէր Sուել են քեզ սպա

վտանգաւոր մի բան էր, Ուրիշն գուցէ {սուրս} առնուր ինձ ըսպանէր. Բայց դու հոգ

8. Սաղմոսիցն է փոխ առնում այս ձեւը. " {Սուրք} նոցա մտցին 'ի սիրտս նոցա եւ աղեղունք նո

20 ռուպլի երծաթ դրամ. այլեւս ունեցածս {Սուֆիայ} անմաւոր աղախինն քինչ դատաստանաւ ամենայն

Այս բանին մեծապէս օգնել էր նաեւ այն {սոփեստական} քննութիւնը ռուսաց լեզուով Հայ Քերականու

պ է ելանում մեզ խաւար տգիտութիւնը, իւր {սոփեստական} մեծ վայելչութեամբ: Նա զարդարուած է այս

մ մեր առաջեւ զանազան սուտ սկզբունքներ, {սոփեստական} գաղափարներ, որոնց չենք հաւատում, որ չ

ջ իւր բոլոր մեծ վայելչութեամբ երեւում է {սոփեստական} եւ սխօլաստիկական կրթութիւնը եւ որի իւրա

օրինակ լինել դպրոցական իմաստակութեան ( {սոփեստութեան} )։ Աւելորդ եմ համարում դուրս գրել այստ

նծում էր նեղսիրտ դպրոցականութիւնը՝ իւր {սոփեստութենով} եւ բոլոր մեծվայելչութեամբ։ Գիտութիւնքը

ից եւ ճօճալ մի տղայամտութենից դէպի միւս {սոփեստութիւնը}, մի սխօլաստիկականութենից դէպի միւս աբե

իմաստութիւնը ուղղուի դէպի նորա կեանքը: {Սոփեստութիւնը}, մէջէմէջ վերացական միգապատ եւ քաշկռտու

եզ, մինչեւ այս վերջին խոսքս էլ չասեմ։ {Սոփերաց} 20 գրքույկը բովանդակում է Ս. Շմավոնի վ

ին, գանգատել է Լազարյանց մեր վերա, եւ {սոքա} մի անտեղի նամակով սպառնանք գրում են մեզ

ին եւ Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ {սոքա} արժան համարէին գլուխ դնել, այն ժամանակ

որ առաջնորդում էր Ղրիմեցի Հայերին, երբ {սոքա} գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դօն գետի ափը՝ Ազո

լարից Րեդուտկալէ կնքահայր խնդրել: Բայց {սոքա} երկրորդական բաներ են, մանաւանդ թէ՝ ըն

ծներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: {Սոքա} են իմ խնդիրները, որ հրատարակուեցան " Հ

մ է լինում պարսիկների հետ, յաղթւում են {սոքա}, եւ Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով,

աջ բերէին արդարապէս, եթէ ունէին, թէեւ {սոքա} էլ շատ քիչ են, կամ թէ երբէք չկան: Բայ

վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը, բայց {սոքա} արտասուքով փայլում էին այս անգամ:

ան գնացած զոհը Հիւրմիւզների ձեռքով, որ {սոքա} կարողանան այդպիսի ծանր գնով գնել կարդին

եւ Ամբրոսիոս վարդապետների ձեռքով, երբ {սոքա} կտրուեցան պապականութեան հետ հաղորդակցու

զերական կրթութիւն տալ ազգի զաւակներին. {սոքա} հարկ եւ հարկ պիտի դիմեն օտարի դպրոցը եւ

ազարաւոր մշակներ եւ գործում են երկիրը. {սոքա} են ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան-երկրագործ

վ կամ արգելքով, ո՛չ, նա լաւ գիտէ, որ {սոքա} անհնարին բաներ են Անգլիոյ մէջ, նա հալա

մեր վաճառականների գործառնութենից, երբ {սոքա} միջնորդ լինին Հայոց ընդհանրութեան եւ Եւ

կ Կուրանից՝ եւ այդ երկիւղը չկայ: {Սոքա} ամէնքը, իբրեւ բռնի վարժապետ, քաղաքակր

իմ տեղակալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի {սոքա} են տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։ Ես ա

Զոհը ` բանտի խորտակուելուն: Ի՞նչ են {սոքա} ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի,

Կապարանին խորտակման: Պատի՜ր {սոքա} են ուրուականք Առ անձկութեամբ հրեշտ

ահացուս, յարելով, եթէ գլխաւոր կոչեցան {սոքա}, աղբիւր գոլով այլոց բազմապատիկ մեղանաց

իւն, բե՛ր ասել ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, զի {սոքա} հետեւականք են աղբերացեալ ի զօրութենէ հո

եր երկուքի ճանապարհը այլ է բոլորովին եւ {սոքա} այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ բնաւ հան

ակով փայլում է Նիկոլ, չիք եպիսկոպոսը, {սոքա} ամէնը միասին, ոմանք կամքով եւ գիտութեա

է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը: {Սոքա} են ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ

ալ այս դարուցը։ Ուրեմն ի՞նչպէս պիտոյ է {սոքա} միմեանց հասկանան։ Չ'գիտեմ՝ ի՞նչ գերբն

սիրոյ առ նա շնորհն են: Բայց թո՛ղ {սոքա} մնան մի փոքր լռութեան մէջ, տեսանենք դո

անալով, ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: {Սոքա} էին այն բոլոր թշուառութեան պատճառները:

էին այն բոլոր թշուառութեան պատճառները: {Սոքա} էին կարդինալին գրգռողները դէպի այն ազգա

գ մարդերից էին: Նա ի՞նչ էր գիտում, թէ {սոքա} այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լաւ խորհ

արդիկ էին: Նա լաւ խորհրդով արեց, բայց {սոքա}, որ անհարազատ գտանուեցան, նա ի՞նչ մեղ

որ ամենեքին եւս հրամայեն տիրաբար: Եթէ {սոքա} կարողանային կշռել իւրեանց հասկացողութիւ

րաբախտ Հռոմի համար: Ինչպէս երեւում է, {սոքա} շատ հեռի են եղել այդպիսի սուրբ դիտաւորո

իշտ վնասակար են. պէտք է լաւ հասկացած: {Սոքա} առաւել լաւ մարդիկ կը լինէին, եթէ իրենց

հանջւում, որոնցից, ինչպէս երեւում է, {սոքա} շատ դուր են եղել, ինչպէս առհասարակ ապա

ռները փակել այն կէս գիշերին նոցայ դէմ: {Սոքա} աշխատում են ներս թափուիլ, նոքա ընդդիմա

նել ապստամբներին: Ես ականատես էի, երբ {սոքա} դատում էին այն անմեղներին, նոցայ ձայնա

ն՝ ե՛ւ Հրէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէնքը։ {Սոքա} ՛, չդիմանալով դիւամոլ նախանձին, մահի մ

ի սահմանը չհասած, մինչ դեռ գալիս էր եւ {սոքա} լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ըն

ասել, թէ ինքը Փարպեցին է կրճատել. եւ {սոքա} են մեր պատճառները։ Նախ՝ Ղազար Փարպ

ղքը ականաւոր ոմանք էին եւ հարուստք։ Եւ {սոքա} են մեր պատճառները։ Նախ, Փարպեցու Ա

է ամբողջ այդ գլխի բովանդակութիւնը։ Եւ {սոքա} են այդ անունները. Խորենացի, Փարպեցի,

պահ եւ հաւատարիմ նախարարների վրայ, երբ {սոքա} Վահանի այն նեղ ժամանակը գնում էին նորան

րած, ոսկեզօծ եւ փառաւոր կաշով կազմած. {սոքա} համարւում են աւելի դիւրամարս եւ այնպէս

մնում են միջումը, որպէս պոչատ աղուէս: {Սոքա} բոլորը գանչում են, աղաղակում են, կռւո

րը. մի խօսքով դժոխքի բոլոր փառքը: Երբ {սոքա} բոլորը անցել էին, երեւեցան մանկլաւիկնե

աշխարհի երեսի մանկլաւիկների նման չեն, {սոքա} ծերունի, նիհար, տգեղ, խառն ի խուռն մ

թէ ընկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ {սոքա} զբաղուած էին, եւ ահա սենեկի դուռերը բա

անտարակոյս, կարծելու էր թէ մարդիկ չէին {սոքա}, այլ վայրենի արջեր, որ թաւալւում էին

ինչ կամիք արեցէք, մեզ չեն վերաբերւում {սոքա}: Կոմսը կամէր մի բան ասել, բայց Մա

ացը արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին {սոքա} իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց... Ե

ոններով դաստիարակւում էին Յիսուսեանք եւ {սոքա} էին նոցա լուսաւորութեան, բարոյականութե

սումնականութեամբ Յիսուսեաններից, այլեւ {սոքա} ՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի են

րտարաւորէ եւ զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ {սոքա} իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց եւ

տանել. - պու նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա {սոքա} եւ գիրք սոցա զի հանգիցուք։ Զինչ ապա ժո

ալ ի Կեսարիա, յուլացեալն էին: Վեցեքին {սոքա}, մարզեալ ի գիտութիւնս յունականին դպրու

աների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս եւ լինէին {սոքա}, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր պատերազմի

ելով նոցա մեղքերը, որչափ եւ մեծ լինէին {սոքա} ։ Ունկնդիրները երկար փորձուելուց յետոյ

անում էր " Չորս ուխտերի ուտապահերից "։ {Սոքա} էին հասարակութեան հիմնաւոր սիւնքը՝ այս

gni corporis "։ Խորհրդածութեան ժամանակ {սոքա} միայն ունէին ներգործական եւ կրաւորական

Գեներալը եւ այլ բարձր աստիճանաւորները։ {Սոքա} միմիայն, ինչպէս ասաց Պօրտուգալացոց թագ

ը զանազանւում էր միւսներից նորանով, որ {սոքա} երդում էին ուտում կատարեալ հնազանդութիւ

իսուսեանք՝ " Jésuites indifférants "։ {Սոքա} յատկացեալ պաշտօն չունէին Կարգի մէջ, այ

այն գործը, որ Կարգը յանձնում էր նոցա։ {Սոքա} էին ողջից վտանգաւոր Յիսուսեանքը։ Բ

ենթադրւում էին Ուխտապահերի գլխաւորին, {սոքա} ՝ Գաւառականներին, իսկ Գաւառականները՝

ղար եւ գլխաւոր խորհրդական ( monitor)։ {Սոքա} ողջը լինում էին ինքեանք իսկ Կարգի մէջ ա

չպէս էին առաջին դարերի մարտիրոսքը, այլ {սոքա} մարտիրոսանում էին կոյր հնազանդութեան վե

րի վերայով անցել գնացել էին շատ դարեր։ {Սոքա} խորամանկութենով կամենում էին այս նպատակ

հասկացողութիւնը շատ կոշտ ու խաւար էր։ {Սոքա} ( Հնդկացիք) հաւատում էին հոգեփոխութեան

եծի մասին աղճատեալ Բուդդականութիւն էր։ {Սոքա} մշտնջենական թշնամի էին այն մարդերին, ո

վտանգից ազատուելու։ Այն միջոցին, երբ {սոքա}, հաւաքուած Մային դուքսի առանձնարանի մէ

եք ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, իմ, ամ. {սոքա} էլ ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին

խօսելով Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ {սոքա} երեք եղբայր են ( եր. 98), իսկ ուրիշ

ծ, արիւն, կրակ, սով, խաւար եւ մահ: {Սոքա} են մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ նոց

մ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր բան են {սոքա}, որովհետեւ բովանդակ դաշտը լիքն է այսպի

ուն, - տուն երթալ. եւ այլն, եւ այլն: {Սոքա} բոլորը տղայական չնչին եւ խելացնոր բաներ

րակիչ որակութեամբ շատ կորստաբեր լինել: {Սոքա} ընդհանուր մարդկութեան խոցեր են եւ ոչ լո

ու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխերը, {սոքա} են նորա օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: Սառը

է թէ մի բաժինը չնստի ծառերի վրայ, եթէ {սոքա} լինին, որով ճեմելիքի վրայ ման եկողների

թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ գտանուէին {սոքա}. ապա թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք եւ մ

փ արժանաւոր եւ քանքարաւոր էր հեղինակը։ {Սոքա} բնութեան կանոնին չհաւանելով, որ դրել է

լով՝ բարբարոս լեզու ունենար։ Պատճառ, {սոքա} երկուքը եւս կապակից են իրար հետ եւ մինը

աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ Ստո՛յգ է, չեն {սոքա}, որպէս կարող էին սպասաւորել նորա սեփակ

, չէ կամեցել կրկնել նորա ասածները։ {Սոքան} են այս րոպէիս մեր ձեռքում եղած գրքերը,

ն ընդհանրականս, սակայն ընդհանրականք են {սոքին}, ուրեմն եւ հայոց եկեղեցին սխալեալ։ Ի

ն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով երկսայրի, {Սոքին} յաւէժ ծիրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։

ին կորուսեալ, իսկ որ պահին առ մեզ՝ են {սոքին}, թարգմանեալք ի յունականէն, Դիոնեսիոսի

պատմագիր անուանելով, շարունակում է. " {Սոքօք} հանդերձ ( այսինքն՝ աշակերտներով, որ մ

ն վաստակած այսքան աշխատանքից, ընկած էր {սոֆայի} վերայ: Մեր հաշուով առաւօտը լուսանալու

, այլ վայրենի արջեր, որ թաւալւում էին {սոֆայի} վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր ի

հումեանցի հետ նստած էին սեղանի մի ծայրը {սոֆայի} վերայ, իսկ Մանուշակը իւր մօր հետ միւս

զմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա, {Սոֆիա}, Ադրիանապոլիս եւ Կոստանդնուպոլսի եվրոպ

ատմեց ինձ, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ {Սոֆիա} դուստրը, որ, ֆօրտօպիանօն այնպէս քաղցր

Մարիաննա, Ալֆոնս Սալմերօն եւ Էմմանուէլ {Սպա} ։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդդէմ

իտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին եկել իւրեանց {սպանած} թագաւորի մարմինը թաղելու այն պատճառով,

մխել յայն ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համարի {սպանանել} զազգն եւ մինչ իսպառ մատնել յաւիտենական

ւրս... ինձ պատուէր Sուել են քեզ {սպանանել}. ի՛նչ առնես.... Եւ թէպէտ

էին հակառակ Յիսուսի վկայութիւն ինչ, զի {սպանանիցեն} զնա. եւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ վ

ունէր Սպանիայի հետ, քշեց Փարեզից բոլոր {Սպանացիները}, որոնց կարգումը եւ Յիսուսեանները, բայ

կոպոսները, մանաւանդ՝ ֆրանսիացիները եւ {սպանացիները} կռուեցնելով միմեանց հետ։ Կայսրը, իման

, այո՛, աւելի չէ, քան թէ ոչխարը, որ {սպանդապետի} դանակին եւ կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ

, մինչ պապականութիւնը, անձնատուր եղած {սպանդարամետական} զգացմունքի, զմայլում էր՝ տեսանելով գօ

կօյի բնակութիւնը եւ, խլելով Լէոնորան, {սպանել} Մանրիկօն: Այս միջոցին Ազուչենան ըն

լինելով շնչառութեան, կարող է խեղդամահ {սպանել} ե՛ւ քուրմերը, ե՛ւ ուխտաւորքը: Հե

հաւասարութեան անունով երկու նոր մարդ էլ {սպանել} ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի մէջ

ը: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, եթէ նա {սպանել} է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորա

, յափշտակութիւն յղանալ եւ այդ խորհրդով {սպանել}, երբ արդարադատութիւն առիթ չունի այլեւս

քեզանից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ {սպանել} էին իմ թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ գր

կատարում Խանի կերակուր պատրաստողի հետ, {սպանել} Խանը գիշերով, մինչ նա քնած էր անկողնի

նոր մարդասպանութենով. նա միտքը դնում է {սպանել} խոհարարը, որպէսզի ինքը տէր մնայ բոլոր

էջ, չնչին արծաթ վճարելով մի ենիչերու, {սպանել} է տալիս խոհարարը փողոցի մէջ անողորմաբար

են ջանք եւ աշխատութիւն Կարգի օգտի համար {սպանել} ամենայն տեսակ բնական կամ, լաւ ասել, ս

կութեան համար, այսինքն, թէ կամենում է {սպանել} Հենրիկոս III-ը, որ հալածում է Պապականն

, թէ արդարեւ կամենում էր Հենրիկոս IV-ին {սպանել} Օբրի եւ Վարադ Յիսուսեանների խորհրդով։

թ մարդիկ, որոնք ասացին, թէ հարկաւոր է {սպանել} նորան, եւ անյայտացան բազմութեան մէջ։

երեւում էին նորան, որոնք հրամայում էին {սպանել} թագաւորը, թէ նա այս բանը խոստովանելու

գը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ {սպանել} նորա պակասութիւնքը, որպէսզի ազգութիւնը

ցիկ էր, բայց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ {սպանել} նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք թէ մեր նա

րծիք ըլլալէն եւ եղբայրնիս ուրանալէն կամ {սպանելէն} դադրեցանք եւ ուխտ ըրինք՝ այսուհետեւ ձե

շ աշխարհների տիրելու, ուրիշ ազգութիւնք {սպանելու} եւ իւրեանց դրօշի փառքին նորանց եւս մասն

ի անզովտնալի ծարաւ հեռացած ճանապարհորդը {սպանելու}. վասնորոյ թողեց ձեռքիցը ձիու սանձը այն

ւնքը պաշտպանելով, համազօր է նոր լեզուն {սպանելու} եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն արած պր

ոտնակոխ անելը նմանում է կենդանի զաւակի {սպանելու}, այն պատճառով, որ նորա մեռած մայրը աւ

ա քցել, թէ կամ թուրը վեր կունիմ ինձ կը {սպանեմ}, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պի

օր պիտոյ է կռուին, ամենայն օր միմեանց {սպանեն}, խեղդեն եւ չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կ

տելու համար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը - {սպանեց} ճանճին եւ իր անճոռնի թաթի միեւնույն հար

շօշափելի արդիւնքը: Յանցանքը երկու մարդ {սպանեց}, Մարկոսի եւ Կիրակոսի որդիքը, հաւասարո

րդարադատութեան ձեռքով երկու մարդ էլ ջոկ {սպանեց}, այսինքն Մարկոսին եւ Կիրակոսին. մէջտե

հանեց - երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ {սպանեց} եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ սա

տեսը, որ աշխարհի երեսին հազարաւոր մարդ {սպանեց} իւր բժշկական պատուէրներով, որի համար ե

ոռը․ արի՛ գնանք: - Ամենեւին․ կամիք {սպանեցէք} ինձ, այնուամենայնիւ յանձնառու չեմ գնալ

եանց յիմար ընթացքովը յուսահատութեան մէջ {սպանեցին} Խոսրովիկը (տե՛ս Ղազարայ Փարպեցւոյ թուղթ

անութիւնը։ Այն օրը, որ Հենրիկոս III-ը {սպանեցին} Փարիզի մէջ, նոքա կամենում էին Բօրդօի մ

յի արիւնը, որ տաճարի եւ սեղանի մէջտեղը {սպանեցիք}, ճշմարիտն ասում եմ ձեզ, որ այդ ազգից

ւթեամբ։ Կոմսի որդին ահ է տալիս, թէ կը {սպանէ} Մանրիկօյին այն պատճառով, որ համարձակու

աշարժ Մանրիկօն բարձրացնում է սուրը, որ {սպանէ} իւր հակառակորդը, բայց մի ձայն վերեւից

ազանութիւն: Եթէ ուրիշը քեզ {սպանէ}, կամ դու քեզ, Կամ պատահի, որ քո

սարութիւնը, եթէ Մարկոսը Կիրակոսի որդին {սպանէ}, Կիրակոսը ատեան քաշելով Մարկոսին մահի

արկոսն էլ իր կարգով ելնէ Կիրակոսի որդին {սպանէ} եւ Կիրակոսի այրին ատենի ձեռքով Մարկոսին

որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան ներէ, եթէ նա {սպանէ} սորա որդին: Բայց կարգ ու կանոն կը մնա՞

արժում նորա խելքին նստեցնել, թէ ով որ {սպանէ} Հենրիկոս IV-ը, մեծ պաշտօն կը լինի կատա

անների կաթուածահարութիւնը, եթէ ոչ պիտի {սպանէին} իսկոյն, պիտի անշուշտ պատճառ դառնային ո

ուններ եւ կարդացողներ եւ դուք նոցանից կ'{սպանէք}, կը խաչէք եւ ձեր ժողովարանների մէջ կը

հարցն մերոց յարո՛յց զՅիսուս՝ զոր դուքն {սպանէք} կախեալ զփայտէ " ( Գործք Առաք., գլ. Ե

իւր օդեղէն գաղափարները, վերադառնում է {Սպանիա} եւ նստում է Բարսելոնի եւ Սալամանկայի դպ

րոնը յայտնեցին, թէ ինքեանք կամէին գնալ {Սպանիա}, որ կարգի դնեն այնտեղ հասարակութեան գո

րիզի մէջ, իսկ ինքը ճանապարհ ընկաւ դէպի {Սպանիա} ՝ հաւաքուելու տեղ նշանակելով աշակերտներ

ինչեւ այն աստիճան, որ հարկաւոր կը լինի {Սպանիական} ճանճի գործադրութիւնը " Մեղուի " կուրծքի

րունակ կռւում էր որպէս վագր կամ կատաղած {սպանիական} ցուլ. արիւնը թափւում էր, տները այրւու

րը, ձեռքերին բռնած այն կերոններից, որ {սպանիական} ինկվիզիցիոն պատրաստում էր աուտո-դա-ֆէ կ

հասարակ մեծահոգի են, ակամայ տալիս էին {Սպանիական} աղքատին մի բան ողորմութիւն՝ լրտես համա

ուսումնապարապի ժամանակ ուղեւորեցաւ դէպի {Սպանիական} Նիդերլանդիա ողորմութիւն հաւաքելու, որ

դատապարտեցին նորանց։ Բայց այս միջոցին {Սպանիական} եւ Ֆրանսիական Տէրութիւնքը խառնուեցան այ

Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին գանգատում էին {Սպանիական} նահանգապետների վերայ, թէ նոքա իւրեանց

Այն ձեւը, որ գործ էին դնում Յիսուսեանք {Սպանիական} նահանգապետների գաւազանի տակ չարչարուած

Mercure Jésuite T. I, p. 520.  {Սպանիական} կորստաբեր ընկերութեան կործանողին, նորա

ապարհորդեց բոլոր Գերմանիայ, Իտալիայ եւ {Սպանիայ}, գնաց ամենայն պապական թագաւորի մօտ՝ ա

ուեցան նոր աթոռների վերայ։ Ֆրանսիայի, {Սպանիայի} եւ Գերմանիայի մէջ պապական դեսպանքը ունէ

թռչում էին անհաւատալի տարածութիւններ, {Սպանիայի} ծովեզերեայքից սկսած մինչեւ Չինաստանի ան

լոս առաջինի եւ Յակոբ երկրորդի ժամանակ, {Սպանիայի} ինքնակալութեանը, Վենետկեան եւ Հօլլանդե

Կարգի նախահայրը, ծնեցաւ 1491 թուականին {Սպանիայի} Գվիպուսկօյա գաւառում, Լօյոլա ամրոցի մէ

պատրաստւում էր բորբոքուիլ Ֆրանսիայի եւ {Սպանիայի} մէջ, նորանց հարկադրեց թողնել Փարիզը դե

րիկոս II-ը, ինչ ժամանակ պատերազմ ունէր {Սպանիայի} հետ, քշեց Փարեզից բոլոր Սպանացիները,

մը եւ Յիսուսեանները, բայց դորա փոխանակ {Սպանիայի} մէջ առանձին պաշտպանութիւն ցոյց տուեց նո

լու համար։ Բացի դորանից, Ֆրանսիայի եւ {Սպանիայի} Եպիսկոպոսքը պահանջում էին իւրեանց արտօն

Լուդովիկոս XIVի ծերութեան ժամանակ, {Սպանիայի} Կարոլոս IIը, Յակոբ II եւ, բացի սորանց

IIը, Յակոբ II եւ, բացի սորանցից, շատ {Սպանիայի} եւ Աւստրիայի թագաւորներ կառավարւում էին

դովիկոսը սկսած այն պատերազմից, որ արեց {Սպանիայի} ժառանգութեան համար, օրէ օր կորցրեց իւր

որա վերջին արծաթը, որ բերել էր իւր հետ {Սպանիայից} ։ Այն ժամանակ սկսեց նա դարձեալ մուրացկա

էին, թէ նա իբրեւ հերետիկոս հալածուած է {Սպանիայից} եւ Ֆրանսիայից։ Գտանուեցան եւ վկայք, ո

գուայն իբրեւ Տէրութիւն՝ ամենեւին անկախ {Սպանիայից}, որի մէջ Կարգը կարող էր ներգործել արձա

լիայից, 1767, {Սպանիայից}, Նէապօլսից եւ Սիկիլիայից,

յն ժամանակ մանաւանդ, մինչ Ֆրանսիայն եւ {Սպանիայն} թշնամի էին միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւոր

թեան հին եւ բնաւորեալ սովորութեններին։ {Սպանիայում} եպիսկոպոսները շատ լաւ չէին նոյնպէս Յիսո

րորդ օրն է, որ ռմբակոծում են Գայեթան՝ {Սպանիան} եւ Հռոմը երկու շոգենավ ունին պատրաստ Գա

ն մարդերի հոգու մէջ։ Խեղճ ողորմելի {Սպանիան} զրկուեցաւ իւր գործունեայ եւ հարուստ հպա

ծ միապետութիւնքը, այսինքն՝ Ֆրանսիան, {Սպանիան}, Գերմանական Կայսերութիւնը ( Աւստրիական

րիւր դուկատը, որ հաւաքուած էր Հռովմում {Սպանիացի} վաճառականներից, վերադարձան Վենետիկ, ո

է ո՛չ կամակոր մոլակրօնութիւն։ Նա իբրեւ {Սպանիացի} ունէր արմատական կամ ժառանգական հպարտութ

անի վերայ, թէ Յիսուսեանների մեծ մասը, {Սպանիացի} լինելով, կարող էին լրտեսութիւն առնել ա

պարակումը։ Նորա ծանօթութիւնը հռչակաւոր {Սպանիացիների} հետ նորան այնքան օգտակար եղաւ, որ հնար

ը ստանալով, շարունակեց իւր ճանապարհը։ {Սպանիացիք} ճանապարհի համար արծաթ տուեցին նորան, բ

յետոյ ուրիշ շատ աշակերտներ եւս մանաւանդ {Սպանիացիք} եւ Պօրտուգալացիք, հռչակաւոր Յակոբ Լայե

Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք եւ մինչեւ անգամ {Սպանիացիք} զուր էին պահանջում, որ մի Տիեզերական ժ

դառնում Եկատարինէ Մետիչիսի պալատումը, {Սպանիացիք} ներգործում էին նոցա ձեռքով։ Նոքա, ինչ

լ, տասն մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն {սպանին} ՚ի վերջէ եւ զորդի տեառն իւրեանց եւ այլն

Աստուած Հոգւով Սրբով եւ զօրութեամբ... {սպանին} կախեալ զփայտէ " ( նոյն, գլ. Ժ., համ

մ, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր իմոյ զի {սպանից} զՅակովբ զեղբայր իմ ". Ծնունդք, գլ. Ի

քն՝ հօրս մեռնելու օրերը) մերձեալ են. {սպանից} յայնժամ զեղբայր իմ զՅակովբ "։ § 29

գերագոյն հեղինակութեան հրամանի, մարդը {սպանող} է եւ անբարոյական: Մարդը բարոյական

ուց: Բայց, ո՛չ որպէս մարդ {սպանող} չարագործ, Այլ որպէս լոկ գործակատ

ի՛չ էր եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ {սպանող}, ամենի՛ երախտաւոր, քաղցր եւ շա՛տ ողոր

ն եւ խոստովանեցաւ, թէ ինքն էր թագաւորի {սպանողը} ։ Այն միջոցին երեւեցան մի քանի զրահաւոր

մ իրար վրայ իրաւունք ունի նայելու որպէս {սպանողի}, ատեցողի, յափշտակողի վրայ եւ իրար երե

րակոսի մահը կենդանութեան չբերեց Մարկոսի {սպանուած} որդուն, նոյնպէս Մարկոսի մահը Կիրակոսի

որդուն, նոյնպէս Մարկոսի մահը Կիրակոսի {սպանուած} որդուն: Եթէ մարդու ձեռքում հնար չկայ մ

ը լուսաւորես արիւն ու սուրը, Ե՛ւ {սպանուածին}, ե՛ւ մարդասպանին Քո լուսից կը տա

ւթիւնը զէնք գործ դրեց նոցա վերայ, բայց {սպանուածների} արիւնը ոռոգեց եւ աճեցուց ընդդիմութեան տ

կներից աւելի ապրի մի քանի օր, եւ այն՝ {սպանուածների} հաշուով: Այս ապագայի ստուերական եւ թոյ

ծէ. արդար Աբէլի արիւնից ասաց. որ նորա {սպանուելու} ժամանակին նայելով, երկիւղով հասկանայ,

ովմէական եկեղեցու աթոռի վերայ, երկուքը {սպանուեցան}, հինգը աքսորուեցան, երեքը ինքեանք հրա

ամանակ ատելի դարձած լինելով իր եղբօրը, {սպանուեցաւ} նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ Մովսիսի գ

Կօլլեգիումի մէջ։ Բարրիերը պատժուեցաւ ( {սպանուեցաւ} ), իսկ Հայր Վարադը փախաւ գնաց Ֆլանդրիա

եղեցականը, գողութեան, անառակութեան եւ {սպանութեան} համար պիտի յանդիման լինի կրօնական ատենի

ով մի՞թէ կարելի է յանցանքը սանձել: {Սպանութեան} աղբիւրն ինչ է - ատելութիւն կամ յափշտակո

Խանի կուրծքի մէջ: Մարիան շփոթուած այս {սպանութեան} երեսից, կամենում է աղաղակ բառնալ, բայ

առաւել կատաղի դահիճք եղան այն հռչակաւոր {սպանութեան} մէջ, որ յայտնի է անունովս Բարթոլոմէոսե

ետը եւ խոհարարը լաւ հասկանալով, որ այս {սպանութենից} յետոյ անհնարին պիտի լինի մնալ Ղրիմի մէջ

. յղանայ յափշտակութիւն, ատելութիւն եւ {սպանութիւն} - բայց երբ կատարուած էր վերջին գործողու

ն արդարութեանը հրապարակային եւ օրինական {սպանութիւն} չէ՞: Քրիստոնէութիւնը սէր է քարոզու

սը չեն խղճահարւում կատարել մի բարոյական {սպանութիւն}, եւ այս բանը գործւում է, այո՛, քրիստ

է սպանում, եթէ այն պատճառով միայն, որ {սպանութիւնը} արգելուած է, ի վերջոյ, այն բոլոր յանց

ան ատեանը գողութիւնը, անառակութիւնը եւ {սպանութիւնը} պիտի համարէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմն

պատիժ. եթէ բաց աչքով ներողութեան տրուի {սպանութիւնը}: Զարմանք յանցանքի ընդդէմ պատիժ դնելով

Լուդովիկոս XVIի հօր՝ Դօֆինի, դեղամահ {սպանութիւնը}, աշխատում էր առաջին յաջող դիպուածումը

վկաների թակարդի մէջ բռնուելով օրինական {սպանութիւնք} գործել, միթէ այս աւելի հաւատարիմ գրաւա

ւնը, որ ապստամբութիւնք, խռովութիւնք, {սպանութիւնք}, հրկէզք, յափշտակութիւնք եւ այլ սոսկալ

երվիշը մանրամասն պատմում է մեր ցեղապետի {սպանութիւնքը}, այնպէս, որպէս թէ ինքն եւս գործակից ե

հալածանքներից հետո Կոստանդնուպոլսում, {սպանություններից} եւ խմբական աքսորներից հետո, գեղձախտի բ

ւր թողունք, որ մի ազգութիւն գիտութեամբ {սպանում} է միւս ազգութիւնը իւր սեպհական շահի համ

երը, անզէն մարդոց վերայ յարձակուելով, {սպանում} են՝ առանց խնայելու հասակի եւ սեռի, Ռո

ողանալ, նա գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը չէ {սպանում}, եթէ այն պատճառով միայն, որ սպանութիւ

ղացնում էր ձանձրոյթը, Մի րոպէում {սպանում} էիք ձեր անձը, Դեռ որպէս թէ չէր դ

Նոցանով սուտ են խօսում, գողանում են, {սպանում} են, խարդախութիւն են առնում, սեղանակապ

յիշատակը Ազգերի սրտից, որ ամենայն րոպէ {սպանում} էին նորան բարոյապէս։ Ոչինչ տեղում չ'ըն

դպրոցները, որոնց մէջ Յիսուսականութիւնը {սպանում} է նոյնպէս ամենայն միտք ու բանականութիւն

դի վերայ յուսալով, նետում է օդի մէջ եւ {սպանում} է թռչուններ։ Պալատական Մանդարին-Յիսուս

ւակ, որ, դեռ հրապարակի լոյսը չտեսած, {սպանւում} է Պ. Չամուռճեանի վարդապետի ձեռքով եւ մ

ել զայն վնասակար սովորութիւն եւ կարէի ի {սպառ} խափանել, եթէ ներգործութիւն իմ լինէր ձե

տառակուի իմ տունը այս քաղաքի մէջ մինչ ի {սպառ}: Ես շատ անբաղդ մարդ եմ, - շարունակեց

այ ընդ երկար յետնեալ եւ պակասեալ մինչ ի {սպառ} ի լուսաւորութենէ, եւ թէ հինն լեզու՝ ո

երճացեալ ընտիր հայախօսութեամբ կործանի ի {սպառ} ի չորեքտասաներորդ դարու, զի ի հնգետասա

տութեան եւ տգիտութեան՝ ամայանայ մինչ ի {սպառ} մատենագրութիւն: Այլեւ ժամանակն [ինքնին

քր մի զհոգեկան կենդանութիւն իւրեանց, ի {սպառ} կործանեալ: Հայք առ հասարակ դաստիար

, ուրեմն տարագիր է ի մտաց Հայոց մինչ ի {սպառ} եւ ակնկալութիւն լուսաւորութեան, զի այլ

ասել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի {սպառ}, եթ է նորն լեզու լիցի կիրառական ի մատե

ու արի, իբրեւ մրրիկ, Առաջնորդէ {սպառն[աց]այտ} զօրապետ ծերիկ Գալիս են կարող գնդեր

յն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ, {սպառնալեօք} եւ հալածանօք, ըստ որում չեն ի միջի ապա

նց քաջալերելով ընդդէմ ահի եւ երկիւղի եւ {սպառնալից} թշուառութենների: Եւ միշտ նկրտելով դէպի

ականանալով միայն նորա շողիւնով ահաբեկել {սպառնալից} թշնամիքը: Յիրաւի, սա իւր քաջագործութե

" եւ ասոր նման հազար ու մէկ խրատներ եւ {սպառնալիք} ՝ Հայերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ խօսելէ

մբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական ժողովը լոկ {սպառնալիք} չհամարէ կամ րոպէական վաղանցուկ կրքի ծնո

գործ էին դնում երբեմն ողոքանք, երբեմն {սպառնալիք}, բայց երկուսը եւս լինում էին անօգուտ։

ան դէմուդէմ): Բէգզադէն, լսելով տղայի {սպառնալիքը}, սկսում է ջարդել ողորմելի տղայի քիթը բ

ի եւ ընդունում ենք նաեւ պ. Այվազովսքիի {սպառնալիքը}, Մասեաց Աղաւնու մէջ, քննութեան տակ ձգ

ւմ եմ, չլինի թէ եւ դոցա կպչի Աւետարանի {սպառնալիքը}, որ ասում է. " Ահաւասիկ ես կ'ուղարկեմ

ւնը սանձի տակ է դրւում՝ ահաբեկ լինելով {սպառնալիքից}, որ տալիս է պապականութիւնը, այդպիսի մ

շատ վշտացած եւ շատ խռոված եք եպիսկոպոսի {սպառնալիքներից}, հավատացեք, որ ոչինչ չէ կարող առնել ձ

անսիայի Պարլամենտների վերայ "։ Այս {սպառնալիքով} լիքը նամակը գրելուց յետոյ Հենրիկոս IV-ը

կանի դուռը: Բայց Գառիբայլդին մի կողմից {սպառնալով} գնդակոծել եկեղեցիքը, իսկ մյուս կողմից

անչափելի ջրադաշտը եւ մեզ անփախչելի մահ {սպառնալով}, խորասուզում էին նորա անդունդի մէջ: Ա

ք այդ հատուածի վերայ, ահացուցանելով եւ {սպառնալով} մեզ բոլոր դժոխքի արհաւիրքը: Երբ, կատա

հափշատկել էր սեղանի վերայից ջրի շիշը եւ {սպառնալով} շարժում էր նորան, երեւի թէ եղբայրը, ե

նց մեր վերա, եւ սոքա մի անտեղի նամակով {սպառնանք} գրում են մեզ, հայտնելով մեր օրագիրը,

րկութիւն չկայ, թող պ. Այվազովսքին իւր {սպառնացած} քննութիւնը սկսանէ ( ո՛հ, ի՜նչ սարսափ մ

սկ թէ վէճ բացուելու լինէր, այն ժամանակ {սպառնացած} էր Նորմանդացոց ասպատակութիւնը։ Յայտնի

յսր ամենայնի Լօյոլան կարողացաւ ազատուիլ {սպառնացած} վտանգներից։ Նա սկսեց կեղծաւորուիլ այնտ

ս կորուսին նոքա իւրեանց համբերութիւնը, {սպառնացան} Պապին, որ թէ նա չ'հաւաքի մի օրինաւոր ը

տ այն է՝ նշկահեալ զմրրկօք, որ բազմիցս {սպառնացաւ} զմեզ նաւաբեկել։ Վեհափառ Տէ՜ր, ո՛չ

արեաց յանձնէս զախտ թուլութեան, որ ամօք {սպառնացեալ} էր ի բժշկաց թագաւորել ի վերայ իմ ցմահ,

ատեալ են ի ստորագրել է որ ողոքելով եւ է {սպառնացեալ}: Երկրորդ, թէ բովանդակութիւն թղթոյն տա

ն, որով եւ ապրեցուցանել զգալոցն ազգ 'ի {սպառնացեալ} ահաւոր կորստենէ: Հուսացեալք եթէ ոչ

նել, նա մերժելով այս առաջարկությունը, {սպառնացել} է ռմբակոծել քաղաքը, եթե ստիպեն զիջանիլ

էին կարեկցել ողորմելի տղային, Բէգզադէն {սպառնում} է ոչ մի կոպէկ վարձ չտալ սայլորդներին ապ

ուո՛ր, գետի մէջ խեղդուելու Քեզ էլ {սպառնում} է վտանգ. Ինչպէս խեղդվում են երեխա

գանչում են, աղաղակում են, կռւում են, {սպառնում} են, դիւահարւում են, կեղծաւորւում են,

րթուելու համար։ Զուր տեղը պատիժներ էին {սպառնում} նորանց, որովհետեւ լսողը չ'կար։ Այս պա

ւել էր ժողովքը եւ որ ամենայն իրաւունքով {սպառնում} էր Պապական Աթոռին չարաչար կործանումն։

ելով Չինաստանի հիւսիսային նահանգներին, {սպառնում} էին կործանել Փեքին քաղաքը։ Ցիու Մանդար

. 92) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ {սպառնում} է, որ էլ Սօսին չտայ աղջիկը: Վարդավառի

մ է, նամակը ցոյց է տալիս, որ դորա գրողը {սպառուած} է զօրութենից եւ պիտի ասել, որ մեք մինչե

ի շուշան շուրթերին, Յուզմունքից շունչն {սպառւում}, Եւ մերթ կրծքով իր ուժգին Ճմլում փափու

լ վերստին զպաշտօն հոգեւոր եւ կալ մնալ ի {սպաս} տաճարին աստուծոյ: առ այս նպատակ ուղղեա

ս ստիպիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի {սպաս} վեհապետիդ զնամականիսն, որք վերաբերին ա

առաթուր կոխելոյ, քանզի ուխտեալ է նոցա {սպաս} հարկանել ազգին, կամենայն թողուլ, այլ

ք, այր մի տառապեալ խոստովանիմք, այլ՝ {սպաս} արարեալ ճշմարտութեան՝ ո՛չ երբեք զանձին

Մարտի 30-ին, առավոտյան ժամը 7-ին: {Սպասած} նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է. սա վ

եշտ տալ հոգեւոր կոչմանն ապիկար զանձս առ {սպասակարկութիւն} գտեալ աստուածեան տաճարին. այսու մտօք մ

ք քրիստոնէութեան ո՛չ թուլանան վասն որոց {սպասահարկեն} Աստուածային բանին, յար եւ նման այսմ ոչ

կործանեաց զեկեղեցիս, յաւարի առ զանօթս {սպասահարկութեանց}, գերփեաց զբնակիչս եւ զամենայն մատեանս

բոլորը քաշում եմ ազգի համար մեր դժոխքի {սպասավոր} ճիզվիտ հոգեւորականներից, որոնց վերջին

տառապեալ մարդ, խոստովանում ենք, բայց {սպասարկել} ենք ճշմարտութեան, երբեք մեզ չենք համար

րպէս քարոզէ յառաջնորդն, եւ Ղազար անուն {սպասաւոր} նորա մեծագումար դրամոց, որպէս թէ ի փո

որա քարոզէ զանձն անինչ եւ անարծաթ, իսկ {սպասաւոր} առաջնորդի վանացն, որպէս ծառայ եկեալ ըն

0 դահեկանի, յանուն ազգին արարեալ, իսկ {սպասաւոր} նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ նմա, սեղանաւ

յայտնէ գիտութեանը, որին լինելով մի լոկ {սպասաւոր} ՝ օրհնեցինք եւ ընդունեցինք այդ պատերազմ

կեղեցին ազգն է, իսկ հոգեւորականութիւնը {սպասաւոր} այդ եկեղեցուն: Ազգը, ամենայն օր իրաւո

եղ տեսաւ նա մի կենդանի էակ. բայց եւ սա {սպասաւոր} էր մահու թագաւորութեանը... Մի վա

թեան կառավարութիւնը։ Այս Աբբայն երբեմն {սպասաւոր} էր Սէն-Լօրանս անունով Օրլէանեան Դուքսի

յց մեք մեր կարողութեան չափ պարտական ենք {սպասաւորել} այս սուրբ պաշտօնին: Մեր համար ազգութիւ

կանութիւնն է, որչափ մեր ուժը կը տանի, {սպասաւորել} մարդկութեան, քանի որ միասին ապրում ենք

րհուրդ ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է {սպասաւորել} ազգի յառաջադիմութեան: Երկրորդ, նոյ

անց հետ, միշտ եւ հանապազ ճշմարտութեանը {սպասաւորել} եւ սնութեան արբանեակներից հրաժարուիլ,

։ Ստո՛յգ է, չեն սոքա, որպէս կարող էին {սպասաւորել} նորա սեփականքը, բայց եւ այնպէս ի՜նչ հա

իւր պարտքը լցուցանելու է ՚ի մեծ խորհրդի {սպասաւորելով}: Այն ժամանակը պէտք է արդիւնաւոր լինէր

ով, նոյն այդ հասարակութեան էական օգտին {սպասաւորելու} համար. միթէ յաջողութեան մեծութիւնը նոր

մտան զանազան հիւանդանոցներ՝ տկարներին {սպասաւորելու} համար։ Եթէ կարելի է հաւատ ընծայել Յիսո

մինին: Նա հնչեցուց զանգակը եւ երեւեցաւ {սպասաւորը}: - Պօղո՛ս, - կանչեց պարոնը, - կո

նետաձգութեանը եւ դոյն այդ ճշմարտութեան {սպասաւորը} քաջ գիտենալով իւր սուրբ պարտականութիւնը

Այսմ սակաւուք նմանի սեղանաւորութիւն {սպասաւորի} նախկին պատրիարքի Կոստանդնուպոլսոյ Յակոբ

օտ հիւր էր գնացած: Ներս մտայ այնտեղ իմ {սպասաւորի} կերպարանքով, շանթերդ պահել էի վահանիս

դ, եւ ահա յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնորդող {սպասաւորի} պատմածը: Այդտեղ լինում էին երբեմն երաժ

օրագրի մէջնորդով, այն ճշմարտասիրութեան {սպասաւորի} ձեռքով, որ արդարասիրութեան եւ ազատամտո

ցուած, բաժանուեցաւ մահու թագաւորութեան {սպասաւորից} եւ սկսեց դիմել դէպի պարսպի դարպասը, որ

է՛յ, Սարգի՛ս: Սարգիսը Շաքարեանցի {սպասաւորն} էր, որ իսկոյն երեւեցաւ իւր պարոնի ձայն

եր աղօթքը Աստուծոյ քահանաների եւ տաճարի {սպասաւորների} աղօթքի հետ եւ խնդրենք Աստուծուց՝ մեր ե

ւնը ընդդէմ ստութեան դրօշակի տակ ամրացած {սպասաւորների}, խնայելով նախախնամութիւնը, պ. Շահբէգ

դութիւնը՝ նա սեւ հաց էր ուտում եւ նաւի {սպասաւորներին} քարոզում էր շատ խիստ բարոյականութիւն։

ո՛չ որպէս մի տան պատկանաւորներից, կամ {սպասաւորներից} մի աղքատ մարդ, եւ ո՛չ որպէս քեզանից օտ

ն աշխարհում լեզուն է այդ միջնորդը, որի {սպասաւորութեամբ} կատարվում են իմացականութեան պաշտօնակատա

, որ նուիրում է իւր անձը ազգի բարոյական {սպասաւորութեան}, պարտական է ծառայել ոչ ազգի կուռքերին

, որ իւր անձը նուիրած լինելով եկեղեցու {սպասաւորութեան}, յետեւաբար, մեծապէս պարտական էր անարա

հաւասարապէս լցուցել է մինչեւ ցայսօր իւր {սպասաւորութեան} չափը եւ պայմանը: Բայց ինչպէ՞ս օգն

օրից նուիրել էին իւրեանց անձը ստութեան {սպասաւորութեանը}, բայց ինչ պիտոյ է առնել. այդ նոր բան

ւիրելով իւրեանց անձը ստութեան եւ խաւարի {սպասաւորութեանը}, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին լինում դէպի մի

ներին, նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան {սպասաւորութեանը}, ամուր պահել խաւարի թագաւորութիւնը մեր

կնաւոր շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ {սպասաւորութէան} առաքելական եկեղեցւոյ, կոչէ ( զայս անու

է, քահանայութիւն, սրբոյ եկեղեցւոյ ՚ի {սպասաւորութիւն}, ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ ամենայն

ի գիշերադէմ մարդիկ հայհոյեցին մեզ, այլ {սպասաւորում} ենք ազգի օգտին։ Գուցէ մեղաւոր ենք նորա

ւն է, ուր հաւատում ենք, թէ սերովբէներ {սպասաւորում} են ահաւոր աստուծոյ, որի առաջ եւ սոսկալ

որդ աստիճանի նշանաւ արեւու եւ առիւծոյ, {սպասաւորս} այս ընդունի նոյնպէս զմեդալիոն շքոյ ի նո

վաղուց պատրաստել էի: Երէկ երեկոյեան, {սպասաւորս} գտել էր մի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրա

ր տգէտներ, գիշերի զաւակներ եւ ստութեան {սպասաւորք} ։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ միայն ազգը ո

թեամբ տանջուելով ինքը եւ տանջելով բոլոր {սպասաւորք} ի գործատան մէջ: Շերամապահ Ինձ քաղ

ւն եւ թէ շատ խելացի մարդիկ եղած են դորա {սպասաւորք}: - Աստուծոյ սիրուն, ցոյց տուր ինձ

չէ համարում խօսել իմ հետ. աղախինքը կամ {սպասաւորքը} զզուելով տալիս են ինձ մի բաժակ արաղ, կ

արիսպների մէջ, մինչեւ այդ գիտութենների {սպասաւորքը} էին զանազան պապական կարգերի աբեղայք։ Ա

սայլեր՝ խոտով բեռնաւորած։ Թագաւորական {սպասաւորքը} գնացին ճանապարհը յստակելու, իսկ վերան

տացեն, քանզի թազում ամք են յորմէ հետէ {սպասաւորքն} են տանս իմ եւ մանաւանդ մինչ քրիստոնէակա

նստած ճնճղուկը, ագռաւը, կամ շունը կը {սպասե՞ն}, որ դու զարկէիր նորանց: Եւ ինչ տեղից

ս. ուրեմն լուայ զայնմանէ: Զամիսս չորս {սպասեալ} ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս բերել զա

որների բերանով, թե մի փոքր հարկավոր էր {սպասել}: Այն օրից մինչեւ այսօր հինգ կամ վեց ամ

որյալ լեհական լեգեոն եւ պատրաստ եւ կազմ {սպասել} մի կրակոտ նշանի... Ահա այսքան լո

ս արդեն կարդացել եմ. պետք է, ուրեմն, {սպասել} մինչեւ լույս կտեսնի հետեւյալ մասը, է՛հ

որովհետեւ նա յիմար է, եւ ամօթ էր ինձ՝ {սպասել} նորա դատաստանին: Սորան եւ նորան սո

կ. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից յետո Պէտք է {սպասել} դառնալու մերկ, բոկ: ՖԻԶԻԿԱՅԻ ՔՆՆ

նի հին հռովմայեցիքը: Ես իրաւունք ունէի {սպասել} այս գործի կատարեալ յառաջադիմութեանը, մ

, ի՞նչ կ՚առնու նա պահանջելով. կարող է {սպասել} մինչեւ որ... - Այդ տեսակ խօսակցու

յդ անցքին եւ ուրիշներին եւս համոզում են {սպասել}, ինչպէս աստղաբաշխքը իմանալով մի մոլորա

ն, ինչպէս կարելի է, որ ես ուշանայի եւ {սպասել} հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛նձ. այդ, ինչպ

ւթիւն, եւ առանց ամենայն գործունէութեան {սպասելը} մի լուսաւրող ժամանակի, ոչ այլ ինչ է,

յդ դրամը եւ հասուցի, որոնց արժանն էր, {սպասելով} քո վեհանձն օգնականությանը, բայց ինչպես

ճեալ թղթեանն ի տէր փոխարքայէն եւ է, որ {սպասելով} երեսփոխանակցին իմոյ, ելանեմ ի Փոթի, ո

ացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժամանակաւ {սպասելով} որ եւ իցէ պաշտօնական տեղեկութեան ՚ի կող

պատշաճ թուեսցի Ձերոյին յարգութեան: {Սպասելով} տնօրէնութեան ձերում, այլ եւ խնդրելով ը

ւր պատշաճ թուեսցի մեծարու տիկնոջդ: {Սպասելով} տնօրէնութեան Ձերում, այլեւ խնդրելով ըն

Այնուհետեւ, ձեզանից ավելի ուրախ նամակի {սպասելով}, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին, իհարկե, սոս

ակցության ժամանակ, կգրեք մոտ օրերս ": {Սպասելով} տեսակցության կամ ավելի պարզ խոսքերով շա

ան տեսնվում ենք: Թերեւս դա իրականանա: {Սպասելով} տեսակցության կամ անհաջողության դեպքում

Սիրելի եղբայր, շուտափույթ տեսակցության {սպասելով}, իմ նախորդ նամակներում չասացի քեզ, որ

չեմ կարող ավելի ծավալել այս նամակը, եւ {սպասելով} մեծադիր թղթի, մնամ հավետ քո եղբայր

, եւ ես իմ բարեկամի հետ մնացինք միայն՝ {սպասելով} գործի կատարածին: Երկար ու ձիգ սպասելու

խնամութեան տնտեսութեամբ պիտոյ է մնանք՝ {սպասելով} հրեշտակապետի որոտընդոստ փողահարութեանը

ւթիւն կամ զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն {սպասելով} վերջին եւ ահեղ դատաստանի: Այսպիսի խրթն

եր, Հանգիստ ու ազատութիւն: {Սպասելով} այն յոյսին, Մինչ նա տանը նստած էր

Կորուսի Պրոֆեսորներիդ Զուր {սպասելով}... Այժմ վերջացաւ Մեր ամենայ

ց գրել էիր, այժմ չեմ ասում, որովհետեւ {սպասելու} բան կա. միայն այսքան իմացեք, որ դուք

սպասելով գործի կատարածին: Երկար ու ձիգ {սպասելուց} յետոյ յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը

դուռի մօտ, իւր սրտի անհամբերութենից եւ {սպասելուց} ։ Այսպէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի վ

խօսք տալ: - Ուրեմն ես մի քանի օրից {սպասեմ} պատասխանու... - Անպատճառ, ես կը

մի ժամին, ես կը գամ ձեր պարտէզը եւ կը {սպասեմ} քեզ, մի վճռական խօսք լսելու համար:

ում ես իմ մասին, բայց չպետք է վհատիլ. {սպասենք} մինչեւ վերջը: Ինձ ամենից ավելի տանջ

Այս առաջարկութիւնը առնելուց յետոյ, կը {սպասենք} Կրօնական ժողովի շրջաբերական հրամանին,

ս ասում եմ: Բայց ավելի լավ կանես, եթե {սպասես} իմ վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ

Շատ երկար Հայաստան Քո գալուն {սպասեց}, Ծաղկեցաւ նա ալեօք, Շատ լաց

ղարկեց պակսիմատ: 5-ին զուր տեղը նամակի {սպասեցի}: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյ

ւ այստեղ պարսպի վերայով: Բաւական միջոց {սպասեցի}, մինչեւ որ պահապանը գնաց փողոցի միւս ծ

տյան: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ ժամ {սպասեցինք}. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց պետք է

, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը {սպասէ}. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ ն

, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը {սպասէ}. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ ն

մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատասխանի մի {սպասէ}, ես փիլիսոփայ չեմ: Առ այժմ, ես ա

ասաց իւր ամուսնուն, որ մի երկու օր եւս {սպասէ}, մինչեւ որ ինքը գործ դնէ Մանուշակի վեր

րկբայելի բանի մասին մարդ մի տեղից լուրի {սպասէ} եւ այդ լուրը ուշանայ, անպատճառ այն մար

Անկայ մահիճ ծերութեամբ Եւ մինչ {սպասէի} լալով Կարօտս առնուլ տեսութեամբ։

մինչեւ այն ատենը կատակէն ուրիշ բանի մի՛ {սպասէք}, վասնզի անկէց ալ ուրիշ արժէք մը չունիք

նկութիւնն էր պակաս այդ բանի համար: {Սպասի՛ր}, Պ. Բէգզադէ, ես քո դրանը կը չոքեմ մի

ր, անիծած, դո՛ւրս, դո՛ւրս, անզգամ: {Սպասի՛ր}, ես քեզ այն օրը ձգեմ, որ օրական հացի

րջանիկ կյանք: Ինձանից շատ նամակ մի՛ {սպասիլ}, ինչո՛ւ, որ չունիմ կարողություն գրելո

մակալների վերայ, զարդարած ոսկի, արծաթ {սպասներով} եւ առատ, եօթը տեսակ մրգերով... Դրած

անիջիք, ես եւս՝ մնամ ձերումդ գրութեան {սպասող}: Խոնարհ ծառայ Միքայէլ դպիր Ղազար

Մնամ ձեր Յիշատակարաններին ցանկալի {սպասող} Ա. Ա. Ե...: Ի 10-ին փետ

իւք պահեսցէ յիշեալ իմ տեղակալ օրդենին ի {սպասու} իւր, քանզի սոքա են տեղեակ իմ ամենայն ա

եմ գիրիս պատասխանը առաջին փոշտով գրիս, {սպասում} եմ: Աստված քեզ կատարյալ առողջությու

տասխանի գրաքննչական կանոններին, որ չեմ {սպասում}, ըստ կատարված ուղղումների, ապա կոմիտե

եջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլկան չառածը, {սպասում} եմ գրիդ, որ այն կերպով ընթանամ նորա հե

յստեղ ոչինչ նորություն չկա, ողջ եղիր. {սպասում} եմ ստրախավոյ գիրիս պատասխանին: Ձեր

եւ այս է պատճառն, որ սրբազանը սուս է, {սպասում} է, որ ստանա յուր վճռական իրավունքները

մ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել իմ տանս եւ {սպասում} եմ հրամանիդ: Ինչ որ մինչեւ այժմ փո

ընթացք չունեցան մինչեւ այժմ, օրըստօրե {սպասում} ենք հրամանի, որ, ինչպես լսում ենք մաս

րանումը: Մնաս բարյավ եւ ողջ եղիր. {սպասում} եմ պատվական նամակիդ։ Քեզ միշտ հոգո

երի առհասարակ ընթացքին: Ես մինչեւ այժմ {սպասում} էի Ձեզանից իմ նամակի պատասխանին, որ գր

անից ընտրվեցավ դեպուտատ: Ժամ առ ժամ {սպասում} եմ Ձեր ավետավոր նամակին: Ողջ եղեք:

կ եւս կգրեմ բոլորովին այլ գործի մասին: {Սպասում} եմ Ձեր մխիթարական նամակին եւ գործունեու

մեջ: Շուտով 12 № կարձակենք տպարանից: {Սպասում} եմ Հնդկաստանի փողերի մասին թղթերի օրինա

խոսիմ, տեսած ժամանակներս կխոսինք: {Սպասում} եմ պ. Հայրապետյանցին: Պոլիցիայի գո

ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ չկա. {սպասում} եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների եւ

մ տեսնել քեզ. ես վաղուց արդեն անհամբեր {սպասում} եմ թույլտվության տեսակցության համար, ո

ձեւն է, երբ նա Ոդիսեւսի վերադարձին էր {սպասում}: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունիր բոլորին,

առաջ գրում էր: Անանիա, այնուամենայնիվ {սպասում} եմ Տոբոզոյին: Գրքերի համար պետք է գ

Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ գրելու: {Սպասում} եմ զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց

Այսպիսով, առաջին զբաղմունքը, որ ինձ {սպասում} է ազատվելուցս հետո՝ հիշյալ աշխատանքն է

մ եմ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, եւ {սպասում} խոստացած մեր տեսակցությանը՝ երեքշաբթի

յն տխուր հեռանկարը, որ անողոքաբար նրան {սպասում} է: Դժբախտաբար, մեզանում կարճ ժամանակա

մանուկ է նա, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է {սպասում} նրան - խոսքով գրեթե անկարելի է արտահայտ

մաբուծության պիտանի ու կարգին ձեռնարկ: {Սպասում} եմ Անանիայից այս հարցի պատասխանին: Հար

( чернильный орешок) Զմյուռնիայից է: {Սպասում} եմ պատասխանի: Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ բո

ծվում եւ ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխանն {սպասում} եմ Անանիայից: 87. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅ

պատրաստ, նույնպես եւ պ. վերակացուն, {սպասում} ենք միայն ձեր գալստյան: Անցյալ անգամ գ

մեզ այլեւս ուրիշ ոչինչ հարկավոր չէ: {Սպասում} եմ խոստացած ընդարձակ նամակիդ՝ ըստ Տրեդ

է իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի չէի {սպասում}, եւ իմ ծանօթքը այնքան խելք ունէին, որ

այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ ամիսներ {սպասում} են, որ Խդրելեզը գայ, որպէսզի կարողանա

, պասպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես {սպասում}, ի՞նչ ես փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծ

3. 000 մանէթի բանը: Ես այդպէս եւս {սպասում} էի. այն մարդը, որ մի բանից այրւում է

օսակցութիւնքը կտրուեցան, եւ ես կանգնած {սպասում} էի լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս դրել էի

տքումս դրել էի, թէ, անտարակոյս, մահը {սպասում} է ինձ Շամիլի շրթունքի տակ: Բայց եւ

ութիւնը: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ գրելիք, {սպասում} եմ նամակիդ: Ո՛ղջ եղիր: Քո Ս. Շահ

ւղիղ գնալով իւր բնակարանը, ուր պատրաստ {սպասում} էր նորան սուրհանդակի կառքը, նստում է.

ծ մնալ, քանի որ մեծագոյն մասի արդիւնքը {սպասում} է նորա՝ կա՛մ, մշակութեան, կա՛մ վաճառ

ացին, նոյն եգիպտական ծառայութիւնը, որ {սպասում} է նորան: Չկայ այն ընտանեկան մխիթարութի

եռածը՞ պիտի հոգայ: Նորա ընտանիքին {սպասում} է նոյն թշուառութիւնը, ինչ որ վերեւում

Դառն է նորա աշխարհը. Նա անդադար {սպասում} է Նըւիրական վայրկենին։ Չուր

րես: Քեզ խոր տխրութեամբ չէ {սպասում} նա, Որ չէր ստացել բաղդից մի հարու

եռագիր ուղարկել, ինչի՞ չէ ուղարկում եւ {սպասում} է եւ 18-ին, որպէս թէ, նամակ ստացել է

լեզուով։ Աւարտելով այդ աշխատութիւնը, {սպասում} էր մի յարմար ժամանակի, տպել նորան երկո

աւատան եւ ինչ առնեն. նոքա ամենայն րոպէ {սպասում} են կորստական դիպուածների, վազում են,

ն կարօտում են մխիթարութեան.... այրը {սպասում} է իւր սիրականին եւ տեսած րոպէին ասում է

չունիմ կնոջս ձեռքիցը. կինը իւր կարգով {սպասում} է իւր սիրականին եւ եկածի պէս կրկնում է

ր հիւրը, որին այսպիսի փառաւոր հանդէսով {սպասում} էին: - Վէզի՛ր, - բացագանչեց սատան

մի չոր գլուխ, ծառայքը կանգնած պատրաստ {սպասում} են նորա մի նշանացի առնելուն, որ իսկոյն

նջել, հարցրեց, թէ ո՞ր տեղից նամակի եմ {սպասում}, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս նեղաց

մէջ պատահելու անցքը... Եւ դրականապէս {սպասում} են այդ անցքին եւ ուրիշներին եւս համոզու

լով մի մոլորակի մի նշանակեալ տեղ գալը, {սպասում} են րոպէ առ րոպե. սպասում է եւ ամբողջ ք

ալ տեղ գալը, սպասում են րոպէ առ րոպե. {սպասում} է եւ ամբողջ քաղաքը նոցայ հետ: Մի՞թէ այ

- Դու ուշացար, Շահումեանց, ես այստեղ {սպասում} էի քեզ ուղիղ 11 ժամին, յանկարծ մի սպիտ

լ նորա կուրծքի խռովութեան աստիճանը. նա {սպասում} էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր ն

ց Մկրտիչը քահանային, որ այսպէս պատրաստ {սպասում} էիք: - Ամենեւին ո՛չ, - պատասխանեց ք

կրտութիւն ունինք առնելու, կնքահօրն ենք {սպասում}: - Ովի՞ երեխայն է մկրտելին: - Շ

րսափելի փառահեղութեամբ։ Մեզ պատերազմ է {սպասում} հազարաւոր նախապաշարուած խելքերի հետ, պ

կոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ {սպասում} էր թագաւորի գալուն։ Գաբրիէլ տիկինը թագ

էս անվնաս մի բան էր անգամ իր համար: Նա {սպասում} էր միայն մի առիթի, երբ որ կարելի կը դա

ձուկի պէս բերանս բաց մնացած, անհամբեր {սպասում} էի, թէ ե՞րբ արեւը պիտի թեքուի, որ իմ

նութիւնը, եթէ ես հիւանդ այսօր կամ վաղը {սպասում} եմ մահին, հայոց ազգի անբաղդ զաւակները

ագրգռութեան վրայ, այլեւ յայտնեցին, որ {սպասւում} է աւանդութեան վերահաստատումը ծայրագոյն

չգողացուին եւ եկեղեցական ոսկի եւ արծաթի {սպասքը} հրէայ ոսկերիչների քուրաների մէջ չհալուի

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ) ՀԱՅՈՑ {ՍՊԱՐԱՊԵՏ} ԵՒ ՄԱՐԶՊԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՑ ՏԻՐՈՋ ՎԱՀԱՆԻՆ ԱՄ

աւ. այլ այր մի Անատօլ անուն, որ էր նորա {սպարապետ} արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։

ընդդէմ, մինչեւ վերջին պատերազմում Հայոց {սպարապետ} հոյակապ Սմբատ ասպետը բռնեց նորան եւ, կր

Մեսրոպայ, քարտուղար Վարդանայ Մամիկոնէի {սպարապետի} Հայոց, ընդ որում գտաւ ի խռան մարտին ըն

գործութիւնը հանդէս հանելով, պսակուեցաւ {սպարապետից}: Այն պատերազմումը այս եղաւ սորա յառաջա

անը, երբ Պարսից Վաղարշ թագաւորից Հայոց {սպարապետութիւնը} գտած Պարսկաստանից Հայաստան վերադարձաւ,

թունքի, ինչպէս դիակը լինում է. մի մեծ {սպեղանի} դրած պոչի տակում. թեւերի տակին երեւում

ն եւ վեր բարձրացնելով պոչը, ցոյց տուեց {սպեղանին}, որ մածուած էր պոչի տակին: Սատան

զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի {Սպեր}, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղե

ան մեր նախնեաց եւ մեր ոսկերքը: Դարաւոր {սպիներով} ծածկուած է մեր մէջքը, անզուսպ բարբարոս

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք

ում եմ ծովի ափը եւ, տեսանելով Սեւ ծովի {սպիտակ} փրփուրները, որ շատ հեռի տեղերից երեւու

տակար եւս կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ {սպիտակ} չես, բայց երբ այս ամառնային ջերմութիւն

կատում են, որ մի սեւ շիշի միջից լցուած {սպիտակ} ջուրը ծիրանագոյն ներկում է արծաթի դգալը

ւծոյ շնչով եւ արձակած իւրեանց ձիւնի պէս {սպիտակ} թեւերը, թռչում են դէպի անմահութեան տաճ

մացական " մեղաներով " շփում էին իւրեանց {սպիտակ} մօրուքը: Խօսակցութիւնքը կտրուեցան, եւ

որան իւր խօսքերը: Մի փոքրից յետոյ, մի {սպիտակ} թաշկինակով սրբելով արտասուքը, փոխուած

438). " Մերկանան զհանդերձս իւրեանց եւ {սպիտակ} կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին յեզր միոյ վ

րանսիական Պուպլիցիստները, Մարաթը՝ իւր {սպիտակ} կեղծամով, որ խոստանում էր փրկել թագուհ

այի կարմիր գրերը դատապարտուեցան մնալ մի {սպիտակ} ներկի տակ: - Կեցցէ՛ մահ: Այ

, Ձեռին բռնած սուր մանգաղ Ու {սպիտակ} մահու պատանք: Ատամները խիս

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրու

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ {սպիտակ} ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրո

կանգնած է պահնակ: Նորա վերարկուն {սպիտակ} ` Գուցէ երբէք չքանայ, Բայց

ին յարմար զգեստներ հագած, Մօրուքն {սպիտակ}, փառահեղ, գունեղ, Կարճիկ հասակո

գրեր, հին եւ ամենախրթին ոճերով գրած, {սպիտակ} թղթերի վերայ տպած, կէտադրութենով ու պա

այտնեց, թէ այդ օրիորդը բարձրահասակ է, {սպիտակ}, մազերը շիկագոյն, աչքերը պարզ երկնագո

): Այս բժիշկը պատրաստում էր փոշիներ, {սպիտակ} եւ կարմիր, եւ դոցա միջնորդութեամբ, կա

, բայց առոյգ ծերունի, ճաղատ ճակատով եւ {սպիտակ} մազերով, բահը ձեռքին փորում էր... Ն

ում եմ, թէ ով է դորա ածողը, ահա, այն {սպիտակ} տանիցն է լսւում... Մահտեսի Թովմասի տ

յեացք աչքից։ Մինչ ոտքից գլուխ {սպիտակ} հագած Դիմում էր տխուր դէպի պատժարան

ի ետնակողմից յառաջ շփելով իւր կիսով չափ {սպիտակ} մազերը ճաղատ ճակատի վերայ, ասաց. -

բթաչափ, կուրծքի սէգմենտից երեւում էին {սպիտակ} մարմարիոնեայ գունդերի վերին կիսաբաժինքը

աւ նորա փոքրիկ բերանի վերայ, եւ մաքուր {սպիտակ} մարգարիտները կիսով չափ երեւեցան բերանի

, ճրագ վառեց եւ ցած թողեց պատուհանների {սպիտակ} կը տաւեայ վարագոյրները: Տիկին Թիւթիւնճ

երի եւ թուփերի միջից մի խշխշոց... Մի {սպիտակ} բան, նետի նման անցանում է նորա մօտից ե

: Մանուշակը գիշերի մէջ տեսանելով այս {սպիտակ} բանը, անտարակոյս պէտք է, որ նախիջեւան

ի... Մեզիմեն աղէկ... ։ Բայց այդ {սպիտակ} բանը, որ ուշաթափութիւն պատճառեց Մանուշ

ռեց Մանուշակին, ոչ աւելի, ոչ պակաս մի {սպիտակ} կատու էր, որ լսելով պարտիզի դուռի բացո

սում էի քեզ ուղիղ 11 ժամին, յանկարծ մի {սպիտակ} բան... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ թուփե

կում էր նորանց: Աչքերի կոպերը, ծածկած {սպիտակ} -դեղնագոյն ճպռով, որ եւ փոքր ինչ յառաջ

գուրներով ուսերի վերայից մինչեւ գօտին: {Սպիտակ}, թափանցիկ, մարմարիոնեայ մարմինները մե

մէջքերը իսկ մէջքերից ցած, հագած էին մի {սպիտակ} փրփուրի նման անթափանցիկ պաստառից լայն զ

ան հեղինակքը: Բոլորի գլխին դրած էին {սպիտակ} եւ անուշահոտ շուշանի պսակներ ` կուսութե

ամենում են հաւատացնել, թէ կարմիր գոյնը {սպիտակ} է, իսկ սպիտակը՝ դեղին։ Ի՞նչ կարելի է

, որ միեւնոյն գոյնը անուանում են երբեմն {սպիտակ}, երբեմն դեղին եւ երբեմն կարմիր "։

ո չի՞: - Չէ՛, - ասում է աղջիկը, - {սպիտակ} բեդանայ թթենուցն ա: - Դէ՛, տա՛ր

ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը {սպիտակ} խոստովանելով, յանցանք համարէր սեւին իր

ների իրագործութիւնը: Իմ այս մազերը չեն {սպիտակացել} ջրաղացի դռնում, այլ ժողովրդի մէջ. եւ

նիմ գիտակցութիւն եւ ճանաչում եմ սեւը եւ {սպիտակը}: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի յարմար բա

անան, սովորեն դատել եւ ճանաչել սեւը եւ {սպիտակը}. մինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն գինու

տացնել, թէ կարմիր գոյնը սպիտակ է, իսկ {սպիտակը} ՝ դեղին։ Ի՞նչ կարելի է մտածել այն մարդ

որան այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ եւ {սպիտակը} սպիտակ խոստովանելով, յանցանք համարէր ս

բ այդ բոլորը կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ {սպիտակի} վերայ սեւով դրոշմած: Հեղինակի անփո

ֆունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը սկսել էր {սպիտակիլ}. նորա հոգը չէ, նա ամենեւին տգէտ է, ո

արէր սեւին իր սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ {սպիտակին} իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գի

է կարապների մաքուր փետուրների պատուական {սպիտակութիւնը} "։ Ահա Յիսուսեան աբեղաների ճշմարտ

ր սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակին իր {սպիտակութիւնը} ։ Բայց որովհետեւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ բնակ

ւրեանց ազգութեան անունը, այլեւ վէրքերի {սպիք}, որոնց արժանացել էին մարտիրոսաբար, ազ

ագույնի՝ Արիստոտելի վրա, նրա՝ ուղեղը {սպունգի} հետ համեմատելու համար - ինչպես եւ ուրիշ

իկանում է, մինչ նա ուղեղը նմանեցնում է {սպունգի}: Ոչ միայն մեղադրելի չէ նա այդ մասին,

: Խորամանկութեամբ եւ ճիզվիթական հնարիւք {սպրդեցաւ} նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում չսխալեա

ր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ պատճառ {սպրդման} այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց զխոստովա

ներ կա նե, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հատ {սպրինցովկա} ուղարկել էի, ստացա՞ր թե ոչ: Խնդրեմ

արութեան բոլոր մասներից քո դէպարտամենտը {սռաւել} բարեկարգ է: - Ձեր մռայլութիւնը մեծ

, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի գտանի {սսորագրութիւն} միմիայն երկուց վկայից: Այլ ոչ կամեցեալ

ը գտանւում են մասնաւոր պատրիարքների կամ {Սսու} եւ Աղթամարի կաթողիկոսների իրաւասութեան

կարծում ենք, թէ Էջմիածնի, Աղթամարի եւ {Սսու} կաթողիկոսական մատենարանների գրքերը հարո

Նոր Նախիջեւան քաղաքի 54. ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ {ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ} 30 դեկտ. 1860, 11 հունվ. 1861 Նեա

Նեապոլիս ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. Հ. {ՍՎԱՃՅԱՆ} Մրրիկը չթողեց ինձ ուղղակի նավել դեպի

ճանավարներուտ անունը չի կարցա կարդալու- {Սվեդա} էր, սվեդոյչիք էր, ինչ էր, խնդրեմ ինձ

ւտ անունը չի կարցա կարդալու- Սվեդա էր, {սվեդոյչիք} էր, ինչ էր, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք,

լինի "։ Պապը միեւնոյն երդումը պահանջեց {Սվենոն} Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ այն ժա

ղ չկա, Պետր Նիկոլաեւիչի նամակը ստացա, {սվոտի} մասին տնօրինություն կառնեմ: Ես իմ տ

զի զօրութեամբ 2280-րորդ յօդ. Ժ հատորոյ {Սվօդին} քաղաքական օրինաց արգելեալ լինին այդօրին

եմ ասում, խորապես վշտացրեց ինձ. {{Հանգի՛ստ} խեղճի ոսկորներին: Վերջին անգամ ես նրան

ունի ընդամենը 24 իսկական բաժանորդ ( {{փա՛ստ} է), մնացած օրինակները տարածում է այնպ

քանի ընտանիքի համար տեղ չկա. 2) {{հանգի՛ստ} թող մորս: Ոչ մի գործ չունիս դու նրա հե

մ ես ո՛չ՝ յուխտ խարդախ: " {{Փարգա՜ստ}, տէ՛ր իմ, քա՛ւ, Ադամ ", Կրկնէր

Ինձ պատասխան տուեց այսպէս. " {{Պատրա՛ստ} կաց, Մահու պատանք լուանում եմ քո

թքից յետոյ իմ թուլացած ծունկերը վերստին {ստ} այան իւրեանց ոյժը եւ սիրտս փոքր ինչ մխի

տահի այս ամենը, եւ չլինի՛ թէ, {{անպատրա՛ստ} գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտերից վախենաք

ից կամենան այսպիսի օրինակներ, աւելի {{խի՛ստ} եւ աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փ

ի արքայութիւն չժառանգելու մասին գրեց {{խի՛ստ} շատ են, եւ այդ բոլորը մանրամասն գրել ա

տասն եւ հինգ դարուայ ոսկորներին. {{հանգի՜ստ} յաւիտենական։ § 3. " Քննեցէ՛ք զգիրս

նաւոր, այլ հարիւրաւոր ապացոյցներ {{պատրա՛ստ} ենք դնել պահանջողի առջեւը։ Բանը այն

ալեկոծուած բանականութիւնը: - {{Հանգի՜ստ} կացիր, քուրիկ, կը լցնեմ քո ցանկութիւն

նում ձեր վիպասանութիւնը, այդ բոլորովին {ստաբանութիւն} է. այնպէս չէ՞, իմ ծայրագոյն վէզիր:

ամենայն որոշելով եւ յատկացուցանելով յիմ {ստադից} անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն պ

կ, առանց ամենայն տարակուսի, այդ տեսակ {ստախօս} գրքերը եւ լրագիրքը ո՛չ թէ միայն ընդունե

ԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ {ՍՏԱԽՕՍ} ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ Թարգմանութիւն եւ բացատրու

ԻՐՈՋ ՎԱՀԱՆԻՆ ԱՄԻԹ ՔԱՂԱՔԻՑ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ {ՍՏԱԽՕՍ} ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ ԹՂԹԻ ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ) Աստուածայի

ր քանի մի ամսամէջ մի անգամ, " Ստախօսից {ստախօս} " անունով դուրս է գալիս դժոխքումը: Այս

դու յանդուգն յիմար, կորի՛ր մեր աչքից, {ստախօս} եւ անպատիւ դու, մեք ճանաչում ենք քո խա

Մկրտչի Էմին, վերագրաւս " Մեղադրութիւն {ստախօս} աբեղայից ": Այս Ղազար Փարպեցի արարեալ

ագրին, որ քանի մի ամսամէջ մի անգամ, " {Ստախօսից} ստախօս " անունով դուրս է գալիս դժոխքում

հանել իւր վրէժը եւ խայտառակել Բէգզադէի {ստախօսութիւնը} եւ անբարոյականութիւնը: Բայց ի՞նչ բ

ռ ունէին կարմրիլ եւ ամաչել հրապարակական {ստախօսքը}... Այո՛, կան եւ շատ կան այժմ, կրկնու

ելոքով առիլ իս, եւ ինքն է եղել պապայիս {ստակ} տվողը, ադ ալ նոր լսեցինք: Այս գիր

ւթեան մէջ: Հազար փիլիսոփայութիւն - մէկ {ստակ}: Կարող են ասել, թէ փիլիսոփաների ճ

վ իւր ծնողքը, չէր դատապարտում իւր անձը {ստահակութեան} մէջ, որովհետեւ նա մեղադրում էր քաղաքի

րսափում է եւ նորա նեղսիրտ դիւանապետական {ստամոքսը} չէ կարող մարսել, ուստի եւ չէ հերիքանու

ատները եւ ուտելիքը, ծանրացնում են նորա {ստամոքսը}. այս պատճառով պաշտօնական հրովարտակով պ

րզէր դէպ 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քան {ստամոքսը} գնալը բոլոր ատամները եւս կը փշրէր։ Հայ

ւցանէ սորանից եւ նորանից իւր իմացակական {ստամոքսը}, եւ այս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա

երը մինչեւ այսօր օտարի հացով են իւրեանց {ստամոքսը} յագեցուցանում եւ օտարի կենդանութենով ապ

ր մի կտոր չոր հացը, որին սովորել է մեր {ստամոքսը} եւ որ հազար նեղութեամբ պահպանել էինք մե

ելի դիւրամարս եւ այնպէս անվնաս սատանայի {ստամոքսի} եւ գլխի համար, որպէս դատարկ եւ իստակ թ

կի ճանապարհը, վասն որոյ մաղձը մտանելով {ստամոքսի} եւ արիւնի մէջ, նախ եւ յառաջ պատճառում

համար այն ժամանակ, երբ կը շատանար Ձեր {ստամոքսում} մոխրային.... սխալմամբ թէ թշնամութեա

չոփեչինիին բանը այս տեղը շատ թանկ է եւ {Ստամպոլ} ալ չիքա, ասեք անոր բանը թող հոգա: Եվ

ղիս ամեն օր պիռժան կերթան, աչքերը դեպի {Ստամպոլին} կնային, թե աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան

ն, որ սրբազանը սուս է, սպասում է, որ {ստանա} յուր վճռական իրավունքները եւ ապա գործ կ

նի զորությունը, որ ճշմարտությունը ձայն {ստանա} այդ կորած եւ մոլորած քաղաքի մեջ: 8-րդ

րկա առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր բան {ստանա} եւ մնացածը ( ստանա) անշարժ կայքերով,

արծաթով կամ փոքր բան ստանա եւ մնացածը ( {ստանա} ) անշարժ կայքերով, որոնց տարեկան եկամո

իսկ երկրորդին ցանկանում եմ, որ ամբիոնն {ստանա}: Այժմ որտե՞ղ է ծառայում Ալաջալյանը, դ

մար: Թող նա ( Գրիշան) կանդիդատություն {ստանա}, մնացածի մասին ես նրան կասեմ: Կասկած

որ իշխանութիւնն ոչ բռնադատէր զիս, յայն {ստանալ} ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ, ( յաղագս

գաբարձությամբ կարող են արժանապես ընթացք {ստանալ}: Շնորհավորում եմ Ձեր պատվանուն քաղա

ք ուղարկած, այդպիսի դիպվածում կարող եք {ստանալ} նորա խընդիրը եւ հասուցանել ինձ նորա հաս

ւթյունը ինձ հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս {ստանալ} ( եւ պետք է ստանալ), ես ասել եմ Սահակ

: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ ( եւ պետք է {ստանալ} ), ես ասել եմ Սահակին եւ խնդրել եմ, ն

մբույր շատ Ի 6-ն ամսույս շնորհս գտի {ստանալ} զարձակեալն ՚ի վեհափառութենէդ կոնդակ օրհ

տ գայինք, կսկսենք երկուքս ամենայն ամիս {ստանալ} 20-ական ֆունտ, տասն ամuից ավելի մնալու

ոյ, ոչ միայն զպատկանեալ գումարն դրամոց {ստանալ} ի Խալիբեանէ, այլ աւելորդ եւս, որպէս յ

ենի, ուր ուրէք եւ իցէ: Մնայ ինձ միայն {ստանալ} ի դեսպանութենէն Ռուսսիոյ, եթէ ոչ զպատճ

եպիսկոպոսն, թէ " ինքն ունի յառաջագոյն {ստանալ} զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս իցէ եւ ապա զթ

յս են, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի {ստանալ} զգումար արդեանց նորա եւ զպաշտօնական տեղ

եսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) {ստանալ} զկէս դրամոցն գումարելոց յարդեանց տանց թ

խան առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմա զհաշիւսն, {ստանալ} զմնացուածս գումարին եւ հասուցանել առ ի

երմէ կողմանէ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, {ստանալ} զայս գումար եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշ

դ ծրագիրն իրականացնելու հնարավորություն {ստանալ}, այնուամենայնիվ, վաղ թե ուշ, ես կկատ

լ: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին խաբրիկ {ստանալ}, իհարկե քեզանից, մինչեւ երեքշաբթի, ե

ուսի սաժենի վրա, որպեսզի հնարավոր լինի {ստանալ} դրական արդյունք: Բարեւիր երկու սեռի

Պարոններ, ազգը այս տեսակ կրթութիւն չի {ստանալ}, ազգը վայ ու վագլխով իրա կորուստը չի գ

յառաջադիմութեան վերայ, եթէ յաջողի ձեզ {ստանալ} ։ Բայց, լսելով ձեզ, դիմել մեր բոլորով

րել, հարստութիւն ճարել, փառք ու պատիւ {ստանալ} ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի բարոյական խորհու

այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ դնել եւ {ստանալ} այսքան արծաթ, որ, գործ դնելով վաճառակ

ք չէ այդ, այլեւ մի մեծ գումար եւս կամի {ստանալ} իւր պարտապահանջներից որպէս տուգանք: Եւ

ան եւ, փորելով նորա արգանտը, հանել եւ {ստանալ} նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթ

ռութեամբ պարապիլ եւ օգուտների մի բաժինը {ստանալ}: Տեսանո՞ւմ էք, սիրելի՛ ընթերցողք, ին

մ, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամանագիր {ստանալ} Պ. Իսահակեանցից: Ցնծա՛, Շահբէ՛գ, աշ

ց տուած խորհրդին՝ մի բարեկարգ դպրոցում {ստանալ} մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, երանի տա

, թէ միայն սիրու գնով կարող էր Լէոնորան {ստանալ} նոցա փրկութիւնը: Լէոնորան երկբայում է

ղաղութիւնը: Նա ո՛չ եթէ յաղթութիւն կամի {ստանալ} ձեր վերայ, այլ պատուհասել ձեզ, ըստ որ

գործում է հրաշքներ, նորան ցանկանում են {ստանալ}, ամենայն տեղից յառաջանում են թղթակցութ

համար՝ եօթն եւ կէս մանէթ: Ցանկացողքը {ստանալ} այս օրագիրը կարող են՝ իւրեանց խնդիրը պ

ռականների մէջ, կարո՛ղ է հաւատարմութիւն {ստանալ}: Այս հաւատարմութեամբ գնելով նա օտարազգ

այն շինականին եւ հունձից յետոյ, ապրանք {ստանալ} փոխարէն: Կարողութեան տէր մարդը, նոյն

, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող {ստանալ} նորանից, ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ մատե

ազգը պառլամենտի դռներում, որ կարողանար {ստանալ} թերեւս ուժի գործադրութեամբ կամակոր տորի

ղբիւրը, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ կարող է {ստանալ} այնպիսի ահարկու կերպարանք: Հարկաւո

արողացաւ մի քանի շահասէր մարդիկ բարեկամ {ստանալ} եւ նոցայ միջնորդութեամբ հոգատար կարգուի

եր բարեմիտ Հայերին մի քանի տեղեկութիւնք {ստանալ} դորա կեանքի հանգամանքների մասին, որ հա

նում էր նոր-նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք {ստանալ}, թէ շատ ժլատ լինելով պարգեւատրելու մաս

էս յաջողել էր իւր խորհրդական խառնուրդից {ստանալ} անարատ ոսկի: - Վերջին փորձն էր մնա

չը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես {ստանալ} ․ թող մի լաւ զննեմ դորան: - Որովհե

թեան գիր շատ անգամ կարելի է կէս մանէթով {ստանալ}: Ի՛նչ է մարդուս երջանկութիւնը սորանից

. թէ հարկաւոր չէր հասարակաց օգտի համար {ստանալ} անձնական թշնամիք. ինչ որ պիտի մտանէ հա

եանք ունենայ, եւ այս կեանքը նա կարող է {ստանալ} մի այնպիսի բանից, որ կեանք ունէր, որ

ւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժուարին չէ {ստանալ} մեծարողական պատուանուններ, որովհետեւ ն

ղ են միաւորուիլ եւ մի ձեւ ու յատկութիւն {ստանալ}, բայց բանը դորայ վերայ չէ: - Այդ բ

ետարանն է: Եթէ մի մարդ մի գաղափար կամի {ստանալ} սիրու, ընկերասիրութեան, մարդասիրութեա

սիրականը այսօր իսկ վերջացնել խօսքը, եւ {ստանալ} Թիւթիւնճի-օղլուի ճակատագրական համաձայնո

րի, կարող է եւ տեսակ տեսակ ուղղութիւնք {ստանալ} ։ Մեք չենք կարող համաձայնիլ այն մարդերի

. Միքայէլի Չամչեանց եւ այլն, որոշեցին {ստանալ} տեղի 'ի Հռովմ առ 'ի ջատագովել եւ պաշտպա

լ եւ պաշտպանել զմիաբանութիւն իւրեանց եւ {ստանալ} բարեկամս 'ի Հռովմ եւ այլն։ Ի վախճա

սկզբունքը կամ տարերքը եւ աճելով օրէ օր {ստանալ} մի յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ ինչպէս գոյա

երի վերայ, որ պարտական էին պապի ձեռքից {ստանալ} իւրեանց թագ ու սաղաւարտը, անմիջապէս յա

շտօն, ասել է թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից {ստանալ} ոչ թէ միայն այն արծաթը, որ պահուցել էր

արաններ, որոնց միջնորդութեամբ կարելի էր {ստանալ} ոչ երազում, այլ արթնութեան մէջ Մագիստրո

րի եւ աղաղակի պատճառով, նա չ'կարողացաւ {ստանալ} մի հիմնաւոր կրթութիւն. հազիւ թէ կարողա

լու համար, կամ թէ գո՛նէ արժանի կը լինի {ստանալ} մարտիրոսական արմաւենին, վճռում է զոհել

1609 թուականին, յաջողեցաւ նոցա հրաման {ստանալ} Աստուածաբանական ուսման ընթացք բանալու։

աջին նախարար լինելուց յետոյ աշխատում էր {ստանալ} Կարդինալական գլխարկը, վասն որոյ ամենայ

այսպիսի առեւտրական գործեր, կալուածներ {ստանալ} կամ կորուսանել նորանց առանց Գեներալի հր

ամենայն իրաւունքով խղճահարւում է օրէնք {ստանալ} անօրէնից, ինչո՛վ ուրեմն պիտի երեւի այդ

րից հրաժարուիլ, վերջապէս կատարելութիւն {ստանալ} եւ թերութիւնները լցուցանել եւ այլն..

ին, չեն կարող այս կերպով բայի պարագայք {ստանալ} ՝ անունի պարագայքը իրենց վրայից ձգելով

արապեն այս բանով, որքա՞ն օգուտ կարող է {ստանալ} Աշտարակը կամ ուրիշ գեղեր: Բայց "

Նորա հարկաւոր է գիտութիւնը, որ կարող է {ստանալ} նոր լեզուի միջնորդութենով, որ կեանք եւ

ը, որի վրայով կարող են ազատօրէն ընթացք {ստանալ} մտքերի առ եւ տուրքը։ Անլեզու մարդու վի

նել եմ, հուսամ, որ մինչեւ այս նամակիս {ստանալը} այն եւս ստացած լինիս, եւ հույս ունիմ,

մ Ձեր պատվանուն քաղաքացիության վկայագիր {ստանալը}, շատ ուրախ եմ եւ հոգվով, որ Ձեր ազգաս

րական գործերով: Մինչեւ այս նամակիս Ձեր {ստանալը}, կարծեմ որ հասանի Ձեզ եւ " Հյուսիսափայ

ս տիրապետելը կամ առձեռն պատրաստ գումարը {ստանալը} եւ այլ այսպիսի բաներ, որ պիտի բացահայտ

կ հասուցանելը եւ դորա պատսախանը Կալկաթա {ստանալը} կարոտ է գոնե հինգ ամիս ժամանակի: §

արկան... Կը ստանայ նորան... Բայց չէ. {ստանալը} այնպէս դիւրին չէ, որովհետեւ մարդը դեռե

ուած, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք {ստանալը} եւ ճար են խնդրում: 3-ին տեսութիւն եղբա

ղբօրիցս, որով յայտնում է Սերոբից նամակ {ստանալը} եւ այլն, եւ այլն: 6-ին տեսութիւն եղբ

կախուած են հոգեւոր մարդերի որեւէ պաշտօն {ստանալը}: Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցու տնտե

մար արգանդի կատաղութիւն ( Nymphomania) {ստանալը} ամենեւին հնարաւոր է, - պատասխանեց բժշկ

ւթիւն գործել, թէ ինչպէս է մինչեւ այսօր {ստանալի} գոյքի վիճակը, որքանի՛ հասանում է բոլոր

ռորդ, եւ այս կերպով ամէն մի կօշիկից իմ {ստանալին} էր մի քառորդ, այսինքն է քսան եւ հինգ կ

ւ վարձ աշխատության երեսփոխաններին տալ, {ստանալիք} գումարից, հարյուրին տասն պրոցենտ:

իոյ ստուգեսցէ եւ այլն եւ այլն, յայնժամ {ստանալիք} մեր, այսինքն ամբողջ հրիտակն, ոչ բաւես

ոչ այն, յանկարծ հարսանիք պահանջել. ես {ստանալիք} ունիմ, պատրաստութիւններ ունիմ տեսանելո

րկու պարոնները, երեսփոխան կարգվելով եւ {ստանալիքը} դատաստաններով ձեռք բերելու իրավունք ստա

ր լինի, այն ժամանակ եւս քաղաքի իսկույն {ստանալիքը} պիտի լինի տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կ

եւ արդարեւ չենք կարող, արծաթ չկայ. ես {ստանալիքներ} ունիմ, որոց ժամանակը յուլիսին է, դու

Կալկաթա։ Hotel gallais ": Յետ {ստանալոյ} զպատասխանի առ այս երթայց առ նա եւ խնդրե

ներկայ պահանջողութիւնս իմ: Իսկ զկնի {ստանալոյ} զգումարն, զտունն հանդերձ օրինաւոր հաշ

իմ այս կան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն եւ {ստանալոյ} զմնացորդ գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձե

զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յաղագս {ստանալոյ} զգումարն ՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն

. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ թէ յետ {ստանալոյ} զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերս

( ըստ նոր տոմարի) համարաւ 96, յաղագս {ստանալոյ} յինէն զ700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բա

ալիի 17/29էն Օգոստ. համարաւ 104, վասն {ստանալոյ} յինէն զ350 ռուփիս ի պէտս երկուց փաստաբա

ոքա կարեւոր լինիցին ամենայն հեշտութեամբ {ստանալոյ} եւ յետ ստանալոյն ամենայն ուրախութեամբ վ

եթէ գուցէ կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ {ստանալոյ} զդրամն, յայնժամ նոյն դրամն հանդերձ վաշ

թէ ուրուք չիցէ պաշտեալ զկիրակէն, առանց {ստանալոյ} առ այդ դրժողութիւն զբացարձակ հրաման յօր

նակդ, չգիտեմք թէ վասն էր, միթէ յաղագս {ստանալոյ} զփառս հայագէտ առն միայն, գրեալ է հին հ

ցին ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ եւ յետ {ստանալոյն} ամենայն ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ կամ

միամիտ անել, որ սրբազան Հայրն ձեր գիրն {ստանալով}, կրկին գրեց աղայենց եւ անդառնալի միջնո

անց որպիսությունը: Ես նախիջեւանցիներից {ստանալով} ձեր նամակները եւ էմանեթները եւ տեղեկանա

թեեւ ազատ չեմ, բայց խղճմտանքս տանջեց, {ստանալով} այս վերջին նամակդ, մնալ անպատասխանի:

ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ցավակցական նամակդ {ստանալով} փոքր չեղավ իմ մխիթարությունը. շատ շնոր

իքը դատաստաններով ձեռք բերելու իրավունք {ստանալով} քաղաքի կողմից, չեն կարող գուշակել այժմ

ս քանիս մնալոյ ի Թիֆլիս, է, որ յաղագս {ստանալով} զպատշաճեալ թղթեանն ի տէր փոխարքայէն եւ

ասին կուղարկե Ձեր հարգության, իսկ դուք {ստանալով} նորանց, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ յուրաք

նց անձը՝ սաստիկ մրսելով եւ ջրային տենդ {ստանալով}, որ շատ անգամ պատճառում են Արարատի եւ

եւ մի մարդ, ձեր կերպով դաստիարակութիւն {ստանալով}, կը դառնայ շատ անբարոյական մարդ: Խնդր

զաւակ, տան մէջ հոգու վատթար ուղղութիւն {ստանալով}, արդէն փոքր կերպարանքով իւր հոգին տրամ

մաքի վերայ: Երբ մի այլ նաւից օգնութիւն {ստանալով} ՝ դուրս եկաւ այդ վտանգաւոր դրութենից,

այի մէջ: Եթէ Եւրոպացին, երրորդ ձեռքից {ստանալով} մի ապրանք, որից արդէն քանի մարդիկ շահո

րայ: Ո՛վ է ասել նորան, որ, կրթութիւն {ստանալով}, պիտոյ էր անպատճառ սէրը կորուսանել։ Մ

է, տալիս է տիկին Բէգզադէին՝ մեծ վարձ {ստանալով} այս հնարագիտութեան համար: Ոչ ոք չէ իմա

մի զիւր տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ {ստանալով} ի ժողովրդոց զառատ աջահամբոյրս, ուստի լ

քաւոր մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն {ստանալով} գրքի նիւթական արժէքը, որ ընկերութեան կ

Հայոց նախարարութիւնքը, համարձակութիւն {ստանալով}, պատրիարք կացուցին Հայոց ազգի վերայ Մե

մի անդամը գործելով մի գործարանի մէջ եւ {ստանալով} շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում էին որպ

եւ այն խեղճ գործաւորքը, իբրեւ շնորհք, {ստանալով} մի քանի շիլլինգ մի անգամ, մինչդեռ հացը

ւն առաւել է եւ ծախքը: Եթէ մարդը, հինգ {ստանալով}, աղքատ էր գեղում, աղքատ կը լինի Պօլսի

ջ կամ այլ քաղաքներում, ՝ ութն կամ տասն {ստանալով}: Բացի սորանից, ընտանեկան կեանքից

ահուանէս կատարեալ ազատութիւն ստասցեն եւ {ստանալով} ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան 20 ռուպլի եր

, մարմինը, իւր շինուածքի համար նիւթ չ'{ստանալով} այնպիսի կերակրից, անտարակոյս կը թուլան

կանին, մինչ դեռ Ներսէս Արքեպիսկոպոսը, {ստանալով} կաթողիկոսական գաւազան, վերադառնում է Բ

իւր գործերից։ Աբովեանը, քաջալերութիւն {ստանալով} այն կրկին անգամ խոստմունքից, եւս առաւե

թ է այդ, ապա արիւնը երակներումս ընթացք {ստանալով}, անհետանայ այդ երեւոյթը... բայց ահա

երպով այդ երակները աւելի մեծ մակերեւոյթ {ստանալով} դուրս են փայլեցնում իւրեանց գոյնը երեսի

յ եւ ալիքների սուր եւ կոնաձեւ գագաթները {ստանալով} աւելի կամարաձեւութիւն՝ մօտենան հորիզոն

ն մտածեց մտածեց եւ վերջապէս ուժ ու սիրտ {ստանալով} ասաց, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս էք վերլու

լ զգայարան աւելի զօրութիւն եւ նրբութիւն {ստանալով} կատարում է, գոնէ՛ կիսով չափ, այն խանգ

, պատասխանում է ` առողջութի՛ւն. յետոյ {ստանալով} իւր վարձը, գնում է իւր բանին: Շատ

ամսից յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից բարակացաւ {ստանալով} ութ ամսից մեռաւ. եթէ նա կենդանի լինէր

ին, ծեծում էր թագաւորների դուռերը եւ, {ստանալով} մի փոքր պաշտպանութիւն, մտանում էր խորհ

նը մագաղաթների բանդից եւ, թեւ ու թռիչք {ստանալով}, պիտոյ է տարածուէր ամենայն տեղ՝ մի հա

վարւում է մի հովիւ իւր ոչխարների հետ՝ {ստանալով} նորա կաթը եւ խուզելով բուրդը։ Ահա, այ

պատերազմի համար։ Միւս պապը, մեծ արծաթ {ստանալով}, յօժարում է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը

ստիարակութեամբ բարոյական լուսաւորութիւն {ստանալով}, փրկեց Հրէական ժողովուրդը կռապաշտութենի

նում էր քաղաքը։ Բայց ոտքերի վերայ վէրք {ստանալով} ձախումը՝ պարսպից արձակուած քարից, իսկ

ւխտաւորների հետ միասին Պապի օրհնութիւնը {ստանալով}, շարունակեց իւր ճանապարհը։ Սպանիացիք

մնալով Պապի մարդասէր ընդունելութենից, {ստանալով} նորա օրհնութիւնը եւ երկու հարիւր դուկատ

ը, իւրեանց բոլոր ուսումը եւ գիտութիւնը {ստանալով} օտար լեզուով, մտածում են եւ խօսում են

ցակական ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ {ստանալով} ՝ նորա ազգութիւն եւս կը լինի մի խայտաճա

ւ նորը, ընդունակութիւն եւ ձգականութիւն {ստանալով}, պիտի եւ նոր չափով չափուի. մեր հնասէր

, ուր թափելոց էր շոգենաւուն զբեռինսն եւ {ստանալոց} անդէն, նաւեցի ի Գենուա: Իբրեւ տեսի

նքից հարկադրված գրել եմ, գուցե դորանով {ստանալու} եմ մի քանի զորեղ թշնամիք, ինձ հակառակո

գտանիմ իմ ճարը, ըստ որում ոչ մի կոպեկ {ստանալու} հույս չունիմ ոչ մի կողմից: " Հյուսիսափ

եւ դատաստան մտանելու կամ արծաթ կամ կայք {ստանալու} իրավունք, ոչինչ պայման չեք առաջարկում

իմացած կլիներ, թե ահա այսքան բան ունի {ստանալու} եւ այնքանին բացարձակապես տիրապետելու:

եւ թե յուրաքանչյուր տարի նոցա եկամուտը {ստանալու} վերաբերյալ հաստատ տեղեկությունք եւ ճանա

րը հաստատելու, թե երեսփոխանական թուղթը {ստանալու} եւ թե ճանապարհի ծախքը ստանալու համար,

ն թուղթը ստանալու եւ թե ճանապարհի ծախքը {ստանալու} համար, որ այդտեղից ճանապարհ ելանենք դե

որպեսզի պայմանիս համաձայն քեզանից նամակ {ստանալու} իրավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես գիտ

ր նա քննություն է տալիս դոկտորի աստիճան {ստանալու} համար. ի բոլոր սրտե ցանկանում եմ նրան

կի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն {ստանալու} եւ միաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը,

վ ունեցա ներկայանալ III բաժանմունք՝ ետ {ստանալու} այն բոլորը, ինչ որ գործի մեջ բոլորովին

Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ թղթերն ետ {ստանալու} համար: Կանդիդատ Մ. Նալբանդով 1

այս օրերս հույս ունիմ հրամանը անպատճառ {ստանալու}: Ուրեմն քո գալը զուր կլինի գարնան, ես

նձ, եթէ արժանացել էր մի երկու թերթ տեղ {ստանալու} Յիշատակարանիս մէջ: Եթէ դու աւելորդ արծ

ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպէս, որ նա {ստանալու} էր ձեր շանթերը Աթենասի ձեռքով, եւ այդ

արիւն թողուլ, որովհետեւ այդ դիպուածում {ստանալու} էր քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ արծաթ: Վա

կոպէկով եւս արձակէր, այնուամենայնիւ, {ստանալու} էր մեծ օգուտ, մանաւանդ՝ գրաւելով բոլո

եանց փառասիրութեան հարկը ազգից անընդհատ {ստանալու} համար որքան կարելի է աշխատել հլու հպատա

եթէ չգրեմ, որովհետեւ կատարեալ գաղափար {ստանալու} չէիր այն տպաւորութենների մասին, որ գոր

կը լինէր, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես եւս {ստանալու}, ուրիշները եւս նոյնպէս, ըստ որում, մ

կաթողիկոսական իշխանութեան հաստատութիւն {ստանալու} համար, եւ այլն, եւ այլն " ( երես 105

եւ իմ սերունդը, որ ինձանից յետոյ ոչինչ {ստանալու} չեն ինձանից, ապրելու չե՞ն: Բայց դու կ

օտ կամ տալիս է մասնաւոր մարդերի՝ տոկոս {ստանալու} ակնկալութեամբ: Վաճառականը, փոխանակ Եւ

զ տալ Ասիայում, եթէ միայն լինի մեր մէջ {ստանալու} ձգտողութիւնը: Եւրոպական հողը, անդադար

չպիտի գործէ: Այս առեւտուր է. պիտի տայ {ստանալու} ակնկալութեամբ, բարի պիտի գործէ ստանալո

որ ձեռք բերելով այդ կարողութիւնը, հնար {ստանալու} են մի մեծ բարոյական ( ի հարկէ դէպի լաւը

զգասէր օրագիրը հրատարակել էր, այդ բանը {ստանալու} համար պայմանած ժամանակը կորուսանելով,

կարճ ճանապարհով այդ բոլոր տեղեկութիւնքը {ստանալու} համար հարկաւոր է, որ հասարակութիւնը մի

ագրի հրատարակութիւնը այդ ժառանգութիւնքը {ստանալու} համար պայմանած է ժամանակ, եւ այդ ժաման

ստուել բժշկականութեան Վարդապետի աստիճան {ստանալու} համար։ Շատ անգամ խօսում էր մեր հետ այդ

ումը, որ շուտով ահա եւ առանց տարակուսի {ստանալու} էր վարդապետութեան աստիճանը։ Բայց ա

ործելով դժոխատիրոջ հետ, մի տեսակ օգուտ {ստանալու} ակնկալութեամբ շատ սովորական կերպով 99 թ

ներում հրիտակ եւս չէ երեւում չորս կողմը {ստանալու}.... Այս խօսքերից յետոյ, պարզեց

արեց պայման կապել իւր աշխատութեան համար {ստանալու} վարձի մասին: Աբեղան խոստացաւ 100 գուլդ

ջողութիւն չունի գուշակողական պատուանուն {ստանալու}: Հրաշքների մասին ասում է, թէ անհաւատ

նի: Թո՛ղ ուրիշները գլուխ կոտրեն ուսում {ստանալու}, մեք քո հետ հոգիներիս պատրաստութիւնը տ

լում են մեզ, առանց որեւիցէ մարդու կամք {ստանալու}, տպագրութեամբ հրատարակել նորա վարքագրո

կեանքի այն երեւոյթքը, որ առանց մարմին {ստանալու} մնացին ազգի հասկացողութեան մէջ որպէս լո

որքը լուսաւորում են երկիրը առանց մի բան {ստանալու}: Այս պարոնը ունէր նոյնպէս մի քանի եղբա

ական սէրը եւ խնամարկութիւնը հաւասարաչափ {ստանալու}. մի՞թէ քո աչքումը նոցանից մինը սիրելի

, ուր միշտ կարող էիր մտանել ողորմութիւն {ստանալու} համար: - Մարիկս, - պատասխանեց աղքատ

ւ, թէեւ Մանուշակը տարակոյս չունէր նորա {ստանալու} վերայ, պատճառ, հայրը պատմել էր աղքատ

ացած այդ հոգեկան ուժաթափութենից, օգուտ {ստանալու} չէր բժշկի նիւթական դեղերից: Տիկին Թ

իւնը չշարժէլու, եւ նորա թոյլտւությունը {ստանալու} համար, յաւելացրեց այն վերջին խօսքերը,

ասխանում են, թէ փոյթ չէ նորան եւ թէ նա {ստանալու} էր իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հասանո

ով, որքան ունէր, առանց դուրսից մի բան {ստանալու}: X Առաւօտեան ինն ժամը զարկեց: Մ

եզուն իւր վերստին կեանք եւ շարժողութիւն {ստանալու} համար պարտական է Մխիթարին, որովհետեւ ն

յրական բնական կապերը այնքան ամուր, իսկ {ստանալու} կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ աղ

ու համար, գործ ածէ հարկաւոր գաղափարներ {ստանալու} մասին։ Չէ պիտոյ նորա հինգ դարու հայախօ

Պետերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս {ստանալուդ} նա երեւացած կլինի՞, թե ոչ, այսուամենա

ս ուրիշ վնասվածքներ էլ կան: Այս նամակն {ստանալուդ} պես Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի նա հրավ

է փորձել տեղում, de facto: Սերմերն {ստանալուն} պես, թող նա այն ուղարկի Նախիջեւան որեւ

չես եղել պ. պարետի մոտ: Սույն նամակն {ստանալուն} պես, ստացիր գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը ն

տանալու ակնկալութեամբ, բարի պիտի գործէ {ստանալուց} յետոյ: Եւ այս բոլորը, հեթանոսական եւ

առած արճիճը, եւ նորա զանազան կերպարանք {ստանալուցը} մեկնում է հիւանդի ցաւերի պատճառը. թէ ի

ուլ: Ես եղած բան չէ, որ ձեզանից նամակ {ստանամ} ու պատասխան չգրեմ: Ես ուղարկել էի քեզ

ի ոչինչ [.. ] մինչեւ որ Մոսկվայից լուր {ստանամ} " Հյուսի[սափայլի "..... ] այդ բանը

ն կանդիդատ եմ առանց այլեւայլի. թող այդ {ստանամ}, ինձ վնաս բերելու չէ, ընդհակառակը, շ

յամբ գնամ այստեղի երկաթուղու իջեւանը եւ {ստանամ} գիրքը: Այսպես է իմ հասցեն. B С

ն: Աւուրց, յետ իբր երկուց կամ երից {ստանամ} ես զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանա

ատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, եթէ {ստանամ} եմ իմ բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութիւն

, եւ հաւաստի եմ, որ շնորհակալութիւն կը {ստանամ} նորանից: Պ. Իսահակեանցը ասում է,

ր: Մարդը ուխտում է, եթէ ես այսինչ բան {ստանամ} կամ այնինչ բանի հասնիմ, այսինչ բարեգոր

աստել, իւրաքանչիւր կօշկի համար ես պիտի {ստանամ}, դնենք թէ մի եւ կէս մանէթ: Բայց այն կ

մինչեւ այն կէտը, ուր անհատի կազմուածքը {ստանամ} էր իր տեսակի յարատեւութիւնը պահպանելու

օսելոյ յատենին, վասն միոյ աւուր կանխիկ {ստանայ} 160 ռուփիս, այն է 16 ֆունտ ստերլինգ.

ը ապահովելու համար, ապա թէ իրաւունք կը {ստանայ} ասել, թէ " գիտնական որդիք ունիմ ": Հա

ի, լաւ գիտեն, որ ազգը աւելի շուտով կը {ստանայ} մի գիրք, մի լրագիր, որ գովում էր նորա

ի այլ մարդու յանձնէ, հաշիւը եւ ապրանքը {ստանայ} իւրեանից եւ գործը աւարտել: Բէգզադէ

եւ, վաճառելով նորանց, կարողութիւն կը {ստանայ} վճարել ինձ իմ 33. 000 մանէթը՝ օտարների

սաւորութիւն, որպէսզի ազգը գիտակցութիւն {ստանայ}. այս կամ այն մասնաւոր գիտութիւնք չունի

ծարանը իւր գործը, որ եւ նա աշխատելով՝ {ստանայ} մի քանի շիլլինգ եւ հոգայ իւր ընտանիքը:

ում է նա իւրեան հարկաւոր առարկան... Կը {ստանայ} նորան... Բայց չէ. ստանալը այնպէս դիւր

, ասել է թէ, փոխանակ տալու, ինքը պիտի {ստանայ} առողջ դրամը: Ձեռագործի վաճառականը

օրութիւն է, քանզի ապրանքի փոխարէն պիտի {ստանայ} զուտ արծաթ: - Մի՛թէ այս վաճառական

նչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւրը պիտի {ստանայ} իմ կայքի կէսը, կամ քառորդը, կամ, ի վ

զնից մինը իւր ունեցածից աւելի մի հարիւր {ստանայ}, մեզնից միւս մինը պիտի տուժէ այդ հարիւ

ճառով, որ հաւատում է, թէ փոխարէն պիտի {ստանայ}... Մեք չենք ընդունում նորան որպէս բարո

րովհետեւ եթէ չհաւատար, թէ փոխարէն պիտի {ստանայ}, չ'պիտի գործէր: Մարդը ուխտում է, եթէ

շոյուի գլուխը կոր... Քեզնից նոր կեանք {ստանայ}, Աբրահամեան քո վրանին Միշտ ` Մամբրէի

ր ահա նա Հազար, բիւր տանջանք պիտի {ստանայ}. Թէ այստեղ, թէ անդ, Աստուծոյ ձե

նակի գրչի տակ մեր ժողովրդական լեզուն կը {ստանայ} առաւել քաղաքացութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մ

ներ բերելու, որ յաղթութեան դափնին ինքն {ստանայ} Այս կռւումը նորա կողմից շատ քաջութիւն ց

ղ լինի զղջալ շտապել իսկոյն թողութիւն կը {ստանայ} ։ Բայց ո՛վ որ յիմար կոյսերի ձեւո՛վ կամ

ձեւո՛վ կամենայ ազատուիլ, թողութիւն չի {ստանայ} ։ Դարձեալ ասում էին. " Աղանդաւո՛ր է

այլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ պիտոյ է {ստանայ} գոնէ՛ 40. 000 կորած հոգի: - Bene

, որ Ձեր մռայլութիւնը տարեկան եկամուտք {ստանայ} 10000 կորած հոգի: - Gut, - ասաց

. ուրեմն չկամի այդ մարդը, որ մեր ազգը {ստանայ} եւրոպական լուսաւորութիւն, - հարց արեց

քո զգայուն կեանքի վերջը, նա պիտոյ է ետ {ստանայ} քեզանից, նա արդար է, եւ առանց տոկոսիք

նջէ այնքան, որքան տուել էր քեզ, եւ կը {ստանայ} այնքան, որքան պահանջելիքն էր. նա չուն

նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը {ստանայ}. եւ դու եթէ կամենայիր, չէիր կարող վատ

ճի-օղլուն. - նա նորանց փոխանակ պատիժ կը {ստանայ}, բայց Աստուծոյ պատկեր լինելը ես միշտ ը

ոսներին սովորական հարկը, թոյլտուութիւն {ստանայ} Փրկչի գերեզմանի մօտ աղօթելու։ Իգնատիոս

ի, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն {ստանայ}, ոչ միայն ազատ է այդ լեզուի մասին պատա

ի, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն {ստանայ}, ոչ միայն մեղադրելի չէ, ոչ միայն ազատ

յդ փուշերը, որպէսզի ազնիւ բոյսերը հնար {ստանային} աճելու եւ զօրանալու: Ժամանակ է, որ Հա

րի, եթէ միայն ազգի անդամքը կարողութիւն {ստանային} հասկանալու իւրեանց անձը եւ իւրեանց ազգը

ոցա գրածիցը ազգի անբաղդ զաւակները օգուտ {ստանային} ։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ

ոյ նոյնը քնքուշ սեռից յուսալու իրաւունք {ստանայինք}: Ո՛հ, դեռ շատ ժամանակ հարկաւո՛ր

ւնճի-օղլուն: - Մի՞թէ մոխիրը, որ կը {ստանայիր} փայտից, քո աչքումը ոչինչ էր. ոչինչ չէ

չէր լինելու, եթէ մի բարեկարգ դպրոցում {ստանայիք} մի հիմնաւոր կրթութիւն, որովհետեւ Ներսի

ստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցի, նոյնքն {ստանայցեն} այսպէս. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դո

թեան մեղաց ննջեցելոյն. մին բաժին քոյրս {ստանայցէ} եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ ե

հպանվում է, եւ գնացողները իսկույն պիտի {ստանան} կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը, իսկ թե

արկադրվին այնտեղ երկար մնալ, ի՛նչ պիտի {ստանան} քաղաքից յուրյանց կառավարության համար Հն

ուրին տասն պրոցենտ, ո՛ր հարյուրից պիտի {ստանան}: Բոլոր կայքերի արժողության եւ առձեռն պ

ութեան Ադմինիստրացիօնին. իսկ մասնառուք {ստանան} ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ: Եկից

հորթ, որ կտրուի անձրեւը, որպէսզի հնար {ստանան} իւրեանց կղմինտրները եւ աղիւսները չորացն

մար հինգ հինգ կոպէկ, բայց չունեւորքը կ'{ստանան} ՄԵՐ գանձատնից ոչ թէ միայն ապրուստ առաջի

գան երեխայութենից եւ մի փոքր այրութիւն {ստանան}, սովորեն դատել եւ ճանաչել սեւը եւ սպիտ

- Բայց այդ օտարքը ի՛նչպէս ապա պիտի {ստանան} իւրեանցը քո մարդ շինած գործակատարից:

ստրուկները ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի {ստանան} հրովարտակի թուեալ օրից, երկու տարուց յ

մության հետ եւ օգուտ ու առողջ հայացքներ {ստանան} կյանքի եւ շրջապատող աշխարհի մասին:

արծում, որ այս մարդկային հնարները յարգ {ստանան} մի պարոնի աչքում, որի հիւանդութիւնն էր

բարութիւնքը վայելելու, որ մի փոքր ոյժ {ստանան} այն մեծ եւ երկար, ամբողջ տարու մանրամա

րեմ բանի որպիսությունը, միայն մեկ լուր {ստանանք} Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա

բայց չէ պիտո թույլ տալ, որ այդ հարվածը {ստանանք}. հայտնի բան է, այդ նոցա աչքը ծակում է

իայի մէջ, մեք Մանթուխեանցի քուրայից կը {ստանանք} նորան, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը ինք

այլ այսպիսի ուխտատեղեր, որ օրհնենքագիր {ստանանք}: Ախ ի՛նչ գեղեցիկ են այդ օրհնութեան գրե

տված տա, որ Տկաչովի ձեռքով բժշկություն {ստանաս}, եւ հույս ունիմ, որ կարո՛ղ է, միայն

արեկամի, այդպես հարկավոր է, մինչեւ որ {ստանաս} ստրախավոյ նամակս: Պատկերները շուտով

եւիչի, անվանակոչության օրն է. Հենց որ {ստանաս} նամակս, բարեւի հետ միասին հայտնիր նրան

իմ նկատմամբ։ Հենց որ դու որեւէ լուր {ստանաս} ռնգեղջյուրի վերաբերյալ, անմիջապես հայտ

հարգանք: Եթե տանից որեւէ տեղեկություն {ստանաս}, ապա, հավատացած եմ, չես մոռանա ինձ հ

, մինչեւ երեքշաբթի, եթե ինքդ մոտ օրերս {ստանաս}: Ողջունի՛ր նորին գերազանցություն Ս. Գ

մենակ է, առո՞ղջ է գեթ: Հենց որ նամակս {ստանաս}, գնա նրա մոտ եւ, հաղորդելով իմ բարեւը

լ, ապա ուրեմն միւս գեղացիների չափով կը {ստանաս} քո բնակութեան, առտնին պարտիզի, անասնո

, միւս բոլոր քաղաքացիների չափով հող կը {ստանաս} ՝ տուն եւ բնակութիւն հաստատելու համար:

այգեգործ, Եւ քրտինքի արդար շահից Դու {ստանաս} մի լաւ փորձ... Ծիլը մատղաշ, դալար ու

սիք մեռանին, մինչեւ չորս հինգ մանէթ կը {ստանաս}, բայց, բանը այս է, որ այդ չորս կամ հ

փերիներից, որոնց պատասխանը նոյնպէս կը {ստանաս} տղայի միջնորդութեամբ: Բայց գիտելի է,

կութիւնքը, որ ունէր կամ դեռեւս պիտոյ է {ստանար} ՝ մնալով իւր հայրենի հողի վերայ: Այս խ

երի թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ {ստանար} դուրսից, այժմ ինքը պիտի տայ: Այո՛, ա

ճ մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի {ստանար} բռնակալ-բարերարից: Միստիկները չկա

իշում եմ: Իսկի կայ մարդ, որ {ստանար} Այս խօսքերը իւր բաժին, Առատ

ավարութիւնը այդ արճճի քանակութիւնը պիտի {ստանար} որպէս անգլիական կլայեկ: Կարծում ենք,

ց դստեր հետ, պիտոյ է Թիւթիւնճի-օղլուից {ստանար} հինգ հարիւր մանէթ, որ շատ օգտակար կարո

յն ժամանակ Վարդ-Խաթունը ոչ եթէ միայն կը {ստանար} Անզգամութեան վարդապետ աստիճանը, այլեւ

րոպէն, կամ պիտոյ է անչափ ուրախանար կամ {ստանար} մի խորտակիչ հարուած: Հօր երեսը չէր ցոյ

կանում էր նորան, պիտոյ է նա պատերազմով {ստանար} ։ Յիսուսեան աբեղայքը, որոնց խորհրդով կ

, որի համար դու տոմս ունես: Եթե գիրքն {ստանաք}, ապա տուր կազմելու ճիշտ այնպես, ինչպե

համարձակութեանս, դուք բաւական օգուտ կը {ստանաք} այս գործողութենից: - Հը՛մ, բաւակա

ամար 64 Թիֆ[լիս], Միանսարեանցին 65 {Ստանիսլաւին} [Ալեքսանդրիայից] Մայիս 1/13 66 Սեր

66 Սերոբ եղբօրս 67 Հայրապետեանցին 68 {Ստանիսլաւին} 69 Սուաճեանին 70 դարձեալ նորան 71

2 Հայրապետեանցին 83 Կովայլսկուն 84 {Ստանիսլաւին} 85 Ալփիարին Ադէնից 13/25 86 Հայրապ

լեանի 26/8 98............... 99 {Ստանիսլաւին}, Լոնդոն 100 Ալփիարին, Եգիպտոս 101

ն 118 Ալփիարին 119 " Մեղուին " 120 {Ստանիսլաւին} Օգոստոս 2/14 121 Խաֆաֆեանցին 3/15 1

Սէթ Հ. Աբգար 143 Անջելօ Ռազետտօ 144 {Ստանիսլաւին} [Պոլսից] [Դեկտեմբեր] 1/13 145 Սուա

երեւս իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի {ստանձնեալ} է իւրեանց զայս պատիւ: Բարւոք առնէր Այվ

զգի մերում միջամուխ լեալ ի խումբ ռամկին {ստանձնել} ինքեանց՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: Զայս առն

ակութեան հրատարակելու: Չգիտեմ, արդեօք {ստանո՞ւմ} էք դուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց եթէ

արի եւս այդպես պիտի լինի, տարեկան վարձ {ստանում} է 180 մանեթ։ Բոգդանովան գնաց զագրան

ւթյուն, թեպետեւ այստեղից այնտեղից լուր {ստանում} ենք եւ բավական մխիթարական: Դո՛ւք պի

վեր առիչ ըստ որում մի ժանգոտ կոպեկ չեմ {ստանում}: Ի՞նչ հարկավորություն ունիմ էշի նահատա

, համենայն դեպս, ես տեղեկություններ եմ {ստանում} այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ,

ների դեմ: Ախր նրանք մեծ աշխատավարձ էին {ստանում} ՝ Թուրքիայի մահմեդականներին ավետարանը ք

որ, Նախիջեւանը համարյա ոչ մի ապրանք չի {ստանում} արտասահմանից, որ մեծ նշանակություն ուն

եւ իր զզվելի թերթի հրատարակության համար {ստանում} է նույնքան աննշան մի գումար Թուրքիայի ա

այդքան անհանգստանում են: Ինչ նամակ էլ {ստանում} եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, բացի նրանց

մասին. շատ հաճախ անիմաստ նամակներ ենք {ստանում}, որոնք, փոխանակ ուրախության, վիշտ ու

ել, - պատասխանեցի ես, - որովհետեւ չեմ {ստանում}: - Ափսոս, որ չես կարդացել. նորա

կա՞յ մի բնական պատճառ, որ այդ մարդիկը {ստանում} էին այդպիսի ստրկական ուղղութիւն հոգու:

ուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց եթէ չէք {ստանում}, մի կորուստ չունիք. դորա գործակատարնե

դու կամենար, որ նա կայծակից զարկուէր, {ստանում} էր նա որեւիցէ ճանապարհով այդ մարդու հաս

: Առտնին կամ ծնողական դաստիարակութիւնը {ստանում} է երեխայն գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով,

ընկերութիւնքը երկրորդ եւ երրորդ ձեռքից {ստանում} էին ապրանքը, մինչդեռ Հայը անմիջական մի

եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի եմ {ստանում}, թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ բար

նորան, երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը փոստով {ստանում} է Մասեաց դարեւանդից այդպիսի Մուզայք եւ

նամակով նորա բարեկամներից մինը։ Նամակը {ստանում} է նա այն ժամանակ, երբ մայրը առաջին անգ

յցելութեան երկու շաբաթ մնացի գոմի մէջ: {Ստանում} էի մի շատ պարզ կերակուր, խմելիքս էր կո

րկրի մակերեւութին), բնական օրէնքներով {ստանում} է հեղուկ յատկութիւն եւ մասնաւոր կշռով (

ադէն համաձայնում է, տալիս է ապրանքը եւ {ստանում} է պարոնից կանոնաւոր մուրհակ: Երբ գնող

ալիս է իւր բոլոր ունեցածը: Գործակատարը {ստանում} է եւ, դէպուղիղ գնալով իւր բնակարանը,

մանէթ արծաթ: Եւ սեւցնելով Բէգզադէին՝ {ստանում} է անցաթուղթը: Այսպէս վարձատրւում է գոր

ում էր բարեկամս, - չգիտեմ՝ ինչ կերպով {ստանում} է եղած Փարիզի " Արեւմուտք " օրագիրը: Մ

լը արմատի չորութեան չէ օգնում. տերեւքը {ստանում} են մի րոպէական զովութիւն եւ այս չափ միա

ային ամոք կերպարանքով: Դիցուք, գեղում {ստանում} էր նա օրական հինգ ղուրուշ, իսկ քաղաքու

ր նա օրական հինգ ղուրուշ, իսկ քաղաքում {ստանում} է ութն կամ տասն, բայց ինչ օգուտ այն եր

եան հետ գործ ունի, որ անմիջապէս հողի՛ց {ստանում} է բնութեան բերքերը, եւ նոքա են նորա նի

ոյնի փոխարէն ամիսը երեք շոգենաւ արծաթ է {ստանում}. այս անբարոյականութիւն է: - Քաղա

թիւնքը իրար վերայ բարդելով, դնենք, թէ {ստանում} ենք հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ, հ

ւթիւնը եւ յանցանքը, առանց աչառութեան, {ստանում} են իւրեանց արժանի հատուցումը: Մարդկայի

ութեան փոխանակ, Նա փոքր արծաթ չէր {ստանում} նորանից. Բրիտանացին տեսանելով այ

յ եւ այն տպաւորութիւնը, որ լսողութիւնը {ստանում} էր, բացարձակէր սրտի վերայ։ Այս, գիտա

ին գիտութեան շրջանր աւելի տարածութիւն է {ստանում} աստիճան առ աստիճան: Մասնաւոր դրութ

լինել այն վայրենուն, որ տակաւին կրակը {ստանում} է երկու փայտ իրար հետ քսելով: Առաջ

ծ տեսանեմ, այնքան եւս սրտապնդութիւն եմ {ստանում}, խրախուսեցի ընկերներս, եւ քաջալերեցի

մարդս այժմ եւս քահանայապետի շնորհովն է {ստանում} այն եօթն օրավար հողի արդիւնքը եւ այն գե

լ եւ նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն էր {ստանում}, փոքր գողութիւնքը յայտնում էր, որ հաւ

րգմանչաց աշակերտ կարծողքը օգնութիւն չեն {ստանում} Կիրակոսից։ Փոխանակ դորա, Վարդան պա

գոյական են եւ վերացական նշանակութիւն են {ստանում}, ինչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, ե

ը այնպիսի մարդերի անուններով, որ երբեք {ստանում} չէին այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր եւ

երեք ամսումը զանազան ժամանակ ինձանից է {ստանում} հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուել եմ նոր

ամ պատահում է, որ մեզանից իւրաքանչիւրը {ստանում} է շատ անծանօթ եւ անտես թշնամիք․ ես ոչին

: Ամենայն ոք, որ փոքր ի շատէ ուսումն է {ստանում}, մոռանում է իւր ազգը, հաւատն ու օրէնք

արսպի հետ զուգահեռաբար, որոնց ստուերքը {ստանում} էին առաւել եւ առաւել հսկայական երկայնու

տ: Ամէն մի նոր գերեզման նոր քար է, որ {ստանում} է բնութիւնը եւ դնում է եւ զանազան ուղղո

մ: Մնում է մեռեալը. գերեզման փորելուց {ստանում} եմ երկու մանէթ, լուանալու համար, եթէ

քան եւ իցէ, այդպիսի մարդերից տարու մէջ {ստանում} եմ գոնէ՛ մի մանէթ. ճշմարի՛տ, եթէ այդպ

մ քեզ, եւ լաւ է, որ մեր խօսակցութիւնը {ստանում} է այսպիսի շարունակ ընթացք, գոնէ՛ ժաման

ում, եւ ջերմութեան միջնորդութենով, որ {ստանում} էր կրակից, շոգի դարձած ցրւում է օդի մէ

անից, նա արդար է, եւ առանց տոկոսիքի է {ստանում} այն գումարը, ինչ որ գործ էիր դրել դու

ւմ Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից {ստանում} է նա արծաթ, իւր ընտանիքը կառավարելու հ

կեայ ծաղկանկար թաշկինակով, որ այժմ եւս {ստանում} են Տաճկաստանից եւ մեծ յարգ ունի այնտեղ

ագիւտ իւր գնովը, նուիրելով Սուլթանին, {ստանում} է Բասրայի մօտ շատ գիւղեր, երկիրներ եւ

կ Մանուշակի հետ, հազիւ թէ երկու խօսքին {ստանում} էր մի պատասխան, եւ այն անիմաստ, կցկտո

զեց, թէ ինչ որ Հայոց ազգը ստացել է կամ {ստանում} է Մխիթարեանց ձեռքով, այդ բոլորը պարգեւ

ս չափից անցանէր. քահանայապետութիւնը, որ {ստանում} էին, թանգ արժէր նոցա։ Վերջին ժամանակներ

մ եւ նորընծայական տներում, այն ժամանակ {ստանում} էին նոքա իւրեանց ապրուստ այս շինուածներ

ն օրերում մոխիր էին ածում գլխներին, որ {ստանում} էին կովի այրած ապականութենից։ Ինչ ժամա

ապականութենից։ Ինչ ժամանակ կոյս աղջիկը {ստանում} էր իւր կատարեալ հասակը, մեծ հանդէսով ե

մարդիկը աշխատում էին դաշտումը, կանայք {ստանում} էին սահմանեալ չափով կանեփ կամ բամբակ,

գործակալութիւնքը։ Այն արդիւնքները, որ {ստանում} էին Եւրոպայում գտանուած դպրոցներից եւ մ

երից եւ պարտաւորելով նորան, իրաւունք է {ստանում}, որ լուսաւորեալ աշխարհը պատուէ իւրեան

Ահա այն պայմանքը, որի վերայ նուիրեալը {ստանում} է քահանայութեան աստիճանը, եւ եթէ մի սո

ր. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալակին {ստանում} էի գաւազանի հարուածը. սորան չհերիքանալ

հարուածը. սորան չհերիքանալով, տակաւին {ստանում} էին իմ ոտներս այն օրհնեալ փալախայի հար

ես, է-ի հետ, դիմաւոր բայի զօրութիւն է {ստանում}. որպէս թէ ասէր, ի գալս իմ, այսինքն՝

ատու, որ ստէպ ութիւն վերջաւորութիւն են {ստանում} վերացական նշանակութիւն առնելու համար։

ւթիւնը հոլովվում է, իսկոյն վեվի ձայն է {ստանում}, ոչ ոք չէ լսում лезуи, lezoui, այլ л

ոխանակելով, ինչպէս՝ մ, ս, է, արդէն {ստանում} են բայի կատարեալ ուժը եւ զօրութիւնը, մ

ր վերջը կատարելապէս բայի որականութիւն է {ստանում}, ուրեմն ժողովուրդը դատապարտելի չէ, եթ

, երբեմն, հազիւհազ մի աննշան պաշտօն են {ստանում} Սօսը կամ Վարդիթերը: Այս գործի մէջ բանի

բայր են թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ {ստանում} կեանքը, բայց մենք տխրում ենք նայելով հ

նպիսի փոփոխական եւ շարժուն տեսարաններ է {ստանում}, որ տասը պատկերի նիւթ կը լինի, որոնց

մը ( ճակատագրականութիւն) ազատ հանդէս է {ստանում}: Սօսին եւ Վարդիթերին, որ չպիտի հասնէի

ն երկար չեն, որովհետեւ օդը անօսրանալով {ստանում} է նոյնպէս աւելի ձգականութիւն, որ ինչպէ

այրութիւնը եւ արժանաւորութիւնը իրաւամբ {ստանում} է իր կինը: Թէ ի՜նչ բանի նշան է թո

ց. ազգը մինչեւ թագաւորութեան հասնելը, {ստանում} է եւ ստեղծում է իր աւանդութիւնքը, ծէսե

Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացայ թաբակ, {Ստաուդ} եւ Վելիգայ: 26-ին նամակ գրեցի եղբօրս

դատապարտեցայ 'ի ծերութեան իմում, եւ 'ի {ստապատիր} ամբաստանչաց կեղտ անուն ընկալեալ հանդերձ

աղագս միաւորելոյ զայն ընդ գումարին զորս {ստասջիք} ի պարոն Հագէ: Զփոխանակագիրսն եւ զ

նորոյ յետ մահուանէս կատարեալ ազատութիւն {ստասցեն} եւ ստանալով ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան

խկին արու զաւակ երկու բաժնէն մին բաժինն {ստասցէ} եւ միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարց

րեսցի, զի մի լեզուագիտութեամբ բարեկամս {ստասցին} յաշխարհականաց, եւ գուցէ թէ սանձարձակ գ

եամբ յամենայն տարւոջ դեկտեմբեր ամսոյ իմ {ստատի} նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղա

ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ յիմ {ստատի} եկամտիցն պարտական են հատուցանել իմ կտակ

ստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ {ստատին} եւ ի տանցն եւ այլն, եւ եմ վասն միամտեա

սցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ {ստատիս} վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբա

կատարացս իմ, ինքնիշխանաբար ներհակել իմ {ստատիս} վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտ

ց մօտ մնալ. յայնժամ իմ կտակակատարքն իմ {ստատիցն} երեք հարիւր ռուփի սքայ տացեն յիշեալ Սու

տունն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեցի իմ {ստատիցն} եւ ի նոյն կտակիցն եւ ամենայն յօժարութեա

աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ իմ ամենայն {ստատն} տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս երեք տ

ալ միւս երկու սամատեարցն, զայլ մնացեալ {ստատն}, կտակն եւ կտակակատարքն եւ սամատեարքն,

կառավարել եւ ի ժառանգել զմիւս տներն եւ {ստատն} ըստ ցուցմանն եւ ըստ բաժանմանն, որ ի նո

ցա օրինին իմ կտակակատարաց զգործսն առ իմ {ստատն} քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ ե

մ էս ինչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի {ստատովն} գնեցինք եւ որ յիշատակ մնալոց է առանց վա

ի վերաբերյալ հայկական սահմանադրության ( {ստատուտ} ) վերջնական հաստատումը Թուրքիայում։

լ, խնդրելով թույլ տալ ինձ Մոսկվայում, {ստատսկի} սովետնիկ Ստեփանոս Նազարյանցի հրատարակու

ՈՅՆ, Ձեր գրած գիրերն եւ Կայանուշինն {ստացա} ի 5 հունվարի եւ կարդալով հասկացա մեջի գ

մսույս 9, շնորհավոր բակլա խորան տեյի, {ստացա} քո մեղադրության նամակը եւ այսօր, որ ամ

ԱՆ, Հունվարի 10-ին գրած սիրո նամակը {ստացա} երեկի եւ կարդալով իմացա ձեր ողջությունը

ի անունով եկած ձուկը եւ երեշկիկ ապուխտը {ստացա}, շնորհակալ եմ, բայց նա խոստացավ Նախիջ

, երկրորդը՝ այդ մեղադրության նամակդ, {ստացա} եւ շատ ուրախացա, իմանալով Ձեր առողջութ

թյանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը {ստացա} եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա.

ր գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն ետ {ստացա} գրաքննչության սույն սեպտեմբերի 19-ի N:

Ր ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29-ին գրած գիրդ {ստացա}, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես ստեպ գ

պիտի ստացվեր Կամենշիքյանից 650 մանեթ, {ստացա}: Պ. Նազարյանցը ամսույս 4-ին ստացավ նշ

վերա, երրորդը պ. Բերբերյանցի ձեռքով, {ստացա} անկորուստ: Երկար ժամանակ նամակներիդ չպ

հուլիսի 15-ից, եթե չեմ սխալվում թիվը, {ստացա} օգոստոսի 1-ին եւ տեսանելով, որ հասել է

հասածովդ, իսկ երկրորդը մարտի երեքից, {ստացա} անկորուստ եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի

ափը բերող չկա, Պետր Նիկոլաեւիչի նամակը {ստացա}, սվոտի մասին տնօրինություն կառնեմ:

ԻՄ, ԼՈՒՍԵՂԵՆ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպեիս {ստացա} քո մարտի 13-ի գրած գիրդ եւ կարդալով իմա

Շատ ուրախացա, որ գոնե այս պատճառով գիր {ստացա}, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ գիր չունեի եւ մ

յտնի երեւում էր թե ինչ տագնապի մեջ եք, {ստացա} պ. Հակոբյանց շնորհքով: Նամակը մի փոքր

մբերի 29-ին գրած նամակն այսօր առավոտյան {ստացա}: Նա ինձ ուրախացրեց եւ ահա թե ինչու: Ո

ղբայր. Երեկ երեկոյան մեծ հաճությամբ {ստացա} քո փետրվարի 12-ին գրած նամակդ հռչակավոր

յր. Երեկ երեկոյան, այսինքն 16-ին, {ստացա} նամակդ, որի վրա նշանակված էր ամսի 17-ը

նրագիտական բառարանի պատառիկի հետ միասին {ստացա}: Նախօրոք շնորհակալություն եմ հայտնում

ի եւ Գերվինուսի առաջին պրակի հետ միասին {ստացա} այսօր, ճաշից հետո: Նամակիդ քննության

համարում նկատել, որ վերոհիշյալների հետ {ստացա} նույնպես ռնգեղջյուրի հարցին վերաբերող հ

ոքրով: Հոմորով լի երեկվա թվակիր նամակդ {ստացա} երեկոյան, այսօր գրում եմ պատասխանը, ո

Սիրելի եղբայր, Փետրվարի 28-ի նամակդ {ստացա} այս րոպեին՝ Մակոլեյի 3-րդ հատորի եւ Բո

բայր, Երեկ, միանգամայն անսպասելի, {ստացա} մարտի 27-ի նամակդ՝ ծխախոտի հետ միասին

ա վերջացնում եմ, իսկ բան է, եթե այսօր {ստացա} նամակդ, ապա պատասխանը կգրեմ երկուշաբթի

տացել եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ {ստացա} ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցավ

եկոյան, ծխախոտի եւ գրքույկի հետ միասին {ստացա} հենց 11-ի թվակիր նամակդ: Միայն՝ քեզ պ

Իմ թանկագին եղբայր, Այս րոպեին {ստացա} 13-ի թվակիր նամակդ 12 շիշ գինու հետ, ո

անկագին իմ եղբայր. 17 թվակիր նամակդ {ստացա} երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գրքի

ացել ես: Նույն օրը քեզանից մի նամակ էլ {ստացա} մոլորված Անանիայի նամակի առթիվ, անթվակ

Պետերբուրգ Սիրելի եղբայր, Երեկ {ստացա} քո նամակը Անանիայի նամակի հետ, ծխախոտ

իմ նամակից հետո, ժամը 1-ին կեսօրից անց {ստացա} քո ամuիս 10-ին գրած նամակը: Ես այն ժամ

նամակը վերջնականապես արդեն ծրարված էր, {ստացա} քրոջորդուս՝ Ավետիքի նամակը եւ շատ ուրա

Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ երեկոյան {ստացա} նույն երեկվա թվով գրած նամակդ: Այն գրք

Իմ սիրելի եղբայր, Այս րոպեին {ստացա} քո նամակը ծխախոտի հետ միասին. շնորհակա

տ առնեմ, որ հունվարի 11-ից գրած նամակդ {ստացա} երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. պատճառը չ

էր Հնդկաստան ուղարկել, եւ Հայրապետյանը {ստացա՞վ}, արդյոք, այն թղթերը, որ քեզ էի տվել

եթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, {ստացա՞ր} թե ոչ: Խնդրեմ գիրիս պատասխանը առաջի

ասացիր, որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ {ստացա՞ր}, թե ոչ: Եթե չես ստացել, ապա պետք կլի

եղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից արդյոք {ստացա՞ր} եւ պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում

առ նմին հատուցեալ, ընկալայ զպաշտօնական {ստացագիր}: ՚Ի գումարէ յայսմէնէ 400 ռուփին ի պէտս

ս տպագրութիւն յայտարարութեանց: 8. {Ստացագիր} պարոն օրէնսգէտ Պայլի, յ2էն Օգոստ. ( ը

գործոյն Կատարինեայ Խօջամալեան: 14. {Ստացագիր} պ. օրէնսգէտ Պալիի 17/29էն Օգոստ. համա

մ գիրիդ զորութենովն կիմանամ, որ այն ալ {ստացած} չես, որ մեղադրում ես: Ձեր կամքն է, ե

ունիմ, որ սորանից առաջ գրած նամակներս {ստացած} լինիք, թեպետ ես շատ ժամանակ է որ մեկից

, որ մինչեւ այս նամակիս ստանալը այն եւս {ստացած} լինիս, եւ հույս ունիմ, որ բարկացած չե

րամանիդ: Ինչ որ մինչեւ այժմ փող եմ {ստացած} Ֆեոդր Միխայիլիչից, այսինքն 200 մանեթ մ

ինք, մինչեւ այժմ տպագրության փողը չենք {ստացած} եւ այդ պատճառով գտանվում ենք պարտքի տակ

ելու: " Հյուս[իսափայլի "] 1 տետ[րը] {ստացած} կլինիք, 2 էգուց փոշտ կընկնի, 3-ը ամսո

Հույս ունիմ, որ Մոսկվայից գրած նամակս {ստացած} լինիս մինչեւ այժմ, եւ խնդիրքս կատարած

բ, էլեկտրական հեռագրով: § 3. Մեր {ստացած} ճանապարհի ծախքի արծաթով, առանց վերստին

ւ ամիս մնալ Հնդկաստան, այն ժամանակ մեր {ստացած} 800 ֆունտ ստերլինգի կեսից, որով պիտի հ

րա համար էլ անցնում եմ սիրելի Անանիայից {ստացած} տեղեկություններին: Ինձ համար շատ հե

ույնպես, որ եղբորս Ղազարոսին՝ Սերոբեն {ստացած} 700 մանեթը, եթե ստուգապես հորս փողն է

րուեցան թղթաբերի ներս մտանելով, եւ ահա {ստացած} նամակիս բառացի պատճէնը. " Ողորմած

ասխանատուութիւնը: Այս միջոցներում {ստացած} նամակներիցս հետեւեալ նամակը կարող եմ մէ

նտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ Եթէ դու {ստացած} լինէիր Աստուծուց դուստր եւ դաստիարակած

եղեկանան դորան: Մօտ ժամանակներումս {ստացած} նամակներիցս կամ լուրերիցս հետեւեալ բանե

նը կարդացողներից մինը: Ահա իմ {ստացած} ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորան

րջ մտածութիւն... Այս եւ այն տեղից {ստացած} նամակներս ընկած են ցիր ու ցան, որոնց շ

խօսեմ ուրիշ բաների մասին: Փարիզից {ստացած} նամակներս միմեանց քամակից հաւաստում են

ւնով: Փարիզի հայկական դպրոցի մասին {ստացած} լուրերս շատ անմխիթար են, եւ ինչպէս պատ

երտ մինչեւ այժմ Մուրադեան վարժարանի մէջ {ստացած} կրթութեամբ չէ կարողացել մտանել որեւիցէ

առաջ էին բերել տպագրապետին, թէ նամակ են {ստացած} Հնդկաստանից, որով գրում էին, թէ ամօթ

նի սիրտը: Մի քանի օր սորանից յառաջ {ստացած} նամակը մի նոր ապացոյց տալիս է մեզ մեր ա

երգործեն ձեր զաւակների վերայ, եթէ նոքա {ստացած} չէին ձեզանից մի ընդունական դաստիարակութ

գի վերաբերութեամբ: Այս միջոցներում {ստացած} նամակներիս մէջ նոյնպէս նշանաւոր է մի նա

ութեամբ, եւ այդ մեքենական աշխատութեամբ {ստացած} դրամը չունի զօրութիւն: Ապա եթէ երկրագո

առականը առողջ դրամ պիտի վճարէ Եւրոպայից {ստացած} ապրանքի փոխարէն, իսկ ինքը պիտի վաճառէ

ան գերդաստան: Իւր կարգով, նոցա քեզնից {ստացած} բաժինքը պիտի բաժնուին նոցա զաւակների մէ

դրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս, զի իւրեանց {ստացած} ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն

մարդիկ են, եւ ուղղափառ հաւատի ուսումը {ստացած} են քո օրհնեալ մօրից եւ նո՛յն իսկ Տիրոջի

աւական չէ թշնամու իմ վրայ քաշած նետերից {ստացած} անթիւ վէրքերս համարելու, որ օրէ օր եւ

ւնաւոր ալիքները, մինչեւ որ ծովի մրրկից {ստացած} ուժը թուլանայ եւ ալիքների սուր եւ կոնաձ

թեան մասին, իւր փոքր ի շատէ կրթութիւնը {ստացած} լինելով մի օտար ազգի դպրոցում: - Բ

- Պարոն, ես չորս ամիս է, բան չեմ {ստացած}. ամիսը հինգ մանէթով արդէն քսան մանէթ պ

պակասութիւն, այլ երեխայութենից բռնած, {ստացած} լինելով մի առողջ եւ բնական կրթութիւն եւ

ս թէ կամաց-կամաց վաճառում է եւ նորանցից {ստացած} արծաթովը ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան

լով նորա հայեացքին իմաց տայ, թէ ամբողջ {ստացած} էր նորա նամակը. այնպէս եւս պատահեցաւ,

դը կը լինի արժանաւոր, եթէ նա Աստուծուց {ստացած} քանքարը աճեցնէ, եթէ նա այն բանական հոգ

էր իւր հոգին եւ աճեցուցել էր Աստուծուց {ստացած} քանքարը, առանց լուսաւորութեան սէր չկայ

որոյ մտածում ենք, թէ այս պատճառով եւս {ստացած} լինի այդ արարողութիւնը թեթեւ անունը: Ի

լուին, ասէր նորան, որ ինքը շատ վաղուց {ստացած} էր Մանուշակի համաձայնութիւնը, որ իւրեա

, ցոյց տար իւր նամակի պատասխանները, որ {ստացած} էր Մանուշակից, եւ եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն

լեւ մեր եւրոպական դպրոցներում կրթութիւն {ստացած} ուսումնական հայրենակիցքը Ռուսսիայում,

ւց յառաջ մոխիր ցանել գլխների վերայ, որ {ստացած} էր կովի թրիքից, աղջիկներին ներում էին

նէր իւր առանձին սովորութիւնքը՝ Չիներից {ստացած} ։ Սա եւս Չինաստանի նման հեռանում էր օտա

, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը արդէն {ստացած} է լինում շատ կանխամուտ կարծիքներ, բնակ

նա ինչ ժամանակ իւր ազգային աւանդութենով {ստացած} կրօնը ունէր, շատ անծուծ եւ տգեղ բաներ

պարոնները եթէ փոքրիշատէ ուղիղ տեսութիւն {ստացած} լինէին, կը տեսանէին այդ խորհուրդները,

ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի եւ զապոնկաների {ստացածդ} մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր: Ինձ ապսպրած

տ 48+. ցնծա՛: Խնդրեմ ինձնից նամակ {ստացածդ} մարդու չասես, ըստ որում այլոց չեմ գրած

մ է՝ շատ անօգուտ դաստիարակութիւն է ձեր {ստացածը}, որ չէ թոյլ տալիս ձեզ օգտի եւ վնասի բա

: Հարկ չկայ ասելու, որ այս ճանապարհով {ստացածը} լինում է բոլորովին անխորհուրդ: Մե

դի հեսապ կանիք եւ կուտաք եւ իրեմեն փողը {ստացածին} ձեռագիր թող տա, եւ դուք առաջին փոշտիվ

1-ին նամակ գրեցի եղբօրս ` ապրիլի 29-ին {ստացածիս} պատասխանը: 2-ին նամակ ստացայ 1-ից գրա

եղաւ: 29-ին նամակ գրեցի եղբօրս 28-ից {ստացածիս} պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի

եմատում էր այս ծանօթութիւնքը գաւառներից {ստացածների} հետ։ Եթէ մի առաւել հարկաւոր կամ գաղտնի

մ, բայց նա ուշ կստանաս, բայց այս գիրս {ստացածովդ} իսկույն տնօրինություն գործես փող հասուց

ս բավական է, միայն աղաչում եմ, նամակս {ստացածովդ} փողի մասին հոգաբարձություն առնես առաջին

, թէ խրատ է, ընդունիր, եւ այս նամակս {ստացածովդ} շտապի՛ր գալ իմ մօտ, մեր ծանօթներից եւ

սե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել: Ինչ է իմ {ստացածս} եկեղեցուց, որպէս տարեկան ռոճիկ, - երե

զբանէ, ուստի եւ ես: Այլապէս, փոխանակ {ստացական} դերանուանս՝ յիմմէ, հարկ լինէր զէականն

իմոյ չմարթացեալ աղօթել " ( եր. 52). {ստացական} դերանուն փոխանակ էականի։ Ստո՛յգ է, որ

աբաղդ ազգի օգտի համար, իմ անձնականը եւ {ստացականը} այն օրիցն եմ ես ուրացել, երբ, աչքս բա

կան դպրութեան ի ստորին դասատունս: Այո՛ {ստացայ} ի կառավարութենէ Ճեմարանի Ձերոյ զվկայագի

վասնորոյ առ ժամս ՚ի հաշիւ կիսոյ բաժնին {ստացայ} ՚ի պ. Հագէ զվաթսուն հազար ( 60000) կո

Այսօր երեկոյին մի անստորագիր նամակ {ստացայ}. շատ ծիծաղելի է նորա բովանդակութիւնը.

եք նոցա: Դարձեալ մի այլ նամակ {ստացայ} Պ. Գամառ-Քաթիպայից ( Ս. -Պետերբուրգից

իս է՝ ոչինչ լուր չունէի նորանից, երէկ {ստացայ} մի նամակ, որի բովանդակութիւնը, արժանի

կան թոյլ մարմնով: Նոյն օրը հրաման {ստացայ} ներկայանալ Շամիլին: Ինձ դարձեալ ը

րողացան այնքան թեթեւացնել ինձ, որ հնար {ստացայ} այս նամակը քեզ գրելու: Ուրիշ ոչինչ

նձ քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճառը, {ստացայ} ամսուս 14-ին, եւ ահա գրում եմ պատասխան

իս մէջ նոյնպէս նշանաւոր է մի նամակ, որ {ստացայ} Պ. Մեսրոպ Տիրատուրեանի ստորագրութեամբ

ում է այսպէս. - Ես իմ հօրից ոչինչ {ստացայ}, ինքնին, առանց մի բան ունենալու այսչա

որ ի կտակին կան: Եւ զփոխարէն տանս այս {ստացայ} եւ հաստատեցի ինձ յիշատակ եւ ի ժառանգութ

Այն գայիսոն, գահն ու թագը, որ {ստացայ} Իմ նախորդից, նոյն թողնում եմ քեզի

թող եւ ամբողջ Ռուսաստան: Ես {ստացայ} այս երկիրը խոպան, անշեն, Բայց թ

յս հակասական խօսքերին: 23-ին երեկոյեան {ստացայ} երկու նամակ, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23

ի պատասխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27-ին {ստացայ} մի նամակ եւ պատասխանը գրեցի նոյն օրը,

ցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28-ին {ստացայ} մի նամակ. պատ[ասխանը] գրեցի 29-ին, որ

տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց: 3-ին նամակ {ստացայ} հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով եւ

կսեցի աշխատել ապրիլի 1-ից: 7-ին նամակ {ստացայ} երկու հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից

բօրս հետ եւ Յովհանն[էսի]: 11-ին նամակ {ստացայ}. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚երթայ 13-ին

12-ին, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ {ստացայ}, պատաս[խանեցի] նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ի

տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին: 18-ին {ստացայ} նամակ եւ պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի,

տասխանեցի, որ գնաց 20-ին: 22-ին նամակ {ստացայ}, ուր յայտնում են, թէ այսօր-էգուց պիտի

նշանակուած է մայիսի 3-ին: 28-ին նամակ {ստացայ} 27-ից գրուած, պատասխանեցի եւ գրեցի մի

տունը, որ կ՚երթայ 29-ին: 29-ին նամակ {ստացայ} առանց ամսաթուի: Սիգար հարիւր հատ, ընտ

29-ին ստացածիս պատասխանը: 2-ին նամակ {ստացայ} 1-ից գրած, եղբօրս եւ օրիորդ Մագդալինէի

ս եւ օրիորդ Մագդալինէի ստորագրութեամբ: {Ստացայ} նաեւ 1 ֆունտ թաբակ: 3-ին տեսութիւն եղ

ջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 7-ին նամակ {ստացայ} 7-ից գրուած, որով ուղարկում են պակսիմա

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ {ստացայ} եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում են, թէ տեսո

շանակուած է մայիսի 20-ին: 13-ին նամակ {ստացայ} 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նար

նշանակուած է մայիսի 27-ին: 22-ին նամակ {ստացայ} 21-ից գրուած, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւ

ն 100 հատ սիգար-ծաղիկ ուպմանեան: Նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն թուականից: Այսօր աւելո

շանակուած է յունիսի 3-ին: 29-ին նամակ {ստացայ} 28-ից գրուած, որով ուղարկեցին 2 մունդշ

, որ գնաց նոյն օրը: Յունիսի 2-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 1-ից գրուած, որով յայտնում են

այ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 5-ին {ստացայ} երկու նամակ, մինը նոյն թուականից, երկ

թիւնը նշանակուած է 17-ին: 12-ին նամակ {ստացայ} 2 հատ. մինը եղբօրիցս նոյն թուականից,

սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում են

անակուած է յունիսի 24-ին: 19-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն օրից գրած եւ նոյն օրը պատ

անեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն օրից գրած, որով ուղարկեց

ւած է Ուպմանից. 100 հատ: 26-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն թուականից: 27-ին պատա

անեցի, որ կ՚երթայ 28-ին: 29-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, 28-ից գրուած: Այսօր առողջու

աւում եւ թուլութիւն ունէի: 2-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս Սուլթանի նամակի զօրութեամբ: Ա

եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8-ին տեսութիւ

այ, թէ [ճանապարհին] է: Ցնծա՛: 10-ին {ստացայ} Քոլբի վիճակագրութիւնը եւ Լուիսի գիրքը,

րեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ սխալ

ւականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին նամակ {ստացայ} Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրեցի

. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր, թէ ոչ: Նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով: 18-ին պա

անեցի, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղ

սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար եմ: Նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, անթուական, կլուբնիկա եւ մալ

անեցի, որ կ՚երթայ 25-ին: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 27-ից գրուած: 29-ին տեսութիւ

անակուած է օգոստոսի 5-ին: 31-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ մի ֆուն

ր կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ

Երեկոյեան մի փոքր լաւ էի: 7-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մրգօք: Գրու

րում եմ, հանգիստ եմ: Այս րոպէիս նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրից թուականով, որով ուղար

ւթիւնը նշանակուած է 19-ին: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 13-ից գրուած, որով ուղարկեց մ

ջութիւնս բաւական միջակ է: 17-ին նամակ {ստացայ} Աւետիքից, 9-ից գրուած. պատասխան գրեցի

թիւնը նշանակուած է 26-ին: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն թուականով գրուած. 22-ին

դարմանութիւն եւ պակսիմատ: 24-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն թուականից եւ պակսիմատ:

նակուած է սեպտեմբերի 2-ին: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թա

ն. նոյն օրը պատասխանեցի: 31-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ Բերբերեանից 23 թուականից օգ

շանակած է սեպտեմբերի 9-ին: 4-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ Սուլթանից, երկուքն էլ անթո

եցի, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ պակսիմատ ե

ութիւնը նշանակած է 16-ին: 12-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ 1 ֆ[ուն

ը առաւօտ, այսինքն 13-ին: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղ

ութիւնը նշանակած է 23-ին: 18-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, հանդերձ

անեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս երէկուայ թուականով, որով ուղա

: Նոյնպէս բերեց եւ խաղող: 25-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է

ր կ՚երթայ վաղը: 27-ին երեկոյեան նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ խա

եսի հիւանդութիւնը: 30-ին առաւօտ խաղող {ստացայ} եւ տանձ: Տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհաննէս

եպտեմբերի 30-ին երեկոյեան 1 ֆունտ թաբակ {ստացայ}: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ ստացայ եղբօր

թաբակ ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 1-ից գրուած որով ուղարկեց պակս

սութիւնը նշանակած է 14-ին: 9-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 8-ից գրուած, որով յայտնում է

անեցի, որ կ՚երթայ 11-ին: 12-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղ

ութիւնը նշանակած է 21-ին: 16-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ խաղող:

թայ վաղը, այսինքն 18-ին: 19-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով յայ

ութիւնը նշանակած է 28-ին: 23-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղ

նակուած է նոյեմբերի 4-ին: 30-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին պատ

ցի եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ իսկոյն պատասխանեցի: Այսօր

թիւնը նշանակուած է 18-ին: 14-ին նամակ {ստացայ} 13-ից գրուած, որին նոյն օրը պատասխանեց

խանեցի, որ կ՚երթայ 15-ին: 16-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 18-ին տեսու

Այսօր բերին բառարանները: 20-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս հանդերձ թաբակով եւ մունշտուկնե

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 24-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 21-ից գրուած: 25-ին տեսութիւ

նելութիւն է արել Այվազին: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի

որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի 1-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյեմբերի 30-ից, որով յայտնու

կան գործի եւ դպրոցի մասին: 4-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս հանդերձ քեռորդուոց նամակներով

լու թղթերը թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է

կուած է դեկտեմբերի 16-ին: 11-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ եւ

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս երէկուայ թուականով: Յայտնում

դուրս է եկել Տաք ջուրից: 18-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, խաղող, գիրք եւ թաբակ: 19-ի

խանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, որով յայտնում է Ղազարոսի հար

նակած է դեկտեմբերի 30-ին: 26-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 25-ից, գիրք եւ ung[uentum] lo

նորհաւոր նոր տարի Յունուարի 1-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ: 2-ին

օրս Աւետիքին գրուած նամակը: 8-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է

եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն թուականից: 13-ին տեսութ

ութիւնը նշանակած է 20-ին: 15-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն թուականից: 20-ին տեսութ

ութիւնը նշանակած է 27-ին: 22-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի:

միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 2 հատ. մինը անցած շաբթից մնաց

եսութիւնը փետրուարի 3-ին: 29-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթ

որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի 1-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚

ւթիւնը նշանակուած է 10-ին: 6-ին նամակ {ստացայ} 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ի

ր, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին: 8-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն օրից: 10-ին տեսութիւն եղ

ջիկայ տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ {ստացայ} եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին

նը իմ աշխատութեանց մասին: 16-ին նամակ {ստացայ} 15-ից գրուած: 17-ին տեսութիւն եղբօրս

թիւնը նշանակուած է 24-ին: 19-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ, խաղող եւ այ

տուի գրուածքս քննութեան: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 24-ին տեսութիւն եղբօրս հետ

ռաջիկայ տեսութիւնը 9-ին է: 4-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 5-ին պատասխանեցի: 9-ին տե

ն Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, պակսիմատ, թաբակ եւ տետրակնե

խանեցի, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ.

ւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ յոյն Աստուածաշունչ: Նոյն ա

ղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ.

ւթիւնը նշանակուած է 30-ին: 25-ին նամակ {ստացայ}, բայց ոչ լրագիրքը, որ բացին բերդակալի

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ չեն թոյ

ած է ապրիլի 6-ին: [Ապրիլի] 1-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պա

նեցի, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 1-ից գրածիս պատասխանը: 6-ին

ւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 8-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ Հիւսիսափայլը, 1864 №2: Նո

իկայ] տե[սութիւնը] 20-ին: 15-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚եր

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 18-ին նամակ {ստացայ}: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկ

նը] նշան[ակուած է] 27-ին: 23-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 22-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 26-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 27-ին տես[ութիւն]. առաջ[իկ

ր ուղարկէ, թուեալ 29-ից: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ թաբակ: 29-ին պատասխանեցի

, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 5-ին տեսութ

[սութիւնը] նշանակ[ուած է] 11-ին: Այսօր {ստացայ} Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը: 7-ին նամակ

Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը: 7-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 9-ից գրուած: 11-ին տեսութիւն

թիւնը նշանակուած է 18-ին: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚

րած] Այս թուղթը չէ գնացել: 17-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 16-ից գրուած: 18-ին տես[ութի

ւնը] նշան[ակուած է] 25-ին: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 20-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ

յս ունիմ, թէ վաղը երթայ: 24-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21-ից գրածիս

Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ

գամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 31-ից ( մայիս) գրուած: Երեկո

ած] Այվազը գնացել է 4-ին: 3-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին պատասխանեցի:

յն օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4-ից գրածիս պատա

նը] նշանակ[ուած է] 15-ին: 12-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի հանդերձ

երձ հեռագրով ի Նախիջեւան: 14-ին նամակ {ստացայ} 11-ից գրուած, փոստ ձգած էր 13-ին: 15

մ, որ վաղը իսպառ լաւանամ: Այսօր նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պա

եւ, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 22-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս]

ի Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր {ստացայ} թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին նամա

ւ համար: Թուեալ է 25-ից: 27-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս, 23-ից թուեա

ծ է] յուլիսի 6-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ {ստացայ} Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը պատասխանեցի:

] եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, որով յայտնում է Սերոբից նամա

ւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 7-ին նամակ {ստացայ} Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ անպիտան թաբակ

, գրեանք եւ անպիտան թաբակ: 12-ին նամակ {ստացայ} Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[իցս]: 13-ին տե

ւլիսից 1862: Երկու տարի՜: 14-ին նամակ {ստացայ} Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ

անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 22-ից գրուած: 27-ին տես[ութի

գրեցի եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ {ստացայ}, թաբակ եւ բալ: 9-ին նամակ ստացայ եղբ

մակ ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, որով ուղարկում է Աւտուշի նամ

իկայ] տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտո

ւթիւնը] նշանակած է 24-ին: 19-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին պատ

իար: 20-ին պատասխանեցի: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23-ին նամակ ստ

այ եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 24-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս]

ւնը] նշան[ակուած է] 31-ին: 26-ին նամակ {ստացայ} եւ խաղող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 30-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 31-ին տեսութիւն եղբօրս հետ

եպտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս նոյն թուականից, 3-ին պատասխան

սխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 4-ից գրուած: 7-ին տես[ութիւն

ւնը] նշան[ակուած է] 14-ին: 9-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10-ին պատասխանե

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութի

ւնը] նշան[ակուած է] 21-ին: 16-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 17-ին պատասխանեցի: 19-ին ն

րիցս: 17-ին պատասխանեցի: 19-ին նամակ {ստացայ}: 21-ին տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] եւ Յովհ

22-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 23-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 24-ին պատասխանեցի: 25-ին

իցս: 24-ին պատասխանեցի: 25-ին նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս]: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրի

նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 26-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հետ

ոկտեմբերի 5-ին: Հոկտեմբերի 1-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3-ին

ցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 2-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն

ւնը] նշան[ակուած է] 12-ին: 8-ին նամակ {ստացայ} 7-ից գրուած, որով յայտնում է եղբայրս հ

ն գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի] նա

ած էր: 14-ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 13-ից գրած: 15-ին իսպառ լաւ է

այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17-ին նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] 16-ից գրուած: 19-ին տեսութ

բ[օրս] հետ. շատ նեղացայ: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚եր

անեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին նամակ {ստացայ} գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 էր գրու

ակուած է] նոյեմբերի 2-ին: 29-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 29-ից գրուած, բայց 31-ին փոստ

ութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ պատա

նը] նշանակ[ուած է] 16-ին: 11-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 12-ին պատասխա

գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ Աւտուշից, 2-ից ( նոյեմբ.

եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին

իցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին նամակ {ստացայ} Յովհաննէսից 21-ից գրուած: 23-ին տեսու

Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. {ստացայ} Մոսկ[ուայից] գրեանք: 26-ին նամակ ստացա

տացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք: 26-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 29-ին նամակ {ստացայ} 27-ից գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օ

դեկտեմբերի 7-ին [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, որով յայտնում է մօրս տկարութ

ո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] նոյն օրից, որով գրում է ` ա

յս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութի

նշանակուած է 21-ին: 16-ին երկու նամակ {ստացայ}. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գրած, բ)

եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 18-ից գրուած: 21-ին տես[ութիւ

նը] նշան[ակուած է] 28-ին: 24-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 23-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ

անեցի], որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] 25-ից գրուած, որով յայտնում

ն տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31-ին նամակ {ստացայ} Յովհ[աննէսից] եւ Անան[իայից] 29-ից: 18

թիւնը նշանակ[ուած է] 11-ին: 6-ին նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ

մբերի]. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին նամակ {ստացայ} 8-ից գրուած: 11-ին տե[սութիւն] եղբ[օրս

վ խնդրեցի օրէնքի Թ հատորը: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս. 15-ին պատասխանեցի: 15-ին տկ

թիւնս տակաւին շատ զգալի է: Այսօր նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 15-ից: 16-ին լոյս 17 գիշերը բ

ը մի-փոքր նեղութիւն տուեց: 20-ին նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] եւ թաբակ, նոյն օրը պատասխան

յս կայ, որ շուտով կորչի: 21-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, 22-ին պատասխանեցի, առաւօտ:

, երեսիս ուռեցքը աւելի է: 24-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 22-ից գրուած: 24-ին լոյս 25

28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 26-ից գրած թէեւ, բայց փոստ ձգ

idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս: 30 նամակ {ստացայ} եղբօրիցս այսօրից թուեալ: 30-31 idem 31

ին այսօր ընդունեցի 8-երորդ բաղնիսը, եղ {ստացայ} եւ մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօրս, որ նո

-ին ընդ[ունեցի] 9-երորդ բաղնիսը, նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] այսօրիցս գրուած: 3-4 id[em]

րորդ] բաղնիսը: 6-7 id[em] 7-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 5-ից գրուած, բայց 6-ին փոստ ձ

դ բաղնիսը: 9-10 լաւ էր: 10-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս 9-ից գրած եւ այսօր փոստ տուած

ւնեցի] 15[երորդ] բաղնիսը: 14-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ ի

ւնեցի] 17[երորդ] բաղնիսը: 17-ին նամակ {ստացայ} եղբօրիցս գրած 16-ից, բայց փոստ ձգած այ

8-19 id[em] 19-20 id[em]. այսօր նամակ {ստացայ} եղբ[օրիցս] 19-ից, բայց փոստ ձգած այսօր

3 id[em] 23-24 լաւ եմ մասնաւոր. նամակ {ստացայ} եղբօրիցս, իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս

" Sir, ձեր նամակը, այսինչ թուականից, {ստացայ}: Այդ նամակը առաջեւս է այժմ, քառորդ ժա

մուրհակը, բայց այսօր երեկոյին մի նամակ {ստացայ} ձեր անունով քաղաքական սուրհանդակից, որ

ու ամուսնութիւնը, եւ ահա՛ մատանին, որ {ստացայ} պարոն Շահումեանցից, իբրեւ գրաւական:

ջեւան եւ ի կորուսանեալ զքսան առ հարիւրն {ստացայց} ՚ի բանկէն կամ ի սեղանաւորէն զհաշիւ, թէ

վերն գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ {ստացայց} եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ

որս ներկայ ունիմ եւ կամ զորս այնուհետեւ {ստացայց} Աստուծով, այսինքն զկնի մահուան իմ, ամ

անդ, որ չուխոնները մինչեւ անգամ հրաման {ստացան} Ռուսաստանի մեջ օրագիր տպելու, կրկին ան

ում հայերը երկու օրինաւոր վիպասանութիւն {ստացան} ՝ " Վէրք Հայաստանի " եւ " Սօս եւ Վարդիթ

ւմ է շարականների թիւը: Մեր թարգմանիչքը {ստացան} Յունաստանում, եւ ինչպէս նոցա բոլոր գրո

տիճանին, ուրիշները՝ արծաթով, երկուքը {ստացան} այս արժանաւորութեան սիրական կին մարդերի

ր Յիսուսեանք մեծ հանդէս եւ նշանակութիւն {ստացան} պատմութեան մէջ։ Այս կազմակերպութիւնը ը

նայելով այս բաների վերայ՝ Կապուսինեանք {ստացան} մի քանի ունկնդիրք։ Նոցա քարոզութեան մե

ց նախկին իրաւունքը եւ գործը եւ վերջապէս {ստացան} միեւնոյն ոյժը Տէրութեան Դռնումը։ Կ

թագաւորութեանը։ Յիսուսեաններից շատերը {ստացան} Մանդարինական արժանաւորութիւն, եւ Չինաս

, 1603 թուականի սեպտեմբերի 25ին։ Նոքա {ստացան} դարձեալ Փարիզի մէջ ուխտապահական տունը ե

ոյ Յիսուսեանք ընդդէմ Պարլամենտին հրաման {ստացան} ուսուցանել Կլերմոնդեան Կօլլեգիումի մէջ

ւմ փակած արգելած Յանսէնեանքը ազատութիւն {ստացան} ։ Յիսուսեանք չէին յուսահատւում։ Նո

հետ Գրիգոր եղբորս մի գիր գրեցի, չգիտեմ {ստացավ} թե ոչ, պատասխան չունիմ մինչեւ այս օրս

թ, ստացա: Պ. Նազարյանցը ամսույս 4-ին {ստացավ} նշանակված գումարը եւ շատ շնորհակալ լինե

եր մատենագրությունը մի փոքր ձեռք ու ոտք {ստացավ}, շարժողություն է ցույց տալիս յուր մեջ

ո՛չ Հակոբ Մաթեւոսյանը: Տեր Մովսեսը {ստացավ} ավագ քահանայություն եւ ասպետական նշան ս

ղուց ուղարկված է ցենզորին, այժմ իհարկե {ստացավ}, եւ կտպվի փառավոր: 2 № " Հիշատակար

ր առաւօտ ուղարկեցի քեզ այն տոմսակը, որ {ստացար}. իսկ ինքս գնացի ախոռ կատարելու իմ վհկա

, թէ՝ այդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ արդեօք {ստացաւ} եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր

հանդերձ բանագէտ մարդերով, տեղեկութիւն {ստացաւ}, թէ, արդարեւ, նաւը մօտենալով այդ տեղ

այթքը, անցեալ տարում լայնարձակ ասպարէզ {ստացաւ} ժողովրդական կենդանի խօսքը, որ է ազգի բ

եւ որ քանի ամիս սորանից յառաջ անարգ մահ {ստացաւ} դահճի ձեռքից: Լաւ ծանօթ ես ունեցել, վ

ած ոսկերքը կան մեր մէջ, եւ որոնց աթոռը {ստացաւ} կենդանի մարտիրոս Գրիգորիոսը, եւ այլն,

թիւնից, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր բան {ստացաւ}, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ, նորը

եծ փոփոխութեան տակ ընկան, եւ գործարանը {ստացաւ} մի այլակերպութիւն, որ շատ հեռու էր հիմ

այապետին թոյլ տալ սորան. որով ճանապարհ {ստացաւ} սա այնքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ սա իւ

, աղօթեց Աստուծուն եւ շուտով իր խնդրածը {ստացաւ}, որի փափաքելի ոսկերքը մենք ո՛չ, այլ ո

ւ, որով բոլոր Վասպուրականի իշխանութիւնը {ստացաւ} եւ այս այն ժամանակ, երբ նորա երկու երան

թուականին։ Իւր սկզբնական կրթութիւնը {ստացաւ} նա Երեւան քաղաքում, երեւելի Հայկազն Խա

ջ դորա ձեռքը չմաքրուեցաւ կաշառքից. ե՛ւ {ստացաւ}, ե՛ւ տուեց: Բղջախոհութեան դեւը,

բայց Ասմոդեյը առաւել խորամանկ լինելով, {ստացաւ} նորա հոգին, առանց պարգեւ տալու, թէ ին

ն սովորում էին, բայց այն օրից, երբ նա {ստացաւ} ծայրագոյն իշխանութիւնը, նախանձաւոր լին

պ. Մարկոսը աւարտել էր իւր հարցմունքը, {ստացաւ} սորանից մի նամակ, որ պ. Շաքարեանցի ծա

երիտասարդի... քաղաքում, որ իրաւամբ {ստացաւ} Բեքրի-Մուստաֆա պատուանունը հասարակաց վկ

լի նպատակին: Պ. Մարկոսի կարեկցութիւնը {ստացաւ} մի գործունեայ բնաւորութիւն: Նա մտքումը

երկու սրտակից բարեկամների խօսակցութիւնը {ստացաւ} բոլորովին այլ ուղղութիւն: Դ․

Շահրիստան։ Իւր առաջին դաստիարակութիւնը {ստացաւ} նա երկու բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, ո

չակաւոր էին Հայաստանումը, բայց սոցանից {ստացաւ} մի մերժողական կամ հրաժարական պատասխանի

իշխում էր բոլոր Մօրէայի վերայ, պարգեւ {ստացաւ} մի կտոր հող՝ նորա վերայ վանք ու եկեղեց

Մխիթարեան միաբանութիւնը, որ այնուհետեւ {ստացաւ} Բենեդիկտեան կարգի կանոնադրութիւնը Անտօն

ս նորա, եւ յետ բազում ծանօթութեանց զոր {ստացաւ} առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց

գործ ած զայն յամենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց {ստացաւ} բազում բարեկամս. եւ բանք նորա եղեն միշ

մ համարեա՛ թէ անհետացել են, ո՛չ մինը չ'{ստացաւ} պատմութեան մէջ այն ասպարէզը, ինչ որ ստ

աւ պատմութեան մէջ այն ասպարէզը, ինչ որ {ստացաւ} Յիսուսեան կարգը։ Նա հաստատվելով այն ժա

վ տարածուեցաւ բովանդակ աշխարհի երեսին, {ստացաւ} անչափ հարստութիւն եւ բոլոր Եւրոպայի գոր

գը ( systema) պատրաստ, այս օրից կամքը {ստացաւ} իւր յատկացեալ պաշտօնը։ Բայց Լօյոլան ոչ

Բայց Բարսելոնեան դպրոցից շատ փոքր օգուտ {ստացաւ} նա. երբ վարժապետը մեկնում էր նորան լատ

բանութիւնքը. եւ արդարեւ 1532 թուականին {ստացաւ} Աստուածաբանական եւ երկու տարուց յետոյ՝

ենների " օգնութեամբը, նոր կողմնակիցներ {ստացաւ}, որ Պապի դռնումը զօրեղ մարդիկ էին։ Նո

Դանուբի մէջ։ Իսկ Ֆաբերը Քեօլն քաղաքում {ստացաւ} մի նոր անդամ Պետրոս Կանիզի անունով, որ

ը, տեսանելով, որ գործը այսպիսի ընթացք {ստացաւ}, պիտոյ է ամենայն ջանք գործ դնէին ժողով

ն։ Այս միջոցին Իգնատիոսը խնդրեց եւ {ստացաւ} Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ իւր Կարգ

խտապարտ է Լօյոլային, որովհետեւ նորանից {ստացաւ} նորա զինուորական հոգին։ Լայենէզի եւ Ակ

թեններից, յայտնեց Գօայի Եպիսկոպոսին եւ {ստացաւ} նորանից եւս թոյլտւութիւն իւր իրաւունքնե

առակ գործ գործեց. Ադամ Շօյլ Յիսուսեանը {ստացաւ} առաջնակարգ Մանդարինի արժանաւորութիւն,

եւ առանց յօժարութիւնը հարցանելու մուտք {ստացաւ} Կայսրի մօտ, որ չունէր եւ ո՛չ մի չինացի

ը Նոյալը դարձեալ երեւեցաւ Պալատի մէջ եւ {ստացաւ} իւր առաջուայ ոյժը։ Համալսարանին յետ դա

սն որոյ վերադարձան աքսորանքից։ Դիւբուա {ստացաւ} Կարդինալութիւնը։ Յիսուսեանք հանդիսացան

ւնը, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն նոր կերպ {ստացաւ}, ինչ ժամանակ յոյները փոխառին կրօնական

նելն է ասացին, այստեղ բնութիւնը ուրեմն {ստացաւ} դարձեալ չափի պաշտօնը. ուրեմն եւ լեզուի

զգասիրական հոգու արժանավորության հարմար {ստացաք} եւ արտաքին արժանավորություն, որ այժմյա

յս ունիմ, որ օրագրի առաջին ամսատետրակը {ստացաք}, այժմ երկրորդը ճանապարհ կընկնի դեպի Ձե

զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն լիով {ստացաք}, զորմէ եւ տամք զայս թուղթ հաստատեալ մե

մենայն ճշտութեամբ: - Մուրհակը, որ {ստացաք} այսօր, վաւերացուցա՞ծ է օրէնքի զօրութեա

յանից, արդյոք իմ ստրախավոր գրած նամակս {ստացե՞լ} է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով

նք հաճախ են լինում Մոսկվայում. Կարպովն {ստացե՞լ} է արդյոք քաղաքամասից եւ մերոնք իրենց հե

դու չես պատասխանել իմ հարցին, թե տանից {ստացե՞լ} ես արդյոք այն փողը, որի մասին գրել էիր

ս անգամ կբավարարես իմ ցանկությունը: {Ստացե՞լ} է արդյոք Հայրապետյանը նամակս, որ գրել

լ հեռագրի մասին՝ ուղարկեցի՞ր եւ մերոնք {ստացե՞լ} են, արդյոք: Բայց այդ մասին կխոսենք եր

ոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ {ստացեալ} էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւի

րեալ էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ {ստացեալ} իցէ զայն, յայնժամ ըստ այսմ գրութեանս յ

այդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ {ստացեալ} եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա գրե

ւնիմ մատուցանել զայն ընդ այլ թղթոց զորս {ստացեալ} եւ արդէն, կառավարչութեան Համալսարանին

անէին Գրիգորիապօլսի, զոր կարծեմ թէ եւ {ստացեալ} իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթան

ցուցակ ծախսուցն եւ ՚ի միասին ընդ իւրոցն {ստացեալ} ՚ի կառավարիչ Հագէն, յանձնել պ. Յ. Ս

լ զպատկերս նուիրեալս ի զանազան անձանց, {ստացեալ} ի տեարց պատկերաց յիւրաքանչիւրոց զտասնեւ

ամենայն հրիտակս ցայսօր ժամանակի չէ մեր {ստացեալ}, կա՛մ 'ի պատճառս անհոգութեան նախնի գլխ

քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյն նոր {ստացեալ} շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթու

եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթէ նոր {ստացեալ} տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցի

լեւ՝ ՚ի կառուցումն դպրոցի իւրոյ ընծայս {ստացեալ} ի Խալիպեանէ, ազատ կացոյց զմեծագումար դ

կոսի Հայոց՝ յաջորդէ զՍահակ Պարթեւ, որ {ստացեալ} զաշակերտս իբր վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնո

եսրոպայ եւ քեռորդի Մովսիսի Խորենացւոյ, {ստացեալ} զուuումն եւ զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յ

նէր ծախսել նա ժամանակ, զոր գիտէր արդեն {ստացեալ} ընդ կաթին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժարես

րժանաւորութեան ոչինչ կարէր վճարել, չեւ {ստացեալ} զժողովուրդն ինքեան աջակից եւ լծակից մի

, որով ծանուցանէ, թէ զամենայն զթուղթսն {ստացեալս} ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասին գործոյն Բաբաջան

ց այսքան ասեմ միայն, որ ես երկու նամակ {ստացել} եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասում եք, իմ

Մ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ {ստացել} եմ, նույնպես եւ Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հա

ն ազգօգուտ գործ: Մինչեւ այս օրերս չենք {ստացել} ոչ մի ստորագրություն, թեպետեւ այստեղից

վի, թող ցնծան հետո: Պ. Նազարյանցն {ստացել} է Ձեր նամակը, շնորհակալ է Ձեզանից, բա

եկ օգուտ չկա. 340 ստորագրությանց փող է {ստացել} եւ 600 մանեթ պարգեւ. տպագրությանց ծախք

ն: Հիսուսյանք ( ճիզվիթները) հրաման են {ստացել} հեռանալ իսկույն Նեապոլսից, որոց մի մաս

Անցյալ իմ նամակը դու հավանորեն արդեն {ստացել} ես եւ եթե համաձայնվես վերադառնալ տուն,

իս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր, թե ոչ: Եթե չես {ստացել}, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտի] վարչութ

անվանական բաժանորդներից երբեք ոչինչ չի {ստացել}, այլ ինքն է դեռ վճարել նրանց փոխարեն,

Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ չէ մյուս օրն {ստացել} եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա

արեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ նա փողն {ստացել} է, եւ հարցնում եմ ոչ թե դրա համար, այ

Բայց բավական է։ Հույս ունեմ, որ արդեն {ստացել} ես 12-ի թվակիր նամակս: Ողջունում եմ

ելու համար, որ դու արդեն, հավանաբար, {ստացել} ես: Նույն օրը քեզանից մի նամակ էլ ստաց

կի օրն իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք {ստացել} ենք եւ որ ես շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըս

աւեր է համարում, որ Նազարեանցը եւս չէր {ստացել} մի այդպիսի մասնաւոր մարդուց իւր ուսումն

ց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, թէ նա {ստացել} էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան

թենների համբերելով, օրը խաւարեցնելով, {ստացել} է մարդկութեան ընդհանուր լուսից իւր բաժի

որ շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծնանելով, {ստացել} էի, բայց երբ տեսայ, որ կամակոր է դարձ

անաւորի պատճէն, որ առանց ստորագրութեան {ստացել} էր Թիֆլիզից եւ որի բնագիրը Մայիսի 15-ից

ալ սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով, եւ {ստացել} էիք դորա հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպ

ի Թադէոս վարդապետի ձեռքով, որ անուն էր {ստացել} Քիթաբէութան ( գիրք կուլ տուող): Մօտ ի

հաւատում են, թէ բժշկւում էին: Աղբիւրը {ստացել} է առողջարար անունը այն պատճառով, որ տե

Այժմ արձանագրեմ մի քանի նամակներ, որ {ստացել} եմ զանազան տեղերից եւ զանազան պարոնների

ն: _______ Մի այլ նամակից, որ {ստացել} եմ Օշականից՝ գրած Դեկտեմբ. 27-ից " Սո

, շատ վշտերի ենթարկուելով, իրաւունք էր {ստացել}, որ ամենայն մարդ կարեկից լինի նորան:

ւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ {ստացել} էին դէպի երկրի մակերեւոյթը մի վուլկանակ

դակագործութիւն: Սառն մարմարիոնը հոգի է {ստացել} ճարտարագէտ քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ

ի գործերի, որոնց ամեն մինը եօթն հոգի է {ստացել} Շեկսպիրի արարչագործ գրչի տակ, բայց Վեր

ալ Բէգզադէին նոյն հաշուով, ինչ հաշուով {ստացել} էր: Մի քանի տարի ծառայում է այս եր

առնուս նոյն գնով, ինչ գնով ես քեզանից {ստացել} էի: Եթէ մի մանէթի բանը պիտոյ է 75 կոպէ

ի միայն մի հինգ մանէթանոց թղթադրամ, որ {ստացել} էր պարոնից: - Փոյթ չէ, - պատասխան

թէ միայն 2000 մանէթ, այլ 2076 մանէթ է {ստացել}, ուրեմն դեռ նա պարտական էր Բէգզադէին 7

ւնեց ազգից: Շատ ժամանակ է, որ մեք {ստացել} էինք մեր թղթակիցներից մի քանի արդարացի

կը դնենք այդ նկատողութեններից մինը, որ {ստացել} ենք նամակի ձեւով, եւ որ ունէր այսպիսի

խտիր, նոյնպիսի իրաւանց ժառանգ, որպիսի {ստացել} է ինքը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ տօ

լ դէպի այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր {ստացել} սերունդի նահապետը: Ծովի ջուրը գոլորշիա

կաս կամ աւելի: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը {ստացել} էր Նախիջեւանը իւր պատգամաւորի ձեռքով,

տխրութեամբ չէ սպասում նա, Որ չէր {ստացել} բաղդից մի հարուած, Որ գոհ իւր օրի

: Օգոստոսի 28-ից գրած նամակս եղբայրս չէ {ստացել}: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է սեպտեմ

ենդելեեւի. գրում է, թէ 10-ի նամակը չէ {ստացել}, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նամակ չկա

ում է. ա) թէ 17-ից գրած նամակս դեռ չէ {ստացել}. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն է գնաց

: Այլեւ յայտնում է, թէ տունից նամակ է {ստացել}, ուր մեր ծնողաց մասին լաւ չեն գրում,

ւ սպասում է եւ 18-ին, որպէս թէ, նամակ {ստացել} է Գաբրիէլից: Այս բոլորը ինձ կասկածի տա

, որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ թղթերը {ստացել} է եւ ճամփու է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին

ք, որ ժողովրդական լեզուն ձեռք ու ոտք է {ստացել} եւ մեր նոր մատենագրութան աղքատին գանձար

ի վերայ արդիւնաւէտ կացուցանելու համար, {ստացել} էի ինձանից ջոկ տասն եւ մին ընկեր, որով

փոքր չօգնեց եւ իւր գեղեցիկ համբաւը, որ {ստացել} էր մի քանի հին հայեացքով եւ հին դատողու

ս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից {ստացել} էի, այդ բոլորը՝ իւրաքանչիւրի տուածը ա

ծնի գրատունից, եւ ինքը պ. հրատարակողը {ստացել} է իր օրինակը հանգուցեալ տէր Յովհաննէս Շ

կաստանի հայերի բերանում մի ուրիշ ձեւ են {ստացել} ։ Նոքա ասում են "գալման եմ", "գոլման եմ"

սանել: Քամը, որ թոյլտւություն էր {ստացել} տէր սատանայից մի արձակ կամ ոտանաւոր շնո

մարգարէիցը կը լինի լաւ Մարասկէնով, որ {ստացել} էի օտար աշխարհից: Այս հաշուիցս տես

րչից, ( մատաղ գնամ նորա զօրութեանը), {ստացել} է իւր կրօնը, ինչպէս պաշտում է Լուսաւոր

հաշիւ տար նորան, թէ որքա՛ն արդիւնք էր {ստացել} նորա բուրդից եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կա

տանել մի մրջիւն դէպի իւր բոյնը: Նա {ստացել} էր քարեայ, երկու յարկով բաւական ընդարձ

ճը մի մեծ բան չէ... ընդունողը վաղուց {ստացել} է երկու հազար մանէթ... անտարակոյս,

մք ասացին ինձ, թէ քաջափայլ պարոնի մինը {ստացել} է մի անստորագիր նամակ, որպէս թէ Աստրախ

ղմինդրը փոխել էր միւս անգամ իւր ձեւը եւ {ստացել} էր իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի

անդ ես ինչ որ խնդրել եմ, ուխտ դնելով, {ստացել} եմ, փառք Աստուծոյ: - Շատ բարի, - պ

աճեցնէ, եթէ նա այն բանական հոգին, որ {ստացել} էր Աստուծուց, լուսաւորէ. եթէ նա այն մ

թանալուց յետոյ մի քանի լուսաւոր գաղափար {ստացել} էր, որոնց եզրակացութիւնը թոյլ չէր տալի

միջնորդութենով. այն բժշկութիւնքը, որ {ստացել} էին շատ անառողջանալի հիւանդներ. նորա մ

աթարի իշխանութեան ժամանակին մեծ անուն է {ստացել} Գիրէյ-խանից, նա իւր խելքովը շատ հարստո

հերիքացած էր Անզգամ պատուանունովը, որ {ստացել} էր հասարակաց վկայութենով: Այս անզգամը

առը, որ նա, դեռ երիտասարդութեան մէջ, {ստացել} էր խորտակուած պառաւի կերպար: IX Թէե

մեանց Գէորգի միւս նամակը, որ Մանուշակը {ստացել} էր առաւօտը նորանից. որով խոստանում էր

ելով այս բանը, արդէն վճռական պատճառ էր {ստացել} հալածել Յիսուսեանքը իւր տէրութենից 1606

վերստին նորոգութեան, որովհետեւ նա չէր {ստացել} ո՛չ այն դաստիարակութիւնը եւ ո՛չ ունեցել

ապարակով քարոզեց, թէ ինչ որ Հայոց ազգը {ստացել} է կամ ստանում է Մխիթարեանց ձեռքով, այդ

ութեան հետ, որ արդէն պատմական ընթացքով {ստացել} էր իւր կատարելութիւնը։ Հզօր քաղաքականո

մէջ, երբ նորա երեւակայութիւնը եւ հոգին {ստացել} էին փոքր խորամանկ Քաղաքագիտութեան մասին

։ Իւր լիակատար իրաւունքների մասին, որ {ստացել} էր Պապական եւ Պօրտուգալական Տէրութեններ

ժամանակ, երբ Հենրիկոսի մեծակշիռ մտքերը {ստացել} էին իւրեանց կատարեալ կերպարանագործութիւ

պիտի լինէր, որովհետեւ կարմիր վզանոց էր {ստացել} իւրեան տիրոջից. այդտեղ հանդիսաւորներից

չի համար այնպիսի ընթացք եւ ուղղութիւն է {ստացել} հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը բնականա

կ՚ունենայ, ինչ տեղ ռուս դպրութեան մէջ {ստացել} է " Մեռած անձինքը ": Թող կանխիկ ընդուն

նդութիւնը, թէեւ այդ էլ կրօնական գոյն է {ստացել} դարձեալ, որովհետեւ աւագ ուրբաթ գիշերն

ն, որ այսօր խորհրդաւոր նշանակութիւն են {ստացել} Հայաստանի հողում, կարելի եղածի չափ յար

երը եւ ինչի՜ համար այնպիսի ուղղութիւն է {ստացել} հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը, բնակա

մի անկիւնն են կորցրել, ոմանք խոռոջ են {ստացել}, դու որքան էլ կամենաս, չես կարող, որ

էս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս եւ նոր {ստացելոց} զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւանի բա

րետի մոտ: Սույն նամակն ստանալուն պես, {ստացիր} գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը նամակիդ հետ մի

լորդ է խոսել պատվական ծիրանագույն ներկի {ստացման} մասին, ծծմբաթթվով սերմերի կճեպը մշակել

աթթվով սերմերի կճեպը մշակելուց կամ թղթի {ստացման} մասին քուսպից, որ մեզ չի վերաբերում.

խքի բաժին չլինի մեր խեղճ հոգին: Ուսում {ստացողը} նոյնպէս պիտի մեռանի՞, թէ ոչ, ուսում ս

ը նոյնպէս պիտի մեռանի՞, թէ ոչ, ուսում {ստացողի} կեանքը նոյնքա՞ն է, որքան տգէտինը, թէ

լինի եւրոպական դպրոցների մէջ կրթութիւն {ստացողների} թիւը։ Ի վերայ այսր ամենայնի ազգի ընդհա

մի բարձրաստիճան մասնաւոր մարդու ձեռքից {ստացուած}: Նազարեանցի վարդապետութիւնը հաստատուած

ցեն վասն ապահովութեան։ Նոյնպէս ամենայն {ստացուած} եւ իմ անուամբ գտեալ տներ, գետին եւ կամ

ամի Այվազի Խուդաբաշեանի գիրքը Թիֆլիզից {ստացուած} անստորագիր նամակները Յովնաթանեանցի մասի

գի ժողովրդեան, այլ մասնաւոր ինչ անձանց {ստացուած}, սեփականեալ անհատից ոմանց բիւզանդականա

Երրորդ ի վերն յիշեցեալ 80548 ափու {ստացուածէ} իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպլին երծաթ դ

հարկանայ յետ մահուանէս վերստին ունիլ ի {ստացուածէս} եւ հարիւր յիսուն 150 ռուպլի արծաթ դրամ

արութիւնը՝ անիրաւաբար մօտենալով ուրիշի {ստացուածին} եւ իրաւունքին, առաջին անգամ մերկացուց

ոյ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ {ստացուածիս} եւ հարկանայ յետ մահուանէս վերստին ունիլ

աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն {ստացուածոյն} եւ կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր

ւն վաճառել կամ գրաւ դնել զիմ անուամբ եւ {ստացուածով} գտեալ տներն եւ այլ: Եւ կամ ի կողմանէ ա

գրութեամբ, յորում նախ յայտնեմ զամենայն {ստացուածս} իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն յատկ

եւ ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց զամենայն {ստացուածք}, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ

րէ։ Ութերորդ, կտակումս յիշեցեալ {ստացուածքէս} դուրս ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն Բա

արեալ ազատութիւն ստասցեն եւ ստանալով ՚ի {ստացուածքէս} ֆի ոմն քսան 20 ռուպլի երծաթ դրամ. այլե

րդիկ, դնենք թէ կամենային զոհել իւրեանց {ստացուածքը} ազգի օգտին, բայց հինգ, տասն ոյժը ի՞նչ

րի՛ք է այսօր մի ընտանիքի, բայց վաղը քո {ստացուածքը} պիտի բաժնուին քո զաւակների մէջ, որոնց

հւում էին հարուստների արծաթը, ոսկին եւ {ստացուածքը}: Բայց աւա՜ղ, սորա հակառակ գալիս էին ն

յքի եւ զուարճութեան համար կարգադրել իւր {ստացուածքը}, բայց մի տէրութիւն եւ այն՝ Վենետիկեան

է նա մեզ: - Այսօր դու ես քո բոլոր {ստացուածքի} տէրը, որպէս նաեւ քո բոլոր ընտանիքի տէր

դը, քանի որ ինքնիշխան տէր էիր քո բոլոր {ստացուածքին}: Այն մարդը, որ իւր հարստութեամբ կամ ո

տկերը, համեմատ լուսանկար օրինակին, որ {ստացուել} էր Կոստանդնուպօլսից, շնորհ է գտել՝ մա

ասաց նա, - ինչպէս է, որ առանց մկնդեղի {ստացուել} է: Ո՞չ ապաքէն ուրիշ անգամ, սոյն իսկ ն

էին, որ զանազան բաղադրութիւններով, որ {ստացուել} էին մի այլ մարմնի մնացորդից, կազմեցին

, ուր յայտնում են 13-ից գրած նամակներիս {ստացուելը}: 17-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[

Այս օրերին Կեսարիայից տեղեկութիւն {ստացուեց}, թէ 300 ընտանիք կաթոլիկութիւն են ընդու

անք Հռովմի պապերը։ Բացի այս կարծիքից, {ստացուեցան} ահա ամենայն տէրութեններից գանգատներ Յիս

ց ժողովրդի վերայ։ Այս ժամանակումը լուր {ստացուեցաւ}, թէ Ուրբանոս VIII Պապը ոչնչացուցել է Ս

ս կոչված, Sorghum Saccharatium-ը, որը {ստացված} է Չինաստանից: Չգիտեմ, կա արդյոք այստե

անից հետս վերցրի ամբողջ հինգ ֆունտ, որ {ստացված} էր Չինաստանից, բայց դժբախտաբար, այն ճ

նի շրջանառության գումարը՝ արտասահմանից {ստացված} մթերքների վերաբերմամբ - բրինձ, Պրովանս

համար շատ դժվար է աշխատելը: Տանից {ստացված} լուրն ինձ շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարով

դի հետ, եղբայրորեն բաժանում է յուր ճոխ {ստացվածքը} մարդկային ընկերության բոլոր դասակարգերի

նաստանի վրայով, բայց տարի կտեւի մինչեւ {ստացվելը}, մինչդեռ առաջնակարգ նշանակություն ունի

կարգադրություն արած եմ, որ Պետերբուրգ {ստացվեն} այն բոլորը, եթե ես չպատահիմ եւս նույն

, Ձեր նամակը, որի զորությունով պիտի {ստացվեր} Կամենշիքյանից 650 մանեթ, ստացա: Պ. Ն

ի բան չէ, այլ միայն նորա եկամուտը պիտի {ստացվի} կտակի զորությամբ: Մեզ մինչեւ այժմ ոչին

յին ինքնասիրությունը: Այլապես ոչինչ չի {ստացվի}: Ընդհանուր լեզվի օգտին գավառական մի

իղճ. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյունք չի {ստացվի}: Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել եմ եղբորս

է: 2) Կովի յուղի մասին, - որ մեզ մոտ {ստացվում} է Սիբիրից մի քանի առաջին կարգի վաճառակա

դապետութիւն բաժանել. այդ արտօնութիւնքը {ստացւում} են շատ մեծ՝ ե՛ւ ուսումնական քննութեննե

չաքեանց Բալտազար Էմմանուէլեան Խօճայեանց {Ստաւրոպոլ} ` Յովհաննէս Պօղոսեան Չուվալեան 6 օրինա

լ, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից {ստգիւտ} թերեւս ի ճահ: Եթե փութացաք ուրեմն

որ զտիեզերս առլցեր. Եւ ժպրհեսցի՞ {ստգիւտ} դնել ի գործ քոյ Որդնն չնչին. բան

որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, {ստգտանաց} ինչ արժանի դատիցիք զայս, մանաւանդ զի հ

համակարգութիւնը, այո՛, մեր աչքում շատ {ստգտանելի} է, բայց հարցնենք անգլիացուց, եւ տեսնե

կեցէք քաղցած: Անգլիան իր կառավարութեան {ստգտանուած} ձեւերով, այսօր առաջինն է Եւրոպիոյ մէջ

Եւ անդրանիկ ցոլք նշուլից արեւուն Ի {ստեանց} կուսին արտափայլին գոյն ի գոյն: "

ս գրկաց նա կուսին: Զմուռս բուրեն {ստեանց} պտկունք, Յայն հոտոտի մեր քերուբ.

կունս՝ Ուռուցելոց ըստ նռանց {Ստեանց}, ի փայլ ի գոյն ձեան, Կրծովք իւրո

մտածում էր, թէ յայտնապէս հրաժարուիլ եւ {ստել} իւր խոստմունքը, չէ՛ր կարող Շահումեանցի

մն յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի {ստեղէնս}, եւ խոստանայ զպտուղ շատ տալ, թէ միայն

նով մերժեց գաղափարը, որ Հրէական դպիրքը {ստեղծագործել} էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ նո

Դեռեւս շատ յառաջ այս իրողութեններից {ստեղծագործել} էին պապերը իւրեանց տիեզերական իրաւասութ

լու լինէր. պատճառ, նա մի յարակցութիւն {ստեղծագործելով} դժոխատիրոջ հետ, մի տեսակ օգուտ ստանալո

ղութիւն եւ այլն: Այսպիսի պատկերներ {ստեղծագործելով} ուղեղի մէջ, խմում էր պ. Մարկոսը իւր թ

սաւորութեան եւ հասկացողութեան համեմատ, {ստեղծագործեցին} գաղափարներ կենդանութեան աղբիւրի մասին՝

ընդունել յինքն հայ մանկտին, զժամանակէ {ստեղծագործութեան} աշխարհի. մինչ վարդապետարանն քրիստոնէու

իլ, որ դրել էր Աստուած մարդու մէջ սորա {ստեղծագործութեան} րոպէին։ Նա խաւարեցնում է այն կայծը, ո

ւ անսայթաք կերպով կառավարւում է աշխարհի {ստեղծագործութենից} առաջ: Երբ Ձեր յօդուածը, Մոլորու

չ կակազեաց, տակաւ առ տակաւ չմշակեցաւ: {Ստեղծագործութիւն} լեզուի ե՞րբ արդեօք կատարեցաւ ընդ ձեռն մ

տությունը հայերեն լեզվով՝ " Եսեն Սյուի {ստեղծագործության} ( Թափառական հրեա) ներածականը " խորագրո

ի քննարկմանը ներկայացնելու " Եժեն Սյուի {ստեղծագործության} ( Թափառական հրեա) ներածականը " խորագրո

Շլոսսերն ուղարկեցեք ինձ ո՛չ թե աշխարհի {ստեղծագործությունից}, այլ հռոմեական պատմությունից սկսած. մ

կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին. Աստուծոյ {ստեղծած} նիւթական եւ իմացական բաների մէջ չկայ մի

ւմ, որ այդ մարդը եւս իւր նման Աստուծոյ {ստեղծած} էր, այլ իսկոյն ծնուցանում է իւր եւ այդ

առով եւ ոչ թէ ժողովրդի ոգու կամ հանճարի {ստեղծած} ։ Մեր առաջին հոլովումը է քաղաք, քաղաքի

լ էր տխրադիտակ. " Ես հի՞մ, ասէ, {ստեղծայ}, Առ ի՞նչ այս դրախտ փափկութեան,

լ ինքնին հանճարեղ մտացն առաջնորդութեամբ {ստեղծանէ}, զորմէ բան պատմի ի Խորնոյ զայս օրինակ

րարեալ զնշանագիրս, իջանէ յԱղուանս, եւ {ստեղծեալ} կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզուին նշանագիր

նդգնի՞ որդը բերանն իր բանալ Եւ աղարտել {ստեղծեալիդ} կատարեալ ": Վարդ ժպիտն է ծաղկում անո

լինել եւ այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած {ստեղծել} է, ամենայն ինչ բարի է, եւ պիտոյ է զգո

վատթարութեան մասին, որովհետեւ Աստուած {ստեղծել} էր նորան վատթար լինելու համար. քա՛ւ լի

աստակը չէր, վասն զի Աստուած առաքինի էր {ստեղծել} նորան: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է եւ հաւաս

դ իւր կեանքում, մի՞թէ այդ բանի համար է {ստեղծել} մեզ Աստուած, մի՞թէ Քրիստոս մեռաւ, որ

ան սկզբունք տնկէր ձեր մէջ: Ազատութիւնը {ստեղծել} է Աստուած միմիայն հզօր մարդերի համար,

որ, խնայելով մարդկութեան տկարութեանը, {ստեղծել} ես նոյնպէս հնարներ, որոնցով կարելի էր

Նա կամենում է այնպիսի ժողովրդական լեզու {ստեղծել}, որը, պահպանելով նախնական արմատն ու հ

, փառավորապես ապրելով, որպես թե աստված {ստեղծել} էր մարդս նյութական բարեկեցության համար

տուած միմիայն կոմս էմմանուէլին է խելացի {ստեղծել}: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, բայց ասեն

եռեւս զարմանում են, թէ ինչպէ՛ս Աստուած {ստեղծել} է աշխարհը առանց մի օգտի ակնկալութեան,

ձեռագործն էր: - Միթէ՞ ճրագը մարդն է {ստեղծել}, ես գիտեմ, որ նա կազմել է իւղից եւ պա

ազմել է իւղից եւ պատրոյգից, որ Աստուած {ստեղծել} է. եւ եթէ այս պատրաստութիւնքը չլինէին

ահ են, որ ամենայն բան ստեղծելով մահ չէ {ստեղծել}: - Հաւատա՛, պարո՛ն, - բացականչեց Թ

ելի գեղեցկութենով, որի նմանը դեռեւս չէ {ստեղծել} մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւում էր,

էդ մի կարծի. աստուած դրան քեզ համար չի {ստեղծել}... ինչ գրուել ա էն պտի ըլնիլ. ճակատ

կներում: Մեծ ճարտարապետը, որ քեզ {ստեղծել} է առանց քո օգնութեան կամ խորհրդին կարօտ

ւթեան հոգին: Եթէ պ. Պռոշեանցը չէ {ստեղծել} կամ չէ նկարագրում մեզ բնաւորութիւնքը այ

սութիւնը՝ մինը առաքինի եւ միւսը վատթար {ստեղծելով}, եւ այնուհետեւ այդ վատթար մարդը ինքը չ

րի ձեռագործքը անմահ են, որ ամենայն բան {ստեղծելով} մահ չէ ստեղծել: - Հաւատա՛, պարո՛ն

մէ հաստատութիւն ": Արարիչը, մէկ անգամ {ստեղծելով} բնությսւնը տուել է նորան անխախտելի եւ ս

ստել Եւ տրտնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ {ստեղծեց} տէրն ինձի, Է՞ր դրախտն այս փափկութեան,

են, ի՛նչ իշխան. Ազատ Աստուած մեզ {ստեղծեց}, կասեն կելլան ման կուգան, Բայց ո

չի դիմանում. Դո՛ւ, որ բնութիւնը {ստեղծեցիր}, ինչո՞ւ իմ պարոն մարդին Այն րոպէի

ք գայ, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ եւ {ստեղծէ} ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ

դունած նորման, նրան բոլորովին թողնի եւ {ստեղծի} մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե դա

Որ սփռում էր սերովբէն: Եւ կարկառւում է {ստեղծիչ} Աջն էութեանց վա՛ր դէպի, Բարեխօսներն շո

արանքից, որ հեղինակը, գործի արարիչը, {ստեղծողը} դժուարանում է ճանաչել իւր գործը, իւր մ

տենական կեանքի կենտրոն. սա է Արարիչը, {ստեղծողը} հոգու եւ մարմնի, նախախնամողը եւ բոլորի

նք բոլորը ներդաշնակում են իրար ու նրանց {ստեղծողները}, hավանորեն, հանգիստ են վայելում դափնի

ռի՜ այսպիսի մոլորութիւն: Մարդը անմահ է {ստեղծուած}. նա իւր կեանքում պիտոյ է նմանի Աստուծո

լ նոցա եւ հասկանալ ձեր խորհուրդը: Դուք {ստեղծուած} չէք, որ միմիայն հագուիք, ուտէք, խմէք

մբարձ, Արարածները համբուն - Նրա ձեռքով {ստեղծուած} ` Արեւ, լուսին եւ աստղեր, Մեղմ երեկոյ

խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւում էր, թէ {ստեղծուած} եմ միմիայն նորա համար, եւ միմիայն նորա

ղութիւնքը հաւանեցնում են մեզ, թէ մարդը {ստեղծուած} է ազատ լինելու համար. նորա ազատութիւնը

իւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան էր նորա {ստեղծուածը} եւ մինչեւ անգամ նորա փիլիսոփայութեան մի

ում են այն արարածների մէջ չքնաղ եւ վսեմ {ստեղծուածը}, որ միայն իւր արարչի պատկերն էր։ Այսպ

ն մարդին Այն րոպէին ցոյց չտուիր քո {ստեղծուածք} սուրբ ձեռին, Սահման դրիր, չեն ա

Սիրով ոգեւորուած ընկերութիւնը, սիրուց {ստեղծուելով} հնար չունի յանցանք յղանալ, յանցանք գոր

զգերը, որ հիների օրերում չկային, նո՞ր {ստեղծուեցան}, եթէ՞ գետնից բուսան: Եթէ մարդը կայ,

կային երեւակայութիւնը ոչնչից տիեզերք էր {ստեղծում}: " Ex nihilo, nihil fit! ", - վերջին

կայութիւնը, հարիւր հազար դիպուածներում {ստեղծում} է հարիւր հազար մոլորութիւնը. եւ չկայ ո

եւ թագաւորութեան հասնելը, ստանում է եւ {ստեղծում} է իր աւանդութիւնքը, ծէսերը եւ արարողու

ստացա, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես {ստեպ} գրագրություն կանես: Ես քեզ ապրիլի 8-ին

ը փայլում ես պայծառ, Բայց ո՛րքան {ստեպ} լուսաւորում ես Ուրախ դէմքի տեղ մի

էր ներս մտանել մի բնակութեան մէջ, ուր {ստեպ} հաւաքւում էին փերիներ եւ դեւեր: Պ

այդպիսի գործողութիւնք կատարուէին առաւել {ստեպ}: - Ճշմարի՛տն ասեմ, ցաւելու չեմ,

ւ թէ այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, սակայն {ստեպ} ստեպ սաստիկ ծանրանում է նորա շնչառութիւ

այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, սակայն ստեպ {ստեպ} սաստիկ ծանրանում է նորա շնչառութիւնը:

, պատճառ, թաբակը վառելու համար կարճ եւ {ստեպ} էր շունչ քաշում, - բայց ի՛նչ առնես, այ

է կարծիքը, թէ հին ժամանակներում աւելի {ստեպ} է պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժամ

: " Ի՞նչ ես փչում, սերովբէ, Եւ զուր ` {ստեր} հնարում, Մարդուն, իսպառ, դու, ի՞նչ

ծութիւն անուանւում էր միմիայն բառերի եւ {ստերի} խաղացմունքը, սուրբերի գովասանութիւնը,

ուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազար լիբրէ {ստերլ[ինգ]} ( 25. 000) եւ վախճանեալ զկնի չորից ա

գալու ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ {ստերլինգ} եւ մեր երթալու ժամանակ կտա մեզ այդ գում

ամեն մինս կստանա քաղաքից ամիսը 20 ֆունտ {ստերլինգ}, որ երկուքս կարողանանք այնտեղ ամիսը 40

ւ յօտարաց հասանէ մինչ 5000-6000 լիբրէ {ստերլինգ}, այսինքն 50. 000-60. 000 ռուփի արծաթ:

ինգս, ուստի եւ տասն ռուփին զմի լիբրէ {ստերլինգ}, թէ եւ ի փոխանակել ռուփեաց ընդ լիբրէից

, 700 ռուփի ի տարւոջ, այն է 270 լիբրէ {ստերլինգ}: Ի զգումարէ աստի, ինքն Ադմինիստրատորն

ց175. 000 ռուփիս, այն է 17, 500 ֆունդ {ստերլինգ}: Յայսմ միջոցի տեղեկացայ նոյնպէս զի

ւոր ըմպելեաց) վճարեալ յաւուր զմի ֆունտ {ստերլինգ}, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդոկի աստ յա

լոկ ի պանդոկի աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ {ստերլինգ}: Իսկ բաց ի ծախուց բնակութեան եւ կերակր

Ըստ այսմ յամիսն արժէ ինձ կառքն 9 ֆունտ {ստերլինգ}: Իսկ առանց կառաց անհնար է շրջիլ հետի,

մանրամասնութեանց հասանէ մինչեւ 70 ֆունտ {ստերլինգ}, իսկ ի միասին ընդ յիշեալ մանրամասն ծախ

խիկ ստանայ 160 ռուփիս, այն է 16 ֆունտ {ստերլինգ}. կարգեալ նմա օրինօք այլեւ վճարել Սուպր

նգլիական դեսպանատնից՝ տարեկան 60 ֆունտ {ստերլինգ}, իսկ թուրքական կառավարությունից՝ 4800

իջոցով՝ խնդրել ու շորթել էր 60 ֆ[ունտ] {ստերլինգ} տարեկան եկամուտ. այս բոլորը փաստ է: Ի

ամուտ....... 70, 283, 674 Լիբրէ {ստերլինգ} Ծախք........ 72, 842, 059

ախք........ 72, 842, 059 Լիբրէ {ստերլինգ} Պակասորդ....... 2, 540, 38

կասորդ....... 2, 540, 385 Լիբրէ {ստերլինգ} Որտե՞ղ ուրեմն հարկաւոր է որոնել ոս

արտքի հաշիւը.... 32, 849, 220 լիբրէ {ստերլինգ} կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, աւելի պար

ն ընդ յիշեալ մանրամասն ծախուց ց75 ֆունտ {ստերլինգաց}: Ոչինչ է պիտոյ խօսիլ զթանգութենէ ծա

, որ առաւել է, քան զերկու հազար ֆունտ {ստերլինգաց}: Թող փառավորեսցին այժմ երկդիմի կուս

այից մինչեւ Լոնդոն հասանում է 350 ֆունտ {ստերլինգի}: Իսկ մեք հեռի ենք Հնդկաստանից առավել ք

ստան, այն ժամանակ մեր ստացած 800 ֆունտ {ստերլինգի} կեսից, որով պիտի հետ գայինք, կսկսենք

կշիռ ափիոնի գնում է ժողովրդից 25 լիբրէ {ստերլինգի}, իսկ ինքը նոյն կշիռը վաճառում է 250 լի

րկուքս կարողանանք այնտեղ ամիսը 40 ֆունտ {ստերլինգով} ապրել: § 5. Երբ որ քաղաքին հայտնած

ն: Հեղաշրջման նախօրյակին 60. 000 ֆունտ {ստերլինգով} նա պարլամենտին վաճառեց իր համաձայնությո

կ գործոյն զ700 ռուփիս, այն է զ70 ֆունտ {ստերլինգս}, զոր անդէն առ նմին հատուցեալ, ընկալայ

նի: Հավանորեն նույն կերպ կարելի է նաեւ {ստերլյադ} բազմացնել, հետեւապես՝ նաեւ ամեն տեսակ

այսինքն եթէ վերն յիշեալ վաղֆարարութիւնս {ստեցից} կամ փոխարկեցից հանելով ի յիշեալ Լուսաւո

Քուաքեռաց 109 Գրիգ. վ[արդապետ] Տէր. {Ստեփ[անոսեանցին]} 110 Եղիազար եպ[իսկոպոսին] 111 Մկր

րեւելի մարդ է դա: - Մանդինեանց Տէր {Ստեփա՞նը}...: - Այո՛, նա. ի՞նչ պատճառով ա

էնջ յանձն եղելոց տեսանի, թէ տէր Յովսէփ {Ստեփանեան} քահանայն Կալկաթայի հայ եկեղեցւոյ, յամի

ւարի 27-ին Հայկազն Միքայէլ Յարութիւնեան {Ստեփանեանց} մեծարգոյ պարոնի տանը: Մոսկուայի եւ եկա

ուսումնական բաների մէջ. Մանդինեանց Տէր {Ստեփանը} քանի տարի գրագիր էր Ներսէս Կաթողիկոսի մ

, եւրոպացի եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէր {Ստեփանը}: Չկամի լսել եւ հասկանալ, թէ ինչ որ հն

ասին շատ անշահ է: - Մանդինեանց Տէր {Ստեփանի} ՞ մասին...: - Ինչո՞ւ ես զարմանում

կրորդ պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի {Ստեփաննոս} Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ երրորդ տ

նակումն ձեռնադրեաց առաջի մեր: Տէր {Ստեփաննոս} քահանայ Տէր Յարութիւնեան, Մարգար Յովհա

ր ռուպլին Նոր Նախիջեւանու ժողովարար տէր {Ստեփաննոս} Յարութիւնեան։ Երկու հազար ռուպլին

106871/2 փարդաւն ուղարկել Կալկաթայ Տեր {Ստեփաննոս} Յարութիւնեանի ձեռն, որ պարոնին քաթումն

կէ դրամի վաճառովն զոր ինչ որ գտանեմ Տէր {Ստեփաննոս} Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց

ան մինչեւ ցութերորդ դարն: Երկրորդն {Ստեփաննոս} Արք եպիսկոպոս Սիւնեաց, որոյ երկասիրութ

Քրիստոսի: Այսմ դարու պատկանին նոյնպէս {Ստեփաննոս} Ասողիկ, հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի ս

րոյ փականք ըստ գեղեցիկ ասելոյ գերապատիւ {Ստեփաննոս} վարդապետի կորուսեալ է անգիւտ ի յորձանս

վերածնութիւն զերկասիրութիւնս գերապատիւ {Ստեփաննոս} վարդապետի Նազարեանց " Առաջին հոգեղէն կե

ծ է ամենայն մանրամասնութենով, Գերապատիւ {Ստեփաննոս} Նազարեանց վարդապետի "Հանդէս նոր հայախօս

ք հայոց ազգի բարեմիտներին արգոյ հեղինակ {Ստեփաննոս} վարդապետը Նազարեանցի Հիւսիսափայլ օրագրի

ւթեան գեղեցիկ ժամանակին աշակերտեցայ ոմն {Ստեփաննոս} անուն մէկ քահանայի. պիտոյ է ասեմ, որ

էջից: Աստուած քո դատաստանը քաղցրացնէ, {Ստեփաննոս} վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ դու չլինէիր,

յն հրիտակք աւանդին ըստ թելադրութեան տէր {Ստեփանոս} քահանայի, ժողովարար եկելոյ ՚ի Նոր Նախի

լ տալ ինձ Մոսկվայում, ստատսկի սովետնիկ {Ստեփանոս} Նազարյանցի հրատարակությամբ լույս տեսնող

արդացել. նորա հրատարակողը՝ Մանդինեանց {Ստեփանոս} քահանան, այնպէս տղամարդի պէս հանդէս է

ն է սահմանակից առ յարեւելս Սաքսանլուեան {Ստեփանոս} Յարութիւնի տանն, առ հիւսիս հեթանոս Ամի

յինքն առի ի յիշեալ կառավարչաց օրդնի Տեր {Ստեփանոս} Տեր Յարութիւնեանէ ըստ ծիսի տունս վաճառո

րագրեցի, կնքեցի եւ յանձնեցի յիշեալ Տէր {Ստեփանոս} Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու ամենայնիւ զա

ԿՐԻՏԻԿԱ ՀԱՆԴԷՍ ՆՈՐ ՀԱՅԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ, ԳՈՐԾ {ՍՏԵՓԱՆՈՍ} ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ. Ա. ՀԱՏՈՐ, ՄՈՍԿՈ

յդ Թղթի հրատարակուելուց առա՛ջ էր յայտնի {Ստեփանոս} Տարօնեցու պատմութիւնից, ուր 32-դ երեսո

տ. Հ. Յովհ. Զօհրապեան վարդապետի։ {Ստեփանոս} Տարօնեցի ( Ասողիկ), Փարիզ, 1859, հր

Արձան, Մուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ յետոյ {Ստեփանոս} Սիւնեաց եպիսկոպոս ", եւ այլն ( եր. 17

լ Սիւնեաց եպիսկոպոս, Սիւնեաց հռչակաւոր {Ստեփանոս} եպիսկոպոսի յաջորդը, որ եւ նոյնչափ երեւ

յ տան եւ եկեղեցական կարգերը, գերապատիւ {Ստեփանոս} Եսայեան Նազարեանց հանդէս դուրս եկաւ բազ

ախճանի Մխիթարայ աբբայ հօր յաջորդեաց նմա {Ստեփանոս} առաջին աբբայ յաշակերտաց նորա, որ եւ առ

օգուտ ազգային։ Իբրեւ վախճանեցաւ առաջին {Ստեփանոս} աբբայ, յաջորդեաց նման երկրորդ Ստեփանոս

Ստեփանոս աբբայ, յաջորդեաց նման երկրորդ {Ստեփանոս} աբբայ, որ եւ ապա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս

ուած, որ եղեւ ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ {Ստեփանոս} աբբա Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կ

է՞ ում էք ի մերայոց անտես երկասիրութիւն {Ստեփանոս} վարդապետի Նազարեանց, մակագրեալ " Վարդա

ոճ հայախօսութեան Խորենացւոյ եւ Եղիշէի: {Ստեփանոս} Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յարգի է վա

անի տալոյ: Քաջայոյս եմք, թէ գերապատիւ {Ստեփանոս} վարդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսց

համարձակւում են բերան առնուլ գերապատիւ {Ստեփանոս} վարդապետի գրուածքը, թէ նորա լեզուն ոչի

փոխի յեզերականս. յեօթն ազգս բաժանեալ ի {Ստեփանոսէ}, զոր յառաջ բերէ Յովհան Երզնկացի ի մեկն

գրում էր, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր {Ստեփանոսը} մատեան էր անցուցանում: Հազիւ թէ աւ

շատ խոր մտանք, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր {Ստեփանոսի} վերայ էր, որ իւր ուսումնական, " Մեղու

նոս Ամիրշանտի տան, առ յարեւմուտս Դավիթ {Ստեփանոսի} տանն. իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչայ

առավարչացն եւ կամ նոցա օրդնի յիշեալ Տէր {Ստեփանոսի} եւ ապագայ նորին տեղակալ յիշեալ կառավարչ

ասնից " վերջն " Ի լեառն Սինայ ", Սուրբ {Ստեփանոսի} գրքից: Այս կը կարդաս կ'աւարտես եւ երեք

դնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վեդի-Կուլե, Այ-{Ստեֆանո}, եւ այլն, ըստ նորագույն հետազոտությու

էջ։ Բայց այդ քաղաքներում պատրաստում են {ստէարինեան} ճրագներ եւ, ուղարկելով, չասեմ ուրիշ տ

ուել։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպեցին, {ստէպ} յիշելով Վաղարշապատի եկեղեցին, անուանու

)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու պահեն {ստէպ} եւ խնդրուածս առնեն, նոյնպէս եւ փարիսեց

ը, տեսանելով մի անպատեհ բան, սովոր էր {ստէպ} կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ չէ։ Մխիթարի

ւմ է պատմական կեանքը, մեք տեսանում ենք {ստէպ} արիւնահեղ պատերազմներ, որոնցով ամրանու

այլն, կամ պատասխանատու, հարկատու, որ {ստէպ} ութիւն վերջաւորութիւն են ստանում վերացա

երկինք են վկայ՝ Սերովբէն ինչ ո՛չ {ստէր}: " Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր Ադամ,

............ Եւ շոշափեցա՜ն {Ստինք} կուսական, Ծիրանէծաղիկք Լու

ից. չէ՞ որ մէք Հռոմի որդիքն ենք, նորա {ստինքի} կաթով սնուցած եւ նորա մայրենի գրկումը զ

փափուկ, ձիւնափայլ Նռների պէս կաթնագեղ {Ստինքների} լուսափայլ Պտուկները վարդագեղ: - Երանու

ծիրան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում են {ստինքներից} իր գողտրիկ: " Որքա՜ն վսեմ ու վայելու

հաճոյքն այդ չի՛ չափի: Խունկ է բերում {ստինքներից}, Հոտոտո՜ւմ է քերովբէն մեր. Ծարաւըն

................ Եւ շօշափուեցի՜ն {Ստինքներն} կոյսի - Ու ծիրանեգոյն ` Խախտուեց կուս

ն, մաքուր խղճմտանօք, այլ առ հարկի կամ {ստիպանաց}, չար քան զանհաւատութիւն խոստովանիմք։-

ռաջանար արեան թանձրութիւն, շնչառութեան {ստիպանք} եւ կարճութիւն: Չորրորդ՝ քննւում է օդը

թիւնը երբէք չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ {ստիպանքի}: Նախիջեւանի ժողովուրդը, երկար ժամ

անգամ այդ աշխատութիւնքը, տաղաչափութեան {ստիպանքի} տակ լինելով, հարկադրում են Պ. Գամառ-Ք

Թիֆլիս ուղարկուելուն։ Նորա հօրեղբայրը {ստիպանքով} առել էր նորա մօր հաւանութիւնը, որ նորա

Սինոդի էր պաշտօնդ այդ, այլ ես մանաւանդ {ստիպեալ} ի փութացուցանելոյ ըստ կարի զդանդաղութիւ

եւ ոչ թէ այն անձինք, որ յետոյ առ հարկի {ստիպեալ} 'ի բռնութենէ տէրութեան եւ պատրիարգին,

նինչ զօգնութիւն եգիտ յօտարաց, [ի հարկէ {ստիպեալ} գտաւ՝ այնուհետեւ պաշտել եւ զդաւանութիւ

ը: Չնայած էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան {ստիպել}, որ մինչեւ իմ գործի վերջանալն այստեղ մ

ի նա ի վիճակի լինի ձեռքով կատարել, կամ {ստիպել} ձկան կատարելու այն գործողությունները,

լու գետի մօտ, բայց աւազակներից երկիւղը {ստիպել} էր նորանց հեռանալ այդտեղից: Պիտոյ է կա

անց վերայ, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը {ստիպել} էր Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտներ ուղա

քը: Ես եւս անքաղաքավարութիւն համարելով {ստիպել} նորան, առա նորա հրաժարական ողջոյնը, ն

կան գերապանծ լեզուով, կամ Ֆլորենդացուն {ստիպել}, որ Դանթէի " Աստուածային կատակերգութիւ

զորս ուղղափառս խոստովանի այժմ առ հարկին {ստիպելոյ}, որպէս եւ ի պատասխանւոյն՝ որ առ հարցո

նը, սպառնացել է ռմբակոծել քաղաքը, եթե {ստիպեն} զիջանիլ դեպի այդ պատերազմական անարգությ

ում ասել, թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց {ստիպենք} թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ

առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես զի սա {ստիպեսցէ} ըստ օրինաց զօրէնսգէտն պ. Հագին, համաձ

նչո՞ւ էր Իսահակի հետ ապրում. ինչը նրան {ստիպեց}, փող չունե՞ր, ինչ է: Կարծեմ նրանք այ

ր համատեղ կյանքի այդ հիմար միջադեպն ինձ {ստիպեց} ծիծաղել խելագարի նման: Շնորհավորում

հարազատ ծերունի հայկազն. Խիղճ իմ {ստիպեց}, որ ուղիղն ու պարզն Յայտնեմ ձեր ա

լու: Իսկ սա իւր գործերը կարգի դնելով, {ստիպեց} նորան, մնաք բարեաւ ասել: Ահա՛ այստեղ

ակաւ մի կապուտակն: Անգործութիւնը սորան {ստիպեց} ուրիշ ճանապարհներ եւս բռնել, բայց քաջա

ս աղքատ կին եմ... Հետաքրքրութիւնս {ստիպեց} հարցնել նորանից, թէ ինչի՞ց գիտէր, որ

ր, բայց տեղի ունեցած խառնակություններն {ստիպեցին} նրան այլ հարցերի թվում այդ ձեռնարկությո

երայ իւրեանց դառնութեան մրուրը, եւ մեզ {ստիպեցին} միմեանցից բաժանուիլ: Նա հառաչելով էր ա

չարուեցաւ նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ {ստիպեցին} նորան գլխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհա

մեր առաջի ամենեցուն, այս ո՛ւխտ է, որ {ստիպէ} զմեզ անպատրուակ խօսիլ Ձեզ զճշմարտութիւն

պ. Էմինի այս ոճը սիրելը շատ անգամ պիտի {ստիպէ} մեզ երկար խօսել հիմնաւոր փաստաբանութեամ

ւոյն եւ յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ {ստիպէր} զԱյվազովսքին, զայսպիսի հարցմունս առաջա

րս բերի արժանավայել ուղու վրա, որպեսզի {ստիպի} նրան աշխատել եւ կանդիդատի քննություն տա

ժմ ենթարկեալ յեղափոխութեանց ժամանակին, {ստիպի} ինքն կորուսանել զնուիրական, բարբառ, ա

կան կոչման նորա եւ աստիճանի, յայն սակս {ստիպիմ} փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի սպաս վեհ

եալ 'ի յիշողութենէ եւ օրէ յօր նուազիմ, {ստիպիմ} զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փ

իրենց գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ կը {ստիպին} փաթաթուիլ արջի մորթու մէջ, եթէ ընկնին

նոսա, եւ տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն {ստիպող} չքաւորութիւն նոցա 'ի սկզբան անդ, առիթ

իւնը քահանայապետի, որ այն րոպէին, երբ {ստիպողական} խօսքերով աղաչում էր հեզահոգի վերակացուն

է թւում, պ. Պռոշեանցը առանց հարկի եւ {ստիպողութեան} ընկել է այս հակասութեանը մէջ: Եթէ մտած

կասկածելի էին երեւել Մխիթարեանք, որպէս {ստիպողք} աշակերտներին ուրանալ իւրեանց բուն եկեղե

ը լաւ վերահասու են այս բանին, ուստի եւ {ստիպուած} են իւրեանց փառասիրութեան հարկը ազգից ան

ը՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկավարժ, {ստիպուած} է ասիական հին սովորութեամբ ամենայն մարդ

նդդէմ, որ զանազան առիթներից եւ ախտերից {ստիպուած} համոզում էին ազգին ձեռք զարկել մի անհիմ

րդներին, որոնց առաջնորդած է, ուստի եւ {ստիպուած} ենք դպրոցի աննշանաւորութեան պատճառը վեր

սպան լինել: Ահա, այս պատճառներից {ստիպուած} եւ ես իջանում եմ հայկական դպրութեան ասպ

Դիցուք թէ Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթից {ստիպուած}, ձեռք է զարկում այդպիսի բաների, կամ ա

ս չէ բղխում կառավարութեան հաճոյքից, նա {ստիպուած} է... Ամերիկան պատերազմ ունի իւր մ

ի՞նչ տարբերութիւն կայ. մինը ( վագրը) {ստիպուած} է չգործել, երկաթէ վանդակից, իսկ միւսը

, երկաթէ վանդակից, իսկ միւսը ( մարդը) {ստիպուած} է հեղինակութեան հրամանից: " Որ հա

երջերում, նոյեմբեր ամսին, Ցրտիցն {ստիպուած} իմ տանս միջին, Հիւանդ անկողնումս

հետեւիլ իւր դահիճների թելադրութեան. նա {ստիպուած} է գնալ այն ճանապարհը, որ օգտակար է միմ

ա՛ն անտառներ: Այրարատից մինչեւ Տօրոս, {ստիպուած} էք դուք հնչեցնել միայն, հեկեկանքը եւ հ

։ Որքան նեղանում ենք, որ ամեն քայլափոխ {ստիպուած} ենք ծանօթաբանել, որպէս եւ այստեղ, թէ

՝ համբերում էի ամեն բանի հարկից լինելով {ստիպուած} ։ Պատճառ, որպէս ամուր եւ պիրկ կապով կա

թէեւ այն միջոցին քաղաքական պատճառներից {ստիպուած} Վաղարշապատ չէին նստում մեր կաթողիկոսքը

ւտ է քաղում մի ծայրացեալ ազատութենից եւ {ստիպուած} չէ ենթարկուիլ տեղագրական, ժամանակագրակ

իճանը հաստատուեցաւ նորանց համար, որոնք {ստիպուած} իւրեանց հանգամանքներից չէին կարողանում

ր արհաւիրք: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը {ստիպուած} լինեն զրկուելու իրենց առաջին կանոնադրու

ողովուրդը, չնայելով, որ երբեմն հարկից {ստիպուած} նորան անծանօթ բառեր ենք գործ դնում, կը

րի մոմերը եւ այլն եւ այլն, բայց այսքան {ստիպուած} ենք ասել, որ Սօսը, որքան մենք այժմ նո

Այն մարդը, որ կարող էր մաճ բռնել, նա {ստիպուած} էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: Թողնելո

յայտարար, ինչպէս գիտական առարկաներում {ստիպուած} ենք եւրոպական բառեր առնուլ: Մենք մի օր

հնոց բառը այդ տեղում արդարացնելու համար {ստիպուել} են այդպէս կարկտել աններելի ուշաբարձութե

տարիներով ծանր ստրկութեան մէջ շատ անգամ {ստիպուել} է կամ թաքուն խօսել, որ իր չարչարողը չտ

դէպի կարճ փոխել, մէկ խօսքով՝ եթէ ազգը {ստիպուել} է, հայախօսութիւնը որպէս մաքսանենգութիւ

նորան իւր մանուկ փոքրաւորի հետ, յետոյ {ստիպուելով} առեւանգեալ կնոջ բողոքելուց, ամուսնութի

Մարկոսին, բայց Կիրակոսը անգործութենից {ստիպուելով} եւ իմ անձնաւորութիւնը իւր դատարկաբանութ

չառնելով։ Մենք ասացինք, որ ըստ-ը պիտի {ստիպուենք} ներս առնուլ, բայց՝ գիտական առարկաների

այնպէս, որ քեզ հանգստացնելուց յետոյ, {ստիպուեցայ} գնալ եւ հարցասիրել քո խելագարութեան պատ

Ներսէսը՝ իւր եպիսկոպոսներով հանդերձ, {ստիպուեցաւ} հաղորդուիլ: Սակայն պիտոյ է ասել,

ոլոր նորա ունեցածը, այն ժամանակ Ղազարը {ստիպուեցաւ} բարեպաշտ մարդոց օգնութիւնը ընդունել։ Մ

է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը եւ այս պիտի {ստիպուի} ընդունել ամէն մարդ, որ ուսումնասիրում

րելով խօսելու լինինք, այն ժամանակ պիտի {ստիպուինք} ամբողջ էլեկտրականութեան համակարգութիւնը

ջնելով հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի {ստիպուինք} բուն թուրքի բառեր էլ ներս առնուլ, ամեն

եռացող կրքերը տակավին չեն հանգստացել եւ {ստիպում} են նրանց ծիծաղի եւ ընդհանուր անպատվությ

ահայտել պատմական այն պատճառները, որոնք {ստիպում} են ինձ լրիվ չընդունել հեղինակի կարծիքը

աճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը {ստիպում} էր նորան ձեռքից չհանել այդ գանձը, չգիտ

առաջարկել ինձ: Այն շարժառիթը, որ {ստիպում} է սուտ ազգասէրներին, նուիրելով իւրեանց

չունի: Որովհետեւ բնականը չկայ, հարկը {ստիպում} է արհեստականով լցնել նորա պակասը: Անգլ

րջոյ, եւ առօրեայ ապրուստի կարօտութիւնը {ստիպում} է մի փոքր խելացի լինել: Հողը պատկանում

տ եմ ես, քանի որ նիւթական կարօտութիւնը {ստիպում} է ինձ, կամայ ակամայ, մի ուրիշին ստրկա

րեւոյթ զօրութեամբ ընկաւ մէջտեղը. հարկը {ստիպում} էր լուծել նորան այս անգամ: Եւ ահա

նտրոնանում է քաղաքներում: Աղքատութիւնը {ստիպում} է նորան թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը

առեւտրական նաւաբեկութենից յետոյ, հարկը {ստիպում} է նորան երթալ ենթակայանալ մի կոպիտ յարա

չ, քա՛ւ լիցի, մարդկութեան սէրն է, որ {ստիպում} է նորանց ստրկացնել զանազան ազգեր, որով

լաւ չեն գրում, այս շատ խուլ լուրը ինձ {ստիպում} է մի անբախտութիւն ենթադրել: 17-ին ուզո

եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ բանը {ստիպում} էր մեզ աւելի ողորմիլ այդ տեսակ հեղինակն

րդ եւ հինգերորդ դարու լեզուով խօսելով, {ստիպում} են ժողովրդին եւս մոռանալ XIX դարը, մոռ

ենք եւ ոչ Շելլինգի, բայց արդարութիւնը {ստիպում} է խոստովանել, որ երկուսի համակարգութիւ

այն պաշտօնին, բայց սորան եւս հարկն էր {ստիպում}: Գովելի է սորա միակ յատկութիւնը, որ չ

Եթէ նա ասելու է, թէ վերակացուները ինձ {ստիպում} էին այնպիսի գնացք ունենալ ծառայողների հ

դնելով այդ անունին։ Սակայն Վռամ անունը {ստիպում} է մեզ մի փոքր մտածել, որովհետեւ Աշուշա

րտո՛ւմ ենք, որ պ. Էմինի ծանօթութիւնքը {ստիպում} են մեզ երկար բարակ խօսել։ Նախ՝ գլխ

, մի ծակի համար. ճարտարապետական կանոնը {ստիպում} է մեզ, մի ծակը փակելով, բանալ միւսը ե

նչ մեղքս պահեմ, այո՛. իմ աղքատութիւնը {ստիպում} է ուրախանալ: Չքաւորութիւնը, աղքատութի

ր ուղղուելով, երբեմն զանազան հանգամանք {ստիպում} են մեզ այլապէս ընթանալ, քան թէ ցանկանո

արգ, ի՛նչ առնես. տան հարկաւորութիւնքը {ստիպում} են երբեմն դուրս գալ սովորական տարազից:

ւն ունենայ դէպի իւր աղջիկը... Ասա՜, {ստիպում} եմ քեզ, ասա՛ մանրամասն այդ մատանու պատ

այս պատուերը, բայց հարկը ի՜նչ բաներ չէ {ստիպում} կատարել մեր սրտի յօժարութեան ընդդէմ. ե

ր ասել, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ չէ {ստիպում} իւր մարդին կատարել, եւ քանի՛ արդեօք կը

աշխարհի հանգամանքները երբեմն շատ բաներ {ստիպում} են կատարել, թէեւ մի այդպիսի մարդ ամենե

ւմ է մէջտեղ հին լեզուի ստրկութիւնը, որ {ստիպում} է հեղինակին կենդանի ժողովրդի կենդանի լե

սում ենք այն պատճառով, որ երբեմն հարկը {ստիպում} է վեվի տեղ ուն պահել՝ չնայելով, որ իս

յ էլ սուրբի անունը, որ կպել է մանաւանդ {ստիպում} է մեզ մի փոքր տեղեկութիւն տալ նորա մասի

ւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինելով, {ստիպում} են բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ ենթադրե

ը, բայց իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը {ստիպում} է նորան յողդյողդուել: " Լաւ, տու՛ր տե

վ բնականապէս կապուած է նա իր ազգի հետ, {ստիպում} է նորան խոստովանել այս արտասուելի ճշմար

- եթե ավելին չասենք - ժխտմամբ, որ Դուք {ստիպված} եք եղել ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նր

ես նստել եւ աշխատել քիչ թե շատ կռացած. {ստիպված} էի շիփշիտակ նստել, կարծես օխլով կուլ տ

ւ 4 օր պառկած էի ջերմով բռնված, մինչեւ {ստիպվեցա} հրավիրել տեղվույս բժիշկներից մինը եւ խն

աւելի փոքր, կատարելութիւն համարուիլ։ {Ստիպվեցանք} ծանօթաբանել, որ մենք ուրիշի ձեւ ու ոճ

առարկաների մէջ, ուզենք չուզենք, պիտի {ստիպվինք} ըստ-ը ներս առնուլ, բայց եւ այնտեղ պարտ

պ. Պռօշեանցի սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, {ստիպվում} ենք ասել, թէ գրողների մեծագոյն մասը ազ

զատ չենք նորանից եւ կարճութեան համար) {ստիպվում} ենք երբեմն գործ դնել։

վ միմիայն իւրեանց անձը պահպանելու համար {ստիպւում} են՝ որքան կարող էին թանձր ամպերով պատե

ւ սրտիս երախտագիտութենից դէպի Աստուած, {ստիպւում} եմ ասել հանապազ. " Փա՛ռք քեզ, Տէ՛ր Աս

հատը միայն գործ ենք դնում, այն ժամանակ {ստիպւում} ենք շատ տեղ բուն անունը կրկնել, որպէսզ

կելու, գէթ մի մասնով պաշտպանելու համար {ստիպւում} ենք կատարելութիւն չգտնել Սօսի փեսայի կա

սումնասիրելով բնութիւնը, ամէն վայրկեան {ստիպւում} է ասել բնութեան ճարտարապետին, իր սրտի

անհնարին: Բայց, չնայելով սորա վերայ, {Ստիւարտ} Միլը հարկադրուեցաւ հրատարակել իւր գիրքը

հրատարակել իւր գիրքը ` " On liberty ": {Ստիւարտ} Միլը այս գրքի մէջ բնական պատճառներով աշ

քը ազդեցութիւն չունին այս խնդրի վերայ: {Ստիւարտ} Միլը խօսում է հասարակութեան հետ, նա բո

ա ընդդէմ: Այս բոլորը սարսափանքով տեսաւ {Ստիւարտ} Միլը, տեսաւ եւ գոչեց. " Մեք սուզանում

ր Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ Յակոբ II {Ստիւարտները} Լուդովիկոսի արծաթագին վասսալներ դառնալո

ը տեղերովն ու վկայութիւններովը ու մսխած {ստկին} հաշիւն ու պատմութիւնը ընենք: Վեցեր

լ: Այն ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացին {ստնանել} իրաւանց, զոր բարձրացուցանէի, վեհափառ

տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօք {ստնանել} զանպարտելի ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր

կ վայրախօսութիւն չէ այս իմ կողմից, այլ {ստո՛յգ} իրողութիւն է, որ Տիրոջդ առջեւ դնում եմ

ինչ որ նորա գիտութեան մասին էք խօսում, {ստո՛յգ} է, առաջ շատ համեղ եւ զօրաւոր կերպով էր

նն է Ղազար Փարպեցին, որի պատմութիւնը՝ {ստո՛յգ}, անցքերի դասակարգութիւնքը՝ պարզ, եւ

Փարպեցուն է հասկանում՝ Ղազար ասելով։ {Ստո՛յգ} է, Կիրակոսը իր յառաջաբանի մէջ ( եր. գ

իշխանի դուստր էր, այդ մեզ յայտնի չէ։ {Ստո՛յգ} է, Յայսմաւուրք եւ այլն չունինք մեր մօտ

, որ է մարդաղի " Ասողիկ ( եր. 179)։ {Ստո՛յգ} է, այս անունը մենք լսում ենք տասներորդ

). ստացական դերանուն փոխանակ էականի։ {Ստո՛յգ} է, որպէս Ս. Գրքում, նոյնպէս եւ նախնե

առաւօտները եւ երեկոյեան ժամանակ: - {Ստո՛յգ} է, ես եւս նկատում եմ այդ, - պատասխանե

, փեսայ, որդիք եւ վերջապէս ամուսինս: {Ստո՛յգ} է, որ ասում են, թէ աշխարհի երեսին ամե

իր համար օտար աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ {Ստո՛յգ} է, չեն սոքա, որպէս կարող էին սպասաւոր

ք, որ ո՛վ եւ իցէ կարող էր մտածել, շատ {ստո՛ր}, շատ տկա՛ր եւ շատ չնչի՛ն է, քան թէ այ

յարանս ունելով հաստատեցի կտակս այս իմով {ստոարագրութեամբ}, յորում նախ յայտնեմ զամենայն ստացուածս

ր բարեկամութեան կամ թշնամութեան չափով: {Ստոյգ} ազգասէրը պիտոյ է խօսի ճշմարիտը, այո՛,

մարդ, ունենալով այդ բոլորը, զուրկ էր {ստոյգ} դաստիարակութենից եւ կրթութենից։ Ծնողի

ն եւ թշուառութեան սերմերը: Նոյնպէս {ստոյգ} դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն տալ չ

անի տող յառաջ գրեցի Յիշատակարանիս մէջ: {Ստոյգ} եւ աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է,

, որ ընտրեալքը երեւին: Ճշմարիտ եւ {ստոյգ} մատենագրութիւնը մի հայելի է, որի մէջ ց

ական դպրոցները, որ ՚ի լեզու պանծալի եւ {ստոյգ} յօդանալով ճեմարանին վերաբանութեան, վեր

կսանեն տպել: Այս անբնական գործողութեան {ստոյգ} պատճառը մեք չկարողացանք հասկանալ: Պատո

ալ, ապա ուրեմն պիտի լինի այն ճշգրիտ եւ {ստոյգ} լուսաւորութեան միջնորդութեամբ: Լուսաւո

ւր պիտի երեւէր երկրիս վերայ եղած Հայերի {ստոյգ} թիւը ներկայումս, եւ թէ որքան ո՛ր աշխար

խնդիրը լուծանել, այսինքն՝ իմանալ ազգի {ստոյգ} քանակութիւնը: Կատարեալ իրաւունք եմ

( որպիսի՛ սրբապղծութիւն)։ Բայց մի՞թէ {ստոյգ} չէ առածը. " Նման զնմանն սիրէ ": Դարձե

են այնտեղ: Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս {ստոյգ} պատմութիւն ընդունելով մի յունական գիրք

թիւն չկայ: Յոյսը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ {ստոյգ} հաշուից բղխելու հետեւանք: Քանի որ յոյս

ու հետեւանք: Քանի որ յոյսը չէ հիմնւում {ստոյգ} հաշուի վերայ, յոյս չէ, այլ անձնախաբէո

մ, Ո՞վ է նրա հեղինակ, Յիմարութիւն չէ՞ {ստոյգ} Կենալ նրան հակառակ: Որք պաշտամունք բնո

ուրբ անուան, Գուցէ այս կերպով մի {ստոյգ} նոր կեանք Առնու խեղճ, այրի, մայ

իքներ, այսինքն թէ ինչպէս չպիտի լինէր. {ստոյգ} է, որ շատ պարոններ ուրիշ օրագիրները իր

ենամեծ եւ ճշգրիտ փիլիսոփայութիւնը: {Ստոյգ} է, կան ճշմարտութիւնք, որ համեմատաբար

ւին եւ արժանի չեն ընդունելութեան: Բայց {ստոյգ} է, որ ընդհանուր պատմութիւնը, բնագիտու

ը ցոյց է տալիս անգլիական կառավարչութեան {ստոյգ} թերութիւնքը: Առանց պայմանի պիտի համաձա

ւնք ցոյցը տուեցին, երբ գործ դրուեցան: {Ստոյգ} է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ բա

եան աղաղակը եւ փայլը, -թոյլ չէ տալիս ոչ {ստոյգ} ազատութեանը ասում է սքանչելի փիլիսոփան

քանչելի փիլիսոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ {ստոյգ} ազատութեանը աճել եւ ոչ իսկ յիշել նորան

ղի բնակիչները ընդունակ չէին այդ բանին: {Ստոյգ} է, մինչեւ այն մեծ ռէվոլիւցիան իսկապէս

գրակխօսները: Իսկ մինչեւ այն ժամանակ, {ստոյգ} է, որ անդրանկական համակարգութիւնը պիտի

ւմը ոչ միայն դանդաղ այլեւ անհնարին էր: {Ստոյգ} է, բնութեան մէջ ոստիւնք չկան, այլ հետ

, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլով սուրբ եւ {ստոյգ} հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերան

ւում եմ յանդգնութեամբ այս էլ ասել, եթէ {ստոյգ} չեն իմ կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցր

ելու վկայութիւնը ինքն է բերում Փարպեցու {ստոյգ} պատմութիւնից։ Բանին չվերաբերուած, եւ

ղարշապատի կենտրոնում, եւ այս մասին կան {ստոյգ} վկայութիւնք. թէեւ Վաղարշապատից մնացած

( Մեծ Թարգմանիչքը) զամենայն մատեանս 'ի {ստոյգ} օրինակաց "։ Աստուածաշնչի թարգմանութ

ասին է խօսում, եւ որովհետեւ ասում է 'ի {ստոյգ} օրինակաց, ուրեմն՝ երկրորդ թարգմանութե

0)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին {ստոյգ} եւ սուրբ հաւատը ուսել է Աղանից տղայութե

Աղանից տղայութեան ժամանակ. " սուրբ եւ {ստոյգ} հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերան

նկարագրութիւնը կարելի է տեսնել Փարպեցու {ստոյգ} Պատմութեան մէջ 279-դ երեսից սկսած մինչե

ենք սխալւում։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու {ստոյգ} պատմութիւնից. " Եւ Սուրբն Յովսէփ հարցա

լ ենք մեր յառաջաբանութեան մէջ։  {Ստոյգ} է Փաւստոս Բիւզանդացին (դպր. Գ., գլ. ԺԴ)

ա չկար. չէր երեւում եւ նորա տեղը եւս։ {Ստոյգ} է այս նմանութիւնը նիւթական կողմից, որո

նաբանեցին նախնիք, ի լեզու պանծալի, եւ {ստոյգ} յօդացեալ ճեմարանին վերաբերութեան:

թեան մէջ... գուցէ մոռանայի եւս: Շատ {ստոյգ} է, թէ ոչինչ բան այնպէս հիմնաւոր չէ, ի

պիսի տեղերում կարելի է ճանաչել ժողովրդի {ստոյգ} բնաւորութիւնը: Նա այստեղ ազատ է, չէ հ

մ յարգելի բժիշկների վկայութիւնը, որպէս {ստոյգ} իրողութիւն: Մարդկային կազմուածքը բաղկա

հանգամանքներին, որոնց մէջ ընկայ... {Ստոյգ} է, որ ես, ասել եմ քաջափայլ պարոնին,

որհուրդը եւ նպատակը էր մեր ազգի բուն եւ {ստոյգ} օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն էր դ

քը, քո կուսական երդումը: Այո՞, կամէի {ստոյգ} իմանալ, սիրու՞մ էիր դու ինձ, թէ չկամե

ւթական սնոտի արարողութիւնքը հազար անգամ {ստոյգ} ներգործողք էին, քան թէ բժշկի դեղերը,

րքում բժշկի օգտակարութիւնը, այլ առաւել {ստոյգ} համարելով պահում էր նորան, գործ դնել ն

եղած լինէր այդ բանի շարժառիթը, այսքանս {ստոյգ} յայտնի է, որ 1712 թուականին Կլեմենտ տա

ծածկած լինելով նորա աչքից պապականութեան {ստոյգ} ինչութիւնը, միւս կողմից՝ անտեղեակ լին

րութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարող էր {ստոյգ} լուսաւորութիւնը տեղ գտանել մի աշխարհում

պապական լինելը զրկում էր նորան ամենայն {ստոյգ} լուսաւորութենից։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեա

նց յԱլեքսանդրիա՝ " ի լեզու պանծալի, ի {ստոյգ} յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան ": Եւ

ջ պահպանել մի գայթակղութեան խմոր: {Ստոյգ} արժանաւորութեան վկայութիւնը, եթէ կայ,

ձրանայ ձեր խաղաղ հոգին եւ չվրդովուի ձեր {ստոյգ} ազատամտութիւնը այս առաջին անգամ Ձեզ եւ

լինի, որ ո՛չ բարով պիտի ասէր։ Եթէ {ստոյգ} ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նու

կարող բաժան գրվել եւ վերջադաս լինելով։ {Ստոյգ} է, որ շատ անգամ լեզուի ոգին պահանջում

ան վրայ, բաղդասութեան եւ ձեւերի վրայ։ {Ստոյգ} է, որ հին լեզուի բառերի շատ մասը մոռցե

ի բառերի շատ մասը մոռցել է ժողովուրդը, {ստոյգ} է, որ շատ բառ չի հասկանում, բայց, ին

ք կը լինէին, այլ եւ բառի կազմութեամբ։ {Ստոյգ} է, աներեւոյթ եղանակը անունի պարագաները

հնար է թէ նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ մի {ստոյգ} պատահած իրողութիւն ( թէեւ այլապէս) կամ

ը, այլ ուզում ենք լուսաւորել նորանց եւ {ստոյգ} հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը սուտ

բայց այսօր ամէնքն էլ երեսի վրայ ընկած: {Ստոյգ} է, որ այդ բաների համար խօսող ասող էլ չ

քառասուն օր ": Ինչպէս եւ էր այդ բանը, {ստոյգը} այս է, որ անձրեւը անդադար թափւում էր,

ում է " հետախոյզ բանասիրաց ": Եթէ {ստոյգը} ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նու

ն բոլոր վարձը, իսկ թղթի պարտք ունիմ 65 {ստոպի}. յուրաքանչյուրը 3 մանեթ 25 կոպեկով, ո

փ անեմ ինձ մշտապես տհաճություն պատճառող {ստոր} լորձաթաղանթը: Այս շաբաթ ոչ մի անգամ չե

չ էին զբաղվում, իսկ անտիկ աշխարհում նա {ստոր} գիտություն էր համարվում, որովհետեւ փիլ

համար մատերիայով զբաղվելը համարում էին {ստոր} եւ անվայելուչ բան, քանի որ բոլորն իրեն

եւ էական խորհուրդը: Թատրոնի բեմը {ստոր} չէ ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի բեմն

կը գայթի Վէ՞ս բնութիւնը մարդու. Երբե՛ք {ստոր} կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. Իսկ դու

է վեհընթաց: Մեղկութի՞ւն է որեւէ Կամ թէ {ստոր} կի՞րք է այն, Երբ ձգտում է վայելել Սանձ

: Պարոնի վայր ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը {ստոր} են ամենայն տեսակ քննութենից եւ Մեղուին

ութիւն չէ լինելու իմ կողմից, եթէ աւելի {ստոր} արժանաւորութեան նիւթերից չպատրաստեմ կօշ

համեմատելով այլ կենդանիների հետ, որոնք {ստոր} էին, քան թէ մարդը, այլ ընդհանրապէս,

ան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ ոչ ինչ {ստոր} կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ

ծաղրելը եւ նորանով խօսողի վրայ որպէս մի {ստոր} եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն

ելը, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի {ստոր} եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն

է Հայոցն, հարկաւ ուներ լինել ինչ մի ի {ստորագունիցն} յոյժ: Արժանի էր հարցասիրութեան, թէ

ԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով {ստորագրած} է այսպէս. " ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ " Հանդէպ

Հրամայող ծառայ ( բնագրի վերայ {ստորագրած} է) " Ասմմոդէյ " ( ամրացուցել է հա

տորագրել ուր զառաջինն Խալիբեանք կամակար {ստորագրեալ}, զմնացեալսն գրեթէ բռնադատեալ են ի ստոր

ան թարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն, {ստորագրեալ}, ժապաւինեալ եւ կնքեալ ստորագրութեամբ ե

քաղաքի զթուղթ երեսփոխանութեան, յորում {ստորագրեալ} է ինքն եւ քանի մի թէոդոսիացի հայք եւ զո

: Երրորդ կտակն է Յակոբու Եղիայեան, {ստորագրեալ} 19-երորդէ ամսեանն Մայիսի 1799 ամի, ի Բ

այից, իսկ երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ {ստորագրեալ} է յերկուց եւ եթ վկայից, այնինչ ըստ յայ

խանական գրութեան առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, {ստորագրեալ} են երեւելիք ի Նախիջեւանայ ": - Ոչ

. " Նորին վեհափառութեան իսկական ձեռամբ {ստորագրեալ} է կոնդակս, զորմէ Սիւնհոդոսս սրբոյ Էջմի

: " Մեծարու Տի՛կին, Ներքոյ {ստորագրեալս}, ցանկալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ ձեզ

l gallais Մեծարո՛ւ տիկին Ի ներքոյ {ստորագրեալս} ցանկանալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ Ձեզ

ա: Նամակք հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ, {ստորագրեալք} յառաջներորդ թուականէ անցելոյ դեկտեմբերի

Բաբաջան կամ Մարտիրոս Վկայեմք, որ {ստորագրեաց} եւ կնքեաց հռչակեաց եւ հաւանեաց վերն յիշ

Բաբաջան կամ Մարտիրոս։ վկայեմք որ {ստորագրեաց}, կնքեաց եւ յանձնեաց Էլիազ Մինասեա

րինական վավերագիր, թեկուզ 40-ի փոխարեն {ստորագրեին} 400: Այդ պարոններն իրավունք չունեին գո

րագրեց եւ մի բաժին կամ ավելի ուրիշին տա {ստորագրել}: Հավաստի եմ, որ Դուք չեք հրաժարվի

մակ գրող է, այլ յուր գրածի տակ կարող է {ստորագրել} համարձակ յուր անունը եւ այնքան զորությո

եւ ինքնին գրեալ զգիրն մատուցեալ է առ ի {ստորագրել} ուր զառաջինն Խալիբեանք կամակար ստորագրե

րեալ, զմնացեալսն գրեթէ բռնադատեալ են ի {ստորագրել} է որ ողոքելով եւ է սպառնացեալ: Երկրորդ

րէնսգէտն պ. Հագի ոչ կամեցաւ յօժարիլ ՚ի {ստորագրել} զպատմութիւն գործոյն եւ զբողոք իմ, պատճ

եջ, որի աջակողմյան բաժինը կտրելով կտաք {ստորագրել} պարոններին, որպես անդորրագիր, իսկ ձախ

: Արդ, հարց է ծագում, 40 անձը, որ {ստորագրել} են այդ հռչակավոր վավերագիրը, լիազորվա՞

ադրուած եմ, փոխանակ զուարճալի բաների, {ստորագրել} քեզ այն տխուր անցքը, որ անցաւ իմ գլխից

ւն տալը ազնուականութեան մահու դատակնիքը {ստորագրել} է: Ուստի ե՛ւ կառավարութիւնը, ե՛ւ ազնո

դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ {ստորագրել} էր իւրեանց մահու դատակնիքը, այս խօսքեր

իլիէ քանի անգամ տուեց մեռանող թագաւորին {ստորագրել} այն թուղթը, որ հարկ էր դնում թագաւորակ

մանակի: Երրորդ, թէ պատգամաւորքն ի {ստորագրելն} զթուղթն գոգցես ՚ի ներքին զգացեալ ազդեցո

ք, ըստ զօրութեան երկրորդ կտակի նորին, {ստորագրելոյ} յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք են

, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրին {ստորագրելով} այսպէս. " Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հա

, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրին {ստորագրելով} այսպես. " Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հա

ն հրատարակել, որ ամենայն մարդ, անունը {ստորագրելու} ժամանակ գրէ ` ձեր ողորմած տէր, իսկ թագ

ի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ բնականի {ստորագրելում}. մինչդեռ շատ ուրիշ բանաստեղծք բնականի

. ես հույս ունիմ, որ մի բաժինը նա ինքը {ստորագրեց} եւ մի բաժին կամ ավելի ուրիշին տա ստորագ

ւելով, 1764 թուականի նոյեմբեր ամսի մէջ {ստորագրեց} Յիսուսեանները Ֆրանսիայից աքսորելու հրով

էս 1773 թուականի յուլիսի 21 օրումը Պապը {ստորագրեց} այն կոդակը, որով ջնջում էր Յիսուսեան Կ

զխնդիրս զայս շարադրեցի, պարզագրեցի եւ {ստորագրեցի}: Միքայել Ղազարեան Նալբանդով Բնու

ծ Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեան Նալբանդեանց {ստորագրեցի}: 1854 17. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ Ձ

օրինակ գրեցի եւ ի ներկայութեան վկայիցն {ստորագրեցի} եւ կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ Հօր եւ Որդ

եալ ի մի յօրինակ է ներկայութեան վկայիցն {ստորագրեցի}, կնքեցի եւ յանձնեցի յիշեալ Տէր Ստեփանո

ել հաստատութեան համար մեր յատուկ ձեռքով {ստորագրեցինք} եւ ՄԵՐ Տէրութենական կնքովը հրամայեցինք

ն շնորհած պարգեւաթուղթը սեպհական ձեռքով {ստորագրեցինք} եւ ամրացնել նորան Թագաւորական կնքով հրա

ատցրինք, այլ մէջ բերածն էլ տկար կերպով {ստորագրեցինք}: Այս տեսակ հոգեբանական երեւոյթքը պէտք

` ձեր ողորմած տէր, իսկ թագաւորը միայն {ստորագրէ}. խոնարհ ծառայ: - Զարմանալի է, -

ւնքը։ Ողորմելի Րիշիէ ճար չ'գտաւ, որ չ'{ստորագրէ} արդէն պատրաստուած իւր գրքի հերքումը)

ախութիւն ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ են ի {ստորագրին}, թէ յօժարին ընդ հիմնաւոր հաշտութիւն,

նոքա ամեն ջանք գործ պիտի դնեն, որ մենք {ստորագրող} չգտնելով, ընկնենք տարապայման նեղության

նում անձնական օգուտ: Յուրաքանչյուր {ստորագրող} պարոնի անունը, օրինակների թիվը եւ գում

, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ յուրաքանչյուր {ստորագրող} պարոնների համար կուղարկեք տոմսակներ, կ

ւնինք, ո՛չ. այլ նա ասում է միայն, որ {ստորագրող} պարոնները համաձայն են հաշիվներն առանց դ

աշխարհագրութեան: Գաւառներ եւ աշխարհներ {ստորագրող} մարդը, բացի այս գիտութեններից, պիտի ք

ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կամ {ստորագրող} Բաբաջանի եւ կամ հասարակ կոչմամբ Մարտիրո

Յայտնի լիցի ամենեցուն, զի ես ներքոյ {ստորագրող} Համադանցի Բաբաջանի որդի Մասէհս ( որ հաս

թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ գիտել թէ {ստորագրողը} ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են եւ քննեալ զհա

եջ, որով առանց շփոթության հայտնի կլինի {ստորագրողի} անունը, օրինակի թիվը եւ գումարի որքանո

Հավատացած եմ, որ կկատարեք իմ խնդիրը: {Ստորագրողների} անունը, ինչպես պ. Նազարյանցը արել է,

ի երեւին նորա արդյունքը եւ պտուղքը: {Ստորագրողների} բազմությունը մեր համար, բացի նյութական

վաքված ստորագրության մասին, նշանակելով {ստորագրողների} անունները, օրինակների թիվը եւ հետեւաբա

ուց դատական կարգով հարց հարուցած կլիներ {ստորագրողներին}. բայց որովհետեւ այն զուրկ է օրինականու

բայց դա կլիներ շատ անվայել: Պ. պ. {ստորագրողներն} իրավունք չունեին, եւ նրանց կատարած վավ

րագիրը հայտարարեր, որ իբր մենք, ներքո {ստորագրողներս}, հոժար ենք ու գոհ արդեն կատարված գործո

րկար տարիներ: Թիֆլիզի մեջ այժմ բավական {ստորագրողք} կան, եւ այնտեղ հույս կա, որ գալոց տար

յդպէս, - պատասխանեմ նմա, թէոդոսեցիք են {ստորագրողք}, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ

նեք, որ ինչքան կարելի է բազմաթիվ լինեն {ստորագրողքը}, մանավանդ այժմ, որ վարում եք քաղաքագլ

ում եւս Նախիջեւանի մեջ այնքան լինեն մեր {ստորագրողքը}, որքան այս տարի էր, բանը խինդ կլինի,

երը՝ " սկիզբն եւ վերջ ընդունելութեան " {ստորագրով}, շարժում են մի անզովանալի ծիծաղ:

ԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով {ստորագրուած} է այսպէս. " ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ": Թագա

մէնուն տակը Համախոհ Մխիթարեանց Վինետկոյ {ստորագրուած}, հեղինակին ունեցած եւ չունեցած անուննե

ոյնպէս կարդում եմ. ես չեմ կարող այլեւս {ստորագրուել} ձեր հաւատարիմ հպատակ: - Ինչո՞ւ:

մ ի հոգեւորական կոչումն, վաւերացուցեալ {ստորագրութեամբ} Նախիջեւանայ քաղաքական գլխոյ, ամենահպատ

նմիկ ի Ձերոյին Սրբութեան ձերով անձնական {ստորագրութեամբ} ։ Այլ հաւանեալ ընդ բանս նոյն Հոգեւոր կա

ցն հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք իսկական {ստորագրութեամբ} մերով եւ գրութեամբ կաթողիկոսական կնքո.

ոյն, ստորագրեալ, ժապաւինեալ եւ կնքեալ {ստորագրութեամբ} եւ կնքով դիպլոմատիկական դիւանատան իւրոյ

ի ճանկս թշնամեաց, առանձին խնդրագրով, {ստորագրութեամբ} իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթ

ան զթուղթն, ըստ օրինական ձեւոց, այն է {ստորագրութեամբ} կառավարչի ատենին եւ դրութեամբ կնքոյ պետ

առաքել առ ինքն զպաշտոնական թուղթ մի, {ստորագրութեամբ} իւրով եւ քանի մի անձանց ՚ի Նախիջեւանայ

յի Յակոբեան, որոյ բնագիրն վաւերացեալ է {ստորագրութեամբ} կտակողին եւ այլոց յազգէն մերմէ, յամի 1

զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեալ {ստորագրութեամբ} իմով, պահանջեցի յառաջ վարել զդատն ըստ

ս եւ նոյն իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ {ստորագրութեամբ} քանի մի անձանց. թուղթ նմանօրինակ չեն զ

ալ կոնդակին, Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի {ստորագրութեամբ} անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայեսցէ այս

նդակս, զորմէ Սիւնհոդոսս սրբոյ Էջմիածնի {ստորագրութեամբ} անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ " եւ ա

Հարութիւնն Աջեմեան, զորս եւ վաւերական {ստորագրութեամբ} արգոյ ժողովրդականաց յիմում ներկայութեա

ից " Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանին այցելու " {ստորագրութեամբ}, դնում եմ այստեղ մի քանի պարբերութիւնք

ւոնդ Ալիշանեանցը իւր անունով եւ Նահապետ {ստորագրութեամբ} հրատարակած կամ մինչեւ այժմ դեռեւս չտպու

մակ, որ ստացայ Պ. Մեսրոպ Տիրատուրեանի {ստորագրութեամբ}: Այս արգոյ անձը մեզ անծանօթ է գլխովին

յսինքն՝ քրէական ատենի ձեռք, որովհետեւ {ստորագրութեամբ} գրած են գաւառական ատենին, թէ չեն կարող

1-ից գրած, եղբօրս եւ օրիորդ Մագդալինէի {ստորագրութեամբ}: Ստացայ նաեւ 1 ֆունտ թաբակ: 3-ին տես

ան կը տայ եւ ինքը յետոյ, կաթողիկոսական {ստորագրութեամբ}, կարող կը լինի դատապարտուածը որպէս արդ

կարգի, ըստ օրինացն հրամայելոյ, զորմէ {ստորագրութեամբ} անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ ":

ականը, հետեւաբար եւ նոյն վկայութիւնը " {ստորագրութեամբ} անդամոց գրութեամբ կնքոյ ": Ահա այս

շմարիտ են, եւ այս պարոնները պատրաստ են {ստորագրութեամբ} հաստատել ծերի խօսքերը: Այս տեսակ չէզոք

ւ իմ ասածը կամ գրածը ունիմ զօրութիւն իմ {ստորագրութեամբ} կնքելու, որին, եթէ վերստին մի նոր ապա

անունը եւ հաւանութիւն տուին նրան իրենց {ստորագրութեամբ}. կոնստիտուցիայի մասին յիշատակութիւն ան

ի ու կրօնական ժողովի հետ միասին սեփական {ստորագրութեամբ} ազդարարեց բարձրաբարբառ թէ ` այդ աւանդու

, հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք իսկական {ստորագրութեամբս} մերով եւ դրութեամբ կաթողիկոսական կնքոյ

նի Աբգարեանց, հա՛րկ է էլի զստուգութենէ {ստորագրութեան} Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդակին, Սիւնհոդոսն

ց իմ մօտ մի ոտանաւորի պատճէն, որ առանց {ստորագրութեան} ստացել էր Թիֆլիզից եւ որի բնագիրը Մայիս

ր Լոնդոնում. ամենայն տեղ ստորագրութիւն {ստորագրութեան} քամակից՝ այդ աղքատներուն օգնելու համար

ածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթումն իմ {ստորագրութեան} ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ նշանն յա

եռ այն, որ նկարի միջնորդութեամբ եւ այդ {ստորագրութեան} համեմատ խօսել բնաւ իսկ մի որպիսի եւ է խ

տատեալ է ( այսինքն վկայեալ զստուգութենէ {ստորագրութեանցն} ) հիւպատոսն Անգլիոյ ի Ղրիմ: Խորհուր

րիմ մնայ իր քանքարի բնաւորութեան, նորա {ստորագրութեանքը} այն աստիճանի ուղիղ, կենդանի եւ հարազատ

մն պիտի երեւի այդպիսու քահանայութիւնը, {ստորագրութենի՞ց}, թէ վեղարից, դոքա արտաքինք են, եւ Կր

նին իցէ օրինաոր, ըստ որում ի նմա գտանի {ստորագրութիւն} երից վկայից, իսկ երկրորդն անվաւեր, որ

կանիք, ինքնին ըստ քմաց յօրինեալ եւ ՚ի {ստորագրութիւն} ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ բ

ենք նամակի ձեւով, եւ որ ունէր այսպիսի {ստորագրութիւն} ՝ " Աբրահամ Դիոսկորոսեան Բաբկենեանց ":

տագիրը, ինչ որ Լոնդոնում. ամենայն տեղ {ստորագրութիւն} ստորագրութեան քամակից՝ այդ աղքատներուն

նճիճեան իւրով [տաժանելի] աշխատութեամբ " {Ստորագրութիւն} հին Հայաստանի " եւ " Հնախօսութիւն Հայաս

ինքեանց, իսկ ուրիշից առնում էին գրաւոր {ստորագրութիւն} ։ Ամենայն այս տեսակ գրագրութիւնը արգելո

նձը մեզ անծանօթ է գլխովին, եւ գուցէ թէ {ստորագրութիւնը} եւս լինի մի շինովի անուն, ըստ որում,

դոց կամքը ": Հայմը շարունակելով իր {ստորագրութիւնը} եւ նկարագրելով Հեգելին աւելի դիւանապետա

երի նիւթ կը լինի, որոնց խօսքերով միայն {ստորագրութիւնը} ամբողջ երեսից աւելի է: Թողանք դեռ այն

անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց արած ճիշտ {ստորագրութիւնը}, որ առանց եւ մէկ մազի չափ վրիպելու կատ

ն այս կամ այն մտօքս բառդ " հիմնաւորս ՚ի {ստորագրութիւնս} պատգամաւորաց ի պատճէնին վաւերացելոյ յԱյ

թ էին յինէն այդ գրութիւնք, մանաւանդ զի {ստորագրութիւնք} նորին, որպէս երեւի ի գրութեանց նորին վ

չ ըստ յայնժամեան օրինաց ( այժմ հերիք են {ստորագրութիւնք} երկուց վկայից) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ

թշուառ գործաւորներին օգնելու խորհրդով: {Ստորագրութիւնք} բացուեցան, այո՛, եւ շատ գումար հաւաքո

, որ ինչպես Նազարյանցի հանդեսը տպվեցավ {ստորագրությամբ} նվիրաբերեաց, նույնպես Դուք հանձնառու լ

գումարի որքանությունը Ձեր ձեռքով եւ Ձեր {ստորագրությամբ} կգրեք տետրակի մեջ, որի աջակողմյան բաժի

ին հանդիսանում, կարծես 19-րդ դարի հայը {ստորագրությամբ} պարտավորվել է հին հայերին՝ ապագայում չ

ւ հավատան, որ Նալբանդյանցը ոչ թե առանց {ստորագրության} սորան եւ նորան նամակ գրող է, այլ յուր

կարողանաք ցրել, նոցա բոլորի հասցեքը եւ {ստորագրության} գները կարող եք ուղարկել իմ վերա. ես նե

կտաք ինձ, մինչեւ այն թվականը հավաքված {ստորագրության} մասին, նշանակելով ստորագրողների անունն

ւ հետեւաբար գումարի որքանությունը: {Ստորագրության} գինը կանխիկ չստացած, իրավունք չունիք տ

ձ ասել, թե ոչ մի կոպեկ օգուտ չկա. 340 {ստորագրությանց} փող է ստացել եւ 600 մանեթ պարգեւ. տպագ

նառու լինիք ի սեր ազգի եւ իմ, բանալ մի {ստորագրություն} Ձեր ծանոթների եւ բարեկամների մեջ: 16 բ

չէ կարելի եւ այլն: Հոկտեմբերին պիտի {ստորագրություն} բանանք գալոց 1859 թվակ. ՝ " Հյուսիսափա

րծ: Մինչեւ այս օրերս չենք ստացել ոչ մի {ստորագրություն}, թեպետեւ այստեղից այնտեղից լուր ստանու

նք մեզ մոտ 270 ստորագրողm, բայց այդքան {ստորագրություն} գալոց տարու համար աշխատել հանձն առած են

եմ, փոքր է Նախիջեւանի համար, գոնե 100 {ստորագրություն} հարկավոր էր, Թիֆլիսումը բարձրացավ մինչ

ւհետեւ: Հոկտ. տետրակի մեջ կբանանք {ստորագրությունը} եւ հույս ունենք, որ դուք անձանձիր կհետ

արգել մի բարեկամ, այն բարեկամը կհավաքե {ստորագրությունն} եւ անունները դրամների հետ միասին կուղար

չի ներկայացված Սինոդին. պատգամավորների {ստորագրություններն} արտագրված եւ թարգմանված էին այլ կերպ.

այ: Այս պատճառով իմ երազներից գլխաւորը {ստորագրում} եմ այստեղ, բայց այն պայմանով, որ դու

ց, որ Յովհաննէս Աւետարանիչը լոկ երէց է {ստորագրում} ։ Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կարող թոյլ տա

միայն լոկ թարգման է լինում բնութեան եւ {ստորագրում} է այն, ինչ որ այժմ ամէն մարդ կարող էր

ք է հրատարակենք ո՞ր քաղաքից որքա՞ն մարդ {ստորագրվածը}, այնտեղ եւս մեր Նախիջեւանի անունը թող

րը կամի " Ճռաքաղ " տպիլ- դորան կարող են {ստորագրվել} միայն մեր թշնամիքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ

րված եւ թարգմանված էին այլ կերպ. նրանք {ստորագրվել} են այդ, ինքն ըստ ինքյան ոչինչ չնշանակո

գրել: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " պիտի {ստորագրվիմ} եւ Պետերբուրգից պիտի ուղարկեմ պ. Նազար

շտօնական հանդէսով կամենում է տեսնել իւր {ստորադրեալքը}, կամ լսել իւր դեսպանների յայտարարութիւ

ի Գողգոթայի ստորոտում, այնտեղ, ուր իր {ստորադրյալը} խաչել է անմեղին: Թող խոնարհվին այդ հսկ

ւթեամբ քեզ պարտ է նոցայ իշխանութեան տակ {ստորադրուիլ}, եւ նոքա ինչ որ քեզ առաջարկեն, այն ե

Արքիմանդրիտը եւ Հայոց քահանայքը պիտոյ է {ստորադրուին} միայնակ իշխանութեան Հայոց Պատրիարգին,

կան սահմանադրութիւնը " անհոգ հաւաքոյթ է {ստորական} սահմանադրութեանց ": Հեգելի կարծիքո

կան արարողութիւն, չէին կամենում մտանել {ստորակարգ} մարդերի տուն Սուրբ Խորհուրդին հաղորդելո

թէ ամենայն Բրամին պղծւում է՝ մտանելով {ստորակարգ} մարդու տուն։ Ահա Կլեմենտ XIի կոնդա

բերել, որ հոգեւոր բժիշկները հրաժարուին {ստորակարգ} մարդերի այն հոգեւոր օգնութիւնը մատուցան

Մեք կամենում ենք եւ հրամայում ենք, որ {ստորակարգ} մարդերը Սուրբ խորհուրդին հաղորդելու ժամ

րականութեան դիւապետը ժամանակ ունեցաւ մի {ստորակէտի} փոխանակ բութ դնել, որովհետեւ այլք չէին

դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, {ստորանում} են նորա աչքի առաջեւ: Ամենափո՛քր է

իսի 30-ին: Շատ փորձեր եւ օրինակներ {ստորասաբար} պատասխանում են այս խնդրին, այո՛, եւ ի

՝ մասնակից լինելու կտակին, օրէնքը պիտի {ստորասաբար} պատասխանէ Հայերի օգտի համար: Եւ մեզ այ

): Զկնի այսորիկ պատասխանէ առ հարցումն {ստորասաբար}, զի եւ մասնաւոր եկեղեցիք կարեն համարիլ

ատասխանեց այս հարցմունքին, աչքով միայն {ստորասաբար} նշանացի արեց. նորա ինքնաբաւականութիւնը

ատուէրը իրագործել, թէեւ ինքը այդ մարդը {ստորասաբար} կամ բացասաբար որոշել էր արդէն։ Այս

ения) երեւցնում են մի " անհոգ հաւաքոյթ {ստորասական} սահմանադրութեանը ", որի հակառակ նոր տէ

ի հանրապետականութեան " ( 15 օգոստ. ): {Ստորասական} արտոնութիւնքը, ժամանակի թանձրութեամբ ա

ջադէմ աշակերտներ։ Երբ լսել էր Աբովեանի {ստորասական} պատասխանը այդ մասին, խոստացել էր կաթող

աբար պատասխանում էի մի անորոշ բան, ո՛չ {ստորասական} եւ ո՛չ բացասական, այն խորհրդով, որ դի

ծ տարբերութիւն, բայց գումարի պատասխանը {ստորասական} է։ Չկայ աշխարհիս երեսին բան, որ բնութ

սեան Կարգի պատմութիւնը, ցրուեն ամենայն {ստորաքարշ} կարծիք Եւժէն Սիւ Պարոնի մասին։ Երկրորդ

նթացքը, որ մեք ուրիշ անգամ տեղիք չտանք {ստորաքարշ} հոգիների, երբ դոքա կեղծաւորութեամբ չափ

րդ, եւ ձեզ այդպէս հաւատացնում է ամբոխը {ստորաքարշ} մարդերի, որոնք աչքերը տնկել էին, որեւ

սրտի ուրախութիւնը. նորա անհամարձակ եւ {ստորաքարշ} ներս մտանելը զօրացուց իմ ատելութիւնը եւ

թէեւ չնայելով Աղուանեանց Մկրտիչի ցած եւ {ստորաքարշ} բնութեան կամ առաւել լաւ ասել, անբարոյա

Անբաւ գանձի տէր իշխանք Մութ {ստորերկրեայ} օթեւանում Ունին կտաւ լոկ պատանք։

ապէս կաթոլիկ լինելոյն նորա կացուցանեմ ի {ստորեւ} զվկայութիւնս ա) զի յօրէ անտի չուելոյ ն

ւթեամբ, հետեւին uոցա, որպէս տեսցուք ի {ստորեւ}, մատենագրելով՝ զաստուածաբանական եւ զպ

կերտաց իւրեանց, որոց ընդ առաջ ելցուք ի {ստորեւ}: " Հայաստան աշխարհի վերակենցաղեալ ն

դարձեալ՝ դասատու հայկական դպրութեան ի {ստորին} դասատունս: Այո՛ ստացայ ի կառավարութենէ

ը 1845 թուականի Նոյեմբերի մէջ կարգել էր {ստորին} եկեղեցական պաշտօնեաների եւ նորընծայ քահ

նկական համակարգութիւնը լոկ ազնուական եւ {ստորին} դասակարգերի վրայ է ներգործում: Աոաջինը

, որովհետեւ անհնար է թոյլ տալ անգամ թէ {ստորին} դասակարգը կաող էր երբեւիցէ գոհ լինել այ

: Յաճախ պատահում էր եւ այսպիսի բան, որ {ստորին} ծառայքն եւս ներս էին խառնւում այս իրողո

ւնքը։ Բացի սորանցից, կային եւ այլ շատ {ստորին} աստիճանաւորներ, որոնք ենթադրւում էին Ո

Նորվեգիու, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստինեան, {Ստորմանեան}, Դիդմարսենեան եւ Օլդենբուրգեան եւ Թագա

՚Ի հաւատալիս զԱստուծոյ եւ զաստուածային {ստորոգելեաց} չէ՛ մարթ ի գործ դնել զայդպիսի կամայական

տութիւնս, որ ինչ զԱստուծոյ՝ եւ զՆորին {ստորոգելեաց}: Անտեսեալ զայս ամենայն իմաստնոցն Հա

կտանաց պէտս ունին բանք զկրօնէ եւ զնորին {ստորոգելեացէ}, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ընթերցանելեաց

ից, որպեսզի փրկություն փնտրի Գողգոթայի {ստորոտում}, այնտեղ, ուր իր ստորադրյալը խաչել է ա

նապարհների կարգը զննելով. դու, Թափորի {ստորոտումը} այն այլակերպութեան անթարգմանելի րոպէում

, ուստի ընդ երկաթուղին գնացի մինչեւ ՚ի {ստորոտս} Ալպեան լերանց Իտալիոյ, մշտաձմեռ ծածկել

ամաք եւ անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ ՚ի {ստորոտս} Ալպեան լերանց մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահա

ւնս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ {ստուար} խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխի

ափրկչեան վանաց ազգիս ի Ջուղա, այլ վասն {ստուարութեան} նորա չկարեմք արձանագրել աստէն մի առ մի

դիպել հեղինակի գրիչը: Ապարան բառի {ստուգաբանութիւնը}, այսինքն պ. Պռոշեանցի կարծելը ( եր.

ելոց առ ազատ ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս {ստուգագոյնք} իցեն եւ արժանի հաւատոց, քան զթուղթն յօ

գիտութեան մէջ, որ պահանջում է փորձական {ստուգագործութիւն}: Օդի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը

ւթիւն, ամենայն կամք, հասկացողութիւն, {ստուգագործութիւն} եւ գիտակցութիւն փոխանակւում էր անշարժու

ց, բայց ոչինչ ծանօթ չունենալով, այլեւ {ստուգած} լինելով, որ այստեղ շատ սակաւ մարդ կար

ենք փորձերով, եւ շատ տարբեր տեղերում, {ստուգած} ենք, որ մեր հասարակ ժողովուրդը շատ անգ

իմ կողմից, որոնց կուրծքի մեջ զարկում է {ստուգապես} հայկական սիրտ. կեղեւով հայ չմարդերից "

րոսին՝ Սերոբեն ստացած 700 մանեթը, եթե {ստուգապես} հորս փողն է եղած, ուրեմն ես ընդունում

ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ մերոյ, եւ վասն {ստուգապէս} կաթոլիկ լինելոյն նորա կացուցանեմ ի ստոր

ր ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նորանից, եւ եթէ {ստուգապէս}, ինչպէս դու ասում ես, " Մեղուի " հրատ

ոյն կորել էր, անհնարին էին կացուցանում {ստուգապէս} ճանաչել այդ մարդը: Վերջապէս լսում եմ՝

նոյն չափով մի մատենագրութիւն, որի մէջ {ստուգապէս} երեւում էր ազգի կեանքը եւ պատկերը։ Սոր

, եթէ հայելին ուղիղ չէ եւ չէ ցոլացնում {ստուգապէս} այն բանի պատկերը, որ ցոյց էիր տուել,

անը՝ ասելով, թէ նա չունի այն, ինչ որ {ստուգապէս} չունի, եւ միտք չեմ ունեցել համազգիների

ք ունի ուրախանալու այն մարդը, որ ունէր {ստուգապէս} ուրախացուցիչ գործեր: Ուրեմն, սիրելի՛

եւ անծին հոգի: Բայց լուսաւորութիւն {ստուգապէս}, լաւ միտք առնելով այս մեծախորհուրդ բառ

եք չգիտենք դեռեւս մեր ազգի քանակութիւնը {ստուգապէս}: Այս բանի մասին եւս խօսքեր կան մեր մէջ

ած էին Պ. Չերքեզեանից. հասարակութիւնը {ստուգապէս} ճանաչեց այժմ նորան իւր գրուածից: Վարագ

կան ազնուականութիւն: Այն ժամանակ միայն {ստուգապէս} կարող ենք ասել, թէ Անգլիան հարուստ է,

ժրաջան եւ գործունեայ մարդերի համար, որ {ստուգապէս} կամին պարապել վաճառականութեան: Նոյն այ

ազատել նորան մեքենայ դառնալուց: Մարդը {ստուգապէս} մեքենայ է այն ժամանակ, երբ հաշիւ չկայ

ագրի խօսքը պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք {ստուգապէս}, թէ ի՞նչ բան էր, որ Փարպեցին տանում է

րանալ այն խորհրդով, որ եթէ պ. Մարկոսը {ստուգապէս} տեսել էր ամենայն բան, ապա ինքն եւս խոս

կերիչների մօտ, նոքա կը վկայէն քեզ, որ {ստուգապէս} ոսկի էր: - Ոսկի եղածը ոսկի է, խօս

աչքի, թէ պատմութիւնը մի յիշատակարան է {ստուգապէս} կատարուած իրողութենների, կամ այդ գործե

կոմսը, եւ երգի բովանդակութիւնը առած էր {ստուգապէս} պատահած անցքից... - Արդէն ժամանա

իւնը։ Այդ միաբանութիւնը սկզբումը ունէր {ստուգապէս} այն խորհուրդը, որ վերակենցաղէ Հայկական

նելոյ հնասիրացդ, դիտաւորութիւն դոցա էր {ստուգապէս} լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բառնա

Մխիթարեանց հայէին յօգուտ ազգին, տեսեալ {ստուգապէս}, քաւ լիցի մեզ մոլորիլ յայդպիսի օդակառո

, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, զի եթէ {ստուգապէս} դիտաւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղութիւն իմ

երի վերայ մի փոքր մտածել: Եթէ մէք {ստուգապէս} ցանկանում ենք ազգի յառաջադիմութեան, ապ

գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտե՞ն {ստուգապէս}, դորան դրական ապացոյց չկայ, մանաւանդ

եւ դառնում է Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ {ստուգապէս} Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ

, որպէս նաեւ բողոքական տէրութեանը մէջ, {ստուգապէս} հաւատացած լինելով կախարդութեան եւ կախար

յսինքն մի անցք, կամ մի իրողութիւն, որ {ստուգապէս} պատահած էր, դնենք, Թորոսի ժամանակ, ա

որ մարդու օգտի համար, զրկւում են իրենց {ստուգապէս} ունեցածից: " զի ամենայնի որ ունիցի տաց

հետ խառը տեսնելով չէ կարելի պնդել, թէ {ստուգապէս} չորրորդ դարումն է երեւել այդ կրակը: Այ

այելով ցերեկուայ ջերմութեան աստիճանին, {ստուգապէս} կարելի է ընդունել այդ քամին որպէս երկնա

մուտ բաներ էր հնարում, երկրորդ, եթէ, {ստուգապէս}, կատաղած շան խածած էին եւ ջրվախութիւն

ց խոստովանում ենք ցաւելով, որ շատ մարդ {ստուգապէս} այդ կարծիքի տէր է: " Ա՛յ տղայ, ի՞նչ ե

ուստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք {ստուգեալ}, թէ ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ

աքանչիւր ոք յընթերցողաց ճառիս քննեալ եւ {ստուգեալ} է, վասն որոյ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի

մմէ՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ {ստուգեաց} թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ

տուելի " Մեղուի " տպագրութիւնը կարող են {ստուգել} ասածս: Քեզ քաջ յայտնի լինելով, թէ

ատ հեշտ է, մենք մեր փորձերից կարող ենք {ստուգել}, երբ սկսում ենք օտար լեզուներ սովորել

նչ որ այժմ ամէն մարդ կարող էր տեսնել եւ {ստուգել}, հոյակապ արժանաւորութիւն ունի, իսկ ու

քանի դար առաջ, ապա այս իսկական գանձ է {ստուգելու} հրեական նազարեթյան տեքստը եւ Քրիստոսի ծ

ձգել նորան ուսումնական քննութեան տակ. {ստուգելու} համար նախ, թէ Փարպի գնացող ուխտաւորքը

ի քննութեան, մինչեւ պետութիւնն Անգլիոյ {ստուգեսցէ} եւ այլն եւ այլն, յայնժամ ստանալիք մեր

ց օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից եւ այն, եթէ {ստուգեսցի} այժմէն, թէ կորուստ ազգին մերոյ բազմօք

Շնչարգելուած նեղութենից զարթելով {Ստուգեցի}, թէ երազ էր որ տեսայ: ՄԵԾ ՄԱՅՐ

ն այբի ազդեցութիւնը կարծեցի, բայց վերջը {ստուգեցի}, որ այս նմանութիւնը պատահական էր)։ Թէեւ

պիտի խոստովանի միայն այն ժամանակ, երբ {ստուգէ}, թէ զօրութիւն ունիմ իմ իրաւունքը պաշտպ

, յեօթնեկի երկիցս թէ երիցս, ո՛չ կարեմ {ստուգիւ} ի միտ բերել, այց ելանէի նմա: Այլ ո՛չ

խօսեցայց յատենի Կորտին, եթէ այդպէս իցէ {ստուգիւ}: Քանզի, ի գործոցն ինձ, առի Ձէնջ յան

գիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ իս, գտաք {ստուգիւ}, թէ յերկրորդ թղթի գտանի սսորագրութիւն

ը միայն հասել են մեզ, իսկ ինքեանք կա՛մ {ստուգիւ} կորած են ձախողակի, կա՛մ թաղուած փոշինե

շատ տուաւ: Եթէ այսպէս իցէ, որպէս եւ է {ստուգիւ} ՝ զիա՞րդ ապա զանցանել զպաշտելիութեամբ կ

Միւս կողմից, Կրօնական ժողովը, եթէ {ստուգիւ}, եւ ոչ որպէս խրտուիլակ կամ մի այդպիսի

ւնը, յանձնուելով գիտնական բնագէտների, {ստուգուեցաւ}, որ այդ տեղերում ծովի տակին կան շատ եր

թեան մէջ: Բայց այս հարցմունքին ամենայն {ստուգութեամբ} պատասխանելով՝ արդեօք բորբոքելու չէի՞նք

իք ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, {ստուգութեամբ} ասեմք, եւ կարի՛ շատ, եթէ զանձինս ի նա

յց վահանափակելով մեր անձը իրողութենների {ստուգութեամբ}, ճշմարտութեան մուրճը մեր ձեռքին, դուր

թիւն հեղինակիս չափի եւ կշռի անկողմնասէր {ստուգութեամբ} աւանդելոցն եւ յստակութեամբ ոճոյ բանիցն

ծակցութիւնը, կարո՛ղ է վկայել մեր ասածի {ստուգութեանը}: Թշնամութիւնը եւ կատաղի նախանձը հա

Հոգեւոր կառավարութիւնս վերահասու եղեալ {ստուգութէան} հաշուոց, ելից եւ մտից եկեղեցւոյն, եգի

երայ վերացականութեան. եւ մի իրողութեան {ստուգութիւնը} հաստատում է ուրիշ յարակից կամ երկրորդակ

պահարանը, որ ինքդ աչքովդ տեսնես խոսքիս {ստուգությունը}: Սիրելի եղբայր, ես այսքան տարի չար

լորովին այս զրպարտութիւնը եւ քննութիւնը {ստուգում} է, որ այդ նամակը շինովի էր եւ խարդախած

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ ի {ստուեր} ուրեք յանկեան Ձեռք հեշտախոյզք գգո

վաւ կենաց ծառ՝ Արկեալ ի զով զիւր {ստուեր}, Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ՝

շատերը նոցանից նորա անաղօտ փառքի վերայ {ստուեր} ձգելու համար, մեծ մեծ ամբաստանութիւննե

հիւսած, ինչպէս մօր գէսը, մի նկարչական {ստուեր} էր ձգում նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն եր

յն՝ սպանուածների հաշուով: Այս ապագայի {ստուերական} եւ թոյլ օրինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861

ւ բանականութեանը բոլոր արտաքին փայլը եւ {ստուերական} կարողութիւն, որպէս զի կեղակարծ, այսին

նի վերջերում, բայց կը գայ օր, երբ այն {ստուերականը} ի լոյս կը ճշմարտուի, եւ Բուլուէր ասպետ

մբ լուսոյ արփւոյն լուսաւորի փայլածու Եւ {ստուերաւ} հողագնտոյս ո՛չ մատնէ զլոյսն ՚ի կորուստ

ափարներ, որ հին լեզուն կարծես դեռ նոցա {ստուերի} մին քառորդն եւս չունի իւր մէջ։ Ուրեմն

րի քամակից գնալով՝ կէս գոյները կամ կէս {ստուերները} աչքից փախցնենք, նկարի տպաւորութիւնը կը

կան աղբիւր եւ մի քանի ծառատունկ, որոնց {ստուերների} տակ օդ վայելելու համար նստում են Նախիջե

ծ կային պարսպի հետ զուգահեռաբար, որոնց {ստուերքը} ստանում էին առաւել եւ առաւել հսկայական

որ վաղուց հերքուել էին իւրեանց անճոռնի {ստութեամբ}, բայց բանի էութիւնը քեզ լաւ հասկացնելո

եանց ծնած օրից նուիրել էին իւրեանց անձը {ստութեան} սպասաւորութեանը, բայց ինչ պիտոյ է առնե

ւ բան էր, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է {ստութեան} եւ խարդախութեան վերայ, այդ պատճառով պի

մարտութիւնը պիտոյ է ունենային խաւարի եւ {ստութեան} հետ: Փառք Աստուծոյ, Նախիջեւանը ու

պատերազմ կատարէին խաւարի, տգիտութեան, {ստութեան} եւ բարբարոսական կամակորութեան հետ: Յայ

րօշակը կրողի վերայ արձակում են մանաւանդ {ստութեան} խաւարատեսիլ զինուորքը իւրեանց նետերը եւ

ոզելով նոցա, որ նուիրելով իւրեանց անձը {ստութեան} եւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ

տ ազգասէրներին, նուիրելով իւրեանց անձը {ստութեան} սպասաւորութեանը, ամուր պահել խաւարի թա

ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի զաւակներ եւ {ստութեան} սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ մի

ինութիւնը մոլութեան հետ, ճշմարտութիւնը {ստութեան} հետ. այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, ե

շինովի եւ խարդախ մի մատենագրութիւն է, {ստութեան} վարագուրով դիմակաւորուած մի անձնաւորութ

ը, մինչեւ ի մահ կ'աշխատինք դուրս վանել {ստութեան} եւ խաբեբայութեան դեւը Հայաստանի նուիրակ

ղ հաշտուիլ խաւարի հետ, ճշմարտութիւնը՝ {ստութեան} հետ։ Այդ վէճը եւ պատերազմը հարկաւոր էր

ն Հայաստանի ծխեալ աւերակներից խաւարի եւ {ստութեան} չար դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանո

աչառ հոգով դատել եւ դատապարտել սուտը եւ {ստութեան} հեղինակը։ Անցան այն ժամանակները,

ն ժամանակ անվեհեր հոգով պատերազմում էին {ստութեան} ընդդէմ եւ խոստովանում էին, որ նա ազգաս

էթը։  Այն պարոնները, որոնք ամեն {ստութեան} երկրպագում են, միայն թէ ճշմարտութեան եր

զուարթանան: Սա մի լաւ պաշտօնեայ էր {ստութեան}, դորա մէջ ոչինչ ճշմարտութիւն տեսնուած

ա ճշմարտութիւնը եւ ազատուին սատանայի եւ {ստութեան} ծառայութենից։ Նորա փրկարար արիւնն

պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ {ստութեան} եւ յափշտակեն յաղթութեան ձիթենին։ Այսպէ

երով, թէ յաղթող է ճշմարտութիւնը ընդդէմ {ստութեան} դրօշակի տակ ամրացած սպասաւորների, խնայ

նիք եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց {ստութեան} եւ խաւարի պաշտօնեայ դառնալու։ Սխալ է ն

Աստուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմասն ամենայն {ստութենից}, խարդախութենից, կեղծաւորութենից եւ այ

ակեանցին, թէ ճշմարտութիւնը հալածւում է {ստութենից}, բայց ցաւելին այս է, որ այդ օրինակը ե

տութեան, ծանիցէ զճշմարտութիւնն եւ զմեր {ստութիւն}, պաշտօնն այն, զոր մեք մատենագիրքս առն

առ նմա գտանեմք ո՛չ միայն զմասնաւոր ինչ {ստութիւն}, այլ ի բովանդակ ընթացս բանին զամբողջ ա

ամակորութեան հետ: Յայտնի է եւ այն, որ {ստութիւնը}, ինչպէս եղած է միշտ եւ կայ այժմուս աշխ

րող էր ճշմարտութիւնը գտանել, որովհետեւ {ստութիւնը}, խաբեբայութիւնը արծաթ ունի, նա կաշառք

ջ ունին իւրեանց նահատակները, եւ այստեղ {ստութիւնը} եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելու վերայ են,

համարհանքի դրոշմը ( клеймо): Թո՛ղ {ստութիւնը} հազարներով դնէ իւր կարծիքական եւ սուտ պ

աջ յայտնի էր նորա հրատարակած համբաւների {ստութիւնը}, գիտէինք, որ " Հիւսիսափայլը " դադարել

իւր չարութիւնը: Անմիտ, որ կամենում էր {ստութիւնը} ճշմարտութեան զգեստով շրջեցնել աշխարհում

եսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր {ստութիւնը} պիտի բռնուի, բայց եւ այնպէս խորամանկ պ

քս, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատերազմեմ {ստության} եւ խավարի հետ եւ, որքան թույլ տան մեզ

ձեռքը իմ աշխատությունը, ուրախացա: Այն {ստությունքը} եւ խաբեությունքը, որոնցից գանգատ ունիք

ին ասում եք, թե նոր չէին եւ այլն, այդ {ստությունքը} եւ խաբեությունքը աստուծո անքննելի նախաս

Դրան երկինքն է վկայ, Որ սերովբէն չէ՛ր {ստում}: " Մխիթարուի՛ր, տէ՛ր Ադամ, Որ չը տրո

ակի մեջ լինիս. համբերիր, եղբայր, եթե {ստույգ} է այս խավար գուշակությունը, համբերիր մ

հասունանալ հյութ արձակելու չափով, այդ {ստույգ} է, որովհետեւ այնտեղ հասունանում են խաղ

ւմ ասած էր. " Եւ զմարգարէին Ամբակումայ {ստունկանեն} զաղաղակ՝ մանաւանդ թէ նովաւ " ( եր. 50

ռ շուտով հառաջ շարժվելու չէ, ըստ որում {Ստռոգոնովը}, ինչպես գրել է, հավաքում է ծանոթությո

են կոմիզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: Նա միշտ {ստվերի} մեջ է, եւ անշնորհակալ հասարակությունը

իսից] Օգոստոս 26 84 Հայրապետեանցին, {ստր[ախովոյէ]} 85 Ղազարոս եղբօրս 86 Հայրապետեանցի

րյուր մանեթ գումարը, Նազարյանցի ձեռքով {ստրախ[ավոյ]} գիրդ եւս առի, անչափ շնորհակալ եմ, որ

տին, Բաբամեանց 112 Քալանթար[եանին], {ստրախ[ովոյէ]} 24 113 Սանասարեանցին, Հախուերդի հետ

տաք, խրկիք շուտով եւ իրեն ձեռագիրներն {ստրախավոյ} գիրով մեզի հասցէնուք: Ծանիր, Խազար

գրություն կանես: Ես քեզ ապրիլի 8-ին մի {ստրախավոյ} նամակ գրել եմ եւ Ֆեոդոր Միխայլիչից 200

մոռանար ինձ՝ քո հարազատ բարեկամդ: {Ստրախավոյ} գիրիս մեջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլկան չ

գրելու, պատճառ, ինչ որ ունեի ասելու՝ {ստրախավոյ} գիրով գրիլիմ ամսույս 8-ին: Սրբազանն

նորություն չկա, ողջ եղիր. սպասում եմ {ստրախավոյ} գիրիս պատասխանին: Ձեր հարազատ բարեկ

ինե ըստ պատկանելումն. էգուց փոշտան մին {ստրախավոյ} գիր կուտամ, բայց նա ուշ կստանաս, բայց

, այդպես հարկավոր է, մինչեւ որ ստանաս {ստրախավոյ} նամակս: Պատկերները շուտով կպատրաստվ

ան եւ մարդասիրության վերա: Ես խոստացած {ստրախավոյ} նամակս չկարողացա գրել, որովհետեւ մարտի

եյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանից, արդյոք իմ {ստրախավոր} գրած նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես

1541 թուականի սեպտեմբերին վախճանուեցաւ {Ստրասբուրգ} քաղաքում: Այս մեծ Ալքիմիկոսը սաստիկ ան

ւնուստ լինել, ընդ նմին զՎարդան արարեալ {ստրատելատ}, իսկ զՄեսրոպ գրեալ յառաջին վարդապետսն

ծոց ժամանակին՝ զՍմբատ ասպետ եւ զՎարդան {ստրատելատ}: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վերածնելութեա

ն չեմ ընդունում եւ ամէն համակարգութեանց {ստրկաբար} հետեւողքը ծաղրից աւելի ուրիշ բան թող չս

ծունէութիւն ցոյց էր տալիս իւր մէջ միայն {ստրկաբար} փոխառութիւն այս առաջիններից, մինչ բոլո

Թարգմանիչք մեր լոյս առեալ ի յունաց եւ {ստրկաբար} կալանաւորեալ [յոճ խօսից յունականին], զ

յդ մարդերին: Դոցա մէջ թագաւորուած է մի {ստրկական} երկիւղ, երկիւղ օտարից, երկիւղ ազգական

առ, որ այդ մարդիկը ստանում էին այդպիսի {ստրկական} ուղղութիւն հոգու: Եւ այդ պատճառը պիտոյ

վերայ, կէս մի իմ ատելութիւնը դէպի նորա {ստրկական} կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս դէպի մի

ս օրից յետոյ ազատ էք կատարելապէս եւ ձեր {ստրկական} յարաբերութիւնը դէպի ձեր պարոնները վերջա

րաղի համար, - պատասխանեց գործակատարը, {ստրկական} պատկառանքով: - Շատ լաւ, եթէ խօսք

րհի երեսին բաժանւում է երկու մեծ ճիւղ՝ {ստրկական} կամ ծառայական եւ ազատական կամ քրիստոնէա

, այդ ազգերը, ասում ենք, գտանւում են {ստրկական} կրօնի ազդեցութեան տակ։ Դարձուր, սիրել

ոգեկան չքաւորութիւն՝ յառաջացած իւրեանց {ստրկական} կրօնի ազդելուց։ Արդեօք թափելու չէի՞ր ա

, անգէտ, ակամայ հարկադրուելով իւրեանց {ստրկական} կրօնից, հաւասարուել էին անբան անասունն

դ կրօնի բուն սկզբունքը եւ ուղղութիւնը։ {Ստրկական} կրօնի մէջ բռնակալական հոգի երեւում է իւ

ելու այս բոլորը, պահանջելով մի կոյր եւ {ստրկական} անպայման հնազանդութիւն, ոչնչացնում է մ

հուրդ արարողութեամբք։ Այսպէս է ահա {ստրկական} կրօնի ուղղութիւնը եւ այս է այն մարդերի

իւնը։ Ժողովուրդը, մնալով այս խաւար եւ {ստրկական} գաղափարների մէջ, անտարակոյս դիմելու էր

նի միւս ազգերից, որոնք, մնալով դեռեւս {ստրկական} կրօնի խաւարի մէջ, պիտոյ է խարխափելով ք

Խօսելով կրօնի վերայ՝ մեք ցոյց տուեցինք {ստրկական} եւ ազատական կրօնի բնաւորութիւնքը եւ յար

ինչ գին է արժել մարդկութեան ազատութիւն {ստրկական} կրօնի երկաթի լծի տակից, սարսափելի գին

տալու, սիրելի՛ ընթերցող, եթէ ոչ բուն {ստրկական}, ազատութեամբ դիմակաւորուած, մանաւանդ

որուած, մանաւանդ, որ տեսել էիր այստեղ {ստրկական} եւ ազատական կրօնների բնաւորութիւնքը։

փոխանցական վիճակ էր մարդկութեան համար, {ստրկական} կրօնից դէպի ազատականը։ Եւ որովհետեւ չկա

չ թէ մանկական սէր եւ խոնարհութիւն, այլ {ստրկական} երկիւղ ( timor servilis)։ Դառնանք

ացքին։ Այս կերպով ահա՛ լրտեսութիւնը եւ {ստրկական} կոյր հնազանդութիւնը այս համաշխարհական հ

հատուցեալ բարբարոս բռնակալութեան հարկս {ստրկականս}, եւ ՚ի կոյր հնազանդութեան ժողովրդեան ո

իպում է ինձ, կամայ ակամայ, մի ուրիշին {ստրկանալ}, ուրիշին ծառայել եւ այդ ծառայութեամբ հ

ուաբանական յարաբերութիւն, եւ պատրաստ է {ստրկանալ} նորան, եթէ նա կարողանայ մի զօրութիւն ց

էջ վխտում են)։ Հին լեզուի կեղեւին {ստրկանալ} համարում ենք, երբ մի հեղինակ, փոխանակ

Կարգ ասելով՝ չենք իմանում բացարձակաբար {ստրկանալ} հին լեզուին՝ նորի անժխտելի իրաւունքներ

նորեն, որովհետեւ նրա առաջ բացարձակորեն {ստրկանալը} մեզ ուղղակի կհասցնի անվերջ հակասություն

րուեցաւ դարձեալ իւր օրական հացը ճարել՝ {ստրկանալով} ուրիշին: Բռնակալութիւնը, եթէ նոր

ցի, անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ, {ստրկանալով} հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնե

այսչափ անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ {ստրկանալով} հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնե

զուի մշակութիւնը չէ կարելի առաջ տանել՝ {ստրկանալով} հին լեզուի ոգուն կամ ազդեցութեան, որով

զուի մշակութիւնը հին լեզուի ազդեցութեան {ստրկանալով} ։ Բայց սորա ընդդէմ մենք ասում ենք,

մութիւնից։ Եթէ Հայոց ազգը, դարերով {ստրկանալով} Պարսից, Մոգոլների, Սելջուկեան Թաթարնե

եւ առանց այս կամ այն գաւառական բարբառին {ստրկանալու} ։ Բոլոր գաւառական բարբառների էական տարե

բառների կամ օտար լեզուների ազդեցութեանց {ստրկանալու}: Բոլոր գաւառական բարբառների էական տարե

կաստանի հայոց մէջ, որոնք տաճիկ լեզուին {ստրկանալու} համը հոտը տարել են: Աւելցուր սորա վրայ

ենալ ազգի համար, այլ կա՛մ մի գաւառի կը {ստրկանայ}, կա՛մ չորցած, ամուլ եւ անպտուղ կը մնա

նդ ընդդէմ ենք, որ ազգի լեզուն էլ աւելի {ստրկանայ} եւ ընկճուի թուրքի ազդեցութեան տակ: Այս

այդ լեզուն թուրքի կամ սատանայի ձեւերին {ստրկանայ}: Բայց երբ այս կամ այն բանում այսօր միե

ռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր լեզուն չպիտի {ստրկանայ} հնին, այլ պիտի մշակուի ինքնուրոյնաբար

զգը, իր թագաւորութեան կործանման օրից, {ստրկանար} որեւէ քրիստոնեայ կառավարութեան, այն ժա

ւթիւնը, ազատ եւ վերհամբարձ մտածութիւնը {ստրկանում} են պապի յանդգնամիտ անմեղանչականութեանը

դարանալ։ Այդ օրից ահա Մխիթարի գաղափարը {ստրկանում} է պապականութեան օգտի հայեացքին, այդ օր

չդեռ աւելի զօրութիւն չունէին, կուրօրէն {ստրկանում} էին Պապութեանը, այժմ յայտնի համարձակ ա

եզուին ստրկութիւն։ Բայց արգոյ հեղինակը {ստրկանում} է ոչ թէ հին լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութ

նապէս գործադրելի էր այդ սկզբունքը, այլ {ստրկանում} է հին լեզուի արտաքին ձեւին՝ կեղեւին,

կ փակակալ արքայութեան երկնից, եւ սովին {ստրկասցի} անբնական կամաց եւ ցանկութեանց նոցա, ու

եւ թէ ինչպէս թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին {ստրկացած} Լուդովիկոս Տասնեւհինգերորդը դուրս էր գա

րիստոնէական ժամանակների հայկաբանութիւնը {ստրկացած} է յունականին ոչ բառացի, այլ տառացի մտք

քը: Մի գործունեայ մարդ, անդամ որեւիցէ {ստրկացած} ազգի, թող այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ ա

եւ չկործանուի: - Որպէսզի Թիւրքիոյ {ստրկացած} Հայ, Սկլաւոն եւ Յոյն ժողովուրդը քաղաքա

իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ նոցա {ստրկացած} ազգերի մէջ: Դու կամենում ես քո հաւասար

ը, իրաւունքների հաւասարութիւնը, որոնք {ստրկացած} են կամ բռնակալների կամ դարաւոր աւանդութ

բաղդասութեան եւ գերմանիկ տրամաբանութեան {ստրկացած} էին քարոզում, թէեւ այդ տեսակ պարոնների

եւս իւրեանց տգէտ եւ անտեղի դատողութեանը {ստրկացած}, չեն կարողացել հասկանալ այն հիանալի խո

ութեանց այլոց հայկաբանից, ոճ գրությանն {ստրկացեալ} յունական բաղդասութեան: Ղազար Փարպե

գիստրոս Պահլաւունի, որոյ ոճ կարի ծանր {ստրկացեալ} միանգամայն յունական դպրութեան, են սորա

կատեմք, այլ՝ ընդհատեալ, հատուկոտոր, {ստրկացեալ} եւ ենթակայացեալ ազդեցութեան այլոց իշխան

ւթեան Արշակունեաց գոլով ենթակայացեալ եւ {ստրկացեալ} ազդեցութեանց այլոց պետութեանց, որպէս Պ

նգարել է իր բաղդասութիւնը, նորա լեզուն {ստրկացել} է թուրքի բաղդասութեան... միայն լեզու

... միայն լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն էր {ստրկացել} է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել

ստրկացել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է {ստրկացել}: Բայց ի՛նչ խօսիս: Մարդ խոցելու կ

ազգին ՚ի Հնդկաստան, կորզեալ է ՚ի ձեռաց {ստրկացելոյ} ազգին մերոյ ՚ի Ջուղա զթուղթ ինչ ջատագով

ն զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ յազգի {ստրկացելոյ} եւ կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութեան, բա

վ թէ դպրութիւն ազգի միշտ ծառայացելոյ եւ {ստրկացելոյ} այլասեռ իշխանաց, որպիսի եղեալ է Հայոցն

քը եւ խորհելու ազատութիւնը չկամիմ երբէք {ստրկացնել} այդ փիլիսոփաների իշխանութեանը՝ առողջ փ

արդկութեան սէրն է, որ ստիպում է նորանց {ստրկացնել} զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը յե

ռնադատել նոր լեզուն եւ մինչ այն աստիճան {ստրկացնել} հին լեզուի ձեւերին, որ ազգը դժուարութե

շակութիւնը առաջ չտարուի հնի ազդեցութեան {ստրկացնելով}, այն ժամանակ էլ հայկաբանութիւն չմնալ,

ոն լեգեոնի հետեւից էր ուղարկում Աֆրիկան {ստրկացնելու} համար.. թող հիշատակեր Նիցցայի եւ Սավո

ր լեզուն բռնաբարելու եւ հնի ազդեցութեան {ստրկացնելու} անխորհուրդ ձգողութեան հետ, այո՛, մեր

ո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ թէ չէ ես քեզ կը {ստրկացնեմ} եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ դեռ զրկանք

էս ասացինք, տարապայման մաքրասիրութեամբ {ստրկացնենք} նորան հին լեզուին։ Անհնար է, թէ աններ

Լուսից աւել արագ վազող Ուժեր {ստրկացուցին}: Նոյնիսկ լուսին հարկադրեցին

թիւն է տարածում: - Յափշտակել է եւ {ստրկացրել} է Ֆինլանդիան: - Քաղաքակրթութիւն է

, Կոստանդնուպօլսեցի Եւտիքէսի եւ Կումբրի {ստրկի} ( որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն, եւ այս

խաւարի վերայ: Մեք չենք հաւատում: {Ստրկութեան} մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ եւ չէ կարող

դանի ": Այս կոպիտ հեգնութիւն է եւ {ստրկութեան} շղթայի ամենածանր օղի մինը: Հերիք չէ նո

ի մէջ խորամանկութեամբ դրուած է բովանդակ {ստրկութեան} սերմը: " Ուրացի՛ր, - ասում է նա-, քո

՚ի նոցանէ, պնդեցին ի զարհուրելի շղթայս {ստրկութեան}, եւ զներողութիւնսն ՚ի հրապարակս եւ ի փ

ութենից, իսկ միւս կէսին աղքատութեան եւ {ստրկութեան} սանդուղքի ամենաբարձր աստիճանին վերայ ոտ

րացեալ թշուառութեան եւ կարելի եղածի չափ {ստրկութեան} մէջ, հայերը դատապարտուած են օտարի գաւա

մտացածին իրաւունքը ջատագովելու եւ ազգի {ստրկութեան} ժամանակը յարատեւել տալու համար, մինչեւ

բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել էր {ստրկութեան} մէջ: Բռնակալութիւնը, բարքի ապականութի

նը եւ համեմատելով նորան իրենց հայրենիքի {ստրկութեան} հետ, յղացան այն մեծ կրակի կայծը, որի

նորա ասածներին կամ ընդունէ: Առհասարակ {ստրկութեան} մէջ գոյացած եւ ստրկութեան ատմոսֆէրայի մ

է: Առհասարակ ստրկութեան մէջ գոյացած եւ {ստրկութեան} ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի իւր վ

այլ տեղ մարդկութիւնը՝ հոգեւոր անարժան {ստրկութեան} մէջ, եկեղեցական իշխանութեան չարաչար գո

արիւնն էր, որ լուաց տարաւ մեր վերայից {ստրկութեան} եւ ծառայութեան կնիքը։ Նորա խաչն էր, ո

ելով այս փորձութեններին եւ այս բոլորը՝ {ստրկութեան} եւ ծառայութեան մէջ, այս իրողութենների

ենից։ Բռնակալական հոգին, որ պաշտպան է {ստրկութեան}, բռնակալութիւնը, որ չկամի խոստովանել

ատուցանել, որի մոլեկրօն աբեղայքը՝ այդ {ստրկութեան} որդիքը եւ բռնակալութեան խաւարատեսիլ եւ

՝ յաւիտենական քաղաքը, հիմնուած լինելով {ստրկութեան} վերայ, պահում է այս տարրը իւր քաղաքակա

նչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա {ստրկութեան} տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը։ Այս տեսա

նչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա {ստրկութեան} տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը: Այս տեսա

ստիճանի բարբարոս ազգերի մէջ եղած կանացի {ստրկութեան} նշանակը, - արջի նման, կանանց եւ աղջիկն

ա հասել, եթէ ազգը հազար տարիներով ծանր {ստրկութեան} մէջ շատ անգամ ստիպուել է կամ թաքուն խօս

դկութիւն եւ փրկել զհոգի եւ զմիտս նորա ի {ստրկութենէ}, որդեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն արեան ի

ն, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը լինէր {ստրկութենից}, եթէ կարելի լինէր կառավարութեան կամ ազ

ս ունի, քան թէ օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի {ստրկութենից} եւ պարոնի իշխանութեան եւ լուծի տակից:

ազատ օրէնսդրութիւն չէ կարող փրկել մարդը {ստրկութենից}, մինչեւ որ այդ մարդը հողի վերայ իրաւու

կտոր հող ձեռք բերելու, որով կ՚ազատուիս {ստրկութենից} եւ աղքատութենից, այն ժամանակ ես կը հաս

կանութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու {ստրկութիւն}, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեան

, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ուր {ստրկութիւն}, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց ազգը առանց

թեններով եւ տրտմի, երբ յաղթահարուած էր {ստրկութիւն} քարոզողը, մարդը իբրեւ անասուն գործածող

եալ եւ նենգեալ թագին իւրոյ, սահեցաւ ՚ի {ստրկութիւն} օտար պետութեանց, որով զրկեալ ՚ի քաղաքա

։ Նախանձի՛ ձեռքով անմեղ Յովսէփին դէպի {ստրկութիւն} վաճառեցին նորա խելացնոր եղբարքը։ Նախա

նակ տարրացնում է նոցա սրտի եւ հոգու մէջ {ստրկութիւն}, անգործութիւն եւ հոգեկան մեռելութիւն։

հիմքերը եւ տարերքը էին բռնակալութիւն եւ {ստրկութիւն}, որի գլխաւորը, Աստուծոյ ամենակալի երե

ատ եւ հզօր քաղաքականութիւնը, որի հիմքը {ստրկութիւն} էր)։ Բայց Յիսուսեանք չ'հետեւեցին այս

ու ոճի մէջ մենք տեսնում ենք հին լեզուին {ստրկութիւն} ։ Բայց արգոյ հեղինակը ստրկանում է ոչ թէ

ք է հոսում: Մեր ազգի ներկան թշուառ է, {ստրկութիւնը} եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում են այ

ին Ամերիկան, Հարաւային Ամերիկայի միջից {ստրկութիւնը} վերցնելու համար, ուրեմն՝ ազատութեան ա

իջից մարդկութեան նախատինքը, մարդավաճառ {ստրկութիւնը}: Այն ո՛ր սիրտն է, որ համակրութիւն չու

ուց, ապա եթէ հարաւային Ամերիկայի միջից {ստրկութիւնը} վերնայ, եւ բամբակի, եւ այլ բուսականնե

աւորների վիճակը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ {ստրկութիւնը} վերնալով, յիրաւի պիտի ընկնին այդ մշակո

" Չէ կարելի բուռն զօրութեամբ վերացնել {ստրկութիւնը} Հարաւային Ամերիկայի միջից: ( Այսինքն հ

կան պատիւը եւ անձնասիրութիւնը չմեռանի, {ստրկութիւնը} չէ ծնանում: - Նա հարց արեց ինձանից

ոզութիւնք, որոնց հետեւանքը էր ժողովրդի {ստրկութիւնը}, այլեւ նորա կոյր հաւատը դէպի կրօնի պաշ

աջեւ այն անխորտակելի ճշմարտութիւնը, թէ {ստրկութիւնը} մայր է ամենայն անբարոյականութեան։ Աւել

անել, թէ ինչ կերպով կամ ինչ ճանապարհով {ստրկութիւնը} մայր է լինում ամենայն անբարոյականութեան

գտի համար, միւս կողմից՝ բռնութիւնը եւ {ստրկութիւնը} հարկադրում են հրաժարուիլ այս եւ այն քնն

աղքատ ու ապաշուք կեանքը. սրբացնում էին {ստրկութիւնը} եւ հերձուածը, որպէս զի կարողանան իւրեա

ղ արդարանալ, մնում է մէջտեղ հին լեզուի {ստրկութիւնը}, որ ստիպում է հեղինակին կենդանի ժողովր

ճամփան: Եթէ որեւիցէ ստրուկ ազատւում է {ստրկութիւնից}, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր բան ստացաւ

նի ազդեցութենից՝ դորա հակառակ, Հռովմը {ստրկությամբ} եւ բռնակալությամբ հիմնված մինչեւ այսօր

ովմը փորձանք դարձավ մարդկության գլխին: {Ստրկության} եւ բռնակալության փոխադարձ սկզբունքների

ի վեր սնված լինելով Եգիպտոսում բացարձակ {ստրկության} մեջ, ներծծված էր այնպիսի միստիկական դա

ինքնին նսեմանում է հազարամյակներ տեւող {ստրկության} առջեւ Եգիպտոսում, Բաբելոնում եւ, վերջ

Սիրական եղբայր, նախարարն հրաման է գրել {Ստրոգան[ովին]} վասն եկեղեցական գումարաց, բայց մեզ ծա

եաները Հակոբի ժամանակներից մինչեւ այսօր {ստրուկ} են եղել: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն գո

եպքում հռչակավոր տեսակետն ազատ չէ, այլ {ստրուկ}: Տեսակետը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ կենդան

խող եւ հրամայող, իսկ միւսերը՝ ծառայ, {ստրուկ} եւ հրաման կատար: Ամենայն գործողութիւն

գտանւում է խղճալի վիճակի մէջ, գերի եւ {ստրուկ} խաւար նախապաշարմունքների եւ ամենեւին ան

րհի լուսաւորութիւնը օրէ օր թուլացնում է {ստրուկ} ազգերի կերած ծեծերի սաստկութիւնը, այս

ւասարութեան հետեւանքը շինում է ինձ ազատ-{ստրուկ}: - Չեմ հասկանում: - Կը հասկ

, or, not to be! ": Քսան երեք միլիոն {ստրուկ}, որ մինչեւ ցարդ նստած հայրենիքի հողի

պով չեն համարւում կենդանի։ Այո՛, նոքա {ստրուկ} են ուրիշներին։ Բայց եւ այն մարդիկը, ո

ւմ է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, {ստրուկ} են իւրեանց կառավարութեան ձեռքում: Կառա

ովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի գերի եւ {ստրուկ} չլինին ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի

այլեւս: Այսօր, եթէ մի ժողովուրդ {ստրուկ} է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ յաջողի նորա

որ նա չէ գործում, եթէ չէ գործում իբրեւ {ստրուկ}, հնազանդուելով մի գերագոյն հեղինակութե

Զոր հատանէ լուսատունն. Որպէ՞ս {ստրուկ} թոպեալ ի գանս Որպէ՞ս պասքի փրկութ

ն, Որին շատ անգամ պաշտեցինք, իբր {ստրուկ} նորա կամքին. Սուրբ ու ազնիւ զգացմ

ուելու չեմ, Որչափ իմ ազգս կը մնայ {ստրուկ} Օտարների ձեռք, անխօս, տխրադէմ:

ախում է անարգ հացկատակներին, Մինչ {ստրուկ} մարդիկ նստան մեր գլխին Եւ մեզ կարծ

, ծայրացեալ իրաւունքներով եւ ոչ անհագագ {ստրուկ} զրկուած ամենայն իրաւունքից եւ արտօնութե

միստիկական իրաւունքը եւ պատիւը երկրորդի {ստրուկ} համարուելու սուտ փաստի հետ միասին մեր կ

նրանց բացում է իր ճամփան: Եթէ որեւիցէ {ստրուկ} ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակ

րովին անտեղեակ եւ թափառական գաղափարների {ստրուկ} գերմանացին է բերան բանում անգլիական սահ

Եւրոպայում, մինչ Հայոց ազգը՝ ծառայ եւ {ստրուկ} դարձած օտարի, վիզը դնում էր ամենայն հն

իսի բռնաւորական ներգործութեամբ ծառայ եւ {ստրուկ} է շինում այն մարդը կամ այն ազգը, որ մա

ը՝ բռնանալ մարդկութեան վերայ, գերի եւ {ստրուկ} շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած

որով զրահաւորուիլ հարկադրւում է ամեն մի {ստրուկ} մարդ, իւր գոյքը եւ բարեկենդանութիւնը մ

արատեւ: Եթէ վաղօրօք խելք գործ չդրուի, {ստրուկը} իւր հողով հանդերձ կատարելապէս ազատ չքար

ուի եւ այս կերպով այն կնճիռը չլուծուի, {ստրուկը} կացինով կը վճռէ գործը: Ժամանակը շատ մօ

մ է նա Փարոսի հուր - շողը պայծառ. Եւ {ստրուկը} բազմաչարչար Ինչպէ՜ս տենչում ազատութիւն

եան, դառնում են այն հեղինակի արծաթագին {ստրուկը}, թէեւ առանց գիտնալու եւ զգալու: Կորցո

առաջ գալ, եւ կերպարանքը, գլուխը կախած {ստրուկի} պէս, մօտեցաւ սեղանին: Դա մի ծառայ էր

ո՛չ բոլորովին, գոնէ՛ մի բարակ կերպով, {ստրուկի} պէս բան: Տարակոյս չկայ, որ Մանուշա

է Բասրայի մօտ շատ գիւղեր, երկիրներ եւ {ստրուկներ}, այնպէս, որ շուտով դառնում է Տաճկաստա

շակողներ կամ, լաւ եւս ասել, արծաթագին {ստրուկներ}, իւրեանց ազգի մատնիչք եւ պարսաւիչք կրօ

ւրս եկաւ, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ {ստրուկները} ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի ստանան հրո

դէպի իւրեանց պարոնները, ինչպէս յառաջ, {ստրուկները} եւ լսել չկամեցան: - Հրատարակեցիր

ոսկով եւ գոհարներով, որ արհամարհում էր {ստրուկները}, բայց ո՛չ մինը այս սուրբ քարոզիչներից

Ո՛չ ոք այն սուրբ քարոզիչներից չ'հերքեց {ստրուկները}, որ միշտ հալածուած էին ազնուատոհմերից

րբ մարդիկ նայում էին կանանց վերայ որպէս {ստրուկների} վերայ: Անցան այն ժամանակները, երբ կան

նը միացած է ազգի էական օգտի, այսինքն՝ {ստրուկների} հետ: Նա ներգործում է եւ յետընթաց կուսա

լադիատորներին ( ըմբիշ), որ առաջ միայն {ստրուկների} գործ լինելով, յետոյ հռոմէական բարքի ըն

ինէր կառավարութեան կամ ազնուականին ասել {ստրուկներին}. " Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ ազատ էք

որոշուեցաւ չափաւոր քանակութիւն հող տալ {ստրուկներին}, այսինքն՝ իւրաքանչիւր գիւղական հասարա

այս դրամատիկական թատրերգը, կուսակից է {ստրուկներին} եւ յառաջընթաց ազնիւ կուսակցութեան: Նոր

այդտեղ գէթ պիտի երեւի, որ իւր ողորմելի {ստրուկներից} աւելի ապրի մի քանի օր, եւ այն՝ սպանու

իսքայով, նայե չխայտառակես ինձ, այդպես {սրա} էր: Վառվինսկին տեսավ իստորիա հիվանդ

ը, որ տպագրված էր տանելի տառերով, իսկ {սրա} համար պետք է զինվել, եթե ոչ մանրադիտակ

էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում: {Սրա} մասին ես գրում եմ միանգամայն լուրջ եւ թ

րակցութեանը, դիմադրութեանը, - աւելցուր {սրա} վերա անհատական ձգտողութիւնքը ( յայտնի է

կարդում ենք "Ամբերթը գոված ջուր ա, համա {սրա} խումը չունի"։ Այս խում խօսքը ճիշտ այն է

պատերազմից յետոյ ծայրայեղութեան հասան: {Սրա} գլխաւոր սկզբնապատճառը եղան ազգային-կրօն

րող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ բան ` առանց {սրա} թոյլտուութեան: Ազգը, որ վաղուց էր կամ

ւմ Կանոնադրութեան բնական յաջողութիւնը, {սրա} շնորհիւ ասպարէզից հեռացուած անձնաւորութ

էմի ինչ-որ երեսուն վանականներին: {Սրա} հետ մէկտեղ հարկաւոր է առանձին ուշադրութ

նալով ռուս կառավարութիւնից եւ գտնուելով {սրա} հովանաւորութեան տակ, նրանք կարող են օգ

ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. {սրա} միջին մեր իշխաններն էլ են շահւում:

ող է դարձեալ. " Կտրի՛ր, կտրի՛ր, {սրաբերան} իմ տապար, Փայտ կտրատիր, տախտակ

եւ զկաթն դիեցուցանել նկրտեալ: Ժամանակն {սրաթեւ}, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց

որ կացին եւ մանգաղ վեր առած, լեզուները {սրած} ՝ ազգը պախարակելու վերայ են եւ վէրք վէր

ցցուեն. Եթէ փափուկ քո բռան մէջ Գտնես {սրած} դու մի ցից - Լաւ դարբնուած ամուր մի տէգ

Ի՛նչ դանակ է, - ածելու պէս սուր {սրած}, Մի կարճ աղօ՛թք արա շուտով առ Աստ

ոշներով, ուսերի վերայ բարձած մի ասորու {սրածայր} աշտարակ, որի մէջ նստած տէր սատանան գնո

ցած դրեցին իւրեանց ուսի վերայից ասորու {սրածայր} եւ սեւացած աշտարակը, որի մէջ նստած էր

րեսից, կամենում է աղաղակ բառնալ, բայց {սրածայր} դաշնակը կապում է նորա լեզուն: Մեր ց

հ բանալու։ Միւս տեղ Գուտտենբերգը, իւր {սրածայր} գործիքին ենթարկելով ձայն նշանակող տառեր

ը, այնպէս, որ քո գլուխը կը կազմէ նորա {սրածայրը}: Մեր ցեղապետը սարսափած այս մահագու

րութեան սրբագրական թերթերից. այս գդակի {սրածայրումը} շինած է մի դրօշակ, որ պտոյտելով փայտեա

որդին ՚ի Ջուղա, ՚ի ժողով գումարեալ ՚ի {սրահ} եկեղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ յերեքն դեկ

կը ճանչնար զիրենք: Հիմա դուն ըսէ, {սրամի՛տ} ընթերցող, այս մտքով շաղեալ ազգդ Հռովմէ

ածք եւ խօսք, համեմաւոր զուարճութիւնք, {սրամիտ}, ազատօրէն եւ իմաստալից խօսուածք, քանի

ւել ծիծաղեցան, որ շատ ուրախացել էր իւր {սրամիտ} խօսակցութեան վերայ։ " Իմ այս համեմատու

յից, - ինչո՞ւ չես պատասխանում "։ " Շատ {սրամիտ} բան էր, - պատասխանեց Կարդինալը, - եւ Ձե

հետ էր, Փարիզ հասանելուց յետոյ եւ իւր {սրամիտ} խօսքերի համար թագաւորին հաճոյանալուց յե

րգութիւն յանձն չէր առնլու, բայց նա իւր {սրամտութեամբ} ճանապարհ գտաւ եւ գլուխ բերեց կոնդակը:

առը նորա այս սրամտութիւնն է, զարմանալի {սրամտութիւն}: Պարո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ եթէ պատա

. Իսահակեանցը, կամենալով ցոյց տալ իւր {սրամտութիւնը}, ասում է, թէ կասկածաւոր մարդու վիճակը

Իսահակեանցի սիրելու մի պատճառը նորա այս {սրամտութիւնն} է, զարմանալի սրամտութիւն: Պարո՛ն ընթե

իմանաս մյուս նամակիցս: Տեր Մովսիսի {սրայի} բանը վերջացավ: Զանֆդլեբինին փողը տվել

վա, 19 հունիսի, 1856 թ Պատիվ ունեմ {սրան} կից հիշյալ կոմիտեի քննությանը ներկայացն

ՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ {Սրան} կից պատիվ ունեմ երկրորդ անգամ կոմիտեի ք

կառավարության համար Հնդկաստանում: Բացի {սրանից}, Դուք եւ քաղաքը դատաստանը աչքի տակ առա

յունը չեմ մոռանա: Վերջերս միտս ընկավ, {սրանից} ութ տարի առաջ Մոսկվայում մեր միասին կատ

ղ շաբաթ կուղարկես մի ֆունտ՝ մի քանի օր {սրանից} առաջ ուղարկածիցդ, բայց միայն՝ եթե կար

ում ես, թե ինչի մասին է այստեղ խոսքը: {Սրանից} հետո էլ ինչո՞վ ես կարող եմ շահագրգռել ն

ան անդադրում խոսող մյուս անդամները: {Սրանից} հետո, եթե մինչեւ անգամ դժբախտ վավերագի

ները գերադասում են լայն պողոտայից: Դեռ {սրանից} 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսում վերականգնվա

ԻՆ Պարո՛ն, Որպես հավելված, ճիշտ {սրանից} երեք տարի առաջ ( " Հյուսիսափայլի " մեջ

տրիարքի նախագահութեամբ: Չբաւականանալով {սրանով} եւ գտնելով, որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմ

որ ի նորոյ իմաստասիրական գաղափարներով. {սրանում} կարելի էր տեսանել վարդապետարան բարոյակա

ր կըլնին վեր եկած, ընենց տուն չի ըլնիլ {սրանցում} որ էս իրէք օրը իրան տարեկան ղաւուրմէն ա

ժողովի անդամ լինելու միջոցից զրկուեցին {սրանք}, այլեւ վիրաւորուած զգացին իրենց ` նկատ

ժիշկներից օգուտ չտեսանելով այժմ տիրացու {Սրապիոնին} Նարեկ կարդալ է տալիս. ճշմարի՞տ է այդ.

օդուածի վերջումը, կամելով ցոյց տալ իւր {սրատեսութիւնը} եւ մի մասնով արդարացնել 2. 600 տարու փո

անցին 24 29 Սուլթանին 26 30 Մատթ[էոս] {սրբա[զանին]}, պատճէնք խնդրեցան 28 31 Հայրապետեանց

ակ ալ կան, այնպես, որ մէկ փոքրիկ մասն {սրբագործեալ} հացին մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ

նութիւն ապա հատանել զվախճանական զվճիռ ի {սրբագումար} ատենին: Յառաջ քան զկոչել եմ երկրորդ

մբ սուր ծայրով, որ շինած է տպագրութեան {սրբագրական} թերթերից. այս գդակի սրածայրումը շինած

րությունը. ամեն թերթ պիտո է երեք անգամ {սրբագրել}: Եղբայր, ես գիտեի քո մեծահոգությո

ոմանց ըղձակաթութիւնք, ժողով գումարեալ {սրբագրել} զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ վկայե

դրութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում ենք {սրբագրել}, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան ասուած

ստի մենք համարձակուեցանք գրչի աղճատանքը {սրբագրել} ։ Եւ որպէսզի չկարծեն ոմանք, թէ հին

ափետս անունով փողոցի բանաստեղծը, եւ որ {սրբագրել} էր մեծ աշխատութեամբ եւ զգուշութեամբ գրա

յետս առաքեցաւ, նշանակեալ եւ զտեղիս 'ի {սրբագրել} եւ այնպէս առաքել. եւ հարկիւ հաւանեալ է

բնագրից աղճատուած է. բայց մեք չկամեցանք {սրբագրել}, մինչեւ անգամ պահեցինք այն աղճատ յարմար

եմատութեան, միմիայն հետեւելով լօգիկային {սրբագրել}, համարեցինք անտեղի, որովհետեւ կարող էր

ով, որ Յիսուսեանք իւրեանց կամեցածի պէս {սրբագրել} էին. մէջի եղած գլխաւոր բաները դուրս էր

" Ըստ բանի ողբոյն "։ Նախնեաց գրուածքը {սրբագրելը} շատ զգուշալի բան է առհասարակ. բայց ման

աչք խավարեցնելով աշխատում ենք գրելով ու {սրբագրելով}, տպելով ու չարչարվելով. այսքան միայն

30 նոյեմբեր ` թիւ 85 Երեւակի մէջ, ելաւ {սրբագրեց} ու հաւատքի մասունքները յաւելացուց, մի

դառնա Մոսկ[վայի] ոստիկ[անական] թերթիկի {սրբագրիչ}: Ցանկանում էր խցկվել թատրոն, իհարկե ն

ը, կամ սա՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի {սրբագրող} է եղած, ինչեւիցէ: Այս երկրորդ հատորը

եւ առանց կատարեալ ուշադրութեան նայել է {սրբագրողը}, կամ սա՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի ս

ց նահապետին, Րիբադանէյրայի պատմութիւնը {սրբագրուեցաւ}, այսինքն՝ փոփոխուեցաւ այնպէս, ինչպէս

իծաղաշարժ բան է, մանաւանդ նորանով, որ {սրբագրութեամբ} եւս չէ մաքրուել սխալներից: Կամ բնագիրը

բայց մանաւանդ, երբ չենք հասկանում մեր {սրբագրութեամբ} բռնաբարած բանը։ Այսքան։ § 62. " Մ

եկութիւն տալ քեզ նորա մասին, թէեւ նորա {սրբագրութեան} պատմութիւնը բաւական ծիծաղաշարժ բան է,

րի կարգում, ինչպէ՞ս կարող է ենթարկուել {սրբագրութեան}: Սորանից երեւում է դարձեալ, որ անգլիա

նչեւ այն աստիճան աղճատ էր, որ օրինաւոր {սրբագրութիւնը}, նորից գրելու աշխատութեան հետ հաւասար

նում է, մենք օգուտ ենք քաղել պ. Էմինի {սրբագրութիւնից}. եւ պատճառը այս է, թէ ո՛րքան պ. Էմին

լով այս Թուղթը, արել է, նախ՝ մի քանի {սրբագրութիւնք}, երկրորդ՝ գրել է մի քանի ծանօթութիւնք

ցիր: Իսկ ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի {սրբագրությունը}: Եթե նա այդպես պիտի տպագրի, ապա երբեք

ունին նորա վրայ. նա փոխում է օրէնքը, {սրբագրում} է սահմանադրութիւնը, փոխում է եւ գահակա

ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ ԲԱՐՁՐ {ՍՐԲԱԶԱՆ} ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում ժամանակք են, յոր

ր գաս յանուն Տեառն ": " Օրհնեա՛, Հայր {սրբազան}, զժողովուրդ քո զայս, օրհնեա՛ զժառանգո

ւծո, ողջ եւ առողջ եմք ամենեքյանքս, եւ {սրբազան} հայրն ալ նմանապես: Տեղիս հավան թե

նդ մէջ իմ եւ քահանային Բարսեղի համաձայն {սրբազան} օրինաց տէրութեան կայսերական հրովարտակաւ

յսու համառօտ գրութեամբ միամիտ անել, որ {սրբազան} Հայրն ձեր գիրն ստանալով, կրկին գրեց աղ

ացել էր զակրանից, եւ միամիտ լինիք, որ {սրբազան} հայրն միշտ իր շնորհը ձեր վրայէն պակաս չ

օրդ պատուականի զանդառնալի միջնորդութենէ {սրբազան} հօրն մերոյ առ քաջափայլ աղայ Լազարեան վե

ձեզ ի գագաթնակէտ ձերոց բաղձանաց, քանզի {սրբազան} հայրն յերեկի աւուր, որ էր 8 ամսոյս, ը

ր զՅարութիւնն ըստ յարգելի միջնորդութեան {սրբազան} տեառն հրամայեալ են կառավարութեան ճեմարա

իավարժ որդեգրաց ճեմարանին: Զայսմանէ {սրբազան} վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել

. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱՄԲԱՐՁ {ՍՐԲԱԶԱՆ} ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱ

զկնքափակ ծրար մի յանուն Նորին Գերամբարձ {Սրբազան} Քահանայապետութեան գրեալ որպէս թէ ի նոր

նց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր {Սրբազան} Գլխոյ իւրոյ՝ յայտնելով նմա զպահանջողու

ումն այս եղանակ հրամանի նորին Գերամբարձ {Սրբազան} քահանայապետութեան՝ դիւանատունս պատիւ ո

ուցանել Ձեզ, ի կատարումն հրամանի բարձր {սրբազան} տեառն իմոյ եւ ծնողագութ բարերարի: Չ

տէր, իբրեւ պաշտպան ցուցեալ ինձ ի բարձր {սրբազան} տեառնէ՝ խնամակալ լիջիք ինձ նեղելոյս,

: Այստեղ նոր բան ոչինչ չկա, միայն {սրբազան} հայրը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1-ին եւ 9-ին

նաս. նա այս օրերս ճանապարհ կելլե։ {Սրբազան} Հայրն, Նազարյանցն եւ քահանայք ողջ եւ ա

, որ Դուք 6 մարտ. վերջին անգամ գրեցիք {սրբազան} Մատթեոս առաջնորդին պ. Խալիբյանցի եկեղե

նը եւ նամակակցությունը անընդհատ պահեցեք {սրբազան} Մատթեոս արքեպիսկոպոսի հետ, այդ հարկավո

եհափառութիւնն, ժողով արարեալ սինօդական {սրբազան} հարց, հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ուր ներկա

օրաւոր բանիւք ընդդէմ զինեցայ վերոյգրեալ {սրբազան} հարց եւ բանաւոր փաստիւք ապացուցի զպարակ

ին գումարել ի ժողով: Յետ երկուց աւուրց {սրբազան} արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ զիս առ ին

ւթենէ թարգմանութեանս ձեռնագրեալ մատուցի {սրբազան} անդամոյն Սինօդի: Յետ աւուրց ինչ վեր

ապտութեան: Թէ եւ վեհափառ կաթողիկոսն եւ {սրբազան} եպիսկոպոսն Եղիազար իրաւունս համարեալ զա

ներորդէ ամսեանն Նոյեմբերի 1828 ամի, առ {սրբազան} արքեպիսկոպոսն Ներսէս, որ յետոյ կաթողիկ

կից նմին զգեցայք եւ զայդ պարտականութիւն {սրբազան}: Եւ մեր է պարտականութիւն, եւ զի՞նչ

չունի եւ հերքէ զսիմոնականութիւն: Հայր {սրբազան} թէ չիք կանոն զի քահանայք օծցեն զպատկերս

այ քահանաների վերայ վարժապետ, որ Բարձր {Սրբազան} ՄԱՏԹԷՈՍ վիճակաւոր Արքեպիսկոպոսի ձեռքով

խոտ կօշիկներով ոտք կոխել բժշկականութեան {սրբազան} սահմանի վերայ։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է

րեանց իշխանութիւնը: Աստրախանի առաջնորդ {սրբազան} Մատթէոս թեմակալ Արքեպիսկոպոսի բարեմտութ

ղութեան սակաւութեանը, քան թէ մեծապատիւ {սրբազան} Արքեպիսկոպոսի զանցառութեանը: Երանի թէ

, լեզուն եւ կրօնը յանձնել նոցա որպէս մի {սրբազան} եւ անկողոպտելի աւանդ՝ կտակելով, որ տա

եւ չյայտնել Կոստանդնուպօլսի Ամենապատիւ {սրբազան} Գէորգ Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական աթոռից

ա փոխանակ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապատիւ {սրբազան} Սարգիս Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական գաւազ

անգամ պիտի յանձնուի Ամենապատիւ Յակոբոս {սրբազան} Արքեպիսկոպոսին, բայց ազգի քուէարկութիւ

ր դառնալու, ամենայն օր մեղանչում է այս {սրբազան} օրէնքի ընդդէմ եւ կամ գնում է արժանաւոր

կ յետ մահուան հաստատում է որպէս հրամայէ {սրբազան} Առաքեալն Պօղոս. Արդ ներքոյ ձեռնադ

Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ {Սրբազան} պատարագի յիշեն: Հարիւր ռուպլին Ե

նման ` Արդեօք հեղուած առաջին Արիւնը չէ՞ {սրբազան}: Կոյս զոյգերը թեւիթեւ Գլորւում են տագն

ապաժոյժ այս արդեօք Նախկին հեղեալ, {սրբազան}, Թեւ ի թեւ հէգ կուսութիւնք

Յունաստանից շուտ կը փոխեմ Պարնաս լեառը {սրբազան}, Քեզանում յաւէրժ բնակին մուսաները

Здесь служу усердно. Что мне {սրբազան}, Знать я его не хочу. Hy

3 Խաֆաֆեանցին 4 Հայրապետեանցին 5 {Սրբազան} Կիւրղի[ն] Փետրուար, նոր տոմար Լոնդոն

ունեն հարգանքի արժանանալու մարդկության {սրբազան} շահերի յուրաքանչյուր բարեկամի կողմից:

ատերը ասացին կարդինալին, թէ ամօթ է ձեր {սրբազան} կոչմանը, այդպիսի անպիտան մարդ ( որպէս

իսպառ պակաս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս {սրբազան} եպիսկոպոսը գտել է այս Թուղթը Փարպեցու Պ

իւք։ Զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն {սրբազան} տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի

եւ " զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն {սրբազան} տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի

այս " զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն {սրբազան} տառից " Աղանի մօտ։ Մենք այսքանը գիտենք

եան հետքը երեւում են եգիպտական քուրմերի {սրբազան} մատեանների մէջ, եւ թէ Եգիպտացոց ձեռքով

եցու ել ու մուտը հոգեւոր պաշտօն չէ, մի {սրբազան} խորհուրդ չէ, որ սոսկական մարդը համարձա

եալ զոմանս յաշակերտաց իւրոց 'ի Հռովմ առ {սրբազան} Պապն Կղեմէս XI, ընկալաւ 'ի նմանէ բերան

անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա, զոր վկայէ {սրբազան} Պապն Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդու

նիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներորդ Գրիգոր {սրբազան} պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յորում

է 'ի Հռովմ, եթէ այս ազգ մինչեւ ցաւուրս {սրբազան} քահանայապետիդ գտաւ հարազատ եւ հաւատարիմ

օրինակ, առաջնոյ թղթոյն գրելոյ յինէն առ {սրբազան} ժողովն, ընթերցիր, զի յայն թուղթ բովան

ի համառօտ, որոյ օրինակն այս է։ Առ {սրբազան} Հայրդ երկու գիրս գրեցի, առ սրբազան ժող

Առ սրբազան Հայրդ երկու գիրս գրեցի, առ {սրբազան} ժողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ սրբու

իա։ Յիսուսեանները, ջարդ ու փշուր եղած {Սրբազան} ֆակուլտէտի եւ Փարիզի Արքեպիսկոպոսի դատա

րօն՝ " Բուդդականութիւն ", զինուորուած {սրբազան} գրքերով եւ կենդանի աւանդութեններով։ Կս

իւն առնել Եւրոպական գործերի վերայ "։ " {Սրբազան} Պապը չէ կամենում դատողութիւն առնել Չինա

հասարակ ներկայացնում էին զանազան անցքեր {Սրբազան} պատմութենից, մանաւանդ այնպիսի անցքեր,

տամբական դաշնադրութիւնը ցոյց տուեց, թէ {Սրբազան} Լիգայի եւ Յիսուսեան աբեղաների կամքը այն

ուր դեռեւս կարող էին մի կերպով դիմանալ {Սրբազան} Լիգայի կողմնակիցքը։ Յիսուսեան Կարգի բո

զար արկոսների աչքից ծածկելով, որպէս մի {սրբազան} աւանդ սիրտը բերանը եկած այսօր այս կերպա

նք, այնպիսի սկզբունք, որ վաղուց արդէն {սրբազանել} է ինքը, հասարակութիւնը, որ դարձել է ն

, ես գիտեմ, որ ան նարա համար բան չէ, {սրբազանը} նարա գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն ետե

իտ արեք իրեն, թեք նա կատարյալ անե, եւ {սրբազանը}, ինչպես գրել է նե, ճամփու խարճն փոշտի

ոտ է, զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա {սրբազանը}, բայց Ավետիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ:

ադրություն լինի, եւ այս է պատճառն, որ {սրբազանը} սուս է, սպասում է, որ ստանա յուր վճռա

զ սրտով բարեկամքը: Ինչ բաների մասին որ {սրբազանը} [խոսք էր տվել] կատարեր, բոլորն եւս կլի

հարկավոր է, որպեսզի ուղարկված Անդրեաս {սրբազանը} գործի անբասիր եւ բարեխիղճ. հակառակ դեպ

լ տուող): Մօտ իբր վաթսուն տղայ Յովսէփ {սրբազանը}, գաղթեցնելով Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայ

տիկ անարատ կլինես: Եղբայր, ինչ որ {սրբազանի} մասին կգրիս նե, սուտ բան է, նա Էջմիած

րուցած չէ ապրանքը եւ փողը տված չէ: {Սրբազանի} բաները նույն դրության մեջ են՝ գրագրութ

ներս էր, որ գիտե աստված՝ տիվ եւ գիշեր {սրբազանի} մոտ, հետո " Ժիտի " տպագրությունը. ամե

յուն չէ տվել, ես մասնավոր կերպով իմացա {սրբազանի} բոլոր բաների համար, այս օրերս, ինչպես

Թափառական Հրեայի ", օրագրի եւ վերջապես {սրբազանի} գործերը այնպես են արել իմ դրությունը,

ւ այս մասին հոգաբարձություն առնես: {Սրբազանի} գործերը մի կտրողական ընթացք չունեցան մի

քեզ: Ինձ շատ հետաքրքրում է Անդրեաս {սրբազանի} Նախիջեւան գալը, նամանավանդ որ այդ վերա

այնքան ցաւէր ազգի վերայ, որքան Մատթէոս {սրբազանի} սիրտը: Մի քանի օր սորանից յառաջ ստ

Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚երթայ 14-ին: {Սրբազանի} նամակը սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16-ին

եզի, այդ մաuի միամիտ եղիք, միայն վասն {սրբազանին} միամտության Կարապետ աղայեն մեկ թուղթ առ

ս, որ եպիսկոպոսն օծե, ինչպես իրենց ալ {սրբազանին} բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին

19 դեկտեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. {Սրբազանին} գրած թղթին օրինակը, որ խնդրել եմ, ուղ

յոց, զնոյն իսկ զտեղեկութիւնս հասուցեալ {սրբազանին} ՝ յաւելու, եթէ Սարգիսն Ծատուր Աղաւելեա

Բափ բարաբար բերում էք: Hy, գրենք {սրբազանին} ` Երէցփոխին դուրս անի, Սար

մակ գրեցի եղբօրս, մեր տունը եւ Մատթէոս {սրբազանին}, որ կ՚երթայ 14-ին: Սրբազանի նամակը սխ

[այ]ից Ապրիլ 3/15 տուն Սալտիկեանցին {Սրբազանին} Չեթու Սահակին Չեթուին Բեռլինից

, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցին {Սրբազանին} Բրիւսէլից 28/9 Քեաթիպեանին, [2 նամ

տին, Աստրախան 21 40 Ուստիմովիչին 41 {Սրբազանին}, տեղեկութեամբ 42 Վանկային 43 Սրբազ

զանին, տեղեկութեամբ 42 Վանկային 43 {Սրբազանին}, որ Մահտեսիովին տայ փողը 22 44 Հայրապ

ազարեանցին 20 54 Ղազարոս եղբօրս 22 55 {Սրբազանին}, կոնդ[ակի] պատճէնով 8 56 Պոլիս, պ. Մ

րձ] 5 արծաթօք 19 61 Նազարեանցին 22 62 {Սրբազանին} 30 63 Հայրապետ[եանցին], Կալկաթայի մաս

Հայրապետեանցին 78 Ղազարոս եղբօրս 79 {Սրբազանին}, Աստրախան 10 80 Նազարեանցին [Նոր Ն

ալ 102 Հայրապետեանցին 103 Մատթ[էոս] {սրբազանին} ապա[հովագրեալ] [Թիֆլիսից] 21 104 Հա

նցին 127 Հայրապետեանցին 128 Մատթ[էոս] {սրբազանին} 129 Նազարեանցին 20 130 Միանսարեանցին

րան 6/18 28 Խաֆաֆեանցին 29 Մատթ[էոս] {սրբազանին} 13/25 30 Սահրատեանցին 31 Վարդ[ան] Խա

Յակոբեանին, Ալեքսանդրիա 104 Մատթ[էոս] {սրբազանին}, Աստրախ[ան] 105 Արամին, Փարիզ 106

Ծանի՛ր, եղբայր իմ, Գրիգոր Ղազարյան: {Սրբազանն} այս փոշտի Պապային եւ Մկրտիչ վարդապետին

ե ոչ, պատասխան չունիմ մինչեւ այս օրս: {Սրբազանն} Պետերբուրք է: Ավետիք Խազերովը եւս

տրախավոյ գիրով գրիլիմ ամսույս 8-ին: {Սրբազանն} ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ բոլո

Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ զինչ {սրբազանն} ասէ, այդպէս է ասացեալ "։ ( Նեմանի).

, հիմնեալ ի կոնդակ նորին վեհափառութեան {սրբազնագոյն} կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի

ային կոնսիստորիային պարտաւորիմ ապաքէն, {սրբազնագոյն} տէր տարածանել առաջի Ձերոյին գերամբարձ ս

յամի 1845 յամսեանն նոյեմբերի, ի լինել {սրբազնագոյն} կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց ի Նախիջեւան,

ԱՆ ՏԵԱՌՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ {ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ} ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱ

սկոյն դէմքդ շրջես արեւմուտք եւ աջ կողմդ {Սրբազնագոյն} Սիւնհոդոսի շինուածքը, իսկ ձախ կողմդ Նե

ն անուանում է երանաշնորհ, բազմերախտ եւ {սրբազնագործ}, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգաս

րծակատարքը են բազմերախտ, երանաշնորհ եւ {սրբազնագործ}, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լինի

մեք բողոքեցինք այս մասին դեպի Էջմիածնի {սրբազնագույն} Սինոդոսն, թե նա անտեղի մեջ է մտանում ա

արարութեան Ձերով, նորին վեհափառութիւնն {սրբազնակատար} կաթողիկոսն ամ[ենայն] Հայոց տէր Մատթէոս

զորմէ քաջ գիտէք, յայն միտս, զի նորին {սրբազնակատար} քահանայապետութիւնն մի՛ հաստատեսցէ զմեզ

իւնեան: Զայսմանէ զառաջինն գրէ առ Եփրեմ {սրբազնակատար} կաթողիկոսն ամենայն հայոց, Յարութիւն քա

թիւն նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի {սրբազնակատար} կաթողիկոսի ամենայն Հայոց եւ զպատասխանատ

րորդ թուականէ Ապրիլի, նամակաւ իւրով առ {սրբազնակատար} Եփրեմ կաթողիկոսն գրէ, թէ, հանեալ ի Կո

Նոյեմբերի 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ, առ {սրբազնակատար} Եփրեմ կաթողիկոսն, երեւի, թէ բաժին Նախ

ԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ {ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ} ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱ

նչ առ Ձեզ բարձրանայ ի մղձկեալ սրտէ: {Սրբազնակատար} տէ՛ր, այո՛, մինչ բան լինի զթշուառութե

որով մնամ միշտ ծայրագոյն քահանայապետիդ {սրբազնակատար} հովուապետիդ ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի:

ՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈԻԹԻՒՆ {ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ} ՏԷՐ Շնորհ ունիմ յայտ առնել սովին Ձեր

մ, մնամ միշտ, որպէս էի եւ եմ Ձերոյին {սրբազնակատար} տէրութեան ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի

ց Ձերոց մնալով վեհափառութեան Ձեր {Սրբազնակատար} քահանայապետ, ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի

ԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ {ՍՐԲԱԶՆԱՍՈՒՐԲ} ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՔԱ

ղակի ուղւոյ լինի յԷջմիածին, 'ի համբոյր {սրբազնեալ} աջոյ մեծի քահանայապետիդ 'ի վերտողեալ մի

ա՛ ես եւ մանկունք իմ ": Ձերդ բարձու {սրբազնութեան} ամենախոնարհ ծառայ Միքայէլ Ղազարեա

5. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՈՒ {ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ} ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ Ա

իւնն առաջարկեալ էր զայնմանէ Ձերդ բարձու {սրբազնութեան} զոր նոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազնութ

: Ուստի դիմեալ յուսով առ Ձերդ բարձր {սրբազնութեան}, ամենախոնարհաբար խնդրեմ առաջարկել զայս

ն տէր տարածանել առաջի Ձերոյին գերամբարձ {սրբազնութեան} զոմանս ի հանգամանաց գործոյն, որոյ վասն

ոյ ամենեւին յայտնի են Ձերոյին գերամբարձ {սրբազնութեան}, որոց գլխաւորն է աղքատութիւն իմ, որ ո

գեւոր կոչումն, ըստ բարեհաճութեան նորին {սրբազնութեան} ծայրագոյն պատրիարք կաթուղիկոսի ամենայն

ցանել առ իս զայն ընդ ձեռն տեղւոյս բարձր {սրբազնութեան} վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին կամ կոնսիստորի

ոյն, իսկ յամի 1848, ի գալ նորին բարձր {սրբազնութեան} տեառն Մատթէի արքեպիսկոպոսի նորոգ վիճակա

ր կառավարութիւնն առաջարկեաց նորին բարձր {սրբազնութեան} շնորհել եւ ինձ ի թիւս այլոց հոգեւորական

տատութեան, որ եւ մատուցեալ նորին բարձր {սրբազնութեան} խնդրեաց զարժանին տնօրինութիւն, յորմ է

անութիւնն թէ զառաջարկութիւն նորին բարձր {սրբազնութեան} ունի թողուլ առանց ընթացից մինչեւ գործն

տուեալ եմ զիմ պատասխանի ընդ ձեռն բարձր {սրբազնութեան} Մատթէոս արքեպիսկոպոսի ի 21-էն ապրիլի 18

արդէն բազմապատիկ նամականիք նորին բարձր {սրբազնութեան} յանուն վեհազնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձեր

վասն զի ըստ յատուկ հրամանի նորին բարձր {սրբազնութեան} գոլով պատրաստեալ՝ ունիմ մտանել տեղւոյս

մայիս, Նոր Նախիջեւան ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՐ {ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ} ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ

Զայսմանէ յայտնելով խոնարհաբար Ձեր բարձր {սրբազնութեան} ՝ խնդրեմ ի Ձէնջ հրաման տալ միում ի քահա

րեմ ներել եւ ինձ: Ձերոյն բարձր {սրբազնութեան} բարեխնամ հայր հասարակաց։ մնամ խ. ծ

V-ը, որ պապ է կոչւում, չ'նայելով իւր {սրբազնութեան} վերայ, չարաչար սուտ է խօսել, թէ նա ին

հիման այնր հաստատութեան, ի նորին բարձր {սրբազնութենէ} վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի

, յԵրեկի աւուր ընկալայ ի նորին բարձր {սրբազնութենէ} զապահովեալ նամակ, որով հրամայէր ինձ մա

ազնութեան զոր նոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր {սրբազնութիւն} յայտնեալ էր լուսաւորչական հայոց սիւնհոդ

եւ թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձր {սրբազնութիւն}, աղաչեմ միջնորդել ուր հարկն է ազատ կաց

է Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի՝ առ իւր բարձր {սրբազնութիւն}, յաղագս յետադրելոյ զտնօրինութիւն վասն

Ի 1848 ամ է ( 1852 ամն, նորին բարձր {սրբազնութիւն} թեմակալ արքեպիսկոպոսն Մատթէոս խնամ տարե

51 զարձակման վկայագիր, զոր նորին բարձր {սրբազնութիւն} յանդիման կացուցեալ Սինօդին սրբոյ Էջմիած

ն: 5 Յետ իբր ութն ամսոյ նորին բարձր {սրբազնութիւն} կոչեալ զիս առ իւր, յայտնեաց ինձ զհրամա

րպակաց, այլ որովհետեւ չպատահեցաւ բարձր {սրբազնութիւն} Ձեր ի քաղաքիս զի օծանէիք, վասնորոյ մնա

կաց, ( զորոց բարեհաճեալ է վկայել նորին {սրբազնութիւնն} ի գրութեան իւրում առ տէր փոխարքայն Կովկ

Յովակիմեան Լազարեանց։ Այլ Նորին Բարձր {Սրբազնութիւնն} բարեհաճեցաւ հրամայել ոչ տալ տեղեկութիւն

պրի Նալբանդեանց Խնդիր Նորին բարձր {սրբազնութիւնն} տէր Մատթէոս վիճակաւոր արքեպիսկոպոսն Նախ

րի հետ, ճանապարհ տալով նորան Ձեր բարձր {սրբազնության} հավատացած թեմի մեջ: Խնդրելով Ձեր բա

ատացած թեմի մեջ: Խնդրելով Ձեր բարձր {սրբազնության} օրհնությունը եւ աղոթքը, մնամ միշտ պատր

բոլորովին անձնատուր եղաւ նորան. եւ այս {սրբակաց} ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք չէր կարող ճանա

որք ունէին համարումն 'ի նոյն ժողովրդեան {սրբակեցիկ} վարուց եւ առաքինի անձանց, զորոյ յիշատա

յանուն Ձերոյին վեհափառութեան. մինն ՚ի {սրբակրօն} աւագ քահանայէ սուրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն

Երուսաղէմայ: Հարիր ռեպլի Հալաբայ {սրբակրօն} քահանայից: Հարիւր ռուպլի նոր Ջուղ

ր Ջուղայու սրբոյ Ամենափրկչի վանայ եղեալ {սրբակրօն} միաբանացն։ Հարիւր եւ յիսուն ռուպլ

դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից առ ոտս {սրբակրօն} առնս ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն ի

դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից առ ոտս {սրբակրօն} առնս ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն ի

եմ ես: " Դու չգիտես, - պատասխանում են {սրբապիղծքը}, - դու, մեր հոգաբարձութեան տակ լինելո

ւ եկեղեցական օրէնքներով, որպէս սոսկալի {սրբապղծութիւն}, դատապարտուած գործերը են յիշատակ ճշմար

ել էր Հոմերոսի եւ Միլտոնի հետ ( որպիսի՛ {սրբապղծութիւն} )։ Բայց մի՞թէ ստոյգ չէ առածը. " Նման

դատապարտութեան համար: Զարհուրելի՜ {սրբապղծութիւն}: Հոգեւոր անձինք, եթէ մինչեւ այժմ

լ զմշակս ի հունձս իւր ": Եթէ մեր {սրբասնունդ} եւ հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ ամպա

անմահ երգիչը, եօթներորդ դարու սկզբում {սրբատաշ} քարերով շինեց որպէս Հռիփսիմեանց հոյակապ

. 43)։ Երանելի Կոմիտաս կաթողիկոսի {սրբատաշ} քարերով շինած փառաւոր գմբէթը, մեր այսօ

ցութիւն չունին այն բանի հետ, որ վաղուց {սրբացած} է իմ եւ քո համար: Սկսանում եմ նորա

Ես տեսանում եմ այնտեղ մի խորհուրդ, որ {սրբացած} էր ամուսինների փոխադարձ սիրովը: Դու,

իէլի ասած " աւերածի պղծութիւնը " անխտիր {սրբացնե՞լ}, անխտիր նոցայ առջեւ ծունկ չոքել ու խո՞

րեսին ունեցած աղքատ ու ապաշուք կեանքը. {սրբացնում} էին ստրկութիւնը եւ հերձուածը, որպէս զի

զան մարդիկ զանազան բաներ ասացին։ Ոմանք {սրբացնում} են նորան, ոմանք վերագրում են մի առանձի

հետեւաբար ոչինչ կանխակալ կարծիք, ոչինչ {սրբացուցած} աւանդութիւն չէր կարող արգելք լինել մեզ

լ մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ {սրբացուցած} յանցանք էլ սա գործեց: Ի՞նչ է այս հաւաս

վբէն որ հուպ կայր Նմա՝ ի թեւ իւր {սրբեալ} Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր, Եւ

ջնորդն քան զեկեղեցին եւ քան զպատուիրանն {սրբեալ} ի դարուց ժամանակաց, մինչդեռ հարքն առաջ

դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ {սրբեալ} զարտասուս ընդ անպարտակիր մահ վարդապետի

: Յիններորդ դարու Հայաստան աշխարհ, {սրբեալ} զարտասուս կարեկցութեամբ իմաստուն իշխանց

, եւ ահա երեւում են մարդիկ, որ կամէին {սրբել} իւրեանց ազգակիցների աչքի արտասուքը, մխ

զբացարձակ հրաման յօրինաւոր առաջնորդաց: {Սրբել} զօր շաբաթուց, կացուցաւ առ Մովսիսիւ: Ք

չեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել եւ {սրբել} մեր արիւնով: Ահաւասիկ մեր դաւանութի

պէս քաջալերել իւրեանց համար աշխատողքը, {սրբել} նոցա ճակատի քրտինքը եւ բարի եւ Ազգաշէն

ի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ {սրբել} զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երե

Մի փոքրից յետոյ, մի սպիտակ թաշկինակով {սրբելով} արտասուքը, փոխուած եւ ողբալի ձայնով յա

Հոսում տխուր այս հովտում: Եւ սերովբէն {սրբելով} Արտասուքներ Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` լ

- պատասխանեց ժամակոչը, ճակատի քրտինքը {սրբելով}: - Շատ բարի. բայց եկեղեցին ո՛չ հո

, թէ Հայաստանը մխիթարւում է, արտասուքը {սրբելու} վերայ է, յետոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն

նովին քանդեց, Ազգի վէրքերի թարախը {սրբելու} Փոխանակ կրկին վէրքերը բացեց։

տճառ եղեք հառաջ գնալուն: Հերի՛ք է, {սրբենք} մեր վերայից այն ամոթը, թե լուսավորությ

եւում էին երբեմն Աստուածամայրը, երբեմն {Սրբերը}, երբեմն դժոխք եւ սատանայի փորձութիւնքը

մ որի՛ ծառայքն են, որ ունին։ Վերը շատ {սրբերի} անուն տալով՝ յետոյ յիշում է եւ մեր Ս.

ւ միքանի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ուրիշ {սրբերի} վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւանդապա

եղ պէտք է նոցա՞ կարդալ եւ բոլոր յիշուած {սրբերին} վերաբերել, մենք յանձնառու չենք ասել,

երբ փչում էր նա հոգին: Ո՛վ {սրբեց} նեղուածի արտասուք աչքերից, Ո՛վ ո

ր բարձրացրեց գլուխը եւ ձեռքի թաշկինակով {սրբեց} աչքերը շտապով, բայց, ծածկել կամելով ի

Պապի պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը {սրբեց} Իգնատիոսի եւ նորա ընկերների արատաւորուա

լոյս ի նանիր՝ յերեսաց իմոց թշնամեաց եւ {սրբեցիք} զարտասուս աչացս հայրական խնամարկութեամբ

յետ դնելով ամենայն կոյր կամակորութիւն, {սրբէ} իւր վերայից անմիաբանութեան եւ գժտութեան

աւ ընդ մեր ի սեղան խաչին, արեամբ իւրով {սրբէ} ալ զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին, ո

ո՛ղ մի լսէ նա քո ձայն։ Թո՛ղ {սրբէ} նա արտասուքը Բազմադարեան երեսից,

ափի երակից. Լուա՛, մաքուր ջուր, {սրբէ} ՛ ինչպէս հուր, Թո՛ղ փայլի սիրտս,

ւցանէ նորան իւր փրկարար խորհուրդը եւ կը {սրբէ} տէր սատանայի տգիտութեան եւ թուլամորթութ

ւմ է այն վարդապետութեան, թէ նպատակը կը {սրբէ} հնարը, ապա ուրեմն շատ հեշտութեամբ կարո

բ նպատակին հասանելու համար ( նպատակը կը {սրբէ} հնարը??.. )։ Այս աներկիւղ մարդը ճանա

գետով: Գրէ Միքայէլ Ղազարեան " դպիրն {սրբոյ} Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, ի 1846 ի յ

ալ զհրամանգրութեան Լուսաւորչեան Սինօդին {սրբոյ} Էջմիածնի, հիմնեալ ի կոնդակ նորին վեհափ

ԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ {ՍՐԲՈՅ} ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ դպրի Նալբանդեանց

բանիւ բերանոյ զհրամանագրութենէ Սինօդին {սրբոյ} Էջմիածնի՝ առ իւր բարձր սրբազնութիւն,

իսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի են արդէն Սինոդի {սրբոյ} Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ ամենեւ

լ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, թէ Սինօդն {սրբոյ} Էջմիածնի ընդունելո՞ց է զիս ի հոգեւոր կո

րինութիւն, յորմ է եւ առաքեցաւ ի Սինօդն {սրբոյ} Էջմիածնի: 3 Ի նմին 1848 ամ ի ի սփռե

քեպիսկոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի Սինօդն {սրբոյ} Էջմիածնի արձակել զիս ի հոգեւոր կոչմանէ

սրբազնութիւն յանդիման կացուցեալ Սինօդին {սրբոյ} Էջմիածնի խնդրեաց վերստին հաստատել զիս ի

, յայտնեաց ինձ զհրամանագրութենէ Սինոդին {սրբոյ} Էջմիածնի առ ինքն, որով ծանուցանէր նոյն

1-էն ապրիլի 1852 ամի եւ ընդ ձեռն Սինօդի {սրբոյ} Էջմիածնի ի 10-էն դեկտեմբերին նոյն ամ ի

մատուցանել լուսաւորչական հայոց Սինօդին {սրբոյ} Էջմիածնի, ի 24 մայիսի 1853 ամի, ի Քիշ

յել Նալբանդեանց Պատկառ ակնածութեամբ {սրբոյ} աջոյն համբույր շատ Ի 6-ն ամսույս

ԳՈՅՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ {ՍՐԲՈՅ} ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆ

ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի Սիւնհոդոսին {սրբոյ} Էջմիածնի: Որպէս լիակատար երեսփոխան

ԱՐԱՏԵԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԵՐՈՅ {ՍՐԲՈՅ} ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Խոնարհ Միքայէլ Նալ

Ամենափրկչեան վանաց, որպէսզի Սիւնհոդոսն {սրբոյ} Էջմիածնի, վեհափառութիւն եւ յաջորդք Ձեր

տուծոյ, ՚ի հրաշակերտ տաճարի մօրն մերոյ {սրբոյ} Էջմիածնի, առնուիք ՚ի գագաթ զօծումն սրբ

թա, պատրաստի գումար դրամոց, պատկանեալ {սրբոյ} աթոռոյն Էջմիածնի, որ շահուք հանդերձ հա

Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդակին, Սիւնհոդոսն {սրբոյ} Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրու

ստորագրեալ է կոնդակս, զորմէ Սիւնհոդոսս {սրբոյ} Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրու

շտութենէ, բերեալ էի ի Մոսկվայէ զպատկեր {սրբոյ} աստուածածնի յաղագս բոլոր կրպակաց մերոց

, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ {ՍՐԲՈՅ} ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՎ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊ

ռս ամենօրհնեալ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն {Սրբոյ} միոյն Աստուծոյ, որում փառք եւ երկրպագո

3 Յանուն հօր եվ որդւոյ եւ հոգւոյն {սրբոյ} ամէն. Կտակ յետ մահուան հաստատում

ակի իմոյ: Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի {սրբոյ} Էջմիածնայ Սրբազան պատարագի յիշեն:

առաջնորդին: Երկու հարիւր ռուպլի {սրբոյ} Էջմիածնայ եղեալ միաբանացն: Երկու

նայից: Հարիւր ռուպլի նոր Ջուղայու {սրբոյ} Ամենափրկչի վանայ եղեալ սրբակրօն միաբանա

ողորմութիւն: Հինգ հարիւր ռուպլի {սրբոյ} Էջմիածնայ աթոռոյն նուէրք։ Հինգ հ

կտակակատարս եւս ունիցի ոչ, մին բաժինն {սրբոյ} էջմիածնայ տպարանումն մնասցէ, ի Տէր հան

, ծայրագուն պատրիարքի Մայր Աթոռոյ մերոյ {սրբոյ} կաթողիկէ Էջմիածնի եւ զանազան նշանաց զան

ի Հայկազն Միքայել Նալբանդեանց {Սրբոյ} աջոյն համբոյր շատ Անօթք, որ

եւ անծին, ծնող Որդւոյ եւ բղխող Հոգւոյն {սրբոյ}: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս

ձեռն լուացման ջրոյ եւ իջանելոյ Հոգւոյն {սրբոյ}: Ինքն իսկ Քրիստոս այսպէս վարդապետէր Նի

րօնի, պարտին քննիլ յատեն ի Սիւնհոդոսին {Սրբոյ} Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ զայս պա

մամարտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ {սրբոյ}, որում իղձ լինիմք: Յանձն արարեալ

" Վերացոյց ( Կոմիտաս) եւ զփայտակերտս {Սրբոյ} Կաթողիկէին. նորոգեաց եւ զխախուտ որմոյն

եալ սորա ( Կոմիտասայ) զփայտակերտ գմբէթ {Սրբոյ} Կաթողիկէին, որ 'ի Վաղարշապատ քաղաքի,

" Այս եղեւ յամս Յովհանկան վանուց երիցու {Սրբոյ} Կաթուղիկէին " ( Սեբէոս, եր. 14)։

յ մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն {Սրբոյ} ասիցէ՝ մի թողցի նմա, մի յայսմ աշխարհի

լ. ԺԲ., համ. 10)։ Պաւղոսը Հոգւոյն {Սրբոյ} հայհոյութիւն է համարում, երբ մարդ, ճա

համարում այս մեղքը, ապա ուրեմն Հոգւոյն {Սրբոյ} հայհոյութիւն է ճանաչում, որովհետեւ մնա

արկանեմ զիս կրթութեան եւ վարդապետութեան {սրբոյ} Հռովմէական եկեղեցւոյ եւ սրբոյ ժողովոյն

պետութեան սրբոյ Հռովմէական եկեղեցւոյ եւ {սրբոյ} ժողովոյն տարածման հաւատոյ միանալով հոգւ

եալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ {սրբոյ} եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է,

ք, թէ ջախջախ բանիւք ոմանց, յԱռաքելոյն {սրբոյ} անմիտ անուանելոց, խափանեալ դադարեսցէ գ

եւ երկնաւոր շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս {սրբոյ} սպասաւորութէան առաքելական եկեղեցւոյ, կ

ս ՚ի սարկաւագութենէ է, քահանայութիւն, {սրբոյ} եկեղեցւոյ ՚ի սպասաւորութիւն, ըստ վկայո

ըստ որում արտագրեալ էր յիսկական ձեռագրէ {Սրբոյն} Սահակայ մերոյ թարգմանչի ": Սուրբ Սահակ

եւ ի դաւանութենէ բազմաչարչար Հօրն մերոյ {Սրբոյն} Գրիգորի լուսաւորչին Հայաստանեաց աշխարհի

ուպլի համահաւասար կիսելով, հինգ հազարն {սրբոյն} էջմիածնայ է հինգ հազարն Նոր Նախիջեւանայ

Բերանք, լեզուք թունալից Մինչ ընդ {սրբոյն} Ներսիսի Տօնեցաք զԳրիգորի։

յ թէ. " Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ {Սրբոյն} Սահակայ եւ Մեսրոպայ, բայց տեսեալ էր զն

օլիս յետ բազում քարոզութեանց յեկեղեցւոջ {Սրբոյն} Գրիգորի Լուսաւորչին, որ 'ի Ղալաթիա, ե

ւն տուեալ նմա Անտօնի աբբայն ընդ կանոնօք {սրբոյն} Բենեդիկտոսի աբբայի։ Եւ ապա անցեալ 'ի Վ

ւ ապա անցեալ 'ի Վենետիկ եւ շինեալ զվանս {Սրբոյն} Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ վախճանեցա

ակ անդորրութեան Մխիթարեանց միաբանութեան {Սրբոյն} Ղազարու։ Մի կարծէք, թէ ջախջախ բանիւք

ստոնէութեան ի Հայաստան աշխարհի՝ ի ձեռն {սրբոյն} Գրիգորի: Գոգցես ամենայն մատենագիրք մեր

ն կոչեցեալ, ի խնդրոյ Վրթանիսի՝ որդւոյ {սրբոյն} Գրիգորի, գրէ տասն եւ ութն ճառս աստուած

կանս, որք ի միասին Զգօն կոչեցան յանուն {սրբոյն} Յակոբայ. այսպէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի գ

պէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի {սրբոյն} Գրիգորի զպատմութիւն եկեղեցւոյն Քրիստոսի

յորոյ ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ գործակից {սրբոյն} Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակէ յեօթ

ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ արբուցեալ {Սրբոյն} դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, թողեա

յս, թողեալ զերկոսին ամոլակիցսն՝ զորդի {սրբոյն} Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկա

ի գիտութիւն Հելլէն դպրութեան: Սփոփեալ {սրբոյն} Մեսրոպայ եւ սրբեալ զարտասուս ընդ անպարտ

նելոյ զոք գրիչ ճարտար, զի յետ մեկնելոյ {սրբոյն} Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ եղեալք առ ա

գիրք Գ, գլուխ 53): Ընդ այս ցնծացեալ {սրբոյն} Մեսրոպայ, որպէս այր, որ գտանէ աւար բա

նձ Ազգին, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն {սրբոյն} Մեսրոպայ բանալ զդպրոցս եւ զհետ լինել ծա

բաժնի Յունաց՝ ընդունել զվարդապետութիւն {սրբոյն} Սահակայ եւ զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ։

ն զՄովսէս Խորենացի՝ զձեռնասուն աշակերտ {սրբոյն} Մեսրոպայ ընդ այլոց յաջողամիտ արանց յԱլե

ս եւ զկեանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ {սրբոյն} Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւր

ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս ցասուցեալ {սրբոյն} ՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ էր զահաւոր նզո

եգօտաւորք սեղանակապուտ ձեռօք ընդ ոսկերս {սրբոյն} մարտ եդեալ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գ

կոպոսութիւնս նման դեղոց մահու արբուցեալ {սրբոյն} ՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ վախճանին զի՞նչ

Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց {սրբոյն} Սահակայ: Զսոյն զայս Խոսրով գիտէաք մեք

թար վարդապետ Սեբաստացի՝ առաջնորդ ուխտի {սրբոյն} Ղազարու ի Վենետիկ: Մատենագրութիւնն

:. Ի չափաբերական բանաստեղծութեանց {սրբոյս} ականաւոր են. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ Ե

որ 'ի Նազարեթէ՛ զոր օ՛ծն Աստուած Հոգւով {Սրբով} եւ զօրութեամբ... սպանին կախեալ զփայտէ

կան երեսփոխանքը, որ ընտրւում էին Հոգով {սրբով}, իւրեանց անսխալելի ընթացքով կարող էին

ոնից աչք յառեցան ի նոր յաջորդդ առաքելոց {սրբոց} Թադդէ ի եւ Բարթողոմեայ: Շատից քան սակա

աւերակս գեղապանծ շինուածոց հարցն մերոց {սրբոց} մեզ ընծայեցուցանէ: " Աշակերտք հեղգք առ

անդէպ արեամբ անմեղ Անդրանիկին։ Տի՝ եւ {սրբոց} երախան ՚ի խոր վհէն անատակ, ՚Ի վեր

ւառի: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց {սրբոց} յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն եւ

անք են երկուց ազգային դպրոցացն, յանուն {սրբոցն} Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է թէ եղ

սիրտս իւրեանց դրոշմեն ": Յաշակերտաց {սրբոցս} թէ եւ ըստ պատմութեանն աւանդելոյ շատք գո

եմակա՜ն աքսորականը, վերստին եւ վերստին {սրբուած} արիւնով, հրաբորբոք տառերով գրւում է պա

Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց եւ վաղուց {սրբուած} կը լինէին: Սխալւում է պ. Պռոշեան

ր դատապարտուէին. այդ արատները կարօտ են {սրբուելու}: Բայց ի՛նչ ասեմ ես այն մարդուն, ո

եան անունը, մեծ հնարների են կարօտ, որ {սրբուէին}, բայց մեք մեր կարողութեան չափ պարտական

առահեղ, գունեղ, Կարճիկ հասակով, {սրբութեամբ} վառուած։ Անեղ, սուրբ սիրոյ

լով եւ սորանից յետոյ որդեծնութեան համար {սրբութեամբ} ամուսնանալով, այս աշխարհի երկրորդ հայր

ական աւանդը, քեզ տուած քո նախահարքից, {սրբութեամբ} սահմանելու եւ ճոխացրած կտակելու քո ապագ

նալ յէջմիածին, համաձայն հրամանաց նորին {սրբութեան} եւ Սինօդին: Ի հետեւումն այսունակ հ

ակային ատենին, հիմնեալ ի հրամանն նորին {սրբութեան} եւ Սինոդին Էջմիածնի: ա. յամի 1845

ական իրաւանց, այլ յորժամ գալուստ նորին {սրբութեան} բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւան, յայնժամ եւ

13ա. ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ ՆՈՐԻՆ {ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ} ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԱԼԹՆԵԱՆՑ ԱՆԴԱՄՈՅ

պատճառս գրեալ լինելոյն այնմիկ ի Ձերոյին {Սրբութեան} ձերով անձնական ստորագրութեամբ։ Այլ հաւ

ն ծագեալ ըստ անձամբ կարգադրութեան նորին {սրբութեան} ծայրագոյն պատրիարքին վասն իմ ո՛չ առցէ զ

ենայնիւ ես ի դէմս պահանջողութեանց նորին {սրբութեան} տուեալ եմ զիմ պատասխանի ընդ ձեռն բարձր

բոյ Էջմիածնի, առնուիք ՚ի գագաթ զօծումն {սրբութեան}, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք եւ զայդ

. Խուդաբաշեւը ընդունում է որպէս պատգամ {սրբութեան} եւ որի վերայ հիմնուելով՝ Հայերի եւ օտա

բարձրացնէ նորա, այս կամ այն, սեպհական {սրբութեան} վերայ: Եւ, ինչպէս սովորական կեանքի մէ

ւմ են Քո որդիները հլու: Սեղան շինուեց {սրբութեան}, Տէ՛ր, քեզ համար, ուր արթուն ` Հաց

՝ Յոր բնակին որդիք Քո: {Սրբութեան} կանգնեցաւ Սեղան Տեառնդ ընդ հարաւ

Կանգնած ես դու, ոստ Սալեմի, {Սրբութեան} լուրջ պահապան: Ճրագի վերջի

ւ գիրք կամ, լաւ ասել, ոգեւորութեան եւ {սրբութեան} մի խորհրդական նշան։ Լօյոլայի զանազանու

ւմ էին մասն մասն ազատ մտքերը, որպէս զի {սրբութեան} հասանեն։ Այս գրքի մէջ պարունակւում են

իւք առանձին մարդոյ։ Հա՛յր սուրբ, ձեռն {սրբութեանդ} կարէ բարեկարգել, իբրեւ այն որ գլուխ եկ

ծն հայի 'ի յատակս դըժոխոց։ Այո՛, ձեռն {սրբութեանդ}, որոյ հայրագութ տեսչութեանն կամ յամենա

կ, եւ չէ համոզում նորանց իւր ոգեւորեալ {սրբութենովը}. նա լաւ գիտէր, որ այդպիսի մարդերից չէ

լ արդարութեան ընդդէմ եւ չպղծել մի գործի {սրբութիւն}: - Դու կարծում ես, թէ աշխարհի երե

ղափառ կաթողիկէ եկեղեցւոյ. ( միութիւն, {սրբութիւն}, ընդհանրականութիւն եւ առաքելականութիւն

ղաքի մէջ, քարոզում էին ժողովրդին բարքի {սրբութիւն} եւ ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը սիրել

ւ սկսեցին քարոզել ապաշխարութիւն, վարքի {սրբութիւն} եւ հնազանդութիւն դէպի Պապական աթոռը։ Ն

ինքն՝ քարոզել ժողովրդին բարքի եւ վարքի {սրբութիւն} եւ ուսուցանել մանուկներին կրօնագիտութիւ

պահել եկեղեցու մէջ, որ մի նուիրակա՜ ն {սրբութիւն} է, ուր հաւատում ենք, թէ սերովբէներ սպ

բազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ {սրբութիւնդ} իբրեւ աղերս, լուեալ էք եւ լսէք զվիճակ

սուրբ...: - Ինչի՞ց գիտես դու նորա {սրբութիւնը}: - Եթէ սուրբ չլինէր, ի՞նչ է շինու

ստովանում է իւրաքանչիւր մարդկային անձին {սրբութիւնը}. հomo res sacra... " ամեն մարդ ազնիւ

րզապէս հայհոյում է անկաշառ ճշմարտութեան {սրբութիւնը} ։ Այսչափ։  Այլ առակ լուարուք. "ի

դեւերը միայն պիտոյ է դաշնադրութիւնների {սրբութիւնը} պաշտեն ու չդրժեն: Ապա ի՛նչ է շինում Ան

տը չէ՞ր, որ տեսանելով այն ռամիկ մարդու {սրբութիւնը}, որով, անտարակոյս, որպէս ցամաքի վերա

, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. նորա հռչակուած {սրբութիւնը} ո՛չ այլ ինչ էր, եթէ ո՛չ կամակոր մոլակր

ն Րիբադանէյրա, խոստովանելով միայն նորա {սրբութիւնը}, հերքում է նորան վերագրած շնորհքները։

տեառն Ներսիսի, որով բարեհաճեալ է նորին {սրբութիւնն} յառաջադրել Սինօդին կոչել զիս յէջմիածին

րոնց վերաբերյալ հարկավոր է խնդրել նորին {սրբության} վեհափառ մեր հայրապետին. այդ կետերի մաս

անապէս գնահատելով այդ գործը, բարոյապէս {սրբում} է աշխատողի ճակատի քրտինքը եւ քաջալերութ

աչքիս է երեւում... շփում եմ ճակատս, {սրբում} եմ աչքերս, որպէսզի, եթէ երեւոյթ է այդ

ռ, ծաղկանկար թեւերը: Մի անգամ դարձեալ {սրբում} եմ աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով նորա

արտասուած լինելը, ձեւացուց, որպէս թէ {սրբում} էր ճակատի փոշին կամ քրտինքը: Երբեմն,

ած էր նա։ Բայց Աստուած խաչի վերայ, որ {սրբում} էր ազատութիւնը եւ հաւասարութիւնը ո՛չ մի

վ ավագ քահանայություն եւ ասպետական նշան {սրբույն} Աննայի 3-րդ աստիճանի: Չգիտեմ, թե կաթո

մարդ, որ փորը հաստացրել էր եւ ընչանցքը {սրել}, համարձակւում է պատիւ ու յարգանք պահան

աւ, թէ ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին իսկոյն {սրեց} իւր լեզուն նորա վերայ, դուրս ցայտեց իւ

վ յեսան ( սրող քար) գնելով՝ թուրի պէս {սրեցին} իրենց լեզուները եւ իժերի թոյն կար նոցա

ի. Աստուած ընդունելի անէ։ § 73. " {Սրեցին} զլեզուս իւրեանց որպէս զօձի եւ թոյնք իժի

անում է իւր տների փլատակների եւ թշնամու {սրի} տակ։ Միւս մասը, յօժարակամ տարագիր գնա

ել. այդ սուտ է, Եւ թէ բաղդը ինձ {սրիդ} տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց ես ին

: Խնդրում եմ այլեւս չթողնես քեզ մոտ այդ {սրիկային}: Նա մի վարձկան է, որ աշխատում է հօգու

ով, եւ նոցայ հետ փողոցների գիշերաշրջիկ {սրիկաները} եւ սկսում են ճակատ Յարդարել: Շատ են զա

թեան համեմատ շատ եւ շատ արծաթով յեսան ( {սրող} քար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին իրենց լ

ի հալածանքներով, այսպես ասած, հրով ու {սրով}, կախաղանով ու տանջանքի այլ գործիքներով

աց, Թէ ո՛չ Լեւոն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց {սրով} երկսայրի, Սոքին յաւէժ ծիրանափառ զքեւ ա

անձնեց կտակը իւր ժառանգին իւր աթոռով ու {սրով}: Ասաց նորան. որդի լինել արժանի

րբ պարսիկք, ալանք, արաբացիք եւ այլն, {սրով} ու հրով մտան Հայաստան եւ հիմն ի վեր տապ

րորդ պապի ներկայութեամբ։ Կրակով ու {սրով} կապեցին պապերը մարդկութեան բերանը, նոր

նքը գնաց Եափոնիայ։ Կրիմինալը կրակով ու {սրով} ջնջում էր Աւետարան չընդունողները։ Բնակ

Եւ դաշնակն հրաշաձայն Ցաներեւոյթս {սրովբէից} Օրհներգուաց երգակից Գտաւ Քեզ

յ վահանի տակ պաշտպանուած լինի, եւ սորա {սրովը} գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկնչի:

արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա {սրում} են եւ զուարթացնում են նորա հասկացող ուն

, ինչ կերպով իւղոտ ամանի մէջ կանգնում է {սրսկած} ջուրը: Նեղութեան կամ բարկութեան ժամանա

Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր Եւ {սրսկապան} խորանին ՚Ի պատառուածս, բեկանին

լածին դեւք խօսքերը, այլեւ մի փոքր ջուր {սրսկելով} Շաքարեանցի երեսին, զգաստացուց նորան:

չխնդրէր ինքեան տալ: Երբ որ բաւական {սրսրկել} էր առանձնարանս անձրեւի ջրով, ձեռքերը տ

իրում ` Մեր սիրավառ հրեշտակն իր Կոյսին {սրտա՜նց} է սիրում. Եւ բուրաւէտ ու ծիծղուն Ծաղ

եռած անձինքը ": Թող կանխիկ ընդունի մեր {սրտա՜նց} շնորհակալութիւնը հայկական Գոգըլը, որին

րդաբար յայտնում ենք արգոյ հեղինակին մեր {սրտա՜նց} շնորհակալութիւնը, աւելի ընդարձակութիւն

եռ չենք ծանօթացրել մեր ընթերցողքը, շատ {սրտաբաց} կին էր. կարճահասակ, հաստամարմին եւ յի

ն կիտում, իրանց աղքատ ու խեղճ ասելով, {սրտաբաց} ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի դոլոն եկած աղք

եալ ընդ անհուն ծով փորձանացէ: Այս {սրտաբուխ} աղօթքից յետոյ իմ թուլացած ծունկերը վերս

: Ինչ վերաբերում է Անանիայի բարի եւ {սրտագին} խորհուրդներին եւ առողջապահական զգուշացո

տով. Ապա ո՞վ է գիշերը, որ երբեմն {սրտադող} Վազում է դէպ այն շիրիմ, կամենում

էր Անվրդով խոր լռութիւն, Մի {սրտաթափ}, մազերն արձակ Վազեց աղջիկ սգաւոր

դրեցինք նորա վերայ: Իմ բոլոր ընկերները {սրտաթափ} էին եղած, նաւապետը երկիւղից սասանուած

, ի թախիծ համակիմ, եւ ոչ զոք գտեալ իմ {սրտակից}, որպէս Ձերդ եղբայրութիւն կարեկից էր մե

լով կարդաց հետեւեալ խօսքերս․ " {Սրտակից} բարեկամ. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղա

րեւ մի րոպէ հոգի առնելուց յետոյ, երկու {սրտակից} բարեկամների խօսակցութիւնը ստացաւ բոլորո

ենաւոր յարատեւութեանը երաշխաւոր է Քո {սրտակից} բարեկամ Հեղինակը I - Ի՞նչ է մահը

որ շուտով կրկին կգրկեմ ձեզ եւ կլսեմ իմ {սրտակիցների} կենդանի ձայնը: Կարդալով " История циви

րդ կտեսնեմ եւ գոնե մի վայրկյան կլսեմ իմ {սրտակիցների} կենդանի ձայնը. իսկ նա դեռ մի օր էլ հետ

ունեությանը: Խնդրեմ ողջունել մեր բոլոր {սրտակիցքը}, չեմ մոռացել ոչ մինին եւ բոլորի համար

ւորում է դէպի մի կապ եղբայրակցութեան եւ {սրտակցութեան} ։ Նա է այն աստուածային հուրը, որ ջերմա

դատարկ բաները, դրանցից օգուտ չկա: {Սրտանց} շնորհակալ եմ Անանիային՝ իմ նկատմամբ ու

ել եք փետրվարի 28-ին, եւ ուրիշ ոչինչ: {Սրտանց} շնորհակալ եմ Անանիային՝ ընկերոջ եւ եղբ

կ կգրես, ապա չմոռանաս նրան հաղորդել իմ {սրտանց} շնորհակալությունը մեր բարեկամների եւ ծա

ջերմաջերմ պատասխանը նրա ջերմ բարեւին: {Սրտանց} շնորհակալ եմ, որ նա մտերմորեն հիշում է

" եւ " Սօս եւ Վարդիթեր ", բայց դոքա, {սրտանց} խոստովանելով նոցա արժանաւորութիւնը, աս

խաղաղական ժամերը, մանաւանդ որ դուք եւս {սրտանց} կամենում էք լսել գործի հանգամանքը եւ ու

դոց անունն էլ կորցնելը լաւ բան չէ։ Մենք {սրտանց} շնորհակալ ենք մեր հին բարեկամից, որ այս

իրով ընդունում էր Սօսի առաջարկութիւնը, {սրտանց} երդնում էր, որ նորան տայ իր քոյրը, յա

ծայրը խրված են վարդի փնջեր, հիանալի եւ {սրտաշարժ} տեսարան: Էգուց կուղղեմ ընթացքս դեպի

ով դարձեալ երգում էր մի երգ՝ Մի {սրտաշարժ}, մի շատ տխուր, տրտում երգ. " Մ

ւմ: Յիրաւի՛, որ նա իւր հանգամանքով մի {սրտաշարժ} իրողութիւն է ժամանակագրութեան մէջ: Այս

լը գործարանից: Այն օրը երեկոյին նա շատ {սրտաշարժ} ոճով խօսում է, բոլորեքեան գրեթէ կարեկց

արանումը, որ իւրեանց վերջին աղէտքով մի {սրտաշարժ} տեսարան կացուցանեն պատմագրութեան մէջ:

ջից եւ ասաց մի դամբանական ճառ՝ այնպիսի {սրտաշարժ}, այնպիսի տխուր եւ ներդաշնակ առոգանութե

Պ. Մարկոսեանը, եւ Պ. Օրանսկին ասացին {սրտաշարժ} իմաստներով անգիր ճառեր՝ ապացուցանելով

իանալով կազմում էին արդարեւ մի տխուր եւ {սրտաշարժ} ներդաշնակութիւն: Պ. Մարկոսը աշխատ

ոց կեանքից բխած, մի շատ կենդանի եւ շատ {սրտաշարժ} գործ, բայց, ձախողակի, հայ գրով թէեւ

ւմ էր, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ, {սրտաշարժ} եւ տխուր անցքի պատմութիւնը, ուր ազնիւ

լիս մեզ ազգի առաջշարժութիւնը: Մանաւանդ {սրտաշարժ} է անմահ Գալիլեյի գլխի անցքը, որ իր աստ

եան մասին մենք լսում ենք մի շատ պարզ եւ {սրտաշարժ} խօսակցութիւն, երբ Սօսենք, գիշերով, ա

ն յափշտակեցիք ու, անոնց արտասուալից եւ {սրտապատառ} աղերսանացը ձայներուն ականջնիդ ու սրտերն

ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ եար բռնես, - դու {սրտապատառ} ըլնիս, Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, - երեսիդ

ղին ", զոր Ղազարու տայր Վահան։ Երբ {սրտապնդած} թարգմանում էինք այդ տեղը " Սեւկի պարտէզ

յն ինչ խաղալիկ է ձեր հզօր ձեռքում: {Սրտապնդելով} ասացի այս խօսքերը բռնակալին՝ մտածելով

ւթիւնը անցել էր չափից, յուսահատութիւնը {սրտապնդեց} նորան եւ նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների վեր

ինչքան վտանգը մեծ տեսանեմ, այնքան եւս {սրտապնդութիւն} եմ ստանում, խրախուսեցի ընկերներս, եւ

բան եմ կարդացել այդ երկի մասին: Այժմ, {սրտապնդվելով}, կկարդամ ե՛ւ բուն գիրքը: Առայժմ կարդա

ն ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ, Ձեր {սրտառուչ} նամակը, որից հայտնի երեւում էր թե ինչ

րեւէ մասը: Բայց այն, չափից ավելի ջերմ {սրտացավությունը}, որ հայտաբերում է պ. Ալաջալյանը հնդկա

ուրիշ խորհրդով չէ դա, եթէ ոչ, որ ազգի {սրտացաւ} անդամքը, փոքր առ փոքր հասկանալով բանի

՝ բիւրաւոր։ Աղաչում ենք ամենակալ Տէրը {սրտացաւ} գործաւորներ ուղարկել, որ խնամով խլէին

ւթեան եւ առհասարակ կենդանութեան միջոցին {սրտացաւ} էին նորա համար Պ. Նազարեանց վարդապետը

րդունս համբուրել Սիրատոչոր Եւ {սրտացեալ} հրեշտակ, Եւ ի բոսոր Վառի կո

անց Կազմեալ պսակ բազմաբոյր, {Սրտացելոյն} Վառեն զճակատ եւ հնչէ Եղբօրորդ

Իտալիայի ազատության, դորա հակառակ առ ի {սրտե} ուրախ եմ, սակայն տեսանելով նորա ազատու

ծննդյան եւ հայտնության գալիք տոները: Ի {սրտե} ցանկանում եմ նրանց բոլորին ամենայն բարի

րծը գերադասելի է տեսակցությունից: Ի {սրտե} շնորհակալ եմ սիրելի բարեկամ Անանիա Պավլ

ոկտորի աստիճան ստանալու համար. ի բոլոր {սրտե} ցանկանում եմ նրան հաջողություն ո՛չ միայ

քլի գրքի հետ միասին: Բոլորի համար ի {սրտե} շնորհակալ եմ եւ հույս ունեմ դեռ անձամբ

երության համար, որին համակրում եմ եւ ի {սրտե} ցանկանում ամենայն հաջողություն: Երբ

ոպոսի մոտ, հաղորդիր նրան իմ բարեւը, ի {սրտե} հաջողություն եմ ցանկանում նրան իր գործե

իրս, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին առ ի {սրտե} ամեն բարի, ամեն հաջողություն, առողջու

ուտ չի լինիլ: Մնամ քեզ միշտ եւ առ ի {սրտե} բարյաց փափագող եղբայր Մ. Նալբանդյան

յրի " տաղերգութիւնքը ջերմացուցել են շատ {սրտեր} Նահապետի անունի վերայ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշ

առութեան լուրը կսկծեցուցել էր շատ ազնիւ {սրտեր} աշխարհի ամենայն մաuներում գտնուած հայեր

ը շինէի նորան, մանաւանդ՝ բամբասողների {սրտերը} պատառելու համար: Բայց Պ. Իսահակեանցի

մ են Կուրծքի վրայ հոլանի, Բաբախում են {սրտերը}... Արդարոց բի՜ւր երանի: Վճիտ սիրով ա

նկարծիք, Խորտակում էր ճամբի վերա {սրտերը}, Ուր որ չըկար հոգւոյ արատ կամ կեղ

տ մարդ զբօսնում են, Բայց մեռած է {սրտերը}, Մի պատանի աշխոյժ կրքով Տես

ուն, ցանկանում էի, որ այս երկու սիրող {սրտերը} կապուէին օրհնութեան պսակի կապով: Ինչպէ

նենք մորմոքուելու համար, թէ ինչպէս այն {սրտերը}, որ ընդարձակուել էին, ցօղուելով Քրիստ

ամար եւ վառել ազգասիրության կրակը սառած {սրտերի} մեջ: Ձեզ հայտնի կլինի, թե ինչ անձնազո

գային լեզուն, մայրը պիտի տնկէ տղայական {սրտերի} մէջ ազգութեան սերմը այնպիսի խնամով եւ հ

րի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ {սրտերի} նոր զօրութեամբ զուարթանալը եւ ընդարձակո

է զգալ մնացածը, իսկ չորաբեկ եւ քարացած {սրտերի} համար բանականութեան ձայնը, հողմոց հնչի

հը տակաւին մի անբուժելի խոց է Հռոմէական {սրտերի} համար - նորան բարբարոս էր կոչում: Այն

իկս։ Իսկ այդ Հայոց աբեղայքը, իրենց {սրտերի} հետ միացած դառնաշունչ նախանձի պատճառով

թիւն, որ, նորա բերանից ընկնելով մքուր {սրտերի} մէջ եւ ոռոգուելով նորա արիւնով, պտղաբե

ահեղութեամբ նորա կենտրոնումը բնակող հայ {սրտերի} մէջ. այսպէս ես եւս սոցայ հաշւումը չէի

նաւարկել, Ո՛վ տէր Ադամ, հմտօրէն, Զի {սրտերին} առագաստ Լցրեց սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը դիմա

ոյ դադարեց. խորին լռութիւն Տիրեց {սրտերին}, դիմաց ամենուն, Ապա ալեզարդ ծերը

սուրերը այդ վարդապետութիւնքը հնարողների {սրտերին} դէմ դարձնելով, նոցա աղեղները փշրեցին

յս է պատճառը, որ առաւել զգալի է անկեղծ {սրտերին}, եթէ փոքրանում էր եւ այդ սակաւ եղած ըն

ով եւ պայծառ ճակատով կարող էինք ձեռքերս {սրտերիս} վերայ դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր խելքը

նը, ուստի մաքուր խղճմտանքով եւ ձեռքերս {սրտերիս} վերայ դրած, ոչ միայն զոհում ենք նորանց

լ, Խլել մեր հանգիստ քունը, {Սրտերիս} մէջ դող ձգել: Չենք կամենու

ւած: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում են Հայ {սրտերից} եւ դուրս են երեւում Հայ մամուլներից, մ

նք՝ մեր նախահարց օրերից հեռացած, նոցա {սրտերից} օտարացած, կորած եւ շուարած որդիքս։ Այ

շատակը անգամ ջնջուած է քո շատ զաւակների {սրտերից} ։ Մի մեծատուն մարդու մարմին մեծարել պատ

ապատառ աղերսանացը ձայներուն ականջնիդ ու {սրտերնիդ} խփելով, տարիք ձեր փառասէր անկալութեանց

վրդի կը տիրէր, այնպէս ժողովրդի մը, որ {սրտերնին} իրենց Հայրապետին ափը, միշտ արիւննին թա

ած ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, թող {սրտերս} մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամ

ամ յամի հայրութեան Ձեր բարեացակամ ի {սրտէ} խոնարհագոյն ծառայ Միքայել Նալբանդեան

Չունիմ զայլ ինչ ծանուցանել, միայն ի {սրտէ} եւ յանկեղծ հոգւոյ ցանկալով ձերոյին հայր

ա, երբ մինչ առ Ձեզ բարձրանայ ի մղձկեալ {սրտէ}: Սրբազնակատար տէ՛ր, այո՛, մինչ բա

ութիւն. սա՛ է ձայն, թռուցեալ ի ճնշեալ {սրտէ} ազգի մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է նա,

, եւ ես Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի {սրտէ} բարի կամեցող ": Բայց այնպիսի կրքով

հիմնադիրքը թող հաճին ընդունել մեր առ ի {սրտէ} հրապարակական շնորհակալութիւնը, որոնց ց

մեզ բազմաթիւ նամակներով, թէպէտեւ առ ի {սրտէ} պատրաստ էինք յարգել մեր ազնուամիտ թղթակ

ի մէջ նա ուղղակի ցոյց էր տալիս իւր առ ի {սրտէ} ցանկութիւնը՝ ուղղափառ եկեղեցու հետ միա

համարում եւ դէպի նոցայ ուղղել մեր առ ի {սրտէ} շնորհակալութիւնը եւ ընթացք ու յաջողութի

, Հրեշտակն մեր Սիրէ զկոյսն ի {սրտէ}: Եւ ի ծաղկանց Համասպրամից՝

, միեւնոյն ժամանակ, չյայտնել մեր առ ի {սրտէ} կարեկցութիւնը պ. Չամուռճեանի գրուածքին

անգամ լսելով ազնուամիտ հեղինակների առ ի {սրտէ} ճշմարտասէր եւ ցաւակցական խօսքերը Ազգի ա

եւ կենսական շարժողութիւն։ Մեր առ ի {սրտէ} երախտագիտական շնորհակալութիւնը թող հաճի

ն ենք համարում նոյնպէս յայտնել մեր առ ի {սրտէ} անկեղծ շնորհակալութիւնը ազնուական հայկա

ս: Թէպէտ եւ ես ի վաղուց հետէ առ ի {սրտէ} կամենում էի մի առանձին նամակով յայտնուի

ինայր, մերթ ուռնոյր, Եւ թռչէին ի {սրտէն} Թառանչք հեշտինք, եւ հոսէր Քի

որդւով Աչքիս առաջ կանգնեցաւ. {Սրտէս} կարծես փոքրափողիս Նոր զօրութիւն ո

խտիս թալկութիւն եւ մինչ անգամ նուաղումն {սրտի} մնաց ի վերայ իմ, զոր զկնի ամսօրեայ ժամ

օրագիր տպելու, կրկին անգամ զորացավ մեր {սրտի} ցանկությունը, եւ սկսեցինք հետեւել այս

ունիմ, որ Ձեր աշխատությունը կպսակե մեր {սրտի} ցանկությունը, եւ դա հավիտենական արձան

վ կարողանայի կատարելապես հայտնել քեզ իմ {սրտի} շնորհակալությունը, պատճառ, եթե այդ գի

ր իմ այս խոսքերս կընդունես որպես անկեղծ {սրտի} բխվածք: Եթե դու չլինեիր մեծահոգութ

պէս մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս իւրեանց {սրտի} մէջ մի վայրախօսութեան եւ բանի տեղ են դն

թ չէ, միայն թէ Աստուծոյ ձայնը չասէ մեր {սրտի} մէջ, թէ մեղանչել էինք ընդդէմ ճշմարտութ

ն չարութիւնքը, որ վաղուց յղացած էր իւր {սրտի} մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար չու

առանց մասնակցութիւն գտանելու ընդհանուրի {սրտի} մէջ։ Ափսո՛ս, որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը

եւ հոգով չափ փափագելի էր մեր ամեններիս {սրտի} համար: Մի անփարատելի տխրութիւն է գ

ն իւրեանց ծնողքը: Սուտ ազգասէրների {սրտի} մեծ ցաւի համար հարկաւոր եմ համարում ներ

տեսանելով միմեանց, կարծես թէ գտանք մեր {սրտի} ազգականը: Նա պատմեց ինձ, որ Մարիե

ելու, եղել ենք, թէ սորա հակառակ, մեր {սրտի} եւ հոգու դատաւորը, այս հանդիսաւոր րոպէ

: Պարոն Կոմս Էմմանուէլ, " {Սրտի} մեծ ուրախութեամբ յայտնում եմ ձեզ Մոսկու

մի, թող լինի նա. ես կատարեցի ահա նորա {սրտի} ցանկութիւնը, ըստ որում, նորա խօսքերից

դ բանը, շատ մօտ լինելով ամէն մի մարդու {սրտի} եւ հոգու, կարող է շատ անախորժ բաների տ

, որ կարողանայինք մի րոպէում փոխել մեր {սրտի} եւ հոգու վկայութիւնը։ Մեր համար շատ վա

տի եւ վնասի բանի մէջ ազատօրէն փոխել ձեր {սրտի} եւ հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից յետոյ

ութեան վերայ: - Հասկացողութիւնը եւ {սրտի} վկայութիւնը խաղալիկ բաներ չեն, եւ մեր

ւթենից դաստիարակուելով Շիյեաթների մօտ, {սրտի} վկայութեամբ ընդունել էի այդ վարդապետութ

իմանելով նորա անհաստատութիւնը կրօնի կամ {սրտի} վկայութեան մէջ: Ինձ՝ որպէս քրիստոնէի

ւեմ: Միւս կողմից՝ մի զմայլանք եկաւ իմ {սրտի} վերայ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքուշ ս

ի վերայ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքուշ {սրտի} տէր էր այդ մարդը: Յետոյ, խօսելով մի ք

ովանդակում ես քո մէջ ամէն մի Հայ մարդու {սրտի} եւ հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ, որ յարա

ռաւել խոր տարրանայ ազգի անմեղ զաւակների {սրտի} մէջ, որոնց առաւօտ եւ երեկոյ աղօթք են կ

կամ թարգմանութիւն առնել առանց հոգու եւ {սրտի} անդորրութեան, անհնարին բան է, եւ եթէ

իկականութիւնը տեղ չէ գտանելու հասարակաց {սրտի} մէջ, իսկ մեր ազգը, կաւեղէն ոտքերով թա

աքանչիւր մարդու ազատօրէն խոստովանել իւր {սրտի} վկայութիւնը, մեք ճանաչում ենք կորստաբե

նքը: Անմխիթար տխրութիւն է ձգել միշտ իմ {սրտի} վերայ մտածութիւնը, թէ աշխարհի երեսին գ

նդանացնել մայրենի լեզուն ազգի զաւակների {սրտի}, հոգու եւ բերանի մէջ, անհետացնել մեր

ինին հազարաւոր մարդիկ, որ ուրախութեամբ {սրտի} կը ցանկանային մասնակից լինել մի այդպիսի

ոյն ժամանակ չկարողանալով թաքուցանել մեր {սրտի} ցաւը մեր սիրելի բարեկամի պարզամտութեան

ւր նպատակին, կարողացա՞ւ բժշկել մի քանի {սրտի} խոցուածք: - Արհեստաւորը, կատարելո

որհուրդ ունայնաբանութեան վերայ, որ իւր {սրտի} յաւելուածից բաշխել էր պարոնը " Մեղուի "

ի մի մարդ եւ առանց վարագոյրների յայտնել {սրտի} խորհուրդը: Թողունք այս եւս, ես Հա

ականութիւնը ծարաւում էր միաբանութեան եւ {սրտի} խորքում արտասւում էր հերձուածի դառն պտո

սօր պաշտւում են, եւ որ Պ. Խուդաբաշեւի {սրտի} մեծ ցաւի համար պիտի մինչեւ վերջը պաշտու

" Հիւսիսափայլի " դաւանութիւնը է եւ մեր {սրտի} խոստովանութիւնը: Եւ եթէ պատահի մեզ, ո

է ոչ ոք իրաւունք չունի բռնադատել ուրիշի {սրտի} վկայութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " ուղղութի

: Ահագին տխրութեան ամպ ծանրանում է մեր {սրտի} վերայ, երբ մտածում ենք, թէ Անգլիացին

նկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ նմա, ի {սրտի} իւրում ", - ասում է Քրիստոսը։ Մեզ հաս

արթում ցոլացնում է բոլոր հանդիսականների {սրտի} մէջ, ուրախութիւն, տրտմութիւն, զարման

բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, իմ {սրտի} Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թէ կը գայթի

կառակ ": Եւ սերովբէն, որ գիտեր Մարդու {սրտի} շինուածքը, Եւ ամեն ինչ տեսնում էր Նրա

րկինք դեռ ցօղէին. Եւ ձեռք քաղուսք {սրտի} կուսին պատահին: Այլ խուն ի վեր ամ

" Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր Ադամ, Թէ {սրտի} քում ոչ տուաւ՝ Զոր սիւք ասես շարժ

Այլ սերովբէն, որ գիտէր Մարդոյն {սրտի} զկազմած, Եւ ոչ բնաւ վրիպէր

ի ցանկանալոյ, անդէն շնացաւ ընդ նմա ՚ի {սրտի} իւրում ": Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ դեռ

ստոնէութիւն հիմնի ՚ի վերայ գիտակցութեան {սրտի} եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի սնոտի եւ յամուլ ծ

ցուն, լուսաւորելոցս Հայոց, վկայութիւն {սրտի} !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատրաստ ե

կը: Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի նորա {սրտի} սուրբ կամքը. Այն սուրբ կամքը կատ

ին Հայաստան, Նա, որ իր որդոց դեռ {սրտի} խորքում Չունի հաստատուն մի ոտքի կ

ւած փիլիսոփայի անձնասիրութիւնը: Մեր {սրտի} խորքից ցաւում ենք, որ մեր անունը, թեր

պարոնին. միւս կողմից չափաւորւում է մեր {սրտի} ցաւը, տեսանելով որ պարոնը փարատել է,

տել է, կամ գէթ աշխատել է փարատել, իւր {սրտի} ցաւը խոշոր գեղջուկ հայհոյութեամբ: Ի

անորոգուին կամ հնանան իւրաքանչիւր անձին {սրտի} եւ հոգու մէջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ ո

ւնք չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը եւ {սրտի} ազատ խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը,

ասպարէզ իջանէ, բայց եթէ բանը կրօնի եւ {սրտի} վկայութեան վերայ անհաստատութեան գայ, կ

ին համակարգութեան։ Բայց մեր կարծիքը եւ {սրտի} հաստատ վկայութիւնը այսպէս է, թէ մի օրա

ով խօսել, որ ժողովրդի ականջը ներգործէր {սրտի} վերայ եւ այն տպաւորութիւնը, որ լսողութ

որ լսողութիւնը ստանում էր, բացարձակէր {սրտի} վերայ։ Այս, գիտակցութենով եւ հասկացու

ութիւն չ'ունէին։ Այս պատճառով ժողովրդի {սրտի} վերայ ներգործելու համար պիտոյ է այնպիսի

ղինակը պարտական է գործ ունենալ ժողովրդի {սրտի} եւ հոգու հետ եւ ո՛չ նորա ականջի հետ, ո

իայն արտաքին աշխարհի տպաւորութեններին, {սրտի} եւ հոգու մէջ մտանելու։ Երկրորդ՝ մի այ

մ թարգմանել մի գիրք, նա կատարում է իւր {սրտի} ցանկութիւնը։ Բայց՝ ի՞նչ խորհրդով, օգ

ի վրայ, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի {սրտի} մէջ ամրացած դադար չէր տալիս նցայ, տիրա

ութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից յետոյ նա {սրտի} խորքից հառաչեց եւ ասաց, որ ժողովուրդը

ւր լեզուն նորա վերայ, դուրս ցայտեց իւր {սրտի} միջի ոխակալութիւնները, որ ունէր տարեւո

յ իւր խօսքերը ազդու կացուցանել ժողովրդի {սրտի} մէջ: Վերակացուի առաջին օգնականը

ազանդեցնել, իսկ սիրով ` թագաւորել նորա {սրտի} մէջ: Երեւի թէ կային դորայ մէջ այնպիսի

ն անփոյթ էր երեւում, նորան կը գրէր իւր {սրտի} մէջ, որպէս մի մարդ, որին պէտք էր ցոյց

տճառով նայի կին մարդու վերայ, արդէն իր {սրտի} մէջ շնացաւ նորա հետ։ Այլեւ հեթանոս

ագրին մէջ այսպէս են. " եւ ասաց Եսաւ 'ի {սրտի} իւրում. աւուրք սգոյ հօր իմոյ ( այսինքն

անկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ նմա 'ի {սրտի} իւրում ( Մատթ., գլ. Ե, համ. 28)։

արոններից, որ բամբասելու էին մեզ, ձեռքը {սրտի} վերայ դրած վկայել մեր ասածին, եւ խղճմտա

ւմ էր, որքան հնար ունէր, վառել Հայերի {սրտի} մէջ լուսաւորութեան եւ ուսման եռանդը, ո

ր առանձին բժշկական գիտութեան մէջ։ Նա, {սրտի} յօժարութեամբ ուսումնասիրելով իւր գիտելի

քը մանաւանդ մեծ ազդեցութիւն ունէին նորա {սրտի} եւ հոգու վերայ. այս էր պատճառը, որ չխ

ւմ է մեր կորուստը եւ բարեկամական անկեղծ {սրտի} կսկիծը նորա հետ միասին։ Բայց, որպէս Ք

ամոքել հանգուցելու ծերունի եւ այրի մօր {սրտի} կսկիծը, որ անհամեմատ մեծ էր, քան թէ մ

հեռացած ես, ընդունիր մեզանից մեր տխուր {սրտի} զգացմունքը, որպէս մի յաւիտենական գրաւա

սեց Մանթուխեանցը, - ես յայտնեցի ձեզ իմ {սրտի} վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բարեկամ, թէ

թափուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի վշտահար {սրտի}, բայց դուք թաղուելով այս ոտնակոխ փոշու

միշտ պիտի սուրբ մնան քնքուշ եւ հասկացող {սրտի} համար: Բայց վա՜յ այն ազգին, այն ժողով

նաբար տեսանէր մի այսպիսի մաքուր զեղումն {սրտի}: Կոմսի հետ խօսողը էր մի տիրացու:

ած չէր դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում էր {սրտի} եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, ե՛ս եմ, -

րաւէրը, բայց մի փոքր մեղմացել էր արդէն {սրտի} կրակը, բացի սորանից յիշեց նա իւր սովոր

իստոս, - պատասխանեց կոմսը, ախ քաշելով {սրտի} խորքից: Ինքը ինչ բաների վերայ էր մտածո

ատ խաբուելու պտուղ չէր. նա ինքը մի բան {սրտի} վկայութեամբ ճանաչելուց եւ գնահատելուց յ

ախանձի որդերը եռ են գալիս այն ապականեալ {սրտի} վերայ: - Արդեօք այդ բաները յարակցո

եւիցէ անախորժութիւն խանգարելով հոգու եւ {սրտի} անդորրութիւնը, ձգում է ամբողջ կազմուած

ք ձեր հարստութենից, եւ առանց մարդկային {սրտի} զգացողութեան ընթանալով ձեր դստեր եւ փես

ով զարկում էր այդ կերպարանքի մէջ: Նորա {սրտի} եւ հոգու խռովութիւնը անցել էր չափից, յ

այ է առաւել եւ առաւել զայրանում էր նորա {սրտի} ցաւը: Մանուշակը Աղուանեանց Մկրտչի

նչ ժամանակ տանը ոչ ոք չկար, վրդովեց իմ {սրտի} ուրախութիւնը. նորա անհամարձակ եւ ստորա

ակի մի ժամ առաջ ունեցած ուրախութիւնը եւ {սրտի} ցաւը ուրախութիւն էր դարձած միայն այս յա

ոսկու ու արծաթի վերայ չէր, այլ մաքուր {սրտի} եւ առողջ բանականութեան վերայ, որի առաջ

յլ քոնը, ա՛ռ նորան եւ միացուր քո ազնիւ {սրտի} հետ, թո՛ղ այս գիշերուայ խորհրդական լռո

դուրս չէին գալիս տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի {սրտի} վկայութենից. նա հաստատապէս հաւատում էր

հարկը ի՜նչ բաներ չէ ստիպում կատարել մեր {սրտի} յօժարութեան ընդդէմ. ես ասացի միայն հար

րդերից մինը... Մի օր մեր ցեղապետի {սրտի} անդորրութիւնը վրդովուում է մի դերվիշ,

ց, նա երջանկութիւնը համարում էր գտանել {սրտի} մէջ, եւ ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց ե

շակը այնպէս կպել էր դուռին, որ ամենայն {սրտի} զարկելը բացարձակւում էր դուռի վերայ, ա

լ է նա։ Բայց մեր խոհական եւ մտածող Հայ {սրտի} համար ո՛րքան պիտոյ է ծանրանայ այս պատմո

ի հետ, որ ասում էին, թէ Մխիթարը, իւր {սրտի} մէջ յղանալով կազմել մի ընկերութիւն, մտ

վատաբաղդ չէր գտանուած, որ շիջանէր նորա {սրտի} մէջ կրօնի ճրագը, իւր գործողութիւնքը կա

ստոնեայ մարդը՝ ընդունելով իւր հոգու եւ {սրտի} մէջ Աւետարանի բանքը, դաստիարակուելով ա

կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է նոցա {սրտի} եւ հոգու մէջ ստրկութիւն, անգործութիւն

ս երկնային եւ աստուածային Վարդապետը իւր {սրտի} վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի

վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի {սրտի} մէջ աւելի խոր տպաւորելու համար իւր մահո

անալ Սուրբ գիրքը եւ հարկադրուած է ոչ թէ {սրտի} վկայութեամբ, այլ մեքենական հպատակութեա

աւոր ժամում դուրս երեւեցուցանել իւրեանց {սրտի} եւ հոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով բաց

ընտրութեան անօթք՝ այս գաղափարը ազգերի {սրտի} եւ հոգու մէջ իրագործելու համար։ Սոցա ք

երին, պարզ երեւում է, որ ունէր նա իւր {սրտի} խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափ

կսեալ 'ի ծագաց աշխարհի, ոչ դառնութեամբ {սրտի}, որպէս յոսոխն նշմարի, այլ պահանջմամբ

չ կարելի բան է, որ մի մարդ երկու տեսակ {սրտի} վկայութիւն ունենայ, երբեմն այսպէս ասէ

նենալ, բայց ճիզուիթը առատ ու հարուստ է {սրտի} վկայութեամբք. նա այնքան ունի եւ այնքան

ջնորդեալ՝ կամ էին փառս որոնել անձանց ի {սրտի} ժողովրդեան, առ անհասկանալի նմա գրելոյն

եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի {սրտի} աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց զձգտողութիւն

որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ {սրտի]} եւ սնուցանել զմտաւոր կենդանութիւն մանկ

ւ զանբուժելի] թողեալ հնախոյզ բանասիրացն {սրտի}, [որով] ընդ մէջ անցելոց դարուց ցչորրոդ

մաքուր խղճմտանօք իբրեւ բղխուածք ազգասէր {սրտի}, առանց իրիք կողմնապահութեան եւ կամ այլ

էրքը, որ Վերանորոգութիւնը դրեց Պապական {սրտի} վերայ, աւելի խոր էր ներգործում հետ զհե

։ Բայց Կսաւիէն չ'յաջողեցաւ հասանել իւր {սրտի} ցանկացածին. նա հիւանդացաւ յանկարծ հարի

աւ՝ փակած Կայսերութեան դուռի մօտ, իւր {սրտի} անհամբերութենից եւ սպասելուց։ Այսպ

յն ժամանակուայ Եւրոպացի ուսումնականների {սրտի} մէջ, կարողացաւ իւր կողմը շրջել ջերմեռա

մէջ, որ անուանւում էր " Մարիամի սուրբ {սրտի} Հասարակութիւն " ( Compagnie du saint co

մ էին անցածի եւ հնի ամլութիւնը, բայց, {սրտի} եւ հոգու քաջութեան պակասութենից, վախեն

ան պատճառը։ Եթէ Պ. Գամառ-Քաթիպայի {սրտի} վկայութիւնը համաձայն է նորա գործածած՝

, յայտնում ենք Պ. Գամառ-Քաթիպային մեր {սրտի} անկեղծ շնորհակալութիւնը։ Կը ցանկանային

մ իր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ {սրտի} աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը, որ

դրութիւնից քարերի փոս ընկնիլը, Գարեգնի {սրտի} զեղմունքը, Իւղաբերի մոմերը եւ այլն եւ

թակայ է բնութեան ազդեցութեան. բնութեան {սրտի} զարկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու սրտու

պւում է ասել բնութեան ճարտարապետին, իր {սրտի} աղօթարանից, " որպէ՜ս զի մեծ են գործք ք

նորա շարադրողներին, - եւ հրաժարուիլ իր {սրտի} վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւ

ութիւնքը իրենց կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի {սրտի} եւ հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ ա

, արմատանայ եւ հաստատուի ազգի հոգու եւ {սրտի} մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր գոյ

ել է մարդուս մէջ լեզու եւ բանականութիւն {սրտի} զգացմունքը ընկերին յայտնելու մասին, իւ

ն ճնշողութեամբ դրոշմում էին նորա փափուկ {սրտի} վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթարկուած էր այ

էջ, այլ նաեւ շատ լուսաւոր ազգերի մէջ, {սրտի} անխարդախ եւ անկեղծ խոստովանութիւնը չէ գ

երպով. խնդիր, որ զայրացնում է զգայուն {սրտի} վէրքերը։ Ազգը բաղկանում է ընտանիքն

Մխիթարուի՛ր, տէ՛ր Ադամ, Որ չը տրուեց {սրտիդ} հեզ, Ինչ կոչում ես շարժիչ հով. Այն զլ

արժիչ հով. Այն զլացաւ Տէրը քեզ, Զի թէ {սրտիդ} մէջ փչէր Շունչն այն բոցեղ, կիզանուտ,

առնելով կարդա ու հետո քո խղճմտանքովդ քո {սրտին} եւ հոգուն պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք

արկայ, որ մօտ լինէր ժողովրդի հոգուն եւ {սրտին}, այնուհետեւ ամենայն կարող մարդ զանազան

յին փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չէ իմ {սրտին}, ո՛, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: Ին

տեւ նա է այն միակ առարկան, որ մօտ է իմ {սրտին} եւ հոգուն, որովհետեւ նորա արիւնը շրջան

ւը խեղդում էր ինձ. խօսք, որ մօտ էր իմ {սրտին} եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր ի

վերայ, շատ եւ շատ ծանրանում են Անգլիոյ {սրտին}: Անգլիան ուրախ էր մինչ սորանից մի

ոնց երկինքն է ցօղում. Ու ձեռներըս տաք {սրտին} են պատահում: Ապա ձեռքըս վեր տանելով կ

թքեալ յառատութենէ ճիզվիթական շտեմարանաց {սրտին}, յաւելոյր ՚ի բողոքանսն ընդ փոյթ խափանե

րհասին։ Նորան այն էլ դիւր է {սրտին}, Որ անտրտում, անվրդով Քընի

աղեր, վէպ, առակ, Հաճոյացիր մեր {սրտին} ։ Թո՛ղ դատարկ բաներ լինին,

անտառը, Սոսկալի էր ահաբեկուած իմ {սրտին}: Լսելիքս ամբոխուեցան... վ

ւթիւն խորին Պատել էր նստած մարդերի {սրտին}. Մի մարդ սեւագլուխ հասակով միջակ

պաւորութիւնը, անմիջապէս հասուցանէ նորա {սրտին} ։ Եւ հեղինակը պարտական է գործ ունենալ ժ

լիս, որ աւելի տխրութեան ամպեր պատեն իմ {սրտին}: Դուք ցոյց էք տալիս ինձ, որ տարագիր ը

այս... Թիւթիւնճի-օղլուն, որ ձեռքերը {սրտին} խաչած լսում էր Շահումեանցին բոլորովին զ

նալ. չէ՛, այդ չէր պատճառը. Մանուշակի {սրտին} այլ մարդ էր տիրած. նաեւ տեսանել չկամէր

ւթենից յետոյ, յարմար գտանելով նորան իմ {սրտին} եւ հոգուն, ցանկանում էի, որ այս երկու

եր աղջիկը առնելով. նորան նայի՛ր, նորա {սրտին}... Այդպիսի նեղսիրտ փեսայ մեզ հարկաւո

ն երազ եւ ո՛չ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի {սրտին} գործարանի երեւութացեալ հոգւոյն աչաց թաթ

ւմ է, թէ " օխտը թիզ եղ է կանգնում նորա {սրտին} " ( եր. 26): Պէտք չէ նոյնպէս մոռանալ

տեարք եւ անմահ բարերարք, Երախտագէտ {սրտիս} զգացմունք չտան ինձ թոյլ՝ բանալ զբերան

ս գոհաբանութիւն, նշան երախտապարտութեան {սրտիս}. զարդիս անձեռնհաս եմ, անմահ բարերարք

ս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ իմ {սրտիս} խոցերը, որոնց համարը աստուծո միայն հայ

նենար այնքան մաքուր սեր, ինչ որ կաս իմ {սրտիս} մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ

ձ այստեղ կգտնեք: Գրում եք, որ գրեմ {սրտիս} ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակալ եմ, ին

ձանձրալի եւ միօրինակ կեանք: Շատ անգամ {սրտիս} նեղութենից գնում եմ ծովի ափը եւ, տեսան

նելու ընդհանուրի սրտի մէջ։ Ափսո՛ս, որ {սրտիս} ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած իմ սիրելի ա

ես գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր {սրտիս} կսկիծը եւ խաղաղ հոգով, ուրախադէմ կը հա

երը, որ շատ անգամ նստելով ծանրանում են {սրտիս} վերայ: Ո՛հ, ահա երեսուն նոր տարիք

ցիկ առաւօտ: Այս բոլոր բաները վառում են {սրտիս} մէջ մի փոքրիկ լապտեր ուրախութեան, որ ա

թեան պարապել, բայց երանի թէ կատարել էի {սրտիս} ցանկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի վերայ էի

եղդում էր. չկար մի մարդ, որ մօտ լինէր {սրտիս}, որի հետ ունենայի մի հասարակաց գաղափար

յետոյ որոշեցի գրել Ձեզ այս նամակը եւ, {սրտիս} ցաւը թափելով, մի փոքր ազատ շունչ առնու

որդեց սորան. Ազգի վիճակը ծանրացաւ {սրտիս}... Ապոլլոն տուեց ինձ իւր քնարը,

շխարհ: Իբրեւ պատիժ ինձ տուիր, Տրտում {սրտիս} մխիթար, Թէ՞ զգալով չարչարուիլ Ու չքանա

հայի չար վարք ու բարքեր, Զարկեցին {սրտիս} բիւր հազար նետեր. Իմ պաշտօն թուեց

, կան եւ շատ կան այժմ, կրկնում եմ, եւ {սրտիս} երախտագիտութենից դէպի Աստուած, ստիպւու

նակ Գանգէսի ափերումը: Երբ զայրանում էր {սրտիս} վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն էի փախչո

էպի Փարիզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը, եւ {սրտիս} նեղութենից գրեցի ուսումնական դատողութիւ

զարհուրելի օդոյ անընդհատ թռչէին ի խորոց {սրտիս} մղձկմունք, որոց յիշատակք, տարժանականք

ւթեամբ, ի՛նչ մնում է ինձ ասել, եթէ ոչ {սրտիս} խորքիցը օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլութիւ

բորբոքեցին հոգիս, որ չկարողացայ զսպել {սրտիս} խորհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու վայ

ել էի եւ մի փոքր հանդարտել էի, թափելով {սրտիս} ուրախութեան աւելորդը, լսում եմ ահա, ո

ռ ունէի տրտմելու, ըստ որում երկիւղ կար {սրտիս} մէջ, որ մի գուցէ ես եւս, կամ իմ ընտան

ո՛ւր էր այն երանութիւնը, որ հնար լինէր {սրտիս} վերայի եղածը դուրս տալ եւ թեթեւանալ այն

նգամ, երանի՜ թէ քանի չեմ մեռած, թափէի {սրտիս} եղածը մեր ազգի առաջեւ, պատառէի մի քանի

էր․․․ կամ գէթ առաչօք, Որ կրակ ձգեց {սրտիս} մէջ անմար․ Թշնամի վհուկ, երեւի, կ

Ազնուասիրտ եւ մեծահոգի Գ... {Սրտիս} հրամայող. Այսօր այն պարոնը մեր տուն

պահել իւրեան: Բայց, մի այսպիսի ցաւից {սրտիս} մէջ յառաջացած վէրքը բժշկւում է իսկոյն,

լով հեղինակից, մի անտանելի ա՛խ քարշեցի {սրտիս} խորքից, ասելով. ցաւալի հայոց ազգ, մի

խօսք չասենք։ Այս խնդիրը խիստ մօտ է իմ {սրտիս}, ուստի թող ներեն մեզ մեր ընթերցողքը մե

տհաճութիւնը Սօսի յետամտութեան վրայ. " {Սրտիս} տախտա՜կն են դաղել ", - ասում է նա ( եր

եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ {սրտիսն} էլ թող աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե

տելի հրամանի, ծանուցի ձեզ յուրախութիւն {սրտից} ձերոց եւ ձերայնոց: Մեք շնորհիւ արար

նայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ {սրտից} մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք չկարելով

չկարէն իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ {սրտից} իւրեանց բռնադատին եղջերուաքաղօք մխիթարե

նայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ {սրտից} թշնամեաց: Ուրախ եմ, զի պ. Յովնանեանց

րող գնալ: Բայց այս մի խորհուրդ է իստակ {սրտից}, ինչպէս կամիք: " Ահաւասիկ Պարոննե

յ հպատակների վերայ: Մի՞թէ Նախիջեւանցու {սրտից} այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը եւ ահը,

թիւն առնելու ", համաձայնում է իմ իստակ {սրտից} տուած խորհրդին՝ մի բարեկարգ դպրոցում ս

խարհի ի մշտնջենական վիշտ եւ ցաւ զգայուն {սրտից} եւ ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագայ սերնդ

ը բազմութեան, Խոր հառաչանք քաշեց {սրտից}, յոյսը եղաւ ողջ ունայն. Տեսաւ բա

յս էր մեր գործը: Արիւն է կաթում մեր {սրտից}, երբ նայում են ազգի ամայի եւ ամուլ կեա

ամար, եթէ իւր վատ կիրքը արտաքսելով իւր {սրտից}, աշխատի իւր կոչմանը համաձայն ընթացք ու

զբունք, որ պէտք էր արմատախիլ առնել իւր {սրտից}, որ բարոյական մարդիկ նորան սիրէին: Վա

յդ բանը երբեք դուրս գալու չէ Հայոց ազգի {սրտից}, քանի նորա լուսաւորութիւնը գտանւում է

անցեալ ապիրատութենների յիշատակը Ազգերի {սրտից}, որ ամենայն րոպէ սպանում էին նորան բար

պարզութեամբ, եւ խօսում ենք ուղղակի մեր {սրտից}, որ շատ անգամ չէ ենթարկվում սառը կանոն

րբ այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի ազգի {սրտից}, ազգի հասկացողութիւնից, երբ նա թունաւ

քին. Սուրբ ու ազնիւ զգացմունք մեր {սրտիցը} հեռի է, Մեր ամբողջ ուշ ու միտքը չ

ը տայ Աստուած: Մանուշակը կարմրեց եւ {սրտիցը} ծածուկ բարկացած մտածում էր, եւ որպէս թ

ը այն բանի մէջ, որ դու կասկածում ես իմ {սրտիցը} եւ համարելով, թէ ամուսնանալ խնդրում էի

խիլայեալ ի կայսերէ՝ զանձուկ փափագանաց {սրտիցն} լնուլ ըղձանան, փոյթ լինին ի վարդապետել

ալ գայ ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթութեամբ {սրտիւ} գալ առ մեզ յողջոյն, եւ քո զմտաւ ածեալ

վիճակաց Հայոց չկարէին միանալ եւ մաքուր {սրտիւ} կազմել զմիաբանութիւն, այլ եւ եթէ ուսու

րեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, եւ բարկացաւ {սրտմտութեամբ} Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի... Եւ ասէ Մովսէս

ցաւ եւ լուաւ Տէր... Եւ եղեւ բարկութիւն {սրտմտութեան} Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ գնացին... Եւ

ի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ {սրտմտում} ենք դարձեալ, տեսանելով, որ այս անգործ

աջեւ: " Ընծայի " հեղինակը, սաստիկ {սրտնեղած} Պ. Կըկռիկեանի ընդունելութեան վերայ, հ

ւմից պակաս չէ: Արտասուել պիտի, քան թէ {սրտնեղել} այն դժբախտ ծնողների եւ աւելի դժբախտ աղջ

զարամեայ աւերանքը, չպիտի փոքրոգութեամբ {սրտնեղենք}, թէ ինչի՛ մէկ դարում կամ հինգ դարում չ

տալ մեր նոր լեզուին չպիտի փոքրոգութեամբ {սրտնեղինք} թէ ինչի՛ մէկ կամ հինգ տարում չէ շինւում

քո վերստին բանդագուշելովը, ինձ պատահի {սրտնեղութիւն} կամ փսխել, այս պատճառով գործ կը դնեմ ի

մուսնութեան մէջ թագաւորում է մի անսովոր {սրտնեղութիւն} եւ ձանձրոյթ. արք եւ կանայք ամենայն օր

արդական գաւազանի զարկուածով: Եւ սաստիկ {սրտնեղում} են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացն

Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես բարի {սրտով} եւ խորհրդով արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ

այելով այս անհարմարության վերա, ես բաց {սրտով} գրում եմ Ձեզ այս նամակը, առանց սուտ քա

Խնդրեմ ողջունես իմ կողմից բոլոր մեզ {սրտով} բարեկամքը: Ինչ բաների մասին որ սրբազան

ատվական նամակիդ։ Քեզ միշտ հոգով ու {սրտով} բարեկամ խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց պ

ուշտ: Ձեզ միշտ բարյացակամ հոգով եւ {սրտով} խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 7 նո

եւ բարի սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս {սրտով} եւ հոգվով դարձյալ դիմում եմ դեպ ի Ձեզ,

նում եք: Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվով եւ {սրտով} առողջություն, երկար կյանք եւ ամ են տես

թեանը՝ խօսքով եւ գործով, ամենեւին այն {սրտով} եւ այն ջերմեռանդութեամբ, ինչպէս կ'ընթա

արաբանութիւնքը։ Նա բարի տղայ է եւ բարի {սրտով} ։ Նա եկել էր հարցանել ինձանից, թէ ի՞նչ

կարգը, որոնք իւրեանց լայն հոգով, լայն {սրտով} եւ բազմակողմանի հայեացքով վերջապէս Աստո

ն նախ՝ մեր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով եւ {սրտով} Հայութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ սէր դէպի

օթութիւնք, ես ընդունում եմ, այո՛, եւ {սրտով} հաւատում եմ, որ անարդիւն լինելու չէր մ

վ միմեանցից հեռի, մօտեցնէր միմեանց գէթ {սրտով} եւ հոգով։ Մի՞թէ իմ եւ Ձեր Հայութիւնը գ

Եթէ պիտի ցաւէին, նշանակում է հոգով եւ {սրտով} ընդունել էին, իսկ թէ ընդունել էին, ի՞

ի շատ վնասակար անհոգութեան վերայ: Ջերմ {սրտով} աղաչում ենք Ամենակալ Տէրը, որ նա խնայե

ւ հազար մենք խոստմունք խոստանայինք ջերմ {սրտով}, Թէ մինչ մահերուս օրը չէինք մոռնա

ջին, Հիւանդ անկողնումս, տրտմալից {սրտով}, Մնացի ամբողջ երեք օր վերջին։

կ ով որ ճանաչէ իր յանցանքը եւ զարհուրած {սրտով} կարող լինի զղջալ շտապել իսկոյն թողութիւ

անել, այս բոլորի հակառակ արին. ուրա՛խ {սրտով} ծաղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, բացին ի

րծը։ Այսպէս յայտնում ենք մեր մաքուր {սրտով} շնորհակալութիւնը եւ բժիշկ Պ. Յարութիւն

ատ լինելով պարգեւատրելու մասին, այնքան {սրտով} չէր կատարելու յիշուած տարեգլուխը:

ցը: - Ինչպէս հաճոյ է ձեզ, - խաղաղ {սրտով} ասաց պ. Մարկոսը, - ես շատ դիտաւորութի

երկու Հայ, մաքուր խղճմտանքով եւ անկեղծ {սրտով} միմեանց մօտ եկած մի ազգային գործի համար

ւշ շարժմունքով, Ձկնորս էր որսում, {սրտով} համարձակ: Նա խոստանում էր նոր

նձ հանգիստ մաշել իմ կեանքը Եւ խաղաղ {սրտով} մտնել դէպի հող: Երբ աւարտեց

կում, շատ սիրել էր նորան, այդպէս պարզ {սրտով} մարդ եղածի համար, այնուհետեւ ծանօթացել

եւ շատ անգամ պատգամախօսի պաշտօնը յօժար {սրտով} վերաները առած, գուշակելու մի մարդու ապ

ների անհամաձայնութեան վերայ հեռանում էր {սրտով} Շահումեանցից, թէեւ ակամայ, որպէսզի վե

սակել մեր փափագը: Քեզ միշտ սիրող ու {սրտով} պաշտող Գ. Շահումեանց: Մանո

հետ ամուսնանալուց. բայց ես այնպէս վատ {սրտով} մարդ չեմ. խօսք տուել եմ, կը կատարեմ:

ր խաչուիլը աւազակների մէջ, պատրաստական {սրտով} եւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա ճշմար

եւ գիտէին կարդալ հայերէն։ Հոգով եւ {սրտով} ցանկանում ենք, որ ամենայն ծնող, փոխան

ւթեան տակ։ Ա՜խ, պարոննե՛ր, մաքուր {սրտով} եւ սուրբ խղճմտանքով ասում եմ ձեզ, քանի

կը տար իր եղբօրը, առանց ամենեւին հոգով {սրտով} իր էրկայ դաւադրութեան հաղորդ լինելու:

կները Վարդիթերին տալ եկեղեցում: Անոյշը {սրտով} ուզում է կատարել իր ազգականի խնդիրը, բ

ոյթքը պէտք է, որ ամէն մարդ իր մտքով ու {սրտով} հասկանայ, ուրիշի խօսքով արուած նկարագր

կը լինի, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխարդախ {սրտով} սիրելով մեր ազգը, ցոյց տուեցինք, որ ա

ովին հանգիստ եմ, - այլ որովհետեւ նրանց {սրտում} եռացող կրքերը տակավին չեն հանգստացել եւ

լ նոցա մէջ ազգութեան սերմը, վառել նոցա {սրտում} Հայութեան կրակը, մի խօսքով՝ կատարել ա

Նորա տեղը աներկբայ նա կը բռնէ մեր {սրտում} Նորա երկու կեղծաւոր եւ կամ քաղցր խ

նոր թագաւոր Ու դէպի նա տեսաւ ազգի {սրտում} վառած սիրոյ հուր: Միտքը բերե

Իւր հին գործն ու բան. Վառեց շատ {սրտում} Անշէջ կրակներ, Դարբնեց հրացա

ատ մարդ զրկեց, Գութ չունեցաւ իւր {սրտում}: " Ապա այն ի՛նչ աստղ է, հա

թեանը։ Քո քաղցր յիշատակը ապրելու է մեր {սրտում}, քանի սա զարկում էր մեր կուրծքի մէջ.

բան ուսանէին ( պ. Յովնաթանեանցը, իւր {սրտում}, ատեցող էր ամենայն լուսաւորութեան),

ծոյ մէջ է բնակւում, ով որ սէր ունի իւր {սրտում}, Աստուած ունի իւր մէջ: Մարդը պատկեր է

շատ բնական է։ Գործը հեղինակի մտքում եւ {սրտում} արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չու

շատ բնական է: Գործը հեղինակի մտքում եւ {սրտում} արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չու

սրտի զարկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու {սրտում}: Մարդը իր գաղափարքը առնում է բնութիւնի

ների որդին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ իրենց {սրտում} ընդունում են Վայկունի խօսքերի ճշմարտութ

նա շատ քեզ վերայ, Արտասուաց հետք {սրտումդ} կա՞յ: Աստուծոյ սիրած քաջ զ

կար ժամանակ այս խորհուրդը մնացել էր մեր {սրտումը} բոլորովին անգործ, պատճառ, որ զանազան

մ է Երեւանի եւ Էջմիածնի մէջ, ունեցել է {սրտումը} մի յաջողութեան յոյս, իսկ որքան մօտենու

կանոնաւոր երաժշտութիւն տեղ չգտանէ նոցա {սրտումը}. ի՛նչ զարմանք, եթէ սառն աչքով նայեն ա

ւս ծնած չէր, այլ միայն յղացած Լօյոլայի {սրտումը}, կը տեսանենք յետոյ, թէ ի՞նչ գործերի ծ

ու ժամանակ կասկած տարածեց ժողովականների {սրտումը}, որոնք համարում էին, թէ նա Պելագիական

լեգիումի մէջ, սերմանում են աշակերտների {սրտումը} այնպիսի գիտութիւն, որ օգտակար էր Կարգի

ինձ. թւում էր, թէ մի վէրք գոյացել էր {սրտումս} եւ ճարակում է սորան: Քունը իսպառ փախաւ

- Չնչին բան, Ձեր մռայլութիւն. եթէ {սրտցաւութեամբ} եւ Ձեր մռայլութեան գանձին խնայելով գործ

լ այդ գործը, թէ մի այլ պատճառ, եւ ահա {սրտցաւութեամբ} տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ եւս, որ թ

լեալ շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի {սփիւռս} նշտետին Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ ըստ ժամանակին

աւորաց: Անմա՛հ իմ տեարք, կեցջիք ի {սփոփանս} ազգի, զի ամենեցուն, որ յազգին են աչք

ւմն " եւ ի գիտութիւն Հելլէն դպրութեան: {Սփոփեալ} սրբոյն Մեսրոպայ եւ սրբեալ զարտասուս ընդ

ականություն են պատճառում, թե՞ կարող են {սփոփել} ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ ե

ւնքների մասին - ոչ մի դեպքում չեն կարող {սփոփել} ինձ, ընդհակառակն, նրանք տաղտուկին տաղ

ած լինէինք հանգուցեալը իբրեւ մեր անձը. {սփոփել} եւ մխիթարել սիրտը այն մօր, որ կապւում

կեղէնս դար, թերեւս՝ եւ հանգուցանել եւ {սփոփել} զվշտացեալն սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարո

կեղծաւոր, երկերես, Որ ողջ աշխարհ {սփոփելով}, Թողուս Հայաստանն անտես։

Մահ էր խընդրում ճարակըտուր, {Սփոփեցիր} դու նորան։ Ծառ ու անտառ, լերին,

Գանձ, գաւազան, Աթոռը, Թո՛ղ {սփոփէ} անոյշ ձայնդ Նորա վիշտն ու սեւ օրը

կը Հայաստանի բերանից. " Առ այժմ լիովին {սփոփիմ} եւ զովարար ցօղ հիւսիսոյ խառնեալ ընդ հար

Երեկոյացեալ մեր օրը Թո՛ղ քեզանով {սփոփուի} "։ Ա՜խ, կատաղի դու մանկութ

Ոչ ոք քեզի այս չի գալ, որ ոսկերքըդ {սփոփուին}... Ծածկած է քո օթեւան... Դու ը

թէ մի փոքր թեթեւանում է իւր վշտերից եւ {սփոփւում} է գտանելով մի ընկեր իւր տարած նեղութիւն

րբոյ Էջմիածնի: 3 Ի նմին 1848 ամ ի ի {սփռել} մարդախոշոշ խոլերայի եւ սահմանս Նախիջեւա

ւթերի նման հավաքածուները կարող են լույս {սփռել} միայն անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի կ

թափուել էր գետի նման, մահիճ, վերմակ, {սփռոց} ՝ ամենայն ինչ ջուր էր դարձած: Շատ մտած

ին դիպակից վերմակներ, հոլանդեան կտաւից {սփռոցնէր} եւ այլն, եւ այլն: Դայեկը իսկոյն ճանաչ

րէ՜ն ` Նրցունքներն այն - իբր խունկ ` Որ {սփռում} էր սերովբէն: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Ա

Իմ պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ Երբ {սփռում} էի սուրբ սիրոյ սերմեր։ Այլ

ւալից աղաղակով խնդրում են Փրկչից. " {{Խօ՛սք} տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո

. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ ինձ {{խօ՛սք} տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". արդ եթ

ելով ի սմա քառասուն եւ հինգ հազար ռուփի {սքայ}. եւ այս տանս սահմանն արեւելեան կողմն է

Աննայն, ֆի ամիսն երեսուն եւ մին ռուփի {սքայ} խարճի տացեն նմա, որ նոյն խարճովն եւ տա

ակակատարքն իմ ստատիցն երեք հարիւր ռուփի {սքայ} տացեն յիշեալ Սուզային. եւ փարխաթի առեա

՚ի տանն մի եւ նոյն երեսուն եւ մին ռուփի {սքայ} ամսական խարճովն, բայց չունիցի կարողութ

յնժամ եւ նոցա իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի {սքայ} սալամաթի տացեն մի անգամ յամենայն կայից

ապագայ փոփոխմունս, ութսուն հազար ռուփի {սքայ} գունահքեարի տալոց պարտական կապեցի զիմ ա

ւ հարկաւորեմք առ վայր մի զկայ առնուլ եւ {սքանչանալ} ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նոր

ց, որոց շատ եւ կարի շատ էր, եթէ միայն {սքանչանային} ընդ բառից բաղդասութիւնս ոմանց հեղինակաց

եացն. [բայց ասոքիկ ոչ պահանջին, դոքա] {սքանչանան} [միայն ընդ] այս խրթնաբանութիւն եւ իբրեւ

Ժուկովսկի, Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն, {սքանչանան} եւ հրճուին զճաշակ առեալ քաղցրութեան լեզ

ծ, այլ միայն եթէ միւս հսկայ քերթողների {սքանչելի} գործերին կարողանանք խելահաս լինել, մեզ

ամբ լոկ հայ ձայնով էին խօսում, այդպիսի {սքանչելի} պարոններն էլ իրենց չգիտութիւնը արդարացն

տութեան մասնակից էի, յայտնի է, թէ մեր {սքանչելի} պարոնների կշտամբանքի մի բաժինն էլ ուղղա

դառնում!! Հին եւ նոր լեզուի ընդդէմ մեր {սքանչելի} հայկաբանների անխտիր գործ դրած բառերը եւ

ւսի средство եւ Տաճիկի վաքըթ բառերը մեր {սքանչելի} հայկաբանքը ընդհանրապէս եւ սովորաբար միջ

ենք, որ բնաւ չենք ցանկանում այն տեսակ {սքանչելի} հայկաբանութեան, որի մի քանի օրինակը ցո

եւ ոճով կարգով բան առաջացնել այդ իրենց {սքանչելի} լեզուով։ Կը տեսնենք այն ժամանակ նոցա ո

գալիս է, գրենք թղթի վրայ, ինչպէս մեր {սքանչելի} ընդդիմախօսների գրութիւնքն են, որոնք,

քով Մարկոսին մահի մատնէ. ի՛նչ եղաւ այս {սքանչելի} հաւասարութեան էական եւ շօշափելի արդիւնք

նպէս է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը. եւ քո {սքանչելի} փիլիսոփայութիւնքը եթէ կամենաս նորա վրայ

ի կուլ տալով իդէա քարոզեցին, առանց այդ {սքանչելի} իդէան երբեւիցէ, իրենց համար մարմնաւորե

ց քաղաք եւ կայսրութիւնից կայսրութիւն իր {սքանչելի} մտահայեաց գիտութիւնքը կարդալով ման գալո

լ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը ասում է {սքանչելի} փիլիսոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ա

ւմ ծաղկած հրաշալի Մաշտոցը իր հոյակապ եւ {սքանչելի} նամակի մէջ, որ գրեց Աբասին, մեզ թւում

արգմանեցինք, որովհետեւ Եղիսէն, Եղիայի {սքանչելի} ճանապարհորդութիւնից յետոյ, երկար ժաման

ն լեզուի մէջ երբեմն գործ են ածում իրենց {սքանչելի} տրամաբանութիւնը. փոխանակ գրելու ցաւէ ին

մը ո՞ր օրի համար է, յիմա՛ր, Նարեկացու {սքանչելի} եւ դիւահալած աղօթքները: Բացի դորանից,

էջտեղում նստածը փայլում էր մի առանձին, {սքանչելի} գեղեցկութենով, որի նմանը դեռեւս չէ ստե

նակակից Կորիւն վարդապետ, մականուանեալն {Սքանչելի} ՝ մտանէ ի դար ընտիր հեղինակաց, գրեալ մ

ցած էր դէպի Էջմիածին, այսօր մի այդպիսի {սքանչելի} կերպով չէ կարող Ուչ-Թէփէլերի բարձրաւանդ

առի կրճատուածը լինի, կապելով նորան այն {սքանչելի} կանթեղի հետ, մենք իսպառ մերժում ենք.

բաների հետ. մեզ մանաւանդ քաշում է այն {սքանչելի} կանթեղը Արագածի եւ նորա մասին ուզում են

ետոյ դառնում է մի պահարան, մի շտեմարան {սքանչելի} անցքերի եւ գործերի, իսկ միւս բոլոր մար

հետաքննութիւնքը համոզեցին մեզ, թէ այդ {սքանչելի} կանթեղը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ սուրբ Հել

ով էին փայլում: Կայծակի զարկելն ու այդ {սքանչելի} կրակների անյայտանալը մի ակնթարթում կատա

իզութեան " խնդրի մէջ: Մունքէի եւ Քոփփի {սքանչելի} կարծիքները ճշմարտանման կերպով առաջ են բ

մասն եւ հիմնաւոր կերպով խօսում է ընդդէմ {սքանչելի} ինքնակիզութեան, 1850 թ. յետոյ կատարած

մենամեծ մասի գաղափարը: Ահա միջնադարեան {սքանչելի} ուղղութեան մէկ արդիւնքն էլ. այսպիսիներ

ն աշխարհում եւ որոնք ամէն օր լսելով այս {սքանչելի} բժշկութեան մասին մինչեւ այժմ չեն ձգել ն

տովանում ենք, որ թէեւ շատ ենք լսած այդ {սքանչելի} բժշկութեան պատմութիւնը, այնուամենայնիւ

, որ կրակից չէրուէր, յայտնի է, թէ այս {սքանչելի} յատկութիւնքը չէր կարող ազգը ունենալ, յ

անձը այն չնաշխարհիկ եպիսկոպոսին, որ իր {սքանչելի} տրամաբանութեամբ ապացուցանում էր, թէ Նա

գը Գէդէօնեան բրդի կամ Մովսիսեան մորենու {սքանչելի} որակութիւնքը չէր կարող ունենալ, որ ցօղ

արող էր կատարել այս պաշտօնը), թէ ազգը {սքանչելի} լեզու ունի, բայց հեղինակների վատթարութ

վ այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս ամեն {սքանչելի} յատկութեններով, դեռ խօսել լոկ առտնին խ

ն եկեղեցին՝ արկեալ զանձամբ զաբեղայական {սքեմ} աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում ոչ

ք այն անարժան հայհոյութիւնքը, որ իրենց {սքեմին} եւ տպարանի մամուլներուն տակէն ելած էին

ննային, զվերն յիշեալ երեք հարիւր ռուփի {սքէն} յիմ տների քրէիցն տացեն եւ հանցեն զնա ի

ստուած: Անդ վեցթեւեան երկուսով ԴԷմքն է {սքողում} սարսափած, Ոտքերն ` ցածի թեւերով, Միջի

գեղի գտնուածից տանում ա նրան ": - {Սօ՛ս} ջան, - պատասխանում է Վայկունը, - էդ դրո

ՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ ԴԱՍԵՐԸ: ԹԱՐԳՄ. {ՍՕԼԵԱՆԻԿՈՎԻ} - Ս. Պ. Բ., 1861. Քաղուածք եւ մտած

Րօճեր Բեքոնը: Րօճեր Բեքոնը ծնած է {Սօմերսետ} կոմսութեան մէջ 1214 թուականին եւ ուսում

ութիւն ստացան՝ " Վէրք Հայաստանի " եւ " {Սօս} եւ Վարդիթեր ", բայց դոքա, սրտանց խոստ

բովեանի Վէրք Հայաստանին եւ պ. Պռօշեանցի {Սօս} եւ Վարդիթերը այս տարբերութեան ծայրումն

որոշ է լինում, ինչպէս Վէրք Հայաստանի եւ {Սօս} եւ Վարդիթեր վիպասանութեանց ձեւի եւ ոճի

{ՍՕՍ} ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ ՎԷՊ ՊԵՐՃ ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ ( Մատ

տի այդ բառարանը տպէ ու հրատարակէ, որ " {Սօս} եւ Վարդիթեր " կարդացողները հասկանան այն

ցողութեամբ։ Այժմ դառնում ենք դէպի " {Սօս} եւ Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մեն

իւնը։ Մենք արդէն ասած ենք, որ թէ " {Սօս} եւ Վարդիթերը " առնունք որպէս բանաստեղծո

յն մասը, որ նուիրված էր թերութիւններին {Սօս} եւ Վարդիթեր գործի, որպէս վիպասանութեան

նաեւ բոլոր Աշտարակը ( ինչպէս երեւում է {Սօս} եւ Վարդիթերից), որ թէ բայի վերջաւորու

ԿՐԻՏԻԿԱ {ՍՕՍ} ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ Ազգային վիպասանութիւն, պ.

աւանդութիւնքը եւ հասկացողութիւնը, իսկ {Սօս} եւ Վարդիթեր անձնաւորութեանքը առնուած են

աւորութեանքը առնուած են որպէս օգնական: {Սօս} եւ Վարդիթերը մենք չենք կարող ընդունել ո

ւթիւն: Այս խօսքերը չեն տկարացնում {Սօս} եւ Վարդիթերի արժանաւորութիւնը, այլ միա

անաջող արդիւնքները անհետանալու լինին, {Սօս} եւ Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լո

ր Վարդիթերին: Արդէն ասած ենք, որ {Սօս} ու Վարդիթերի տկար կողմերը այն տողերումն

լութեամբ առաջ տանի սկսածը: Մենք քաջ որ {Սօս} եւ Վարդիթերը չէ հատցրել նորա պաշարը. մ

նք, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի " [{Սօս} եւ] Վարդիթերի " մէջ այն ուղղութիւնը, ո

ամար, իսկի մեղադրանքի կարգում էլ չեն: {Սօս} եւ Վարդիթերից ` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղ

Մենք աւարտեցինք մեր հատուածը, {Սօս} եւ Վարդիթեր ազնիւ եւ պատուական աշխատութ

նարհելը նորա բռնութեան տակ, բիւր տեսակ {սօսափիւնք} պատճառելով իւրեանց տերեւներով ու ճիւղեր

բանն եմ ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած {Սօսենց} խաղ ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հա

շատ պարզ եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ {Սօսենք}, գիշերով, արաղ են քաշում իրենց այգում

այնպէս, իբր թէ եւ որպէս օգնական առել է {Սօսը}, Վարդիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր

ուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում, եւ {Սօսը} գալիս է նորա մօտ։ Գարեգինը խրատում է,

խրատում է, համոզում է տուն դառնալ, եւ {Սօսը} դառնում է։ Բայց այս երկու շաբաթում, ա

խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ {Սօսը} մեռած չէ, որին արգոյ հեղինակը մի վայրկ

ուրքի մենամարտութեան նկարագրութիւնում, {Սօսը} դարձեալ դուրս է գալիս իր բնական շրջապատ

, հազիւհազ մի աննշան պաշտօն են ստանում {Սօսը} կամ Վարդիթերը: Այս գործի մէջ բանի ընթա

ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը {Սօսը} եւ Վարդիթերը չէ, այլ ընդհանուրի կեանքը

, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է {Սօսը}, թէ երազում է սիրահարուել Վարդիթերի վր

լն, բայց այսքան ստիպուած ենք ասել, որ {Սօսը}, որքան մենք այժմ նորան ճանաչում ենք,

ասութեան մէջ: Սուրբ Խաչի պասին էր, որ {Սօսը} յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ մինչեւ անգամ

ւթիւնը: Ինչպէ՞ս կարելի է թոյլ տալ, որ {Սօսը} այդքան բանից յետոյ հաւատար Տիրանին եւ մ

յնպէս, երբ թէեւ որպէս օգնական, առել է {Սօսը}, Վարդիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր

ելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում եւ {Սօսը} գալիս է նորա մօտ: Գարեգինը խրատում է,

ը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ եւ {Սօսը} դառնում է: Բայց այս երկու շաբաթում, ա

խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ {Սօսը} մեռած չէ: Արգոյ հեղինակը այստեղ մի վայ

ամբ երեւում է Անոյշի մէջ մի հայ աղջիկ: {Սօսը} խնդրում է նորանից ծաղկազարդ կիրակի օրը

ի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. թող ասեն ոչ, {Սօսը} իր օրումը կաշառք ա կերել ": Պ. Ա

խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - ասում է {Սօսը}, - էդ ո՞ր գեղումը չի մասրաֆ ըլնիլ. մի

ում է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ {Սօսը} գուցէ իրենց սրտում ընդունում են Վայկուն

բնական։ Այո՛, հեղինակի բուն խորհուրդը {Սօսի} կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս ա

իր գլխաւոր ներգործողներին, ինչպէս են, {Սօսի} թագաւոր-օձ ( Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քա

, Սօսի թագաւոր-օձ ( Շահ-մար) բռնելը, {Սօսի} քարափի գլխին աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է

", հարսանիքը ( թէեւ այս վերջինի մէջ, {Սօսի} եւ թուրքի մենամարտութեան նկարագրութիւնո

ամանակ, կարդացողի միտքը չի կապուիլ լոկ {Սօսի} կամ Վարդիթերի հետ, այլեւ շատ տեսակ բնա

րդը, որ առաջ այնպէս սիրով ընդունում էր {Սօսի} առաջարկութիւնը, սրտանց երդնում էր, որ

ռը հրապարակով յայտնում է իր տհաճութիւնը {Սօսի} յետամտութեան վրայ. " Սրտիս տախտա՜կն են

հիւր եկած կին մարդուն պատմում է ինչ որ {Սօսի} գլխովն անց էր կացել, աւելացնելով, թէ

համար ստիպւում ենք կատարելութիւն չգտնել {Սօսի} փեսայի կամ քրոջ դաւաճանութեանը նկարագրո

դունակ լինել այդպիսի դաժանութեան, բայց {Սօսի} քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի իր ե

հից, ծակերն է մտնում: Մնում է տակաւին {Սօսի} մօր, այդ բանում, պիտակաբար հանդէս գալ

աշուէ թէ նոյն պաշտօնն է վարում, ինչ որ {Սօսի} մայրը Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ ակամա

ծ ժամանակը - Վարդիթերի հետ, որպէս նաեւ {Սօսի} հետ ծաղկազարդի մանուշակների կամ գաթայի

որ աւելի ծանօթութիւն չունինք: Նոյնպէս {Սօսի} մեծ եղբայրը ` Պարէտը, հազիւ մի երկու ա

նք դնում այն չնչին անուշադրութիւնը, որ {Սօսի} եղբայրը ` երբեմն անուանւում է Գեղամ ( ե

նի ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է եղել {Սօսի} եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ չո

, որ իսպառ զանց առնելի էր, որպէս նաեւ {Սօսի}, իր եղբօր Պարէտին, իր սիրահարուիլը պա

ենք, վերեւը, երկու խօսքով մեղադրեցինք {Սօսի} քարափի գլխին աղօթելը եւ այն հերիք ենք հ

թկերի Նարեկը, Եփրեմ Խորինը, Սաղմոսը, {Սօսի} ծնրադրութիւնից քարերի փոս ընկնիլը, Գար

երից: Եւ զարմանում ենք. ի՛նչ հարկ կայ {Սօսի} սիրող, երգող, ուրախ եւ աշխատաւոր բնաւ

ը այդ վիճակները հանելով առաջուց չտեսնէր {Սօսի} եւ Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթորիկը

բնական: Այո՛, հեղինակի բուն խորհուրդը {Սօսի} կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս ա

ydrofobia), թէ՞ առողջ շան խածած, կամ {Սօսի} նման ջրվախ էին, որ իր Փարպի գնալը Գարե

ախութեան մասին եւ կարծում ենք, թէ դոքա {Սօսի} նման ջրվախներ են: Իտալիոյ մէջ աւա

ւր Վարդիթերի մայրը նշանում է իր դուստրը {Սօսի} հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ուզում են

Նոյնպէս Բագրատ աղան ( եր. 139-140), {Սօսի} անունով երեք ոչխար է առնում թուրքից եւ

խը խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: {Սօսի} խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրա

ոչ ոք չէր լսում նորա բողոքը... {Սօսի} կարծիքը այս տեսակ բամբասուած ազգային կա

անում եմ քեզ վրայ, - խօսքի մէջ է մտնում {Սօսի} մեծ եղբայրը Պարէտը, - ա՜յ տղայ, բաս իշ

նի կողքին գրուած են, - ասում է Արշամը, {Սօսի} փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, - սաքի

քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ դառնում է {Սօսին} մահաբեր թշնամի: Թէ ստուգապէս Արշաւրի մ

ի: Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը {Սօսին} տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է

, թէ առաջ շատ յորդորել է, որ Վարդիթերը {Սօսին} տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից

րը վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ {Սօսին} աղջիկ չեմ տալ. ես պիտի տամ Զայրմայրի է

ակ է, որ չնչին պատճառով կամենայ վնասել {Սօսին}, կամ վրէժ առնուլ նորանից, բայց, բանը

տաւոր կին մարդոցը եւ սպառնում է, որ էլ {Սօսին} չտայ աղջիկը: Վարդավառին, ինքնամատոյց

առին, ինքնամատոյց կերպով, հրաւիրում է {Սօսին} եւ ուխտի հրապարակում ( Հանա-վանքում) հ

ւնի դուռը կողպել եւ բանալիքն էլ հանել: {Սօսին} իրենց տանը փակելով ի՛նչ օգուտ կարող էին

ագրականութիւն) ազատ հանդէս է ստանում: {Սօսին} եւ Վարդիթերին, որ չպիտի հասնէին իրենց

ել: " Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա {Սօսին}, - վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնե

լապէս բանալով Անոյշի առջեւ եւ ապսպրելով {Սօսին} հասցնել իր գաթան, ասում է, որ ինքը հա

է որ ինձանից հետ կաննես ", - ասում է նա {Սօսին}, Անոյշի բերնով: Շատ քաղցր է գալի

անունով երեք ոչխար է առնում թուրքից եւ {Սօսին} ոչ միայն մէկ հատ ցոյց տալիս, այլ պահան

, - ասում է Արշամը, Սօսի փոքր եղբայրը, {Սօսին} ու Պարէտին, - սաքի ընչի՞ էք երկու երեսա

նքը ազգի շրթունքի վրայ, եւ տնաքանդները {սօսինձի} նման մի մածուցիկ բան էլ չունին, որ մի

րծի մէջ բանի ընթացքը առաջ է դնում առանց {Սօսից} եւ Վարդիթերից կախում ունենալու. այնտեղ

լիս է Հայոց տուն. Անուշաւանի {Սօսիք} տերեւով, Ծիտերն ծառէ ծառ Իւր

օրերով, այլ եւ ժամերով ապրելու։ Թէ {Սօսն} ասես, շատ կեղծ վիճակում է։ Ցրտում, գ

եր, Ով ըստեղից անց կենայ, Յիշի {Սօսն} ու Վարդիթեր ", որ շատ ընտիր է, կար

պաշտօնատարութեան խանգարուելու: Թէ {Սօսն} ասես, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտում, գ

մարդի զոհեր. Ով ըստեղից անց կենա Յիշի {Սօսն} ու Վարդիթեր ": որ շատ ընտիր

իմ ես, տեսնեմ երեսս կը բռնի՞, որ ասեմ {Սօսն} ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի առնի,

հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդրում է, որ {Սօսն} էլ խօսքին հաստատ մնայ. " համայ, իմ աղ

այի համար Եպիսկոպոս նշանակեց Լուտովիկոս {Սօտելօ} -Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ իւր բարեպաշտ

ործ դրեցին ամենայն հնար, որ կորուսանեն {Սօտելօ՛ն}, որ եւ վերջապէս զոհ գնաց Յիսուսեանների

: Ո՛վ պարծանք ճշմարտութեան մի մարդ, որ {սօրայ} վահանի տակ պաշտպանուած լինի, եւ սորա ս

Սենեկի հիւսիսային պատի մօտ մի գեղեցիկ {սօֆայի} վերայ նստած էր Շամիլը, նորա երկու կողմ

Շամիլը մի թրջուած կատուի նման վեր կացաւ {սօֆայի} վերայից եւ դուրս գնաց նայիբների հետ՝ հ

ւն է փոքրոգի մարդերի. պարոնը վեր կացաւ {սօֆայի} վերայից, ուր ընկած էր որպէս մի շնչաւոր