Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

863, փետրվարի18, երեկո, ժամը 9, Ս. {Պ[ետեր]Բ}. Սիրելի եղբայր, Քո այսօրվա

ձեալ նորան, հասարակ 90 Խաֆաֆեանցին, {Պ[ետեր]բուրգ} 91 մեր տունը, Նախիջեւան 92 Րուդնեւ

ի պատճառով խօսում են անարժան բաներ։ {Պա՛տճառ}, ո՞վ արդեօք երկայնամիտ եւ բարկութիւն չ

տ աշխատութիւն եմ համարում եւ աւելո՛րդ. {պա՛տճառ}, Հաւատքի տեղեա՛կ մարդու հետ է խօսքս։

ց, այս խօսքո՛վ է միայն եւ ո՛չ գործով. {պա՛տճառ}, մարմնի պարկեշտութեամբ, ամե՛ն ճգնութե

րպեցու գրչիցն է դուրս եկած այդ Թուղթը. {պա՛տճառ}, սորա ոճը, նո՛յն է Փարպեցու Պատմութեա

իւնը, որոնց տակ ճնշուել է այդ Թուղթը. {պա՛տճառ}, իբրեւ իրողութիւն ուզում է մեզ հաւատաց

ղի, եւ ո՛չ ես տապանամ։ Եթէ պարծել ինչ {պա՛րտիցէ}, զտկարութեա՛նն պարծեցայց։ Աստուած եւ

Ի սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝ Ուր {պա՜ր} յաւէրժ եւ խրախճան, Ընդ քարշ տանի

նը - ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ: Կիրակի էլ {պա՞ս} կ՚ըլնի, - էրծաթից լաւ թա՞ս կ՚ըլնի, Որդ

ը, անկլիցքի սոլին, սապռին ու հոքնան: {Պազերկյաններն} տեղիս ամեն օր պիռժան կերթան, աչքերը դե

: Գալուստովի արկածը, որ դու այդքան {պաթետիկ} նկարագրել ես, մի անդամ եւս համոզեց ինձ

ք լուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-{պաթոլոգիական} եւ ֆիզիկո-բժշկական հավաքույթները, գրքե

. " Ծիածանի " եւ " Մասյաց աղավնու " {պաթոլոգիական} վիճակն ինձ զարմացնում է. ասենք մյուս ա

անցնում եմ Անանիայի նամակին: Փոքրիկ {պաթոլոգիական} հարձակում եղավ. ահա մոտ մի ամիս է, ին

մ ոտք կոխեն Ֆրանսիայի աշխարհը, պիտոյ է {պաժուին} իբրեւ թագաւորի հրամանի յայտնի հակառակոր

1861, Կալկաթա ԱՌ ՄԵԾԱՐՈՒ ՊԱՐՈՆ {ՊԱԼ} Մեծարու պարոն, ՚Ի գործոց յանձն

ւթեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար եւ պ. Պ. Յ. {Պալ}, յայտնելով առ ժամն պարոնին այնմիկ եթէ

/27 96 առ Հ. Գ. Աբգար 22/4 97 առ պ. {Պալ} Օրէնսգէտ, ի մասին Աղաւելեանի 26/8 98

2/14 121 Խաֆաֆեանցին 3/15 122 առ պր. {Պալ} Օրէնսգէտ 10/22 123 Հայրապետեանցին 12

136 U. Հ. Աբգար 137 պ. Պ. Հ. {Պալ} 138 եղբօրս [Ալեքսանդրիայից] 31/12

Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, Խասքեյ, Էյուբ, {Պալատ} եւ բուն Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վ

ղօթքի հետ եղաւ եւ միւս օրը գնաց Արքունի {պալատ} ։ Երբ կամենում էր ներս մտանել, պահապան

կոխում էի գետինը՝ այն ծառերի տակ, ուր {պալատական} տիկինները ժողովում էին ծնկաչոք ասպետներ

յս տեսակ պաքսիմատներ պատուիրել էր նորան {պալատական} արհի բժիշկ, երեւելի վարդապետ եւ վիրաբո

եան, եւ սատանան ընդունեց նորան իւր մօտ {պալատական} արհի բժշկի պատուանունով: Սատանան

է, - ասաց սատանան նայելով բարկացած իւր {պալատական} գրապետի վերայ. - սա, մինչեւ անգամ տաք

յս քաջագործութեան համար ընդունուեցաւ նա {պալատական} ճարտարապետ տէր սատանայի մօտ: Պիտոյ է ծ

գաւորին. նա երկու պաշտօն ունի այնտեղ, {պալատական} բամբասողի եւ հրատարակողի այն օրագրին,

ամար դարձեալ Ֆերդինանդոսի եւ Իզաբելլայի {պալատական} դարձաւ. ամենայն տեսակ կեղծաւորւում էր

ւթիւն, քաղաքավարութիւն եւ մինչեւ անգամ {Պալատական} կեանքի շռայլութիւնը։ Նա վերին աստիճանի

ց Յիսուսեանք շուտով Հռովմ ուղարկեցին մի {Պալատական} Յիսուսեան՝ Պետրոս Մարտինի անունով, որ

տում է օդի մէջ եւ սպանում է թռչուններ։ {Պալատական} Մանդարին-Յիսուսեանք Կայսրից առաւել ծիծա

ւնէին յառաջուց։ Բայց Յիսուսեանք մնացին {Պալատական} Մաթեմաթիկոսների պաշտօնում՝ Օրացոյց եւ

Պետրոս Հալլերշտէյն Շուապացի Յիսուսեանը {Պալատական} Մանդարին էր եւ Չինաստանի Մաթեմաթիկական

րբոքուած, վառուած այս խրատներից, գնաց {Պալատական} Գաբրիէլ անունով տիկինի տունը, ուր ամեն

ւմը գտանւում էր իւր խոստովանահօր եւ այլ {Պալատական} Յանսէնեանների անսահման իշխանութեան տակ

իսուսեան աբեղայքը։ Հայր Լետիլիէ եւ այլ {Պալատական} Յիսուսեանները շուտով հեռացուեցան։ Բովա

ription de la Chine.  Մարիաննա {Պալատական} Յիսուսեանը Մադրիտի մէջ Ֆիլլիպպ IIի հրամ

ները, դժոխային կեղծաւորները, դժոխային {պալատականները} եւ դժոխային լրտեսները: Այստեղ կը գտնէք

գամ մտադիր եմ հարկադրել Ֆրանսիայի բոլոր {պալատականներին}, կանոն հրատարակել, որ ամենայն մարդ,

ակապատ տեղը, որի դուռը յայտնի էր միայն {պալատականներին} եւ Խանին, եւ ուր Խանը նստելով լսում էր

, նա հիւանդ պառկած տեղից ասաց շրջապատող {Պալատականներին}. " Ուրեմն պիտոյ է, որ այս... Յիսուսե

է, ապարանքի մէջ հանգչում են ճրագները, {պալատականներից} ամէն մարդ գնում է իւր տեղը, ներքինապետ

էս շուտ կատարուեցաւ այս շարժողութիւնը, {Պալատականք}, որ կային տիկինի տան մէջ, չ'իմացան իս

, երկուսը եւս ճարտար խռովարար եւ յաջող {Պալատականք} ։ Նոքա կարողացան դարձուցանել իւրեանց վե

ետոյ, պարզեց ձեռքը դէպի տակառը, բոլոր {պալատականքը} անչափ հետաքրքրութեամբ նայում էին նորա վ

ակա՜ն լռութիւն... Բնակիչներից ամայացած {պալատը} սարի վերայից տխուր ճակատով նայում էր իւ

պիսի տեղում, ուստի երեւում էին գլխաւոր {պալատը} եւ մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: Եւ եթէ այն ր

ւոր, ծառերով եւ շատրուաններով զարդարած {պալատը}, օրհնելու նորան: Խանը ընդունում է այս

ութիւն էին լինում։ Ի հարկէ թագաւորական {Պալատը} եւ հասարակութեան վերին կարգը ծիծաղում է

կիորեն հակասող սխալը: Չէ՞ որ Տուրինյան {պալատի} օրինակելի բանավիճողներից ոչ մեկը եւ կամ

իկոս Պուասսոնը երկար ժամանակ ֆրանսիական {պալատի} անդամ է եղել եւ միշտ ներկա է գտնվել, մ

դուրս ցոլացաւ Ռեւօլիւցիայի բոցը: {Պալատի} զարդարանքի, շռայլութեան եւ միւս բոլորի

րը ունէր մի հզոր փաստաբան երեսփոխանական {պալատի} մէջ, իր հոգու վերջին կարողութիւնքը ամե

ախճանուեցաւ որկրամոլութիւնից, սատանայի {պալատի} մէջ կարգուած է տնտես եւ գլխաւոր խոհարար

ւ Իզաբելլայի պալատում իբրեւ մանկլաւիկ։ {Պալատի} ճոխութեան եւ շռայլութեան մէջ, մանաւանդ

Բայց այս միակերպ կեանքը, թէպէտ եւ պերճ {պալատի} ճոխութենով, չ'կարողացաւ յագեցուցանել ն

ւմը, երեւելի ներգործող անձն էր Պապական {պալատի} մէջ։ Օրտիցը ինքը այս երեք ընկերներ

որին. " Եթէ Կարդինալը այս րոպէիս երեւի {Պալատի} մէջ, ամենեքեան կը մտածեն, թէ Ձեր Մեծո

։ Այսպիսի հանդէս չէր տեսնուած ամենեւին {Պալատի} մէջ։ Մեծ թագաւոր Լուդովիկոս XIV-ը մեռա

ն։ Կարդինալ դը Նոյալը դարձեալ երեւեցաւ {Պալատի} մէջ եւ ստացաւ իւր առաջուայ ոյժը։ Համալ

ն։ Գիշերային թատրոնական խաղարկութիւնքը {պալատի} մէջ, որին մասնակից էին Փարիզի հռչակաւո

դատուի Փարիզի Պարլամենտի մէջ՝ յուսալով {Պալատի} հետ ունեցած կապակցութեններովը իւրեանց կ

ւանք ունենայ, իւրեանց որոմնացանութենով {Պալատի} մէջ կարողացան այնպէս առնել, որ թագաւոր

Վաղարշապատի մէ՛ջտեղը՝ մօտ թագաւորական {պալատին}, որ գուցէ ընկնում էր եկեղեցու հարաւայի

դովիկոս Տասնեւհինգերորդը դուրս էր գալիս {պալատից} ՝ ոգեւորուած միմիայն այդ խորհրդական ճրա

ր են, որոնց վերայ կարելի է ուրախութեան {պալատներ} եւս շինել: - Եղբայր, ների՛ր, մոռ

ժամանակ ազդեցութիւն են գործել եւրոպական {պալատների} վերայ: Ես տեսայ այն ապարանքը, այն

կւում է Տուիլերիու, Լուվրի եւ Սէն-Կլու {պալատներում}, իսկ Լամարթինի համար պիտոյ է ողորմութի

Մի օրինակ, անխըտիր Ե՛ւ հանգչողին {պալատներում}, Ե՛ւ գործողին միշտ երկիր. Զ

ում պատմութեան մէջ, որ մեր թագաւորական {պալատներում} կամ քաղաքներում եղած չլինէր այնպիսի սով

զարկում կարօտակէզ... Փրփրածինի պերճ {պալատում}, Կրկնալուսնի խոր ակօսով Յաւերժահարսի

ում գտնւում էր Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի {պալատում} իբրեւ մանկլաւիկ։ Պալատի ճոխութեան եւ շ

դժոխքումը մանկլաւիկ լինել տէր սատանայի {պալատումը} ` մեծ պատիւ է: Մանկլաւիկներին հետե

ործի տէր էին դառնում Եկատարինէ Մետիչիսի {պալատումը}, Սպանիացիք ներգործում էին նոցա ձեռքով

ին: Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի գիտնական {Պալդազարեանէ}, յուսամք թէ յարատեւեսցի անդուլ յառաջադ

շնորհակալիս, զի եւ նոքին իսկ ըստ պարոն {Պալդազարեանի} փոյթ տարան զնոր բարբառն ազգային ի յարգի

ընկեր Ընձակայ, ընդ որում գնացեալ էր ի {Պալեստին} վասն թարգմանելոյ ի հայ լեզու զգիր առաջն

ս զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ նաւէ {Պալեստին} ։ Բայց ճանապարհին իմանալով, որ Բարսելո

տել այն զինուորական նաւը, որ նաւում էր {Պալեստին} ։ Բանի տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութիւ

ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ Ասա՛ ինձ, ոստ {Պալեստինեան}, Ո՞ւր բուսար կամ ո՞ւր ծաղկեցար,

Բահալին եւ Աստարդին։ Բայց Հռովմայեցոց {Պալեստինին} տիրելու ժամանակները, Բահալը եւ Աստարդը

ր էր վտանգի՝ չի պղտորի եւ սիրտը: {ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ} ՈՍՏ Ասա՛ ինձ, ոստ Պալեստինեա

մպանու ռուփիս, զորմէ խնդրեալ եմ ՚ի պ. {Պալէ} մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծախսուցն եւ ՚ի

րտի ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն օրէնսգէտ պ. {Պալի}, ի վերջէ՝ 14/26 երրորդէ աւուր ամսեանն

աշուագրութիւնս պ. Հագի եւ օրէնսգէտ պ. {Պալի}, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն կառավարո

եւ գործոյն: 13. Գրութիւն օրէնսգէտ {Պալի} ի 1628էն Օգոստ. 1861, որով պահանջէ զ3

ամալեան: 14. Ստացագիր պ. օրէնսգէտ {Պալիի} 17/29էն Օգոստ. համարաւ 104, վասն ստան

ոյ Միքայել Նալբանդեանց 62. ՊՈՂՈՍ {ՊԱԼԻՆ} Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին Հայո

ումպանու ռուփիս հատուցեալ կամ չորսն պ. {Պալին} ընդ ձեռն արժանայարգ պ. Ս. Յ. Աբգար,

եաթիպեանցին 26 33 Պօղոս Մելիտոսին 34 {Պալին} 35 Թ. Խ. Աւետում 36 Մ. Կ. Մ. Դ

րիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարքար {Պալիչերեն} Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսցէ յիշեալ ի

ի 1852 Քիշնեւ Պերնէն արուն քա նէ {պալխ} նէ քսի, խաֆեիով խմէ: Հազի Խճտխ

, միմիայն կմտածեմ, թե ո՞վ գիտնա Սերոբն {Պալչոքին} թաղման օրը ինչպես կսկծվեցավ, վա՜յ տիրո

ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապէս եւ անտարբեր {պախարակել} եւ այլն "։ Չչգիտեմ՝ ինչ է հասկանում ա

կեանքի հետ յարակից հանգամանքների մէջ: {Պախարակել} մի սովորութիւն, որպէս ազգային ախտ, իր

ս ասելով, միտք չ'ունիմ միայն այս գործը {պախարակել} կամ սորա անտեղի լինելը յայտնել, այլ այ

մտածենք, թէ նորա դիտաւորութեանը եղել է {պախարակել} այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգական սե

ստիկը սխալներ), եւ թէ դորա հեղինակը {պախարակելի} էր, ըստ որում յառաջ փակեղ է կրել, իսկ

յն մեղադրելի չէ նա այդ մասին, ոչ միայն {պախարակելի} չէ, այլ դարձեալ զարմանալու արժանի մարդ

արդը, ուրեմն պատասխանատու չէ եւ ոչ իսկ {պախարակելի} կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանքի

ը, ուրեմն եւ պատասխանատու չէ եւ ոչ իսկ {պախարակելի} կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանքի

սութիւնքը, որ ծիծաղեմ դոցա վերայ, կամ {պախարակելով} անցանեմ հարեւանցի նոցա մօտով. ոչ, այդ

նադրութեան վրայ, նա չէ գոհանում նորանց {պախարակելով}, այլ որպէս թէ աւելի ծանրացնելու համար

մանգաղ վեր առած, լեզուները սրած՝ ազգը {պախարակելու} վերայ են եւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։ Ա

նները մի աշխատութեան, քաւ լիցի նորան, {պախարակելու} համար միայն հանդէս հանել մի հեղինակի պա

ւ համար իր պատասխանատուութիւնը, նորանց {պախարակելու} չափով դրուատներ եւ տաղեր է երգում գերմա

չում պ. Պռօշեանցին՝ ոչ ծաղրելու եւ ոչ {պախարակելու} մտքով, այլ կատարեալ բարեմտութեամբ, յո

ւթեանը վրայ: Բայց մենք չենք տեսնում մի {պախարակութեան} նշմարք եւ համարում ենք այս մի ակամայ սխ

կանք, որոնք որ աբեղայական բառին տակ կը {պախարակուին}, պատասխան տային ամեն իրենց եղած գրաւոր

բանը, որ ջատագով էր ճշմարտութեան, որ {պախարակում} էր Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործերը եւ ն

րի անուրջների ( мечта) հետ: Հեգելը չէ {պախարակում} ձգտողութիւնը եւ վերանորոգութեան խնդրի (

Զբնութեան ճմլիցէ՞ Ոք զկզակ ի {պախուց}, Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ Նորա դ

ակաց անարգութեան պիտի հանդիպի: Եւ միթէ {պակա՞ս} քաջութիւն հարկաւոր է, հասարակաց մի սխա

, որ իւրաքանչիւր դարում այսպիսի մարդիկ {պակա՞ս} են եղել աղաւաղելու մեծ տղամարդերի պատմո

այ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ {Պակա՞ս} էր նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր սէր

սրբազան հայրն միշտ իր շնորհը ձեր վրայէն {պակաս} չանի, նույնպէս եւ իմս նուաստութիւն որք

լ էի 3000 մանեթ կամ փոքր ավելի կամ փոքր {պակաս} ՝ ծախք գնալու եւ գալու համար, այդ մի մ

մնացից մինչեւ ցկէս Մարտի, առաւել կամ {պակաս}, հայեցեալ յորակութեան եղանակաց եւ հողմ

ենթարկվում են փոփոխության եւ ավելի կամ {պակաս} շեղվում նորմայից, որը թերեւս ( իմ անձն

ն եւ յուրաքանչյուրը զինված էր ավելի կամ {պակաս} լիբերալ խարտիայով: Անգամ Բավարիան ունե

մար: Համաձայն եմ, բայց մի՞թե Ֆրանսիան {պակաս} մածուցիկ թաթեր ունի: Անգլիային հանդիմա

կնում հայ պարբերաթերթերի cornage-ը: Ոչ {պակաս} հետաքրքրական են թատերական նորություններ

րույնաբար: Ես ինքս էլ առաջ, ավելի կամ {պակաս} չափով, պաշտպանում էի այն ուղղությունը

նայած իր որակին, որեւէ տեղ, ավելի կամ {պակաս} հետեւողներ կգտնի: Բայց լեզուն ուսմունք

ներին, պետք է ասեմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ {պակաս} " թույլ " են, ուստի եւ խնդրում եմ ազատ

ունը 30 - 35 տպագրական թերթից՝ in 8°, {պակաս} չի լինի, որովհետեւ 15 թերթից ավելի անպ

կան տեղեկություններին պատասխանում եմ ոչ {պակաս} հետաքրքրական եզրակացություններով, այն

պատիվը, որը հակառակ դեպքում ավելի կամ {պակաս} չափով պիտի տուժեր: Բայց ես արդեն ասացի

ից քամի էր փչում, բայց մի՞թե Պուասսոնը {պակաս} իրավունք ուներ, քան անդադրում խոսող մյ

դիսանալ մեր հորը խնամելդ: Նրան քեզանից {պակաս} չեն խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, ա

ու մէջ, բայց եկեղեցուց դուրս։ Ի՞նչ մի {պակաս} բան է թռչնավաճառութիւնը։ Ձեզ յայտնի չէ

տ, եւ եւրոպացի երեւելի Բանկերը ի՛նչ մի {պակաս} արդիւնաբեր կամ անբարոյական գործ են, որ

եմ կարող կատարել քո փափագը, երկու խօսք {պակաս} խօսելու համար, վատ չէր լինելու, եթէ թ

Բայց եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ {պակաս} էր հողը եւ Ազովեան ամրոցի սահմանումը,

էս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ աւելի եւս {պակաս}, հանդիպում ես մի փոքրիկ աղբիւրի, որ ժ

, առանց ամենայն տարակուսի, ոչ թէ միայն {պակաս} լինելու չէին եւրոպական հաշուատներից, ա

նը: Հրամերես, միայն քո ցանկութիւնն էր {պակաս} այդ բանի համար: Սպասի՛ր, Պ. Բէգզ

ինքը, չնայելով որ մարդերի որսորդ էր, {պակաս} ուրախանալու չէր, եթէ ազատուէր այդ հոգո

միանալով ածխածինը արիւնի հետ, որպէս եւ {պակաս} լինելով եւ թողնելով չայրուած ածխածին ար

անէթի բանը պիտոյ է 75 կոպէկով յետ տալ, {պակաս} մնացած 25 կոպէկը որտեղի՞ց պիտի դուրս գա

ցած գնով, չէ տալիս երիտասարդի վարձը եւ {պակաս} մնացած արծաթի փոխարէն առնում է մուրհակ

մայրերը, կանայքը, քոյրերը եւ դստերքը {պակաս} չերեւեցան այն քաջերից, որ ազգի պահպանո

ն, իմանան հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ ինչ էր {պակաս} կամ աւելորդ։ Տեղագրութիւնը նոյնպէս հար

ով պիտի լինի 4-5 կամ հինգ միլիոնից փոքր {պակաս}: Յայտնի բան է՝ մեծ բազմութիւնը գտանւո

արելով ամենարդար դատապարտութիւն այդպիսի {պակաս} եւ անկազմ ծնունդների համար... Բայց Աստ

արէզը եւ դորանով ոչ միայն լցուցանել մեր {պակաս} թողածքը, այլեւ փորձել աշխատութիւնը: Պ

փ են եւ ոչ մինինը աւելի, իսկ միւսինը՝ {պակաս}: - Պարոն, Հաւասարութի՛ւն, մոռցա

նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ {պակաս} չեն արտաքին բռնութեան ձգտողութեններից:

, երէկ վաճառում էի տասնի, այսօր քսանից {պակաս} չեմ տալիս, կարո՞ղ ես բռնի յափշտակել:

թէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս {պակաս} գնով չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադր

շկակարը ասում է, թէ չէ կարող մի ոսկուց {պակաս} կարել: Խօսելիք ունի՞ս։ Եթէ չվճարես ոս

ռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ {պակաս} չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդական թովչութի

ուրիշի կեանքի վերայ մտածել, աւելի կամ {պակաս} չէ մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը չէ

այց եւ վաղ ժամանակներից արգելք եւ խափան {պակաս} չէին եղած այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբնա

րոյական զօրութեան եւ մի ապացոյցը: {Պակաս} ուրախութիւն չզգացինք մեք, տեսանելով Զմ

ախս կ՚ունենայ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոքր {պակաս} կամ աւելի: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը ստա

այլայլելոյ սորա եւ ոչ մի ինչ յաւել կամ {պակաս} կամ իցէ. այլայլողն պարտական լիցի ահեղ

: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ, եւ {պակաս} ինչ համարել քան զքաջ նախնիս մեր, որ հա

մ առաջվան ընկերներուդ՝ ախմախ, յիմար, {պակաս} կանչել։ Արի՛ երթանք շուտով խանութ

աստան ". Հա՛, հա՛, հա՛, այդ էր {պակաս} մնացել, Որ նախանձայոյզ դառնայ հայ

ի որ մեր եկեղեցականներին դեռեւս շատ բան {պակաս} է եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ լինելու հա

մ ենք, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ {պակաս}, որպէս բաբելաբանութեան վրայ, եթէ միայ

իտ է՛ եւ չեմ ուրանում, որ էֆիմէրտէ եւս {պակաս} չէ, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր ժողովու

, որ մեր հին լեզուով խօսող հեղինակները {պակաս} են այս խորհրդից։ Մի այդպիսի հեղինակի ս

ոճերի ամփոփութեան կողմից Խորենացուց եւս {պակաս} չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ ասացի.

նա մոռացել էր, որ XVI նոցանից ոչ միայն {պակաս}, այլեւ աւելի էր անցել ամէն չափ ու կշիռ

ւմ, բայց միեւնոյն ժամանակ ամէն ուրիշից {պակաս} է ընդունում նորան: Մանրամասնութեանց `

ք, որ այսուհետեւ ասելիք չկայ, ամենայն {պակաս} կատարելագործեց սա: Մնում է միայն մեզ հ

կու հարիւր տարուց շինուած վանքերից փոքր {պակաս} կամ յետ մնացած լինէին, ապա բնա՛ւ արժան

աւելի ցաւելին է, երկու թերթ էլ՝ իսպառ {պակաս} ։ Շահխաթունեան Յովհաննէս սրբազան եպի

էր երանելի Փարպեցուն, ո՛չ աւելի եւ ո՛չ {պակաս}, է նոյն այն Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցին, ո

գամ։ 'Ի Հրէից, հնգիցս, քառասուն միով {պակաս} արբի. երիցս ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ

նչաց աշակերտներից, որ այն միջոցին բնաւ {պակաս} չէին եւ " զմի միով ելեւելս առնէին ", ի

ս խօսքերին յաջորդող, միւս, սոցանից ոչ {պակաս}, զարմանալի խօսքերը այդ յառաջաբանութեան

աւ այգիք, արեւելքում, Հայաստանում եւս {պակաս} չէ, կարող էք գնել քանի մի այգու խաղող

ւածը. եւ ահա ես իսկոյն կը հոգամ ինչ որ {պակաս} է. է՛յ, Սարգի՛ս: Սարգիսը Շաքարեա

մար, որ խօսում էր եւ համարում էր ոչինչ {պակաս}, քան թէ կարող էր մարդը, եւ խեղճ Րօճեր

փայլում էր մի այլ նշանաւոր մարդ, ոչինչ {պակաս} իւր գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը: Սա էր Ալ

գնացել աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը {պակաս} էր: Վերջապէս սառեցաւ խառնուրդը եւ կարե

մ են, միւս անգամ կշռում, թէ մի՛ գուցէ {պակաս} էր, որ բոլորովին նման են անպիտան ձիու

զգի հոգու կամ հոգեղէն կեանքի մասին, որ {պակաս} էր թողել պատմութիւնը: Դիցուք թէ բանաս

ում է պայմանների տակ, բայց Հայոց համար {պակաս} էին այս պայմանները, վասն որոյ եւ չդիմա

ութեան մնայ, մեք երկուսս եւս միմեանցից {պակաս} չենք, ո՞վ է տուել մեզ քաղաքավարութիւն

ւ մինին, ոչ մի րոպէ աւելի, ոչ մի րոպէ {պակաս}, պիտոյ է տեսանէ Շահումեանցին: Վերջ

իւն պատճառեց Մանուշակին, ոչ աւելի, ոչ {պակաս} մի սպիտակ կատու էր, որ լսելով պարտիզի

ւստ, ուսումնական մարդու համար աղջի՞կ է {պակաս} Նախիջեւանի մէջ, որ խնդրում է Մանուշակի

ին հետեւողը դարձաւ Իգնատիոսին։ Սորանից {պակաս} դժուարութիւն չ'կրեց Իգնատիոսը իւր երկրո

ոսը, որ ոչինչ բանով իւրեան նախորդներից {պակաս} չէ, յոյս ունի Աստուծոյ օգնութենովը վրէ

յդպիսի սեռականք ( վերջահոլով տրականն էլ {պակաս} չէ) իրար քամակից են գալիս։ Իսկ միավան

կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ աւելի եւ ոչ {պակաս}, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում ե

Անճար աղքատութիւնը սովից ու պաշարումից {պակաս} չէ: Արտասուել պիտի, քան թէ սրտնեղել ա

սկ հիւսիսային Եւրոպայի մէջ քաշուած թելը {պակաս} արժէք ունի, քան թէ հարաւային Ֆրանսիայի

ները, ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւերուած ու {պակասած} չէ նորա ներքին կազմակերպութեան միջից,

ւյս կա, որ գալոց տարի ավելանա, ուրեմն {պակասածը} միայն պիտի լինի Ղրիմում եւ Նախիջեւանում

գինք արեան. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն {պակասամտութեամբ} մտածեն, եթէ մտածեն, թէ նախախնամութիւն

փող խարճած պերածներս անոր համար է, որ {պակասավոր} չիմնա տեյին, չյունքի նա վարպետ է ամենե

է արեւուն ցոյց տալու համար, թէ որ ազգը {պակասաւոր} լինելու համար անարգում են, թող նոքա որ

անում է այդ պարոնը՝ ասելով, թէ " ազգը {պակասաւոր} լինելու համար անարգում են եւ այլն ": Դ

իսկ Տիրոջիցդ։ Եւ հասակով թերակատար կամ {պակասաւոր} մարդիկ չեն, այլ թէ խելքով եւ թէ քաջութ

յն եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները {պակասաւոր}, խնդրեմ դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցա

կան առ ի յօդել զամենայն վանկ բառից, առ {պակասաւորութեանն} զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ

յախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չէր դոցա {պակասեալ} ի հասկացողութենէ, հարկ էր դոցա վաղ ուր

ւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար յետնեալ եւ {պակասեալ} մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, եւ թէ հի

1132 թուականի. ոճ գրութեանն առ հասարակ {պակասեալ} ի բուն հին հայախօսութենէ, չունելով զհա

ցուցանէ: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն {պակասեալ} է յոյժ եւ յոյժ ի պատմական արժանաւորութե

պատմաբանական [մատեանք], իբր ի բազումս {պակասեալք} եւ ի կանոնաց՝ պատմագրութեան եւ ժամանակ

, քան թէ սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը {պակասել} չէ, այլ զօրութիւն չունի, որովհետեւ թա

-ի գործերովը եւ Լեւոն X-ի շռայլութենովը {պակասել} էին պատշաճից... Իգնատիոսը իւր ուշադրու

անց ձեւը, շատ անգամ եւ բաղադրութիւնը, {պակասելով} կամ յաւելանալով, եւ սկսում են մի այլ ձ

այս քաղաքից, դուք մտածեցիք, թէ ոչինչ {պակասելու} չէր ձեր դստերը այստեղ, բայց մոռացաք,

ր ձեր դստերը այստեղ, բայց մոռացաք, որ {պակասելու} էր նորան մի մարդ, որի պաշտօնը օրինաւոր

, հոնեն կխրկիմ: Դուն խնդրեմ, գիրդ մի՛ {պակասեր} եւ թաթիեորիի բանին դուն ալ օր չանցուցած

չանցաւ, երկնքիցը Մի այլ վառ աստղ {պակասեց}. Ո՞վի աստղիկն էր որ ընկաւ,

նկատէր, Որ հետեւեալ գիշերին {Պակասեցաւ} երկնքիցը Մի պայծառ աստղ խնդագին:

Բէգզադէն: - Իմ ռոճիկը հերիք չէ այդ {պակասը} լցուցանելու համար, - կցորդում է երիտաս

հարկը ստիպում է արհեստականով լցնել նորա {պակասը}: Անգլիական ազգի այն ահաւոր գաղթականութ

զարթի: Վաճառականութիւնը կը լրացնէ {պակասը}: Ո՞վ արգելառիթ է Հայոց ժողովրդին

ր այս երկտող իմ անշուք հիւսուածը, {Պակասը} թո՛ղ լցնէ, սիրած իմ, Քո ազգը:

ածուելով, չունին միւս հոլովները։ Սոցա {պակասը} լցնում են այն 'ի հոլովները։ Մեզ թւում

այսպես. " Յէջ 25. անուն քաղաքին, որ {պակասի} ի մերում թարգմանութեան ի բնագրին Լիտան

Էմինը ծանօթաբանում է. " Աստէն բառ ինչ {պակասի}. գուցէ անուն իցէ Յովհաննու, որոյ եւ ա

զա՛յսմանէ է բովանդակ ճառս: Այո՛, ո՛չ {պակասին} եւ առ մեզ նախապաշարեալ անձինք, որք արտ

... 72, 842, 059 Լիբրէ ստերլինգ {Պակասորդ}....... 2, 540, 385 Լիբրէ ստերլի

....... 335, 225, 300 Ֆրանկ {Պակասորդ} 49, 124, 685 Ֆրանկ: Ահաւասիկ Թիւր

աւելորդը կը չափաւորուի, որի հաշուով իմ {պակասորդը} կը լցուի, սակայն մի մոռնար, որ քո ցեղ

Թիւրքիոյ պարտքերի շահը եւ տարեկան ծախքի {պակասորդը}: Ի՛նչ պիտի լինի ուրեմն այս հնարների ու

յետոյ կը բարձրացնեմ գինը, եւ կը լրանայ {պակասորդը} ": Կը լրանայ... Միւս կողմից, այն մար

եւ անկարգութեան վրէժխնդիր, եւ ամեն այն {պակասութեան} յանդիմանող անձն է: Տարաբախտ ճշմարտութի

դէպի հայրենիքս վերադառնալ, բայց արծաթի {պակասութեան} պատճառով նոր ի նորոյ ընկայ հոգսերի մէջ

եան վկայութիւնը, եթէ կայ, այդ է միայն {պակասութեան} խոստովանելը: Ազգի պակասութիւնը խոստովա

րս մինչեւ մեր վիզը թաղված ենք այդ տեսակ {պակասութեանց} մէջ։ Աւելորդ չէ երկու խօսք ասել այս պա

ւմ են հատանիլ, այս պատճառով եւս տեսակի {պակասութենից} առուտուրը սկսում է թուլանալ: Արի երիտա

ւթիւնը, բայց, սրտի եւ հոգու քաջութեան {պակասութենից}, վախենում են միանգամ այն կտրել բաժանել

երանալուց յետոյ, խունկ չէիք ծխելու այդ {պակասութենների} կուռքերին եւ չէիք ազգացուցանելու նորանց

կի եւ կտրական կերպով կարո՛ղ է խօսել իւր {պակասութենների} վերայ, որ գիտակցաբար ճանաչում էր իւր ա

արհիր իմ անձը, մի՛ անարգիր իմ ազգը այդ {պակասութենների} պատճառով, որովհետեւ նա է այն միակ առար

իւր տարապայման համարձակախօսութեամբ ազգի {պակասութենների} վերայ, կամ ազգին յարգելի մարդերի վերայ

ացել էիր ազատուած տեսանել նորան ամենայն {պակասութեններից}: Եւ այդ պակասութիւնքը արժանի էին, որ

րտում են ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը {պակասութիւն} չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակաս

տացած եմ, որ եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլը մի {պակասութիւն} տեսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի

որոնց ծանր է տեսանել բաց աչքով որեւիցէ {պակասութիւն} մեր ազգի անդամների վերայ. առողջ բանակա

էքի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել {պակասութիւն} եւ կարօտութիւն այն նիւթերի, որոնց հետ

ան քննում է մի գործի արժանաւորութիւն եւ {պակասութիւն} ։ Նա վերահասու է լինում գործին ամենայն

բանի վերայ է, թէ պ. Մարկոսի համար մի {պակասութիւն} չէ, եթէ նա մտածում է շատ խմելու վերայ

մարդու վերայ, եթէ տեսել էր նորանում մի {պակասութիւն}, այլ երեխայութենից բռնած, ստացած լինե

ռայլ էր, վասնորոյ շատ անգամ արծաթի մեծ {պակասութիւն} էր զգում եւ ամենահարկաւոր բաների համար

ն քո գործարանի կարասները չունին նիւթերի {պակասութիւն} եւ դու հարկադրած ես այդ գործերը յառաջ տ

ւմ լաւ է սուտը, որ վարագուրում էր ազգի {պակասութիւնը}: Բան էք շինել ձեր համար. ճշմարտութիւն

է վարագուրել դրամատիկական գործողութեան {պակասութիւնը} եւ չքաւորութիւնը: Այս եւս պիտի ասել,

ում է դրամի, այնչափ սաստկանում է դրամի {պակասութիւնը}, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ արծաթ է

Ի՛նչ կայ: - Դու ասացիր, որ դրամի {պակասութիւնը} հետեւանք է երկրագործութեան ընկնելուն,

): Այդ սխալ տեսութիւն է, քանզի դրամի {պակասութիւնը} երեւութական է, որովհետեւ այսօր ամեն մա

ւթիւնքը, այդ լեզուով գրողների անձնական {պակասութիւնը} չէր, այլ մանաւանդ նոր լեզուի մանկութեա

էր, այլ մանաւանդ նոր լեզուի մանկութեան {պակասութիւնը} ։ Եւ երբ նոր լեզուն, տակաւին անմշակ,

ւթ տեղերը. չէ՛ր լցւում նոյնպէս թերթերի {պակասութիւնը} ։ Թղթի հարազատութիւնը երկբայութեան

տանում ապագայումը։ Մի կողմից արծաթի {պակասութիւնը}, միւս կողմից հանգուցելու հօրեղբօր ընդդ

, ահա ի′նչ է նշանակում դաստիարակութեան {պակասութիւնը}: Եթէ նա կարդացած լինէր այն գրեանքը, ի

ւմ ծիծաղել ծնողքի վերայ, թէեւ որչափ ես {պակասութիւնը} ունենային: Ճշմարի՛տ է, նա երբեմն մեղա

իտոյ է ասես նորա եւ արժանաւորութիւնը եւ {պակասութիւնը}: - Իմ կարծիքով, - սկսեց Թիւթիւնճի-օ

ի՞նչ է մարդը, նորա արժանաւորութիւնը եւ {պակասութիւնը}. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու ինքդ կ՚աս

ի քանի ունկնդիրք։ Նոցա քարոզութեան մեծ {պակասութիւնը} այն էր, որ նոքա Քրիստոնէական ճշմարտութ

է միայն պակասութեան խոստովանելը: Ազգի {պակասութիւնը} խոստովանել կամ դատապարտել ոչ թէ միայն յ

. մինչդեռ շատ ուրիշ բանաստեղծք բնականի {պակասութիւնը} աշխատում են երեւակայութեան օգնութեամբ,

օդը պիտի վազէ լցնել Արարատեան դաշտի օդի {պակասութիւնը}: Բայց որովհետեւ ջերմութեան ժամերը այնք

աւ գիտեմ, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի {պակասութիւններ}, բայց ի՞նչ առնես. ամենայն մարդ իւր պէ

ա մարդ է խայտառակում, թէ նա, հեղինակի {պակասութիւնները} երեսին զարկելով, ծիծաղում է նորա վերայ

ու համար միայն հանդէս հանել մի հեղինակի {պակասութիւնք} ։ Այդ կը լինէր մի չար, սեւահոգի մարդու

այն թերի համարուած, եւ իրաւամբ մի քանի {պակասութիւնք} ունեցող սահմանադրութեամբ, աւելի եւ աւե

մարտութիւնը ասելով, մերկացնում ես ազգի {պակասութիւնքը} եւ ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակ

ով, ասում ես դու, թէ յայտնում էի ազգի {պակասութիւնքը}. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդ

րդու պէս այն խորհրդով եմ մերկացնում այդ {պակասութիւնքը}, որ ծիծաղեմ դոցա վերայ, կամ պախարակել

անցանեմ հարեւանցի նոցա մօտով. ոչ, այդ {պակասութիւնքը} ծակում են իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պ

, որ չէք կարող զանազանել ազգի անմխիթար {պակասութիւնքը} բուն ազգիցը եւ ձեր աչքումը, ինչպէս յայ

կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա {պակասութիւնքը} եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք, պակասութիւն

կասութիւնքը եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք, {պակասութիւնքը} աւելի նախընտիր են, քան թէ բուն ազգը:

լուսաւորութիւնը, որ պիտոյ է յառաջանար {պակասութիւնքը} վերանալուց յետոյ, խունկ չէիք ծխելու այ

ետեւ այն մարդը, որ չէր խոստովանում իւր {պակասութիւնքը}, չունէր ուրեմն եւ սեփական արժանաւորութ

ժել եւ պատուհասել բերանով եւ գրչով ազգի {պակասութիւնքը}, հրապարակել նորանց այնքան, մինչեւ որ

պիտոյ է ուրեմն խոստովանենք մեր ունեցած {պակասութիւնքը}, որովհետեւ նա միայն ուղղակի եւ կտրական

այժմ սուտ ազգասէրքը եւ միւսքը դոյն այդ {պակասութիւնքը} գովել էին ազգին որպէս կատարելութիւնք,

ետեւ այն մարդը, որ չէր խոստովանում իւր {պակասութիւնքը}, չունէր ուրեմն եւ սեպհական արժանաւորու

անաւորութիւն ունին, թէ ազգը եւ թէ նորա {պակասութիւնքը} ։ Ասածս դարձեալ ապացուցանում է այդ պարո

չեն անարգում, այլ դատապարտում են ազգի {պակասութիւնքը} ։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգ

ւթիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի {պակասութիւնքը}: Անարգելով ազգի պակասութիւնքը՝ ոչ թէ

լ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի {պակասութիւնքը} ՝ ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ

նորան ամենայն պակասութեններից: Եւ այդ {պակասութիւնքը} արժանի էին, որ դատապարտուէին. այդ արա

ւս անխնայ կը պատժեմ Պ. Կոմս Էմմանուէլի {պակասութիւնքը}, եթէ տեսանեմ, եւ հաւաստի եմ, որ շնոր

վում եմ. Օտար ազգի առաջեւը {Պակասութիւնքը} ծածկում եմ: Թէ մի աղքատ կը

ուսումնական են։ Չեմ ասում այստեղ նոցա {պակասութիւնքը} ՝ թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ կարիքների կողմից։

նացոյց առնելով աշխատութեան մէջ գտանուած {պակասութիւնքը} կամ անհիմն կարծիքները, լինում է զգուշա

եամբ պարոնների առաջեւ, որ ծածկելով ազգի {պակասութիւնքը} ՝ խառնափնդորում էին ամենայն դատողութիւնք

է ազգը, նա օտարի առաջեւ ծածկում է նորա {պակասութիւնքը}: Նա այնքան սիրում է Հայոց ազգը, որ նո

Նա այնքան սիրում է Հայոց ազգը, որ նորա {պակասութիւնքը} խայտառակողներին ատելով ատում է, բամբաս

կատարելապէս, նորա արժանաւորութիւնքը եւ {պակասութիւնքը}, ոչ թէ համեմատելով այլ կենդանիների հետ

եթէ, ցոյց տալով հրապարակով այս ազգային {պակասութիւնքը}, կարողանային պատճառ դառնալ մեր ազգի հար

փով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել նորա {պակասութիւնքը}, որպէսզի ազգութիւնը, աւելի մաքուր շրջ

անց անձը, խօսքը եւ գրիչը սորա կամ նորա {պակասութիւնքը} ծածկելու: Ոչ երբեք պիտի չառաջանայ

իւրեանց սէրը դէպի ազգը յայտնում են նորա {պակասութիւնքը} քօղարկելով, որով անուղղակի կերպով մեղա

ամար չեն, եթէ ոչ ուրիշի գրածը դատել եւ {պակասութիւնքը} երեւան հանել, մինչդեռ մենք ինքներս մին

չո՞վ կը տաշուին, կը կոկուին նոր լեզուի {պակասութիւնքը}, եթէ ոչ մշակութեամբ եւ գրի տակ ձգելով

ձեւը գերադասվում է մյուսից: Ընդհանուր {պակասության} եւ ընդհանուր կարիքի փոխադարձ լրացումը ն

ում են մեզ մերկացնել հենց իրենց սեփական {պակասությունները} հասարակական գործում: Ես հարստությու

Նստատեղի եւ կառապանի տեղի տակի արկղները {պակասում} են, բայց պատրաստելու պետք չկա, ինչպես

ցկությունից ու շքեղությունից, երբ նրան {պակասում} է իրական եւ կենդանի կինը՝ թող որ ոչ այ

ախապես կարող եմ ասել, որ խոնարհումները {պակասում} են, իսկ եղանակներն ու ժամանակներն ավել

մայրաքաղաք, նշանակում է, թէ օրըստօրէ {պակասում} է երկրագործների թիւը, հետեւաբար ընկնու

նը նմանում էր մի մեծամարմին նաւի, որին {պակասում} էր մի ամուր ղեկ, եւ մի ներհուն նաւուղ

շնորհը յետ չէ դառնում, եւ պարգեւքը չեն {պակասում} ", այլ դոցանից, որ իրենց փրկութեան խօ

487-ին։... ։ Ծանօթ. Այստեղ {պակասում} են մի քանի բացատրութիւնք. գուցէ ծանր հ

իւն, ըստ որում կարդում ենք... Այստեղ {պակասում} է շարունակութիւնը, այսինքն՝ բերելու օրի

ի հաշուով, այնպէս, որ մէկ ամբողջ վանկ {պակասում} է, որով խօսքը թեթեւանում է։ Եթէ գրենք

եանն անդ երկոքումբք Քօղեալ զդէմսն {պակուցեալ}, Զոտսն՝ ներքին այլ թեւովք,

ոչ մի խօսք աւելցնում է, եւ ոչ մի խօսք {պակսեցնում} կամ այլայլում. այլ լեզուի ամեն շարժողո

ստացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկում են {պակսիմաթ} եւ ասում են, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութ

ակուած է 25-ին: 18-ին ստացայ նամակ եւ {պակսիմատ}. 19-ին պատասխանեցի, որ գնաց 20-ին: 2

յ վաղը եւ խնդրեցի շերամադարմանութիւն եւ {պակսիմատ}: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թու

նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից եւ {պակսիմատ}: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն զգում եմ լ

մակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ {պակսիմատ} եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազ

իցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց {պակսիմատ} եւ " հասարակաց շահի " տպած գրքերի ցուցա

եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ, բերել էին {պակսիմատ} եւ Ռանքէի գիրքը՝ կազմած: Առաջիկայ տես

ով ուղարկեց " հասարակաց շահի " հաշիւը, {պակսիմատ}, այլեւ տեղեկութիւն տուեց Սերոբի որդու

ն նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց {պակսիմատ} եւ խաղող, եւ որով յայտնեց Վարդերեսի հի

ացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած որով ուղարկեց {պակսիմատ}: 5-ին զուր տեղը նամակի սպասեցի: 7-ին

եղբօրիցս 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ եւ {պակսիմատ}: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

ղարկեցի. 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {պակսիմատ}, թաբակ եւ տետրակներ: 12-ին պատասխանե

նամակը: Այդ թղթերը, ինչպես եւ Ձեզ {պահ} տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ

եւ մյուսներին բանկային տոմսերը, որ ես {պահ} էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի վերջանալը

քուր Շտապում են երկուսով... Ո՛վ աչք, {պահ} մի եղիր կո՜յր: " Ո՞վ կը պատմի սիրոյ ձ

որ վաղը միանգամայն առողջ կզգամ ինձ: Ես {պահած} ունեի Tinctu[ra] Belladonae, բայց մենք

ունիք, որովհետեւ մերկացնում էին ծածուկ {պահած} ազգի վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաններ մ

, որովհետեւ մերկացնում էին ազգի ծածուկ {պահած} վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուց

կան, ծածկած ու վարագուրած գաղտնիք, որ {պահած} լինեին մի քանի առանձին եգիպտոսյան քուրմ

Դեւերը, որ կանգնած էին այնտեղ որպէս {պահակ}, վեր առեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեցին նորան

ի վիճակի լինի այդպիսի առաջարկ անելու, {պահանջ} -առաջարկի այդ գումարի համեմատ պահպանում

վճռված ու ավարտված է եւ մենք այսուհետեւ {պահանջ} չունինք, ո՛չ. այլ նա ասում է միայն,

գամինը եթէ Տէրդ գիտնար եւ ինձանից համար {պահանջած} լինէր, որ ամեն բան մանրամասն քեզ յայտն

եմ: Սորան նայիր, ծառայութեանը նայիր, {պահանջած} վարձին նայիր... կորի՛ր, կորի՛ր, որ

ին մի քանի ժամանակից յետոյ կատարել նորա {պահանջածը}, այսինքն՝ յետ գանչել աքսորից Յիսուսեա

քննութեան, որպէս եւ նորին ազնուութիւնն {պահանջեալ} է ի դմին Ատենէ յիմմէ կողմանէ զպատգամաւո

րն հետազօտութեան տալ ինձ զբաւականութիւն {պահանջեալ} համաձայն օրինաց տէրութեան, զզրկանս իմ

ամանի դատարանին, ըստ որում Այվազովսքին {պահանջեալ} էր յառաջագոյն: Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ

այր հաւատարիմ Վահրիճ անուն, զկատարումն {պահանջեալ} խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին զԱբել եւ եր

մէ եւ զորպիսութենէ երեսփոխանական թղթոյն {պահանջեաց} նախ, մատաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշի

զգործն, օրէնսգէտն պաշտօնական գրութեամբ {պահանջեաց} յինէն վասն ծախուց պատրաստութեան թղթոց ե

, կարողանան դատաստան մտանել, եթե հարկը {պահանջել}, որպեսզի կառավարության ատյանների ձեռքո

ւթեան ընդ ձեռն առանձին քննչաց արժան իցէ {պահանջել} բացատրութիւնս յԱյվազովսքւոյ վասն ամենայ

աճեցաւ կոնդակաւ իւրով պատուիրել Սինօդին {պահանջել} յԱյվազովսքւոյ զգումարս դրամոց զորոց յիշ

օրութեան կտակին եւ պարգեւագրոյն, այն է {պահանջել} զկէս յարդեանց երկուց վաճառեալ տանց եւ զ

ղեն: Ներկա միջոցներով այժմ հնարավոր չէ {պահանջել}, որ նկարի յուրաքանչյուր, առանձին վերց

լուց եւ շատ բնական է, որ անհնարին էլ է {պահանջել} նրանից: Ինչպես տեսնում եմ, եթե միայն

ջապէս օրինաւոր դատաստան բանալով սկսեցին {պահանջել} այդ գումարը, եւ նա դարձեալ կամակորուեց

ենայն քաղաք մտանող շինականների սայլերից {պահանջել} մի սալ քար ներս բերել քաղաքը, ինչպէս ս

ղութեամբ գլուխ բերել, իսկ այլ մարդերից {պահանջել}, որ ամենայն բան կատարուէր իսկոյն, որպ

: Նախիջեւանցիք սովոր են բժիշկ մարդերից {պահանջել} այսպիսի շուտափոյթ գործողութիւն. նոքա ա

, դոյն այդ լրագրի միջնորդութեամբ արծաթ {պահանջել}: Ասացին. " Ճշմարտութեան քարոզիչների լ

ն կատարող անձն: Անարդարութիւն կը լինէր {պահանջել} այստեղ Հայերից այն բանը, որի համար Ասի

չեղաւ: Մեր ազգը այսպէս է. տալ չգիտէ, {պահանջել} սորված է. չի ցաներ, հնձելը արդարութեա

աններում... Անտարակոյս, դեռեւս վաղ էր {պահանջել}... Բայց դուք, որ համարւում էք ձեր ազգ

ային, սա իրաւունք ունի դատաւորի ձեռքով {պահանջել}: Անտարակոյս, միմիայն Հայոց լեզու

ս թողածքը, այլեւ փորձել աշխատութիւնը: {Պահանջել} շատ հեշտ է, բայց ամենայն պահանջողութիւ

ուր մատենագրութիւն! Եւ ի՞նչպէս կարելի է {պահանջել}, որ ժողովուրդը ընթացք տայ այսպիսի մատե

եւ հեղինակի անձնաւորութիւնը։ Չէ կարելի {պահանջել}, որ ամենայն մարդ մի կերպ խօսի, կամ թէ

ւ այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ սորվել, եւ {պահանջել}, որ հանդիպողը ծունր դնէ իր առջեւ, պար

Այս բաների մանրամասն քննութիւնը պէտք է {պահանջել} գալոց քերականութիւնից նոր լեզուի։ §

իւնքը պիտի քերականութիւնից եւ բառարանից {պահանջել} ։  Մենք շատ հին լեզուով գրողնե

սրել, համարձակւում է պատիւ ու յարգանք {պահանջել} մեզանից, որովհետեւ նա հարուստ էր, իսկ

տան պառաւը սկսեց հազար տեսակ ապացոյցներ {պահանջել}, հարցրեց, թէ ո՞ր տեղից նամակի եմ սպաս

է, ոչ այս, ոչ այն, յանկարծ հարսանիք {պահանջել}. ես ստանալիք ունիմ, պատրաստութիւններ

խառնել եւ շփոթել զդարս եւ զժամանակս եւ {պահանջել}, [անխորհրդաբար], զի Հայք 19-րորդ դարո

զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, եւ {պահանջել} ի նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, եւ սնուս

Ի լրումն ամենայնի, - եթէ անյարմար է {պահանջել}, որ Ռուսաստանի հայերը մասնակցութիւն ու

նրամասն քննութիւնը քերականութիւնից պիտի {պահանջել}, բայց մենք աւելի աչքի երեւցող եւ ամեն

ների ազդեցութեան տակ, ինչպէ՞ս կարելի է {պահանջել}, որ պատմական իրողութիւնքը իրենց կնիքը

ւմ ես ջրհեղեղով, էլ խե՞լք է այնուհետեւ {պահանջել}, որ խոտը չոր մնայ, կամ հողը չցրուի։

դտեղ հայկական տրամաբանութիւնը կարելի՞ է {պահանջել} ։ Ո՞ր խիղճն է, որ պիտի ներէ, ո՞ր ձեռք

ւթիւնք եւ ապստամբութիւնք, եթէ իրաւունք {պահանջելը}, վսեմ ոճով, կարելի է ապստամբութիւն ան

նադրութեան ժամանակ ժողովրդի վկայութիւնը {պահանջելը}: Թո՛ղ այս խնդիրը գէթ լուծանէ մեր Կրօնա

նից այն ընտանեկան դաստիարակութիւնը, որ {պահանջելի} էր եւրոպացի կանանցից. առ ժամս, մինչեւ

առաջին պահանջելին, բայց մնա եւ մի այլ {պահանջելի}, որում մինչեւ այժմ ոչ ոք ի Հայս Ռուսաս

ազգային լուսաւորութեան: Այս էր առաջին {պահանջելին}, բայց մնա եւ մի այլ պահանջելի, որում

ութեան էին պիտոյք եւ ժամանակիս արդարացի {պահանջելիք}, եւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, եւ զի՞

ել էր քեզ, եւ կը ստանայ այնքան, որքան {պահանջելիքն} էր. նա չունի մուրհակի կարօտութիւն. պա

ց Հայոց, եւ պահանջէ ( եւ ունի իրաւունս {պահանջելոյ}, եթէ միայն մեք պահանջէաք ի նմանէ ընթեռ

զիս նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց {պահանջելով}, տեսուած բա՞ն է Հայերի մէջ օրինաւոր,

երի եւ ապացոյցների, միմիայն կոյր հաւատ {պահանջելով} լսողների կողմից: Եւ մի՞թէ սորանից

, թող լսէ: Մի կողմից՝ քահանաներից {պահանջելով} ազգի զաւակներին գրել կարդալ ուսուցանել

տութիւն չկայ, մայրիկ, ի՞նչ կ՚առնու նա {պահանջելով}. կարող է սպասել մինչեւ որ... - Ա

ու օրինաւոր կերպով քննելու այս բոլորը, {պահանջելով} մի կոյր եւ ստրկական անպայման հնազանդութ

ումով, խռովութիւն առաջացրին ազգի մէջ, {պահանջելով}, որ ապագայ պատրիարքն ընտրուի բացառապէս

ծախքի արծաթով, առանց վերստին այլ ծախք {պահանջելու}, կմնանք Հնդկաստան երկու ամիս: § 4

կութիւն, բայց իրաւունք ունի մեր կողմից {պահանջելու} փոյթ եւ խնամք իւր վերայ: " Հայաստանը ո

աստանը ոչինչ իրաւունք չունի մեզանից բան {պահանջելու}, - ասում եմ շեշտելով, - թո՛ղ նա յառաջ

չունին իրաւունք մեզանից կատարեալ հաւատ {պահանջելու}: Այս վերջին օրերումս մի քանի մարդ

նին ուրիշներից եւս ճիշդ քաղաքավարութիւն {պահանջելու}, բայց մեք՝ ասիացիքս, զուրկ ենք այդպի

յոց եկեղեցու ոտքից մինչեւ գլուխ ռեֆօրմը {պահանջելու}: Այո՛, մի տեսակ մարդիկ, կարծելով

, այն ժամանակ ինչպէս բարձր խօսելով գինի {պահանջելու} էր պ. Շաքարեանցից, սորա ժլատութիւնը խ

կաթը իւր տիրոջը տալով, իրաւո՛ւնք ունի {պահանջելու}, որ տէրը հաշիւ տար նորան, թէ որքա՛ն ա

արգողը կորուսանում է ուրիշներից յարգանք {պահանջելու} իրաւունքը: Գիտէ՞ք այս, օրիորդ Մարիամ

ների վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու մինը եթէ {պահանջելու} լինէր քեզանից, որ դու աւելի սիրէիր նոր

րայ, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը {պահանջելու} ժամանակ. նորա գանձարանը երբեք չէ վնասւ

թեանը, եւ նորա վաստակքը իրաւունք ունին {պահանջելու} մեզանից մի անկողմնապահ սառն քննութիւն ե

ամբոխուած լինելով այս անակնկալ հարսանիք {պահանջելուց}, չկարողացաւ եւս լսել, մինչեւ Մանուշակ

տս պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտաց յորոց {պահանջեմ} ես զգումարսն եւ ի պէտս տպագրութիւն յայտ

մարիտն ասում եմ ձեզ, որ այդ ազգից պիտի {պահանջեմ} "։ Այլ տգէտները պիտի մխիթարեն մեզ Հրէի

ի եւ բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս {պահանջեմք}: Յայտ իսկ է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ

դրութեամբ կնքոյ վկայէ " եւ այլն. զայս {պահանջեն} տեղական օրէնք անգլիականք: Գումարդ ա

ւն աւանդել զհայոցս գրականութեան, որպէս {պահանջեն} կարգք եւ օրէնք, այլ միայն քաղել անտի զ

այլն է գործ ածում, այդպիսի պարոնից ինչ {պահանջես} ։ Թող չկարծեն, թէ մենք չենք ուզում կամ

եկեղեցւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ {պահանջեսցեն} ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ

վ, չիթով կամ խսեպագրով, ուրեմն եթէ ոք {պահանջեսցէ} ինչ, անընդունակ արասցեն: Յետ այսորիկ

ողեալ հոգւոյն: Եթէ ապացուցութիւն բանիս {պահանջեսցի} ի հնասիրաց, աղաչեմք տալ պատասխանի հարց

ընդդէմ: Ներսէս Երրորդի օրով բոլոր ազգը {պահանջեց} Կաթողիկոսից, որ սա անխախտելի պահէ ազգա

լով իւր՝ Հայոց մէջ գտանուած զօրքերից, {պահանջեց}, որ Հայոց եկեղեցին միանայ Յունաց եկեղե

պաշտպանը լինի "։ Պապը միեւնոյն երդումը {պահանջեց} Սվենոն Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ

թիւնը նոցա աշխարհի վերայ, տարեկան հարկ {պահանջեց} հարիւր մարկա արծաթի։ Ծայրագոյն հրովարտ

իրով ընդունեց Հենրիկոսի դեսպանքը, բայց {պահանջեց} անպատճառ, որ թոյլ տան այս դեսպանքը ծեծ

ինչ կըլլա եղեր։ Ինձանից շատ նամակ մի՛ {պահանջեցեք}. գիտե աստված, որ չունիմ ուժ եւ զորութ

ես ներկայացեալ առ պ. Ադմինիստրատորն, {պահանջեցի} զհաշիւ գումարին գտանելոյ առ ինքն, յաղա

՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրութեամբ իմով, {պահանջեցի} յառաջ վարել զդատն ըստ զօրութեան կտակին

տելով Յիսուսեան աբեղաների այս ընթացքը, {պահանջեցին}, որ աքսորուեն Յիսուսեանք Ֆրանսիայի միջ

սէնի աղանդին։ Ֆրանսիացոց եպիսկոպոսները {պահանջեցին}, որ Պապը բացայայտէ, թէ Քենելի գրքի կա

գ հարիւր երկու հազար ֆրանկ։ Յիսուսեանք {պահանջեցին}, որ գործը դատուի Փարիզի Պարլամենտի մէջ

թղթի իւրում առ Ադմինիստրատոր պ. Հագն, {պահանջէ} զլիակատար համար տնտեսութեան նորա, վերա

ն երեկոյեան եւ զմի եւ նոյն զերիս ռուփիս {պահանջէ}. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյ

, որ նախ քան զտեսանել եւ զլսել զդատն, {պահանջէ} զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ զերաշխաւոր վ

մարի) որով կոչէ զիս ՚ի վաղիւ յատեան եւ {պահանջէ} զ700 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի Բա

նսգէտ Պալի ի 1628էն Օգոստ. 1861, որով {պահանջէ} զ350 ռուփիս վասն երկուց փաստաբանաց ի մա

ծ է. չի ցաներ, հնձելը արդարութեամբ կը {պահանջէ} ։ Ուրիշ տեղ ասածս այստեղ էլ կրկնեմ, որ

ների, որ ամուսնութենից յետոյ նոյն բանը {պահանջէ} իւր ամուսնուց: Տարակոյս չկայ, որ նորա

ունով, նա, հրամանը մէջ բերելով, պիտի {պահանջէ} հնազանդութիւն: Հնազանդութի՛ւն...

դեսպանի, Անգլիոյ կառավարութեան ձեռքով {պահանջէ} այդ արծաթագլուխքը: Նախիջեւանը,

իւն ո՛չ շատանայ լոկով եւ եթ նշանօք. նա {պահանջէ} զգործս արժանիս քրիստոնէի եւ հեղինակի քր

երձ չունի, բնութիւնը իր առնելիքները կը {պահանջէ}, խոհեմ եւ բնական ճամփան, մարդասէր հնա

ներին, հասկանալով նոցայ նպատակը, պիտի {պահանջէ}, որ իւր մարմինը ազատ մնար այս օրէնքներ

. նորա գանձարանը երբեք չէ վնասւում. կը {պահանջէ} այնքան, որքան տուել էր քեզ, եւ կը ստա

յինքեան զսննդարարն զայն հիւթ, զորպիսի {պահանջէ} դարս լուսաւորեալ՝ առ ի պահպանել ըստ կա

րի զկենցաղականս հայթայթել, զի ժամանակն {պահանջէ} զայդ ամենայն, վիհ աստի, վիհ անտի եւ

իանգամայն, կարծիքդ իմաստնոց Հայոց, եւ {պահանջէ} ( եւ ունի իրաւունս պահանջելոյ, եթէ միա

ւնի իրաւունս պահանջելոյ, եթէ միայն մեք {պահանջէաք} ի նմանէ ընթեռնուլ զգրուածս մեր), զի գ

ալ ի նոսա հակառակասիրութեան եւ նախանձու {պահանջէին} անխղճօրէն, զի Այվազովսքին լիցի տէր հրի

ի հանդէս դնել առաջի նոր հայոյն, որպէս {պահանջէին} կարգք եւ օրէնք պատմաբանականք. չիք յայս

արար ինձ, թէ " որովհետեւ զգումարդ զայդ {պահանջէր} Այվազովսքի վարդապետն որպէս տէր, եւ որո

եսփոխան կարգեալ ինքեան զառաջնորդն մեր, {պահանջէր} զգումարն, որ եւ գուցէ վերստին կրկնեսցէ

ն, որ չէ դատապարտել այնպէս, ինչպէս կը {պահանջէր} արդարադատութիւնը, բա՛ նորա այնքան ցոյց

չար գործադրութիւնը, եւ գուցէ դեռեւս կը {պահանջէր}, որ իսկական Պապական կառավարութիւնը, ի

հոյակապ համալսարան ունին, եւ եթէ դուք {պահանջէք} ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարանը, իմաց

յց դա ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակության {պահանջը}: Նախ որ, ի հաշիվ իր պարտքի նա դեռ 185

աշքշուկից հետո, պարտապանն ունի՞ արդյոք {պահանջը} բավարարելու կարողություն: Նա երեւի իր

Երուսաղէմի միաբանների միջից: Այո {պահանջը} հիմնում էին նրանք ինչ-որ մի կարծիքի բաց

ր Ալի փաշան խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի {պահանջը} եւ միաժամանակ գործ դնել բոլոր միջոցները

ն եկամուտ: Այդ գումարով, պահպանելով ` {պահանջի} շուկան, յուրաքանչյուր տարի առաջ է բերո

դ գումարի համեմատ պահպանում է աշխատանքի {պահանջի} շուկան: Ինձ համար շատ հետաքրքրական

ց դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր {պահանջի} վրայ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստա

ն ըստ որում պատասխանի կամ ապացուցութիւն {պահանջին} յայնմանէ յորոյ, վասն որոյ գտանի ոք խնդ

կանալի ընթերցանելեացն. [բայց ասոքիկ ոչ {պահանջին}, դոքա] սքանչանան [միայն ընդ] այս խրթնա

զամենայն յականէ եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ {պահանջիցեն} զհամար եւ զհաշիւ տնտեսութեան առաջնորդ կ

որ մնացեալ է անդր եւ որ մնասցէ, եթէ ոչ {պահանջիցէք}, կարէ սատար լինել Ձեզ, թերեւս ի շինու

իս բաւականացուցանել զիս, այլ օրինաւոր {պահանջմամբ} իմոց զրկանաց ի յիշեալ քահանայէն համաձայ

ւթեամբ սրտի, որպէս յոսոխն նշմարի, այլ {պահանջմամբ} արդարութեան բողոքելով առ ամենայն տէրութ

րութիւնս կուրօրէն հաւատալ, ըստ պապական {պահանջման}, առ մեզ ճանաչի հետեւիլ փարիսականութեան

նեաց: Ժողովուրդն առ հասարակ ըստ հարկին {պահանջման} բնական ընթացեալ կանոնիւք վարեցաւ աշխարհ

դարել ընդդէմ ներգործութեան ժամանակին եւ {պահանջման} բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այ

թէ ըստ այլ եւ այլ իրողութեանց ", " ըստ {պահանջման} հանգամանաց վիպասանութեան "։ Ասես թէ լո

եւ նոր եւ հասկանալի ժողովրդեան համաձայն {պահանջմանց} ժամանակին եւ այլոց բիւր հանգամանաց, յո

ինձ կայք uանաթով, չիթով եւ խըսեպագրով {պահանջմունս} որպես ամենահարկաւոր թուղթքն եւ տներիս բ

վին ընծայ թողում միայնակ նմա եւ մի՛ ինչ {պահանջմունք} ունիցին ի նմանէ եղբայր Գէորգն, եւ կամ

համենայն դեպս կբավարարեին հասարակության {պահանջները}, մինչդեռ նա, այնուամենայնիվ, մնում է

ունը, աչքաթող անելով մեր դարի աղաղակող {պահանջները} եւ մտավոր քաղցից մեռնող հայ երիտասարդու

համապատասխանեն անհրաժեշտ հարցասիրության {պահանջներին}: Ահա ձեզ ծրագիր: Գալուստովի արկածը

եւապես, իր սոցիալական եւ ֆիզիոլոգիական {պահանջներին} համապատասխան: Եթե չկա ավելի գեղեցիկը,

ն ժամանակի ընթացքում մշակված, մեր արդի {պահանջներին} համապատասխանող նոր ձեւեր, ապա խնդրեմ տ

ումար դրամոց, որպէս թէ ի փոխ տուելոց, {պահանջող} լինի ի վանաց: Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս

հարիւրաւոր ապացոյցներ պատրա՛ստ ենք դնել {պահանջողի} առջեւը։ Բանը այն է, որ Խորենացին,

նիսկ վերեւում յիշուած Գրիգոր եօթներորդի {պահանջողութեամբ} Հենրիկոս չորրորդ Գերմանիայի կայսրը, ցո

եզմանի այցելուի նամակը - Գամառ-Քաթիպայի {պահանջողութեան} պատասխանը: Անցաւ տարին... Ան

ից դէպ ի մեր արժանաւորութիւնը, որ բնաւ {պահանջողութեան} յանդգնութիւն չունի: Այդ հրատարակութ

թէեւ սովորաբար թարգմանում են մեր լեզուի {պահանջողութեան} համեմատ երբեմն նա եւ երբեմն նոյն, բայց

ատարուեցան որպէս հետեւանք ազգերի կեանքի {պահանջողութեան}, որպէս հետեւանք այդ ազգերի կերպարանագո

ար էր Պապի ցանկութեանը եւ հանգամանքների {պահանջողութեանը}, վասն որոյ հրամայեց նա Գեներալին ընտրե

ների մէջ, յարմարում էին նորան ժամանակի {պահանջողութեանը}, աղճատում էին եւ փոփոխում էին, ինչպէս

երբ հիմնւում է նա իմացական եւ զգայական {պահանջողութեանը} վրայ: Բայց մենք չենք տեսնում մի պախարա

յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս {պահանջողութեանց} նորին սրբութեան տուեալ եմ զիմ պատասխանի

թեանց շահի եւ աւելի հիմնաւոր ազատութեան {պահանջողութեանց} մէջ չէր լինել ոչինչ միջին ծայրագոյն իշխ

դը, առանց բռնադատուելու մի հարկադրական {պահանջողութենից}, ինքնին աշխատում ենք օգնական գտանուիլ

ութեան մէջ։ Չէ, լինինք խելացի մեր {պահանջողութենների} մէջ. չպահանջենք հեղինակիցը մի անկարելի

ը, որին գրելու էիք, ձեր օրէնքի ընդդէմ {պահանջողութեններին} լռութեամբ միայն պատասխանելով, կ՚անարգէ

միտ առնուլ զոր ինչ գրեմս այժմիկ: Առ {պահանջողութիւն} իմ յադմինիստրաթորէն Կալկաթեան Սուպրիմ Կ

նը: Պահանջել շատ հեշտ է, բայց ամենայն {պահանջողութիւն} պիտի լինի բանական դատողութեամբ: Աւ

են, բայց ոչ մինը այդ լուսաւոր մարդերից {պահանջողութիւն} չունի գուշակողական պատուանուն ստանալու

թիւն։ Աւելորդ է ասել, որ մենք բնաւ {պահանջողութիւն} չունինք, թէ մեր գործադրած ձեւ ու ոճը ա

Ամերիկայի միջից: ( Այսինքն հիւսիսայնոց {պահանջողութիւնը} եւ պատերազմը, զուր է)։ Հարաւայնոց ատ

էական բայ գրում են առանձին։ Թերեւս մեր {պահանջողութիւնը} երիտասարդ գրողներից այնքան խիստ չէ, որ

նալ դէպի այս դաբիրաները առաջին կրօնական {պահանջողութիւնն} էր։ Այս կերպով Յիսուսեաններին դժուար չ

, որպէս ոչ ուղղակի վերաբերեալ առ ներկայ {պահանջողութիւնս} իմ: Իսկ զկնի ստանալոյ զգումարն, զ

՛ր աստիճան յիմար եւ բարբարոսական են ձեր {պահանջողութիւնքը}: Դուք տեսանում էք, որ ձեր ներկայութիւ

եւս յայտնէ իւր երեխայամիտ, անդատաստան {պահանջողութիւնքը}: Յարգել եւ պատուել հանճարը եւ բանակ

րմը հետ չառնելով կրկնում ենք այսօր նոյն {պահանջողութիւնքը}: Այո՛, ռեֆօրմ խնդրում ենք այն սկզբ

այսպէս լինելով բանը, ո՞ւր կը մնան ձեր {պահանջողութիւնքը} եւ խօսքերը: Շատ տխուր տպաւորութիւն

նա դարձեալ կամակորուեցաւ, այն ժամանակ {պահանջողքը} իրաւաբանական կարգով արգելք դրեցին նորա

անեմ: Եթե հեռու եմ նոցանից տեղով, այդ {պահանջում} է հարկը, ես այստեղ բժիշկ դառնալով, կա

տ: Դա անհրաժեշտ է, որեւէ այլ խնամք չի {պահանջում} այս շատ օգտակար պլանտացիան: Խնդրում եմ

, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը {պահանջում} են արդի միջոցներ: Ուրախ եմ " Տրովատորի

ստան է բացել իւր պարտապահանջների հետ եւ {պահանջում} է նոցանից իւր չկրած, մտացածին վնասը,

իւր անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ Ես {պահանջում} եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը

գին եւ արժէք չունին գիտութեան մէջ, որ {պահանջում} է փորձական ստուգագործութիւն: Օդի օգտակ

անալ՝ ինչ է դոցա արածը, որ ապօթէոս են {պահանջում} մեզանից՝ դեռեւս չորս միլլիոն ազգի երես

խիստ վարւում է հեղինակների հետ, քան թէ {պահանջում} էր Թիւրքիայի խարխալեալ կառավարութիւնը:

անդամների վերայ. առողջ բանականութիւնը {պահանջում} է հանդէս հանել դորանց եւ խայտառակել եւ

ի ընդունական դաստիարակութիւն: Չենք {պահանջում} ձեզանից այն ընտանեկան դաստիարակութիւնը

իրը աւազակի ձեռքից ազատելու համար. այս {պահանջում} եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես, իմ

տի ունենանք: - Այո՛, մեր օգուտը {պահանջում} է այդ: - Ինչպէ՞ս: - Լսի՛ր,

ու, այժմ տան տէրը չկամի տալ յիսունի եւ {պահանջում} է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: " Եթէ դ

նդէս է գալիս այրական հաստատամտութեամբ, {պահանջում} է ուրիշների հաւասար իրաւունք եւ ոչինչ չ

հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժամանակը {պահանջում} են տնօրինել այնպէս, ինչպէս ցոյց է տալի

րցողներից եւ առհասարակ Հայոց ազգից չենք {պահանջում} եւ այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզութիւն

առջեւ։ Բռնակալները սեպհականութիւն են {պահանջում}, նոքա կենդրոնացած են իւրեանց մէջ, իւր

կան աշխարհը, երկաթի գաւազանը ձեռքում, {պահանջում} է իւր արդարացի հարկը: Մարդկութիւնը կապ

արդերի որեւէ պաշտօն ստանալը: Ռեֆօրմ {պահանջում} ենք եկեղեցու տնտեսական կառավարութեան մէ

քուրաների մէջ չհալուին... Ռեֆօրմ {պահանջում} ենք հոգեւոր իշխանների եւ առհասարակ եկեղ

ձինս արածէք եւ ոչ զխաշինս ": Ռեֆօրմ {պահանջում} ենք եկեղեցականների կրթութեան եւ դաստիար

, որ հայերէն չէ կարող խօսել: Ռեֆօրմ {պահանջում} ենք եկեղեցականների ձեռնադրութեան պայման

թիւնը վերջին տեղը չունի... Ռեֆօրմ {պահանջում} ենք առհասարակ եկեղեցական կառավարութեան

ւթիւնը երկու կողմից էլ տրամաբանութիւն է {պահանջում}. բայց եւ այնպէս, առանց ճշմարտութիւնը

, որ նա ամէն ուրիշից աւելի բարւոքում է {պահանջում}, բայց միեւնոյն ժամանակ ամէն ուրիշից պա

այր ի ծայր մեզ ուսուցանելով, համար էին {պահանջում} մեզանից եւ այն բոլորը Դաւթի սաղմոսի պէս

։ Ցաւալի երեւոյթ։  Արդարութիւնը {պահանջում} է խոստովանել, որ այս կարճութեան համար պ

, եւ որովհետեւ սաստիկ խառնուած լինելով {պահանջում} են մի ամենազուտ մաքրողութիւն, այդ պատճ

այլեւ հաւատ եւ գիտակցութիւն չունենալով {պահանջում} է, որ ճշմարտութիւն խօսողը մի գերբնական

մ եւ հաւան չեն ծերերի կարծիքին: Ծերերը {պահանջում} են, որ ամենայն բան կամաց կամաց լինի,

ասիրութեան մօտենալու, բայց երիտասարդքը {պահանջում} են, որ վճռաբար կատարուի ամենայն գործ,

անգուն խորութեամբ փորել գերեզմանը, այս {պահանջում} են առողջապահական կանոնք: Բայց ժամկ

, - իմանալով, որ չեմ կարող խոստանալ, {պահանջում} էք. միթէ՛ չէ կարելի խնդրել, որ առանց

ւմ եմ քեզ իմ սիրտը, բայց դորայ փոխանակ {պահանջում} եմ նոյնպէս քո սիրտը, ես ուխտ եմ դնում

մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը, եւ նոյն ուխտը {պահանջում} եմ եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր դու իմ

քերով ասաց դրականապէս: - Այս րոպէիս {պահանջում} եմ քեզանից այդ խորհրդական մատանու պատմո

ւնեցած հաւատով։ Քրիստոնէութիւնը չէ {պահանջում} ամուլ եւ անխորհուրդ մեքենականութիւն. ն

անի Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը {պահանջում} էր ազգերից կոյր եւ անպայման հաւատ. հաւ

ով իւրեանց բնակութեններից. Ինկվիզիցիօն {պահանջում} էր այս, պապի քաղաքականութիւնը պահանջու

ահանջում էր այս, պապի քաղաքականութիւնը {պահանջում} էր արիւն, մահ, հուր եւ սուր։ Քրիստոս

սփոխան քարոզելով իւր անձը, նոյն պատիւը {պահանջում} էր ժողովրդից, որ պարտական էր միայն Աստ

իշներին միմիայն ձեւի եւ կարգի անուրը եւ {պահանջում} է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ թէ մանկական սէր

էպի Պապական իշխանութիւնը։ Այս պատճառով {պահանջում} էր, որ ջնջուին այսպիսի աբեղայական Կարգ

նից, Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի Եպիսկոպոսքը {պահանջում} էին իւրեանց արտօնութիւնը մանաւանդ Եպիսկ

ացիք եւ մինչեւ անգամ Սպանիացիք զուր էին {պահանջում}, որ մի Տիեզերական ժողով լինի, եւ քննո

գնութիւնը, երբ Յիսուսեանք առաջին անգամ {պահանջում} էին։ Քրէական յանցանքների համար Յիսուսե

փոխարէն այն բարերարութեանը, որ արեց, {պահանջում} էր նորընծայ Կարդինալից, որ հարկադրէ նա

ն օրէնքով, իրաւունքների հաւասարութիւնը {պահանջում} է, մարդկային օրէնքի միջնորդութեամբ, ը

արժանի չէ նրա կոչմանը ` հայ ժողովուրդը {պահանջում} է նրա հրաժարականը: Պատրիարքը չէր համաձ

։ Անցքի կատաստրօֆը, որ ամեն իրաւունքով {պահանջում} է հեղինակից աւելի հմտութիւն եւ ճարտարու

ով։ Ստոյգ է, որ շատ անգամ լեզուի ոգին {պահանջում} է այդ վերջաւորութիւնքը գրել նախադաս եւ

նը նախադաս։ Կան քանի մի պատճառներ, որ {պահանջում} են շատ անգամ բայական վերջաւորութեանը նա

: Անցքի կատաստրոֆը, որ ամէն իրաւունքով {պահանջում} է հեղինակից աւելի հմտութիւն ու ճարտարու

Սօսին ոչ միայն մէկ հատ ցոյց տալիս, այլ {պահանջում} է, որ նա այն մէկն էլ մենակ չուտէ, այլ

ւ մեծ աջողակութիւն եւ մեծ զգուշութիւն է {պահանջում} քաշողի կողմից, մանաւանդ անդադար ուշադր

աւոր, ժամանակի հարկաւորութիւնքը անխնայ {պահանջում} են, նա, իւր սեպհականը չունելով, օտար

ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած չէ ինչպէս {պահանջում} էր հարկը, ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ մին

րող են պիտոյանալ նոր շինուածքի, ինչպէս {պահանջում} է ժամանակի ճարտարապետութեան ճաշակը։ Եւ

։ Բնութիւնը եւ ընկերական կեանքը կնիկ են {պահանջում}, կենդանի, շարժուն, ջերմութիւն եւ երա

հարձակողական գործողությունների դեպքում {պահանջվում} են միանգամայն այլ պայմաններ, - այդ թվո

ով, կորզելով մտքերը այս աշխարհից, ուր {պահանջւում} է գործունէութիւն եւ շարժողութիւն եւ ձգե

իւն, չափաւորութիւն եւ մեծահոգութիւն են {պահանջւում}, որոնցից, ինչպէս երեւում է, սոքա շատ

Հոգեւորական եւ աշխարհական։ Առաջիններից {պահանջւում} էր լաւ կրթութիւն. պատճառ, նոքա քահանա

յս չ'կայ, որ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից {պահանջւում} էին խորին գիտութիւն, խելք, բանականութ

անդերձ, եւ սմ ենակալ տերը թող լինի քեղ {պահապան}: Անձնանվեր եղբորդ հարազատ բարեկամ

նգնած են Մեսսինայի ծովածոցի մեջ, որպես {պահապան} մանուկ ազատության: Որչափ կարողացա

այ եւ, երկու զրահաւորուած մարդիկ վերաս {պահապան} կարգելով, ինքեանք եւս գնացին հանգստանա

ն: Հոգեւորք, որոց պաշտօն է պաշտպան եւ {պահապան} կալ կրօնի իւրեանց, դանդաչեն յօտար ուսմ

ու, ոստ Սալեմի, Սրբութեան լուրջ {պահապան}: Ճրագի վերջին պայծառ լոյսի

կերտքը թողնելով Մօթոնէ քաղաքում, որպէս {պահապան} վանքին եւ եկեղեցուն։ Երբ որ Մօթոնէում

, բայց ես չեմ մեղաւորը, փողոցի անիծեալ {պահապանը} կանգնած էր ձեր պարտիզի պարսպի տակ, այն

յով: Բաւական միջոց սպասեցի, մինչեւ որ {պահապանը} գնաց փողոցի միւս ծայրը, որ ես կարողացա

ի պալատ։ Երբ կամենում էր ներս մտանել, {պահապանը} արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղայն բարձր բար

Մութ եւ մառախուղ: Փողոցից լսւում էր {պահապանի} ձայնը, որ քնաթաթախ կանչում էր երբեմն,

ի՛նձ. այդ, ինչպէս ասում եմ, պատահեց {պահապանի} պարսպին մօտ կանգնած լինելուց: Մանու

չ ժամանակ աբեղայն բարձր բարձր խօսում էր {պահապանի} հետ, Հենրիկոս III-ը, լսելով այս աղաղա

ներս, թէ մատենագրութիւնը բանականութեան {պահապանն} է։ Եթէ Հայոց ազգի անդամքը իւրեանց բանա

ուիրում էին նորան, գործ էր դրւում նորա {պահապանները} եւ բանդապետները կերակրելու համար։ Նոքա

տով անհետացաւ նա թանձր մառախուղի մէջ եւ {պահապանների} երբեմն-երբեմն քնաթաթախ ձայնարկութիւնը ը

էին ազատւում արգելանքից, այլ մնում էին {պահապանների} պահպանութեան տակ։ Կարգի Գեներալ Րի

ունով: Երբ մօտեցայ պատանուն, հրամայեց {պահապաններին} արձակել ձեռքիս շղթաները՝ ասելով, թէ ա

լ ի զօրացուցանել մեր զինքն ուրոյն անօթս {պահապանս} ազգի, այն է՝ քարոզելով հանապազօր զանյ

այի վերայ, որ նորա բնակարանի դուռի մօտ {պահապանք} էին կանգնած, եւ ո՛չ ոք, մինչեւ անգամ

։ Ճշմարիտ. մինչեւ անգամ Վենետկի դուռի {պահապանքը} չ'հարցրեցին Իգնատիոսից, թէ ո՞վ է, ո՞ր

տրաստած էր, եւ ցցեց թագաւորի կուրծքը։ {Պահապանքը}, լսելով թագաւորի աղաղակը, ներս վազեցի

ց. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ {պահարան} եւ վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին պահար

։ Մատենագրութիւնը մի յիշատակարան է, մի {պահարան}, ուր ամփոփւում են մարդկային բանականութ

. ամենայն որ եւ է լեզու, տեսեալ իբրեւ {պահարան} գիտելեաց, յարգելի էր եւ եթ. բայց այն

յդ մարդը շատ դարերից յետոյ դառնում է մի {պահարան}, մի շտեմարան սքանչելի անցքերի եւ գործե

։ Մեք տեսանում ենք նորան միմիայն իբրեւ {պահարան} հայոց հինգ դարու լեզուախօսութեան եւ քան

մարտութիւն՝ յանձնելով սմին եւ զծրար մի {պահարանեալ} յանուն ձեր։ Ի հետևումն այս եղանակ հ

տճառը չգիտեմ։ Նամակիս հետ վերադարձուցի {պահարանը}, որ ինքդ աչքովդ տեսնես խոսքիս ստուգութ

րա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ {պահարանը}, եթէ նա չունի բանալիք այդ փակած պահարա

աւ տեղից եւ գնալով միւս սենեակը, բացեց {պահարանը} եւ սկսեց որոնել: Նորա պահարանի անկարգո

գրում ամսաթիւը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի {պահարանի} վերայ երեւում էր՝ 17 Փետր. 1860, Թիֆ

հարանը, եթէ նա չունի բանալիք այդ փակած {պահարանի} համար եւ չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս

, բացեց պահարանը եւ սկսեց որոնել: Նորա {պահարանի} անկարգութիւնը անցել էր Օսմանեան սուլթան

տանան ոտը կը կոտրէր մտանելով այդ անկարգ {պահարանի} մէջ: Գրչագիր ախտարքների, ուրբաթագրքեր

քով, բաբելոնեան խառնակութիւն: Ահա այս {պահարանի} մէջ սկսեց որոնել Մանթուխեանցի, Ալքիմիա

հարան եւ վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին {պահարանին} մակագրել զանուն իմ եւ զլիակատար հասցէ,

նծայ էր ուղարկել սատանային ինկվիզիցիոնի {պահարանից}: Մոռացայ ձեզ ասել, որ սատանան ամենայն

վերայնոցս սառոյցի նման ժապաւէնով դրած է {պահարանումը}. եւս ուրախ կը լինիմ, որ դու կ՚ազատուի

ա " եւ հանձնեցի աստծուն, որ ողջությամբ {պահե} եւ մեզ եւ ձեզ, որ գալոց ամառ արժանի լի

ամ այդ օտարոտի արարողութեան մասին եւ թէ {պահե՛լ} է, ի՞նչ աւանդութիւն է այդ. աշտարակցոց

լ է մինչեւ այժմ Նուրինի արարողութիւնը, {պահե՞լ} է նոյնպէս մի աւանդութիւն կամ հասկացողու

լի է եւ ո՛չ բնաւ հետեւելի։ § 75. " {Պահեա} ՛ զիս տէր, 'ի ձեռաց մեղաւորի եւ 'ի մարդ

" Հիմէ՜ն, ո՛վ դու կո՛յս, Եւ {պահեա՜լ} անխախտ, Լե՛ր ինձ կենախուզ Կ

կզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չեմ {պահեալ} երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վասնորոյ ա

ցիք կարեն համարիլ ուղղափառս, ըստ որում {պահեալ} էր նոցա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի ե

ղեցի, բաժանեալ ի բուն եկեղեցւոյ, բայց {պահեալ} զբնաւորութիւն եւ զյատկութիւն ճշմարիտ եկ

ւով ի դարու մերոց ` թարգմանչաց՝ տեսանի {պահեալ} զթերաշունչ կենդանութիւն մինչեւ ի վախճան

կարող է եգիպտական մումիայի նման գոյացած {պահել} միայն ձեւը եւ դրությունը, զրկվելով մյո

ի սերմիցը հառաջացած՝ խոստանում էին մեզ {պահել} նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնա

արունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, {պահել} իմ տանս եւ սպասում եմ հրամանիդ: Ին

հասանէ վերջին օրն, աւելի քան զոր չկարէ {պահել} եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն ամենայն առ

փաթաթված դնել ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ թե {պահել} բացօթյա: Հակառակ դեպքում կփչանան:

ւանը պարտավոր չէ Թեոդոսիայում անկելանոց {պահել}, որտեղ ինչ-որ մի Խորենի վճարվում է տար

ն, ասես թէ երկինքը այն պատճառով հաստատ {պահել} էր իւր կամարակապ տարածութիւնը, որ, կո

իր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր {պահել} իւր բուն յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւոր

ն տալու համար մի բոյսի, կարող էր նորան {պահել} այնպիսի շրջապատի մէջ, որի արդիւնքը ( р

յդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր {պահել} դա իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք թէ չէր

նտեղ իմ սպասաւորի կերպարանքով, շանթերդ {պահել} էի վահանիս տակ, որ անտեսանելի էր նորան

ում, ուր կարելի էր միլիոնաւոր փեթակներ {պահել}, ո՛րքան պարապ եւ ամայի թողած դաշտեր,

ւթեամբ եւ յաջողութեամբ կարողանան հաստատ {պահել} խաւարի դժոխային իշխանութիւնը մեր ցաւելի

ց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, ամուր {պահել} խաւարի թագաւորութիւնը մեր ազգի վերայ,

ար որքան կարելի է աշխատել հլու հպատակ, {պահել} ազգը խաւարի բաբելոնեան գերութեան մէջ:

րում. պատճառ, մի քանի տարի ոտքի վերայ {պահել} մի դպրոց եւ այնուհետեւ խափանել արդէն,

, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան թէ յետ {պահել} մեր ծիծաղը մի այսպիսի տղայական եւ պատու

նք, ա՛ն էր, որ իր ազգային ազատութիւնը {պահել} ուզեց, անոր ուզելուն եւ ի գործ դնելուն

- Լաւ գիտես, որ նա կարողանալու չէ կառք {պահել} իւր կնոջ համար, այս պատճառով ես սովորե

րեանց յատկութիւնը եւ որակութիւնը մաքուր {պահել} ՝ միմիայն կերպարանագործուելով ազգային լ

ից: Եթէ օրագիրքը մի կողմից պարտական են {պահել} իւրեանց ազգայնութեան նեղ շրջանակը, միւ

չունին այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան {պահել} եւ դիմանալ միլիոնաւոր գերդաստանների ծան

նել նորա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ {պահել} իւր վերայ լինելոց շինութիւնը: Ինչ

լ իւր գումարը: Եւ եթէ չկամի նա ապրանքը {պահել} իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ա

անորդ: Միւս վաճառականը ի՛նչպէս կարող է {պահել} նոյն ապրանքի նախկին արժէքը. իջեցնում է

մէջ: Դու կամենում ես քո հաւասարակշիռը {պահել} եւ այն՝ իրաւունքի անունով, բայց ինձ,

նովին յիշատակ կենարար յարութեան Տեառն: {Պահել} զկիւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զկարգ

ահէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անախտ {պահել} զքեզ յասպարէզ կենցաղոյս. Այլ գիտո

Յայտնեմ ձեր առաջ, որ այսքան տարի {Պահել} չկարացայ, գիտէ տէր Աստուածն...

որանից լաւ մարդ էր) այդքան երկար ծառայ {պահել}, բայց նա զայրացաւ ամենեցուն վերայ:

ղթը եւ յառաջաբանը, պարզ երեւում է, որ {պահել} են իրենց մէջ եղած բաների հազիւ մի հարիւ

։ § 60. Պարտականութիւն ենք համարում {պահել} այստեղ այդ հոյակապ առածի բնագիրը. " Ըս

վ այս գրքից, մտածում է այդքան տարի եւս {պահել} նորան, բայց զուր է. դարձեալ բան չէ հա

ը: - Այսուամենայնիւ պիտոյ է կարգը {պահել}. ի՞նչ կասէ, եթէ տեսանէ անկարգութիւն,

ը օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը {պահել} ․ եթէ սորանից աւելի կամենանք, ընդունելի

ան գումարով ապրիլ, տուն տեղ եւ ընտանիք {պահել}: Մեզ ասում են, թէ արդիւնք ունէինք ժող

միջից... Հերիք չէր այս, դուք հետ էք {պահել} ձեր մօտ նորա ամուսինը, որ, աստուածայի

այն ընդդիմադրող ոյժը, որով մինչեւ այժմ {պահել} էր իւր կազմուածքի կերպարանքը, թացութիւ

հնազանդ: Առաջինն ես նորա մի տարի լեզու {պահել} կը տամ, բայց դորայ փոխանակ խօսելու վա

ցի առաջարկութենից, եւ կամենում էր ճիշտ {պահել} իւր խօսքը, որ տուել էր ուխտաւոր Մկրտչի

մանակ, վերջին ջանքը գործ ենք դրել ճիշդ {պահել} արդարութեան կշիռը, անարատ խղճի մաքրութ

յս գործունէութեան արժանաւորութիւնը, որ {պահել} ենք հետեւեալ գլխին, որ եւ յառաջուց քնն

ւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամելով ազատ {պահել} իւր անձն Կոլլեգիացոց բամբասանքից, կամա

տեւինք Քրիստոսի խրատին. նա չէ հրամայում {պահել} մեր վերայ այն զգայարանը, որ գայթակղեցնո

կանի հասարակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր {պահել} ի թագստեան եւ բանալ միայն] հնգից կամ տա

ցին Հռովմայ, ասասցեն ապա թէ ի՞, ունին {պահել} զկենդանութիւն ազգին, լեզուա՞ւ միայն՝

ամբը հրապարակով ու հանդիսով ուխտեց ճիշտ {պահել} աղքատութեան, ողջախոհութեան ուխտը եւ կո

թէ կարո՛ղ է այս ճանապարհով իւր ձեռքում {պահել} թագաւորական իշխանութիւնը, բայց շատ սխա

Հայր Վարադը պատուիրել է այս մարդին պաս {պահել} այս սուրբ գործը կատարելուց յառաջ ( նա ա

ձեւը էր միմիայն կրօնական, այս է հաստատ {պահել} Պապականութիւնը Փարիզի մէջ, իսկ ներքին խ

յետեւաբար, մեծապէս պարտական էր անարատ {պահել} իւրեան: Բայց, մի այսպիսի ցաւից սրտիս

եմն աշխատում են մի այդպիսի ապականութիւն {պահել} եկեղեցու մէջ, որ մի նուիրակա՜ ն սրբութ

լինիցի սա զաստիճան քահանայութէան անարատ {պահել} եւ այլն ": Ահա այն պայմանքը, որ

անց այստեղի համերկրացիները կարողացան ետ {պահել} նրանց այդ քայլից ` մինչեւ Կանոնադրութեա

որ երբեմն հարկը ստիպում է վեվի տեղ ուն {պահել} ՝ չնայելով, որ իսկոյն հետեւում է կամ ո

ր նստել է մեր վրայ, մենք պարտական չենք {պահել}: Կան ազգեր, որ միջին դարերում ծնեցան

ս " պար ": Արդեօք, Աշտարակը, որ {պահել} է մինչեւ այժմ Նուրինի արարողութիւնը, պ

թէ մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ {պահել} են մեր թագաւորների որսորդութեանը յիշատա

աքար ու ղանդի նման, Իմ նանն ինձ ո՞նց ա {պահել}, - ծալած գիւլբանդի նման, Կանգնել եմ ախ

ւղիղ դատողութենով բաց է թողել մեռածը եւ {պահել} է իւր մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ անուսու

յոց ազգի կողմից, որ այնքան կարողացել է {պահել}, որ այսօր մեզ պէս ազգի կորած շուարած ո

ցի ուած) վերջաւորութիւնից վեվի տեղ ու {պահելը} աւելորդ շռայլութիւն է եւ քանի որ այդ ու

մ է խոստովանել, որ այս կարճութեան համար {պահելն} էլ իրաւունք չէ։ Նոր լեզուի բառը կարճ է

վարդապետն, եւ այն թերեւս առ ի զանձինս {պահելոյ} յանպարտութեանց, քանզի ընկալեալ զխաբէակ

ք կարծիս, թէ հին մատենագրութիւնն բաց ի {պահելոյ} յինքեան զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մե

հոգի է ազգի, որ վերջին եւ միակ հնար է {պահելոյ} զկենդանութիւն նորա: Հայք հարուածեալ են

վրա այնքան իրավացիորեն գանգատվում են, {պահելով} նավը համեմատաբար ավելի բարձր ջրի մակերե

գրել այս բառերը, բայց եւ այնպես, ազատ {պահելով} մորս ամեն մի վիրավորանքից, դատարան կգն

պես օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ գումարը {պահելով} յուր գանձարանում, քննե եւ վճռե ժառանգն

արդերի, որ ամենեւին խնդրած չէին՝ ճիշդ {պահելով} մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը, թէ. " Մի՛

ան: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն {պահելով} ՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերայ եղած

ենց վերայից վերցնել, քան թէ, լռութիւն {պահելով}, ազգի մեծի եւ փոքու սիրտը առհասարակ իր

ձեռքով եւ ի վերայ այնր ամենայնի անխախտ {պահելով} իւրեանց կրօնը եւ դաւանութիւնը, չեն կար

եւ արդիւնաւորելու իրաւունքը անկողոպտելի {պահելով}, այդ հասարակութեան անդամը եւ նորա սերո

եւ իւր եկամուտն ի ներքոյ կառավարութեանս {պահելով} իբրեւ ի կողմանէ նոցա գործակալ, հաւատար

ծանքի: " Հիմէ՜ն, ով կոյս տենչավառ, {Պահելով} դու միշտ անխախտ ` Հրեշտակիս կեանքը ա՛ռ

նչպէս թռչնակ: Յաւերժի ուխտը {պահելով} ` Ինձ արբածք խոնարհում են.

ուրբերը ուսեալ էին. Կրօնի ծէսերը {պահելով}, Անշուշտ կ՚երթամ արքայութիւն ":

արդէն... Եթէ հայոց ազգը իւր կրօնը {պահելով} մնաց աշխարհի երեսին, այդ մասին շնորհակ

տաւորի) պարտականութիւն՝ ամենեւին ազատ {պահելով} իւր անձը կանխակալ սովորութեններից եւ կա

դնելով դորա որպիսութեանը միայն եւ ուղիղ {պահելով} արդարութեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ

ը իւր ներքին եւ արտաքին բարեկարգութիւնը {պահելով}, մեծաքայլ յառաջ կ՚երթար, հիմնադրի մեծ

կ, մինչեւ հի՛նգ հարիւր տարի կուսութիւն {պահելով} եւ սորանից յետոյ որդեծնութեան համար սրբ

թիւնից փախչելով, յետ դրինք այս անգամ՝ {պահելով} հրատարակել Փարպեցու Պատմութեան թարգմանո

այ, բայց բան չէ խօսում քաղաքավարութիւն {պահելով}. սատանան, մի նայէք, որ սատանայ է, ն

անարատ խղճի մաքրութիւնը, ականջներս բաց {պահելով} դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ

աջ խաղալ մեր ընթացքում, հետեւեալ գլխին {պահելով} խօսել բուն Մխիթարեանց լուսաւորութեան վե

անից մի մայրպետի ձեռքով, մինչ Չամչեանը, {պահելով} ձեռագիրը բարձի տակ, դուրս էր գնացած սեն

ն բարբառներին, միեւնոյն ժամանակ ամբողջ {պահելով} լեզուի ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ

ն հայ, այն գրերիցը առնելով եւ իւր տանը {պահելով} ( ինչպէս պիտոյ է անէ հին լեզուով հայ մա

ազգային մարմնոյ բարոյական կենդանութիւնը {պահելու} նոքա գործակից չեն լինում, Սաղմոսի գուբ

անկութիւնը՝ իմ պատիւը ժողովրդի աչքումը {պահելու} համար: Եւ այսպէս, երկար եւ տեսակ

էր՝ առողջ մարմնի առողջութիւնը շարունակ {պահելու} համար, որպէսզի իւր կատարած փորձերի արդ

դունած ապրանքի կամ դրամի մէջ զուգակշիռը {պահելու} ձգտողութիւն, երբ հասարակաց ծանրաչափը ա

թիւնը, ժխտում է ինձ, իմ կենդանութիւնը {պահելու} համար պէտք եղած կարիքը կամ նորանց լցնել

նդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է {պահելու} օգուտը եւ ի՛նչ է կորուսանելու վնասը: Վ

Եւ չթուլանալու համար, Եւ մարմինը {պահելու}, Երբեմն մի փոքր զրկել... Եր

է դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ {պահելու} համար, երանի՜, որ կաշխատի ճնշեալ ժողո

նից: Եթէ հոգեւորք ընդունակ էին ազգը {պահելու}, ինչու՞ չպահեցին այս գաղթականութիւնը Ե

կ՚երթա՞ր: Գործարանը բարեկարգութեան մէջ {պահելու}, եւ այդպէս օգուտ տառաջացնելու համար,

օգտի վերայ մտածող: Բանի թելը շարունակ {պահելու} համար, դառնանք դէպի վերակացուն. սոցայ

ր պաշտօնը անարժանութեամբ գործարանում ու {պահելու} համար, ամեն ոխերիմ թշնամի էր նախկին վե

ւնը, աղքատութիւնը, ապրելու եւ ընտանիք {պահելու} հոգսը, շատ անգամ խտրութիւն չունին հնար

միւսը, եւ այս կանոնների եւ պայմանների {պահելու} մէջ մարդու հոգին գտանում է իւր մխիթարու

ճառել ազգերին, որոնց ոտքի վերայ հաստատ {պահելու} համար նոցա արարիչը կանգնել էր Հռովմէակա

նոքա երդում էին կերել աղքատութեան ուխտը {պահելու} ։ Այս ահագին միութիւնը կառավարւում

ն կամ ընկերական կեանքի պայմանները սուրբ {պահելու} համար. այդ օրից սկսած, դատապարտութեան

եւ քանի որ այդ ուն վեվ պիտի հնչվի, ու {պահելու} խորհուրդն ի՞նչ է. ընթերցանութիւնը դժար

ն, ամոլների մէջ սիրու գործի զուգակշիռը {պահելու} համար: Հասակի այս անաջող առքը խիստ ան

թէ մեռանում է մի մարդ: - Ինչ մեղքս {պահեմ}, այո՛. իմ աղքատութիւնը ստիպում է ուրա

- ինքը իւր հետ խօսակցելով: Ին՞չ մեղքս {պահեմ}, հետաքրքրութիւնս բռնադատեց ականջ դնել

հ ձգէք ձեր հիւրը, իսկ ես մի փոքր երկար {պահեմ} Եումը մեր մօտ, այնպէս որ դո՛ւք հանդիպէ

, եւ Մանուշակի ծնողքը եւս, ի՞նչ մեղքս {պահեմ} - ուրիշ նախիջեւանցի ծնողների նման, յար

նով: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, ինչ մեղքս {պահեմ}, շատ զզուած էր այս բանից, բայց ո՞վին

ննու եւ ասեն, ընդէ՞ր մեք եւ փարիսեցիքն {պահեմք} յաճախ եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " ( Մատթ

վարից շատ վատ է, վասն որո թող յուրյանց {պահեն}: Հայոց ազգի մեջ կան այժմ մարդիկ, որ կ

եւ հոգեւորականութեան շարունակութիւնը կը {պահեն}, եւ եկեղեցւոյ կառավարութեան ղեկը ձեռքե

, կամ թէ երբէք չկան: Բայց լռութիւն կը {պահեն} եւ լռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհ

ջոյն համբոյր շատ Անօթք, որք {պահեն} զազգութիւն ո՛ր եւ է ազգի, երեք թուին ի

. Նազարյանցը, - միշտ եւ հանապազ անմոռաց {պահեն} յուրյանց մտքի մեջ, որ ոչինչ բան ժամանա

իսեցիքն պահեմք յաճախ եւ քո աշակերտքդ ոչ {պահեն} " ( Մատթ., գլ. Թ., համ. 14)։ "

նդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու եւ փարիսեցիքն {պահեն} եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " ( Մարկ., գ

եւ փարիսեցիքն պահեն եւ քո աշակերտքդ ոչ {պահեն} " ( Մարկ., գլ. Բ., հ. 18)։ " Ըն

հ. 18)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու {պահեն} ստէպ եւ խնդրուածս առնեն, նոյնպէս եւ փա

այսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին {պահեն} թագաւորութիւն, կրօնն եւ լեզուն. առ մե

երկասիրութիւնք նորա թաղեալ եւ թաքուցեալ {պահեն} ի խորշս մատենադարանաց ի վայելս անբանից

որ ուսուցանեն Պարագուայեցիներին կարգ եւ {պահեն} նորանց կատարեալ տգիտութեան մէջ։ Այս պա

իհը քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու դիհը կը {պահեն}, ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձանից լաւ

միշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ ասում ես՝ {պահենք} մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր աւանդ

, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար {պահենք}, ի՛նչ է պահելու օգուտը եւ ի՛նչ է կորու

ւթիւնը, Եկեղեցի, աւետարան, ամուր {պահենք} մեր մտքումը։ 1851 Ապրիլ

գրեանքն իմ կրկին ի նոյն սանդղօջն փակեալ {պահեսցեն} վասն ապահովութեան։ Նոյնպէս ամենայն ստա

ն. եթէ զբանն իմ պահեցին, ապա եւ զձերն {պահեսցեն} " ( Յովհ., գլ. ԺԵ., հ. 20)։

խին Սուզային եւս յիւր կառավարութիւնումն {պահեսցէ} յիշեալ Աննայն նոյն խարճովն, բայց եթէ տ

ց անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն {պահեսցէ} ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ իբրեւ տէր

սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք {պահեսցէ} յիշեալ իմ տեղակալ օրդենին ի սպասու իւր

ւորական իր հարստութեան թեւի տակն առաւ, {պահեց}, որ նա այն ժամանակ, իր անձնական հոգսի

հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց եւ պատիւը {պահեց}: Սորանից աւելի կոպիտ եւ խոշոր հեգնութի

ութեամբ հեռի մնալով մահմեդականութենից, {պահեց} իւր կրօնը, հետեւաբար եւ ազգութիւնը:

ս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ ա՞զգ {պահեց}: Մեր միւս խօսքերը, հոգեւորների ընդ

նը մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւանդը {պահեց} դարերի յորձանքի երեսից Անգլիան: Մի փոք

զար մանէթ արծաթ ունէր, բայց այդ բոլորը {պահեց} Ալքիմիային զանազան նիւթեր գներով: Այս

ատին ջուրն ի վիմաց արաuտոյ, Քեւ {պահեցաւ} ի խորս ջուրց նոյն չարաբաստ ծառայն քո:

ամությունը եւ նամակակցությունը անընդհատ {պահեցեք} սրբազան Մատթեոս արքեպիսկոպոսի հետ, այդ

Լազարեանց ըստ որում չէ մեզ պիտոյ, դուք {պահեցէք} զայն գիր միշտ առ Ձեզ իբրեւ զամրագիր կամ

դրում ենք գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ {պահեցին} ազգը, դպրոցներո՞վ, մատենագրութեա՞մբ,

ն ապա եւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն իմ {պահեցին}, ապա եւ զձերն պահեսցեն " ( Յովհ., գլ

իւնքը. բայց սակայն, բացատրութեանց մէջ {պահեցինք} ոչ միայն բուն Ս. Գրքի խօսքերը՝ ուղղակ

ք հասկանում պարզապէս. ուստի եւ բնագիրը {պահեցինք}, գուցէ կարդացողը մեզանից աւելի հասկանա

ով, մեր թարգմանութեան մէջ բնագրի խօսքը {պահեցինք}, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, թէ ի՞նչ

ւմ եւ չգիտենք։ Այս պատճառով էլ բնագիրը {պահեցինք} այստեղ, որ ընթերցողը տեսնէ։ § 60.

յց մեք չկամեցանք սրբագրել, մինչեւ անգամ {պահեցինք} այն աղճատ յարմարագրութիւնը։ Մեր չկամելո

սգէտն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս վայր {պահէ} առ ինքն զթուղթն, այլ ի վաղիւ հասանէ վե

պահանջեց Կաթողիկոսից, որ սա անխախտելի {պահէ} ազգային եկեղեցու անկախութիւնը եւ ինքնու

կեանքի նկարագրութեամբ... Միայն թէ հեռի {պահէ} իւր հեղինակական քանքարը Հայոց ազգից:

Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ {պահէ} մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անախտ պահ

ենդանութիւնը: Գողգոթայի նահատակը հեռի՛ {պահէ} ամենայն անբախտ ժողովրդի այսպիսի չարարու

ղանալով Սաղմոսերգողին պէս աղօթել, թէ " {պահէ} ՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձեռքից եւ չա՛ր մարդո

է. Աստուած կեանք տայ, Աստուած հաստատ {պահէ}, որ ազգը սիրելով, կառքերով ման գայ,

- պատասխանեց պառաւը, - Աստուած անփորձ {պահէ}, շատ խնդաս: Աղքատը հեռացաւ: Մանու

վերջապէս հնազանդ մնայ եւ ականջները սուր {պահէ} խղճմտանքի ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ այնպէ

ուխտ է անում, որ հետեւեալ տարին էլ կը {պահէ}: Պահուածի էլ մետաքսը, միայն տան

եւ եւրոպացի մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը {պահէ՞ր} նորան իւր մօտ: Ես չգիտեմ, թէ ինչ մտած

ջեւանի մէջ հաշուատուն կամ գործակալ մարդ {պահէին} գո՛նէ միմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի

թագակապ Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ {պահէին} յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ բ

արածկամ այնտեղից այստեղ բերած, անփոփոխ {պահէր} իւր բուն յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուե

ոյ, կորուսեալ զմոգականն ոյժ՝ որ յամրի {պահէր} զազգն, ցիր ու ցան գնաց ի չորս կողմունս

Աստուած պաշտէր, ժամը երթար, պասը {պահէր} հաւատքով, Արի՛ բա՛ց թող այդ ուսու

մ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ արքայի {պահէր} զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս. եւ ընդ պ

" ( Ագաթ, եր. 119)։ § 28. " Եւ {պահէր} Եսաւ ո՛խս Յակովբայ վասն օրհնութեանցն զո

րութիւնը, որ իւր կրքի սանձը միշտ ամուր {պահէր} ձեռքում եւ ամենայն բանի վերայ դատաստան

երի մէջ մի էակ, որ յաւիտեանս յաւիտենից {պահէր} իւր ձեւը: - Ձե՞ւը, - հարցրեց Թիւթիւ

ւցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր {պահէր} դեռ ազգն: Կորուստ լեզուին, կորուստ

ր հոգաբարձութիւնը այն է եղել միայն, որ {պահէք}, մեծացնէք, պայծառ եւ փառաւոր զգեստներ

ոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ {պահի} եւ յոտին կայ միմիայն ծախիւք բարեպաշտ առ

լ յընդարձակ պատմութենէ վարուց նորա, որ {պահի} 'ի նոյն վանս շարադրեալ 'ի Հ. Մատթէոս վ

, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ {պահի} յաղթանակս ( [թէ] միայն հնար էր [յափշտակ

ը ( !) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ {պահի}, խոտ, գարի տու՛ր, մովրովի համար ճուտ

կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ասես ինձ՝ {պահի՛ր} քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր քո սիրու

ջ դէպի քո աշխարհը, սիրի՛ր քո եղբարքը, {պահի՛ր} քո լեզուն, որ է քո ազգութեան դրօշը եւ

երեւի, հիշում եք, որ մեր տեսակցության {պահին} ես գանգատվում էի տենդային կացությունից

ք վասն մեր՝ համարին կորուսեալ, իսկ որ {պահին} առ մեզ՝ են սոքին, թարգմանեալք ի յունա

քրիստոնէական հաւատոյ: Գրիգոր Մագիստրոս {Պահլաւունի}, որոյ ոճ կարի ծանր ստրկացեալ միանգամա

չեցաւ: Յերկոտասաներորդ դարու Գրիգոր {Պահլաւունի} ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացոյց Հայոց

մահ շիրմիդ անապատի Որդին կանգնած է {պահնակ}: Նորա վերարկուն սպիտակ ` Գո

անունը, որին խոստացաւ տալ զինուորական {պահնորդներ} անվտանգ Ֆլանդրիա հասանելու համար, ուր

յի հողի վերայ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը {պահո՞ւմ} էր արդեօք իւր բնական որակութիւնքը, որ

րաստելու իւր հիւթը, իւրեան թարմութիւնը {պահող} կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: Վա՛յ այն

եթէ գործ է դրւում միայն որպէս զուգակշիռ {պահող} տարր ընդդէմ նեղսիրտ գրականութեան:

չէ լինում, եթէ նորա շինուածքը, հաստատ {պահող} հիմքերը չկային, այն չորս տեսակ ըմպելին

կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, {պահողը} եւ դարմանողը ազգն է դարձեալ: Անցան

նչ չունի կրօնի հետ: Եկեղեցին շինողը եւ {պահողը} է ժողովուրդը, սորա վերայ է նորա ծանրու

տի գտնուին մէջերնին անոր կանոնները ճիշդ {պահողներ}, որ ըսել է հայ ճիզվիթներ։ Եւ մենք այն

ում, ինչպէս Աշտարակն է, եթէ շատ շերամ {պահողք} լինին, հեշտ կարելի է ընկերովի բանալ մի

տէն ազատեսցեն յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու {պահոյն}, բայց եթէ ՚ի նոյն բանտին քրիստոնեայ ան

ր կոչի Առեստ. 'ի ժամանակի քառասնորդացն {պահոց} 'ի մեծի շաբաթու զատկին, յանկարծակի յան

ազմոցի վերայ, մաքրում էր մի ունդեղէն, {պահոց} կերակուր պատրաստելու համար: - Բարկա

իւնքը սկսուած են արդէն, ասես թէ մեզ էր {պահուած} վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, ասես թէ արե

Սեբէոս Եպիսկոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր {պահուած} է եւ վերեւում յիշուած նամակի պատճէնը:

չունի խառնուելու, որովհետեւ այդ բոլորը {պահուած} է հոգեւոր իշխանութեան: - Եկեղեցու

ծունէութիւն ցոյց տուող շարժողութեան տակ {պահուած} է սարսափելի անգործութիւն եւ անշարժութիւ

յց տեսանում ենք, նոյնպէս, որ նորը եւս {պահուած} է շատ տեղ, այս պատճառով կարծում ենք,

- Գուցէ թէ այլ տեղերում մի փոքր այլապէս {պահուած} լինի այս աւանդութիւնը, վէճ չունինք. մ

մ, որ հետեւեալ տարին էլ կը պահէ: {Պահուածի} էլ մետաքսը, միայն տան մէջ գործածելու հ

հազարների արիւնով եւ բիւրերի արտասուքով {պահուել} է մինչեւ այժմ, նոյնպէս ձեր ծուլութենից

ում էր Հենրիկոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ {պահուելով} ՝ սպասում էր թագաւորի գալուն։ Գաբրիէլ

րողացան ` փախան, եւ որոնք չկարողացան ` {պահուեցան} գործարանումը, որ իւրեանց վերջին աղէտքո

իւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը {պահուի} եւ աղքատութիւնը տարագիր գնայ: - Բ

ուրբ խորհուրդին հաղորդելու ժամանակ ճիշտ {պահուի} քահանայական կանոնը, եւ կատարուի այս ցա

միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին եւ զզվելի էր {պահում}, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի պատանու (

" Ես լսած եմ, որ դու յիշատակարան ես {պահում} տանդ եւ ամենայն օրում պատահած կամ լսած

ս իժ օձի նման, եթէ այդ քո հարստութիւնը {պահում} ես ձեռքումդ, որ չարութիւնք յառաջացնես

Ձեր փոյթը չէ ամենեւին, եթէ մի մարդ չէր {պահում} Աստուծոյ պատուէրները, որ Աւետարանի մէջ

: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ բանի համար {պահում} ես դու այդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն չարագոր

ն շարժառիթը, ի՞նչ է, որ այդպէս հաստատ {պահում} է դոցա իւրեանց կամակորութեան մէջ: Բայց

ի վերարկու գնելու համար: Բայց Բէգզադէն {պահում} է արծաթը իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս աս

ունդը։ Ինչպէս բնական աշխարհի մէջ ծնածը {պահում} է իւր ծնողի տիպը եւ բնական որակութիւնքը

ձեռք բերուած այն բանը, որ բնութիւնը չէ {պահում} իւր գոգում, որ բնութիւնը չէ պատրաստում

աւաքական անձնաւորութիւնը՝ ազգութիւնը, {պահում} է եւ պաշտպանում է իւր օգուտը եւ ոտքի տա

, բայց Անգլիան, հակառակ նորա կամքին, {պահում} է նորան իւր ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը շատ ժ

ութեան մէջ ներգործելով, հաւասարակշիռ է {պահում} արտաքին ոյժերի ընդդէմ, որով եւ ազգութի

" Հիւսիսափայլում " երեւան ելած մակգիրքը {պահում} են։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով եւս օգ

Յովհաննէսի աշակերտները եւ փարիսեցիները {պահում} են եւ քո աշակերտքը չեն պահում եւ խառն ո

իսեցիները պահում են եւ քո աշակերտքը չեն {պահում} եւ խառն ուտում են " ասելով։ Նորան " դ

, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութիւն է {պահում} իր տանը "։ Դարձեալ ասում էին, թէ "

ց աշխարհում եղած ժամանակս ինձ իր մօտ էր {պահում} ամառները։ Թէ ինչ է այդ տեսակ ծանօթաբան

նատնում, որպէս թէ մի բան քարշում էր եւ {պահում} էր մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազն բժիշկ Սար

սել բոլորի տպագրութեան տարին, միտքն էր {պահում}, թէ ո՛ր գրքում, որքան երես կայ. բայց

են, խուճապում են, կապում են կայքերը, {պահում} են բեռները, լցնում են հրացանները, կամ

ճը ասել, այս թերթերի օգնականութեամբ ես {պահում} եմ բոլորին կատարեալ խռովութեան եւ անհան

այ, դուք թէեւ այսպիսի անկարգութեան մէջ {պահում} էք դժոխքը, բայց անարժան էր, պիտոյ է ք

էջ, ուր նստում էր, որպէս պաշտօնակալ, {պահում} էր մի սիրական եւ բոլոր գողութեան եւ կաշ

ի քոյրերը Ոողայ եւ Ոողիբայ անունով, որ {պահում} էք Ձեր կանանոցի մէջ, որպէս վարդապետութ

քները: Բացի դորանից, ես միշտ իմ վերայ {պահում} եմ կտորը այն ծառի, որին կապել էին Քրիս

եւ շաբաթական պահքերը, այլեւ մեծ պահքը {պահում} են ամբողջ երեկոյ, առաւօտ եկեղեցի են գն

իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը {պահում} են երիտասարդի կողմը, միւսքը պաշտպանում

ի անցք կամ խօսելով մի մարդու մասին, չէ {պահում} այդ անցքերի կարգը, գործ է դնում զանազա

ւմ են հազար մասնից, ապա այդ հազարը եւս {պահում} են իւրեանց արմատական կամ բնական բնաւորո

եանը: Բնութիւնը մի այնպիսի զուգակշիռ է {պահում} արարածների մէջ, մի այնպիսի տնտեսութիւն

կարութիւնը, այլ առաւել ստոյգ համարելով {պահում} էր նորան, գործ դնել նեղութեան մէջ, եթ

ամ մահով: Այս պատճառով մեր ցեղապետը {պահում} է իւր մօտ այս մատանին, որպէսզի գոնէ ժա

որ Վատիկանը արթնապէս հսկում է եւ աչք է {պահում} այս միաբանութեան վերայ, եւ մի քանի բամ

ը, հիմնուած լինելով ստրկութեան վերայ, {պահում} է այս տարրը իւր քաղաքականութեան։

ից շատերը կիրակէ եւ տօնի օրերը պահք էին {պահում} եւ չէին գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական վէ

դէմ ( Հնդկաստանի քրիստոնեայք շատ հարճեր {պահում} էին) եւ փոքր ի շատէ կարողացաւ դղրդել ա

կեղեցիներ էին շինում, պատարագի ժամանակ {պահում} էին առ հասարակ ո՛չ թէ Պապական, այլ Հնդ

ի մէջ, Եափոնիայում եւ Չինաստանում նոքա {պահում} են միեւնոյն ուղղութիւնը, միեւնոյն որսո

ն մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի սուրբ նշխար {պահում} էին իւրեանց մօտ։ Նորան մեծ հանդէսով թա

եթէ հոլովված ժամանակ իր ուղղական վիճակը {պահում} է. մանաւանդ լեզվի վերածնութեան ժամանակ

նք շատ անգամ սեռական կամ ուրիշ հոլովում {պահում} ենք բառերի ամբողջ ուղղականը, մինչդեռ ն

նակում, ժամանակում, դէմքում, թվում, {պահում} է իր կազմուածքը անխախտելի, անթերի եւ ա

րները, որ հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, {պահում} են իրենց վրայ նաեւ Մասիսի եւ Արագածի եր

ար, ոչխար, գոմէշ, ձի, գութան, չութ {պահում}. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն բ

տեղը փչանում ա: Մարդս մի երկու կով ենք {պահում}, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ

նդ՝ գաղղիացւոց, որոնց բառերի շատը դեռ {պահում} է իւր մէջ բնական Լատին ձայն։ Լեզուն մի

տօնից ստանալ ոչ թէ միայն այն արծաթը, որ {պահուցել} էր յառաջուց որպէս գին իւր պաշտօնին, այլ

ատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, {պահպանե} նրան Ադովնա Եհովան: Ի դեպ, ես կկարդամ

րհաբար թելադրել զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ {պահպանել} ի գրութիւնս իւր զսահմանեալ եղանակն թղթա

ր արխիվը ` ապրող սերունդն է. եթե նա չի {պահպանել} կամ չի մշակել տվյալ մտքի համար որեւէ ձե

սենք թէ չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր {պահպանել} իւր մարմնի կանոնաւոր մեծութիւնը, ծննդա

, Աղա՛ ասելով, գլուխները իւղել եւ անձը {պահպանել}, բարեաւ վայելէ իւր սովորութիւնը, չենք

անսիրելութիւն է. ամենայն մարդ կարող է {պահպանել} իւր մէջ այդ աստուածային մասնը, եթէ ուն

սպէս է. ա) Դպրոց հարկաւոր է հիմնել եւ {պահպանել} այնտեղ, ուր է ազգը. բ) Դպրոցը հիմնել

լ մի հիմնաւոր եւ շարունակ դաշնակցութիւն {պահպանել} Հայաստանի հետ: Կտոր փշուր եղած դէպքերը

դնել արտաքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող {պահպանել} իւր անձը եւ այն րոպէին մեռնում է: Արտա

դրի վերայ, քանզի նորանով միայն կարող է {պահպանել} մարդը իւր նիւթական գոյութիւնը: Բա

ւթեան ընդունելութենից եւ աշխատին անարատ {պահպանել} իւրեանց կոչումը վերոգրեալ պատճառների հա

եալն, այն ինչ առ կենդանութեամբն չկարաց {պահպանել} զնոյն: Ազգասէր հոգեւորք, յորոց

արժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը եւ {պահպանել} նորա խայտառակուած ճակատի վերայ եկեղեցակ

որ եւ բարոյական լուսավորության չէ կարող {պահպանել} ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յուր եկեղեցին եւ

ն ոգին մտաւ նաեւ Անգլիայ, որ անհողդողդ {պահպանել} էր իր կառավարչական ձեւերը եւ առաջին ֆրա

ւմ են Ռոսսելի բարեկամքը, - որ կարողանաք {պահպանել}. տենդային ամբոխմունքով խռնւում է ազգը

զգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կարող են {պահպանել} ազգը կամ տէրութիւնը: Սորա ոյժը եւ կեան

ւ կերպարանքը։ Մխիթարեանք, կամելով {պահպանել} կորստից հնախօս լեզուի յիշատակարանքը, ո

կին մեռուցանել անհնարին է, բայց գոնեայ {պահպանել} զայն պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց.

զորպիսի պահանջէ դարս լուսաւորեալ՝ առ ի {պահպանել} ըստ կարի զկենդանութիւն. բանականութեան

եծ ասպարէզ կայ նոցա առաջեւը, այսինքն՝ {պահպանել} հաւատը Ֆրանսիայի մէջ։ Նոքա մինչեւ անգա

ինչ որ կարող էր փրկաւէտ լինել նոցա, եւ {պահպանել} Գաղղիացոց համար, ինչ որ նա տուած էր նոց

իւրեան, որովհետեւ չէր կամեցել իւր մէջ {պահպանել} մի գայթակղութեան խմոր: Ստոյգ արժա

ինք. այլ այն մանաւանդ, թէ հարկաւո՞ր է {պահպանել} ժողովրդի վնասակար եւ մոլորական նախապաշա

լ է մեր ստամոքսը եւ որ հազար նեղութեամբ {պահպանել} էինք մեր եւ մեր զաւակների կենդանութիւնը

կարող է մեզ կշտացնել, մեր առողջութիւնը {պահպանել} ՝ մեր ունեցած չոր հացը՞, որ ուտւում է

ազգին: Փարիզեան ազգային վարժարանի {պահպանելը} կամ փակելը ներկայումս համարեա թէ հասարա

չեւ իսկ ներկա լինելու դեպքում լռություն {պահպանելն} ապացույց չէ, որ բացակայողը կամ նա, ով

. 000 համախառն եկամուտ: Այդ գումարով, {պահպանելով} ` պահանջի շուկան, յուրաքանչյուր տարի ա

ալ իրաւունք է տալիս այդ մարդերին, որ, {պահպանելով} իւրեանց եկեղեցու անկախութիւնը, պահպանե

նպիսի ժողովրդական լեզու ստեղծել, որը, {պահպանելով} նախնական արմատն ու հիմքը, պարզ ու գեղե

թէ իմ ո՞ր արուեստի համար դո՛ւ, Տէ՛ր, {պահպանելով} պիտի մեծարէիր ինձ "։ Սորանում ի՞նչ բան

մի այդպիսի ուսումնարան մշտնջենաւորապէս {պահպանելու} համար հարկաւոր է մեծ արծաթագլուխ, թէ ք

իքը։ Այդ պատճառով միմիայն իւրեանց անձը {պահպանելու} համար ստիպւում են՝ որքան կարող էին թան

ղափարը այնքան ծանր կշիռ ունի, որ դորան {պահպանելու} եւ օգնելու մտքով պատրաստ ենք ամենայն զո

ո՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը {պահպանելու} եւ նորա պատիւը տեղը բերելու կամ առաւել

որ կարգուած էին դահլիճի բարեկարգութիւնը {պահպանելու} համար, բերեցին սատանայի մօտ այս իմաստա

զօրութիւն Պապականութիւնը Ֆրանսիայի մէջ {պահպանելու} համար եւ Հենրիկոս III-ի մահից յետոյ Կար

ածքը ստանամ էր իր տեսակի յարատեւութիւնը {պահպանելու} բնական ունակութիւնը: Իբրեւ թերութ

ր ցանկութեան հակառակ, եւ ինչ բան աւելի {պահպանես}, այն բանը աւելի վտանգների տակ է ընկնու

լութիւն մահմեդականութեան. սա բացասաբար {պահպանեց} հայերի կրօնը: Ազգը որչափ եւս թաղուած լ

րին մեղադրելուն, որովհետեւ նրանք ամուր {պահպանեցին} եւ չդավաճանեցին իրերի կարգին հանուն պ.

պանելով իւրեանց եկեղեցու անկախութիւնը, {պահպանեցին} ազգի գոյութիւնը, եւ մեր համար սուրբ են

ք եւ բավական մխիթարական: Դո՛ւք պիտի {պահպանեք} մեր ծրագիրը, նա եւ Ձերն է, որովհետեւ

այսպէս է, թէ ազգը պիտի իւր գոյութիւնը {պահպանէ} իւր եկեղեցու միջնորդութեամբ: Համաշխարհ

ն, որ կալանաւորեցինք մեք պատերազմում, {պահպանէք} ձեր բանտի մէջ մինչեւ առաւօտ. դոքա իւրե

ւյս ունիմ, որ կարո՛ղ է, միայն դու քեզ {պահպանի՛ր}, առաջինը չմրսես, երկրորդը՝ ծխելը թար

թապահ գործիք ": Վաճ. - " Կայծակից {պահպանող}. ուր որ կայ այդ բանը, այնտեղ կայծակը

էութեան պաշտպան ձեւանալը չէր մի դիմակ՝ {պահպանող} աշխարհի հանգամանքներից, եւրոպացի թագաւ

պիտի լուծուի: Ոչինչ բռնութիւն, ոչինչ {պահպանողական} համակարգութիւն, ոչինչ ընդդիմադրութիւն

աքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք էին որ {պահպանողք} գտան այդր գրականութեան, ուստի եւ մինչե

այն կարող է իրագործուիլ, երբ հիմնած ու {պահպանուած} էին բուն ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ պ

ճրագը, այստեղ ու այնտեղ շատ աղօտափայլ {պահպանուելով} միայն Հայաստանի վանքերի մէջ։ Բայց ի՞նչ

, եթէ նոքա չլինէին, մեր լոյս հաւատը կը {պահպանուէ՞ր} մինչեւ այժմ. Աստուած կեանք տայ մեր հոգ

գոնէ հարիւրին 8 տոկոս բերել, որով պիտի {պահպանուէին} լինելոց ուսումնարանը, տպարանը, հիւանդ

անօր թէ զի՞նչ իմանան ուսումնականք հայոց {պահպանութեամբ} կամ կենդանութեամբ նոյն լեզուի: Քաջայայ

անոցի, աղքատանոցի, անկելանոցի օգտի եւ {պահպանութեան} համար տարին հինգ տասն մանէթ՝ չնայելով

տոյ շիջանում են շուտով՝ չլինելով հնարք {պահպանութեան}: Պէտք էր մի փոքր աւելի շրջանկատ լինել

ը պակաս չերեւեցան այն քաջերից, որ ազգի {պահպանութեան} համար քաջութեամբ ընկան պատերազմի դաշտու

միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ ի ներքոյ {պահպանութեան} կտակակատարոյս եւ կտակադրել հարկայ ունիլ

նթաց եւ ՚ի յետագայ բանս, երեւի ՚ի ճիշդ {պահպանութեան} ամուլ ծիսից եւ արտաքին արարողութեանց.

արգելանքից, այլ մնում էին պահապանների {պահպանութեան} տակ։ Կարգի Գեներալ Րիկչին բանդ դրո

այնուամենայնիւ, չէ մոռանում իր կեանքի {պահպանութեան} հոգսը. " Խոտի քօքերը ձնի տակից հանելիս

, այնուամենայնիւ չէ մոռանում իր կեանքի {պահպանութեան} հոգսը, " խոտի քօքերը ձնի տակից հանելիս

վերաբերում, մենք ընդդէմ ենք այս տեսակ {պահպանութեանց}, որովհետեւ ծանր են գալիս հասարակ ժողով

խելոյ, զդանկ մի ի շինութիւն ազգի կամ ի {պահպանութիւն} դպրոցաց, որ ըստ օրէ թաղի ընդ պարտուք,

ւթիւն խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, եւ առ ի {պահպանութիւն} բարոյական՝ ընդ նմին եւ նուիրական անօթո

զառաջինն մեծակշիռ շնորհեալ են պաշտօնք ի {պահպանութիւն} ազգիանօթ քդ այդոքիկ - կրօնն եւ լեզու:

զգի մերոյ, կախի զանթերի եւ զինքնուրոյն {պահպանութիւն} է կրօնի եւ խոստովանութիւն նորա. ձեռն մ

րօք եւ բիւրուք անկան ՚ի պատերազմունս առ {պահպանութիւն} ազգի եւ կրօնի մերոյ: Սերունդ եմք քաջաց

միանգամայն, երբ եւ կարի հարկաւորն էր ի {պահպանութիւն} լեզուին, ըստ որում եւ ամ ենայն լեզու հ

ւ մտածէին, որ նոցայ ազգութեան եւ կրօնի {պահպանութիւնը} նորա արդիւնքիցն էր կախ: Այսպիսի գործար

այաստանի վանքերի մէջ։ Բայց ի՞նչ էր այդ {պահպանութիւնը} ՝ համեմատելով այն կարօտութեան հետ, որ

դպրութեան հանդիսում, էր հին լեզուի լոկ {պահպանութիւնը} եւ մշակութիւնը. ընդհանուր լուսաւորութի

ել է միմիայն լեզուի մշակագործութիւնը եւ {պահպանութիւնը} ։ Հայր Միքայէլ Չամչեանի նամակը),

հին չէր լինէին. ինչ որ մնացել է, նորա {պահպանութիւնը}, նորա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը

շ շատեր, մեզ պէս, ոչ բարով, գրողների {պահպանութիւնք} կամ թոյլատուութիւնք են, այս կամ այն պա

շխատենք, որ այդ հաւատը ամուր եւ անխախտ {պահպանուի}, մեզ հարկաւոր է ոչ թէ հաւատի թշնամիք յ

ւ, պահանջ-առաջարկի այդ գումարի համեմատ {պահպանում} է աշխատանքի պահանջի շուկան: Ինձ համ

լեզուով, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս {պահպանում} է ազգութիւնը: Նախիջեւանի կեանքը ոգ

այն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունին եւ {պահպանում} են դեռեւս մի կրօնական միութիւն, յիշիր

եւ քանի որ կարողանում է նոցա դէմ դնել, {պահպանում} է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի ն

լութեան համար: Սատանան թէպէտ խիստ {պահպանում} էր ամենայն բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ

եան գործը չէ: Նախախնամութիւնը միօրինակ {պահպանում} է եւ դարմանում է ամբողջ տիեզերքը առանց

ծությունները ամեն մի բանավիճային երանգի {պահպանումով} եւ մտավոր կարգի յուրաքանչյուր աշխատությ

րքան այդ բարբառի մեջ տեսնում ենք լիովին {պահպանված} հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված ե

ի գավառում ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, {պահպանվել} են լեզվի լավագույն ձեւերը ": Ես հար

կորած չէ, այլ ամենայն բան յուր կարգով {պահպանվում} է, եւ գնացողները իսկույն պիտի ստանան կ

ած էին այդ հասարակութեան եւ մինչեւ այժմ {պահպանւում} էին անփոփոխ, որքան ժամանակ դոքա համաձա

եր են բոլոր արարածք, որ գոյանում են եւ {պահպանւում} են բնութեան մէջ: - Ես մի ժամ առաջ

տանալով միայն նիւթական հնարներով, որով {պահպանւում} էր նոցա մարմնի շինուածքը։ Ի՛նչ կերպով

եւ զրպարտութեան ձեւով, որ մինչեւ այժմ {պահպանւում} է Փարիզի Պարլամենտի հին դիւանների մէջ։

ության դարումը կարծես թե ամենայն կողմից {պահվում} է նույնպես այս կանոնը, ամենայն տեղից լ

տուածաբանութեամբ եկեղեցականների գործերը {պահւում} են Կրօնական ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ

ւ: Սկսեցին գնալ: Երկու կողմից եւս {պահւում} էր մի կամակոր լռութիւն: Կոմսի միտ

ւ երեք չորս փակով կղպած արկղի մէջ, ուր {պահւում} էին հարուստների արծաթը, ոսկին եւ ստացո

ողջ աշխարհի տարածութիւնը, նորա մարմինը {պահւում} է այս անշուք եւ նեղ բլուրի տակ։ Եթէ դո

անչիւր գաւառում կային շտեմարաններ, ուր {պահւում} էին վաճառելի ապրանքները՝ ոսկի, արծաթ

խօսքերից պարզ երեւում է, թէ ի՞նչ սիրով {պահւում} է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնայում է ի

ուտում է, խմում "։ Բացի սորանից, " {պահք} չպահո՛ղ եւ ամեն ժամանակ կերակուր ուտող

նում է իւր ազգը, հաւատն ու օրէնքը, ոչ {պահք} է իմանում, ոչ մատաղը, ո՛չ քաւութիւն,

ետեւողներից շատերը կիրակէ եւ տօնի օրերը {պահք} էին պահում եւ չէին գնում Կօլլէգիումը եկ

. ուրբաթի, չորեքշաբաթի, եւ շաբաթական {պահքերը}, այլեւ մեծ պահքը պահում են ամբողջ երեկ

բաթի, եւ շաբաթական պահքերը, այլեւ մեծ {պահքը} պահում են ամբողջ երեկոյ, առաւօտ եկեղեց

րեզմանը օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ եւ {պահքը} պահել․ եթէ սորանից աւելի կամենանք, ընդ

, Նոր տարին նոյնպիսի օր է, ինչպէս Մեծ {պահքի} երկուշաբթին. օրի կանաչը եւ կարմիրը ո՛չ

չարչարուած եւ միանգամայն հալումաշ եղած {պահքից} եւ հիւանդութենից, ոչինչ տեղում չէր գտա

անայ ձեռնադրուելով Արդէնեան Եպիսկոպոսից {պահքով} ու աղօթքով, բնակւում էին Վենետիկ քաղաք

15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը. {պաղ} էր, եւ սկսեցի վատանալ: 15-16 id[em]

խանակ ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների {պաղած} սիրտը, խորովելու էր իմ ներսը: Նախախնա

ել այն սառնութիւնը եւ պաղութիւնը, որով {պաղած} էին Հայերը առհասարակ։ Հանգուցեալը քանի

ում ենք որպէս մերկ սուտ նորա արտասուալի {պաղատելը} Թէորիանոսին եւ Հայերը մոլորուած ճանաչել

ու խնկեց, Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ, Պիտ՚ {պաղատիմ} դէպի քեզ: Ես կ՚ընդունիմ կամակար, Թէ

, որ լսելով այդ խռովությունքըն, սիրտս {պաղեցավ}. ասացի, ինչպես առհասարակ ասում են. "

իլեր, բայց եւ շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը {պաղեցնում} է նորանց արեւագալից յառաջ... Նայել

ձերի մէջ ներգործողքը էին զանազան աղեր, {պաղլեղ}, արջասպ, ապակի, բուռա, քացախ եւ կրա

ւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ {պաղնիքին} ճամբան. Խասբիքային տունին ետեւի տերեյի

յոյս ունէր ջերմացնել այն սառնութիւնը եւ {պաղութիւնը}, որով պաղած էին Հայերը առհասարակ։ Հան

այ, մի " Հոգւոց ", եւ պանդուխտի սիրտը {պաղում} է: Բայց նորա սիրտը պաղում է եւ այն աշխ

դուխտի սիրտը պաղում է: Բայց նորա սիրտը {պաղում} է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր նա...

ութիւն 'ի հեռաւոր երկիրս գնաց մինչեւ 'ի {Պաղտատ}, եւ սա եւս օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձր

ղալիկի կամ որպէս մի հագնուած, զուգուած {պաճուճապատանքի} վերայ: Հինգերորդ դարում, երբ Հայոց ըն

1521 թուականին Ֆրանսիացիք պաշարեցին {Պամպէլունա} քաղաքը։ Պաշարուած զօրքը եւ առ հասարակ

թշնամու ձեռքը։ Միմիայն Իգնատիոսը, որ {Պամպէլունայի} զօրքի մէջ կապիտանի պաշտօն ունէր, ընդդի

թեանց: 8. Ստացագիր պարոն օրէնսգէտ {Պայլի}, յ2էն Օգոստ. ( ըստ նոր տոմարի) համար

ամալեան 300 ռուփի: 9. Գրութիւն պ. {Պայլի} յ3էն Օգոստ., որով կոչէ զիս յատեան:

կոչէ զիս յատեան: 10. Գրութիւն պ. {Պայլի} ի 16էն Օգոստ., որով առաքէ զսպեալ օրին

Բեկնազարեանց: 7. Գրութիւն օրէնսգէտ {Պայլին} ՚ի 1էն Օգոստոսի ( ըստ նոր տումարի) որ

դեօք այնպէ՞ս, որ հանգիստ խղճմտանքով եւ {պայծառ} ճակատով կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերա

յերի համար Հիւսիսային փայլողութիւնը իւր {պայծառ} ճառագայթքը, անցեալ տարում լայնարձակ աս

ի տակ։ Առաջեւիցս վազում էր մի քաղցր եւ {պայծառ} վտակ: Տեսայ, որ գալիս է հեռուից մի եր

իք է մի լուցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ {պայծառ} վառուէր: Իսկ թէ այդ շոգիքը հաւաքուէին

անց ոյժը, ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: {Պայծառ} էր գիշերը, զովարար քամին մխիթարում էր

յն է եղել միայն, որ պահէք, մեծացնէք, {պայծառ} եւ փառաւոր զգեստներով զարդարէք եւ կօրսե

ութիւնը Լուսաւորչից յետոյ, բայց եւ այս {պայծառ} օրերը Հայերի անցել են առանց մի ծառայութ

նր պիտի լինի այդ դատաստանը. աշխատեցէ՛ք {պայծառ} յիշատակներ կտակել ձեր ժառանգներին:

ուշի միջից - Աստղը վեհափառ ` Արուսեակ {պայծառ} Էր կոչւում հնում, Պաշտըւում բագնում

կարօտով դիտում է նա Փարոսի հուր - շողը {պայծառ}. Եւ ստրուկը բազմաչարչար Ինչպէ՜ս տենչ

ահար Թաթաւեալ զձորձս Ի բոսոր {պայծառ} Տաճարին ի մուտս, Գայ որպէս

Թէ գործ ունիս արժանաւոր ` լուսնի շողից {պայծառ} է, Քո դամբանը նա յաւիտեան եւ դարե

ուծոյ սիրած քաջ զինուորն էր Այնպէս {պայծառ} ճակատով, Ինչպէս դու, միշտ երկնից

ուրջ պահապան: Ճրագի վերջին {պայծառ} լոյսի Տապանակ, խաչ, սուրբ հանգան

զմայլում է իմ հոգին, Հորիզոնում {պայծառ} լոյսը տեսանելով արեւին. Մայր է մ

ղնում, Մինչեւ ի մահ եւ մահից յետ {պայծառ} դիմօք հանդիպում. Ա՜խ, փարելի դո

ւհանից աչքս դէպի դուրս ձգած: Ահա՛ {պայծառ} երկնից դժխոյն իւր շառաւիղքն ամփոփեց,

րբ երկնքից կը փայլէ հոգուն Անաղօտ լոյսը {պայծառ} արեւին, Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը,

տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ, Հետքից {պայծառ} գիծ թողեց. Աստղիկն ընկաւ երկնքից

, տե՛ս, տե՛ս, աստղ թռաւ, Հետքից {պայծառ} գիծ թողեց, Աստղիկն ընկաւ երկնքից

նպէս պարզ վառւում է, Նորա մաքուր {պայծառ} լոյսը ` Չորս կողմը բակ բռնել է ":

իշերին Պակասեցաւ երկնքիցը Մի {պայծառ} աստղ խնդագին: Երրորդ օրը շատ սգա

տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ, Հետքից {պայծառ} գի՛ծ թողեց, Աստղիկն ընկաւ երկնքի

անի՜ դար Դու երկնքումը փայլում ես {պայծառ}, Բայց ո՛րքան ստեպ լուսաւորում ես

մ է իւր բաղդի վերայ: Ո՛հ, {պայծառ} լուսին, դու պայծառ լուսին, Վկայ

: Ո՛հ, պայծառ լուսին, դու {պայծառ} լուսին, Վկայ չես միայն լոկ արտասո

ւի մի մարդու արիւն. Բայց նոյնպէս {պայծառ}, դու նոյն սառնութեամբ Կը լուսաւոր

չի՛ր, հսկայ, Դամասկոսի Հողում, {պայծառ} երկնի տակ, Անմահ շիրմիդ անապատի

ոսկեայ ճաճանչով։ Իսկ լուսնի {պայծառ} լոյսը խաւարի Հետքերը անհետ առնէ գի

ած արիւնով, հրաբորբոք տառերով գրւում է {պայծառ} ճակատների վերայ, իսկ հայը եւ այսօր չէ

ատքի մասունքները յաւելացուց, մի նոր եւ {պայծառ} լոյս ծաւալելով աստուածաբանական գիտութեա

, որ ամեն երեւելի մարդոց մէջ երեւելի եւ {պայծառ} երեւին, այսպէս էլ իմաստուն եւ Աստուծու

5 թուականին վերադարձած Դորպատեան ճոխ եւ {պայծառ} համալսարանից, աշխատում էր, որքան հնար

եւ արժանի վարձ տալ քեզ, - ասաց սատանան {պայծառ} երեսով: - Ասմոդե՛յ, - գանչեց սատանան

տութեան եւ թուլամորթութեան ամօթը դժոխքի {պայծառ} դրօշակի վերայից, այո, իմ որդին արժանի

ր նստած մի թուփի վերայ, շարժում էր իւր {պայծառ}, ծաղկանկար թեւերը: Մի անգամ դարձեալ ս

մարդու պէս: Երեկեան երեկոյին, երկինքը {պայծառ} էր, դուրս եկայ բակը մի փոքր ման գալու

ահումեանցը խօսում էր այսպէս, Մանուշակը {պայծառ} երեսով նայում էր նորա վերայ, պատճառ,

ղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օրէ լուսաւոր եւ {պայծառ} հայեցողութեամբք ի բնաւս: Այսու իսկ օտա

րօնս մոգութեան: Ոգի հեղինակիս զուարթ, {պայծառ} եւ հեզ, գրուածքն ի հայկաբանութեան մասի

աւելի կերպարանագործութիւն մաղթելով նորա {պայծառ} ընդունակութեանը: Մեզ էլ շնորհաւոր

մի ակնթարթում շինվի, կոկվի, փայլի եւ {պայծառանայ}. այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յար

է, որ մի ակնթարթում շինուի, կոկուի եւ {պայծառանայ}: Այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յար

էս մի սխալուած մարդ մերժուեցաւ, ա՛յլ, {պայծառապէս} կացաւ ու մնաց նո՛յն առաքելութեան մէջ։

եւ եպիսկոպոսների մէջ արուսեակ աստղի պէս {պայծառացած} էր փայլում։ Մեծիմաստ Վահան մարզպանը

կեանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի վերայ {պայծառացան} ազգեր, կազմուեցան ընկերութիւններ, ծաղ

զբազումս պարեգօտաւորաց " ( զօրացուցեալ {պայծառացոյց} Վերին Խնամակալութիւնն), ասում է ինքն

բազում գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութեամբ {պայծառացոյց} զազգն իւր 'ի բաց առեալ զնիւթս գայթ 'ի գ

այս դարում, քո քաջութիւնդ զօրացնելով, {պայծառացուց} ամեններից առաւել, քան որ կային եւ կամ

նն ընդ փոյթ գրելոց է զառանձին զթուղթ առ {պայծառափայլ} փոխարքայն Կովկասու եւ ծանուցանելով զբով

գրութեան նորին վեհափառութեան ներկայանալ {պայծառափայլ} փոխարքային Կովկասու եւ առնուլ ի նմանէ ո

կացն, եւ զգրելոյ վեհափառ հայրապետին առ {պայծառափայլ} փոխարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուց

անել, զի պ. մինիստրն արտաքին գործոց, {պայծառափայլ} իշխան Գորչաքովն, ՚ի վերայ հիման գրութե

խան Գորչաքովն, ՚ի վերայ հիման գրութեան {պայծառափայլ} փոխարքային Կովկասու առ ինքն, գրեալ պ.

ն, արարելոյ ի դիպլոմատիկական դիվանատան {պայծառափայլ} փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս գ

նչեւ անգամ տաճիկների վերայ, որ փաշան, {Պայծառափայլ} Դուռնից հրաման խնդրելով, առանձին գերեզ

եւ զբնագիրն երեսփոխանական թղթոյ, նորին {պայծառափայլութեան}, պարտականութիւն ինձ համար իմ յայտ առնե

րեսփոխանական թղթոյ, խնդրելոց է ի նորին {պայծառափայլութենէ}, ընդ ձեռն որոց անկն իցէ, տալ զտեղեկու

լիսէ, պաշտօնական գրութեամբ: Նորին {պայծառափայլութիւն} տէր փոխարքայն Կովկասում, համաձայն խնդր

մատեան դիւանին համարաւ 1302: Նորին {պայծառափայլութիւն} տէր փոխարքայն, առանձին պաշտօնական գրու

Թիֆլիսէ պաշտօնական գրութեամբ: Նորին {պայծառափայլութիւն} տէր փոխարքայն Կովկասու, ի վերայ հիման

թիւն: Չիք տեղի տարակուսի, թէ նորին {պայծառափայլութիւնն}, տէր փոխարքայն Կովկասում, համաձայն մի

ն այսր Հոկտեմբ. համարաւ 504, առ նորին {պայծառափայլութիւնն} գլխաւոր հրամանատարն կովկասեան բանակի եւ

ինձ համար իմ յայտ առնել Ձեզ, թէ նորին {պայծառափայլութիւնն} հրամայեաց տալ ինձ զվաւերական թարգմանութ

մատեան դիւանին համարաւ 1302: Նորին {պայծառափայլութիւնն}, ՚ի յարգանս միջնորդութեան վեհափառ հայր

վազովսքին լիցի տէր հրիտանացս, թերեւս ի {պայծառութիւն} դպրոցին հիմնելոյ եկեղեցական գումարօք ի

բ դէպի Հայոց ազգային օգուտը եւ եկեղեցու {պայծառութիւնը} )։ Այս իրողութենների մէջ ահա ժաման

րծաթ կամ կայք ստանալու իրավունք, ոչինչ {պայման} չեք առաջարկում, որ եթե այն գնացողքը հա

ալկաթա: Այս պայմաններից դուրս ոչինչ {պայման} ընդունելի չէ մեզ, եւ թե պատվելի հասարա

հիմնուած է միայն մի պայմանի վերայ։ Ինչ {պայման} է այդ. որ ընդդէմ չլինի տպելի բանը ֆրան

տում եմ ես նորա խօսքը: - Բայց դու {պայման} դրեցիր, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու ի

ատաստան Հեշտ չէ շատ, ունի անհամար {պայման}. Նայելով նորա դուրսի ընթացքին

Որ տալիս է մեզ բնութիւն, չըկայ որոշեալ {պայման}. Կեանքի պատկերն ամենայն օր նկարո

խօսելու ժամանակ, ճշդութիւնը անհրաժեշտ {պայման} է. պատճառ, դու կը տեսնես, որ դժոխքու

Ձեզ յայտնի է, որ դեռ հինգերորդ դարումը {պայման} էինք կապել, որի զօրութեամբ դեւերը պար

դնել իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր համարեց {պայման} կապել իւր աշխատութեան համար ստանալու վա

երգ լինէր ազգային: Նոքա ունին միայն մի {պայման} եւ համարում են, թէ դորա մէջ էր ամէն բա

յլ դորայ հակառակ այդ մերժողութիւնը միակ {պայման} է նոցայ առաջադիմութեան: Քաջ Լամբրոնաց

ր տանը, ինչպես ապրել ես մինչեւ այսօր, {պայմանագիրը}, որ կնքել ես դու, հավանորեն, կարելի

չի լինի: Դու էլ, քո հերթին, կարող ես {պայմանագրով} բնակարան վարձել, որտեղ որ սիրտդ ուզենա

15 Յուլիսի այսր ամի, որով ազգն զանազան {պայմանադրութեամբ}, ընդ իս եւ ընդ արգոյ Աջեմեանցն, ընտրե

իսկոս Երկրորդը անձնատուր չլինի: Այդ {պայմանաժամը} եւս հեռի չէ. այսօր չորրորդ օրն է, որ

հրատարակել էր, այդ բանը ստանալու համար {պայմանած} ժամանակը կորուսանելով, զրկուելու էին ա

թիւնը այդ ժառանգութիւնքը ստանալու համար {պայմանած} է ժամանակ, եւ այդ ժամանակը շատ մօտ է վ

է պատրաստել, եւ ի վերջոյ, որի արժէքը {պայմանական} է, մի խօսքով՝ դրամը, որ մարդը վաստակ

րովին անխելք եւ տղայական: Դրամի արժէքը {պայմանական} մի բան է. նորա զօրութիւնը կամ անզօրութ

առնում: Ահա՛ այն միակ թալիսմանը, որով {պայմանավորված} են այդ դավանանքների հաջողությունները Թո

այ, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին {պայմանաց} եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուա

ղակալ յիշեալ կառավարչաց օրդնուն, այսու {պայմանաւ}, այսինքն եթէ վերն յիշեալ վաղֆարարութիւ

սարակ, տօները բերում են իւրեանց հետ մի {պայմանաւոր} ուրախութիւն. այդ օրերում շատ վշտակիր մ

իս, ընդ ձեռն փոխանակագրաց, զմնացորդն {պայմանեալ} ճանապարհական ծախուց ի պէտս գործադրութեա

ի, նա երբէք կարողանալու չէր վճարել ինձ {պայմանեալ} արծաթը: - Այդ ինչպէ՞ս, - հարցանու

ւթիւնը։ Մանրիկօն, իմանալով ազատութեան {պայմանը}, մերժում է որպէս այդ առաջարկութիւնը,

բանը ֆրանսիական քաղաքականութեանը: Այս {պայմանը} շատ հեշտ յանձնառական է, մանաւանդ որ Հա

մնայ ": Մեք վկայում ենք, որ այս {պայմանը} ծնրադրութեամբ կ՚ընդունին, քանզի սո՛ւրբ

եւ ո՛չ ոք չէ կարող հասկանալ, բայց այս {պայմանը} մեծ հաճութեամբ ընդունեց ժողովուրդը:

, հարկաւոր է յանձն առնուլ այդ թէեւ ծանր {պայմանը}: Օրիորդի շրթունքի վերայ խաղաց մի խ

խառնափընդորելով զկազմածն: Այս ամենայն {պայմանը}, որն անհրաժեշտ են ի պատմութեան՝ չիք ի

ինչեւ ցայսօր իւր սպասաւորութեան չափը եւ {պայմանը}: Բայց ինչպէ՞ս օգնես մեր ասիամիտ ա

ւմարը, եթե լինի, քաղաքը, յուր եւ մեր {պայմանի} զորությամբ, իսկույն կհատուցանե մեզ այդ

եւ այդ կարելութիւնը հիմնուած է միայն մի {պայմանի} վերայ։ Ինչ պայման է այդ. որ ընդդէմ չլ

առավարչութեան ստոյգ թերութիւնքը: Առանց {պայմանի} պիտի համաձայնել կրիտիկոսի ( Հեգելի) հե

ութիւնն է, որ հաստատ է մնում իւր սուրբ {պայմանի} վրայ: Դոյն այդ առաքինական հոգին նորա ա

ւթիւն է. ես ամենեւին չեմ հասկանում այդ {պայմանի} զօրութիւնը: - Ես եւս չեմ հասկանում

երբեւիցէ կը դադարէին, բայց այժմ, այս {պայմանի} զօրութեամբ, նոքա ամենայն օր պիտոյ է կռ

որեց նորա յառաջադիմութիւնը, որ իւրեանց {պայմանի} զօրութեամբ, պիտի մեծ ազդեցութիւն ունեն

ցնել գործից, եթէ կերպարանագործես նորան {պայմանիդ} խորհուրդը: Եւ այսպէս, դնենք, թէ խօսո

մենեւին հակառակ նուիրելու ձեռնադրութեան {պայմանին}: Այո՛, կարգը տալիս է եպիսկոպոսը

րողացա քեզ վերստին նամակ գրել, որպեսզի {պայմանիս} համաձայն քեզանից նամակ ստանալու իրավուն

աբարձութիւնը սովոր է հրաժարուիլ ամենայն {պայմանից}. այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում եւս մեր հո

ապէս նկարագրելու համար առաջին անհրաժեշտ {պայմանն} է քննել եւ ուսանել այն սկզբունքը կամ այ

րի դեպքում պահանջվում են միանգամայն այլ {պայմաններ}, - այդ թվում նաեւ հոգու հանգստություն

ոյ է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. ի՞նչ {պայմաններ} են դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտա

ացող պարոնները ինքեանք չգիտեն, թէ ի՛նչ {պայմաններ} էին հարկաւոր, որ մի երգ լինէր ազգային

թեան համար հարկաւոր է հող, հարկաւոր են {պայմաններ} եւ հնարներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ

իօրինակ կատարվում են սորա վերա բնության {պայմանները}: Լեզվի հղությունը, ծնունդը, տղայությ

րով: § 8. Քաղաքը, ընդունելով այս {պայմանները} եւ գործը հանձնելով մեզ, կհարկադրվի առա

, որ քաղաքը պիտի տա մեզ, այս մեր բոլոր {պայմանները} պիտի գրվին եւ հաստատվին օրինավոր դաշնագ

ով: Ահավասիկ իմ եւ պ. Հ. Աջեմյանի {պայմանները}. եթե Դուք կամ քաղաքը հավանիք այս պայմա

էգոիզմն ինձ թույլ կտայի, եթե միայն նրա {պայմանները} ներեին. եւ թույլ կտայի՝ լիովին հավատա

ածել, թէ ունէ՞ր արդեօք իւր ձեռքում այն {պայմանները}, որոնցով միայն հնարաւոր է վաճառականութ

րի մէջ տեսնում ենք նորա կեանքը, կեանքի {պայմանները}: Պայմանների մէջ տեսնում ենք տնտեսական

լ այժմեան կենդանի ազգի հետ, որի կեանքի {պայմանները}, լինելով ամենեւին այլայլուած ու փոփոխո

րի տակ, բայց Հայոց համար պակաս էին այս {պայմանները}, վասն որոյ եւ չդիմացաւ հին կամ միջին դ

ռաջարկեց Պապին իւր կարգի պայմանքը։ Այդ {պայմանները} այնպիսի խելքով, այնպիսի խորին իմաստութ

եք Կարդինալի վերահասութեանը յանձնեց այն {պայմանները} ։ Այս Կարդինալներից մինը էր Բարթոլոմէոս

կեանքի երջանկութեան համար ունէր ամենայն {պայմանները}, բացի այն բաներից, որ կարող էր կերպար

իսուսեանք առաջին անգամ ընդունեցին բոլոր {պայմանները} եւ բացին Փարիզի մէջ Կլերմոնդեան Կօլլեգի

ենայնի, ընտանեկան կամ ընկերական կեանքի {պայմանները} սուրբ պահելու համար. այդ օրից սկսած,

ութիւնը չգիտենք, այսինքն այն ընկերական {պայմանները}, որոնց մէջ էին նոքա իրենց գեղում. ուս

ն, եթե միայն այդ պաշտոնը հիմնվի կարելի {պայմանների} վերա, որ կգտանեք նամակիս վերջումը:

եւել աշխարհի երեսին, այդ ցուրտ աշխարհի {պայմանների} տակ գոյանալով, կրում են իւրեանց ճակատի

կ ժողովուրդը չունի մի ոտնաչափ տեղ: Այս {պայմանների} վերայ կարելի՞ է, որ երկրագործութիւնը դ

ի, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որովհետեւ այն {պայմանների} տակ անհնար է ուրիշ կերպ: Արհեստաւորը ե

կարող են ներգործել Եւրոպայի մէջ, ծանր {պայմանների} տակ, կարող են ներգործել եւ Ասիոյ մէջ,

՝ կազմելով մի առանձին ազգութիւն, ա՛յլ {պայմանների} տակ, կամ մտանում են ուրիշ ազգութեանց կ

նւում ուղղակի ներկայ սերունդի եւ ներկայ {պայմանների} վերայ, եթէ նոքա մտածում են երեւեցնել ի

մ ենք նորա կեանքը, կեանքի պայմանները: {Պայմանների} մէջ տեսնում ենք տնտեսական խնդիրը, տեսն

անջում ենք եկեղեցականների ձեռնադրութեան {պայմանների} մէջ, մինչեւ այժմ " Առ մեզ անպէտ առ ամե

կեան մտածել էին նոր լեզուի օրէնքների եւ {պայմանների} վրայ, հազիւ թէ կարող էին իրենք իրենց կ

մի բարոյական էակ. ամենայն էակ ապրում է {պայմանների} տակ, բայց Հայոց համար պակաս էին այս պա

յն իսկ սերմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան {պայմանների} մէջ եւ յառաջ ու յետոյ պիտոյ է մի օր աճէ

կամ թողուլ միւսը, եւ այս կանոնների եւ {պայմանների} պահելու մէջ մարդու հոգին գտանում է իւր

իջնորդութեամբ, ընկերական կամ ընտանեկան {պայմանների} եւ արտօնութիւնների պաշտպանութիւնը: Եւ

ամեմատելով Պետերբուրգ քաղաքի մէջ տպելու {պայմանների} հետ։ Այս գրքի գինը նշանակել է թարգմանի

ռաջանում էին հիմնուած լինելով էապէս այն {պայմանների} վրայ, որոնց մասին խօսեցանք. բայց մենք

ը եւ մենամարտութիւնը անին իրենց մէջ այս {պայմանների} սիմբոլական խորհուրդը, որ փեսան հրապարա

, որովհետեւ այդ երկու արարողութեանց կամ {պայմանների} մէջ մի ազդուութիւն չենք տեսնում, որ բն

տճառ, ինչպէս ասացինք, անխտիր միեւնոյն {պայմանների} տակ են ապրում: Ով որ միայն ազգ ազգից բ

ն է մտել, թէ՞ ինչ բնական կամ ընկերական {պայմանների} տակ թուրքինը, որ կերպարանագործուել է ն

թուրքինը, որ կերպարանագործուել է նոյն {պայմանների} տակ ինքնուրոյնաբար կերպարանուել է եւ հա

միջնորդութեամբ, որ առաջանում է բնական {պայմանների} վերայ։ Ինչպէս բնութիւնն է, ինչպէս մար

նում ենք, որ մի փոքրիկ խմորոցը որոշեալ {պայմանների} ազդեցութեան տակ խմորում է շաղախը՝ եթէ

նները. եթե Դուք կամ քաղաքը հավանիք այս {պայմաններին}, ուրեմն կարող եք իսկույն հայտնել մեզ,

ճակի մէջ, նայելով նորա երկրագործութեան {պայմաններին}, նայելով նորա ձեռագործութեան աստիճանին

Մխիթարեան ընկերութեան նոյնիսկ սկզբնական {պայմաններին} պապական հովանաւորութեան տակ, միտ դնելո

դրժել ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական {պայմաններին}: Իրաւադատութեան մէջ է ազգի կեանք

որ յարմար էր մեր ժամանակի եւ մեր կեանքի {պայմաններին} ։ Այսպիսի ուրախ հոգով ողջունեցինք այս օ

ճանապարհ ելանենք դեպի Կալկաթա: Այս {պայմաններից} դուրս ոչինչ պայման ընդունելի չէ մեզ, ե

ւ տիտղոս կվաստակեր մեկը, եթե անհրաժեշտ {պայմաններից} թելադրված՝ ամուսնությունից հրաժարվեր մ

յան սանդուղքով առաջ շարժվելու արմատական {պայմաններից} մեկը: Հարգարժան պրոֆեսորը, որը ն

: Չնայած մեզանից յուրաքանչյուրի կյանքի {պայմաններն} ավելի քան սահմանափակ էին, բայց այն քաղ

ձեր մեջ կան քաջ մարդիկ, որ առաջարկված {պայմաններով} ( 3000) կարող էին հանձն առնուլ, գնալ

իշյալ ազգային գործի պատճառով, հետեւյալ {պայմաններով}: § 1. Մեր երկուքի գնալու եւ գալու

նպէս, ինչպէս ընկնող հարուստը, եւ նոյն {պայմաններով}, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ եւ նա

ն լսել են աշխատել, բայց ինչպէ՞ս, ի՞նչ {պայմաններով}, հասկացողութիւն եւս չունին դոցա վերայ

գիտէ խճողել զանազան նշանական ձեւերով եւ {պայմաններով}, - զարդ խաբեբայութեան, - որոնք թէեւ ըստ

ն, բայց այն քաղցր բերկրանքն ավելի լայն {պայմաններում} էլ այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի կյանքի

մ նրան իր մոտ կանչի եւ խիստ téte-a-téte {պայմաններում} ասի նրան բոլորն անկեղծորեն, ցույց տալո

, թե հառաջ հարկավոր է մարդ ուղարկել այն {պայմանով}, որ նա քննել, հարցանե, տեղեկանա, իմ

րը. իսկ վագրերի բանը հեշտ է, միայն մի {պայմանով}, որ ընկերությունը՝ երախտագետ գտնվելով

լխաւորը ստորագրում եմ այստեղ, բայց այն {պայմանով}, որ դու միայն կարդաս, եւ Յիշատակարանի

ին ինձանից։ Եկեք գնանք այնտեղ հետեւեալ {պայմանով}: Ձեզանից իւրաքանչիւր գնացող պիտի զէնք

- Չորրորդ օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն {պայմանով}, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի արքայ,

թագաւոր... - Ինչպէ՞ս: - Այն {պայմանով}, Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւորը պիտի է

ւ դորանից: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս {պայմանով} ես այնպէս խառնափնդորեցի յիմար մարդերի գ

աթեան դուքսին թագաւորի պատուանուն, այն {պայմանով}, որ իւրաքանչիւր տարի երկու հարիւր մարկ

տանում է կատարել Հենրիկոսի խնդիրը, այն {պայմանով} միայն, որ սա յետ գանչէր աքսորից Յիսուս

դ միաբանութիւնը ոտքի վերայ, եթէ ոչ այն {պայմանով}, որ այդ միաբանութիւնը, խորթանալով ազգ

կտեմբերի 27-ին հաստատեց կարգը միայն այն {պայմանով}, որ այս հասարակութեան անդամների թիւը ք

մենայն տեսակ հաւատ պաշտելու, միայն այն {պայմանով}, որ հակառակ չ'լինէին այդ հաւատները Տէր

էր ներգործել արձակ համարձակ, միայն այն {պայմանով}, որ հատուցանէ Արքունի գանձարանին, որ

եաններին մնալ Տէրութեան մէջ, միայն այն {պայմանով}, որ ընդունէին այլ Կարգերի նման եպիսկոպ

, բայց ո՛չ բոլորովին կատարեալ, այլ այս {պայմանով}, թէ նոքա աշխարհականանում էին հրապարակո

եցան կրել այս հոգեւոր պատիժը, բայց այն {պայմանով}, որ այդ կատարուի եկեղեցու մէջ, Կարդին

տունը եւ Կլերմոնտեան Կօլլեգիումը, այն {պայմանով}, որ դասախօսութիւն չ'առնեն այնտեղ։ Բայ

ատել, բայց աշխատելու համար հարկավոր են {պայմանք}, որ ես չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ո

կարողանանք հետ կենալ եւ որպեսզի ամենայն {պայմանք} կատարվին արդարությամբ երկու կողմից եւս

որի հետ միասին ուղարկեց եւ տպելի օրագրի {պայմանքը}, որի համառոտ պարունակությունը այս է.

ը լուծանելու համար հարկաւոր է քննել այն {պայմանքը}, որոնց ազդեցութեան տակ պիտոյ է կերպարա

եթէ աչքի տակ ձգուին բոլոր մեզ շրջապատող {պայմանքը}: Իսկ ի՛նչ ասենք, մինչդեռ Դուք եւս

որ քանդում են ազգի ապագայ երջանկութեան {պայմանքը} եւ իւրեանց քսակը միայն ցուցանելով, զոհ

եցութեանը, ընդունում է նորա կանոնքը եւ {պայմանքը}, որոնց խորհուրդը է առնել տալ մինը կամ

, մինչդեռ առաջարկում էր իւր ընկերութեան {պայմանքը} Պապի նկատողութեանը եւ հաստատութեանը, Մ

արինու ձեռքով առաջարկեց Պապին իւր կարգի {պայմանքը} ։ Այդ պայմանները այնպիսի խելքով, այնպի

ր գրել։ Պաւլոս III Պապը, կարդալով այս {պայմանքը}, ուրախութենիցը բացականչեց " Spiritus D

անարատ պահել եւ այլն ": Ահա այն {պայմանքը}, որի վերայ նուիրեալը ստանում է քահանայ

մեր խօսքը, պատճառ կեանքի եւ ընկերական {պայմանքը} փոխուած են: Մենք չենք ուզում մեղա

արվում այդ նավագնացությունը, անհավասար {պայքար} մահվան դեմ եւ, որ վատթարագույնն է, գա

եւ բազում ուրեք շանթիւք նզովից մտանեն ի {պայքար} ընդ լուսաւորութեան, որ ժպտի տխրութեամբ

ս ապրելուն արգելակող միջոցների դեմ մղած {պայքարից} եւ իրական այն կյանքից, որ նա վարում է

Խառքովա չի գնացածին համար, զերե տիժար {պան} է հեմ կսկիծի հանդիպել, հեմ ճամբա քալել

ինձի թեզով հայտնիք: Ես ոչինչ ուրիշ {պան} միտք չիմ անիլ, միմիայն կմտածեմ, թե ո՞

Էմմ[անուէլ]ից եւս Սահակին, Սամ[արսկի] {պանդ[ոկ]} 22/3 Նազարեանցին Սրբազանին Բրիւսէլ

0/11 Նազարեանցին Սահակին, Սամ[արսկի] {պանդ[ոկ]} Դրուցքոյին, Լոնդ[ոն] [Ֆրանկֆուրտից

ով [Յունիս] 9/21 Սահակին, Սամ[արսկի] {պանդ[ոկ]} Սարգիսին Փարիզից Յուլիս 4-ին Նազ

եւ Յիշատա[կարան] Սահակին, Սամ[արսկի] {պանդ[ոկ]} Վարսովիուց Յուլիս 7/19 Մարկոսեանց

ութիւն առնելու համար, իւրաքանչիւրը այդ {պանդխտական} եւ մշակ մարդերից վճարում է ազգային դպրո

կան հողի վերայ, առնում է ձեռքը իւր հօր {պանդխտական} գաւազանը եւ գնում է... - Ո՞ւր բար

անհոգ նստած իւրեանց աշխարհում, թողեցին {պանդխտական} Մխիթարեան քաջագօտի աբեղաների խնամատարու

չում եմ աստվածը օգնել ձեզ, օգնել ինձ, {պանդխտականիս}... Մնաք բարյավ, աստված թող ձեր հետ

անդութենից, որ քեզ այդ օրը ձգեց: {Պանդխտակիցքը} գալիս են նորան մխիթարելու: Մի երկ

իրը՝ ձեռք են զարկում վաճառականութեան՝ {պանդխտանալով} օտար աշխարհում: Նոցա կեանքի շաւիղի վեր

որա, որ թեւակոխէ յապահովութիւն սննդեան {պանդխտացելոյն}, ես, իբրեւ եղբայր նորա հարազատ, նոյն

ս նոցա զաւելու այժմիկ եւ բողոք մերազանց {պանդխտելոց} ի Կալկաթա: Վեհափառ տէ՛ր, մինչդեռ գ

նցել, Ինձ ուշացած է քնար. Օտար աշխարհ {պանդխտիլ} Ինձ մնում է մշտայար: Բայց դու, որ քե

ի գիրկ աղխիցիս, Հնչեսցին քո հէգ {պանդխտին} Մրմունջք ի կոյս լսելիս, Յան

բ գտանի ի քաղաքիս թէ ոչ, ըստ որում ամք {պանդխտութեան} նորա չէին աւելի յայնժամ, քան զերիս. ե

առ ի նովաւ ապահովել զսնունդ իւր յայդմիկ {պանդխտութեան}, զորմէ ունի խնդրել ի նոյն հոգեւոր ատեն

չէ անցել օտարի ձեռք: Նա որոշում է մնալ {պանդխտութեան} մէջ եւ այս որոշումով յօժարում է մինչեւ

, ասել է թէ գտնւում է գաղթականութեան եւ {պանդխտութեան} մէջ, նորան հրաւիրում ենք վերադառնալ,

լեւս կամիք, օրհնում է օտար աշխարհում, {պանդխտութեան} մէջ իւր կեանքը եւ հարստութիւնը կնքած մի

բազմութեան դուրս գնալն, նորա թափառական {պանդխտութիւնը} Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ, նորա քաշածները

ւ. եղանակը, դատաստանական զբաղմունքը, {պանդխտության} դժնդակ ծանրությունը խլում են ինձնից իմ

ստատուն մի ոտքի կայան, Ու որդիքն {պանդո՜ւխտ}, իրենց բո՛ւն երկրում: Եղբա

սանելով, լաւ էր համարել մտանել Բարբոյի {պանդոկը}, եւ մի փոքր կաղամբով միս կերած, դառնա

տալեաց, քանզի այր յիւրաքանչիւր գտանէ ի {պանդոկի} զմի եւ եթ սենեակ եւ զկերակուր ( առանց ի

ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի {պանդոկի} աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ

նեանց։ Ի նստիլ տասնապետի միոյ ծերոյ 'ի {պանդոկի}, եկին անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, յ

նեանց անտի, յըմպել նոցա եւ յարբենալ 'ի {պանդոկի} անդ, մին յՕսմանեանց քար արձակեաց յանու

տի ձեռքը, որ փակեց նորան դը-Րէ անունով {պանդոկի} մէջ, ուր ամենայն մարդ ազատ մուտք ունեն

ատների մէջ է ժողովում, իսկ հիւանդներին {պանդոկից} հանելով դուրս է ձգում, մե՛ծ ամփութութե

նելով։ Մտանում էր խաղարկութեան տներ եւ {պանդոկներ}, այս բաները Յիսուսեան Կարգի կանոնով թո

ն վաճառելով մի տեսակ մարդերի, մանաւանդ {պանդոկների} անկիւններում, կարծիք էր տարածել ամբոխի

կեանքի, որ միմիայն կարելի է անցուցանել {պանդոկներում}: Մեր ընտանիքների մէջ լսուած խօսքերը են

Նախիջեւանայ, իսկ մնացեալն կիսի ի վերայ {պանդուխտ} հայոց եկելոց այսր եւ բանտարկելոցն ի փոք

նակից եւ մայրը մեռնում է: - Լաց, {պանդուխտ}, բնական զգացողութեամբ չես կարող լաց չլ

Այսպէս մահը հանդիպում է Աղքատ, {պանդուխտ}, խեղճ մարդիկ, Ինչպէս վաղուց չտես

ինի... մի քահանայ, մի " Հոգւոց ", եւ {պանդուխտի} սիրտը պաղում է: Բայց նորա սիրտը պաղում

Այդ պատճառով էլ բերին եւ ձըկներ, {Պանիր} ու խաւեար եւ այլ շատ բաներ,

նրա գառն ու ոչխարը, թուրքը նրա եղն ու {պանիրը}, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ

ի, գութան, չութ պահում. հացը, եղը, {պանիրը}, բուրդը, ամէն բանն էլ իրան իրան գալիս

լ դէպի յունական դպրոցները, որ ՚ի լեզու {պանծալի} եւ ստոյգ յօդանալով ճեմարանին վերաբանութ

ի Շրթունքներից նրբանուրբ Գեղեցկութեան {պանծալի} Ապրշումէ քօղը սուրբ Շղարշում է լաւ ձգ

լոս ասելով Հռոմի բարեբաստութեան համար, {պանծալի} նահատակ Հայրենիքի, անդրդուելի սիւն Հռո

ւանդ թէ, յունաբանեցին նախնիք, ի լեզու {պանծալի}, եւ ստոյգ յօդացեալ ճեմարանին վերաբերու

աջողամիտ արանց յԱլեքսանդրիա՝ " ի լեզու {պանծալի}, ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութե

լ այնպիսի գիտելիս, որովք բարձր ի գլուխ {պանծան} եւրոպացւոցն մատենագրութիւնք ի մերումս դ

յն ազգ գիտութեանց, որովք բարձր ի գլուխ {պանծան} Եւրոպացի մանկտիք: Դէպ եղեւ մեզ երբե

. Մոսկվայից իմ մեկնելու ժամանակ Մ. Ն. {Պանովայի} հետ նա այնքան էլ լավ հարաբերությունների

լ) հաղորդես ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնա {Պանովային}: Ես շատ հաճախ եմ մտածում նրա ներկա վիճ

ում եմ հաղորդիր անձամբ Մարիա Նիկոլաեւնա {Պանովային} իմ ջերմաջերմ պատասխանը նրա ջերմ բարեւին

ալիս ". - Աստուա՜ծ, ճի՛շտ Սանչոյ {Պանսա} ։ " Ասա՛, հաճի Կարապետ, Ո՞

ինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն գինու եւ {պանրի} արժանաւորութիւնը: Ժամանակ է, որ մի փո

մեզ ծանոթ միջավայրից: Ճիշտ է, նա մեծ {պաշար} ունի որպես աղբահորի խմբագիր ( թեեւ նախկ

ից դեսպան, Դու ես մեր կեանքի {Պաշար} ու պաշտպան։ Երբ հեզիկ մօտեց

առնէր, այդ ապրանքի տեսակից եւ բաւական {պաշար} վեր առած, Փարիզից ուղեւորուեցանք դէպի

ր վարքից ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական {պաշար} չէր ճարել, իւր սեպհական արծաթովը հոգաց

ց կտաւը, որ գնել էի իմ ձեռքով, տուեցի {պաշար} ընդունող աստիճանաւորին նշանակած տասն եւ

խտ եւ երշիկ պատրաստելու համար. - յինանց {պաշար}. - որ Նախիջեւանի սովորութենով մեծ տնտես

ը հարկադրուիք յայտնել, թէ դժոխքը պատած {պաշարած} է թշնամիներից եւ թէ գտանւում է պատերազմ

։ Նորա այս վիրաւորութիւնը դատակնիք եղաւ {պաշարեալներին}. Ֆրանսիացիք մի քանի օրից յետոյ քաղաքը

տացն իւրոց ելով կաթոգին: Սուգ անհնարին {պաշարեաց} զերանելին, այն ինչ ետես՝ թե բազմերախտ

ոմսը, հաւաքելով իւր բանակը, մտածում է {պաշարել} բոլորովին Մանրիկօյի բնակութիւնը եւ, խլ

ենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ զարմանք զմեզ {պաշարեն} ՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմաստ

անդ հասակի պաշարեցար յորոց պաշարեցարն. {պաշարեցայ} այո՛, բայց 'ի պաշարմանս վստահ եմ։ Պատ

Հայր Միքայէլ, զի 'ի ծերութեանդ հասակի {պաշարեցար} յորոց պաշարեցարն. պաշարեցայ այո՛, բայ

զի 'ի ծերութեանդ հասակի պաշարեցար յորոց {պաշարեցարն}. պաշարեցայ այո՛, բայց 'ի պաշարմանս վս

յութեան։ 1521 թուականին Ֆրանսիացիք {պաշարեցին} Պամպէլունա քաղաքը։ Պաշարուած զօրքը եւ

ու թագաւորքը միացուցին իւրեանց զօրքը եւ {պաշարեցին} Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն եւ վեցը ե

ոգալ եւ՛ վատնողների պէտքերը, եւ՛ վանքի {պաշարը} ։ Բայց դո՛ւ, Տէր, լաւ յիշողութիւն

նուած միջոցում, բնականի նկարագրութեանը {պաշարը} գործ գրուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը չպա

քաջ որ Սօս եւ Վարդիթերը չէ հատցրել նորա {պաշարը}. մանաւանդ, որ դեռ շատ բան մնում է, ո

ետացել են, եւ Ղրիմից բերած թաթար բառերի {պաշարի} վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ "ժամ ըս

ասակէ անտի լցուցանելով զմիտս նոցա այնու {պաշարմամբ}, եւ ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի գիրս իւ

Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է սովի կամ {պաշարման} ժամանակ: Եւ մե՛ր ազգի պատմական յիշատակ

ց պաշարեցարն. պաշարեցայ այո՛, բայց 'ի {պաշարմանս} վստահ եմ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանց

այլ եւ յաղթահարեալ յընդաբոյս, ասիական {պաշարմանց} մատենագրեցին [դժուարիմաց, այո՛ եւ ոչ ի

ինու ծովակի մէջ, որ Ձեր ամբողջ տարեկան {պաշարն} էր, այդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ նիւթ

նի մօտ, որի խորհուրդը է զանազան մսեղէն {պաշարներ} պատրաստել Եւրոպա ուղարկելու համար:

ց իւր վերայ առնուլ զանազան տէրութենական {պաշարներ} պատրաստելու պարտականութիւնք: Ո՛ւր

արդարէք եւ կօրսետի եւ քրինօլինի հարուստ {պաշարներով} օր յառաջ ամուսնացնէք նորանց, որքան կար

Այսպէս, տեսանելով մեր անձը ամեն կողմից {պաշարուած} եւ օրհասի գրկի մէջ, արտասուալից աչքով

դրանը մուրալով ապրել: Երկու կողմից եւս {պաշարուած} եմ: Իմ խօսքս վերջացնելուց յետոյ ես ասա

րանսիացիք պաշարեցին Պամպէլունա քաղաքը։ {Պաշարուած} զօրքը եւ առ հասարակ բնակիչքը անյաջող հա

ր. 143): Անճար աղքատութիւնը սովից ու {պաշարումից} պակաս չէ: Արտասուել պիտի, քան թէ սրտն

սկի սուտը, ամեն նավը բոտրադ կանեմ, որ {պաշխա} մարդ չառնե, այտ կողմանե միամիտ թող ըլլ

կը դարձնեմ, Կը փառաբանեմ Մեր նախնեաց {պաշտած} Տիկին վեհապանծ ` Աշխարհում ամբողջ `

ութիւնը, որ դարձել է նորա հոգին, նորա {պաշտական} գաղափարը, տեսաւ այս եւ խաչակիր արշաւան

ւութիւն իմ առաջի օրինացն Ռուսսիոյ, ըստ {պաշտամանս}, հարկ անժխտելի դնեն յիմ վերայ քաղել զմ

աջնոյ եղանակին: Որովհետեւ հանգամանք {պաշտամանս} ոչ կախին զինէն եւ որք թերեւս ունիցին զի

, ըստ չափու կարեաց եւ ըստ արտօնութեանց {պաշտամանց}, ձեռնտու լինել կանգուն կալոյ նորա, մի

Որ յաւակնին զբնութեան Բռնազբօսել {պաշտամունս} ՝ Հրեշտակն ասէ բարձր ի ձայն

մ եք, որով հանդիսացուցանէին զնուիրական {պաշտամունս} իբրու աստուածային բարբառով: Այլ այս պղ

թիւն չէ՞ ստոյգ Կենալ նրան հակառակ: Որք {պաշտամունք} բնութեան Բռնադատել են ջանում, Նրանց հր

որ առանց նվիրական երգերի կատարվեին նոցա {պաշտամունքը}: Այժմուս մեր լեզվի վերանորոգության

նդ Ոսկիամօր Տիկնոջն երկնաւոր {Պաշտեալ} առ նախնիս Յողջոյն աշխարհիս.

ո՛չինչ նուազ քան " զվարժութիւն հոգեւոր {պաշտեալ} առ ճիզվիթս, յորում գտանի ամենայն ինչ բ

րանազանցութիւն համարի, եթէ ուրուք չիցէ {պաշտեալ} զկիրակէն, առանց ստանալոյ առ այդ դրժողո

րդ, թէեւ պարտական է միշտ, ճիշդ կերպով {պաշտել} բարոյականութեան օրէնքը, բայց մանաւանդ

բաշեանի գրուածի հոգին հարկադրում էր մեզ {պաշտել} մի ամենեւին լռութիւն՝ թոյլ տալով, որ

եւս անցուցել է իւր դիւցազների կարգը եւ {պաշտել} է: Բացի սորանից, Պ. Խուդաբաշեւը, զե

րարեր զիս որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ {պաշտել}, այլ այժմս աղաչեմ զքեզ Տէր, քաւեա զմե

Այն է որ մենք չգիտենք ընկերը սիրել ու {պաշտել}, Թէեւ լինէր այնպիսին մեզ համար մի

անդը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա չկարողացաւ {պաշտել} նորան նպատակի յարմար ձեւով: Վերստին կո

ւ լուսաւոր սիրտ, որ կարելի էր սիրել եւ {պաշտել}: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւարտել էր իւ

աց, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ {պաշտել} եւ զդաւանութիւն որո՛ց՝ հիւրասիրութեամբ

ին հատորս, այլ եթէ ուսաք զճշմարտութիւն {պաշտել}, բեր ապա ասասցուք, աստէն], զի նա, ո

ղինակաց 18 եւ 19-երորդ դարուց աշխատեցաւ {պաշտել} զներգործութիւն ժամանակին ի վերայ լեզուի

Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միայն պարտաւոր {պաշտել} զազգասիրութիւն, միթէ Լազարեանք միա՞կ կ

իրազեկ առնել զձեզ, ահա եւ ես ըստ նորին {պաշտելի} հրամանի, ծանուցի ձեզ յուրախութիւն սրտի

ր եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք {պաշտելի} են նոցա, խորամանկութեամբ օգուտ են քաղո

, զի առ ասիականս որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ {պաշտելի} է աւանդութիւնդ զվերաբերելիս կրօնի եւ աս

աղբերանայր ոչ ի կենդանի եւ ոճոյ խօսից] {պաշտելոյ} առ ազգն, այլ [ի պղտորեալ վտակաց անագան

չէ այդպիսի գերդաստանի որեւիցէ անդամին, {պաշտելով} իւր սեպհական անձնասիրութիւնը, անհոգանա

ս եւ այն հարկադրող հանգամանքների, որ, {պաշտելով} մեր անձին իրաւացի ազատութիւնը, չենք փո

ր ճանաչեց նորա մոլորականութիւնը, այլ, {պաշտելով} այդ կրօնը, երբէք կարողանալու չէր տիրապ

կողմից, յարգելով ժողովրդի իրաւունքը, {պաշտելով} նոր լեզուի իրաւունքը, այնուամենայնիւ հ

ից լինելու դորա հոգեղեն բարութեններին, {պաշտելով} միայն յուր մարմնավոր օգուտը, ուտելով,

ւմ թոյլտւութիւն կար ամենայն տեսակ հաւատ {պաշտելու}, միայն այն պայմանով, որ հակառակ չ'լին

եան Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմք եւ {պաշտեմք} իսկ զկարգդ, թէեւ ո՛չ նովին նեղսրտութեա

յն պիտոյ է դաշնադրութիւնների սրբութիւնը {պաշտեն} ու չդրժեն: Ապա ի՛նչ է շինում Անգլիան:

ւս եւ իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ {պաշտեն} զհին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռոմայեցոց,

ռովմայ, յորում ոչ այնքան Աստուածայնոյն {պաշտեն} պատուէր հրամանի, որքան դիւրագայթ եւ սխ

, որպէս ասաց ոմն ի հնոց: Մինչեւ յե՞րբ {պաշտեսցի} առ մեզ ասիականդ մոլորութիւն խօսիլ, գրե

մեծ չափով եւ դրականապէս վնասակար կերպով {պաշտեց}, քան թէ երբեւիցէ ունեցած էին այն պարոն

Աստուծոյ սեղանի վերայ դրեցին մի... Եւ {պաշտեցին} ՝ այս է բանականութեան Աստուածը ասելով:

մեր թշուառ կրքին, Որին շատ անգամ {պաշտեցինք}, իբր ստրուկ նորա կամքին. Սուրբ ո

, միշտ պիտի օտարին գովէ, օտարի օգուտը {պաշտէ} եւ իւր ազգից հեռանայ ու օտարանայ, այլե

գն անտուն Ձօնեալ յիւր ի սէր {Պաշտէր}, յանձանձէր, Աւանիկ ահա Ընդ

արփառ Կոչեր առ նախնեօք, Եւ {պաշտէր} բագնօք: Իսկ զքեզ, ո՛վ կոյս,

ուն՝ որ հորերուս ատեթով, Աստուած {պաշտէր}, ժամը երթար, պասը պահէր հաւատքով,

տը տեսար, որ ազգը սիրէր ու նորա օգուտը {պաշտէր}: Ամենայն ոք, որ փոքր ի շատէ ուսումն է

` Արուսեակ պայծառ Էր կոչւում հնում, {Պաշտըւում} բագնում: Իսկ քեզ, ով դու կոյս, Շու

մատենագրութիւնս հեղինակաց, եւ [այժմուս {պաշտի} միայն առ սակաւաթիւ ուսումնական ոմանս,

քր ինչ ըստ սահման ելեալ ճառիս, առ որով {պաշտի} համառօտութիւն բանից՝ հանդարտաքայլ ընթա

եւ զտպարան, թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար {պաշտի} հինն դպրութիւն, եւ առ հասարակ լեզուն գ

գ հարիւր ռուպլին ծախս թաղմանս, հանդերձ {պաշտմամբ} քահանայից, յոր տեղ որ մահն իմ հանդիպես

մարդ՝ իւր ազգը խաբող, յունական օգուտը {պաշտող} եւ աւելի Յոյն, քան թէ Հայ: Բացի սորան

մեր փափագը: Քեզ միշտ սիրող ու սրտով {պաշտող} Գ. Շահումեանց: Մանուշակը,

մոռանում չէ աշխարհ, Դարձեալ ունենք մեզ {պաշտող}. Վստահ եղէք, քուրիկներ, Մեր գործը կ՚

ը եւ Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի {պաշտողներ} ։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Ի

րուեստը կարող էր ազդեցութիւն ունենալ իր {պաշտողների} ճաշակի վրայ: Ծիծաղելին այն է, որ շատե

րբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խաչ {պաշտողների} արիւնը թափեցին, թող այժմ խաչը յաղթական

կրօն, որ լոյս է եւ լոյս է տալիս իւրեան {պաշտողներին}, որի հիմքը դրուած է ազատութեան ապառաժի

կանալու, որովհետեւ այդ համակարգութեանց {պաշտողքը}, ընդունում են նորանց որպէս դրական կէտ

անկեղծ, նոյնչափ եւ նորա կեղծից ոչ ազատ {պաշտողքը}: Իր սկզբամբ միապետական, փակուած եւ բա

ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի {պաշտողքը} խաչ պաշտողների արիւնը թափեցին, թող այժ

մանավանդ այժմ, որ վարում եք քաղաքագլխի {պաշտոն}, ուրեմն ավելի հնար ունեք ներգործել: Ձ

, իսկ մյուս մասը հրաժարելով եկեղեցական {պաշտոն} վարելուց, կան դեռեւս յուրյանց տներում

երտացիա ի խրատ քաղաքային կառավարչության {պաշտոնաթող} փարիսեցիների, որոնք ի չարը գործադրելով

զշահ եկեղեցւոյն, այլ Այվազովսքին առանց {պաշտոնական} ձեւոյ, առանց գիտութեան համօրէն ազգին ի

սկ գուցե եւ Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) {պաշտոնական} ժողովում, ենթադրում եմ՝ մեր քաղաքի հա

յին գործվածքների ընդհանուր արժեքը, ըստ {պաշտոնական} տեղեկությունների, հավասար է 250. 000.

ց կարծիքը ընդհանուր ժողովում քաղաքագլխի {պաշտոնական} նախագահությամբ, բայց ո՛չ երբեք ինքնակա

ն Ճեմարանի հայոց լեզվի կրտսեր ուսուցչի {պաշտոնակատար} Միքայել Նալբանդյանից Դիմում Ցան

թուղթը: Հայոց լեզվի կրտսեր ուսուցչի {պաշտոնակատար} Միքայել Նալբանդյան 1854 թ., սեպ

ենք լեզվի մեջ, բայց ոչ պարտադրաբար կամ {պաշտոնապես}, այլ որպես մաքսանենգ ապրանք, գաղտնի,

ի ամենայն ջանքով: Լսեցի Ձեր այժմյան {պաշտոնավարությունը} եւ ուրախ եմ, որ անտես եղած ազգային գոր

աքանչյուր ամիս մատնություններ է անում ի {պաշտոնե}. փառք աստծո, որ հայերը, բացի իրենց ա

ից, ազգի անունով հանձն առնուլ այս ծանր {պաշտոնը}, այն ժամանակ չենք հրաժարվում եւ պատիվ

ություն ցույց տալ ազգին, եթե միայն այդ {պաշտոնը} հիմնվի կարելի պայմանների վերա, որ կգտա

, որ կամեցածիս պես ուղղեմ իմ ընթացքը. {պաշտոնիս} հանգամանքները չթողին ինձ եւ որ չկարծեմ

ցողի: Թեպետեւ այս բանը Ձեր ծառայության {պաշտոնից} դուրս է, այսուամենայնիվ դուք շատ բարեկ

անխել կարծիքները երեսուն քառասուն տարի {պաշտուեցան} քաղաքի կամ ազգի վնասի համար: Միւս մնաց

ի սրտի մեծ ցաւի համար պիտի մինչեւ վերջը {պաշտուին}, պարոնը ճանաչում է " կարօտ ուղղութեան

ր, դու նորանց Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ {Պաշտում} էին սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ մեզ:

շատ սովորութիւնքը, որ մինչեւ այսօր եւս {պաշտում} է որպէս բուն ազգային սովորութիւնք: Բնա

Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: Ես ունիմ եւ {պաշտում} եմ մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է եւ լոյս

իշտ երէկը. այսօրը է նորա Աստուածը, որ {պաշտում} է, վաղը ի՛նչ կամի թող լինի, ովի՛ բան

Նա - կոյսը սիրուն, Ով խեղճին անտուն {Պաշտում} է անանց Իր սէրը ձօնած ` Երկնքում ահա

այս տեսարան։ Ահա այսպէս քեզ {պաշտում} եմ, Իմ կեանք, իմ փոր, իմ Բաքոս

արակաւ մարդերը. Որ իւր խօսքը չէին {պաշտում} ու իւրեանց հին կանոնով Վարւում էին

ց Սիրո՞ւմ էիր, ինչպէս քեզ, {Պաշտում} էին սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ

ութեանը), ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս {պաշտում} է Լուսաւորչի լոյս հաւատը, պէտք է աշխատ

spiritualia, եւ որ Յիսուսեանք խիստ շատ {պաշտում} են։ Չ'նայելով այս գրքի խորհրդական պարո

։ Օրլէանեան Դուքսը ոչինչ հաւատ չէր {պաշտում} ։ Նա միօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ Յանսէնեան

աններին, թէպէտ եւ ինքը ոչինչ հաւատ չէր {պաշտում} ։ Պարլամենտը, որ չէր կամենում օրագ

ակ էլ դեռ իրենց նախահարցը որպէս աստուած {պաշտում} էին Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած են չ

: Եւ թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, եթէ միայն {պաշտպան} կալն իմ յամենայն ժամ իմոյ ուղղափառ եկեղ

ցութենէ, զի Դուք, ողորմած տէր, իբրեւ {պաշտպան} ցուցեալ ինձ ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ խն

ր յազգին են աչք՝ ի Ձեզ հային, իբրեւ ի {պաշտպան} տառապեալ որդւոց Հայկայ, ընդ բաղդին հազ

զարկելով այս հնարին, մոռանում է իւրեան {պաշտպան} եւ իւր սեպհական շահին համար Թիւրքիոյ բա

ձեռնտու լինել մեզ, հիմնելով զդպրոցս եւ {պաշտպան} կալով նոցա աննախանձաբար, առանց թեւակոխ

ձակաթն լինին: Հոգեւորք, որոց պաշտօն է {պաշտպան} եւ պահապան կալ կրօնի իւրեանց, դանդաչեն

ն ճոխ աւաններ. Թէ զինուորն է նոցա {պաշտպան}, Կան այն տեղ խաղ, պար, երգեր.

, Դու ես մեր կեանքի Պաշար ու {պաշտպան} ։ Երբ հեզիկ մօտեցար Մաս

զգին կեանքը տուեց Հայրենիքին կացաւ {պաշտպան} Ազգը նրան զլացաւ Կառուցանել մ

լոկ գործիք, այլ ինքնակայապէս կամ որպէս {պաշտպան} կամ որպէս հակառակորդ պատմութեան օրէնքի

ուստի եւ միջին դասակարգը ժողովրդի միշտ {պաշտպան} այդ սկզբունքներին: Սորանից պարզ է, թէ

րրորդ. իւր չափազանց կեղծաւորութեամբ նա {պաշտպան} էր հանդիսացել այն գործավարին, որի մաս

րի խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, թէ {պաշտպան} են քրիստոնէութեան, եւ դորանով սովորեցն

ցուց իւր ապահովութեան համար եւ դեռեւս՝ {պաշտպան} քրիստոնէութեան հրատարակելով իւր անձը։

այնիլ, թէ նորա կրօնը եւ Քրիստոնէութեան {պաշտպան} ձեւանալը չէր մի դիմակ՝ պահպանող աշխարհ

բռնակալութենից։ Բռնակալական հոգին, որ {պաշտպան} է ստրկութեան, բռնակալութիւնը, որ չկամ

մարուած չէ եւ համարուելու չէ ազատութեան {պաշտպան} ։ Նորա կանոնադրութիւնքը, հոգեւոր կարգե

, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ {պաշտպան}. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այ

համար, այսինքն՝ Պապական իշխանութեանը {պաշտպան} դառնալու համար, որ երկիւղ էր կրում եւ

րանսիայի մէջ։ Կարդինալը խոստացաւ նորան {պաշտպան} լինել Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ ճշմա

ւթիւնը, վասնորոյ եւ անուանեցին իւրեանց {պաշտպան} ամենայն ուսման եւ արուեստի։ Նոքա տալիս

այն էր, որ ընդդէմ Վերանորոգութեններին {պաշտպան} լինի Պապականութեանը եւ Քրիստոնէութիւն տ

իւրեանց օգուտը Պապական Աթոռի օգուտից, {պաշտպան} դուրս գալով Պապական իշխանութեանը, շատա

նք նուիրուած էին միմիայն այն բանին, որ {պաշտպան} լինէին Պապական իշխանութեանը, որ թեւ ու

ան հետ եւ այն կարգադրութենների հետ, որ {պաշտպան} էին այս իշխանութեններին։ Այս ժամանակնե

ական ասպարէզի մէջ հռչակաւոր Գիզերը, որ {պաշտպան} էին Յիսուսեան Կարգին։ Սոցա միջնորդութե

կան ամբիոնները։ Բուրբօն Կարդինալը, որ {պաշտպան} էր Յիսուսեաններին, կանչեց իւր մօտ Համա

որանց Հենրիկոս III-ի հետ, որովհետեւ սա {պաշտպան} էր Հուգենօտներին։ Նորա հետ միացաւ եւ մ

րել Օգոստինոսի մասին գրած գիրը եւ սկսեց {պաշտպան} լինել Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի մահից յ

ով գրգռուելով Հենրիկոս III-ի ընդդէմ, որ {պաշտպան} էր Հուգենօտներին, կազմեց Սուրբ Լիգա, այ

ան ընդդէմ, ապա ուրեմն արժանի, իւրեանց {պաշտպանած} յանցաւորի հետ պատժակից լինելու:

Հուլիսի այսր ամի համարաւ 370, եւ առ ի {պաշտպանել} զիրաւունս ազգին անտեսեալ ի Գաբրիէլ վարդ

ոգեւորականությունը շատ կերպով կամեցած է {պաշտպանել} հին դրությունը, տեսանելով, որ հառաջըն

onum ".. Ես կարող էի արդարացնել եւ {պաշտպանել} մեր գործը, մինչեւ իսկ ընդունելով այդ վ

եւ պաշտպաններից, որ միմիայն կարող էին {պաշտպանել} նորանց կրակապաշտ պարսկի նեղութեններից "

պէս մի բարոյական գործարան, պարտակա՛ն է {պաշտպանել} իւր ազգը եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, ա

Երկրորդ եւ աւելի բթամիտ շարժառիթը, {պաշտպանել} չարագործ Պօղոսը եւ պահպանել նորա խայտառ

որդ, որ գրուածքի հետեւութիւնն է Պօղոսը {պաշտպանել}: Ինչ որ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ

նուիրեցինք մեր բոլոր կարողութիւնը: {Պաշտպանել} այն Հայի առաթուր կոխուած իրաւունքը է մե

ասին: Ինչպէս Հեգելը, նոյնպէս ոչ ոք չի {պաշտպանել} - թողնելով այդ իրաւունքը չնչին հնապաշտն

ւանդ եթէ կամենում էին բամբասուած դպրոցը {պաշտպանել}, ասել թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտ

իք նոյնպէս պատրաստուեցան զէնքը ձեռքերին {պաշտպանել} իւրեանց իրաւունքը եւ անկախութիւնը, մին

ստանալ տեղի 'ի Հռովմ առ 'ի ջատագովել եւ {պաշտպանել} զմիաբանութիւն իւրեանց եւ ստանալ բարեկամ

իրաւադատութիւն քարոզել եւ անիրաւութիւնը {պաշտպանել}: Չէ կարելի յառաջադիմութիւն քարոզե

ը յափշտակելու. ոչ ոք չէ կարող յանցանքը {պաշտպանել} առանց զրկուածի իրաւունքը խեղդելու: Բնա

ում իր վրայ մարդկային ընկերութեան առջեւ {պաշտպանել} իր ընտանիքը, կերակրել նորան եւ առհասար

ց: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի {պաշտպանելոյ} զիրաւունս ազգի մերոյ թշուառացելոյ եւ առ

դպես վարվեցին ձախակողմյանները: Նրանք, {պաշտպանելով} անիրավ դատը, այնքան ծախսեր անել տվին ի

ցայ, որ սխալուած էի՝ Շիյեաթների կրօնը {պաշտպանելով}: Այս միջոցին նայիբներից առաւել ծեր

երսէսի յաջորդ Սահակը, ջերմեռանդութեամբ {պաշտպանելով} ոչ այնքան եկեղեցու օգուտը, որքան իւր ա

ու համար, նա կազմուած չէ անիրաւութիւնը {պաշտպանելով}, հարստահարուած ազգին թշուառութեան մրու

եւ Կոպերնիկի տիեզերական համակարգութիւնը {պաշտպանելով}, իր եօթանասուն տարեկան հասակում հալածո

դէմ, հին լեզուի բաղդասութեան իրաւունքը {պաշտպանելով}, համազօր է նոր լեզուն սպանելու եւ ժամա

քննութեան մերկանալոց են խարդաւանութիւնք {պաշտպանելոցն} առ ի նոցանէ գործք քստմնելի սեղանակապտու

Այս խօսքերը չեմ ասեր՝ հոգեւորականները {պաշտպանելու}, այլ կ՚ուզեմ, որ Ձեր Յիշատակարանի մէջ

ն եկեղեցու օգուտը, որքան իւր անձնականը {պաշտպանելու} մտքով չէ դիմել դէպի Կեսարիա: Եթէ,

րոզել, որովհետեւ եկեղեցու անկախութիւնը {պաշտպանելու} եւ օտարից հեռանալու զգացողութիւնը բարձր

արողութիւնքը ուղղում ենք մեր ազգութիւնը {պաշտպանելու} համար: Եւ մեր ամենիս պարտքն է մինչեւ ա

տուգէ, թէ զօրութիւն ունիմ իմ իրաւունքը {պաշտպանելու}: Այս տողերը գրելու միջոցին Թէյմսը

սուն, ազա՜տ է: Մի գործ կամ մի մարդ {պաշտպանելու} կամ դատապարտելու ժամանակ մեք հիմնւում ե

ւիրեցինք մեզ հասարակ ժողովրդի իրաւունքը {պաշտպանելու}: Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրեցինք հարուստ

խանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը {պաշտպանելու} եւ այս խորհրդով ամենայն բանի ընդունակ:

մինչեւ այն ժամանակ թափել էր ազատութիւն {պաշտպանելու} համար, չվախենալով նորա կերպարանքներից

պաշտօնատարքը մէկ էին դարձել եւ սա մէկ, {պաշտպանելու} մի այնպիսի անարժան մարդ, որից բոլորեքե

արդ յատուկ անուն Գէթ ի հալածեալ նախդիրը {պաշտպանելու}, որպէս բո՛ւն Փարպեցու ձեռքով դրուած նա

իրաւունքը, ծէսերը եւ դաւանաբանութիւնը {պաշտպանելու} համար Կոլլեգիացոց եւ միւսերի երեսից, ի

երի միջից: Դուռը ակնբախ շատ ունէր {պաշտպանելու} աւանդութիւնը. լաւագոյն միջոցն էր այդ,

նք շատ փաստեր հաւաքած ենք այս դրութիւնը {պաշտպանելու} համար, բայց այստեղ անյարմար է ասպարէզ

թէ ոչ բոլորովին փրկելու, գէթ մի մասնով {պաշտպանելու} համար ստիպւում ենք կատարելութիւն չգտնել

է անգամ: Մեր այստեղ քարոզած դրութիւնքը {պաշտպանելու} համար հաւաքած ենք շատ փաստեր, բայց այս

քը՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր դրութիւնը {պաշտպանելու} եւ հակառակ կարծիքները շօշափելի փաստերով

նքները: Եվ այդ ես կանեմ, որպեսզի մորս {պաշտպանեմ} վիրավորանքներից... Քեզ համար առիթ

խաւ հեռի շաբաթներով, Որ Հայրենիքը {պաշտպանեմ} ես ապահով: Թէ իմացայ, որ մի

Եթէ թերեւս հաւասարութեան անունով պիտի {պաշտպանեն} " ակն ընդ ական " վարդապետութիւնը, մենք

րեկամը, որի՞ վերայ յարձակուին եւ ովի՞ն {պաշտպանեն}. նոքա ցերեկը չեն աւարտում իւրեանց ճաշը

ստաբանը՝ Էտիէն Պասկիէ, փառաւոր կերպով {պաշտպանեց} Համալսարանի իրաւունքը։ Գեղեցիկ ճարտարո

շութեամբ, գէթ իրաւամբ) բանաւոր կերպիւ {պաշտպանեցինք} եւ բացէիբաց մերժեցինք այն անարժան հայհո

է, որ օրագիրը խափանվի, բայց դուք պիտի {պաշտպանեք} մեզ ազգի եւ ճշմարտության համար, մինչեւ

ւորի ներկայութեամբ, որ հարկ դիպուածում {պաշտպանէ} պարտաւորուածի իրաւունքը, եթէ քաղաքական

ւ Մակար արքեպիսկոպոսունք, զգալի կերպիւ {պաշտպանէին} զվնասապարտն եկեղեցական օգտի զաստիճանաւո

տեղ հարկաւոր էր, որ Պապի կողմի մարդիկը {պաշտպանէին} Հռովմի Աթոռը։ Լայենէզը կատարեց այս գոր

ոնադրութիւնը, որպէս մի միջոց, որ պիտի {պաշտպանէր} ազգը յայտնի անձնաւորութիւնների ազդեցութ

զումը լավ խայտառակվել է, նույնպես նորա {պաշտպանը} Սարգիսը: Հունվարից Մըսըրը կամի " Ճռաքա

եզ լուսատու ճրագը։ Կորցրեցիր քո օրէնքի {պաշտպանը} եւ քո բարեբախտութեան վերայ մտածողներին

իւր սեպհականութեան վերայ, պիտոյ է նորա {պաշտպանը} լինի "։ Պապը միեւնոյն երդումը պահանջեց

օնը՝ թագուհու սիրելին եւ Յիսուսեանների {պաշտպանը}, տուեց Րաւալեակը Մօնտինի ասպետի ձեռքը

մարզպանութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի իւրոյ {պաշտպանի}: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ գրուածք սորա

որ պարծենում է իւր մարդ լինելով, պիտի {պաշտպանի} իրաւադատութիւնը, որովհետեւ առանց նորան

էին, Հայերը զրկուեցան օգնականներից եւ {պաշտպաններից}, որ միմիայն կարող էին պաշտպանել նորանց

սուսեանները զրկուեցան իւրեանց ջերմեռանդ {պաշտպաններից} ։ Շուտով ահա Կայսրը եւ այլ մանր իշխաննե

ութիւն, յայն սակս հայեցեալ մանաւանդ ՚ի {պաշտպանողական} ոգի վերոյգրեալ երկուց անդամոց առ վնասապ

անդությանս նկատմամբ ես կարող եմ միմիայն {պաշտպանողական} դիրք ընդունել. հարձակողական գործողությ

, որպէս բուն հայկական վարդապետից, այժմ {պաշտպանողական} եւ բարեխօսական նամակներ է հասուցանում Հ

ադար պատերազմների, յարձակողութեանց կամ {պաշտպանողութեանց} հանդիսարան եղած լինելով, չէ կարելի ենթ

ն օրէնսդրութեամբ մարդու անձնաւորութիւնը {պաշտպանուած} է ամենայն կերպ, առաւել քան թէ բոլոր Եւ

արտութեան մի մարդ, որ սօրայ վահանի տակ {պաշտպանուած} լինի, եւ սորա սրովը գօտեւորուած, նա ի

ը, որ դաշնակիցների քաղաքականութեամբ եւ {պաշտպանութեամբ} վերանորոգուել էր մեծ յեղափոխութիւնից յե

եան) տակ: Իսկ քաղաքումը եւ գիւղերումը {պաշտպանութեան} համար կարգուելու են առանձին մեծաւորներ

ուրբ Ինկվիզիցիօն ընդունեց նորանց իւրեան {պաշտպանութեան} տակ, եւ Լօյոլան կարողացաւ վերջապէս Ֆեր

տիոս X Պապը ընդունեց Դօմինիկեանները իւր {պաշտպանութեան} տակ եւ դատապարտեց Յիսուսեան կրօնաւորներ

րենացին անկարօտ է մեր նման փաստաբանների {պաշտպանութեանը}, մանաւանդ որ ոչինչ սուտ չկայ նորա ասած

յայտնութիւնը, որ մանաւանդ փայլեցաւ այս {պաշտպանութենով}, եւ որի մասին դեռեւս ժողովքի առաջին նի

շուրջ պատելոց: Յանձն արարեալ զմեզ ի {պաշտպանութիւն} աղօթից Վեհաստիճան Հայրապետիդ՝ Մնամ

իրս յարուցանեն, որք ակն յայտնի հային ի {պաշտպանութիւն} Այվազովսքւոյ, այնինչ Սինօդն հերիք համա

խնդիր ազգային, յանձն առնեմք զանձինս 'ի {պաշտպանութիւն} աղօթից Ձերոց մնալով վեհափառութեա

ծ: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակում եւ ամեն {պաշտպանութիւն} այս հաւասարակշռի անունով յառաջացաւ:

խրախուսեսցի վանել զամենայն դիմամարտ ՚ի {պաշտպանութիւն} եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում իղձ լինիմ

խնդրութիւն չէ, այլ հասարակաց իրաւունքի {պաշտպանութիւն}: Հոգեւորականութիւնը, օրէնքի եւ իրա

գաւորների դուռերը եւ, ստանալով մի փոքր {պաշտպանութիւն}, մտանում էր խորհրդական ծովերի մէջ՝ մա

կ եւս չենք տեսանում Հայաստանումը սէր եւ {պաշտպանութիւն} լուսաւորութեան, թէպէտեւ շատ անմխիթար յ

որա միաբանութեանը հող, բնականութիւն եւ {պաշտպանութիւն}, որ ծաղկեցնէ Մօրէան զանազան տեսակ բնակ

յառնել ոչ եթէ ընդդէմ թշնամեաց, այլ 'ի {պաշտպանութիւն} զրկելոյս, մինչեւ զանձինս եւս դնել 'ի վ

բայց դորա փոխանակ Սպանիայի մէջ առանձին {պաշտպանութիւն} ցոյց տուեց նորանց Ֆրանսիսկոս Բօրջիայն,

մի մէջ տեսանում ենք հասարակաց իրաւունքի {պաշտպանութիւն}: Ոչ ոք չէ կարող յանցանք գործել առանց ո

իւնների փոխարէն: Այն մարդիկը, որ {պաշտպանութիւն} էին ցոյց տուել չարագործին, կարծեմ թէ բ

, աղաչում էր նորան եւ խնդրում էր նորայ {պաշտպանութիւնը}. նա ասում էր. " Տիրածի՛ն, ես չեմ կար

գնատիոսին հարկաւոր եղաւ դիմել դէպի Պապի {պաշտպանութիւնը}, որ իւր կոնդակովը սրբեց Իգնատիոսի եւ ն

ճշմարտանման " probabilis։ Միմիայն Պապի {պաշտպանութիւնը} փրկեց նորան Յիսուսեանների ենթադրեալ վրի

իցքը գտանելուց եւ պատժելուց եւ մանաւանդ {պաշտպանութիւնը}, որ ցոյց էր տալիս Յիսուսեաններին, ճշմ

ընտանեկան պայմանների եւ արտօնութիւնների {պաշտպանութիւնը}: Եւ նա, որ պարծենում է իւր մարդ լինել

: Հայ ազգը, զուրկ արտաքին ամէն մի {պաշտպանութիւնից}, ենթարկուած Դռան կամայականութեանը, փո

եւ ձգտողութիւնքը Օրանժեանի ընդդէմ, եւ {պաշտպանութիւնքը} նախ ապարքայ Յակոբ II-ին եւ վերջը նորա ո

ծերը կարոտ են երկու կողմից փաստաբանների {պաշտպանության}: Ավստրիայի կամ մի ուրիշ բռնակալ տե

: Փաշաների բռնություններից նրանք իրենց {պաշտպանության} տակ են վերցնում այն քրիստոնյաներին, որ

երը, կամենում են փախչել եւ կամենում են {պաշտպանուիլ}. նոքա չեն հասկանում ով է թշնամին եւ ո՞

ւորաբար լսել այս հովուի ձայնին միայն եւ {պաշտպանուիլ} նորա հովանաւորութեան տակ։ Պապական զանա

ի, յափշտակողի վրայ եւ իրար երեսից պիտի {պաշտպանուին} միմիայն երկիւղի միջնորդութեամբ: Երկիւղ

ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, {պաշտպանում} էի այն ուղղությունը, որ այժմ դրվատվում

է նորա ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ դարձեալ {պաշտպանում} է եւ քարոզում է տպագրութեան անպայման ազ

նաւորութիւնը՝ ազգութիւնը, պահում է եւ {պաշտպանում} է իւր օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրիշ

արստացնել սեւ հողը։ Նա իւր անձն է {պաշտպանում}, գող է կամ փախստական Եւ կամ անտու

քաղաքական կառավարութեան ձեռքը, միմիայն {պաշտպանում} ենք հասարակաց իրաւունքը: Եթէ Պ. Չա

ս երեւում է, այն եզակի հայերին, որոնք {պաշտպանում} են բնությունն ու իր դարն ապրած ձեւերը,

ջ, որովհետեւ կարդինալը նոր վերակացուին {պաշտպանում} էր ֆրանսիացւոց դեսպանի թեւարկութեամբ:

ւքը պահում են երիտասարդի կողմը, միւսքը {պաշտպանում} են ծերի կարծիքը. բաբելոնեան խառնակութի

տիոս վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին եւ {պաշտպանում} են նորան վատիկանի դատաստանի առաջեւ, ու

զինուորների՝ վերջին յուսահատութեան մէջ {պաշտպանում} էր քաղաքը։ Բայց ոտքերի վերայ վէրք ստան

ինքեանք տարածում էին այսպիսի լուրեր եւ {պաշտպանում} էին ուրիշից դուրս եկածները, որպէս զի ա

նը, կամ " ինքնակիզութիւնը " եւ չէ բնաւ {պաշտպանում}, բայց նոցա ընդդէմ կային բաներ, որ ուս

ւս կարելի է ենթադրել, թէ ծառը մի մասով {պաշտպանում} է մեզ մոծակից: Այժմ այն շուրթի վրայ յա

յլն, համարյա արտասվելով, այդ անզգամից {պաշտպանվելու} համար դիմեց ինձ: Ես դուրս եկա տախտակամ

բանը, որ իրենք չեն կարող հերքել: Նոքա {պաշտպանւում} են կրօնի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ, բ

հաւատի թշնամիք յաւելացնել, այլ հաւատի {պաշտպանք} եւ պատսպարողք: Վարժատուն ասած բանդ, ճ

իմա՛ դու ինձ զթարգմանիչս մեր: Ասասցեն {պաշտպանք} հին հայախօսութեան, եւ ասասցեն մաքուր խ

ութենների մէջ, ունէին միայն լինել նոցա {պաշտպանքը} եւ հովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կամ այ

լափոխ չէ դէպի լուսաւորութիւն, եթէ սորա {պաշտպանքը} հրատարակեն սորա իրաւունքը իւրեանց ազգի

գտանւում էին Կարգի իրաւունքների Գեներալ-{Պաշտպանքը} ( general procurator), իսկ իւրաքանչիւ

ելի խորամանկութիւնը։ Պապականութեան այս {պաշտպանքը} ցոյց տուեցին միայն ընդհանուր պատմութեան

պիտանիության, այն բանի, որ մի ժամանակ {պաշտվել} եւ իդեալ է եղել: Ժամանակակից մարդու

յատկական բնաւորութեան, որ մինչեւ այսօր {պաշտւում} են, եւ որ Պ. Խուդաբաշեւի սրտի մեծ ցաւ

ք, երբ տեսանք ( եր. 42), որ տակաւին {պաշտւում} է այդ անտիկեան աւանդութիւնը, թէեւ այդ

կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն, իսկ իմ {պաշտօն} եւ առաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք

աւերացուցանելոյ զիւր զկտակ, կարգեալ ՚ի {պաշտօն} կտակակատարութեան զոմն Վարդան Գասպարեան

ընտրելոյ զնուաստութիւն իմ 'ի տարժանելի {պաշտօն} քաղաքագլխութեան եւ ահա ընկալայ զխնդիր բ

ւ թէատրոնի մէջ հանդէս գալ իբրեւ գործ ու {պաշտօն} կատարող անձն: Անարդարութիւն կը լինէր պ

չգիտէր ֆիզիօլոգիա, որ չգիտէր, թէ ինչ {պաշտօն} ունի կատարելու օդը մեր շնչական կեանքի յ

մեք արգելք չենք. եւ յիրաւի, ի՛նչ այլ {պաշտօն} ունէր նա, բացի սորանից, կատարելու:

ր գրեթէ անհրաժեշտ են ամէն մարդու մի նոր {պաշտօն} կատարելու ժամանակ: Յոյս ունենք,

որոյց ըղձակաթն լինին: Հոգեւորք, որոց {պաշտօն} է պաշտպան եւ պահապան կալ կրօնի իւրեանց

ռաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է {պաշտօն} ժխտել, թողլով բնական գիտութեան զիւր յա

րկեցին սրտիս բիւր հազար նետեր. Իմ {պաշտօն} թուեցաւ նոցա հակառակ Երբ սփռում էի

րոնցից կախուած են հոգեւոր մարդերի որեւէ {պաշտօն} ստանալը: Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղե

. նա ընկերական եւ քաղաքային կեանքի մէջ {պաշտօն} չունի. նա այն միջոցին ճնշուած է նեղ շր

սա չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի {պաշտօն} լցուցանել: Սա նոցանից գերազանց է երեք

։ Ինքը՝ Ս. Յովսէփը, որ կաթողիկոսական {պաշտօն} էր վարում, առանց Ս. Ղեւոնդի հրամանին

ելութեանց մէջ, Ս. Ղեւոնդի գլխաւորապէս {պաշտօն} վարելը, որի անունով եւ բոլոր նահատակքը

յառաջ Նադիր Շահի մօտ երեւելի լեզուագէտի {պաշտօն} ունէր: Այս դեւը անգիր գիտէր բոլոր շարա

ոյ է ծանօթաբանել, որ դժոխքումը մի դեւի {պաշտօն} տալու համար չկայ կողմնապահութիւն, կաշա

տ սիրական է դժոխքի թագաւորին. նա երկու {պաշտօն} ունի այնտեղ, պալատական բամբասողի եւ հր

- Ես մեղաւոր չեմ, եթէ դու, թէեւ {պաշտօն} ունէիր գրականութեան դեւապետի, քո տգիտո

ան: - Եկեղեցու ել ու մուտը հոգեւոր {պաշտօն} չէ, մի սրբազան խորհուրդ չէ, որ սոսկակ

րակութեան մէջ կամենում էր խելացի մարդու {պաշտօն} վարել: Նորա ամէն մի քայլը, ամէն մի շա

Այնտեղ, ուր մի մարդ արծաթով գնում է մի {պաշտօն}, ասել է թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից ստան

ելոյն, որով եւ զլեզուին անգործ թողուին {պաշտօն}: Եթէ թարգմանիչք մեր առաջնորդեալ եղեն յ

ակիս արդարացի պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ {պաշտօն} հեղինակի, եւ զի՞նչ այդ կարծիք եւ տեսու

ով ընթերցանելեացն. առաւել քան զայս չիք {պաշտօն} լեզուի, եւ ո՞վ այդքան վստահ մինչեւ նոր

ին Մեսրոպ թողու լքանէ զքարտուղարութեանն {պաշտօն} առ Արքունի դրան եւ փուլթացեալ դիմ ի ցան

աջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն {պաշտօն} յղեսցին եւ ի Բիւզանդիոն: Այլ սոցա, հա

ի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն Հայոց ազգի: {Պաշտօն} նորա, ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ խղճի մ

ս տպագրեաց մինչդեռ զուսուցչութեան ունէր {պաշտօն} ի տեարց Լազարեանց Ճեմարանի: Մանրամասն

սը, որ Պամպէլունայի զօրքի մէջ կապիտանի {պաշտօն} ունէր, ընդդիմանում էր այս վճռին եւ առա

ésuites indifférants "։ Սոքա յատկացեալ {պաշտօն} չունէին Կարգի մէջ, այլ առանց ձայն հանե

ընծայական տները առաջինների նման գլխաւոր {պաշտօն} չունէին Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ էին սեպհակա

ել, թէ ով որ սպանէ Հենրիկոս IV-ը, մեծ {պաշտօն} կը լինի կատարած կրօնին եւ Ֆրանսիային եւ

Նոր լեզուի բովանդակ կազմութեան մէջ մեծ {պաշտօն} ունի այս տնտեսութիւնը, որպէս նաեւ բառե

ուածները իսկի միւս ներգործողներից աւելի {պաշտօն} չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը նոց

ունին, քան թէ նորանց կազմող անհատքը: {Պաշտօն} ունին սովորութիւնքը եւ ծէսերը, որպէս բ

հետ, ուր, երբեմն, հազիւհազ մի աննշան {պաշտօն} են ստանում Սօսը կամ Վարդիթերը: Այս գոր

բ Վարդիթերը վարում է մի էրուած սիրուհու {պաշտօն}, եւ որի սէրը արդէն երկու տարի է, որ մ

ի խօսքը փոխելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ {պաշտօն} են վարում գործի մէջ եւ եղկելի վերջի թել

տէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ {պաշտօն} ունի ամենաբարի բնութեան գոգում կատարելո

նայն քաղաքի մէջ, ուր նստում էր, որպէս {պաշտօնակալ}, պահում էր մի սիրական եւ բոլոր գողութե

եւորների իշխանութեան տակ: Անպատմելի էր {պաշտօնակալների} սուգը, որովհետեւ գիտէին, թէ կարդինալը

նները եւ յափշտակեց նոցա կալուածքը, իւր {պաշտօնակալութեան} մէջ դորա ձեռքը չմաքրուեցաւ կաշառքից. ե

ծին: 51. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} ՄԵԾԱՊԱՏԻԻ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈՅ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱ

ԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ {Պաշտօնական} ԱՐԳՈՅ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՔ ԵՒ ԱՆԽԱՐԴԱԽ ԱԶԳԱՍԷՐՔ

սօրեայ իբր ժամանակաւ սպասելով որ եւ իցէ {պաշտօնական} տեղեկութեան ՚ի կողմանէ Սինոդին։ Ի

միածին 53. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} Ի 28 հոկտեմբ. 1860 ամի, Թիֆլիս ՄԵ

1861 55. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} 21/24 Հունվարի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ

դէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ, {պաշտօնական} գրութեամբ: Նորին պայծառափայլութիւն

յծառափայլութիւն տէր փոխարքայն, առանձին {պաշտօնական} գրութեամբ, յառաջներորդ թուականէ ասացեա

ndon 56. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ՝ {Պաշտօնական} 12/24 Հունվարի, 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈ

արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ {պաշտօնական} գրութեամբ: Նորին պայծառափայլութիւն

նորդութեան վեհափառ հայրապետին, առանձին {պաշտօնական} գրութեամբ յառաջներորդէ ասացեալ նոյեմբեր

№ 1 57. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} 8/20 փետր. 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂ

յտնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին {պաշտօնական} թուղթն առ յինէն առաքեցաւ ՚ի Լոնդոնէ, յ

նդ ներքին Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ, {պաշտօնական} թղթով, յայտնեալ է նմա, եթէ Գերագոյն

դեանց 58. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} 22 փետրվ. 6 մարտի 1861, Լո

Բաց ի սմանէ, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, {պաշտօնական} գրութեամբ իւրով, առ Այվազովսքին, խնդր

կութիւնք, աղբերացեալ եւ հասեալ առ իս ի {պաշտօնական} անձանց, իրողութիւնք են եւ որպէս ասացին

միջամուխ լինել մասնաւոր անձանց ի գործ, {պաշտօնական} արձանագրութեամբք, ապաստան արարեալ յիս

թէ ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն {պաշտօնական}, լռեսջիք եւ ի լռութենէ աստի աղբերաuցի

նդեանց 60. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} 12/24 Յունիսի, 1861 ամի, ՚ի Կալկա

նքն, ի նոյն իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, {պաշտօնական} գրութեանբ։ Ի գրութեանս յայս, օրէնս

նդյանց 64. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {Պաշտօնական} 27 Յուլիսի 1861, Կալկաթա 8 Օգոստոսի

հրիտակացն Միքայել Նալբանդեանց {Պաշտօնական} գրութեամբ ՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24 Յունիսի

ա: Ի սկսանել իմ զգործն, օրէնսգէտն {պաշտօնական} գրութեամբ պահանջեաց յինէն վասն ծախուց պ

'ի խնդիր մեծակշիռ ժառանգութեանն: 'Ի {պաշտօնական} ազգային ժողովի, զոր գումարեցի 'ի հնգետ

: 'Ի վերայ հիման վերոյգրեալ ազգային {պաշտօնական} եզրակացութեան, պատուելի եւ յառաջադէմ ա

քոքտ խմեցնող, եւ ոմանք, որ մի բաւական {պաշտօնական} բան է իւրեանց կարծիքով, վարսավիրայք՝

՛ր, - ասելով՝ դուրս է գնում աբեղան եւ {պաշտօնական} թղթով զրկում է նորան իւր ծուխից եւ ուղա

ի մէջ: Այս տողերը գրելու միջոցին հասած {պաշտօնական} լուրը իմաց տուեց, թէ Տուերի յառաջընթաց

հասել այնտեղ, որ առանց երկրորդական եւ {պաշտօնական} անունի հանդէս գայ, միայն մարդու բնական

կը, որոնց ազգութիւնը խոստովանուած չէ, {պաշտօնական} կերպով չեն համարւում կենդանի։ Այո՛, ն

յականութիւն չկայ, այս բարոյականութիւնը {պաշտօնական} է: Եթէ այս կէտից նայելու լինինք բարոյա

զար կեանք փրկէ դու այդ ճանապարհով, թող {պաշտօնական} բարոյականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքու

22/6 41 Հայրապետեանցին 42 դարձեալ, {պաշտօնական} 43 դարձեալ, Խաֆ[աֆեանցին], ձեռքով

յից] Յունիս 12/24 88 Հայրապետեանցին, {պաշտօնական} 89 դարձեալ նորան, հասարակ 90 Խաֆաֆ

ցինք, այն ժամանակ ցոյց տուեց նա մեզ մի {պաշտօնական} թղթի պատճէն, որի բնագիրը ուղղուել է պ

կ Տէ՛ր, մեր իշխանութիւնը, շատ անգամ, {պաշտօնական} շրջաբերականներով քարոզած էր աշխարհին,

նշանագրելով) " Արտաւազդ " Երբ այս {պաշտօնական} թղթի պատճէնը կարդացինք, անդեն առ նմին

արժանաւորութիւնը եւ յառաջադիմութիւնը, {պաշտօնական} թղթակցութեամբ յանձնեց նորան բժշկականութ

ՍԱՏԱՆԱՅԻ {ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ} ՄԵԾ ՀԱՆԴԷՍԸ Հողագնդի կենտրոնումը կա

ով պատրաստած սենեակներ, նոյնպէս մի մեծ {պաշտօնական} դահլիճ, ուր դրած է դժոխքի իշխանի փառաւ

: Այս գահի վերայ նստում է սատանան, երբ {պաշտօնական} հանդէսով կամենում է տեսնել իւր ստորադրե

այն օրերը միայն, երբ հարկաւոր էր նորան {պաշտօնական} կերպով հանդէս դուրս գալու. եւ այսպէս,

սատանան միեւնոյն կարգով կատարում է իւր {պաշտօնական} հանդէսը, ինչպէս կատարում են այդ աշխարհ

րացնում են նորա ստամոքսը. այս պատճառով {պաշտօնական} հրովարտակով պատուիրեց տալ իւրեան նոր-նո

այս մասին, բայց դոցա մասին մնում է մի {պաշտօնական} ծանօթութիւն դժոխքի մէջ: Դժոխքի հր

յութիւնքը դժոխքին պիտոյ է հրատարակուէին {պաշտօնական} կերպով, եւ արժան էր վարձատրել այդ նզով

հիմնած ու հաստատած էին Ձեր մռայլութեան {պաշտօնական} հրովարտակների վերայ, ծագեցան հալածանք

ոխքի մէջ յայտնի է եւ ընդունւում է որպէս {պաշտօնական}: Նորա մէջ, խաւարի որդին իւր զուարճութ

երայ գլխաւոր ոստիկան եմ Ձեր մռայլութեան {պաշտօնական} հրովարտակով: Չպարծենալով ասում եմ

այստեղ, երկրի տակ, հինգ հատ քաղաքական-{պաշտօնական} օրագիր, պարտաւորւում եմ պոչովս եւ երդւ

Ինձ խորհուրդ է տալիս անզգամը քաղաքական {պաշտօնական} օրագիր շինելու համար, բերել տալ ֆրանսի

, ինչ հարկաւոր է մեզ դժոխքում քաղաքական {պաշտօնական} օրագիր շինելու համար բերել տալ այդ օրագ

առաջուց ծանօթանալ այն աւանդութեանը, որ {պաշտօնական} կերպով ընդունուած է դժոխքի միմիայն իշխա

թիւնը: Նա այստեղ ազատ է, չէ հաւաքուել {պաշտօնական} խորհրդով, որ միտքը փոքր ի շատէ լարուած

ուած լինի, չէ սերտել խօսելիքը, ինչպէս {պաշտօնական} ժողովների ժամանակ. բացի սորանից, նա ա

իւս առաւօտը, որի օրամտի մասին խօսեցի, {պաշտօնական} լուր էր այդ քաղաքի պառաւների բերանում,

նուշակի 18 տարեկան լինելը, համարեայ թէ {պաշտօնական} լուր էր այն փողոցի պառաւների բերանումը

որպէս նաեւ դատավճիռը գործ դնելու մէջ, {պաշտօնակատար} է միմիայն խղճմտանքը եւ իրաւադատութիւնը

աւ եւ աստիճան առ աստիճան, իսկ մինչ դեռ {պաշտօնակատար} գտանի հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք

ոյն, յայնժամ երկոքին նոքա ի միասին ընդ {պաշտօնակատարին} պրոկուրօրի, ի մէջ բերին զթուղթն զոր 41

հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ուր ներկայ էր եւ {պաշտօնակատարն} պրօկուրօրի, պ. Թաղիանոսեանցն, եւ առա

եւ երասանակ Սինօդին, եւ որովհետեւ պ. {պաշտօնակատարն} պրօկուրօրի լռէ յամենայն դէպս ոչ ի գործ

ԽՕՍՔ Թէ ինչպէս է մեր հայեացքը մի օրագրի {պաշտօնակատարութեան} մասին։ Անշուշտ, մեր խօսքը վերաբերում

ւելու կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ զգուշալի {պաշտօնակատարութիւն} է՝ ճշմարտութիւնը գիտութեան մէջ յառաջ տ

տալիս ուղեղի եւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ {պաշտօնակատարութիւն} ։ Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում

տալիս ուղեղի եւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ {պաշտօնակատարութիւն}: Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում

ելը կամ ցոյց տալը, այսինքն՝ բուն բայի {պաշտօնակատարութիւնը} երեւում է այս եմ վերջաւորութեան մէջ, ո

նչպէս ում, իմ, ամ. սոքա էլ ճիշտ նոյն {պաշտօնակատարութիւնն} ունին ինչպէս վերը դրված եմը։ Այս վերջա

օրէնքները, սոցա բնական եւ աստուածադիր {պաշտօնակատարութիւնքը}, անտարակոյս, պիտոյ է հրաշք թուին:

մէջ, նորա ձեռքով կատարուին այս ու այն {պաշտօնակատարութիւնքը}, իսկ բարոյական աշխարհում լեզուն է այդ

աւորութեամբ կատարվում են իմացականութեան {պաշտօնակատարութիւնքը} ։ Թէեւ մենք ընդհանրապէս կուսակից ենք փո

կ մահուան օրին նա գործարանումը բազմաթիւ {պաշտօնակիցների} մօտ խօսում էր այսպէս. հո՞ մեռաւ պապը,

ս ճշմարտութիւնը կ՚ուրանան նորա բազմաթիւ {պաշտօնակիցքը}, վախենալով դորայ վրէժխնդրութենից, ճշմ

հակառակ կուսակցութեան կողմն անցնելով, {պաշտօնապէս} վաւերական յայտարարեց աւանդութիւնը եւ սկ

սմին քաղաքի նամանաւանդ բազմաժամանակեայ {պաշտօնատար} գրագրութեան դմին Ատենի, միթէ չգիտէր թէ

մ մնում էր հիմնադրի անուն կրել, երբեմն {պաշտօնատարը} - վերակացուի կշիռ ունենալ, շատ անգամ եւ

րծավարը, ո՛չ խորհրդականը, ո՛չ գլխաւոր {պաշտօնատարները} եւ ո՛չ վերակացուի օգնականները լուսաւոր

Այն եւս իմացա՞ր, թէ ինչպէ՛ս շատերը եւ {պաշտօնատարներից} տեսանելով կարդինալի անիրաւութիւնը, տեղ

տ պատճառ դառնային ուղեղի եւ ջլերի ուղիղ {պաշտօնատարութեան} խանգարուելու: Թէ Սօսն ասես, շատ

օգուտը, չարաչար էին գործ դնում իւրեանց {պաշտօնատարութիւնը}, յանցաւոր են լինում ազգի առաջեւ, եւ ա

որ ծառայողները, գործարանի հիմնադիրը եւ {պաշտօնատարքը} մէկ էին դարձել եւ սա մէկ, պաշտպանելու

ո՞ւ ապա չլսեցիր ժողովրդի աւագ մարդերի, {պաշտօնատեարց} եւ ծառայողների միաբան խօսքին, որ քեզ զ

շ ճանապարհներ եւս բռնել, բայց քաջասիրտ {պաշտօնաւոր} երիտասարդներից մինը, օրինաւոր կերպով հ

մեքենաներ լարեց նոցայ դէմ, եւս առաւել {պաշտօնաւորներին}: Միշտ յուսադրում էր ամեններին, թէ ձեր

մեններին, թէ ձեր վարձը կը յաւելացնեմ, {պաշտօնաւորներին} ` թէ ձեր աշխատութեան ժամերը կը բարւոքեմ

աuինս այսմիկ, թեեւ թարգմանին Սինոդի էր {պաշտօնդ} այդ, այլ ես մանաւանդ ստիպեալ ի փութացո

թիւն ասելով, պիտի իմանալ որեւէ աշխարհի {պաշտօնեա՞յքը} կամ նոցա գահերէ՞ցը: - Ճի՜շդ:

բայց ինչ որ խօսում եմ, խօսում եմ որպէս {պաշտօնեայ} ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը աւելի մեծ

ն մեր խօսք ու զրոյցը: Ճշմարտութեան {պաշտօնեայ} լինել մի հատիկ խորհուրդն է մի բարոյական

թեան կառավարիչքը իւրեանց անձնական շահին {պաշտօնեայ}, տէրութեան գանձը հասարակ ժողովրդի արիւ

րի մէջ մեծը՝ Մովսէ՛սը. այսպէս էլ նորա {պաշտօնեայ} եւ կուսութեամբ պատուած Յեսո՛ւն։ Իսկ այ

, ծաղկին եւ զուարթանան: Սա մի լաւ {պաշտօնեայ} էր ստութեան, դորա մէջ ոչինչ ճշմարտութի

որ համարձակուել էին որպէս ճշմարտութեան {պաշտօնեայ} մօտենալ առիւծի աւարին... Այո՛, շատերի

այց մի հատ է մեր մեր խորհուրդը՝ "անաչառ {պաշտօնեայ} լինել ճշմարտութեան"։ Իսկ անաչառ դատաստա

րան քարկոծել՝ առանց ստութեան եւ խաւարի {պաշտօնեայ} դառնալու։ Սխալ է նորա տեսութիւնը՝ ապա

գոգը: Աշխարհի երեսին ճշմարտութեան {պաշտօնեայն} միշտ հանդիպել է եւ հանդիպում է զանազան

հրեշտակ լուսոյ. եւ ոչինչ է մեծ, թէ եւ {պաշտօնեայք} նորա կերպարանին իբրեւ զպաշտօնեայս արդար

եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. {պաշտօնեայք} Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասացից,

իտանի մասնաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ իս {պաշտօնեայք} համարին նուիրական տաճարի հնոյն հայախօսո

ատմութեան մէջ ժամանակ, որ ճշմարտութեան {պաշտօնեայքը} հանդիպած չլինէին բազմադիմի տհաճութեններ

պիսի բացագանչութեամբ դառնում է դէպի իւր {պաշտօնեայքը} ), - ամենայն օր ահագին հաշիւներ ցոյց ե

ւնը, այլեւ նորա կոյր հաւատը դէպի կրօնի {պաշտօնեայքը}, որոնց ձեռքով միայն կարելի էր մօտենալ

 Քրիստոսի ժամանակներում Հրէական կրօնի {պաշտօնեայքը} համը տարել էին իւրեանց լրբութեամբ. ամեն

ի կողմը: Այս մասին պարզ խօսում են Դռան {պաշտօնեաները}, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի վանականները:

յեմբերի մէջ կարգել էր ստորին եկեղեցական {պաշտօնեաների} եւ նորընծայ քահանաների վերայ վարժապետ,

անակ ա՛յլ կը լինէր ճշմարտութեան եւ նորա {պաշտօնեաների} վիճակը Նախիջեւանի մէջ: Միայն մի այդպիս

?), որ դեսպան էր այդ մայրաքաղաքում, {պաշտօնեաների} կարգում: Մի զարմանալի հանգամանք հա

զօրութիւնը եւ ոյժը կենտրոնանում է նորա {պաշտօնեաների} մէջ, որ վարւում են ազգերի հետ ամենեւին

նութեան դատաստան, փա՛ռք եւ պարծանք նորա {պաշտօնեաներին} ։ Այդ տարում խլրտուեցան մի քանի միտքեր

հալածւում է միշտ եւ պատճառ է լինում իւր {պաշտօնէի} հալածանքին։ Մի այդպիսի անբաղդ պաշտօնէի

պաշտօնէի հալածանքին։ Մի այդպիսի անբաղդ {պաշտօնէի} համար ճշմարտութիւնը շատ անգամ ճանապարհ

երի, բայց մանաւանդ ողբալի է մի այդպիսի {պաշտօնէի} վիճակը մեր ազգի մէջ: Մեր սիրելի Հայերը

ցանում էի Սինօպից, պատահեցայ մի Տաճկաց {պաշտօնէի}, որ ծառայում էր տեղական փաշայի մօտ եւ

կան ուղղեցեալ յօգուտ եւ յանձնապահութիւն {պաշտօնէիցն} կրօնի ընդհանրապես, իսկ յապահովութիւն գ

խօս հեղինակներից պարսաւապետ չէ, եւ այդ {պաշտօնը} ՝ իւր պարծանքով հանդերձ, մնացած է Հայո

տ լաւ, բայց պետերբուրգեցի աստիճանաւորի {պաշտօնը} չափից դուրս անպիտանացուց Պ. Խատիսեանցը

յիշում եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, {պաշտօնը} վարում էր Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրո

մի սենեակ, ուր կատարւում է աստուածային {պաշտօնը}: Տունը ունի մի բաւական ընդարձակ պարտէզ

եւ ախտերի, երբ որ պիտոյ էր կատարել իւր {պաշտօնը}: Ուր չկայ մտքի եւ բանականութեան ազ

ճանաչել է այժմ այն մեծ եւ խորախորհուրդ {պաշտօնը}, որ վիճակել էր Աստուած կանանց ազգին լց

ազգային դպրոցք պարտական են կատարել այս {պաշտօնը} քնքուշ խնամով: Մեր ազգին հարկաւոր

աքներում հաստատել պարզ դպրոցներ, որոնց {պաշտօնը} էր լեզու եւ գիր ուսուցանել ազգի զաւակնե

տ լինին այսպիսի յիշատակարաններով: Սոցա {պաշտօնը} պատմութեան մէջ այն է, որ շատ անգամ կար

ր եւ շատ ժողովուրդ: Ո՞վ չգիտէ հողի մեծ {պաշտօնը} նաեւ մինիստրերի ընտրութեան ժամանակ: Այ

" ժամանակ եւ այն, դերասանների իւրեանց {պաշտօնը} տարապայման դանդաղկոտութեամբ կատարելուց

տան. Եւ բնութեան չնչին մասն իւր {պաշտօնը} կատարեց, Մանանեխը թռչնոց համար նի

ենք նորան, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ {պաշտօնը} է քննել եւ դատել հոգեւորների այն գործեր

նելու համար, պէտք է, որ ամէն մարդ իւր {պաշտօնը} քաջ ճանաչէր եւ մինը միւսի գործին չխառնո

լոր անհմուտ մարդ կը գործարանից եւ նոցայ {պաշտօնը} յանձնեց արժանաւոր մարդերի: Գործարանը ա

է, բոլորը գործ է դնում, վարդապետական {պաշտօնը} քրմապետութիւն փոխելով, Բաքոսի տաճարի մ

անի տարի եւս սորանից յառաջ վարել էր այդ {պաշտօնը} շատ արժանաւորութեամբ. բայց որովհետեւ Ք

: Քարտուղար Իմացած լինիս, որ այս {պաշտօնը} առաջին անգամը վարում էր մի պապական վարդ

պէտք է հեռի փախչէր նորանից, եւ այդ մեծ {պաշտօնը} յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձն էր ն

ամար, այս պատուական անձը վեր կալաւ այդ {պաշտօնը} եւ տարժանաւոր գործի հոգսերը վայրենի եւ

ատրաստուէր, յետոյ յանձն առնուր այդ մեծ {պաշտօնը}: Ցաւալին այն է, որ մինչեւ ցայսօր շարո

ին, որի մասին վերեւում ասացի, թէ իւր {պաշտօնը} անարժանութեամբ գործարանում ու պահելու հ

ին իւր հրաժարական ողջոյնը։ Մինչ այս {պաշտօնը} կատարւում էր, եկեղեցու մէջ ներկայ էին

է մեր մօտ, նորան անշուշտ, հանձնիր այդ {պաշտօնը}. նորանից արժանաւորը չկայ. նա աշխարհի

խանն էր, տասն եւ հինգ տարի կատարեց այս {պաշտօնը}, բայց ինչպէ՛ս, մի հարցրու: Տարին

տարի վարեց հանգուցեալը երեսփոխանութեան {պաշտօնը}: Բայց երբ սորանից հինգ տարի յառաջ հիւա

անալ այսպիսի ժողովներից: Իմ կոչումը եւ {պաշտօնը} այնպէս է, որ ոչ ոք արժանի չէ համարում

է՛ կիսով չափ, այն խանգարուած զգայարանի {պաշտօնը}: Կոյր մարդերի ձեռքի մատները կամ առհասա

ուք առանց օգտի կատարում էք ձեր բժշկական {պաշտօնը}: - Ես ոչ ոքին պարտական չեմ ձրի ծառ

ք, որ պակասելու էր նորան մի մարդ, որի {պաշտօնը} օրինաւոր կերպով ոչ ոք չէր կարող լցուցան

ծ, թէ դուք հետամուտ էք խլել այդ պարոնի {պաշտօնը} եւ այլ այսպիսի շատ բաներ: Դուք, իմանա

ալու, խօսելու եւ շատ անգամ պատգամախօսի {պաշտօնը} յօժար սրտով վերաները առած, գուշակելու

տ, այս օրից կամքը ստացաւ իւր յատկացեալ {պաշտօնը} ։ Բայց Լօյոլան ոչինչ ուսումն չունի, հա

րին, ուրեմն նոցա նախանձաւորութիւնը այս {պաշտօնը} լրութենով կատարելու համար մարդկային չէր

պաշտօնից՝ անհամաձայն համարելով այսպիսի {պաշտօնը} իւր դրած հեզութեան ուխտին։ Այս բանը բո

ջնակարգ Մանդարինի արժանաւորութիւն, որի {պաշտօնը} էր, նայելով աստղերի ընթացքին, մեկնել

հանդիսավեհութեամբ, ինչպէս Աստուածային {պաշտօնը} ։ Առ հասարակ ներկայացնում էին զանազան ա

Պապն է, երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց {պաշտօնը} եւ խառնւում էին աշխարհական գործերի մէջ

ղ հաւասարապէս հասարակաց է ներգործութեան {պաշտօնը}: Եթէ պ. Պռոշեանցի գործը համեմատենք նկ

շաւրի բնաւորութիւնը, կամ մանաւանդ նորա {պաշտօնը}: Գործի կատաստրոֆը, եթէ ուղիղն ասենք,

ու անգամ պիտակաբար երեւելուց յետոյ, իր {պաշտօնը} աւարտում է այգում, արաղ քաշած երեկոյին

ի վրայ. ընդունում ենք, բայց ինչ է մեր {պաշտօնը}: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւնը, status qus?

յն դիպուածներում ծովը կատարում է Մասիսի {պաշտօնը}, որովհետեւ իւրը աւելի վատ առաջնորդ լին

ամանակների պիտոյքին յարմար լցնում էր իր {պաշտօնը}: Նեղսրտութիւն եւ կատարելութիւն տեսնել

նձ զհաց " ասելով, լեզուն կատարում է իր {պաշտօնը} լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ,

անից, մեր իսկ մտքի ծնունդն էր։ Լեզուի {պաշտօնը} այստեղ այս էր, որ մեր մտքի հասկացածը ն

վրայ, եւ այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց {պաշտօնը} կատարելուց յետոյ անհնար է քերել հանել ա

եղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ դարձեալ չափի {պաշտօնը}. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւնը պիտի չ

եւ ժամանակի ապակիքը վարում են ամենամեծ {պաշտօնը}, միեւնոյն բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ

ապէս հասկացել է լեզուի խորհուրդը, նորա {պաշտօնը}, այնպիսին երբէք չէ կարող այսպիսի ոչինչ

ում է իր խորհրդից եւ չէ կարում վարել իր {պաշտօնը}, երբ խօսօղը չէ հասնում իր նպատակին, ո

որ մտածում է ( եթէ կարող էր կատարել այս {պաշտօնը} ), թէ ազգը սքանչելի լեզու ունի, բայց

կան տեսչութենէ՝ հաստատէ ի վարժապետական {պաշտօնի}, երկրորդն՝ գրութեան գերազանց Պութկովա

նալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ Ձեզ, ըստ {պաշտօնի} իւրոյ, ի մասին հրիտակին, թողելոյ ի բա

, որ յայնմ ժամանակի գտանիւր ՚ի Փարիզ ՚ի {պաշտօնի} ՚ի Հիւպատոսարանի օսմանեան պետութեան, բ

յայնցանէ մասն ինչ անել ծախոյ հանդիսաւոր {պաշտօնի} ՝ օր մի ի միոյն տարոջ տէր ողորմեա հայցե

լոր եկեղեցականներին, առանց աստիճանի եւ {պաշտօնի} խտրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել

ով: Վերջումը անճարացած ընկերներիս մինը {պաշտօնի} մէջ մտաւ մի վաճառականի մօտ, միւսը վերս

մի հատ գիրք կը բաղկացնեն: Սա թէպէտ այս {պաշտօնի} մէջ թոյլ է, բայց ուրիշ գործերում հինգ

իւր ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ չէր իւր {պաշտօնի} մէջ, զանազան պատճառներով. բայց իւր գե

ողանում դորանից օգուտ քաղել, քաղաքական {պաշտօնի} մէջ մտաւ: Սա այնտեղ մեծ արծաթ ժողովեց

ր յաղթուեցաւ իւր կողմը, մոռանում է իւր {պաշտօնի} կոչումը եւ բռնակալի գործ է յանձն առնում

ս եպիսկոպոսութեան, կամ նոցա մէջ առաջին {պաշտօնի} եւ կամ եկեղեցու դատաւորութեան, այլ քոր

է՛ իւրեանց արժանաւորութեան եւ թէ՛ վարած {պաշտօնի} պատճառով։ " Հրաման տային սուրբ քահանայ

յդ միջոցին, եւ բնաւ որեւիցէ եկեղեցական {պաշտօնի} մէջ չէր։ գ) 484-ին Վահանը հաշտուեց

յիշատակովը։ Այս միջոցին, նորա ըստ {պաշտօնի} ընկեր, բժշկականութեան վարդապետ Պ. Օրա

րձեալ հանգուցելու վերայ։ Այստեղ ըստ {պաշտօնի} ընկեր հանգուցելուն Պ. Սեվաստինսկին, Պ

եւ պատշաճ հոգաբարձութիւն ինձ յանձնուած {պաշտօնի} մասին... - Կա՛ց, - բացագանչեց ս

մի երեւելի գործ ունի, ի՛նչ մի արքունի {պաշտօնի} տէր է, որ չկարողանար բարեկամների համար

ր նկատել իւր անձը, փորձել իւր անձը իւր {պաշտօնի} մէջ։ Այս բաներից յետոյ Լօյոլայն, հարկ

ն չափ պարտական ենք սպասաւորել այս սուրբ {պաշտօնին}: Մեր համար ազգութիւնը եւ ամբողջ ազգի կ

սկ նոցա մէջտեղ մի մարդ էր բազմած, {Պաշտօնին} յարմար զգեստներ հագած, Մօրուքն սպ

բոլորովին անընդունակ եւ անարժան էր այս {պաշտօնին}, բայց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. եւ թ

իւր գործի մէջ: Թէպէտ սա անարժան էր այն {պաշտօնին}, բայց սորան եւս հարկն էր ստիպում: Գով

, թէ դուք կարող էիք հասանել այն պարոնի {պաշտօնին}: Գուցէ դուք ձեր ծանծաղամտութեամբ երեւա

Հաստատ կացանք մեր ուխտին, Հաւատարիմ {պաշտօնին}. Հետեւեցէք, քուրիկներ, Եւ դուք մեր օ

, որ պահուցել էր յառաջուց որպէս գին իւր {պաշտօնին}, այլեւ՝ աւելի մեծ արծաթի գումար։ Այս է

ատրիարքն է, որ ընտրութեամբ կոչուեց այդ {պաշտօնին} աւանդութեան սկզբնաւորութիւնից 15 տարի յ

հա պարունակ անցքին համառօտ։ {Պաշտօնիս} անուամբ գնացի այնտեղ, Մտայ վանքի

849 թուականին բոլորովին հեռացուեցաւ այդ {պաշտօնից} որպէս զգուշալի մարդ: Նախիջեւանի բն

արտիրոսեան, որ եւ շուտով զրկուեցաւ իւր {պաշտօնից} հեղինակի առաջարկութեամբ եւ գնաց Էջմիածի

- Մի անհաւատ: - Վ. Հ. Աարգիսը իւր {պաշտօնից} ձգելու համար, պ. Այվազովսքին գրում է

նվայել գործերի համար պէտք է զրկուէր իւր {պաշտօնից}: Առաջին տհաճութիւնքը բացուեցան եւս առա

սուտ խօսել, եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր {պաշտօնից}: Այնուհետեւ բոլոր բաները մեծ փոփոխութ

սել նորան իւր երեսից եւ հոգեւոր գործերի {պաշտօնից}: Այն պապին, որի խոհեմութեան վերայ զար

կ իւր դէմ զինուորելով, արձակուեցաւ իւր {պաշտօնից}: Սորա անխոհեմութիւնը ամէնից տարապայման

նցք պատճառ դարձաւ, որ նա հրաժարուի այդ {պաշտօնից}: Նա, ուսուցանելով Ալքիմիա, պարապում

պան գնալու, հրաժարուելու չէին այդ ծանր {պաշտօնից}, այդպիսիներին շատ անգամ ասում եմ, որ

մ է մի պաշտօն, ասել է թէ՝ յոյս ունի իւր {պաշտօնից} ստանալ ոչ թէ միայն այն արծաթը, որ պահու

ա Յիսուսեանը, որ հրաժարուեցաւ այս վսեմ {պաշտօնից} ՝ անհամաձայն համարելով այսպիսի պաշտօնը

ին Կարգի դպրոցներից՝ զրկուելով իւրեանց {պաշտօնից} ։ Փիլիսոփայութիւն դաս էին տալիս Արի

պ. Յովնանեանցին ընծայեալ են զանպարծանք {պաշտօնն} որսալոյ զայլոց զնամականիս, եթէ պարապի

անիցէ զճշմարտութիւնն եւ զմեր ստութիւն, {պաշտօնն} այն, զոր մեք մատենագիրքս առնումք այժմ

ոյլ եւ անխելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ նոյն {պաշտօնն} է վարում, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռ

նորան մի օրինակ: Ո՜հ, ի՛նչ ցաւալի {պաշտօններ}, ի՜նչ տխուր առարկաներ նիւթ են այսօր մե

ղովողներ, որոնք կատարում էին ամենաստոր {պաշտօններ} ։ Երրորդ աստիճանակարգը բաղկանում էր ժող

խտապահերի տներում կատարում էին ամենացած {պաշտօններ} եւ չէին կարող քահանայանալ։ Ժողովողները

քը, մնաց որ այգեգործութեան մեծ եւ ծանր {պաշտօնները} երիտասարդների վրայ պիտի լինի բնականապէս

դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի {պաշտօնները} ։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական բնութիւնը յ

տ Հայոց այդ ուսուցիչքը, թող թէ մեծ մեծ {պաշտօնների} հասցնել, ինչպէս եպիսկոպոսութեան, կամ

ջրով, որպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու {պաշտօնների} մէջ եւս նա գրաւել էր բոլոր ընկեր բժիշկն

եցին աշխատել, որ հասանեն հոգեւոր բարձր {պաշտօնների}, որպէս զի կարողանան մի կերպով ներգործե

պաշտօնքը պարզ եւ յատկացած։ Բայց այսքան {պաշտօնների} գործերի մէջ, որ շատ լաւ կապած են մինը

ան: Այս մարդիկ, հասնելով պետական {պաշտօնների} եւ հետեւաբար մօտիկ յարաբերութիւններ ուն

ախտերը կարող էին զուգապատշաճ լինել այն {պաշտօններին}, որ Վարդիթերը ունի այդ գործում: Բացի

նեքեանքդ բոլոր Տէրութենական հարկերից եւ {պաշտօններից}, որպիսի եւ լինէր ձեր կոչումը, տասն տա

աչուած գործը, եւ ո՛չ վախենալ շատ բարձր {պաշտօններից} ։ Այո՛, մեզ պիտոյ է հիւանդանոցներումը

եղինակը, լրացեալ իրաւունքներով, քննչի {պաշտօնով} գտանւում էր Աստրախան, Սերոբէն վախճանած

անի մէջ, ուր գտանւում էր դաստիարակական {պաշտօնով}: Արգոյ հեղինակը ողբում է վանքերի կ

ւսեանք մնացին Պալատական Մաթեմաթիկոսների {պաշտօնում} ՝ Օրացոյց եւ զանազան գուշակութիւնք շարա

օրն իմ, կատարելով զամենայն հոգեւորական {պաշտօնս} ըստ ծիսի քրիստոնէականաց օրինաւոր եւ միջ

նդհատ քան զառաջինն մեծակշիռ շնորհեալ են {պաշտօնք} ի պահպանութիւն ազգիանօթ քդ այդոքիկ - կր

էվոլիւցիօնից յետոյ այդ երկու աշխարհների {պաշտօնքը} փոխուեցան եւ ռէվոլիւցիօնը իր կարգով ազդ

ը, նա ինքը իւր ընտրութեամբ տալիս է այդ {պաշտօնքը} իսկապէս արժանաւորներին: - Աւազա՛կ

. պատճառ, որ գրեց Միրային. " Այդպիսի {պաշտօնքը} հակառակ չեն մեր կոչմանը. մեք պարտական

քանչիւր այս աստիճանաւորքը ունին իւրեանց {պաշտօնքը} պարզ եւ յատկացած։ Բայց այսքան պաշտօննե

ները եւ այսպէս անուանուած պոչի ( երկայն {պաոռլամենտի} մնացորդքը) լրբութիւնքը: Բոռքի ժամանակ

ն մարդու կամ աղջկայ Չըյանդգնի ձեռը {պաչել} ըստ հասարակ կանոնին, Թէ լոկ նայել

Պիոսը, Թէ կին գտնէ, պիտի անշուշտ {պաչէ} նորա ոտները, Բարկացել էր նորա վեր

ընենց տուն ունենայի, էն աղեքանց ոտը կը {պաչէի}, իմ տանս վեր կը բերէի, խօսքս կշտին կտ

Որ այր մարդը հանդիպելիս՝ կնոջ ձեռը կը {պաչէր}. Չկար թէեւ խենէշութեան մի անպարկե

ն խորհուրդ, Հռոմէական եկեղեցու եռապսակ {պապ} դառնալ: Գործարանի գրագիրը եւ խորհրդակա

ապետութեան հակառակ կոնդակը, որ Պաւլոսը {Պապ}, յուսալով իւր անմեղանչականութեան եւ Աս

ն կին մարդերի ձեռքից, մինը ինքը իւրեան {պապ} ընտրեց։ Հրաժարականը պապական աթոռից մի

՝ տասներկուսից յառաջ։ Տեսանում ենք մի {պապ}, որ փոխանորդ է ընտրում ինքեան այն պատճ

որը, որի խելքով եւ կառավարութեամբ հինգ {պապ} նստել էին պապական գահը, որ մի զարմանալ

աջողութեամբ անցել էր պապական աթոռը, որ {պապ} դառնալուց մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին ժ

արժանաւորս տեղեկութեան: Սեղեխածինն {Պապ} ՝ որդի Արշակայ արքայի Հայոց տարփաւորին

ս Կարաֆֆա եպիսկոպոսի առաջեւը ( որ յետոյ {Պապ} դարձաւ՝ Պաւլոս IV անունով) եւ բոլորով

ում էր իւր մօտակայ կործանումը։ Ամենայն {Պապ} երկիւղ էր կրում վերջացնել այն գործը, ո

ընտրութեան համար։ Ընտրողները, ինչպէս {Պապ} ընտրելու ժամանակ, փակւում էին մի առանձ

ին Պէր Ֆրանսիայի, ընդդիմանում է Հռովմի {պապ} անուանուած ( soi disant pape de Rome)

հաստատում է, թէ պարոն Սիկստոս V-ը, որ {պապ} է կոչւում, չ'նայելով իւր սրբազնութեան

ւսավորությունը մեր ազգի մեջ պիտո է փտած {պապական} աբեղաների ձեռքով մտանե: Նոցա լույսը խա

ար անգամ լուսավոր գաղափարներով, քան թե {պապական} մոլակրոն եւ նախապաշարմունքների մեջ փտած

ամբ, որոնց մէջ գտանւում է միայն մի հատ {պապական} Հայ, որ հանգուցեալ ՆԵՐՍԷՍ Կաթողիկոսը 1

ռանձնաշնորհութիւն հասանում է այդ բոլորը {պապական} Հայերին: Ինչո՞ւ համար ազգը, լուռ ու մ

մի խնդիր առ Աստուած, որ բոլոր Հայերը, {պապական} դառնալով, միանան պապական փարախի մէջ:

ոլոր Հայերը, պապական դառնալով, միանան {պապական} փարախի մէջ: Այդ աղօթքը ներկայացուցուած

խօսք չասել Փարիզում գտանուած մի ծերունի {պապական} Հօր մասին: Նորա վերտառութիւնը այսպէս է

ող յՈրդւոյ անճառաբար ", քանզի ըստ մտաց {պապական} եկեղեցւոյ առեալ զայս բան, հակասութիւն

ումն Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապետք {պապական} յեկեղեցւոյ, յութերորդ դարու հիմնեցան ՚

անեաւ, ակնարկէ Այվազովսքին ՚ի քաւարանն {պապական}, զոր, ո՛չ ընդունի Արեւելեան եկեղեցին

ծիսակատարութիւնս կուրօրէն հաւատալ, ըստ {պապական} պահանջման, առ մեզ ճանաչի հետեւիլ փարիս

, արեամբ իւրով սրբէ ալ զուխտն կտակին։ {Պապական} եկեղեցին, որոյ խորհուրդ բազում ուրեք ք

նոյնպէս, եթէ զիա՛րդ խտրին սկզբունքդ ի {պապական} դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք զազատութիւն

ը կատարուի ինքնուրոյնաբար, հեռի մնալով {պապական} եւ բողոքական եկեղեցիներից: Կրօնական

է խոստովանել՝ ի՞նչպէս կարելի է, որ մի {Պապական} աբեղայ հակառակուի այնպիսի մի մարդու, ո

.. ( մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ Աստուծուց, որ, {Պապական} չ'լինելով, ունիմ ազատութիւն գրել եւ թա

ինակը։ Անցան այն ժամանակները, երբ {Պապական} իշխանութիւնը կարգում էր խուզարկու ատեան

ուսաւորութիւնը, ինքեանք կարգել են այժմ {Պապական} գործերի վերայ քննութեան Ատեան։ Այն մար

այս պաշտօնը առաջին անգամը վարում էր մի {պապական} վարդապետ շատ ֆրանսիագէտ: Բայց կարդինալ

րձրութիւնը 99 ասպարէզ կը լինի, թէեւ մի {պապական} աբեղայ, բնական աշխարհագրութիւնը խառնափ

րէզ է այս բնակարանի բարձրութիւնը, բայց {պապական} աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի

Խաչատուր վարդապետը, որ աշակերտուած էր {պապական} ուսումն տարածելու դպրոցին ( Propaganda

ծակատար։ Խաչատուր վարդապետ ասացեալ {պապական} աբեղան ժամանակ չունէր մտածելու իւր ազգի

փոխանակ՝ նա, աշակերտ լինելով մոլեկրօն {պապական} դպրոցի, այն ջանքի վերայ էր, որ կարողա

ինի եւ նորա յատկապէս փոխանցութիւնը դէպի {Պապական} եկեղեցու հետ միաւորուած Հայերի կողմը։

ապետութիւնը չէր յօժարում տեղ ու հող տալ {Պապական} հոգեւորների եւ վանքերի համար, ի՞նչպէս

ւր կրօնը, կեանքը, գոյքը եւ զօրութիւնը {պապական} ծառայութեան, այդպիսի փաղաքշանքով ներս

էս անտես առնող։ Մի քանի Կոլլեգիացի {պապական} աբեղաների ձեռքով Մխիթարեանց մասին գրուա

նութեան հետ միասին, արդէն որպէս յայտնի {պապական}, որպէս վկայեալ կրօնադրուժ, մատնուէր բ

մշակագործութեամբ տարածել Հայոց ազգի մէջ {պապական} ուղղափառութիւնը։ Ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Վենետի

եան հողի վերայ, հարկադրուել է սկզբումը {Պապական} ձեւանալ։ Նորա մեղքը չէ, որ նորա միաբա

կերութեան նոյնիսկ սկզբնական պայմաններին {պապական} հովանաւորութեան տակ, միտ դնելով, այո

ւտ, այլեւ վնասակար էր Մխիթարեանց պղտոր {պապական} լուսաւորութիւնը։ Այստեղ պատշաճ ենք

ն յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը կամ դէպի {Պապական} աթոռը։ Այս նամակը յայտնում է նոյնպէս Կ

մեր ազգը, մինչեւ այսօր առաջնորդուելով {պապական} աբեղաների գրած գրքերով, մի անմերձենալի

որ նախապաշարուած խելքերի հետ, պատերազմ {պապական} աբեղաների կողմից։ Բայց վահանափակելով մ

ու փշուր վերադարձած արշաւանքից, եւ ահա {պապական} կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդում են՝

նը ինքը իւրեան պապ ընտրեց։ Հրաժարականը {պապական} աթոռից մի անգամ գնուեցաւ լի քսակով, եր

ի դուռերը պիտոյ է յաղթահարէի՞ն վերջապէս {պապական} աթոռը։ Ապացուցանելու համար, թէ այսպիս

կայութեան համար հարկաւոր էր դնել այստեղ {պապական} պատմութենից մի քանի իրողութիւնք, բայց

ով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ նստել էին {պապական} գահը, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անց

, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անցել էր {պապական} աթոռը, որ պապ դառնալուց մի քանի շաբաթ

կան տիրոջ։ Կօրսիկա դեսպան ուղարկուեցաւ {պապական} սեպհականութիւնքը կառավարելու այս կղզու

Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ Գերմանիայի մէջ {պապական} դեսպանքը ունէին պապի իշխանութիւն, որոն

դկութեան, որ չկամէին գլուխ խոնարհեցնել {պապական} անբնական հրամաններին, խոնարհեցուցին իւ

եւ աճեցնում էր կոյր հնազանդութեան ծիլը {պապական} մարդերի հոգու մէջ։ Խեղճ ողորմելի Ս

, այլեւ արտաքին կերպով ( կեղծաւորաբար) {պապական} ձեւացած լինելով, կարող էին մի խորհրդաւ

այն է, որ ուրիշ խօսքերով անուանւում է {պապական} անմեղանչականութիւն։ Ինչո՞ւ։ Նորա համա

ան քարոզութիւնը եղած է մահու դատակնիք։ {Պապական} կրակն ու սուրը այրել ու կտրել են այն լե

ւթեամբ խլրտուել էր մի ճշմարտութեան լոյս {պապական} անմխիթար եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաններու

քարոզիչք փչել են իւրեանց վերջին շունչը {պապական} բանտերի բորբոսած պատերի տակին չարագործն

թիւն։ Ուսումը եւ լուսաւորութիւնը՝ {պապական} դայեակների ձեռքով մատակարարուած մարդկայ

այդ գիտութենների սպասաւորքը էին զանազան {պապական} կարգերի աբեղայք։ Արդեօ՞ք, այդ գիտութի

ողովրդի դաստիարակութեանը հոգաբարձու էին {պապական} հոգեւորք, ցնծում էր նեղսիրտ դպրոցականո

սաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկային ազգին {պապական} դաստիարակների ձեռքով։ Ի՞նչպէս ուրե

տից անհրաժեշտ էր մեզ՝ ցուցանելու համար {պապական} լուսաւորութեան որպիսութիւնը, որի մէջ ո

ց բարոյականութեան երրորդ աղբիւրը, որ է {պապական} քաղաքականութիւնը։ Վաղուց ահա պապեր

ոզելով, մի բարակ կերպով ներս էին բերել {պապական} շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ ամբողջ ե

պաշտպանուիլ նորա հովանաւորութեան տակ։ {Պապական} զանազան կարգերը ( ordo) նախանձաւոր գոր

ւմ էին բոլոր մեղքերը՝ ընդունելով միայն {պապական} իրաւասութիւնը։ Դեռ եւս պապական իրաւասո

վ միայն պապական իրաւասութիւնը։ Դեռ եւս {պապական} իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ բան

պատասխանում ենք, որովհետեւ Մխիթարեանց {պապական} լինելը զրկում էր նորան ամենայն ստոյգ լո

մէջ. պատճառ, այն լոյսը, որ ծագում էր {պապական} հորիզոնից, նայելով աշխարհի երեսին կատա

մեր օրերումը, աճելով այն փոքրիկ սերմից {պապական} հողի վերայ, ծառ դարձան, տերեւներ արձա

ը, բայց դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ նա {պապական} լուծի տակ։ Նորա ամեն մի քաջալերական խօ

երբեմն թափել իւր անձը եւ միաբանութիւնը {պապական} իշխանութեան տակից եւ ուրանալ նորա իրաւա

, Մխիթարը արդէն հրատարակել էր իւր անձը {պապական} ։ Դեռեւս նոր կազմուել էր Մխիթարեան

եսանք առաջի յօդուածի մէջ, բամբասուեցաւ {պապական} աթոռի առաջեւ, որպէս կիսակատար պապական

պապական աթոռի առաջեւ, որպէս կիսակատար {պապական} եւ հարկադրուեցաւ Հռովմ գնալ՝ արդարանալ

ելու գաղափարը հարկադրուած են վարագուրել {պապական} իշխանութեան աչքից. նոքա երեւում են բոլ

րին սխօլաստիկական գրքեր, որ գրուած էին {պապական} պղտոր հայեցուածքով։ Մխիթարը մի քա

կեղծաւորուած, իսկ երկրորդը՝ բոլորովին {պապական}, որ իւր կարգով ճնշում է եւ օր ըստ օրէ

ր է Մխիթարեանց անձնապահութեանը, փոքր է {պապական} հայերի թիւը, իսկ Մխիթարեանց ժողովուրդ

լուեալ զայսպիսի անարժան բանս ի բերանոյ {պապական} Հայոց, ի կարծիս լինել, որպէս թէ ջանք

անօգուտ եւ մինչեւ անգամ ծանրութիւն էին {Պապական} իշխանութեանը, որ ահի ու դողի մէջ էր Լո

Քրիստոնէական հաւատի հոգին, բայց ո՞վ էր {Պապական} կոնդակների ականջ դնողը, թէպէտեւ նոցա ա

չքի առջեւ ունենալով նոցա ապստամբութիւնը {Պապական} հրամաններին եւ կոնդակներին ընդդէմ, 177

րգը՝ դատապարտելով նորան որպէս վնասակար {Պապական} դաւանութեան։ Բայց Յիսուսեանների Մաքիաւ

ր ոչինչ աշխարհական գիրք. նորան տուեցին {Պապական} վանքերի աւանդութիւնքը։ Աշխոյժ Իգնատիոս

իայն մնաց Վենետկում։ Ֆաբեր եւ Կսաւիէ, {Պապական} աշխարհի մայրաքաղաքը հասանելուց յետոյ,

ճառականներից, վերադարձան Վենետիկ, ուր {Պապական} դեսպանի առջեւ ուխտեցին կամաւոր աղքատութ

պատակին ձեռք զարկելու համար, այսինքն՝ {Պապական} իշխանութեանը պաշտպան դառնալու համար, ո

գործերումը, երեւելի ներգործող անձն էր {Պապական} պալատի մէջ։ Օրտիցը ինքը այս երեք ը

ը շատ փոքր է սիրում այլ Կարգերը, որոնք {Պապական} իշխանութեան այն վտանգաւոր ժամանակում ոչ

մինչեւ անգամ նոցա վնասակարութիւնը դէպի {Պապական} իշխանութիւնը։ Այս պատճառով պահանջում է

ւ մարդկութեանը, ե՛ւ Քրիստոնէութեանը եւ {Պապական} իշխանութեանը։ Նորա երկու ընկերքը համաձ

, վարքի սրբութիւն եւ հնազանդութիւն դէպի {Պապական} աթոռը։ Նոցա բարեպաշտութեան համբաւը տար

ններին պատարագել ամենայն եկեղեցու մէջ, {Պապական} աշխարհի բոլոր քաղաքների մէջ, քարոզել ժ

որ թէ կազմուէր, անտարակոյս ցոյց կը տար {Պապական} իրաւունքների չարաչար գործադրութիւնը, ե

ւ գուցէ դեռեւս կը պահանջէր, որ իսկական {Պապական} կառավարութիւնը, ինքը իսկ Պապութիւնը են

եղաւ նորան իւր ցանկութիւնը կատարելու։ {Պապական} Աթոռը զանազան վէճերի եւ Սիմոնականութեան

ր նախ եւ յառաջ շատ ջերմեռանդ հպատակ էին {Պապական} աթոռին, երկրորդ՝ երեւելի Աստուածաբան

իսուսեանները, նոցա կոյր հնազանդութիւնը {Պապական} իշխանութեան, ատելութիւնը դէպի հերետիկո

մասին Լայենէզը եւ Սալմերօնը, որ իբրեւ {Պապական} Աստուածաբանք հասան Տրիդենտեան ժողովը մա

իդենտի մէջ, տեղափոխեց ժողովը Բօլոնեա։ {Պապական} կողմնակիցքը, նոցա կարգում եւ երկու Յիս

. այն վէրքը, որ Վերանորոգութիւնը դրեց {Պապական} սրտի վերայ, աւելի խոր էր ներգործում հե

րձեալ յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ իբրեւ {Պապական} Աստուածաբանք։ Նոցա գլխաւոր միտքը այն է

քը եւ որ ամենայն իրաւունքով սպառնում էր {Պապական} Աթոռին չարաչար կործանումն։ Այստեղ իւր

ռաջին մասնումը առ հասարակ վարդապետում է {Պապական} իշխանութիւնը, ապացուցանում է Պետրոսի գ

ան տպաւորութիւն գործեց լսողների վերայ։ {Պապական} դեսպանները մինչեւ երկինք բարձրացուցին Լ

աւ հասանել իւր գլխաւոր նպատակին, որ էր {Պապական} Աթոռի եւ Տէրութեան վերանորոգութիւնը։

իկ աշխատութիւնը Տրիդենտեան ժողովի մէջ, {պապական} իշխանութեան գործադրութիւնը արդարացնելու

ակուլտէտին, որի կարծիքը շատ յարգելի էր {Պապական} աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով Իգնատիոսը դի

նաւոր էին ճանաչւում Ֆրանսիայի մէջ բոլոր {պապական} Կոնդակները Կարգի արտօնութենների մասին ե

գործերի վերայ։ Իգնատիոսը, բնակուելով {Պապական} Ապարանքի մօտ, որ այն ժամանակներումը փա

Կարգի մէջ անմիջապէս։ Բայց Պապի կամ այլ {Պապական} Տէրութենների մօտ գտանւում էին Կարգի իրա

ին, որ ջոկէին յայտնապէս իւրեանց օգուտը {Պապական} Աթոռի օգուտից, պաշտպան դուրս գալով Պապ

կան Աթոռի օգուտից, պաշտպան դուրս գալով {Պապական} իշխանութեանը, շատացուցին նորանց գանգատ

եսանենք նորանց իբրեւ շատ զօրացած մարդիկ {Պապական} կոնդակներով, որ ամենեւին չէին մտածում

րի քրիստոնէութիւն, եւ ո՛չ մինչեւ անգամ {Պապական} Քրիստոնէութիւն։ Յիսուսեանք, քարոզելով

կատար իրաւունքների մասին, որ ստացել էր {Պապական} եւ Պօրտուգալական Տէրութեններից, յայտնե

ն միմիայն այն բանին, որ պաշտպան լինէին {Պապական} իշխանութեանը, որ թեւ ու թիկունք դառնայ

գի ժամանակ պահում էին առ հասարակ ո՛չ թէ {Պապական}, այլ Հնդկական արարողութիւն, չէին կամե

ջ, որի առաջարկութենով դուրս եկան անթիւ {պապական} կանոնադրութիւնք Չինաստանի Քրիստոնէական

տաղութենով։ Յիսուսեանք արհամարհում էին {պապական} կոնդակները. նոքա Ասիայի եւ Եւրոպայի մէ

ութեան ժամանակ Կայսրը, նշանացի առնելով {Պապական} կոնդակների հակառակաբանութիւնքը Յիսուսեա

վ, օձ, սողուն, գորտ, խօսքերով միայն {Պապական}, իսկ իրողապէս Աստուած մի անձն դաւանող

յն, որ քանի անգամ ուղարկուեցաւ զանազան {Պապական} թագաւորների մօտ օգնութիւն խնդրելու։

իայ, Իտալիայ եւ Սպանիայ, գնաց ամենայն {պապական} թագաւորի մօտ՝ աշխատելով պատերազմել տալ

րանց համոզել Ֆիլիպպ II-ը դաշնակից լինել {Պապական} թագաւորների հետ 1584 թուականի դեկտեմբեր

կը գրելուց յետոյ Հենրիկոս IV-ը ընդունեց {Պապական} դաւանութիւնը՝ որպէս թէ այն դիտաւորութե

կից մեռաւ եւ Գրիգոր XIV-ը, որ անցել էր {Պապական} աթոռը արդէն խոր ծերութեան մէջ։ Նորան յ

եց մի քանի խնդիրներ, որ յարաբերում էին {Պապական} իշխանութեանը։ Երբ վարդապետը պարզ հոգով

պին, որ նա այս կոնդակը հրատարակէ իբրեւ {պապական} եկեղեցւոյ հիմնաւոր հաւատալիք։ Հակառակո

enitus կոնդակը իբրեւ հիմնաւոր հաւատալիք {պապական} եկեղեցու, եւ Յանսէնեանք դիմեցին դէպի թ

ր Կլեմենտ XIII-ին, կառավարում էր բոլոր {պապական} աշխարհը, պատասխանեց. " Sint ut sunt n

մենտ XIII-ը վախճանեցաւ, նորա տեղ նստաւ {Պապական} աթոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ լա

երը շրջապատեցին կօրսիկացի զինուորները։ {Պապական} աստիճանաւորքը, զրահաւորուած զօրականներ

ումների մէջ երեւեցաւ հրկիզութիւն։ Թէեւ {Պապական} կառավարութիւնը ամենայն ջանք գործ դրեց կ

քը յայտնի կերպով պատժեց յանցաւորը։ {Պապական} Շուէյցարիայի մէջ, ուր Յիսուսեանք մեծ ա

։ Յիսուսեանք, հալածական լինելով բոլոր {Պապական} աշխարհներից, ) ապաստանարան գտան Պրուս

ի ապօրինի որդին էր, որ կամենում էր գնել {Պապական} Աթոռը 1, 200000 լիբրէով։ 

մ, կողմնապահ ըլնում. հիմի, էս հո մեր {պապական} հիքին ա, ուզենան կը խլեն կը տան ուրիշի

խալեաց. ազգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի {պապականաց}, գտաւ եւ յայս նուագ անխրատ, եւ իբրեւ

ասել է՝ նոցունց էութենէ: Դաւանութիւն {պապականաց}, թե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւո

, թէպէտ յոյժ ազգակից խաւար ճշմարտութեան {պապականաց} յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛

այլ լուսաւորութիւն տալ Հայերին, քան թէ {Պապականը}, որովհետեւ Պապականութեան ուսերի վերայ

նէ զխոստովանութիւն մերոյս եկեղեցւոյ ընդ {պապականին}: Եթէ նա հիմնի ի բանն՝ " զի յիմմէ անտի

ութիւն եւ զերրորդականութիւն, այսինքն, {պապականն}, Նեստորականն եւ այլն եւ այլն ուղղափառք

է սպանել Հենրիկոս III-ը, որ հալածում է {Պապականները} ։ Այս րոպէին Բիւսսի-Լեկլեր ( Bussi-Lecl

անության գիրք դառնա՝ միեւնույն ժամանակ {պապականների} աղբաթը խառնող, դորա պատճառը դու էիր:

աղբիւրք էին բարոյականութեան համար բոլոր {պապականների} ։ Բացի սորանից, հարկաւոր էր հանդէս բեր

մաւենին, վճռում է զոհել իւր անձը բոլոր {Պապականների} փրկութեան համար, այսինքն, թէ կամենում

համար մի կրօնագիտութիւն՝ խիստ յարգուած {Պապականներից} եւ մինչեւ այժմ։ Ֆրանսիայի մէջ բաղդ

Առաջին աղբիւրը՝ համարեա՛ թէ հայկական՝ {պապականութեամբ} կեղծաւորուած, իսկ երկրորդը՝ բոլորովին

որ եւ հաւաստի նշան միաբանութեան հարազատ {պապականութեան}, ներկայացուցած է Վատիկանին եւ արժանի է

ր լռութեամբ շատացնում է ազգի զաւակներից {պապականութեան} գնացած զոհը Հիւրմիւզների ձեռքով, որ սո

արդապետների ձեռքով, երբ սոքա կտրուեցան {պապականութեան} հետ հաղորդակցութենից։ Դպրոցի ծանրութիւ

ին, եւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմորոյ {պապականութեան}, զոր առատութեամբ բաշխէ Այվազովսքին - ք

ղինակ մատենկանս սնեալ եւ դաստիարակեալ ի {պապականութեան}, ինքնին հատուցեալ բարբարոս բռնակալութե

պէս էր Յիսուսեան Կարգի ուղղութիւնը, որ {Պապականութեան} հարազատ զաւակներն էին։ Այսքան եւս աւել

մեծակշիռ գործ կը յանձնէր, որից կախ էր {պապականութեան} օգուտը եւ հռոմէական ազգի հաստատութիւնը

նը եւ որի իւրաքանչիւր թերթերից կաթում է {Պապականութեան} թոյնը։ Այսպիսի հոգու տէր մարդու համար

ացուցանելու համար իւր նախանձաւորութիւնը {Պապականութեան} օգտին, որի մասին քանի անգամ բամբասուած

յում են այս միաբանութեան վերայ որպէս մի {Պապականութեան} գործիքի վերայ։ Եւ այս էր պատճառը,

է լինում Պապին, կասկած տանելով Մխիթարի {պապականութեան} վերայ, Հռովմ գանչել նորան՝ արդարանալո

լ Հայերին, քան թէ Պապականը, որովհետեւ {Պապականութեան} ուսերի վերայ միայն կարող էր նա գործ կատ

սիրտը մաքուր է եղած, որ նա, ընկնելով {Պապականութեան} հողի վերայ, հարկադրուել է սկզբումը Պապ

անց Հիմնադրի բուն խորհուրդը, դարձել են {Պապականութեան} մշակողներ կամ, լաւ եւս ասել, արծաթագի

ւրդը)։ Բեր այժմ խօսենք իւր կարգով եւ {պապականութեան} վերայ, որովհետեւ դա երկրորդ մասն է այս

վարագուրի տակ ծածկած լինելով նորա աչքից {պապականութեան} ստոյգ ինչութիւնը, միւս կողմից՝ անտեղե

իւնով, կաշկանդւում են եւ կարկամւում են {պապականութեան} շնչելուց։ Վաղուց ահա պապերը սովորե

, որպէսզի նոցա աչքը չկարողանայ տեսանել {պապականութեան} գործերը։ Ո՞ր գործերը. մի՞թէ պապեր

ան կրօնների բնաւորութիւնքը։ Ի՞նչ է {պապականութեան} խորհուրդը, որ ներգործում է այսպէս. այ

ին գաղափար տալ մեր ազգին, թէ ինչպէս էր {պապականութեան} ուղղութիւնը եւ խորամանկ քաղաքականութիւն

մաններին, խոնարհեցուցին իւրեանց գլուխը {պապականութեան} անգութ կացնի տակ։ Շատերի մոխիրը ցրուեց

ի վերայ։ Շատերը ոչխարի նման մորթուեցան {պապականութեան} ձեռքով այն խորհրդաւոր երեկոյին, երբ ին

ր կատարուեցան առ Աստուած։ Ոչինչ էր {պապականութեան} աչքումը այսքան մարդերի կորուստը. նոցա

ր անձը։ Ճշմարտութեան դիտանոցից նայելով {պապականութեան} վերայ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ նա

երպարանագործուել էին հայկական ջատագովքը {պապականութեան} ։ Տեսանելով այս, որպէս մեք, նոյնպէս ե

ոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով բաց ձգել {պապականութեան} լուծը իւրեանց պարանոցի վերայից, բայց ա

ի կողմից սաստիկ նախապաշարուած են մտքերը {պապականութեան} օգտի համար, միւս կողմից՝ բռնութիւնը ե

յժմ ասուեցաւ, վերաբերւում էր ընդհանուր {պապականութեան} ։ Անցանենք այժմ քննել Մխիթարեանց բա

քամակից կրակը եւ երկաթը բարձրացնում էին {պապականութեան} դրօշակը՝ ուտելով ու մաշելով այդ աշխարհ

յարաբերւում էին կամ Հայոց ազգին եւ կամ {պապականութեան}. սոցա մէջ երեւում է նոցա Յիսուսականութ

եան մէջ, ուր պատմութիւնը հնազանդւում է {պապականութեան} քաղաքական տեսութեններին, ուր փիլիսոփայ

ական գրքերից, որ բոլորովին յարմարած են {պապականութեան} օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում են եւ Չա

դ օրից ահա Մխիթարի գաղափարը ստրկանում է {պապականութեան} օգտի հայեացքին, այդ օրից սկսանում է եր

րոզիչ եւ տարածող ուղղափառութիւն ասացեալ {պապականութեան} Հայերի մէջ, որ փոքր ի շատէ ոտքի տեղ գտ

եմն թափել իւր անձը եւ իւր միաբանութիւնը {պապականութեան} լուծի տակից, թուլանում է նորա աշակերտն

խիթարեան միաբանութեան մէջ, կեղծաւորեալ {պապականութեան} փոխանակ, ձգտողութիւնը անօթ ընտրութեան

ակ, ձգտողութիւնը անօթ ընտրութեան լինել {պապականութեան} համար. այստեղ փորձւում է միաբանութիւնը

ցոց բամբասանքից, կամակորւում է աշխատիլ {պապականութեան} օգտի համար։ Այս հանգամանքների վերա

Մխիթարեանց ձեռքով, այդ բոլորը պարգեւ է {պապականութեան} կողմից։ Այստեղ քաջ յայտնի երեւեցաւ, ո

զգից եւ աշխատում են Հայոց համար, որպէս {պապականութեան} ձեռքով վարձուած մշակներ։ Ահա թէ մի

ն երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հայոց ազգի եւ {պապականութեան} առաջեւ, երկրորդ՝ մի լոկ վաճառականութե

որպէս զի կարողանայ այս ընդհանուր ընդդէմ {Պապականութեան} ապստամբութեան առաջը առնուլ, անհրաժեշտ

ենում էր ինքը, կամ ինչպէս ցանկանում էր {Պապականութեան} սիրտը, թէ գրուած լինէին, եւ կանոն գրք

այժմ յայտնի համարձակ ապստամբեցան ընդդէմ {Պապականութեան} եւ փոքր մնաց, որ ջնջէին Արեւելքից ո՛չ

ւմ էր Կարգի սարսափելի խորամանկութիւնը։ {Պապականութեան} այս պաշտպանքը ցոյց տուեցին միայն ընդհան

էր լինում յայտնի աստիճանի։ Պարծանք {Պապականութեան}, Յիսուսեան Կարգ. արժանի որդիք, արժան

ր, միայն թէ դա մի կերպով օգտակար լինէր {պապականութեանը}, սա իսկոյն պատրաստ էր անտես առնել Աստո

առայել երկու պարոնների՝ Հայոց ազգին եւ {պապականութեանը} ։ Ծառայում է Հայոց ազգին՝ աշխատելով նո

շխատելով նորա լեզուի վերայ, ծառայում է {պապականութեանը} ՝ հալած իւղի տեղ տալով Հայերին սխօլաստի

ընդդէմ Վերանորոգութեններին պաշտպան լինի {Պապականութեանը} եւ Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի եւ նոր

մ է կրօնական մտքով, որ Հայերը ընդունեն {Պապականութիւն}, իսկ երբեմն քաղաքական մտքով, որ Հայեր

փախչելով, իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի {պապականութիւն} դիմող - եկեղեցական, կաթողիկոս չընտրուե

րութեան խորհուրդը լինելու է Հայոց ազգին {Պապականութիւն} քարոզել, Հռովմէական եկեղեցուց դուրս գտ

իտոյ է մեզ դիմել դէպի նոցա կրօնը, որ է {պապականութիւն} ։ Թէ ի՛նչ է պապականութիւնը, ասել ենք ն

արեանց բարոյականութեան կրօնական աղբիւրը {պապականութիւն} էր։ Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ ական

իրաւութեան: Ազգի արծաթը ծախւում է, որ {պապականութիւնը} առաւել խոր տարրանայ ազգի անմեղ զաւակներ

տ գտանուէին ընդդէմ բարերարին, չէ պիտոյ {պապականութիւնը} որպէս մի պատնէշ կանգնեցնէին աղքատ Հայեր

կարծեմ, որ անյայտ լինի Մխիթարեանց, թէ {պապականութիւնը} ուշացած է Հայերի համար, եւ այդ խորհրդո

լինէին քննել իմաստասիրաբար, թէ ի՞նչ է {Պապականութիւնը} առհասարակ, քննել նորա պատմութիւնը եւ ն

ամանակ չունէր մտածելու իւր ազգի վերայ։ {Պապականութիւնը} վաղուց ահա արմատացած լինելով նորա մէջ Հ

ր կարողացածի չափ տարածէր Հայոց ազգի մէջ {Պապականութիւնը} ։ Այս մարդի անճոռնի քարոզգիրքը տպուեցաւ

նութիւնը ընդունած էին արդէն այդ միջոցին {Պապականութիւնը} ։ Ինչպէս եւ եղած լինէր այդ բանի շար

դիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ ինչ է {պապականութիւնը}. պատճառ, մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ըն

ւածի մէջ լուծանելու խնդրին։ Ի՛նչ է {պապականութիւնը}. մեր համար ծանր լուծանելու խնդիր, որո

ով այդ թագուցիչ վարագոյրը, մերկացնէինք {պապականութիւնը} ազգի առաջեւ իւր բոլոր սարսափելի փառահեղ

գրքի եւ Աւետարանի Վարդապետութեան հետ։ {Պապականութիւնը} պահանջում էր ազգերից կոյր եւ անպայման հ

ահաբեկ լինելով սպառնալիքից, որ տալիս է {պապականութիւնը}, այդպիսի մի կրօնի ի՞նչ անուն ունէիր տա

ց, որ այն ժամանակ դեռ նոր ընդունել էին {պապականութիւնը}, Գրիգորը, մէջբերելով իւր ծայրագոյն իշ

թիւնը։ Այսպէս ահա, միջին դարերում {պապականութիւնը} մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց դէպի իւր դա

ց տարաւ քամին էշաֆոտների վերայից, մինչ {պապականութիւնը}, անձնատուր եղած սպանդարամետական զգացմո

տոս ինքը մեռաւ ազգերի փրկութեան համար, {պապականութիւնը} ազգեր չքացուց իւր ապահովութեան համար եւ

Վարդապետ Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց {պապականութիւնը} լոկ դիմակ էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի է

կրօնը, որ է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է {պապականութիւնը}, ասել ենք նախընթաց գլխումը։ Մարդկ

ցուցանելու համար բռնակալութեան երեսից։ {Պապականութիւնը}, իւր մէջ կենտրոնացնելով ամենայն իրաւու

մէջ էր քո բանականութիւնը "։ Արդարեւ, {պապականութիւնը}, լինելով մի իմանալի եւ հոգեւոր Չինաստա

որա կուրծքի մէջ Րավայլեակի դանակը։ {Պապականութիւնը} շատ դիպուածներում զոհում էր իւր անսխալե

արանալու իւր եւ միաբանութեան ջերմեռանդն {պապականութիւնը} ապացուցանելու համար, որովհետեւ այլ կեր

եանց բոլոր անդամքը անխտիր։ Մխիթարը {պապականութիւնը} դրեց իւր երեսին որպէս դիմակ, նորա ապագ

՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի արտաքինը՝ {պապականութիւնը}, դառնում է նոցա համար ներքին, Մխիթարի

, առանց հայութեան դիմակով ծածկելու իւր {պապականութիւնը}, հրապարակով քարոզեց, թէ ինչ որ Հայոց

ղբալի բան է՝ նոցա կամակոր եւ ֆանատիկոս {պապականութիւնը} ։ Այդ գործերի մէջ մեք հանդիպում ենք նոց

յարատեւութիւնը, այն ժամանակ, երբ ինքը {Պապականութիւնը} կործանւում էր ահա՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ

եռ Ադրիանոս VI-ը մտածում էր վերանորոգել {Պապականութիւնը}, բայց վերահաս մահը արգելք եղաւ նորան ի

մնաց, որ ջնջէին Արեւելքից ո՛չ թէ միայն {Պապականութիւնը}, այլ եւ Քրիստոնէութիւնը։ Յիսուսեա

տաւորուեցան գործ դնել ամենայն զօրութիւն {Պապականութիւնը} Ֆրանսիայի մէջ պահպանելու համար եւ Հենրի

էր միմիայն կրօնական, այս է հաստատ պահել {Պապականութիւնը} Փարիզի մէջ, իսկ ներքին խորհուրդը բոլորո

նայն եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան միայն {պապականք}, եւ զարդիս ընդունի միայն Այվազովսքին:

լեզու համարի մայրենի, եւ մեք զառաջինն {պապակիմք} հետեալ ձայնարձակութեան մարց. ի հարկէ բ

, Գրիգոր Ղազարյան: Սրբազանն այս փոշտի {Պապային} եւ Մկրտիչ վարդապետին գիր գրից, որ թաթի

Յակոբեանցին 11 24 Բուդաղեանցին 12 25 {Պապային} 26 " Մեղուին " 13 27 Կովայլսկուն 15

շտմալճեանցին 17 29 Բուղաղեանցին 19 30 {Պապային} 31 " Մեղուին " 21 32 Քեաթիպեանցին 26

Դաւթեանց 37 Ս. Հ. Աբգար Մարտ 3 38 {Պապային} 39 նորան դարձեալ 8 40 Քեաթիպեանցին

2 42 Բուդաղեանցին 43 Խաֆաֆեանցին 44 {Պապային}, ա, բ 45 Սուաճեանցին 18 46 Նուրիճա

մանակ ավելոքով առիլ իս, եւ ինքն է եղել {պապայիս} ստակ տվողը, ադ ալ նոր լսեցինք: Այ

երեսօք նստին, որպէս առ հոտեալ դիական, {պապանձեալ} իբրեւ զհամր դեւ ": Այս տխուր պատմու

ղ զմեծակշիռ կորուստ ազգին, ափ ի բերան {պապանձեմ} առ մերազնեայս եւ առ օտարս, մինչ հարցան

ւնքս, եւ կամենում ես բռնակալ հայեացքով {պապանձեցնել} լեզուս, մինչդեռ ասում ես, թէ ձեռք բեր

իչքը կամաւ մասնակից են լինում Զաքարիայի {պապանձմանը} ։ Շատերը կորան բանդի մէջ, մի քանիսին վ

բայց ի՛նչպես լուռ մնանք՝ համր դեւի պէս {պապանձուած}, կամ ի՛նչպես չբողոքենք այն զրպարտութեն

մի հոտած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ դեւի պէս {պապանձուած} ։ Եւ եթէ Մարդասէրը գթալով, ժողովրդոց փ

է մարգարէն Քո սուրբ հոգով ներշնչուած: {Պապանձուեցին} չարերի Բերան, լեզու թունալի, Մինչեւ

ուածաբանական գիտութեան վերայ: Թող {պապանձուին} չար լեզուները, որ երբեւիցէ շարժուած են

ջ խորհրդակցութեամբք, որ ունէր միշտ նոր {պապացու} կարդինալի հետ, եւ իւր կիկերոնեան լեզու

ում ենք ծերունի հօր բերանից, այս է. " {Պապեան} եղիր, որ խալսիս ": Լսեցինք, թէ այս թ

ւ յոյսը չար անձնախաբէութիւն է. եթէ մեր {պապերը} եւ հայրերը սերմանած լինէին, մեք այժմ կ

պապականութեան շնչելուց։ Վաղուց ահա {պապերը} սովորել են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ ե

ոխան։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում էին {պապերը} եւ նոցա արբանեակքը, թէ երկնքի արքայութ

հարստահարում էին Քրիստոնեայ բնակիչքը, {պապերը} մի կերպով իւրեանց անձը գլուխ եկեղեցու ց

ռաջ այս իրողութեններից ստեղծագործել էին {պապերը} իւրեանց տիեզերական իրաւասութեան գաղափար

ւթեան գործերը։ Ո՞ր գործերը. մի՞թէ {պապերը} անվայել գործեր էին գործում, մի՞թէ Աստո

կայութեամբ։ Կրակով ու սրով կապեցին {պապերը} մարդկութեան բերանը, նորա բանականութեան

պական քաղաքականութիւնը։ Վաղուց ահա {պապերը}, իւրեանց անձը Յիսուսի Քրիստոսի անսխալե

ցան բոլոր Եւրոպական թագաւորութեններից։ {Պապերը} ինքեանք եւս տեսան վերջապէս, թէ Յիսուսա

ան։ Շատ բնական եւ հասկանալի բան է, որ {Պապերը}, տեսանելով, որ գործը այսպիսի ընթացք ս

ադար դեսպաններ էին ուղարկում Պապի մօտ։ {Պապերը} գործ էին դնում երբեմն ողոքանք, երբեմն

Վերջապէս Կլեմենտ X եւ Իննովկենտիոս XII {Պապերը}, տեսանելով Յիսուսեան քարոզիչների կամակ

ատալիքը՝ հերքելով այն ամենայն, ինչ որ {Պապերը} իւրեանց անձնական օգտի համար աւելացրել է

ւթեան մէջ էին թողնում Յիսուսեանք Հռովմի {պապերը} ։ Բացի այս կարծիքից, ստացուեցան ահա ամ

ածուրացական եւ այլն եւ այլն։  {Պապերը} անսխալ եւ անմեղանչական են այս հիման վեր

բնակւում եմ ես, եւ որ երբեմն եղած է իմ {պապերի} բնակարանը, տեսել է շատ ցրտաշունչ փոթոր

րդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի եւ {պապերի} գողացած ոսկորների վերա: Մեր համա

ատութիւնը հետզհետէ կապանքի տակ է դրւում {պապերի} ձեռքով, որ, օգուտ քաղելով ազգերի տգիտ

մանակ չգտանէին ուշադրութիւն դարձուցանել {պապերի} եւ առհասարակ եկեղեցականների անկարգ գործ

անահայր կարգելու։ Մինչեւ սորա ժամանակը {պապերի} անկախութիւնը մնացած էր լոկ խօսքերով միա

, եւ տեսանում ենք ահա, որ քսան եւ չորս {պապերից}, որ այս միջոցին նստան Հռովմէական եկեղե

նց այն զզուելի հանդիսաւորութեան։ Յետոյ {պապերից} մինը վարձու է առնում իւր անմեղանչականու

Հայաստանին եւ թագաւոր դնել Արշակի որդի {Պապը}: Թէոդոսը թագ է կապում Պապին եւ իւր զօր

պարսիկների հետ, յաղթւում են սոքա, եւ {Պապը}, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ են դա

տանալով, յետ են դառնում Յունաց զօրքը: {Պապը}, նմանելով իւր հօրը, սկսում է անպիտանո

լ։ Սուրբ Ներսէսը յանդիմանում է նորան: {Պապը} բարկացած, բայց սուտ բարեկամ կեղծաւորու

եան համախոհք ասոր ըսելիք ունի՞ն. իրենց {պապը} սա՛ ժամանակիս միլլիոն մը հաւատարիմ ժողո

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Պապը}, " Իմ թագաւորութիւնը այս աշխարհից չէ՛

արկեշտ նշանակ, Բայց վեցերորդ Պիոս {պապը} դուրս տուեց մի մեծ կոնդակ.

թի փոխանակ Աշխատում էր ողջ քաղաքին {պապը} առնել խայտառակ։ Չգիտեմ ինչո

որ գտնւում էր տան մօտին։ Իմ {պապը} երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը,

. " վեցերորդը՝ մի՜ շնար "։ {Պապը} տեսաւ, որ իւր գործը քարտուղարը իմացաւ

ւ. Քարտուղարը այն մասին գրեց, որ {պապը} վեցերորդ էր, Մանաւանդ այս համարն

այսպիսի գործ կատարել, մանաւանդ որ Տէր {Պապը} նզովել է այս աշխատութեան հեղինակը եւ կա

մ էին շատ հռոմայեցի գաղթականներ, Հռոմի {պապը} մի ժամանակ ժողովրդի ձեռնտուութեամբ բաց

ւում է կարդինալի անհաւատարմութիւնը դէպի {պապը} եւ նորա Յիսուսեան կարգի հետ ունեցած հա

ետ ունեցած հաղորդակցութիւնները: Երբ որ {պապը} շտապում էր պատժել նորա ապերախտութիւնը ե

աջ բերել նորա գործերից մէկ քանիսը: Երբ {պապը} յանձնում է սորան մի ցուցանելի գործ. ապ

եւ պապի աչքում երեւելու հաւատարիմ: Եթէ {պապը} նորան ասում էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթ

ի օրհնութեան կոնդակ հանելու: Ի հարկէ, {պապը} այնպիսի անարգութիւն յանձն չէր առնլու,

պարհ գտաւ եւ գլուխ բերեց կոնդակը: {Պապը} իմացաւ այս բանը. բայց ինչպէս վերեւում

չարաբանելով իւր մեծ բարերարը, որի հետ {պապը} եկեղեցական գործերի պատճառով ունէր շատ վ

ա դէմ: Այս բոլորիս պատճառն այն էր, որ {պապը} մի ժամանակ բարկացաւ նորա յանցանքի վերայ

ին կիրք: Դիցո՛ւք թէ նա կարծում էր, թէ {պապը} անիրաւութիւն է արել նորան, որ չէ դատապ

իցների մօտ խօսում էր այսպէս. հո՞ մեռաւ {պապը}, այսուհետեւ հո՞ չէ՛ կարող ոչինչ առնել

այն ազգակործան գործերը: Եթէ հանգուցեալ {պապը} չլինէր, դու կարծո՛ւմ ես, թէ Հռոմի ժող

: Երրորդ հոգատար Սորան հանգուցեալ {պապը} արժանաւորութիւն տուեց, բայց թէ ի՞նչ պա

Մխիթարեանք քահանայապետ խօսքով՝ Հռովմի {Պապը} ։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, եթէ վերը յիշու

շ ազգերի պատրիարքները, որպէս եւ Հռովմի {Պապը}. ո՛ւր մնաց, որ Յովհաննէս Աւետարանիչը

րել է այնքան հարստութիւն, որ յետոյ մեր {պապը} եւ հայրը ողջ փչացուցել են, ասելս այն է

րոտալից փայլատակները։ Պաւլոս հինգերորդ {պապը}, 1605 թ. յաջորդելով Կլեմենտ ութերորդի

712 թուականին Կլեմենտ տասն եւ մի երրորդ {Պապը} հաստատեց Մխիթարեան միաբանութիւնը, որ ա

ազգի մէջ պապական ուղղափառութիւնը։ Ե՛ւ {Պապը}, ե՛ւ Վենետիկեան կառավարութիւնը նայում

ին գնում Հռովմից պատերազմի համար։ Միւս {պապը}, մեծ արծաթ ստանալով, յօժարում է Կոստա

գոր եօթներորդ պապի կեանքից։ Մինչեւ այս {պապը} արեւմուտքի թագաւորքը իւրեանց հողի վերայ

արուէր ամուսնաւոր քահանայի ձեռքով։ Այս {պապը}, ասում եմ, հրապարակով յայտնեց աշխարհի

ասպատակութիւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, որ {պապը} պարգեւեց Դմիտրի Դալմաթեան դուքսին թագաւ

թութիւն էին տալիս Ռուսաց թագաւորին, թէ {պապը}, զիջանելով երիտասարդ արքայազնի խնդրին

վերայ, պիտոյ է նորա պաշտպանը լինի "։ {Պապը} միեւնոյն երդումը պահանջեց Սվենոն Դանեմա

եղ քարոզւում էր կոյր հնազանդութիւն դէպի {պապը}, ամենայն տեղ ներւում էին բոլոր մեղքերը

բանը ընդդէմ էր Աստուծոյ օրէնքին։ Բայց {պապը} խոստանում է կատարել Հենրիկոսի խնդիրը,

այքը։ Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ {Պապը} լուծեց նորա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի

ն համար, այն աշխատասիրութիւնը, որ այս {պապը} կարդալով բացագանչել էր ուրախութենից՝ S

հարազատ զաւակներ... Կլեմենդ XIV {Պապը}, հասկանալով Յիսուսեանների հոգին եւ խաբ

յր հնազանդութիւն դէպի կարգի Գեներալը եւ {Պապը} "։ Վերջին ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համար

անհրաժեշտ համարեց. պատճառ, գիտէր, թէ {Պապը} շատ փոքր է սիրում այլ Կարգերը, որոնք Պ

մանաւանդ Լայենէզն էր գրել։ Պաւլոս III {Պապը}, կարդալով այս պայմանքը, ուրախութենիցը

ապատկեց ջանքը, որ իւր կողմը շրջէ որպէս {Պապը}, նոյնպէս եւ Կարդինալ Գուիդիչիօնին. փո

ասաւ իւր ցանկացած նպատակին։ Պաւլոս III {Պապը} իւր կոնդակովը, որ գրած էր 1540 թիւ դեկ

օնի եկեղեցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ {Պապը}, Սալմերոն եւ Բրուէ Յիսուսեանները ուղար

նորանց թիւը բարձրացաւ մինչեւ ութսուն։ {Պապը}, օրէ օր համոզուելով Իգնատիոսի ջերմեռան

ամ այնպիսի մեղքերին, որ մինչեւ այն օրը {Պապը} միայն քաւում էր։ Պապին մնացել էր սեպհա

մ էր Գերմանիայի մէջ։ Զուր տեղը Լեւոն X {Պապը} աշխատում էր փակել նորա առաջը " Նզովքի կ

արդէն բանը բանից անցել էր։ Պաւլուս III {Պապը}, որպէս զի կարողանայ այս ընդհանուր ընդդ

արկադրեցին, որ լինի այն Տրիդենտի մէջ։ {Պապը} կամենում էր ուղարկել այն ժողովը իբրեւ ի

ոսների մէջ յայտնի թշնամութիւն ծագեցաւ։ {Պապը}, օգուտ քաղելով ժանտախտի յայտնուելուց Տ

ու էին ահա գործը։ Այս պատճառով Պիոս IV {Պապը} հարկադրուեցաւ տասն տարուց յետոյ նոր ի ն

ից դուրս է բերում եզրակացութիւն, թէ եւ {Պապը} որպէս յաջորդ Պետրոսի գերազանց է այլ եպի

հերետիկոս կը համարուին, եւ ժողովը, որ {Պապը} կազմել է միմիայն խորհուրդ առնելու համար

րհամարհանքով դէպի նա եւ դէպի նորա գոված {Պապը} ։ Մանաւանդ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը մի առան

ում կատարեալ հնազանդութիւն ունենալ դէպի {Պապը}, ուր եւ ուղարկելու լինէր նորանց Աւետար

ի 6-ին 1623 թուականին Ուրբանոս Ութերորդ {Պապը} դասեց նորան սուրբերի կարգը։ Կսաւիէից յ

ին երեք հատ նորադարձ իշխաններ։ Պիոս IV {Պապը} շատ փաղաքշանքով ընդունեց այս դեսպանութի

ել իւրեանց Կարգի համար։ Իննովկենտիոս X {Պապը} ընդունեց Դօմինիկեանները իւր պաշտպանութե

լ Իննովկենտիոս X-ի յաջորդ Ալեքսանդր VII {Պապը} եւ հաւատացնել նորան, թէ Դօմինիկեանք ին

Յիսուսեաններին զրպարտել են նորանց։ Նոր {Պապը} դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ արդարացուց

ակից դարձան Յիսուսեաններին։ Կլեմենտ XI {Պապը} տեսաւ, որ ճար չ'կայ, դարձեալ նզովեց Յ

յառաջ Յիսուսեաններից մինը ասաց. " Եթե {Պապը} միտք ունի այլեւս վշտացնել Յիսուսեանները

կարմիր "։ Դեսպանը պատասխանեց, թէ {Պապը}, իբրեւ Քրիստոսի փոխանորդ աշխարհի երեսի

կարելի՞ է, արդեօք, - ասաց Կայսրը, - որ {Պապը} ճշմարիտ դատողութիւն առնէր Չինաստանի մաս

լ Եւրոպական գործերի վերայ "։ " Սրբազան {Պապը} չէ կամենում դատողութիւն առնել Չինաստանի

ծերակուտի անդամքը, յայտնեց նորանց, թէ {Պապը} եւ թագաւորը ցանկանում էին տեսանել Յիսու

անուկներին այն ամենայն գիտութիւնքը, որ {Պապը} պարզապէս նշանակել էր իւր կոնդակներից մի

IV-ի ընդդէմ գրուած նզովքի կոնդակը։ {Պապը} շատ սիրով ընդունեց Հենրիկոսի դեսպանքը,

յարմարուելով քաղաքական հանգամանքներին։ {Պապը} խոստացաւ լուծանել այս ամուսնական կապը.

ումը լուր ստացուեցաւ, թէ Ուրբանոս VIII {Պապը} ոչնչացուցել է Սիկստոս V-ի կոնդակը, որի

ներին։ Արդարեւ մի քանի ժամանակից յետոյ {Պապը} դրեց նախարարի եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու

ակում անուանուեցաւ Լիոնի Արքեպիսկոպոս։ {Պապը}, իբրեւ փոխարէն այն բարերարութեանը, որ

իւրեանց խորամանկութիւնը, որ խաբեն ե՛ւ {Պապը}, ե՛ւ Լուդովիկոս XIVը։ Նոքա հաւատացուց

որհակալ կը լինէր Պապից, եթե դատապարտէր {Պապը} այս գիրքը։ Կլեմենտ XIը, կարդալով այս

չէր հաւատացնել եւ Լուդովիկոս XIVին, թէ {Պապը} շատ ցանկանում էր, որ թագաւորը ընդունէր

րանսիացոց եպիսկոպոսները պահանջեցին, որ {Պապը} բացայայտէ, թէ Քենելի գրքի կանոններից ո

բարեպաշտ ականջի համար լսելու անպատեհ։ {Պապը} պատասխանեց, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է

եններից գանգատներ Յիսուսեանների վերայ։ {Պապը} քննութեան ժողովք նշանակեց մանաւանդ այնպ

երջապէս 1773 թուականի յուլիսի 21 օրումը {Պապը} ստորագրեց այն կոդակը, որով ջնջում էր Յ

ջուելուց ութ ամիս յետոյ առոյգ եւ զուարթ {Պապը} հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քանի ժամից յետ

ս անուանւում է այն նզովքի կոնդակը, որով {Պապը} դուրս է ձգում եկեղեցուց Յիսուսեան քարոզ

թէ մարդս սխալական է եւ մեղանչական, իսկ {Պապը} մարդ է, միմիայն անսխալելի եւ անմեղանչակ

անմեղանչական Աստուծոյ ձեռագործ. ուրեմն {Պապը}, մարդ լինելով, անսխալ է եւ անմեղանչական

գությամբ, որ այսուհետեւ պիտի դուրս գար {պապի} իրավասության տակից, հոգեւորականություն

, դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն {Պապի} գիրկը եւ արժանի լինին փրկութեան: Այս ա

որ Գերմանիոյ թագուհին Հիւր էր եկել {պապի} մօտը մի օր, երբ նա տանը չէր. " Պ

. նա ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. Լեւոն {պապի} արտասուքի կաթիլները հազիւ կարողացան նոր

ատարք ունեցաւ, որոնցից երկուքը եղել են {պապի} քահանաներից: Նոցանից եւ ո՛չ մինը

նէր գործարանը եւ ցոյց տար իւր պտուղքը: {Պապի} արժանաւոր գործերից մինը եւս այս էր, որ

: Բանը հասաւ պապին. պէտք է իմանալ, որ {պապի} սիրելի կարդինալն եւս հոգատարների կողմու

ործարանի գրագիրը եւ խորհրդական անդամը, {պապի} մեռանելուց յետոյ, անց են կենում դէպի կ

գնական լինել, բայց սուտ էր այդ խօսքը. {պապի} ասութեամբ քեզ պարտ է նոցայ իշխանութեան

էր, իւր կաշառակերութիւնը ծածկելու, եւ {պապի} աչքում երեւելու հաւատարիմ: Եթէ պապը նո

ալի ձեռնով: Երկրորդ պատճառն եւս այս էր {պապի} մահուան: Կարդինալի հոգին ես առաւել բար

բ չափից դուրս խոնարհում են մեր առաջեւ: {Պապի} հետ եւս շատ խորամանկութեամբ վարուեցաւ ն

ը հայհոյել քահանայապետի ոսկերքը: Արդէն {պապի} նոյնիսկ մահուան օրին նա գործարանումը բա

արող բաղխել Վենետիկեան կառավարութեան եւ {Պապի} մարդասիրութեան դուռերը։ Այս տեղերում ց

յկական եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէր {Պապի} սիրտը, երբ նորա միաբանութեան անդամները

ն, եւ դորանով սովորեցնէին ազգերը նայել {պապի} վերայ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկրո

էս հակապապի մեռած մարմինը բերւում է նոր {պապի} առաջեւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը լսե

ատ, ոչ թէ անմիջապէս դէպի Աստուած, այլ {պապի} միջնորդութեամբ, որովհետեւ արքայութեան

՝ պատմելով մի կարճ բան Գրիգոր եօթներորդ {պապի} կեանքից։ Մինչեւ այս պապը արեւմուտքի թա

ւ եպիսկոպոսների վերայ, որ պարտական էին {պապի} ձեռքից ստանալ իւրեանց թագ ու սաղաւարտը

ն մեծ առաքելու ձեռքով։ Նայելով այս {պապի} նամակներին, ամենայն տեղ տեսանում ես այ

հեմ գտանուելով, հրատարակում է իւր անձը {պապի} գործակալ եւ համաձայնում է հարկ տալ նորա

րկուեցաւ նոյնպէս, որի մէջ աւանդւում էր {պապի} ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ

անւում էր մի երիտասարդ մարդ, որ Գրիգոր {պապի} նամակներից մինի մէջ անուանւում է Ռուսաց

Գերմանիայի մէջ պապական դեսպանքը ունէին {պապի} իշխանութիւն, որոնց թուլութեան կամ սաստ

լների ձեռքով ծեծուեցան Կլեմենտ ութերորդ {պապի} ներկայութեամբ։ Կրակով ու սրով կապե

ններից. Ինկվիզիցիօն պահանջում էր այս, {պապի} քաղաքականութիւնը պահանջում էր արիւն, մ

էս բանախօսութիւն բացեց Կլեմենտ ութերորդ {պապի} հետ, որ միա՛յն կարող էր լուծանել ամուս

նից՝ Spiritus Dei est hic, եւ որ նոյն {պապի} կոնդակով 1540 թուականի դեկտեմբերի 27 օր

եւ վերհամբարձ մտածութիւնը ստրկանում են {պապի} յանդգնամիտ անմեղանչականութեանը։ Գի

առաջարկում էր իւր ընկերութեան պայմանքը {Պապի} նկատողութեանը եւ հաստատութեանը, Մխիթար

դնողը, թէպէտեւ նոցա անդամները, որոնք {Պապի} երեսն էին տեսանում, լիզում էին նորա ոտ

, թէ ինքեանք ոչինչ այլ բան չեն, եթէ ոչ {Պապի} արբանեակներ եւ Հռովմէական եկեղեցու հարա

աթափները եւ այլ ուխտաւորների հետ միասին {Պապի} օրհնութիւնը ստանալով, շարունակեց իւր ճ

մէջ։ Այս խորհրդով խոստացան նոքա ընկնել {Պապի} ոտքերը, խնդրել նորա օրհնութիւնը, մատո

նը կատարելու համար անպատճառ հարկաւոր էր {Պապի} օրհնութիւնը եւ մանաւանդ ողորմութիւնը.

ատիոսի աշակերտքը, շատ շնորհակալ մնալով {Պապի} մարդասէր ընդունելութենից, ստանալով նոր

Ֆաբերը եւ Լայենէզը գնան Հռովմ, ընկնեն {Պապի} ոտքերը եւ մատուցանեն նորան իւրեանց ծառա

Օրտիցը ինքը այս երեք ընկերները տարեց {Պապի} մօտ, որ շատ սիրով ընդունեց նորանց, առ

ութեամբը, նոր կողմնակիցներ ստացաւ, որ {Պապի} դռնումը զօրեղ մարդիկ էին։ Նոցա մէջ էին

րծ էր դնում նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը {Պապի} դռնումը, որ յառաջադիմութիւն պարգեւէ Իգ

ց ջերմեռանդութիւնը, որ կարողանան շահել {Պապի} հաճութիւնը. ցրուեցան բոլոր Իտալիայի քա

տոյ Իգնատիոսին հարկաւոր եղաւ դիմել դէպի {Պապի} պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը սրբեց

ը. ամենայն ինչ մի խօսքով շատ յարմար էր {Պապի} ցանկութեանը եւ հանգամանքների պահանջողու

մարդումը ամենայն ազատ կամք։ Շուտով {Պապի} երեսփոխանների եւ այլ եպիսկոպոսների մէջ

ն սեպհականելը։ Այստեղ հարկաւոր էր, որ {Պապի} կողմի մարդիկը պաշտպանէին Հռովմի Աթոռը։

արծիքները, որ առանձին առանձին տրուեցան {Պապի} հակառակ։ Այս ճառը զանազան տպաւորու

մ են խռովել եկեղեցու խաղաղութիւնը։ {Պապի} դեսպանները եւ Յիսուսեանները գործ դրեցին

ի մօտ, ամենայն հնար գործ էր դնում, որ {Պապի} կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ եղաւ

տածութենների մասին ծանօթութիւն էր տալիս {Պապի} դեսպաններին եւ Յիսուսեաններին, որոնք ի

ոզիչները, եթէ կամենար, առանց խնդրելու {Պապի} յատուկ համաձայնութիւնը։ Բացի բոլոր այս

ամարւում էին ուրացողք, հերետիկոսք, եւ {Պապի} տուած արտօնութեան զօրութենովը կարելի էր

ինքեանք իսկ Կարգի մէջ անմիջապէս։ Բայց {Պապի} կամ այլ Պապական Տէրութենների մօտ գտանւո

էր " ճշմարտանման " probabilis։ Միմիայն {Պապի} պաշտպանութիւնը փրկեց նորան Յիսուսեաններ

ին չէին մտածում ո՛չ առաքելութեանց, ո՛չ {Պապի} եւ ո՛չ մինչեւ անգամ Քրիստոնէութեան վերա

մից եւս անդադար դեսպաններ էին ուղարկում {Պապի} մօտ։ Պապերը գործ էին դնում երբեմն ողոք

օրացած էին, որ կարո՛ղ էին չհնազանդուիլ {Պապի} կամքին։ Բայց այնպիսի խորամանկութեամբ ն

եցցաբարդայի խորհուրդը այն է, որ տարածէ {Պապի} իշխանութիւնը Չինաստանի մէջ եւ դորանով վ

տած էր, միեւնոյն ժամանակում ընկնում էր {Պապի} ոտքերը եւ հաւատացնում էր, թէ իւր Կարգը

անց մի սահմանափակութեան, հլու հպատակ է {Պապի} կամքին։ Մեցցաբարդան, ինչ ժամանակ

րունակեց Մուրաօ անունով միւսը, ի՞նչպէս {Պապի} խիղճը չէ տանջում, այլ ներում է այսպիսի

եան ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան խօսում էր {Պապի} ամենայն գործերի մէջ անմեղանչականութեան

փարը՝ ամենայն իշխանութենից վեր դասելով {Պապի} իշխանութիւնը, այս ճանապարհով եւ՝ իւրե

ը որոշեց հնազանդուիլ միանգամայն Սիկստոս {Պապի} կոնդակին, որի մէջ Հենրիկոս IV-ը անուան

ող էր ջնջել նորանց Ֆրանսիայի միջից եւ, {Պապի} հետ մօտ լինելով, կարո՛ղ էր վնասել եւ բ

ահագին ներածութենից յետոյ, հասարակաբար {Պապի} իշխանութեան եւ հերետիկոսութեան վերայ,

ի վերայ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, ե՛ւ {Պապի} վերայ։ Երբ հանդիսաւոր օրերում նա իւր մ

մ էին Աստուծոյ փոխանորդի՝ անմեղանչական {Պապի} կոնդակը Կարգի ջնջուելու մասին։ Հրամանի

հրատարակուեցան զանազան գուշակութիւններ {Պապի} մօտակայ վախճանի վերայ։ Ման էին գալիս զ

կանումը։ Այս գուշակութիւնքը այլայլեցին {Պապի} հոգու խաղաղութիւնը. " Ես գիտեմ, - ասու

րդի վերայ, ռամիկները առեցին հանգուցեալ {Պապի} պատկերը եւ կախեցին որպէս մահապարտ։ Յիս

Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում {Պապին} եւ իւր զօրքով հանդերձ ուղարկում է Հայաս

րախի մէջ: Այդ աղօթքը ներկայացուցուած է {Պապին} եւ արժանացած է ինդուլգենցիայի: Շատ եւ

ն հռովմէականութեան պատրաստ չենք, այլեւ {Պապին} անունը մեզի յիշած ատեննիդ վրանիս այնպիս

աց ժողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւասութենէ {պապին}, քանզի գումարեցան ի դատապարտել զԱրիոս

նաւոր ժողովս խօսեցան այո՛ զիրաւասութենէ {պապին}, մանաւանդ ՚ի Տրիտենդեանն, ուր ի կողմա

մանաւանդ ՚ի Տրիտենդեանն, ուր ի կողմանէ {պապին} իբրեւ պատգամաւորք յայտնեցան երկու յիսու

կանին, բանս ՚ի մէջ արկին զիրաւասութիւն {պապին}, այլանդակ տրամաբանութեամբ, որում մեծա

զոչինչ որոշեալ. իսկ ճիզվիթ պատգամաւորք {պապին} ցնծացին ընդ կամագիւտն լինել: Եթէ ինքեա

եկեղեցւոյ միշտ հերքեցին զգլխաւորութիւն {պապին}: Ո՞ւր թողցուք զայն, զի մին ի պապից Հռ

կան պատմութեան Բարոնէոսի: Յաջորդ լինել {պապին} առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա իրաւունս ի

վազովսքւոյ առ ի ցուցանել զգերադասութիւն {պապին} Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց սակի գրել զկաթո

տիկոս ես արդէն. Չես հաւատում ո՛չ {պապին}, ո՛չ Աստուծուն, Քեզ մահի մէջ չկա

ճանապարհ ձգելու վերակացուն: Բանը հասաւ {պապին}. պէտք է իմանալ, որ պապի սիրելի կարդին

այն է, թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ {պապին} իւր երկարամեայ աքսորանքից վերադառնալուն

րեսից եւ հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այն {պապին}, որի խոհեմութեան վերայ զարմացել էին ֆր

ն դափնիքը, նորան չէր հաւանում սա: Այն {պապին}, որ մոռացութեան տալով սորա բոլոր յանցա

թիւն, նորան չարանախանձ էր կոչում: Այն {պապին}, որ անբախտ Հռոմի եղած չեղած յոյսն էր,

համար - նորան բարբարոս էր կոչում: Այն {պապին}, որ Հռոմի նախկին իրաւունքը ձեռք բերելո

ամբասողների խօսքը հերիք պատճառ է լինում {Պապին}, կասկած տանելով Մխիթարի պապականութեան

ն անդամները աշխարհին հրատարակէին, թէ " {Պապին} համար գրիչը ձեռքը կացած է, Պապին համար

թէ " Պապին համար գրիչը ձեռքը կացած է, {Պապին} համար է ապրում եւ այլն եւ այլն ")։ Մ

սաղաւարտը, անմիջապէս յանձնած էր Հռովմի {պապին} մեծ առաքելու ձեռքով։ Նայելով այս պ

ու հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր {պապին} եւ նորա օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դ

ոնադրութիւնքը, շատ մեծամեծ մեղքեր, որ {պապին} միայն տուած էր ներելու իրաւունք, ներւո

, նպատակին հասանելու համար։ Մնացել էր {պապին} սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին միա

նալի ձեռքով առաջարկուեցաւ Պաւլոս երրորդ {պապին} հաստատութեան համար, այն աշխատասիրութիւ

ադար հպատակութեան թղթեր են գրում Հռովմի {պապին} ։ Խօսելով այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռանալ

ն, միւսին հետեւելով՝ հաճոյանալ Հռովմի {պապին} ։ Ահա գերապատիւ Չամչեանը եւ նորա գո

, Հայոց կաթողիկոսքը հպատակում են Հռովմի {պապին}, այստեղ ճանաչում են նորա գլխաւորութիւն

նորա յեկեղեցւոյն Հայոց եւ անկանիլ ի գոգ {պապին} Հռովմայ, այլեւ աղճատել զգրածս նախնեաց

առաջին թերթ յունուար 20, ելեալ ի ծոցոյ {պապին}, առեալ զգրիչ վասն պապին, ջանացեալ է մ

ելեալ ի ծոցոյ պապին, առեալ զգրիչ վասն {պապին}, ջանացեալ է միշտ պղտորել զընթացս հատ ո

ան մինչ հերքեն զկարծեցեալ գլխավորութիւն {պապին} Հռովմայ եւ զանտեղի իշխանութիւն նորա ի վ

շրջել նորան իւրեանց կողմը։ Օրտիցը ինքը {Պապին} ներկայացրեց նորանց, որ տուեց իւր օրհնո

լա Կարդինալ Կօնտարինու ձեռքով առաջարկեց {Պապին} իւր կարգի պայմանքը։ Այդ պայմանները այն

ր մինչեւ այն օրը Պապը միայն քաւում էր։ {Պապին} մնացել էր սեպհական թողութիւն տալ այն մե

նոքա իւրեանց համբերութիւնը, սպառնացան {Պապին}, որ թէ նա չ'հաւաքի մի օրինաւոր ընդհանր

առանձին առանձին պարտական են հնազանդուել {Պապին}, եւ թէ նորանցից մինը չ'հնազանդուի, հե

որ բոլորը միասին առած, եթէ հակառակուին {Պապին}, հերետիկոս կը համարուին, եւ ժողովը,

այս երդումը մի մեծ զօրութիւն չունէր եւ {Պապին} մեծ օգուտ չէր կարող բերել. պատճառ, Գե

հալածանքից եւ Եւրոպա հասած, իմաց տուեց {Պապին} Չինաստանի մէջ Յիսուսեանների ձեռքով տարա

նամակի մէջ, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV {Պապին}, վարում էին մի գայթակղեցուցիչ կեանք՝

ր լուացուել). այս պատճառով խոստացաւ {Պապին} մի քանի ժամանակից յետոյ կատարել նորա պա

հաղորդութենից։ Յիսուսեանք համոզում էին {Պապին}, որ նա այս կոնդակը հրատարակէ իբրեւ պապ

գործութիւնք. մինչեւ անգամ համոզում էին {Պապին} ընդունել նորան սուրբերի կարգը։ Օրլ

վասն որոյ ամենայն կերպ ջանում էր օգնել {Պապին} եւ Յիսուսեաններին, թէպէտ եւ ինքը ոչինչ

ւն պապին: Ո՞ւր թողցուք զայն, զի մին ի {պապից} Հռովմայ, արծաթով յօժարանայր վաճառել պա

ով երկար ժամանակ պարապելով: Հետ ուրեմն {պապից} նորան յանձնած մի քանի գործերում հաւատար

մի մեծատունից բաւական մեծ արծաթ առաւ, {պապից} նորա համար մի օրհնութեան կոնդակ հանելու

Այս միջոցին Իգնատիոսը խնդրեց եւ ստացաւ {Պապից} ուրիշ շատ արտօնութիւններ իւր Կարգին։ Ն

նութենից դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի Աբբային {Պապից} պարգեւած արտօնութեան զօրութենովը։ Իգնա

եթէ ծնողքը եւս չ'կամենային, որովհետեւ {Պապից} Յիսուսեան Կարգին տուած արտօնութեան զօրո

ին նահատակ անուանեց նորան, եւ խնդրելով {Պապից} ՝ դասել տուեց նորան սուրբերի կարգը։

անէ, թէ ինքը կատարեց այս գործը ո՛չ եթէ {Պապից} երկիւղ կրելով։ " Paris vaut bien une m

մ է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը լինէր {Պապից}, եթե դատապարտէր Պապը այս գիրքը։ Կլեմե

նս յաշակերտաց իւրոց 'ի Հռովմ առ սրբազան {Պապն} Կղեմէս XI, ընկալաւ 'ի նմանէ բերանացի հ

լո՛ւր զինչ ասես ապա, զոր վկայէ սրբազան {Պապն} Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ "

Ահաւասիկ երեքտասաներորդ Գրիգոր սրբազան {պապն} հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յորում վկայ

նը ( de tels galants), ինչպէս Սիկստոս {Պապն} է, երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց պաշտօ

ութիւն չունէին, կուրօրէն ստրկանում էին {Պապութեանը}, այժմ յայտնի համարձակ ապստամբեցան ընդդ

ատելու խորամանկութեամբ ձեռք բերել Հռոմի {պապութիւնը}, որ առանց մեծ պատրաստութեան եւ ժողովրդ

կական Պապական կառավարութիւնը, ինքը իսկ {Պապութիւնը} ենթարկուի վերանորոգութեան, որ գո՛նէ դո

չեմ առել, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ {պապս}: - Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը

ծացին ընդ կամագիւտն լինել: Եթէ ինքեանք {պապք}, առ ` անձնասիրութեան եւ փառասիրութեան

, որ ժողովուրդը՝ միմեանցից բաժանուած, {պառակտուած}, չկամի ամենեւին ունենալ մի որեւիցէ ընկ

նչպէս, բարձուում է, վերահաստատուիլը, {պառակտուիլը}, պատարուիլը եւ այլն։ Բայց մի տեղ էլ գ

ք քո հետ ո՛չ երեխայ ենք եւ ո՛չ խելացնոր {պառաւ}, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների

ութիւնը պիտի նմանէր մի առասպելի, որ մի {պառաւ} կարող էր պատմել իւր թոռներին ձմեռնային

պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, երբ այն {պառաւ} Ասիան պիտի մանկանայ, եւ ասիական ազգերը

ուրս նայեց պատուհանից եւ տեսաւ մի աղքատ {պառաւ} կին: - Ողորմութի՛ւն արա, զաւա՛կս,

կը, - եւ եթէ իմանայի, որ դու հաւատարիմ {պառաւ} ես, այսինքն, խաբեբայութիւն չես առնում

վ կը ցանկանայ, որ ինքը հասուցանէ, դու {պառաւ} կին ես եւ անզօր, կը խլեն նամակը ձեռքից

մ: Դուրս էի գալիս այնտեղից, ահա մի {պառաւ} աղքատ կին մի նամակ ձեռքին մտած պարոն Շա

ասխանեց կինը: - Եւ ինչպէ՞ս խորամանկ {պառաւ} էր, այնպիսի հարցմունքներ արեց, որ չկա

է իւր գործը եւ կամենալով գնալ, ահա մի {պառաւ}, ինչպէս Մանուշակ դայեկը համարել է ծննդ

ը, անատամ ծերունի է, իսկ նորա մայրը ` {պառաւ}: Եւ որպէս թէ հերիք չէր, որ այս ծերուն

որիս ծերանաս, Երբոր խելքիդ տէր ըլնիս, {Պառաւ} տատիդ չմոռնաս: Տատը գլխովդ պտիտ գայ,

ացան օծելոյն, ես յայն գտայ ՚ի հանդէս. {Պառաւածինն} մարգարէ Յորդանանու ՚ի վտակ Մինչ մկ

ւրանտները մի տղայական, կամ աւելի լաւ ` {պառաւական} ցնորամտութեամբ համարում են իւրեանց անձը

յնով, - այդ հազար կարկատաններով կցկցած {պառաւական} ձեռագործը տուեցին ինձ այն կտակի փոխանակ

տութիւն յանձն առնու Պ. Չամուռճեանը իւր {պառաւական} հերետիկոս եւ անհաւատ խօսքերը մեր համար

անը երաշխաւոր է միայն անհիմն, չնչին եւ {պառաւական} աւանդութիւնը: - Ես, որ մտայ նորա

ակալ հոգու հետ՝ մերժելով անխորհուրդ եւ {պառաւական} աւանդութիւնքը, որ յարգի էին այն միջոցի

հողեղէն մարդ հարկադրում է ժողովրդին իւր {պառաւական} տրամաբանութեամբ, բաց աչքով անմեղանչակա

ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից մերոց {պառաւամիտ} թշնամեաց, որք չկարելով վնաս ինչ իրական

ց ամենայն ի ներկայումս գործունէութեան՝ {պառաւանց} միայն [է] ճահաւոր, յայն սակս արժան համ

ում էին հետեւեալ խօսքերը. ՄԵԾ ՄԱՅՐ {Պառաւը}, մի փոքր հարբած, Իւր թոռների առաջեւ,

նք ճշմարտութեան պարծանքի համար, որ այդ {պառաւը} իւր վայրիվերոյ խօսակցութեան պատուհասը ը

էր որ տեսայ: ՄԵԾ ՄԱՅՐ {Պառաւը}, մի փոքր հարբած, Իւր թոռների առ

արա, զաւա՛կս, ողորմութի՛ւն, - կրկնեց {պառաւը}, - Աստուած բարի դուռ բանայ քեզ: Մա

աչու՞մ ես եղբօրս... - Չէ՛, - ասաց {պառաւը}, - եւ քեզ եւս չեմ ճանաչում, միայն գիտե

աղը, գիտե՞ս: - Գիտեմ, - պատասխանեց {պառաւը}, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես գնում եմ Աս

: - Ոչ ոքի չեմ ցոյց տալ գիրը, - ասաց {պառաւը}, - ես միայն տունը կը հարցնեմ, միամիտ կ

հագնուած: - Շատ բարի, - պատասխանեց {պառաւը}, - Աստուած անփորձ պահէ, շատ խնդաս:

լ նամակը ձեռքից եւ տանել, բայց անպիտան {պառաւը} սկսեց հազար տեսակ ապացոյցներ պահանջել,

կը տան նամակի տէրը: - Գիտէի, - ասաց {պառաւը}, - որ դու չէիր, պարոն, բայց մի՛ բարկա

, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատասխանեց {պառաւը}, եւ նշան տուեց, որ կամենում էր գնալ,

ամանակ պտուկին նայելուց յետոյ, գլխաւոր {պառաւը} ասաց մի զզուելի ձայնով, - " առաջին գնդ

անի վայրկեան անցանելուց յետոյ, գլխաւոր {պառաւը} ասաց, - " երկրորդ գնդակը հալուեցաւ ":

րիկոս IV-ը բռնեց այս եօթանասուն տարեկան {պառաւը}, որ եւ երիտասարդ ժամանակին չէր ցոյց տո

ս մի խորագէտ կին. " Սատանի յետի ոտն էր {պառաւը} ", - ասում է հեղինակը ( եր. 116):

ը պիտի բռնուի, բայց եւ այնպէս խորամանկ {պառաւը} օգուտ է քաղում այն ազդեցութիւնից, որ ա

մարդ էինք կարծում, բայց նա եւս շատախօս {պառաւի} նման երազներով է լցրել իւր նամակը:

դ գրուածը հաւանելի էր եղել մի թեթեւամիտ {պառաւի}, որ երբեմն մի քանի կեղծաւոր մարդերի բե

նքը տայ նամակը: Բայց նամակ... Աղքատ {պառաւի} ձեռք... Որտեղի՞ց, որտե՞ղ: - Երե

վերայ, պատճառ, հայրը պատմել էր աղքատ {պառաւի} անցքը, բայց Շահումեանցը չգիտէր Մանուշա

անիւթը եփւում էր ահա, եւ երբեմն երրորդ {պառաւի} երեսին, հասկանալ կամելով նորա միտքը նո

յում էին երեքը միասին պտուկին. գլխաւոր {պառաւի} դէմքը առաւել զարհուրելի էր նորա գլխի ան

տասարդութեան մէջ, ստացել էր խորտակուած {պառաւի} կերպար: IX Թէեւ Աղուանեանցի հայրը մ

ն պատերազմեց մի իրաւունքից զրկուած հզօր {պառաւի} հետ, որի գիշերատեսիլ զինուորքը շատ էին

ուրել տալիս: Մենք ուզում ենք մէջ բերել {պառաւի} այն խօսքերը միայն, որ նա Հանավանքից տո

Նանիկը մէջ բերել ( եր. 100), ուր հայ {պառաւի} ոգին եւ սիրտը ամէն հարազատութեամբ թափել

էր վախեցածից, բայց որքա՞ն շնորհակալ էր {պառաւից}, որ նամակը չէր տուել իւր հօրը, որով ա

ւ կատարված։ Սորանից 20-30 տարի առաջ շատ {պառաւներ} կամ ծերունիք գործ էին ածում այնպիսի բառ

եօթանասուն, ութսուն տարեկան, քրքրուած {պառաւներ} ձորի խորքի մի անկիւնում շարուած վհկական

ային այնուհետեւ մէջտեղումը ոչ ձոր, ո՛չ {պառաւներ}, ո՛չ խարուկ, ո՛չ պտուկ եւ ո՛չ կատու:

առը հոլովելի ժամանակ Նոր Նախիջեւանի հին {պառաւները} ասում էին՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ իսպա

հեղանիւթով լիք դրուած էր կրակի մէջ: {Պառաւները} մինը միւսից այլանդակ: Գլխի խառնիխու

նակւում: Յանկարծ կատուն մլաւեց: {Պառաւները} սկսեցին շուրջանակի պտոյտ գալ խարուկի չո

ր նոցա ոտքերին, երկրորդ անգամ մլաւեց: {Պառաւները} այս մլաւելու վերայ, դարձեալ սկսեցին պտ

թէ արձակ: Առաջին անգամի նման, {պառաւները} աւարտեցին պտոյտ գալը, երգի վերջանալով

Այս միջոցին կատուն դարձեալ մլաւեց, եւ {պառաւները} առաջին երկու անգամի պէս, սկսեցին պտոյտ

ում, Կառած, կապած, թէ արձակ: {Պառաւները} երրորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը եւ

մար քուրերով, որոնց հրաւիրում էին երեք {պառաւները}... Չկային այնուհետեւ մէջտեղումը ո

ի դաւաճանութեան զոհուածները: Օ՜հ, այդ {պառաւները} ամէն օր եկեղեցի են դնում, եւ ինչպէ՜ս ջ

թէ ասենք, որ լոկ ծերերը, աղջիկները եւ {պառաւները} պարապեն այս բանով, որքա՞ն օգուտ կարող

ձեւով, բայց կին մարդերի մէջ, մանաւանդ {պառաւների} մէջ կան դեռեւս բաւական Թաթարի ձեւեր: Ա

խանակ, որի գրողը եւ հեղինակը էր եւ այդ {պառաւների} արարիչը: Այստեղ չկարողացայ դիմանալ

խօսեցի, պաշտօնական լուր էր այդ քաղաքի {պառաւների} բերանում, թէ կոմս էմմանուէլը կամի նշան

մարեայ թէ պաշտօնական լուր էր այն փողոցի {պառաւների} բերանումը, որոնք աշխարհի երեսին երկու

եւ կատու, անդադար մռմռալով, քծնում էր {պառաւների} ոտքերին եւ աչքը չէր հեռացնում նոյնպէս պ

բարոս խորհուրդը, եթէ թողունք դժոխային {պառաւների} դաւաճանութեան զոհուածները: Օ՜հ, այդ պ

բարձունսը, տղոց ճեռ ու ճօճանակները, {պառաւների} բարձրախօս աղաղակը, երիտասարդ տղոց աղջի

րան: Հեղինակը քաջ հասկացել է այդ տեսակ {պառաւների} եւ ընդհանրապէս կանացի բնութեան ձգականու

տղայութեանս ժամանակ շատ եմ զզուեցուցել {պառաւներին}, որ պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է այս Նորինը կ

գուստները եւս, երկայն, իւղոտ: Այս {պառաւներից} մինի մէջքը կապած էր յարդից հիւսած գօտի

Ինչի՛ չէ, կարելի է, մենք լսած ենք մեր {պառաւներից}, որ սորանի 60-70 տարի առաջ, Նոր-նախիջ

անում. գոնէ շատ տարի առաջ, ես լսել եմ {պառաւներից}: Որքան միտքս գալիս է, այնտեղ մի փոքր

առաջարկութիւնքը եւ դիմադրութիւնքը) եւ {պառլամենտական} ճառերը համարում է որպէս չնչին փոխանակիչ

որա օրհնած հետեւանքը, ինչպէս անգլիական {պառլամենտականութեան} մէջ ": Ի վերջո՞յ, խոստովանեցաւ գոնէ Հ

դրութեանց ": Հեգելի կարծիքով, այդ {պառլամենտականութիւնը} շտեմարան է պոլիտիկական ապականութեան եւ

երը Կարլոս I ձեռքից, չէր յիշում երկայն-{պառլամենտը}, քաղաքական պատերազմները եւ այսպէս անու

ամանակ, փոխում է կրօնը, ի վերջոյ ինքը {պառլամենտը} եւ " իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում է

ին է այժմ վէճը, եւ ճանապարհ բանայ դէպի {պառլամենտը} տիրապետող համակարգութեան հակադիր մարդոց

ադիր էր զինված ուժերով հարձակում գործել {պառլամենտի} վրա: Ինչ էլ որ լինի, այնուամենայնիվ,

նարին տհաճութեամբ լսեցինք մեք անգլիական {պառլամենտի} մէջ լորդ Ջօհն Ռըսսելի խօսքերը ամերիկեան

. տենդային ամբոխմունքով խռնւում է ազգը {պառլամենտի} դռներում, որ կարողանար ստանալ թերեւս ո

հմանադրութեանց կեանքը: " Անգլիական {պառլամենտի} մասին Հեգելի դատողութեանց մէջ, լիքը չա

ատէ ազատ օրէնսդրութիւնքը: Անգլիական {պառլամենտները} խաւար դոմինիկեանների ժողովները չեն, ան

ախ կարեւորագույն ժողովներում, օրինակ, {պառլամենտներում}, ոչ բոլոր անդամներն են ներկա լինում.

այստեղ, հազիվ մի բնակարան գտա եւ 4 օր {պառկած} էի ջերմով բռնված, մինչեւ ստիպվեցա հրավ

։ Խաւար ու գէշ հողի տակ նա միայնակ {պառկած} է, Ոչ ոք նորան այց չերթալ, որ մի

մեռած է։ Այն եկողը չգիտէ, ո՞վ է {պառկած} այն տեղը, Որի՞ ոսկերքն են փթում հ

ենեւին: Տեսանում է մի գեղեցիկ կին, {պառկած} փափուկ փետրալից անկողնի վերայ, ծննդակա

տնեցին Հենրիկ IVին այս բանը, նա հիւանդ {պառկած} տեղից ասաց շրջապատող Պալատականներին. "

ըլլայ՝ ուտենք հագնենք՝ գինին խմենք ու {պառկենք}. Եւ աս կերպով մեր օրերնիս՝ ուրախ

Երեկոյեան խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ դու {պառկես}, Վարդի բոյրից թէ հարբելով Անոյշ գրկի

քսանովն եւ պ. Պոպովն, ես հիվանդացա եւ {պառկեցա} 18 օր մեծ նեղության մեջ. վերջապես աստվ

, տարիներ, մեր շիրիմը կը կորչի. {Պառկի՛ր} խաւար հողի տակ, յոյս մի՛ կապիլ ոչ ոքի

արճիճը, բերում է հիւանդի մօտ. հիւանդը {պառկում} է մէջքի վերայ, երեսը ծածկում են մի պաս

են անում ծոյլերը "՝ " ուտում, խմում, {պառկում} ", այսինքն՝ ուտում են, խմում են, պա

ւմ ", այսինքն՝ ուտում են, խմում են, {պառկում} են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական

ւ միւս բայերի կազմող, ուտում, խմում, {պառկում} չէին կարող բայի զօրութիւն ունենալ առանց

ւորութեան, ինչպէս, " ուտում, խմում, {պառկում} "։ Որեւիցէ հեղինակ, մի բան գրելու

ած քո ձայնից. Յնշի՛ր, քանի՛ դէպի {Պառնաս} Իռիս հասաւ նորանից։ Խն

ած Նորան քըշեց շանթահար, Դու {Պառնասի} աստուածները ցած բերեցիր Հովուաց պա

թունդ թըմրեցան։ Դու հնչեցիր {Պառնասումը}, Երբ Արմազդ յաղթական Տիտաննե

րուն, վաղն կըլլաս փրօդեստան. Ո՛չ {պաս} գիտնաս եւ ո՛չ ուտիք, ո՛չ հաւատքով՝ աղ

Հայր Վարադը պատուիրել է այս մարդին {պաս} պահել այս սուրբ գործը կատարելուց յառաջ

os, Հորթաթողի բարեկենդան կամ Հորթաթողի {պաս} խօսքերը, որ այլաբանութիւն չէ, այլ պար

ով, Աստուած պաշտէր, ժամը երթար, {պասը} պահէր հաւատքով, Արի՛ բա՛ց թող այդ

ամաբանական հակասութեան մէջ: Սուրբ Խաչի {պասին} էր, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ

որհրդով տնկել էիր: - Քո քարոզը մեծ {պասից} երկայն էր։ Ես արծաթ եմ վաստակել՝ քրտի

՝ Կլօդ լէ Ժէ ( Le Jay), Ժան Կօդիւր, {Պասկիէ} Բրուէտ եւ այլ մի քանի խելացի եւ քանքարա

եւ այն ժամանակ անյայտ փաստաբանը՝ Էտիէն {Պասկիէ}, փառաւոր կերպով պաշտպանեց Համալսարանի

ուրս եմ գրում այստեղ բառ առ բառ։ " Թող {Պասկիէ} շաղփաղփէ այնքան, մինչեւ որ մեր անդամնե

բուերը եւ այլ գիշատող թռչունները։ {Պասկիէ}, անառակ, Փարէզեան խաբեբայ, խեղկատակ

sa nature), ամենայն տեսակ յիմար։ {Պասկիէ} վերագիր ամենայն տեսակ զրպարտութենների (

եգիումի մէջ։ Երիտասարդ փաստաբանի ( {Պասկիէի} ) փառաւոր յայտնութիւնը, որ մանաւանդ փա

նել իւրեանց իրաւունքը եւ հերքել հոյակապ {Պասկիէի} իմաստուն ասածները։ Ի՞նչ ասել է, ճշմար

պէս եւ ջախջախուած խորտակուած միանգամայն {Պասկիէի} ճշմարտութեան մուրճի տակ. պատճառ, բանա

տոտի մեր քերուբ. Ի շաղ կրծոց նորա {պասուք} ՝ Ո՜հ, բժշկի ի մի ումպ: Անդ

աշխարհի ամենայն կողմը ճանապարհդ բաց է, {պասպորտ} տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես սպասում,

ցնել, թէ տրոպիկական աշխարհների մշտական {պասսատքը} առաջանում էին հիմնուած լինելով էապէս այ

րի տակումը փռած էր հիւանդի հանդերձից մի {պաստառ}. թեթեւի պատրաստութիւնը լինում է երեկոյ

որութենով: Վերայի կապան, թէեւ հասարակ {պաստառից}, բայց կուրծքը բաց կարած. եւ այս սէգմե

ծ էին մի սպիտակ փրփուրի նման անթափանցիկ {պաստառից} լայն զգեստ, որ երբեք չէր ծածկում աչքից

ձախ կողմը, ձգած է. ուրարաձեւ նոյնպիսի {պաստառից} շղարշ, բաց կապոյտ գունով, որ յետոյ մէ

կերութիւնը: Բայց դայեկը վերմակ կամ այլ {պաստառներ} խնդրելով նորածինը փաթաթելու համար, բեր

էին մաքրել կամ գործել նորանցից զանազան {պաստառներ} մի շաբաթուայ մէջ։ Երեխայք մինչեւ անգամ

երը մաքուր, գեղեցիկ, նոր եւ արժանաւոր {պաստառներից}: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որին դեռ չենք

ում է մէջքի վերայ, երեսը ծածկում են մի {պաստառով}. մի կին, բռնում է մաղը իւր սարքովը հի

արտավորեցրած կլինես: Ես չգիտեմ, թե {պաստոր} Բարտոլդը Թուրքիայի հայ բողոքականների մա

ը հանդարտեց, առայ թղթերիս միջից Յուլիա {Պաստրանայի} պատկերը, ցած իջայ պատից նորա բակը եւ ո

րպէ՞ս ստրուկ թոպեալ ի գանս Որպէ՞ս {պասքի} փրկութեան, Կամ բռնութեանն զոհ ի կ

սի Բ հատորը ավարտված է, շուտով կտպվի " {Պավլոս} եւ Վիրգինիան ", իմ " Թափառական Հրեան "

սրտե շնորհակալ եմ սիրելի բարեկամ Անանիա {Պավլովիչ} Սուլթան-Շահին, նրա՝ իմ վիճակի մասին հ

ջնում է սարից, կարգելուի՞, եթէ մտածես {պատ} քաշել նորա առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփով

՚երթայ 28-ին: 28-ին ստացայ մի նամակ. {պատ[ասխանը]} գրեցի 29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր

, 300 երկու տ[ող] 54 Խաֆաֆ[եանցին], {պատ[կերի]} եւ 2 տողի մա[սին] 55 Լոնդոն 56 Կով

ջ պարունակելով, երբեմն եւս այս հեղուկը {պատած} եղջերային կամ ոսկրանյութ պատենով. ուրե

ի մէջ Աստղիկ էր ծագում... Թէեւ երկինքը {պատած} էին թանձր ամպերով: - Ծնանելու ժամա

րբ սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով {պատած} խոնաւ գետնափորի մէջ... Ամեն մի զու

: Անցա՛ն այն ժամանակները, երբ մշուշով {պատած} մարդկային երեւակայութիւնը ոչնչից տիեզեր

այ, մեր յիշատակ չի պատուիլ, Մեզի {պատած} կոշտ հողը չի ցօղիլ աչքի ցօղով։ Կ՚

թիւնքը մի ազգի, որ միջնադարեան մշուշով {պատած} կամ ոչինչ չէ կարդում, կամ թէ՝ ժողոված

փ եւս առաւել մենք՝ շատ տկարութիւններով {պատած}, այժմեան մարդիկս։ Իսկ այդ Հայոց աբ

ունելութեան տեղ կարող է հասկացվել, թէեւ {պատած} կարելի է եւ կրաւորականապէս գործ դնել, ի

Դուք կը հարկադրուիք յայտնել, թէ դժոխքը {պատած} պաշարած է թշնամիներից եւ թէ գտանւում է

ը, նորա բոլոր միւս աշխատութենների նման {պատած} է ծածկախօսութեան մառախուղով: Այս աստու

յն լուսաւորութիւն ասուած խաւարին, որով {պատած} էր Եւրոպան միջին դարերում: Չէ իմանում

րբ երեւեցան նորա երկայն եւ կանաչ ժանգով {պատած} ատամները: Այս ժպիտը նախընթաց էր այն կա

կողմից փորձանքներով եւ ամբոխմունքներով {պատած}, առաւել եւս քան թէ այլ մահկանացուք, կ

միայն Քրիստոսի պատկերը՝ ոսկիով արծաթով {պատած}, յաղթական կերպով կանգնած թագաւորների ե

Հեգելի սահմանադրական շինուածին եւ նորա {պատահաբար} ինքնավարութիւնը ( самоуправление) յարգ

արո՛ղ էր պատահել, որ մի ծանօթ կրօնաւոր {պատահաբար} մօտենար նորան։ Բայց բանը այս էր, որ Դ

տակարան ես պահում տանդ եւ ամենայն օրում {պատահած} կամ լսած անցքերդ գրում ես այնտեղ, մանա

մբ, թէեւ ոչինչ բնական կապակցութիւն չէր {պատահած} այդ օտար երկրացի կատուների հետ: Այսպէս

զանազան հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք {պատահած} ենք երբեմն երբեմն... Բանը միայն տօն կա

թողեց մեզ մի սարսափելի յիշատակ իւր մէջ {պատահած} զարհուրելի գործերի, որոնց ամեն մինը եօ

ադեան շնորհին, ինձ պատասխանեց, թէ այն {պատահած} անախորժութեններից յետոյ, որով կասկածել

ձեռքով, ըստ որում՝ այդ բոլոր անցքերը {պատահած} էին երազում: " Ընծայի ընդունելութեան "

նո՛յնպէս, եւ մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ {պատահած} պատմական անցքերի նաեւ մի ամենաչնչին հան

այսպիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս երբեք {պատահած} չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի ն

երգի բովանդակութիւնը առած էր ստուգապէս {պատահած} անցքից... - Արդէն ժամանակ է դէպի

ւ աւելի զայրացած կխօսիմ նորա վերայ, եւ {պատահած} տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտառակել նորա ե՛

- ես այսքան գիտեմ, թէ այն մարդիկը, որ {պատահած} էին մահին, այնուհետեւ առաւել չեն ապրել

ւխ կը գան, ամենեւին եւ մտածել չկամին, {պատահած} ժամանակը ասում են, թէ հոգս ունէին եւ մ

ժամանակիս կամ թէ մի փոքր յառաջ պիտոյ է {պատահած} լինի եւ նորա յատկապէս փոխանցութիւնը դէպ

թէ բանը վերաբերւում է Քրիստոսի կեանքում {պատահած} մի անցքի, այն ժամանակ հարկաւոր է երեւա

այսինքն՝ Լօյոլայի մահը։ Նորա կեանքում {պատահած} անօրինակ անցքերը, նորա անդադար հոգսը ե

թէ նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ մի ստոյգ {պատահած} իրողութիւն ( թէեւ այլապէս) կամ մի գաղա

անցք, կամ մի իրողութիւն, որ ստուգապէս {պատահած} էր, դնենք, Թորոսի ժամանակ, այդ բանը

: Անհնարին էր, որ ուրիշ ազգերի մէջ {պատահածը} չպատահէր եւ մեր մէջ. այս րոպէում անչափ

սին եղած վիճակագրության բախտը: Զանազան {պատահական} մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փափուկ եւ սա

ընդունակութիւնքը, այնուհետեւ շատ անգամ {պատահական} ուղղութեանն են հետեւում։ Եթէ գտանւում

զ, թէ մարդու առաքինի կամ վատթար լինելը {պատահական} բան է եւ կախուած նորա դաստիարակութենից

րտը, որ, անիրաւաբար օգուտ քաղելով իւր {պատահական} դրութենից, չարաչար գործ էր դնում իւր ո

: Աւազակի հոգին մոռանում է մի րոպէ իւր {պատահական} դրութիւնը, մոռանում է օգուտ քաղել նորա

վ եւս ազգային դպրոցը, որպէս արդիւնք մի {պատահական} կայծի, առանց որեւիցէ ապահովութեան, այ

րա բնաւորութեան յատկութիւնքը, ամենեւին {պատահական} չեն, այլ յառաջանում են նորանից, որ հա

անութիւն է... հիմք չունի, այլ, իբրեւ {պատահական} մի բան, ենթակայ եւ պատահարների ազդեցու

րբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբրեւ {պատահական} եւ հանգամանքներից կախուած մի բան, այլ

ի հաշուով: Եւ այդ հարստութիւն չէ, այլ {պատահական} հակումն հարստութեան կշռի, երբեմն դէպի

նքի գործեր: " Չկայ մի գործ {պատահական}, Մարդու հոգին ունի կապ. Նո

չէր կարող արգելք լինել մեզ: Աշխարհի {պատահական} կոչումները եւ պատուանունները չեն կարող

վորական երեւոյթ չէ, այլ ցաւագարական եւ {պատահական}, որի օրէնքը երբեք չէ կարող դրուել մարդ

նն է ", փոխանակ " գլխաւոր բանի ", լոկ {պատահական} նմանութիւն է, կարծում ենք, յունականին

բայց վերջը ստուգեցի, որ այս նմանութիւնը {պատահական} էր)։ Թէեւ հին լեզուի մէջ գոլումն, տալու

րհել եւ գայթակղեցնել մի խեղճ մարդ, որի {պատահական} դրութիւնը նախանձելի մի բան չէր աշխարհի

տար ազգեր իւր գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը {պատահական} բաներ են, ոչ բղխում են ազգի կեանքի բնա

աւորութիւնը մարդկութեան եւ ոչ արտաքին, {պատահական}, կամ գնած պատիւների մէջ. եւ դուք, գե

ւ եւ չնկատեց այս կերպարանքը. բայց նորա {պատահական} հայեացքից դէպի դռան կողմը սարսափեցաւ կե

ւթիւնը նման է էական եմ բային, բայց այդ {պատահական} նմանութիւն է միայն սահմանական եղանակի ն

ի վերայ հիմնուած ուղղութիւն է այդ եւ ոչ {պատահականութեան} արդիւնք. որովհետեւ շատ նորելուկ գրողնե

աշխատիլ՝ ազատուելու համար այն սոսկալի {պատահարից}, որին անտարակոյս, եթէ ոչ այսօր, վաղը

ռնու ճանապարհորդը: Ուր թողունք զանազան {պատահարները} այդպիսի հեռավոր եւ վայրենի աշխարհներում

տնջենաւորութիւնը, որ ազատ մնայ ամենայն {պատահարների} երեսից. գ) Դպրոցից յառաջ հոգաբարձութի

լ, իբրեւ պատահական մի բան, ենթակայ եւ {պատահարների} ազդեցութեան: Երկրորդ, որ հող եւ երկիր

կ Եւրոպայի ձեռագործքը գնելու եւ փոխանակ {պատահարների} ձեռքում խաղալիք դառնալու, կարող է ամեն

լեզու հայ յօտարաց, յորս ըստ իս, որչափ {պատահեալ} եմ գրուածոց նոցին առ հասարակ, կորովաբա

եցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ զի {պատահեաց} նմա զի այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորական

ծ չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը {պատահել}, ես բանի ու գործի տեր մարդ եմ, առավոտ

յ էր այստեղ գրել այն խօսակցութիւնը, որ {պատահել} է մի շինականի եւ մի վաճառականի մէջ:

ազատուած: * * * Նոյն օրին, երբ որ {պատահել} էր իմ եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած

: Հարցանում եմ. - Պարո՛ն, ի՞նչ է {պատահել} քեզ, միգուցէ հիւանդ էիր, որ ենթարկուե

են մեզ: Քանի քանի՛ անգամ ցաւելու համար {պատահել} է մեզ տեսանել այնպիսի մարդիկ, որ անարգ

կացա. պատճառ, ո՛չ մի անբաղդութիւն չէր {պատահել}, որ ինձ վիշտ պատճառելով կարողանար ուրա

եւ այստեղ սխալուեցայ. չգիտեմ՝ ինչ էր {պատահել} այդ մարդուն, երեւի թէ իմ հաստատ եւ խիս

ւորութեան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշտ {պատահել} են նախ՝ Յոյների առաջարկութեամբ եւ երկր

ան սկզբունքը կ'ընդունուի: Կարող է {պատահել}, որ ոմանք մարդիկ, կա՛մ ժառանգաբար, կ

մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ, երես առ երես {պատահել} անամօթ վատութեան: Եւ ո՛չ անգամ վշտացան

դատարկ հողմարածութեան վրայ։ Որքան մեզ {պատահել} է լսել այսպիսի կարծիքներ, դոքա, մեծ մ

Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին ես ինքս {պատահել} եմ, որոնք, բացի Rosarium եւ Pater nos

բերութիւնք, ոչինչ վիճակ չէ կարող նորան {պատահել}: Իսկ մարդկային առողջ կեանքը իր լայն ճա

ւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ են {պատահել}: Դուք ձեր կողմից շատ անխոհեմութեամբ էք

ինում դահլիճը մինչեւ առաստաղը: Եթէ ձեզ {պատահել} է երբեւիցէ ընթեռնուլ հայր Բուզենբաումի

րջին ամսի ցուցակն էր, այն գործերի, որ {պատահել} էին բովանդակ երկրագունդի վերայ: -

, որ ներս վազեցի... բայց թէ ի՛նչ էր {պատահել} այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձանից լաւ իմ

ձայնում են նորա հետ. իսկ թէ բախտը բերէ {պատահել} ծերին, նորանից եւս չեն հրաժարւում, նո

, - բոլոր Եւրոպա ման է եկած, վերջումը {պատահել} է Պետերբուրգ, կարծեմ Մոսկուա եւս, այժ

: - Ես եւս զարմացայ, երեւի այդպէս {պատահել} է... ինչեւիցէ, խնդրեցի որ նստի, ար

եւս եկել է բիւզանդական ճշտութենից, այդ {պատահել} է բոլորովին ակամայ: Պատճառ, երգեցողու

ձեռների մէջ: - Քեզ անպատճառ մի բան {պատահել} է, - շարունակեց Շահումեանցը, - ուշաթափ

ների վերայ: Այն տեղերումը շատ անգամ {պատահել} են մարդիկ, որ տեսել են մեզիմեն աղէկներ

անտարակոյս մտածել, որ այդ իրողութիւնը {պատահել} է կրօնական մտքով, ապա ուրեմն Մխիթարը ե

եւ այնքան կարող է ունենալ, որքան գործ {պատահել} են կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ թէ

ւ Ֆրանսիայից։ Գտանուեցան եւ վկայք, որ {պատահել} էին Սալամանկայում այն ժամանակ, երբ Դոմ

վճռեց աքսորել նորան այն նահանգից, ուր {պատահել} էր գործողութիւնը։ Զարմանալին այս է, ո

իսուսեան Կօլլեգիումի մէջ, եւ կարո՛ղ էր {պատահել}, որ մի ծանօթ կրօնաւոր պատահաբար մօտենա

ուրուականների ամրոցը: Զօրօրինակ ինչպէս {պատահել} էր պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ լեզգիներ

այդ ակամայ սխալ լինի, ինչպէս նաեւ մեզ {պատահել} է մեր " Թափառական Հրէայ " անունով Հայեր

ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս, թէ ինչի {պատահել} են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի

իքը, թէ հին ժամանակներում աւելի ստեպ է {պատահել} այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժամանակներում

ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս. թէ ինչի՜ {պատահել} են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի

ցան մեր ազգի գլխից, բայց որ եղել են ու {պատահել} են եւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեան

անակնկալ դեպքերը եւ ծախքերը, որ մինչեւ {պատահելը} չեն երեւում մարդու աչքի եւ եթե կանխատես

՝ այսպիսի հզօր եւ գիտնական հակառակորդի {պատահելով}: - Ես յիմարութիւնների կարդացող չեմ

յունական լուսաւորութիւնը տարածելու, եւ {պատահելով} ազգի իշխանների անսիրտ ընդունելութեանը ե

եւիցէ անսովոր բան: Այս երկու ամսումը, {պատահելով} մի քանի վաճառահանդէսների մէջ, տեսայ մի

ուած տեղից բարձրանում է որպէս շոգի եւ, {պատահելով} ջրերի ( ուրեմն աւելի ցած աստիճանի ջերմո

ս ունենք, որ նոքա հասարակութեան կողմից {պատահելով} մի վարդավառ ընդունելութեան, ո՛չ միայն

Աշխարհի երեսին մի մարդու մտադրութիւն, {պատահելով} տեսակ տեսակ հանգամանքների, կարող է եւ

ցեալ 1860 թուականի յունուար ամսոյ 23-ին {պատահելով} Սատանի հայ Շումէ գիւղի մէջ, տեսայ մի զ

իք, որ կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ չար {պատահելու} չէ, եւ եպիսկոպոսը ոչինչ չէ պիտո կարողա

ջ գրուած են ամենայն տարի աշխարհի երեսին {պատահելու} գործերը, արեգակի եւ լուսնի խաւարումը՝

ից ուրիշ բան տեսած չլինելով, մի մարդու {պատահելու} ժամանակ, երբեք չէ մտածում, որ այդ մար

մ են հազար վերստերով հեռի քաղաքների մէջ {պատահելու} անցքը... Եւ դրականապէս սպասում են այ

ն։ Այս բաները խօսելուց յետոյ, եթէ {պատահելու} լինի մեզ տեսանել այդ հնամոլ պարոնների կ

պատերազմ անեն, թող անեն եւ մեզ միացած {պատահեն}: Իհարկե կարդացած կլինեք Մխիթարյանց մաս

ղմին կուսակից չեն, բայց եթէ առանձնապէս {պատահեն} երիտասարդին, գովում են նորա կարծիքը եւ

ւնենալ, որքան գործ պատահել են կամ պիտի {պատահեն} նորա, մանաւանդ թէ այդ գործը յարակցութի

ւերը ծանօթ են։ Ապա եթէ մի այնպիսի բառի {պատահենք}, որ չկարողանանք հասկանալ, ում հարցնեն

քաններ եւ կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած {պատահեսցի} եւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի ինչ պատա

եսցի եւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի ինչ {պատահեսցի} ՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդա

նոյն խարճովն, բայց եթէ տարաձայնութիւն {պատահեսցի}, մինն եւ կամ միւսն չկամիցին միմեանց մօ

ոյն տուն, դուքան, քուդամ, գաթ եւ մին {պատահեսցի} ի վաճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից դարձեալ

ւմ եմ Գուլի-Շամամային. - Ի՛նչ լաւ {պատահեց} քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գ

այս մէկին, Պատմենք ամենը հերթով, Ինչ {պատահեց} մեր զոյգին: Երբ որ երկրում հարսնքոյր Ե

առնալուց, մտաւ նա մի մութ փողոց. {Պատահեց} մի վարձով բռնած աւազակ, Որին գիտ

ն մէջ: Այժմ ես մի նոր անցք պատմեմ, որ {պատահեց} Հիւսիսային Ամերիկայում: Յիրաւի՛, որ ն

- Զարմանք է, - շարունակեց մայրը, - ի՞նչ {պատահեց} այս մարդու հետ, որ այսքան ուշացաւ: Է՜

տնից դուրս եկած տուն էի գալիս, յանկարծ {պատահեց} պարոն Շահումեանցը, բռնեց եւ բաց չթողեց

ընկած էր խելագարութեան մէջ: - Ի՞նչ {պատահեց} քեզ, սիրական, - հարց արեց Շահումեանցը

: Ներիր ի՛նձ. այդ, ինչպէս ասում եմ, {պատահեց} պահապանի պարսպին մօտ կանգնած լինելուց:

ւր ճանապարհորդութիւնը։ Ճանապարհի վերայ {պատահեց} նորան մի Մաւր, որի հետ սա կրօնական վէճ

ւսեան Կարգը, մինչ իսկոյն Ֆրանսիայի մէջ {պատահեց} զօրեղ հակառակորդների, որք էին Պարլամեն

հի. այս օրերս իմ բարեկամներից մինի հետ {պատահեցայ} ես մի հազուագիւտ քաղաքավարի մարդու:

պատժելու համար: - Այո՛: - Ես {պատահեցայ} ի չարագործի, որ վերատեսուչ էր Հնդկական

հետ ունենայի մի հասարակաց գաղափար: Շատ {պատահեցայ} գեղեցիկ եւ պատուական հոգու տէր մարդերի

Քո Ս. Շահբէգ ": Այո՛, ես {պատահեցայ} Փարիզում եւ Հայկական Մուրադեան վարժարան

մսոն գնալու համար անցանում էի Սինօպից, {պատահեցայ} մի Տաճկաց պաշտօնէի, որ ծառայում էր տեղ

ծանք է նորա համար: Շատ ժամանակ չէ, ես {պատահեցայ} Կունցով ագարակում մի քանի հայ երիտասար

ջութիւնը: Սորանից մի քանի տարի յառաջ, {պատահեցայ} մի հայ երիտասարդի... քաղաքում, որ

խեցին Հայաստան, թէ ի՛նչ ընդունելութեան {պատահեցան} եւ ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը,

նայ հորիզոնից ներքեւ... Շատ ազգեր {պատահեցան} անբախտութեան, բայց այդ չեղաւ նոցայ համ

ազգի լուսաւորութեան համար։ Երկու անգամ {պատահեցանք} Մխիթարին Կոստանդնուպօլսի ճանապարհի վերա

թիւնս հարուստ է այն խօսակցութեամբը, որ {պատահեցաւ} իմ եւ Պ. Խ... մէջ, որ ընդդէմ ամենայն

ի կատակերգական խաղարկութիւնք: Այս բանը {պատահեցաւ} Յունուարի 27-ին Հայկազն Միքայէլ Յարութի

ւմ է առածը. սորա ճշմարտութիւնը ինձ եւս {պատահեցաւ} փորձել, ինչպէս շատերը փորձել են:

ացի շարունակ, մնացածը տեղ տեղ, ինչպէս {պատահեցաւ}: Բայց ինչ որ կարդացի, կարդացի կատարեա

էր կտակը համօրէն ազգի օգտի համար: Ինձ {պատահեցաւ} խօսք բանալ պատուելի կառավարչի հետ, թէ

ամի տպարանում սկսուածը շարունակել: Երբ {պատահեցաւ} ինձ հարցանել Պ. Արամից այդպիսի թանգութ

րապար վաստակեցնել հանդիսականքը, ինչպէս {պատահեցաւ} " Երկու մոռացկոտների " ժամանակ եւ այն,

արհորդութեան միջոցին ( 1859) շատ անգամ {պատահեցաւ} մեզ տեսանել հոյակապ, բայց այժմ ամայի,

էտ, անհեթեթ, թոյլ եւ ամենացած գործը։ {Պատահեցաւ} ինձ եւս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը

արժանաւոր եպիսկոպոսից։ Մեզ, նոյնպէս, {պատահեցաւ} տեսանել այս Թղթի մի ձեռագիր օրինակը Ս.

հոգին, առանց պարգեւ տալու, թէ ինչպէ՛ս {պատահեցաւ} այս, կ'իմանաք յայտարարութեանս վերջումը

բողջ ստացած էր նորա նամակը. այնպէս եւս {պատահեցաւ}, թէեւ Մանուշակը տարակոյս չունէր նորա ս

մնայ կապերի եւ կապանքների մէջ: Այսպէս {պատահեցաւ} եւ Մանուշակին. բայց ինչպէ՞ս զարմացաւ ն

ճակի վերայ: Մանուշակին թեթեւ թափելը {պատահեցաւ} հինգշաբթի երեկոյ: VII Նախիջեւան քա

գնալուց յետ կենալ։ Այս դիպուածը շուտով {պատահեցաւ} ։ Փորթուգալիայի եւ Վենետկի մէջ պատերազմ

ապաշխարութիւն։ Մի անգամ այս կանանց մէջ {պատահեցաւ} մի ամուսնաւոր կին, որ կռուով ապրում էր

Բայց Կարգը իւր արագ յառաջադիմութեան մէջ {պատահեցաւ} եւ հզօր հակառակորդների, որ ճանաչում էի

չէ լինելու "։ Մեցցաբարդայն հինգ անգամ {պատահեցաւ} Կայսրի մօտ, բայց ոչինչ չ'կարողացաւ յառ

մէջ նշանաւոր է մանաւանդ այն գործը, որ {պատահեցաւ} Տուլօնի թագաւորական սերմնարանի կառավարի

24 օր ծովի վերա էի. շատ մրրիկների եւս {պատահեցի}: Կարմիր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգ

տարի տեսանք Մարիենբադումը, անցեալները {պատահեցի} նորան Տրապիզոնտի մէջ. ինչպէ՞ս ուրախացա

այն կարեկցութեան արժանի. ճշմարիտ, եթէ {պատահէի} նորան, կը խրատէի, որ հետ կենար այսպիս

սես թէ խելք կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց {պատահէինք}, քանի որ երեսի վերայ մնացած ազգը փրկել

ւթիւն յիմարութեան վերայ: Եթէ մի մարդու {պատահէիր}, որ խօսում էր քո հետ, փոխանակ նորա խօ

եհեզեայ շապիկը եւս տեսանելու չէիր, եթէ {պատահէիր} այնտեղ. պատճառ, կապայի տակից ծածկում

րի բոցը պիտի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ {պատահէր}, թէ լաւ եւ թէ վատ: Ֆրանսիական ռէվ

ք էին: Եւ եթէ մի լավ մարդ եւս նոցայ կը {պատահէր}, ՚ի միասին կ՚աշխատէին նորա կեանքը կարճ

ինչ ժամանակ պարոն Շահումեանցը այնտեղ կը {պատահէր}, եթէ հօր բարեկամութիւնը եւս կտրուած չլ

: Առաջին մարդու անունը, որին պիտի {պատահէք} Յիշատակարանիս մէջ, Բէգզադէն է: Բէգզադ

գործ սկսանել: Եթե արժանի գիտության բան {պատահի}, կգրեմ Ձեզ անշուշտ: Ձեզ միշտ բարյ

յդ հանձնարարութենից, որի վերա գուցե թե {պատահի} զոհել եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք,

կնի դատաստանի, այն ժամանակ, ով գիտե, {պատահի}, որ տարիներով հարկ լինի մնալ, եւ մեք

րասցե, քո աչքերիդ նույն դժբախտությունը {պատահի}, ինչ 1856 թվականին: Զգուշացի՛ր, եղբա

մանաւանդ եթէ մի արժանի ուշադրութեան բան {պատահի}. այս օրերս իմ բարեկամներից մինի հետ պա

որպէսզի ընդունէ իմ աշխատութիւնքը, եթէ {պատահի} ինձ ուղարկել: Ես կարդում եմ այստեղ " Մ

թիւն: Պարո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ եթէ {պատահի}, որ ասեմ, թէ հայերը մի հոյակապ համալս

է եւ մեր սրտի խոստովանութիւնը: Եւ եթէ {պատահի} մեզ, ո՛վ գիտէ, ճանապարհորդութեամբ կամ

պահովեալ է, եւ անհնար է, թէ նեղութեան {պատահի} ապրուստի կողմից: Փոքրագոյն մասը, որ բ

պրծնի, Եւ թէ իսկոյն նոր ծանօթ մեզ {պատահի} փողոցում, Նորա տեղը աներկբայ նա կ

րիշը քեզ սպանէ, կամ դու քեզ, Կամ {պատահի}, որ քո մահով մեռանիս, Քո ճանապա

էնութիւն գործել անպատիժ: Եւ եթէ այդպէս {պատահի}, ձախողակի, այնուհետեւ այդ եկեղեցականո

եւ իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի {պատահի} այս ամենը, եւ չլինի՛ թէ, անպատրա՛ստ գ

գուցէ, քո վերստին բանդագուշելովը, ինձ {պատահի} սրտնեղութիւն կամ փսխել, այս պատճառով գ

ո՛ղ էք երգել, եթէ մի խնջոյք կամ մի բան {պատահի}: - Շատ շնորհակալ եմ. բայց չեմ կա

ում, գոնեա՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ {պատահիլ} ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն բանագիտի գոր

զայսմանէ չէ խնդիրս. այդ ամենայն կարեն {պատահիլ} եւ ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ նուիրա

բերեալ առաջնորդական գրքերի մէջ կարող են {պատահիլ}, որպէս եւ մեր յիշած գրքի մէջ էլ կան,

ղէին. Եւ ձեռք քաղուսք սրտի կուսին {պատահին}: Այլ խուն ի վեր ամբարձեալ անդի զա

րորդ հատորում յիշեցեալ ժառանգորդացս մահ {պատահիցի}, յայնժամ ժառանգութիւնս զոր տուեալ եմ ն

նախ քան զմահն իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ {պատահիցի} յայնժամ փոխանակ ի Տէր հանգուցելոյն, կտ

ին... Քազ հետ նոքա կը խօսեն, որ {պատահմամբ} հիւր եկան Ահա ինչպէս ես այսօր՝ ծա

րողութիւնք, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ {պատահմամբ} զանց էր արել։ Եւ արդեօք այդպիսի իրողու

արհի բաների մէջ: Սա մի օր եկեղեցու մէջ {պատահմամբ} խօսածի համար յանդիմանութիւն լսելով Թիւթ

, գիտութեամբ յանձնել է այդ աղքատին, որ {պատահմամբ} գնացել էր նորանց տուն, որ նա տանի եւ ք

եւ կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր {պատահմանց}, զորս ամենայն աստ ի թղթոջս ի հինգ հատո

մենու բաժինն. վասն ապահովության ապագայ {պատահմանց} յանձնվի Մադրու որբոց սնդուկին եւ մնասցէ

ւ յԵւրոպ եւս ապել առնել. Եւ ի յայսպիսի {պատահմունս} ամենայն մանրամասնաբար սեպելով սղեալ խար

լխի գալիքը: Ի հարկէ կարելի է ասել, որ {պատահմունք} է այս. կը համաձայնէինք, եթէ հեղինակը

ւթիւնը բոլորովին ապաստան մնացած արտաքին {պատահմունքի}: Այն փոքր ի շատէ աշխարհակալութիւնքը մե

կացուցած օրէնքներ. իւրաքանչիւր առանձին {պատահմունքների} համար կամ Գեներալը, կամ կառավարիչը դնո

խած էին մի քանի շատ հասարակ պատկերներ, {պատահմունքով} գնուած, առանց հասկանալու, թէ ո՞վի պատ

նհետացած իրականության պատկերը: Հաճախ է {պատահում}, որ այդպիսի մարդիկ, որոնք օժտված են հ

դպրոցներ ուղարկուած զաւակներից շատ փոքր {պատահում} է, որ նմանէին մեղուի թոյնը թողած եւ մի

իւր ազգականի տուն: Դեռ ես այր մարդիկը {պատահում} են միմեանց փողոցի մէջ, վաճառանոցում կա

րդավառից, ամառները՝ ամենայն կիւրակէ, {պատահում} են այդտեղ տասն, քսան գերդաստան, որ գն

գնդի կենտրոնի հետ... Այսպիսի բաներ {պատահում} են տարու սկզբից մինչեւ նորա վերջը: Շատ

սնուցանել իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ... {Պատահում} են այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս թէ պ

մ են այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս թէ {պատահում} են. դա շատ հազուագիւտ կանացի սիրտ է,

է նորա բանականութեան վերայ, շատ անգամ {պատահում} է մեզ արտասուքի հեղեղներով լուանալ եւ ա

մի ժամ իւր զօրութիւնը եւ իշխանութիւնը: {Պատահում} են րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ աւ

ն զոհ գնալուց: Աղետալի անցքեր, որ {պատահում} են ամենայն օր մեր կողմերում, յատկապէս

քն է ցօղում. Ու ձեռներըս տաք սրտին են {պատահում}: Ապա ձեռքըս վեր տանելով կրծքի մօտ `

յլ որպէս լոկ գործակատար մարգերի, {Պատահում} էր, որ այդ մարդը շատ անգամ, Անգլ

մ։ Ամեն այսպիսի դիպուածներում ( երբեմն {պատահում} էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վ

լու գաղտնիքը: Այս պատճառով, շատ անգամ {պատահում} է նոցա խօսել յունական արուեստի յաւիտենա

ի տեսակ կերակրով, որ շատ անգամ եւս չէր {պատահում}: Երբ մտածում էինք մեր ներկայ վիճակի վե

նալ, շատ անգամ եւս աւելի վերին: Յաճախ {պատահում} էր եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն ե

ս կարդինալը: Սա իւր մանկութեան օրերում {պատահում} է դիպուածով մի հռոմէական վարդապէտի, որ

եկան խաղացմունքի մէջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է {պատահում}, նշանով ասեմ, որ իմանաս: Այն օրը, ե

ներին քաղաքական բանտն էին տանում, նոքա {պատահում} են մի քանիսին հռոմայեցուոց աւագ մարդերի

շնչարգել եղաւ: Ինչպէս մարդու շատ անգամ {պատահում} է երազի մէջ, երբ նորան պատկերանում է մ

ց վերադառնալով, ճանապարհի վրա՞յ արդեօք {պատահում} է մարզպանին Սեւուկի պարտէզում, թէ՞ Դու

ելի, եւ ամենայն երկու-երէք բառից յետոյ {պատահում} են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ

մբ ոգեւորուած ընկերութեան ուղղութեանը: {Պատահում} են մարդիկ, որ առանց ուշադիր լինելու տե

թէ այն օրիորդի համար էք ասում, որ միշտ {պատահում} է նորա տնում. բայց այսքան պիտի իմանալ

ցին դէպի սա: Զարմանք բան է. շատ անգամ {պատահում} է, որ մեզանից իւրաքանչիւրը ստանում է շ

թ: Ամբողջ մանէթ տասն տարին մի անգամ չէ {պատահում}: Մնում է մեռեալը. գերեզման փորելուց ս

ա վերայ: Բայց, սատանայական, այնպէս է {պատահում}, որ եթէ ոչ միշտ, գոնէ շատ անգամ, այս

Յովնաթանեանցը: Այս անունը առաջին անգամ {պատահում} է մեր ընթերցողներին, ուստի պարտականութ

, դառնալ ղահուէտուն, ինչպէս շատ անգամ {պատահում} էր: Զարմանք բան է, որ Նախիջեւանի ն

տորի փեճեկները... Բայց ինչպէս եւ իցէ {պատահում} է, որ երկարը ամրացած մնամ են գոգնոցի վ

որ առեւտրական հաշիւները անգամ եւ շատ էր {պատահում}, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը վաճառում

ուսել էր ինքն իւրեան: Միշտ այսպէս է {պատահում}, եթէ մի երկբայելի բանի մասին մարդ մի տ

լի ընտրութեան ժամանակից, շատ սակաւ էին {պատահում} այսպիսի ժողովքներ եւ այն երեւելի գործեր

րալի ազդեցութեան տակ, ուրեմն երբէք չէր {պատահում}, որ դատապարտուէր Գեներալը հրապարակով։

նարանը, բայց ընդ հակառակն. երբեմնապէս {պատահում} էր, որ իմ կոյր բախտից չէի կարողանում ը

Այս եւ նմանապիսի սխալանքը բաւական յաճախ {պատահում} են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ պատճառը ա

են իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս էլ {պատահում} է սովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր ա

: Նաւերի կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճախ է {պատահում} այս. եւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է

ն անտիկեան առասպելի հերոսքը: Շատ անգամ {պատահում} է, որ եկեղեցիների գլխի խաչերը լուսաւոր

ք ու գործածութիւն ընկերութեան մէջ։ Եթէ {պատահում} էր հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին լեզուո

նոյն շողը հանդիպել քո դիակին, Երբ {պատանած} սուրբ կտաւօք քեզ թաղել կը պատրաստին:

փլուզանես դու յոխորտ։ Թո՜ղ {պատանեակդ}, մինչ յառոյգ տիս մինչ զօրեսցէ հաստատու

լ տկարութիւնը մանուկ մարդերի մէջ, սոցա {պատանեկութեան} հասակում, մինչեւ կերպարանագործւում էին

յնեցէք ինքներդ. ձեր դուստրը գտանւում է {պատանեկութեան} հասակում. նա սովորած լինելով քնքշութեա

նատիոսի Յիսուսեան Կարգի։ Իգնատիոսը {պատանեկութեան} հասակում շատ գեղեցիկ էր եւ անչափ կնամոլ

արելի ասել, թե հայոց լեզուն չի ունեցել {պատանեկություն} կամ երիտասարդություն այլ այդ հասակները

րական գրված, ինչպե՞ս է անցել այս լեզվի {պատանեկությունը} եւ երիտասարդությունը, ո՞ւր է նորա հիշա

ուղարկեց՝ նոյն իսկ հանդիպած տեղում նորա {պատանը} ձեւելով։ Ցաւելի է, որ մի քանի չքերի

վերայ: Բաւական յաճախ երեւում է այդտեղ {պատանի} աղջիկների եւ կին մարդերի մէջ օրիորդական

սին: Այսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի {պատանի} գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմ

ւթիւնը, ինչ որ վերեւում ասացինք: Նորա {պատանի} կամ մանուկ որդին, շատ անգամ տասներկու

, Բայց մեռած է սրտերը, Մի {պատանի} աշխոյժ կրքով Տեսնում է այս աստղը:

որ մարդու արարք Պատմեմ մի առ մի, {պատանի} հայազգ, Մեհրուժան, Վասակ, Նիկոլ

օսանքը: Յանկարծ տեսանում եմ, մի առոյգ {պատանի} գալիս է, դէպի ինձ ուղղած իւր քայլերը,

արդիկ նորան սիրէին: Վարպետը Սա մի {պատանի} մարդ էր, մեղմ բնաւորութեան տէր եւ խիստ

ենք, որ Փարպեցին 455 թուականին խաղացող {պատանի} է։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժամանա

տ, եթէ այդ թուականին նաեւ քսան տարեկան {պատանի} ճանաչենք Փարպեցուն, որ չէ կարելի թոյլ

նաց Յունաստան։ Փարպեցին 455-ին խաղացող {պատանի} է Աշուշայի տանը, Մեծ Թարգմանիչքը այդ մ

օրեղբօր ընդդիմութիւնը արգելք էին լինում {պատանի} Գեղամեանցի Թիֆլիս ուղարկուելուն։ Նորա

կազարդ վայելչութիւնը կարող էր տրամադրել {պատանի} օրիորդների սիրտը եւ հոգին դէպի մի րօման

էին 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որպէս եւ {պատանի} ոմն նորընծայ եկեալ 'ի վանացն վկայեաց այ

րոզել 18-ամյա մի պատանու ( հայ): Խեղճ {պատանին} միսիոների հարցերի տարափի տակ շփոթված,

ած էին նոյնպէս երկու ծերունի նայիբներ: {Պատանին}, որ առաջնորդեց ինձ, ցոյց տուեց աչքով

այելու համար: Գործակատարը գրում է, եւ {պատանին} յայտնւում է Նիժնիյ-Նովգորոդի վաճառահանդ

բ: Երկու օրից յետոյ իմանում է խեղճ {պատանին}, թէ խաբուել էր իւր քեռուց: Լաց է լինո

. " ես քո՛ եմ ": Ամիրեանն էր այն {պատանին}, Որ ես այստեղ յիշում եմ:

: - Քուրի՛կ, - գանչեց քաջ {պատանին}, - Մնա՛ս բարեաւ, սիրական,

շակող հեղինակների կողմից: Այն նորելուկ {պատանին}, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ

Խոր-խոր քունջերից Հաւաքուած են {պատանիներ} Ամենայն ազգից: Նոցայ անուն

րականության փորձ, որպես ձեռնարկ ի պետս {պատանիների} ՝ այն բոլոր դպրոցների համար, որտեղ լսվ

ս պարապում. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ {պատանիք} անբաղդացած են քո բարբարոսութենով, եւ դ

Մուրադեան վարժարանում գտանուած ազգային {պատանիք}, թերեւս Հռովմէական դաւանութենից, հաստ

խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ {պատանիքը} եւ թէ աղջիկները թողում էին իրենց աշխատո

ւթիւն ": Ո՛հ, երանի՜ թէ մեր ամէն {պատանիքը} այդպէս լինէին. այն ժամանակ, Կոմս էմմա

էր պահում, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի {պատանու} ( հայ): Խեղճ պատանին միսիոների հարցեր

խօսքեր թափւում են Բէգզադէի կողմից աղքատ {պատանու} վերայ: Բանը այնտեղ է հասնում, որ Բէգզ

ր է նորածին մանուկը առնուլ մեզ օրինակ, {պատանու} համար մինչեւ նորա խելահասութիւնը չկայ բ

նդունի Սոս եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար {պատանու} նուաստ երկասիրութիւն ": Ո՛հ, երա

լ նայիբի բարեկամի անունով: Երբ մօտեցայ {պատանուն}, հրամայեց պահապաններին արձակել ձեռքիս

աթը իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս ասել էր {պատանուն}, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մ

բերել կոյս։ Օ՜ն սիգաճեմ ընդ {պատանւոյն} ի լոյս փութա գիտութեան, Յաջող ի ք

բռնած սուր մանգաղ Ու սպիտակ մահու {պատանք}: Ատամները խիստ սուր են,

որերկրեայ օթեւանում Ունին կտաւ լոկ {պատանք} ։ Երանի՜ թէ նոցա համար

նէր մշտական. Չէ՛, կը փըթի եւ այդ {պատանք} - Դա օրէնք է բնութեան։ Այն,

ց այսպէս. " Պատրա՛ստ կաց, Մահու {պատանք} լուանում եմ քո համար ". Եւ այս խ

ւնքը բռնաբարելով, կենդանին մեռեալի հետ {պատանքելը} նմանում է այն բանին, թէ, տեսնելով, ո

յ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի {պատանքի} մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը ազ

յ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի {պատանքի} մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը ազ

չէ ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի հետ {պատանքում}. ամենը ունի իր իրաւունքը եւ սուրբ է։

Կանգնած է մի աղքատ կին. Նորա հանդերձը {պատառ} պատառ, Չունի շապիկ իւր հագին. Անհամար

ած է մի աղքատ կին. Նորա հանդերձը պատառ {պատառ}, Չունի շապիկ իւր հագին. Անհամարձակ նա

այ, իսկ ինքը վազեց խոհարանը, կտրեց մի {պատառ} հաց եւ բերեց, բայց անձրեւից գիճացած եւ

. քահանային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը {պատառ} -պատառ արին եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռ

նային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-{պատառ} արին եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժող

ը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը {պատառել} էր ": Թէեւ պ. Մարկոսը, զանազան դ

ծի վերայ եւ իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն {պատառելով} ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւոր

նորան, մանաւանդ՝ բամբասողների սրտերը {պատառելու} համար: Բայց Պ. Իսահակեանցի այս մեծահո

քո խելքդ ե՞րբ է գալու։ Դիցուք թէ փորդ {պատառենք}, միջումը այբ չկայ, բայց եւ խելապատակի

օթահայց ապաշխարութեամբ եւ առաջի անկմամբ {պատառեցի} նովին սուրբ ձեռօք զձեռնագրեալսն յինէն կ

ծ, թափէի սրտիս եղածը մեր ազգի առաջեւ, {պատառէի} մի քանի կախարդական վարագոյրներ... բա

թվով գրած տոմսակդ հանրագիտական բառարանի {պատառիկի} հետ միասին ստացա: Նախօրոք շնորհակալութ

որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ զսառն որպէս {պատառոտ} առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ ": Ի՛նչ վսեմ

ճանկերը բացած, որպէս թէ պատրաստւում էր {պատառոտել} նորան: Աստարօտը սկսեց փախչել, սա

արդ միգաց սաստիկ վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս {պատառոտէ} նորա գուպար լուսաճեմ, Արի՛ք զսոսա որք

սատանան: Գ Յառաջ եկաւ մի անպիտան, {պատառոտուած}, վիրաւոր, կեղտոտ, անճոռնի, մազերը ե

եռնոցները, որ շատ անգամ մի երեկոյի մէջ {պատառոտուելով} անպիտանանում են կատաղի ծափահարութենից:

այտառակութեանս, գտայ կապոցի մէջ հին եւ {պատառոտուն} հանդերձներ՝ հարիւր, հազար կարկատաններ

լ այժմ միաբանութեան, զի իբրեւ ձորձ ինչ {պատառոտուն} ընդ որով մերկութիւն մարմնոյն երեւի, 'ի

ած հայերի, այլակերպ եւ վերջին աստիճանի {պատառոտուն} հանդերձները, մի գրաստի վրայ այր եւ կին

ն քոյր Եւ սրսկապան խորանին ՚Ի {պատառուածս}, բեկանին Յանկարկատելի ցելոյր

ձայն, աղաղակ, բացի անձրեւի պղպջակների {պատառուելու} ձայնից: Առանց որոտմունքի փայլակը երբեմ

Աչքս ոչինչ այլ բան չէր տեսանում, բացի {պատառուող} պղպջակներից, որ լողում էին լճացած անձր

մէջ փայլատակելու ժամանակ թւում էր, թէ {պատառւում} է երկինքը, իսկ փայլակների լոյսը ներկու

ցոյց տալիս իւրեան մեծատունը, որի լեղին {պատառւում} էր ներսումը բարկութենից, թէ ինչո՛ւ համ

որ երկրում հարսնքոյր Եւ խորանի վարագոյր {Պատառւում} են անկարկատ ` Նաեւ թել-թել, աննկատ ` Կ

ր կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ, {պատաս[խանեցի]} նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ին ( 12 շիշ գինի

ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրուած, նոյն օրը {պատասխ[անեցի]}, որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին նամակ ստացա

յիշատակի ըսելով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս ": {Պատասխ[անի]}. " Հրաման եւ իշխանութիւն տուաւ առաքել

ին, բայց ես ժամանակ չունէի, վասն որոյ {պատասխան} տուի, ինչպէս հարկն էր, ուստի դուք ըստ

հետո քո խղճմտանքովդ քո սրտին եւ հոգուն {պատասխան} տուր, թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, եթ

ղած բան չէ, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու {պատասխան} չգրեմ: Ես ուղարկել էի քեզ 2 ռեցեպտ, ա

րս մի գիր գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, {պատասխան} չունիմ մինչեւ այս օրս: Սրբազանն Պետերբ

վրա, այն ժամանակ կգրեմ քեզ դարձյալ եւ {պատասխան} եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայ

անը լինի, թե չէ այնքան անախորժ է, երբ {պատասխան} չի լինում, կարծես հարցդ հավիտենության

ղ գրությունը: Այս բոլոր հարցերին ես մի {պատասխան} ունեմ - այն որ, տարակուսած եմ եւ բոլոր

նն այդ հարցին տալիս է ուղղակի եւ դրական {պատասխան}, նշանակում է՝ բնության ուսումնասիրութ

ւ " ինչի՞ հիման վրա " հարցերին մենք կամ {պատասխան} չունենք, կամ այդ պատասխանն այնքան անիմ

խ եղա: Կգրես, թե աս քանիում գիրս է {պատասխան} չունիմ տեյի. ես քեզիմեն մեկ հատ գիր առ

ի մեղքի համար նորա թշուառ ծնողը պիտոյ է {պատասխան} տայ Աստուծոյ ահեղ դատաստանի առաջեւ:

ւրաքանչիւր ոք իւր համար միայն կարողանայ {պատասխան} տալ Աստուծոյ արդար դատաստանի առաջեւ, հ

ր աբեղայական բառին տակ կը պախարակուին, {պատասխան} տային ամեն իրենց եղած գրաւոր բամբասանքն

ենց շատ թանգ կը նստի: Աւելի լաւ էր {պատասխան} տալ եւ բամբասանքի առիթները իրենց վերայի

նք։ Այսպիսի գրքի մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ {պատասխան} կրնայինք տալ: Դուք, որ այդ գիրքը կարդ

. մեր գրութեան հիմը եւ միտքը դատել կամ {պատասխան} տալ չէր, այլ միայն կատակել զհամախոհս Մ

գ տողերը կարդա...: Ան թող ըլլայ քեզի {պատասխան}, եթէ ոչ այսուհետեւ քո արժէքդ կատակ է:

ուող մարդու գործ կատարել: Աշխատենք {պատասխան} տալ եւ հետեւեալ խնդրին: §4. " Հիւ

Մեք չենք կարող նոցանից ամեն մինին {պատասխան} տալ. ո՛չ թէ ասելիք չունինք, այլ, որո

թիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ աւելորդ է {պատասխան} տալ այնտեղ, ուր խօսում են հեղինակութեա

ախապատմութեան կողմանէ ի՞նչ կարգ կայ ". {պատասխան} է Այվազովսքին, թէ ընդհանրական ժողովք մ

պս կարէ յայտնել մարդ զդաւանութիւն իւր, {պատասխան} է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ գործով

ւսանողներն դատարկ մարդիկ են, Նոցա {պատասխան} ես կ՚ասեմ այսօր, - Այդ կարծեաց տէ

ով գնանք մենք ատեան, Ֆիզիկից տալ {պատասխան}: Ով մեզանից չգիտէ, Չգ

լուանում ես երգելով: - Ինձ {պատասխան} տուեց այսպէս. " Պատրա՛ստ կաց, Մ

Իմ հարցմունքին այսպէս տուեց {պատասխան}. " Քո օրհասը մօտեցել է, տախտակնե

յդպէս գիշատում էք իմ սիրտը, Շուտ {պատասխան} տուր նազելի խղճալով: - " Մե

ցելութեան: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս. {պատասխան} չստանալով, 17-ին կրկնեցի: 21-ին վերս

, ուր յայտնում են, թէ այսօր-էգուց պիտի {պատասխան} ընդունեն, պիտի ընդունուի՞ ռնգեղջիւրը,

նամակ գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին նամակին {պատասխան} միեւնոյն նամակի մէջ: 10-ին տեսութիւն

13-ին նամակ գրեցի եղբօրս ` 10-ից գրածին {պատասխան}: Այսօր վերակացուի ձեռքով ուղարկեցի կոմ

են. փառք Աստծոյ: Ես էլ լաւ եմ այսօր: {Պատասխան} գրեցի եղբօրս, որ վաղը կ՚առնու: 7-ին ի

ն նամակ ստացայ Աւետիքից, 9-ից գրուած. {պատասխան} գրեցի նոյն օրը, որ եղբօրս տամ երկուշաբ

23 թուականից օգոստոսի, որին պատրաստեցի {պատասխան} սեպտեմբերի 1-ին, որ 2-ին եղբօրս տամ,

ուլթանից, երկուքն էլ անթուական: 5-ին {պատասխան} գրեցի, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամ

, որով ուղարկեց Վադուժի նամակը: 24-ին {պատասխան} գրեցի թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚երթա

29-ին նամակ գրեցի եղբօրս 28-ից ստացածիս {պատասխան}, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի 1-ին նամ

խճանելը: Տէր լուսաւորեսցէ հոգին: 8-ին {պատասխան} գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ս

ցս, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի] նամակը: {Պատասխան} գրեցի Սուլթ[անշահին] թուեալ 12-ից, որ

ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 12-ին {պատասխան} գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ

մ, տանել գերեզման եւ թաղել "։ Եւ նա, {պատասխան} տալով, ասաց պատգամաբերին. " Քրիստոսի

հասկացնել. մենք յանձնառու չենք դրական {պատասխան} տալ այս բանին։ Առ հասարակ, տարածու

մանակ, բայց երբ աւարտել էր իւր խօսքը, {պատասխան} չստանալով գրականութեան դեւից, աչքը ձգե

արց արեց սատանան: Այս հարցմունքին {պատասխան} չեկաւ: Սատանան առաջին անգամ նկատում էր

նպիսի հարցմունքներ արեց, որ չկարողացայ {պատասխան} տալ: Մանուշակը դողում էր վախեցածից

ուի տուն հարսանիք խնդրելու, բայց ոչինչ {պատասխան} չստացաւ հարսնացուի ծնողքի կողմից. նա ա

ճի-օղլուն համարձակուի այսպիսի բացասական {պատասխան} տալ իւր եղբօր առաջարկութեանը, որ նոյնպ

որան, երեւի թէ եղբայրը, եթէ բացասական {պատասխան} տալու լինէր, պիտի ուտէր քրոջ ձեռքից այ

տ, հազիւ թէ երկու խօսքին ստանում էր մի {պատասխան}, եւ այն անիմաստ, կցկտուր եւ, որքան կ

տի հին դիւանների մէջ։ Այս շատ նշանաւոր {պատասխան} է, վասն որոյ դուրս եմ գրում այստեղ բառ

երբ Դօբենին կանչուեցաւ, Պարլամենտի մէջ {պատասխան} տալու համար, ասաց նախագահին. " Աստուա

խաբեցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ դուք պիտոյ է {պատասխան} տաք Աստուծոյ առաջեւը. նա գիտէ, որ ես

տիճանի փափուկ մի խնդիր էր այդ. ուղղակի {պատասխան} տալ այդ հարցին չէր կարելի. վերոյիշեալ

, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ լրբութեամբ {պատասխան} է տալիս: " ապրե՞ս, որդի, խելօք ես խօ

նդհանրապէս, այլ նոր լեզուով, կը լսէիր {պատասխան}, թէ սովորական լեզուն ազգի բերանում այս

որ եթէ իւրեանցից եւս հարցանէիր, չունէր {պատասխան} ։ Թող որ մինչեւ հիմա իսկ այն հեղինակներ

եանց նորա, յայնժամ, Ձեզ եւ ազգին մնայ {պատասխանատու} կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն, իսկ իմ

սկ եթե ոչ, բացի քեզանից անկասկած ոչ ոք {պատասխանատու} չի լինի: Դու էլ, քո հերթին, կարող ես

ի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես {պատասխանատու} եմ նրա բոլոր գործողությունների համար,

անը, ապա հաւատացած կաց, որ դորա համար {պատասխանատու} կը լինի նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ:

չեմ եւ ոչ նորա գլխաւոր աշխատակիցը. ես {պատասխանատու} եմ այն բաների մասին, որ պիտի ընկնէին Յ

կամ թէ այս անունը փոխ տալով՝ Հեղինակը {պատասխանատու} կեցնելէն եւ հարկ եղած ատենը, անոր վրայ

տերի աչքին։ Բայց միշտ մտածում ենք, թէ {պատասխանատու} ենք Աստուծոյ առաջեւ, պատասխանատու՝ խղ

, թէ պատասխանատու ենք Աստուծոյ առաջեւ, {պատասխանատու} ՝ խղճմտանքի եւ առողջ դատողութեան առաջեւ

, որպէս կցորդ քաղաքական իրաւունքների, {պատասխանատու} հասարակաց օրէնքի առաջեւ: Մարդկութեա

խանատու, թող սյժմ սովորին համովիլ, թէ {պատասխանատու} են. թող սովորին այս գաղափարին, թէ հոգ

արելու կրօնական գործերը: Այս ժողովները {պատասխանատու} էին ազգի առաջ ` ի դէմս նրա պատգամաւորնե

արդիւնքն են։ Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ {պատասխանատու} չէ, թէ մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդե

ութեան եւ պատմութեան ազդեցութեանց մասին {պատասխանատու} չէ մարդը, ուրեմն պատասխանատու չէ եւ ոչ

նց մասին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն {պատասխանատու} չէ եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, ե

ու, կատու, առու եւ այլն եւ այլն, կամ {պատասխանատու}, հարկատու, որ ստէպ ութիւն վերջաւորութ

վարդապետութիւնը, հեղինակը մեղաւոր կամ {պատասխանատու} չէ. նա իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղա

տ, եթէ աւանդութիւնը կորել է, հեղինակը {պատասխանատու} չէ, բայց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւ

արդիւնքն են: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ {պատասխանատու} չէ, թէ ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս

ութեան եւ պատմութեան ազդեցութեանց մասին {պատասխանատու} չէ մարդը, ուրեմն եւ պատասխանատու չէ եւ

մասին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն եւ {պատասխանատու} չէ եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, ե

րեմ " կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինակն էր {պատասխանատուն}, ի՞նչ հարկաւորութիւն կար այդ Մխիթարեան

կոչել զիս յէջմիածին վասն յատենի Սինօդին {պատասխանատուութեան}, յաղագս որպէս թէ գրութեան իմոյ ընդդէմ

խիթարեանց զօրաւոր անուամբը պատսպարեր ու {պատասխանատուութեան} հրաժարականն ելեր ի սկզբանէ տուեր է. աս

Հայազգի՛ ծնողներ, զգուշացէ՛ք այս ծանր {պատասխանատուութենից}. հերի՛ք է, եթէ մեզանից իւրաքանչիւր ոք

ենթարկուելով նեղութենների եւ ծանր ծանր {պատասխանատուութենների}, որ յառաջացած կամ յառաջանալու էին դպրո

րկաւոր չէ իւր վերայ առնուլ եւ զաւակների {պատասխանատուութիւնը}: Այս միջոցներում ստացած նամակների

այլ որպէս թէ աւելի ծանրացնելու համար իր {պատասխանատուութիւնը}, նորանց պախարակելու չափով դրուատներ եւ

անայ, ոչ միայն ազատ է այդ լեզուի մասին {պատասխանատուութիւնից}, այլ եւ մեծ շնորհակալութեան արժանի։ Մ

ի չէ, ոչ միայն ազատ է այդ լեզուի մասին {պատասխանատուութիւնից}, այլեւ մեծ շնորհակալութեան արժանի: Մե

, վասնզի, եթէ Մխիթարեանց միտքը, գրքին {պատասխանատուութիւնն} իրենց վրան առնելով, ըստ սովորութեան (

ւթյուն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ վրա {պատասխանատվություն} չեմ վերցնում հարցին այնպես պատասխանել կ

tres ուղարկեց նրան՝ բոլորովին ազատելով {պատասխանատվությունից} եւ դատավարությունից: Այդ խաբեբաների

այ, կարծում ենք թէ աւելի ծանր լինի իւր {պատասխանատւութիւնը}, մանաւանդ եթէ գտանուին մարդիկ, որ յան

տե ղրանց ինտիմ գործերը. թերեւս Անանիան {պատասխանե} այս հարցերին: Ինչպե՞ս է Գրիշան: Համալ

՝ անգէտ համբակաց: Երկրորդ՝ վերտողեալ {պատասխանեաւ}, ակնարկէ Այվազովսքին ՚ի քաւարանն պապակ

ն կառավարութենից զորքի անունով. քաղաքը {պատասխանել} է, թե Մեսսինան կամ Իտալիան զորք չունին

որդ նամակներում չասացի քեզ, որ դու չես {պատասխանել} իմ հարցին, թե տանից ստացե՞լ ես արդյոք

ւմների պատասխաններից, որոնց ես դեռ չեմ {պատասխանել}: Ես պարտքի տակ եմ: Միշել 83. Ղ

ւր է այն բացարձակ չափանիշը, որ կարող է {պատասխանել} այս հարցին: Բացարձակ ոչինչ չկա, այլ ա

անատվություն չեմ վերցնում հարցին այնպես {պատասխանել} կամ խնդիրն այնպես լուծել, որ կարելի լի

մ ես Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում եմ {պատասխանել}, ամաչում եմ խոստովանել, որ այժմ եւս կ

օտ բարեկամներիս գրուածքին կարողանում եմ {պատասխանել}: Ասածիս ապացոյցը կը տեսանես իմ մի քանի

ութեան։ Այս խնդրին կարող է կատարելապէս {պատասխանել} առեւտրական կապակցութիւնը: Ես միանգամ Յ

ւ երեխայական դատողութիւնքը, խնդրում են {պատասխանել}, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դոքա

բայց ֆիզիկական անկարելութիւնը՝ առանձին {պատասխանել} այդ բոլորին, յաղթահարում է մեզ եւ հարկ

ութեան մէջ, անշուշտ, կը հարկադրուէինք {պատասխանել}, բայց Պ. Չերքեզեանցի գրուածի մէջ, բա

յութեան: Ազգութիւնը միայն կարող է {պատասխանել} սորան: Ազգութիւնը է ազգի անձնաւոր

է քարոզուել է Հայոց ազգի մէջ, չէ կարող {պատասխանել} սորան: Եւ այս է պատճառը, որ ծանր է այ

ուսուցանէ զհաւատոյս, պարտի դրականապէս {պատասխանել} առ առաջարկեալ հարցմունս, եւ ո՛չ բնաւ տ

իւնը շատ բանի մէջ երեւեցաւ: Գեղեցիկ էր {պատասխանել} հին փիլիսոփաներից մէկը մի անառակ մարդու

եզ կ՚ասեմ, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ ես ", {պատասխանել} էր նորան փիլիսոփան: Քեզ փոքրիշատէ տեղե

ական լրբութենով կամենում էր ահա դարձեալ {պատասխանել} սատանային, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ

կոսի վերայ, բայց չկարողացան դրականապէս {պատասխանել} նորա հարցասիրութեանը, թէ ի՛նչ դիպուածո

ն, զկոչականն՝ ընդ նմին գրաբար դարձեալ {պատասխանել} առ հարցուածս վարժապետին՝ ըստ մեզ համար

ռաջարկեց։ Ի հարկէ նա ոչինչ չ'կարողացաւ {պատասխանել}, եւ ինչպէս կարող էր պատասխանել, մինչ

րողացաւ պատասխանել, եւ ինչպէս կարող էր {պատասխանել}, մինչ դեռ ոչինչ չգիտէր։ Վանահայրը, տ

։ Կարդինալը չ'կարողացաւ այս հարցմունքին {պատասխանել} ։ Բայց մի գաւառական Յիսուսեան աբեղայ,

պէս " ինչ են անում ", Կիրակոսը կարող է {պատասխանել} բուն հարցմունքին առանց բայական վերջաւոր

է անունով եւ կրօնով, այնպիսին չէ կարող {պատասխանել} կամ մեկնել, թէ ի՛նչ է այն երեւոյթի բնա

ակ կպատասխանեի, բայց այնպիսի թուղթերու {պատասխանելը} իմ գործս չէ: Որովհետեւ իմ աքսորը եւ

ելով լսելեաց եւ ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ {պատասխանելոյ} հնասիրացդ, դիտաւորութիւն դոցա էր ստուգ

որի հոկտեմբերի 9-ին գրած նամակին այսօր {պատասխանելով}, մասնավորապես հայտնեցի. այլ ոչ բոլորո

յց այս հարցմունքին ամենայն ստուգութեամբ {պատասխանելով} ՝ արդեօք բորբոքելու չէի՞նք նոցա դէպի մե

դդէմ պահանջողութեններին լռութեամբ միայն {պատասխանելով}, կ՚անարգէ ձեր կոչումը եւ անձը: Մեր կա

տ էինք յարգել մեր ազնուամիտ թղթակիցքը՝ {պատասխանելով} նոցա հարցմունքին, բայց ֆիզիկական անկար

ին յարգութիւն ցոյց տուած պիտի լինէինք՝ {պատասխանելով} նորա գրուածին։ Բայց մեք կարող չէինք յա

ւստի եւ հարկ եղաւ լռութեամբ մերժել, որ {պատասխանելով} մի գուցէ մեք եւս ընկերանայինք արժանի գր

հբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ՝ ինչ ունի {պատասխանելու} Ղզլարի մանկավարժը: Ես, հերքելով նորա

արժանի հեղինակին: Եւ ինչ հարկ կար {պատասխանելու} մի գրուածի, մինչդեռ հասարակաց կարծիքը

զոհել ենք եւ պիտի զոհենք ամենայն բան։ {Պատասխանելու} չենք տրտնջանքին, որ ժամանակ առ ժամանակ

ող գրելու զիջանք, այդ պ. Չամուռճեանին {պատասխանելու} համար չէ, այլ ընթերցող հասարակութիւնը

կարեկցութիւնը պ. Չամուռճեանի գրուածքին {պատասխանելու} խորհրդով կորուսած ժամանակի վերայ: Ի

խօսում էր քո հետ, փոխանակ նորա խօսքին {պատասխանելու}, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա դու այժմ, եւ

մանաւանդ զզւում եմ աշխարհի երեսին, ապա {պատասխանելու} էի, թէ մի երեսից, որ ոչինչ մարդկային

ը։ Ի՛նչ կերպով կատարւում է այս։ Սորան {պատասխանելու} համար պիտոյ է քննել այդ կրօնի բուն սկզբ

չում է իմ առաջարկած հարցմունքին ուղղակի {պատասխանելուց}. երեւի թէ ձեռք չէ տալիս նորան, եւ, խ

իք ի Նախիջեւանայ ": - Ոչ այդպէս, - {պատասխանեմ} նմա, թէոդոսեցիք են ստորագրողք, գուցէ

որոշ պատասխանը, իսկ նորա ասածներին կը {պատասխանեմ} մեծ ուրախութեամբ: Սոքա են իմ խնդիրները

ասա՛, ես լսում եմ, կը հասկանամ եւ կը {պատասխանեմ} քեզ, եւ լաւ է, որ մեր խօսակցութիւնը ս

մէք: - Ի՞նչ կողմից կամենում ես, որ {պատասխանեմ} քեզ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - այսինքն

ալ տուր եւ ապա հարցրու հարցանելիքդ, որ {պատասխանեն} եւ ամենայն ճշդութեամբ եւ հաւատարմութեամ

անք համարել նորը դրականապէս: Ի՞նչ պիտի {պատասխանեն} մեզ, եթէ հարցնենք, թէ ինչ բանում է կա

կոպէկի արժանաւորութիւն չունին, ուրեմն {պատասխանենք} այդ հարցմունքին, որ շատ մարդ մեր ազգից

ողք: " Շատ հասարակ կերպով ", - կը {պատասխանենք} մեք: " Ազգ ասելով՝ պիտի իմանալ հ

ր մի մասնաւոր վարդապետի տեսչութեան։ {Պատասխանենք} կարճառօտ. Փարպեցու ժամանակ, որպէս եւ

ն, ո՞րքան վարժապետք ու աշակերտք։ Մեք կը {պատասխանենք}, եւ ոչ մի։ Ո՛չ թէ միայն չունի ազգը աշխա

մարդ հարցանելով, կամենում եմ, որ դու {պատասխանես} ինձ նորա մասին կատարելապէս, նորա արժան

չեմ մտանում ուսումնական բաների մէջ, - {պատասխանեց} իմ հիւրը, - բայց ինչ որ վերաբերւում է

- Մի՞թէ մոռացել ես իմ տեսած երազը, - {պատասխանեց} Պ. Բէգզադէն: - Չեմ մոռացել, բայց

ուեցին այդ խօսքերը խօսելու: Շամիլը {պատասխանեց} ինձ. - Սուտ չէ՛ քո կարծիքը իմ հայ

էջ, - հարց արեցի ես: - Չգիտեմ, - {պատասխանեց} խորհրդական ծանօթս եւ նետեց կապոցը իմ առ

ղդը խօսակից լինել: - Ես Հայ եմ, - {պատասխանեց}, - եւ աւելի ոչինչ: Եթէ իմ մարդկութիւն

մասնակից լինել Մուրադեան շնորհին, ինձ {պատասխանեց}, թէ այն պատահած անախորժութեններից յետո

Արամից այդպիսի թանգութեան պատճառը, նա {պատասխանեց}, թէ բոլորովին այլ պատճառով հրաժարուեցա

աբար վարւում են քահանաների հետ: Աբեղան {պատասխանեց}, թէ ինքեանք, վանքի մէջ չլբուր ուտելով

եւ յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ բաների մէջ {պատասխանեց} եւ այս, թէ ինքը՝ Ներսէսը, հակառակ է

ր ենք միմեանց անբաժան ", Օրիորդը {պատասխանեց} հեգնելով. " Նա երէցն է, իսկ ես

, Ինչպէ՞ս չէին արգելում: Նա ինձ այսպէս {պատասխանեց}. Նոցայ միջի նախագահ մարդերը կարդ

իբրեւ փայտ: - Ձեր մռայլութիւն, - {պատասխանեց} վախեցած դեւը, - լաւը չկարողացայ գտնել

ճեղքուածներ: - Հին շինուածք է, - {պատասխանեց} անիծեալը, գլուխ տալով եւ անամօթաբար ժպ

ականութեան վերայ: - Զարմանք չէ, - {պատասխանեց} դեւը, - նա առհասարակ թշնամի է ամենայն

- Չէ, չեմ լսած այդպիսի ազգի մասին, - {պատասխանեց} սատանան, եւ... փռը՜շ... փռնգաց բ

Սատանան, ընդհատելով նորա խօսքը, {պատասխանեց} - Սիրական Բուբանդուս, սկսիր շուտով

սինքն ընդհակառակը: - Շատ բարի, - {պատասխանեց} վէզիրը. իրաւ որ իսկական դժոխային գիտու

- Միայն ծառայ, Ձեր մռայլութիւն, - {պատասխանեց} օրագրապետը, - ես յառաջ եւս ծառայ կարդա

ւթեան վերայ չէ, այլ ժողովրդի վերայ, - {պատասխանեց} լեղապատառ օրագրութեան ոստիկանը, - վիպա

պասանութեան վերայ եւս չկամիմ մտածել, - {պատասխանեց} դժոխքի թագաւորը բարկացած, - ի՞նչ հարկա

- Ամենեւին ճշմարի՛տ է ձեր ասածը, - {պատասխանեց} Բէհեղզեբուղը գլուխ տալով: - Լսուա

ել... թէ ախտոտեալ էր իմ հարբղխով, - {պատասխանեց} կէտադիրը: - Ա՛յ դու խելագար, - գ

- Արդարեւ այդքան, Ձեր մռայլութիւն, - {պատասխանեց} դեւը: - Գովելի է, գովելի է, - բա

, որ նորա պարոնը գնացել էր ախոռ: Ծառան {պատասխանեց}, թէ բաւական ժամանակ է: - Բայց, - յաւ

կը: - Խօսենք, եղբա՛յր, խօսենք, - {պատասխանեց} պ. Շաքարեանցը մեքենաբար, ցանկանալով մ

ատարել, ովի՛ն հրաւիրել եւ ովի՛ն ոչ, - {պատասխանեց} պ. Մարկոսը: - Այո՛, այդպէս: Ես

ու ժամանակ չէ, բե՛ր կարդանք, - իսկոյն {պատասխանեց} պ. Մարկոսը: - Առ, կարդա՛, բայց

ն: - Այնպէս կարդամ, որ հիանաս, - {պատասխանեց} պ. Մարկոսը ջերմութեամբ: Եւ արդարեւ նո

րձ կատարել ժողովի անդամների առաջեւ, նա {պատասխանեց}, թէ չունի այլեւս այն փոշիները, առանց

թուխեանցի քուրայից կը ստանանք նորան, - {պատասխանեց} պ. Շաքարեանցը ինքնաբաւական կերպով:

եց Մանթուխեանցը: - Ահա ցուցակը, - {պատասխանեց} պ. Շաքարեանցը: Մանթուխեանցը վեր ա

ւիրես, ծանօթ կը լինի կ'երթայ, - իսկոյն {պատասխանեց} պ. Մարկոսը: - Ինչ բաներ էք խօսում

ց Շաքարեանցը: - Նորա համար... - {պատասխանեց} Մանթուխեանցը, - նորա համար, որ նա մի

րպէս թեթեւամիտ մարդ իսկոյն համաձայնելով {պատասխանեց}. " Եթէ մի այդպիսի մարդ է Կոմս էմմանուէ

ը ձգեմ, որ շունը ձեռքից հաց չառնու, - {պատասխանեց} պ. Մարկոսը մի փոքր վիրաւորուած Մանթուխ

ան մարդ, որ ողջի վերայ ծիծաղում էր, - {պատասխանեց} Շաքարեանցը: - Եւ ինչպէս էր ծիծաղու

աշակերտ լինել եւրոպական դպրոցներին, - {պատասխանեց} Մանթուխեանցը: - Ինչպէս է ապա նորա

, դուք ազատ էք տնօրինել ինչպէս կամիք, {պատասխանեց} Մանթուխեանցը: Պ. Շաքարեանցը, որպ

սը խնդրեց յատկացնել խնջոյքի օրը. նորան {պատասխանեց} Շաքարեանցը, թէ լինելու է մայիսի 20-ին

, - ասաց նա: - Աստուծոյ բարին, - {պատասխանեց} խօսակիցը: - Դարձեա՞լ գերեզման..

իւն կայ, կառավարութիւն եւ առաջնորդ, - {պատասխանեց} ժամակոչը, ճակատի քրտինքը սրբելով:

ութիւնը, այդպիսի գերեզմա՞ն կը լինի, - {պատասխանեց} կոմս էմմանուէլը: - Ի՛նչ է, մտածու

եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, ե՛ս եմ, - {պատասխանեց} տիրացուն: - Երեւի, օդի լաւութեան պատճ

- Ստո՛յգ է, ես եւս նկատում եմ այդ, - {պատասխանեց} կոմսը, բայց այնպիսի սառնութեամբ, որ յ

շխարհի երեսին: - Գնանք, գնանք, - {պատասխանեց} կոմսը, - բայց այսպէս... ուղիղ. պատ

առքի, զուարթ լոյս - Յիսուս Քրիստոս, - {պատասխանեց} կոմսը, ախ քաշելով սրտի խորքից: Ինքը ի

է՞ չգիտէք, որ մահմետականք էին նոքա, - {պատասխանեց} կոմսը: - Ապա որտեղի՛ց է Հայերի մէջ

ց դուրս գնալը: - Շատ կարելի է, - {պատասխանեց} մայրը, -գուցէ նշանուելու դիտաւորութիւն

ուք ճանաչու՞մ էք նորան: - Այո՜, - {պատասխանեց} կոմսը, - ես այսօր առաւօտ եւս այնտեղ էի

ց լինել ձեզ: - Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, - {պատասխանեց} տիրացուն կակազելով եւ բոլորովին մեքենաբ

ամօթ է մինչեւ անգամ իմ պէսին երգել, - {պատասխանեց} օրիորդը մի փոքր կարմրելով: Բայց բոլորո

իքը: - Ամենեւին զուր էք խօսում, - {պատասխանեց} կոմս էմմանուէլը, - եւ ես չէի կարող երբ

այդ ժամին հիւր պիտի ընդունեմ իմ մօտ, - {պատասխանեց} կոմսը: - Ահա այս պատճառով գնացի գն

լով դէպի օրիորդ Մարիամը: - Այո՛, - {պատասխանեց} օրիորդը: - Չէ՞ կարելի, որ վերստին

ա՞ք, - ընդհատեց կոմսը: - Այո՛, - {պատասխանեց} Մահտեսի Թովմասը, - գողացայ ահա այս թու

արցանել, թէ ինչ թուղթ էր այն: Օրիորդը {պատասխանեց}, թէ մի տաղ է, եւ թէ պատրաստ է երգել ա

րինի երգէք: - Միթէ՛ չէ կարելի, - {պատասխանեց} օրիորդ Մարիամը, - որ դուք մի փոքր վաղ

նչպէ՛ս գտաք: - Չէ կարելի գովել, - {պատասխանեց} բժշկապետը: - Նորա հիւանդութիւնը խճճւու

իրական խորհուրդը: - Լաւ ասացիք, - {պատասխանեց} բժշկապետը, - իմ տալու խորհուրդը չէ միա

ած եմ, ուստի շատ անգամ շփոթւում եմ, - {պատասխանեց} պ. Յովնաթանեանցը, ծածկելով իւր տհաճու

թիւնը կատարել ինձ ամենեւին անհնար է, - {պատասխանեց} պ. Յովնաթանեանցը: - Բայց ձեր դստե

mania) ստանալը ամենեւին հնարաւոր է, - {պատասխանեց} բժշկապետը գերմանական սառնութեամբ:

բաւական մեծաքանակ արծաթ արաղի համար, - {պատասխանեց} գործակատարը, ստրկական պատկառանքով:

րեց պ. Յովնաթանեանցը: -Պարոն, - {պատասխանեց} ծառան դողալով, - խնդրեմ, եթէ կարելի է

արեց պ. Յովնաթանեանցը: - Այո՛, - {պատասխանեց} գործակատարը եւ ձեռքը տարաւ դէպի ծոցը,

ցուց տիկինը: - Ինչպէս կարելի է, - {պատասխանեց} պ. Յովնաթանեանցը. - Նախ որ ես դեռ որո

նք կլինի՞. ով չգիտէ մահի ինչ լինելը, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն Շահումեանցի հարցմունքի

եմ ասում, թէ մարդ է, կամ սատանայ է, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն մի կերպ հանգստութեամբ

- հարցրեց Շահումեանցը: - Նորանից, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ դու, մարդը, որ

երո՞րդ ժամն է: - Դեռեւս վեցերորդ, - {պատասխանեց} Շահումեանցը, նայելով իւր կրկնափակ ոսկե

նքի ազդեցութենով: - Ընդունում եմ, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ բարի, - ասա

ց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Այո, ձեւը, - {պատասխանեց} Շահումեանցը: - Ես գիտեմ, - ասաց Թիւ

- ասաց Շահումեանցը: - Ինչպէս չէ, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն: - Տեսանո՛ւմ ես, -

ած էր հողից, այնպէս չէ՞: - Այո՛, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ լաւ, - ասաց

ինձ, ես կ՚այրեմ եւ կը չքացնեմ նորան, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն: - Մի՞թէ մոխիրը,

էջ, - հարցրեց Շահումեանցը: - Այն, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ առաջին օրինակդ,

տի վերայ: - Այո՛, մահի վերայ էր, - {պատասխանեց} Շահումեանցը, -բայց դու ինձ հարկադրեցիր

վ վերայ բերեց Շահումեանցը: - Այն, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ մարդը մեռանելով

-օղլու տիկինը: - Ամենեւին այդպէս, - {պատասխանեց} պարոն Մկրտիչը, - ձեզ յայտնի է, որ ես դ

լ եմ, փառք Աստուծոյ: - Շատ բարի, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - Աստուած ընդու

ամ անհամաձայնութիւնը: - Շատ բարի, - {պատասխանեց} պարոն Մկրտիչը, - միայն խնդրեմ այնպէս առ

մութիւն ստանալու համար: - Մարիկս, - {պատասխանեց} աղքատը, - Աստուած օրդ երկայն առնէ...

տուածածնի թաղը, գիտե՞ս: - Գիտեմ, - {պատասխանեց} պառաւը, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես գնու

րով եւ լաւ հագնուած: - Շատ բարի, - {պատասխանեց} պառաւը, - Աստուած անփորձ պահէ, շատ խն

" հայրդ չէ՞ եկած դեռեւս ": - Ոչ, - {պատասխանեց} Մանուշակը: - Զարմանք է, - շարունակե

չեկած, այդ է քո քաղաքավարական խօսքը, - {պատասխանեց} կինը: Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտեցաւ եւ ա

ալը լաւ չէ, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - {պատասխանեց} պառաւը, եւ նշան տուեց, որ կամենում էր

ւն, որ նա տանի եւ քանի կոպեկ շահուի, - {պատասխանեց} կինը: - Եւ ինչպէ՞ս խորամանկ պառաւ է

արդէն հրամայել եմ թէյի մեքենան դնել, - {պատասխանեց} կինը, - կարծելով, թէ դու տանն էիր, բ

- Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թէ պատճառը, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտելով եւ միտքը ամենե

ենք զուր տեղը: - Թող այդպէս լինի, - {պատասխանեց} Շահումեանցը: Մանուշակը ժպտեցաւ քթի

- Ես շատ խորունկները չեմ մտանում, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես միայն գիտեմ վեր

ծութիւնը եւ յանցանքները այլ բաներ են, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն. - նա նորանց փոխանակ պ

եմ, որ այդպէս սէր ցոյց ես տալիս ինձ, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - եւ մանաւանդ շնորհակ

նձ մարդու ինչ լինելը: - Շատ բարի, - {պատասխանեց} Շահումեանցը, փոքրիկ արծաթի դրգալով թէյ

նը վերջին անգամ։ - Երթաք բարեա՛ւ, - {պատասխանեց} նորան Թիւթիւնճի-օղլուն, դուռը փակելով

Ես... ինքս եւս չգիտեմ, - ընդհատուած {պատասխանեց} Մանուշակը, որի սիրտը զարկում էր դեռեւս

: - Մի՞թէ քո խիղճը չէ տանջում քեզ, - {պատասխանեց} Մանուշակը, - այդպիսի սիրտ խոցոտող հարց

եանցը: - Երթաս բարեա՛ւ, սիրական, - {պատասխանեց} Մանուշակը ` բաժանուելով նորա գրկից:

չգրել: - Ի հարկէ, այդ է պատճառը, - {պատասխանեց} կինը, - բայց այդտեղ, ե՛ւ նա մեղաւոր է

ի ձեռքս, նորա համար աչքերս լցուեցան, - {պատասխանեց} Մանուշակը, հարկադրելով ցոյց տալ իւրեան

պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ես եմ, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, մօտենալով ծառային:

եանցը: - Ի՞նչ տեղից պիտի իմանամ, - {պատասխանեց} կինը, որ արդարեւ չէր կարող մտքից եւս ա

արցրեց կինը: - Պարոն Շահումեանցը, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - խնդրում է մեր Մանու

- Կարօտութիւն կա՞յ հարցնելու... - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի- Օղլուն: Մանուշակը այնպէս

պերի բազմութիւնը: - Ամենեւին ո՛չ, - {պատասխանեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախութենով

մաքրում եմ պատկերի վերայից, հայրի՛կ, - {պատասխանեց} դուստրը: - Ե՛կ այստեղ, - ասաց հայրը

րաստ սպասում էիք: - Ամենեւին ո՛չ, - {պատասխանեց} քահանան, - մէք մկրտութիւն ունինք առնելո

դեղին եւ երբեմն կարմիր "։ Դեսպանը {պատասխանեց}, թէ Պապը, իբրեւ Քրիստոսի փոխանորդ աշխ

ւմ դատողութիւն առնել Չինաստանի վերայ, - {պատասխանեց} Մեցցաբարդան. - նա կամենում է, որ այս ա

պատասխանում "։ " Շատ սրամիտ բան էր, - {պատասխանեց} Կարդինալը, - եւ Ձեր մեծութիւնը անչափ քա

արդապետական աթոռների վերայ։ Կառավարիչը {պատասխանեց}, թէ այդ բանը գլուխ բերելու համար յառաջ

նորանից բացայայտել այս խօսքերը։ Աբեղան {պատասխանեց}. " Յիսուսեան աբեղաները իրողապէս բաղկաց

ց արդէն ծնանում են "։ " Իմ բարեկա՛մ, - {պատասխանեց} Հենրիկոսը միեւնոյւն ձեւով, - թագաւորներ

լիս նորան չ'առնել այս գործը, Հենրիկոսը {պատասխանեց}. " Գիտեմ, որ Յիսուսեանները յետ կանչել

պաշտ ականջի համար լսելու անպատեհ։ Պապը {պատասխանեց}, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ,

ց ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն դէպի նա, - {պատասխանեց} Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրել եմ նորան։

, կառավարում էր բոլոր պապական աշխարհը, {պատասխանեց}. " Sint ut sunt non sint " ( այսինքն՝

կ ամենայն յօդուածք, որոց ` կարճառօտիւք {պատասխանեցաք} ըստ ներելոյ ժամանակին, շարեն ըզգրքոյկ

համարը: - Չէ՛, չեմ կարդացել, - {պատասխանեցի} ես, - որովհետեւ չեմ ստանում: - Ա

նից: - Բոլորովին ներում եմ քեզ, - {պատասխանեցի} ես, - կարող ես ինչ կամիս խօսել, որովհ

լ ազգի հարստութեանը: - Սիրելի՛, - {պատասխանեցի} ես, - քո կանոնների առաջինը խաբէութիւն

բերգութիւնը, վասնորոյ մեծ ուրախութեամբ {պատասխանեցի} Գուլի-Շամամային, թէ այդ ողբերգութիւնը

կան քաղաքավարութեամբ: - Հայ եմ, - {պատասխանեցի} ես: - Ինչու՞ համար ներկայացած ես ի

բերելու քամակից: - Ո՛ղջ լինիս, - {պատասխանեցի} ես, - եթէ կարելի է, խնդրում եմ չխօսել

: Ովի՞ն է խաբում սա: - Ուրեմն, - {պատասխանեցի} ես Շամիլին, - եթէ ձեր համար այդպէս հեշ

հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով եւ {պատասխանեցի} 4-ին: Ժողովրդական քերականութեան վերայ

կու հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից եւ {պատասխանեցի} 8-ին, որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տեսութի

եւ Յովհանն[էսի]: 11-ին նամակ ստացայ. {պատասխանեցի} 12-ին, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ

18-ին ստացայ նամակ եւ պակսիմատ. 19-ին {պատասխանեցի}, որ գնաց 20-ին: 22-ին նամակ ստացայ,

նդունուի՞ ռնգեղջիւրը, թէ չէ: Նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 23-ին: 25-ին տեսութիւն ե

-ին: 28-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած, {պատասխանեցի} եւ գրեցի մի առանձին նամակ մեր տունը, ո

ւղթը պիտի երթայ եղած մայիսի 1-ին: 7-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ ե

ցայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած եւ նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին նամակ ստացա

ացայ եղբօրիցս, նոյն թուականից: 27-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 28-ին: 29-ին նամակ ստացա

այ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով: 18-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին նամակ ստացա

[արապետ] Մ[արգարեանի] գալուստը: Իսկոյն {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 25-ին: 28-ին նամակ ստացա

, որով ուղարկեց մի ֆունտ թաբակ: 15-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: Առողջութիւնս բաւակա

եղբօրիցս նոյն թուականով գրուած. 22-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը եւ խնդրեցի շերամադարմ

] Բոկլ եւ շերամադարմանութիւն. նոյն օրը {պատասխանեցի}: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բերբե

յսօրուայ թուականով եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: {Պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը առաւօտ, այսինքն 13-ի

հանդերձ տետրակներով եւ խաղողով: 19-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացա

որով յայտնում է իր տկարութիւնը: 26-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին երեկոյեան նա

մակ. այս շատ զարմացնում է ինձ: 10-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 11-ին: 12-ին նամակ ստացա

ցս այսօրուայ թուականով եւ խաղող: 17-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը, այսինքն 18-ին: 19

ցայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 31-ին: Նոյեմբերի 4-ին տե

: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ իսկոյն {պատասխանեցի}: Այսօր ուղարկել էր ինձ հին հեղինակները

մակ ստացայ 13-ից գրուած, որին նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 15-ին: 16-ին նամակ ստացայ

րձ թաբակով եւ մունշտուկներով, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 24-ին նամակ ստացայ

անդերձ քեռորդուոց նամակներով, նոյն օրը {պատասխանեցի} եղբօրս, Աւտուշին, Գաբրիէլին եւ Բերբեր

ուած, գրքեր, ձուկ եւ պակսիմատ: 12-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ

ղբօրիցս, խաղող, գիրք եւ թաբակ: 19-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ

եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ: 2-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 7-ին տեսութիւն եղբ

ն նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը {պատասխանեցի}: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2 հատ.

: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 30-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի 1-ին նամա

ի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 3-ին տեսութիւն եղբ

րուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին թէեւ {պատասխանեցի}, բայց վերակացուն մոռացել էր, եւ կ՚երթ

13-ին նամակ ստացայ եւ գրքեր, նոյն օրը {պատասխանեցի}: 13-ին յայտնեցին ինձ երրորդ բաժանման հ

րթեր, թաբակ, խաղող եւ այլն. նոյն օրը {պատասխանեցի}: 20-ին տուի գրուածքս քննութեան: 21-ի

է: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 5-ին {պատասխանեցի}: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկա

պակսիմատ, թաբակ եւ տետրակներ: 12-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ

ագիրքը, որ բացին բերդակալի մօտ: 26-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 28-ին նամակ ստացայ

այ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը {պատասխանեցի}, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-ին նամակ ստաց

ցս եւ Հիւսիսափայլը, 1864 №2: Նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 13-ին տեսութիւն եղ

: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 18-ին նամակ ստացայ

ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 26-ին նամակ ստացայ

նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ թաբակ: 29-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2-ին նամակ

7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ

14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: [Յետոյ աւելացրած] Ա

ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած, նոյն օրը {պատասխանեցի}: Յոյս ունիմ, թէ վաղը երթայ: 24-ին ն

ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: Յունիսի 1-ին երկրոր

նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին {պատասխանեցի}: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուա

12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը {պատասխանեցի} հանդերձ հեռագրով ի Նախիջեւան: 14-ին ն

այ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը {պատասխանեցի}: Այս նամակը տուի 18-ին առաւօտ: 18-ին

նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը {պատասխանեցի}: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յա

13-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ նոյն օրը {պատասխանեցի}, Աւտուշին եւս գրեցի: 17-ին տես[ութիւ

ցայ եղբօրիցս, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին {պատասխանեցի}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գր

26-ին նամակ ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 30-ին նամակ ստացայ

կ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից, 3-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամակ ստացայ

ակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին նամակ ստացայ

ն: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին {պատասխանեցի}: 19-ին նամակ ստացայ: 21-ին տեսութիւ

: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին {պատասխանեցի}: 25-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 26-

ի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը {պատասխանեցի}: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2-ից գրու

: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին նամակ ստացա

ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին նամակ ստացայ

ացայ եղբօրիցս 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ {պատասխանեցի}, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս

] Գ[րիգորեւիչի] առողջութիւնը: Նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: 29-ին նամակ ստացայ

ի] 10 օրից վերադարձը Փարիզից. նոյն օրը {պատասխանեցի}, որ կ՚երթայ վաղը: Նոյն օրը գրեցի եւ ա

ից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին {պատասխանեցի}: 10-ին նամակ ստացայ 8-ից գրուած: 11-ի

ը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 15-ին {պատասխանեցի}: 15-ին տկարութիւնս շարունակւում է ամեն

կ ստացայ եղբ[օրիցս] եւ թաբակ, նոյն օրը {պատասխանեցի}: 20-21 եւ 21-22 հանգիստ եմ, տկարութի

: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 22-ին {պատասխանեցի}, առաւօտ: 22-ին ընդունեցի 4[-րդ] բաղն

բօրիցս 9-ից գրած եւ այսօր փոստ տուած եւ {պատասխանեցի} ` վաղը տալու համար: 10-11 id[em] այսօ

սնաւոր. նամակ ստացայ եղբօրիցս, իսկոյն {պատասխանեցի}, նոյնպէս եւ Սերոբին գրեցի մի նամակ:

արդար, եւ որը՞ դատապարտելի: Ես նորան {պատասխանեցի}. թո՛ղ այդ բանը քննել մարդկութեան ապագա

րարածներից գերազանց է: - Գիտեմ, - {պատասխանեցի} ես: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես

մարդը ընդհանրապէս, ես եւս քեզ նոյնպէս {պատասխանեցի}: - Ես սկզբումը եւս ասացի, թէ մարդ

նձրութիւն չէ լսել ձեր խօսակցութիւնը, - {պատասխանեցին} մի քանի ձայներ հիւրերի միջից: - Տե

բանաստեղծութեան: - Անտարակոյս, - {պատասխանեցին} մի քանի մարդիկ Մահտեսի Թովմասի հետ միաս

է խլուէին պարտքի դէմ։ Բայց Յիսուսեանք {պատասխանեցին}, թէ Հ. Լաւալլետը, գլխաւոր իշխան լինե

ու դիտաւորութիւն: Ի՞նչ է պատճառը. ինձ {պատասխանեցին}, թէ առանց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր ու

պատկեր է Աստուծոյ: - Փոքր ինչ նման {պատասխանեցիր}, բայց ոչ կատարեալ. պատճառ, մարդու հո

որ խնդրում է Մանուշակին: - Դու ի՞նչ {պատասխանեցիր}, - հարցրեց կինը: - Կարօտութիւն կա՞յ

լինելու կտակին, օրէնքը պիտի ստորասաբար {պատասխանէ} Հայերի օգտի համար: Եւ մեզ այնպէս է թւո

անգանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի ", {պատասխանէ}, թե " անհնա՜ր է ". առ այս պատճառս տալ

սնենք, ան ամենքն ալ ատենով չկայի՞ն ", {պատասխանէ}. " ո՛չ " ասկէ վեց եօթը հազար կամ շատ շ

ւն եւ առաքելականութիւն): Զկնի այսորիկ {պատասխանէ} առ հարցումն ստորասաբար, զի եւ մասնաւոր

ալ մահուչափ կամ մահացո՞ւ են ": Առ այս {պատասխանէ} բացասաբար, յաւելեալ եթէ ըստ ծանրութեան

գինւոյն՝ Քրիստոսի արիւնը միայն կայ " - {պատասխանէ} Այվազովսքին. " Քրիստոսի մարմինը եւ արի

ուսաւորել։ Խնդրում էինք, եթէ միայն կը {պատասխանէին} մեզ այդ պարոնները, ո՞րտեղ է տեսնուած,

ռաջին պոչտով գրում եմ քո ամեն մի խոսքիդ {պատասխանը}: Առաջինը ինձի շատ զարմանալի է, որ

ել էի, ստացա՞ր թե ոչ: Խնդրեմ գիրիս {պատասխանը} առաջին փոշտով գրիս, սպասում եմ: Աս

կլինիք " Մեղուի " 10 համարի իմ նամակիս {պատասխանը}, որ գրել է պ. Բալասանյանցը: Ես երկու

, որպեսզի քո նամակում իմ բոլոր հարցերի {պատասխանը} լինի, թե չէ այնքան անախորժ է, երբ պատ

նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում եմ {պատասխանը}, որ դու, հավանորեն, կստանաս վաղը:

սին գրել էիր, թե՞ ոչ: Պարզ է, որ դրա {պատասխանը} կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ դու գլուխդ ազ

խարհում: Հարցնում եմ ձանձրույթից, իսկ {պատասխանը} հաճույք կպատճառի ինձ: 80. ՂԱԶԱՐՈՍ

սակցության, բայց մինչ այս րոպեն խնդրիս {պատասխանը} չունեմ, չնայած հուսով եմ... Շատ

չեմ կարող ասել, մանավանդ որ, իմ խնդրի {պատասխանը} դեռեւս չունեմ: Խնդրում եմ անկեղծ հա

սկ բան է, եթե այսօր ստացա նամակդ, ապա {պատասխանը} կգրեմ երկուշաբթի: Ցտեսություն: Քո

հիմա խոսել: Օրինակ, հանգստացուցիչ այն {պատասխանը}, որ իբր " ատոմների զանազան դասավորությ

Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային իմ ջերմաջերմ {պատասխանը} նրա ջերմ բարեւին: Սրտանց շնորհակալ եմ

կարող է գտնել ամեն տեսակ հարցմունքների {պատասխանը} իմ ուղղության եւ քերականական կանոնների

եւէ բան կա։ Պ. Մորոզովը թող տպագրե իր {պատասխանը}, ես չեմ կարող շուտով վերջացնել, որովհ

մերոնք բոլորն էլ առողջ են, այդ նամակի {պատասխանը} կգրեմ այս մի քանի օրերս, հիմա այլեւս տ

Գրիգոր եւ Սերովբե եղբայրներիս նամակների {պատասխանը}, ինչպես նաեւ Ավետիք քրոջորդուս, կգրեմ

տեյի. ես քեզիմեն մեկ հատ գիր առիլ էի, {պատասխանը} հատուկ քո անունովդ գրիլ եմ հունվարի 28-

: Իհարկէ, լսելու եմ այն սովորական {պատասխանը}, թէ մի այդպիսի ուսումնարան մշտնջենաւոր

պահանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ {պատասխանը}, իսկ նորա ասածներին կը պատասխանեմ մեծ

է, սիրելի՛ ընթերցող, Պ. Իսահակեանցի {պատասխանը}, հարցմունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր

ծ եղէք, որ պիտի կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի {պատասխանը}, թէ այստեղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը

նամակը - Գամառ-Քաթիպայի պահանջողութեան {պատասխանը}: Անցաւ տարին... Անցաւ, եւ մ

, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ ահա գրում եմ {պատասխանը} ՝ առանց գիտելու, թէ ուր էիր այժմ, միմ

թէ այս թերթը եւս ընդունել է իւր արժանի {պատասխանը}, բայց մեզ չյաջողեցաւ տեսանել եւ ընթեռն

ւթեամբ եւ փորձից դուրս բերելով ` յարմար {պատասխանը} տալիս ենք։ Մի՞թէ չկան շատերը ( եւ ոչ ք

ե՛տ: ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ ՄԵԾ ՎԱՀԱՆԻ {ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ} Հիմի է՞լ խօսենք, եղբարք, հ

22-ից, իսկ միւսը 23-ից: 24-ին գրեցի {պատասխանը}, որ կ՚երթայ 25-ին: 27-ին ստացայ մի ն

երթայ 25-ին: 27-ին ստացայ մի նամակ եւ {պատասխանը} գրեցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28

ակ գրեցի եղբօրս ` ապրիլի 29-ին ստացածիս {պատասխանը}: 2-ին նամակ ստացայ 1-ից գրած, եղբօրս

3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրածիս {պատասխանը}: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Աոաջ[իկա

ացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4-ից գրածիս {պատասխանը}: Յունիսի] 8-ին տեսութիւն եղբօրս հետ.

ր), Հիւսիսափայլը կը կշռէ նոցայ արժանի {պատասխանը} ( sic!): 30 Միքայէք Նալբանդեան

ուրիշ բան չկարողանալով ասել, միայն այս {պատասխանը} տուին, թէ. " Նորա հալածուելու պատճառը

շեցնում են մեզ Պաւղոսի Ագգրիպասին տուած {պատասխանը}. " կենաց իմոց որ 'ի մանկութենէ 'ի սկզբ

րտներ։ Երբ լսել էր Աբովեանի ստորասական {պատասխանը} այդ մասին, խոստացել էր կաթողիկոսը այդ

նմեղ մանուկների սիրտ կտրատող հարցմունքի {պատասխանը} լինում է Աբովեանի դէմքի տխուր գծագրութի

ասէիր, թէ գնա դու այժմ, եւ ես խօսքիդ {պատասխանը} կը գրեմ նամակով այն պատճառով, որ բերան

ն, իսկ սա կը հարցանէ փերիներից, որոնց {պատասխանը} նոյնպէս կը ստանաս տղայի միջնորդութեամբ

ես պատիւ կը համարիմ, - խօսքը եղաւ սորա {պատասխանը}: Բայց այս խօսակցութեան մէջ արդէն ս

անցին, ճրագը ձեռքին ետ դարձաւ. նամակի {պատասխանը} գոգնոցի գրպանում էր: Երբ նա ներս էր

կին դարձողը չէր. բայց Թիւթիւնճի-Օղլուի {պատասխանը} ցրեց նորա կասկածները եւ երկիւղը, ինչպէ

, Կայսրին հաւանական չեղաւ Մեցցաբարդայի {պատասխանը}, վասնորոյ արձակեց իւր երեսից։ Երկրորդ

, որ գործել էր նորա ճառը, գրեցին ճառի {պատասխանը} հայհոյանքի եւ զրպարտութեան ձեւով, որ մ

ա՛յ, ո՞ւմ էր հրամայում ", ճիպոտն եղաւ {պատասխանը}, այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, վարպետիս

ել, այդ անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս {պատասխանը} արդար էր եւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։

տնել մի մեծ տարբերութիւն, բայց գումարի {պատասխանը} ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս երեսին բան

ի դէմ այնր տալ զապացուցութիւն ըստ որում {պատասխանի} կամ ապացուցութիւն պահանջին յայնմանէ յոր

ողութեանց նորին սրբութեան տուեալ եմ զիմ {պատասխանի} ընդ ձեռն բարձր սրբազնութեան Մատթէոս արք

ինք Ցենզուրական Կոմիտետին, որ գրե յուր {պատասխանի} մեջ, բացի յուր արդարացուցիչ փաստերից ե

լոյն ինձ, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ որ {պատասխանի} արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նա

ւ զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս {պատասխանի} արար ինձ պ. Հագն, եթէ հարկ է սկսանել

ութիւն օրէնսգիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ {պատասխանի} ինչ. եւ ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի խնդրել,

րիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրիտակն: Զայս {պատասխանի} նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի:

նչ արարեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա {պատասխանի} ետ, եթէ պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ առաջ

գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի {պատասխանի} գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ի

ելով վերստին զերեսփոխանութենէս, Տիկինն {պատասխանի} արար ինձ, թէ " որովհետեւ զգումարդ զայդ

27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր {պատասխանի} գլխաւոր Ադմինիստրաթորին - Հագ, ՚ի մասի

ый орешок) Զմյուռնիայից է: Սպասում եմ {պատասխանի}: Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ բույս է խավ տվո

ւթիւնը ինչպէս պիտոյ է համաձայնեցնել այն {պատասխանի} հետ, թէ ուսումնարանի չլինելը հետեւանք

գի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը։ {Պատասխանի} եմ ստանում, թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ

կել է մի փոքրիկ թերթ, որպէս մերժողական {պատասխանի}, բայց այդ թերթի իւրաքանչիւր տողերից դո

Մեսիային արքայութեան փառացը հասա՞ն ": {Պատասխանի} " ո՛չ, այլ գոգ Աբրահամու ըսուած տեղը ա

Մի՞ բնութիւն է ՚ի Քրիստոս, թէ երկու: {Պատասխանի} ՝ " Մի կամ միաւորեալ բնութիւն կը դաւանե

Մեռնելէն ետեւ մեր հոգին ո՞ւր կերթայ ": {Պատասխանի} - " Քրիստոսի Տեառն մերոյ առջեւը կելլէ,

Սուրբ գիրքը ի՞նչ կերպով կարդալու է ": {Պատասխանի}. " Պատկառանօք եւ խոնարհութեամբ հասկցու

) Երես 92. Հարց. - " Դրոշմը ի՞նչ է ": {Պատասխանի}. " Այն խորհուրդն է որ զՀոգին սուրբ կու

դ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից {պատասխանի} մի սպասէ, ես փիլիսոփայ չեմ: Առ այ

արարեալ " ( եր. 51), որ նշանակում է {պատասխանի} գլխաւոր բանը, պատասխանի բովանդակութիւն

որ նշանակում է պատասխանի գլխաւոր բանը, {պատասխանի} բովանդակութիւնը։ Այս ձեւը շատ գործածակ

ենում էին: Վերջապէս նա մտածում էր, թէ {պատասխանի} այսքան ուշանալը յայտնի նշան էր բացասութ

նից ստացաւ մի մերժողական կամ հրաժարական {պատասխանի} ։ Այնուհետեւ ճանապարհ ընկաւ նա դէպի Կոս

կոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր 'ի Հռովմ տալ {պատասխանի}, յորում Մխիթար աբբայ իւրով փօլիթիքական

ց Վենետիկեցւոց Հ. Մկրտիչ Աւգերեան տայր {պատասխանի} ամենայն խնդրոց, միաբանութեամբ Պօղոս աղ

լոր իջեալ, եւ զիա՞րդ լինիցի այս։ Ետու {պատասխանի}, " այդ քեզ անհասկանելի է " ( դեմիրտէն

այս. ( պու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու {պատասխանի} " իմացիր եւ զայդ զոր ասես, այս գիրք հա

նիս պահանջեսցի ի հնասիրաց, աղաչեմք տալ {պատասխանի} հարցմանս ( որ իբրու վէմ անվանելի յառաջը

յս թոյլ լիցի ասել ( թէ եւ պատրաստ եմք ի {պատասխանի} ապացուցական փաստիւք [որոց] այլապէսն խոր

եւ մատենագիրք եւ լեզուագէտք: Եթէ այսմ {պատասխանի} արասցէն առողջ հայեցողութեամբ՝ ընկալցու

աւ, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ {պատասխանի} տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի բան

զհարս՝ որոց է որդի: Անհոգութիւն առանց {պատասխանի} տալոյ: Քաջայոյս եմք, թէ գերապատիւ Ստե

նչ գործ վասն ազգի վճարեաց, այսմ մարթ է {պատասխանի} առնել, եթ է միայն անբիծ իցեն սիրտք մեր

յս ամենայն լցուցանեն գէթ զցանկութիւն եւ {պատասխանի} տան ուսումնական հարցասիրաց, այլ ժողովո

յով ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը եւ թիւը, {պատասխանի} մէջ կարելի է բայերը դնել առանց եմ, ես

նող ու զննող աչքերը այդ ազգերի վերայ եւ {պատասխանի՛ր} մեզ, թէ այդ ազգերի բանականութիւնը, սո

Տէր, ուրիշ էլ շատ բաներ ասելով, տուած {պատասխանիդ} գլխաւոր բանը այս արիր, թէ " պէ՛տք էր

, ողջ եղիր. սպասում եմ ստրախավոյ գիրիս {պատասխանին}: Ձեր հարազատ բարեկամ եղբայր Մ.

ինչեւ այժմ սպասում էի Ձեզանից իմ նամակի {պատասխանին}, որ գրել էի դեռեւս անցյալ տարումը, բա

նստել անդէն զամիսս չորս, մինչեւ հասցի {պատասխանին} ի Լոնդոնէ, ուղղեցի զընթացս իմ ի Կոստան

եռնարկ: Սպասում եմ Անանիայից այս հարցի {պատասխանին}: Հարցնել օդընտելացնողներից՝ կարելի՞ է

է յատկացած մի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր {պատասխանին}, որ լսում ենք ծերունի հօր բերանից, այ

ք պատուական հեղինակացդ լի կշռով զպատշաճ {պատասխանին}: Լսել ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ

պաստան ( այլ) առանց հայելոյ ի ծակախոյզ {պատասխանիս} քահանային Բարսեղի՝ դատել ըստ իրաւանց ա

նպատճառ իմով ներկայութեամբ տալ զայսոսիկ {պատասխանիս}, յայնժամ բարեհաճեսցի նշանակել վասն ծախ

ղություններով, կարծես խուսափելով ուղիղ {պատասխանից}: Սատանան գիտե ինչու՝ մի տեսակ բթացել

Մեր ցեղապետը սարսափած այս մահագուշակ {պատասխանից}, խորհուրդ է կատարում Խանի կերակուր պատ

ազատ կացուցանել զիս յայսմանէ, քանզի իմ {պատասխանիք} են այսոքիկ, նախ, զի, որպէս ի վերոյ ի

, երեսն պատովն, իշտե քեզի կարճ ժամկոցի {պատասխանն}: [Նամակի վերեւը գրված է] Ծածուկ կա

ինչ որ գրել էիր, կարդալով իմացա: Ահա {պատասխանն} գրում եմ, որ ինձի համար միամիտ լինիք ե

ծ նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես որ {պատասխանն} շուտով գրի, ես նորան եւս գիր պիտի գրեի

0-ին քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս {պատասխանն} էլ, այն ժամանակ, հարկ եղած դեպքում,

րին մենք կամ պատասխան չունենք, կամ այդ {պատասխանն} այնքան անիմաստ է, որ ամոթ է հիմա խոսել

նի է գործածվում եւ ինչպե՞ս է մշակվում: {Պատասխանն} սպասում եմ Անանիայից: 87. ՂԱԶԱՐՈՍ

իայի միտումը շատ պարզ է: Այդ հարցը շատ {պատասխաններ} ունի, բայց դրանք կարճ են: Առաջին

ել եմ. ուշ եմ հասկանում մութ եւ խճճված {պատասխանները}: Հուսով եմ, որ այս անգամ կբավարարես ի

նելու համար ասածը, ցոյց տար իւր նամակի {պատասխանները}, որ ստացած էր Մանուշակից, եւ եթէ Թիւթ

րան։ Բայց բանը այս էր, որ Դամիէնը իւր {պատասխանների} մէջ գործ էր ածում " մեք " բառը, եւ երբ

ությունից եւ ինձ վրա եղած հարձակումների {պատասխաններից}, որոնց ես դեռ չեմ պատասխանել: Ես պարտ

ելն ալ չմոռանալով, Մուրադին կը հասնի: {Պատասխաննիս} ատոր իրաւ կամ սուտ ըլլալուն վրայ չէ, ա

մ մի քանի նկատողութենից Պ. Իսահակեանցի {պատասխանու} վերայ ընդդէմ իմ առաջին նկատողութեանը,

բէգի մի քանի նկատողութիւնքը Իսահակեանցի {պատասխանու} վերայ ( տե՛ս " Մեղու Հայաստանի ", համա

ալ: - Ուրեմն ես մի քանի օրից սպասեմ {պատասխանու}... - Անպատճառ, ես կը հոգամ եւ կ՚

ետրակներ եւ յօդուածներ, որոնց թէպէտ եւ {պատասխանուեցաւ}, բայց " Ընծայի " վիճակը այլապէս էր վճռ

եկամներիս: Հովհաննես եղբորս համբույրին {պատասխանում} եմ համբույրով: Այժմ, տոների առթիվ, ե

ախաձեռնել լուրջ աշխատանք եւ մեր կոչերին {պատասխանում} էին միայն հայհոյանքներով եւ համատարած կ

չդեռ ձեր հետաքրքրական տեղեկություններին {պատասխանում} եմ ոչ պակաս հետաքրքրական եզրակացություն

Շատ փորձեր եւ օրինակներ ստորասաբար {պատասխանում} են այս խնդրին, այո՛, եւ իմ սեպհական ն

երպով, քաղցր ժպիտը շրթունքների վերայ՝ {պատասխանում} է. - Հայրի՛կ... - Իմ շանթե՛րը

հակեանցին, թէ ո՞ւր էր այդ տունը, որին {պատասխանում} է նա, թէ " այժմ ժամանակ չէ խօսելու, յ

ւին կամք եւս չունի կարդալու, որովհետեւ {պատասխանում} է, պարոն Խ... -ին, թէ յիմարութենների

կուել ես այդպիսի փոփոխութեան: Ինձ {պատասխանում} է. - Ես անհաւատ մարդերի հետ գործ

ւմ է Գուլի-Շամաման: - Մի կոմս, - {պատասխանում} եմ, - խարուկի վերայ այրում է մի ժամանա

, - աղաղակում եմ ես: " Դու չգիտես, - {պատասխանում} են սրբապիղծքը, - դու, մեր հոգաբարձութ

պատճառելով, թէ հնացած էին: Երիտասարդը {պատասխանում} է. " Պարո՛ն, թէ նոր է, թէ հին է, ահ

ուրս գայ ": - Քո վարձից, - շուտով {պատասխանում} է Բէգզադէն: - Իմ ռոճիկը հերիք չէ ա

երիտասարդը: - Ես փիլիսոփայ չեմ, - {պատասխանում} է Բէգզադէն՝ թաբակը քաշելուց յետոյ տուփ

սում են մարդիկ: - Խօսքս այն չէ, - {պատասխանում} է Բէգզադէն, - արել է կամ չէ արել, այլ

- Հը՛մ, դո՞ւ եւս չես հասկացել, - {պատասխանում} է Բէգզադէն, - գիտե՞ս, թէ ինչ խորհրդով

ն մարդիկ: - Շատ հասարակ կերպով, - {պատասխանում} է Բէգզադէն, - նա՝ որպէս անկախ մարդ,

կա՛մ իւր տեղը ուղարկիր նորան: Բէգզադէն {պատասխանում} է, թէ չէր կարող գողը եւ աւազակը ընդուն

ր ստացել էր պարոնից: - Փոյթ չէ, - {պատասխանում} է գործակատարը, - միեւնոյն է, էգուց կը

եւ խնդրում է իւր անցաթուղթը: Բէգզադէն {պատասխանում} է. " Մինչեւ 76 մանէթը չբերես, քեզ անց

ում է, թէ ի՞նչ էր կարդացածը: Քահանայն {պատասխանում} է՝ " Արեւմուտք " օրագիր: - Դու ին

իւրեանց զաւակների մասին բարոյապէս։ Մեք {պատասխանում} ենք՝ ո՛չ: Նոքա դեռ նոր աշխարհ բեր

ը կամ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, {պատասխանում} ենք մեք: Վաճառականը ո՞չ ապաքէն դրամ է

տխուր եւ սեւ կողմերը: Որովհետեւ, {պատասխանում} ենք, այն մխիթարիչ եւ լուսափայլ կողմերը

պում է նորան եւ ազատութեան մարգարէներին {պատասխանում} է բանտով, կնուտով եւ աքսորով: -

ւթիւնքը եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, {պատասխանում} եմ ես, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի

րիշատէ կարողութեան տէր մարդը մեր ասածին {պատասխանում} է այսպէս. - Ես իմ հօրից ոչինչ ստա

ւմ համար: - Իմ հարցմունքին {պատասխանում} է այսպէս. " Ես քո համար պատրաստո

է այդ հարցանողը: ( Պր. Այվազովսքին {պատասխանում} է. )- Մի հերետիկոս։ - Քրիստոնէական

է այդ հետախոյզը: ( Պ. Այվազովսքին {պատասխանում} է) - Մի անհաւատ: - Վ. Հ. Աարգիսը

Ո՞վ է այդ քննիչը: ( Պ. Այվազովսքին {պատասխանում} է)- Մի անբարոյական մարդ: - Պ. Այվ

է այդ իրաւաբանը: ( Պ. Այվազովսքին {պատասխանում} է)- Մի ապստամբ մարդ: - Իրաւունք թո

ութիւնը ուղարկելի աշակերտների մասին ", {պատասխանում} է Կաթողիկոսը. " Օրհնա՛ծ, ինչ անհանգիս

- ասաց վէզիրը, որ երբեք բացասաբար չէր {պատասխանում} նորին մռայլութեանը: ` Այս անցքի մ

այն աղջկայ քամակից, ամենեւին մեքենաբար {պատասխանում} էի մի անորոշ բան, ո՛չ ստորասական եւ ո՛

ռքում էր եկեղեցին: Հանճարեղ երեսփոխանը {պատասխանում} էր. " Չէ՛, տեարք հարք, ես խնդրում եմ

օսել: Երիտասարդը առաւել է զայրանում եւ {պատասխանում} է. ժամանակը մեզ է պատկանում, եւ մեք ա

էր, եւ որպէս թէ առանց ձայնի եւ խօսքերի {պատասխանում} էր մօրը, եթէ առաջուայ աղջիկները ոչինչ

անգամ ղենջակը թօթափելով հիւանդի վերայ, {պատասխանում} է ` առողջութի՛ւն. յետոյ ստանալով իւր վ

ո՞ւր էին տանում իւրեան կամ ո՞րի տուն, {պատասխանում} են, թէ փոյթ չէ նորան եւ թէ նա ստանալու

որ տարել էր թշնամիների վերայ: Խանը {պատասխանում} է այսպէս. - Ես էգուց պիտի հրամայեմ

ժների որպիսութիւնը եւ պատճառը: Դերվիշը {պատասխանում} է, թէ քանի այն մատանին գտանւում է մեր

մահայեաց եւրոպական կրթութիւն "։ Այո՛, {պատասխանում} ենք, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինե

ցրեց Կայսրը Մեցցաբարդայից, - ինչո՞ւ չես {պատասխանում} "։ " Շատ սրամիտ բան էր, - պատասխանեց Կ

ւ հիմնաւոր հաւատալիք, բայց Լուդովիկոսը {պատասխանում} էր. " Դուք գիտէք, որ ես այս բանի մասի

թէ ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք, նա միշտ {պատասխանում} էր. " Եթէ ունիմ եւս, բայց նոքա այստեղ

յդ ազատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել: {Պատասխանում} էր արգոյ հեղինակը. " երբ հայկական սերո

դպէս, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, - {պատասխանում} է Յիշատակարանը: Ուրեմն քո գործարա

, նա դրականապէս եւ ինքնաբաւական կերպով {պատասխանում} էր ինձ, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւոր

տեսնում է բանը եւ բողոքում է: Հեթումը {պատասխանում} է. " որդի՛, քո արեւը, ես խաբար չեմ,

ից տանում ա նրան ": - Սօ՛ս ջան, - {պատասխանում} է Վայկունը, - էդ դրուստ ես ասում, համա

էպի նոցա յառաջադիմութիւնը։ Պատմութիւնը {պատասխանւոմ} է՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին դարերումը, մինչդ

հոգեւոր կառավարութեանդ զոյգ ընդ պատճէնի {պատասխանւոյ} Բարսեղ քահանային Պոպովեանց զտողեալն ի 2

գեւոր կառավարութիւնդ տուեալ ինձ զպատճէն {պատասխանւոյ} Բարսեղ քահանային Պոպովեանց՝ հրամայէ ի

յատէնէ այտի ո՛չ միայն առաքմամբ պատճէնի {պատասխանւոյ} Բարսեղ քահանային առ իս բաւականացուցանել

րտի համարաւ 218, առաքեաց առ իս զպատճէն {պատասխանւոյ} նոյն Բարսեղ քահանային, որով նա ցուցանէ

նչ զանգիտելոց էր յաւելուլ - ըստ որում ի {պատասխանւոյն} տուելոյ առ հարցումն որ ի 2 §, յայտնի ե

նի այժմ առ հարկին ստիպելոյ, որպէս եւ ի {պատասխանւոյն} ՝ որ առ հարցումն, երես 52, երեւի. "

72. Բնագրում ասած էր. " Գլուխ պատգամի {պատասխանւոյն} արարեալ " ( եր. 51), որ նշանակում է

ու իւրեանց, որ բունեալ է ի նոսայ... {պատատեալ} եւ քօղարկեալ երեսօք նստին, որպէս առ հո

աբանել, որ բնագրում ասած է, Գլխարկեալք, {պատատեալ} երեսօք, եւ այլն։ Հայկազնեան բառարանը "գ

էր այդ բուրգերի մակագիրը կամ ովի՛ն քանի {պատարագ} տրուելու յիշատակարանը: Հայոց պատմութեա

այն վանքին եւ թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ {պատարագ} խոստացել են նորան: Հնախօսութիւնը մ

ւրբ եկեղեցում, որ յամէն շաբաթում օր մի {պատարագ} մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց իմոց։

, որ նոյն դրամիցն յամեն շաբաթում օր մի {պատարագ} մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց ննջեցել

ի գոյափոխութեան, ընդէ՞ր ապա անուան ՚ի {պատարագ} կամ նուէր. ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի

ն մարդուն ընտիր զոհեր ` կեր կամ զգեստ, {պատարագ}: Ո՛վ խնամող եւ հաստիչ աջ, ո՜վ ե

՝ այնուհետեւ ոչ եւս պիտոյ է վասն մեղաց {պատարագ}. այլ ահեղ ակնկալութիւն դատաստանին, եւ

եկեղեցի են գնում, տարին մի քանի անգամ {պատարագ} եւ մատաղ են առնում, եւ եթէ տեղը գայ,

ռի մէջ Լայենէզը, որ արդէն քահանայ էր, {պատարագ} արեց, եւ պատարագից յետոյ բոլոր ընկերքը

ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել զհայրենակիցս {պատարագեալ}, ի վերայ այսր ամենայնի նորա արժանաւորո

այոց եկեղեցու մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը եւ {պատարագել}, ուր Ներսէսը՝ իւր եպիսկոպոսներով հանդ

գամանքներին, թոյլ տուեց Յիսուսեաններին {պատարագել} ամենայն եկեղեցու մէջ, Պապական աշխարհի

դրոշմուած մի անձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս {պատարագել} իւր եւ ներկայ ժողովրդի դատապարտութեան հ

Քանի որ այդ վանքերք կան, քանի որ անմահ {պատարագը} կը մատուցանուի այդ տեղերում, այդ արծաթ

եան իշխանութիւնը եւ պատիւը։ Լօյոլա {պատարագը} մատուցանելուց յետոյ, ինչքան Հռովմումը

ւ յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ Սրբազան {պատարագի} յիշեն: Հարիւր ռուպլին Երուսաղեմա

ր ապա անուան ՚ի պատարագ կամ նուէր. ո՞վ {պատարագի} եւ ո՞ւմ նուիրի, եւ զի՞նչ պատճառ անարի

այ լինել երեք՝ որպէս թէ միմեանց ներհակ {պատարագի} խորհրդակատարութեան, որ կատարւում էին մ

կների համար ջոկ եկեղեցիներ էին շինում, {պատարագի} ժամանակ պահում էին առ հասարակ ո՛չ թէ Պա

յարիւն իւր ": Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով {պատարագին}, նուիրմամբ մարմնոյ իւրոյ եւ արեան, դա

յիշատակի " հաստատեաց զխորհուրդ անարիւն {պատարագին}: Խորհուրդ պատարագին հայի, ի յիշել Հօր

զխորհուրդ անարիւն պատարագին: Խորհուրդ {պատարագին} հայի, ի յիշել Հօր Աստուծոյ զմահ Որդւոյ

արմին իմ, այս է արիւն իմ ": Զխորհուրդ {պատարագին} ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստոս, որպէս զգործար

: Աղէ, եթէ ըստ Այվազովսքւոյ՝ խորհուրդ {պատարագին} կայանայ միայն ի գոյափոխութեան, ընդէ՞ր

՛չ երբէք մեկնեցաւ: Ունայնանայ խորհուրդ {պատարագին}, եթէ առցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ - քա

իայն մարմնոյ՝ ո՛չ լրացուցանէ զխորհուրդ {պատարագին} կամ՝ հաղորդութեան, քանզի որոշակի հրամ

որ արդէն քահանայ էր, պատարագ արեց, եւ {պատարագից} յետոյ բոլոր ընկերքը երդում կերան հանդէս

արեան հնոյ ուխտին, եւ կարգեաց զանարիւն {պատարագն} ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց եւ ի գինի նշան

ռաջի սուրբ սեղանոյն, յորոյ վերայ սուրբ {պատարագն} մատչի եւ այլն: Քանի որ այդ վանքերք կան

յանձնել էին մի Օգոստինեան աբեղայի, որ {պատարագում} էր նոցա համար, եւ խնդրել էին այս աբեղա

ի արհին բալասան... Ամէ՛ն. եղեւ {պատարագս} Բնութեան ի հոտ անուշից, Եւ ա

նկալաւ այր հովուաց։ Արքայազունք երեքին {պատարագօք} մինչ ՚ի տես Ներկայացան օծելոյն, ե

ում է, վերահաստատուիլը, պառակտուիլը, {պատարուիլը} եւ այլն։ Բայց մի տեղ էլ գործ է դրել ամ

ծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակառակ], {պատարուն} եւ ճոխ հոգեսնունդ] գաղափարօք եւ հասկանա

, որ Պ. Խուդաբաշեւը ընդունում է որպէս {պատգամ} սրբութեան եւ որի վերայ հիմնուելով՝ Հայ

անականութեան, եգիպտական առեղծուածներով {պատգամ} էին տալիս նորան, անցան այն ժամանակները

մէջ: Նորա գործունէութիւնն է, որ այսօր {պատգամ} է տալիս բոլոր երկրագունդին: Շուեցիայի

ռնն արւոյ կամակար, Զի Արարչին էր {պատգամ} Կամաց նորա կալ պատկառ. Ուստ

նդ զուարթունն, Եւ յայս անհամբոյր {պատգամ} Դառնայ սերովբէն ընդ կրունկն,

, Սովրեցնում է մեզ Մովսէսը, սա է {պատգամ} երկնային: Այլ դու, ո՛վ մա

խօսի ինքը՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ զայս {պատգամ} չորեցունց գաւառաց նախարարացն ( Վահանն է

մքով կամ սենեակիդ մէջ թուր շողացնելով՝ {պատգամ} տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ նա թողու իր սով

հնդկ[ական] հրի[տակաց], ապահովեալ 101 {Պատգամ[աւորաց]}, ի մասին եկեղ[եցական] դրամոց, ապահով

թաղել "։ Եւ նա, պատասխան տալով, ասաց {պատգամաբերին}. " Քրիստոսի շնորհելով ո՛ղջ եղիր, եւ ա

ւ ինձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ յոյն {պատգամագրի}, իսկ հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջերկրէի

խորհուրդ մեր կեանքին: Թո՛ղ {պատգամախօսը}, հնացած Դելֆի, Իւր եռոտանու վեր

ա անցքը իմանալու, խօսելու եւ շատ անգամ {պատգամախօսի} պաշտօնը յօժար սրտով վերաները առած, գու

հայ հասարակության, որ չէին գտել մի այլ {պատգամավոր} բացի նրանից: Ինչպես էլ որ լինի, նա մե

. մի՞թե այդ ապացուցում է, որ բացակայող {պատգամավորի} կողմից ներկայացվող հասարակությունն իրավ

ւ բան չկա, ուստի միամիտ կացեք, մինչեւ {պատգամավորների} գալը բան չավերվիլ: Հարկ կլինի կայսեր խ

խարդախության, չի ներկայացված Սինոդին. {պատգամավորների} ստորագրություններն արտագրված եւ թարգման

13) Այվազովսքին խօսեցեալ զտասնաբանեայ {պատգամաց}, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զա

իւն գործ է ածում "գլուխ" խօսքը. "Գլուխք {պատգամաց} թղթիս ամբաստանութիւն էր" եւ այլն (տե՛ս

իջեւանի քաղաքի Հայոց հասարակութիւնը իւր {Պատգամաւոր} Կարապետ Սահակեանի եւ Մկրտիչ Նազիրեանի ձ

զատուելու համար էր սահմանել այդ կարգը, {պատգամաւոր} չընտրեց յիշեալ անձերին, որով ոչ միայն

իմնարկութիւններին այլ ձեւ ` քան ընտրովի {պատգամաւորական} ժողովի կերպարանք: Ըստ Կանոնադրութեան,

ընդհանուր ժողովը ներկայացնում էր ազգը: {Պատգամաւորական} ընդհանուր ժողովն էր ընտրում քաղաքական ե

ԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ յԵրեսիոխանէ {պատգամաւորաց} ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց որ

ան դրամոց: Որպէս լիակատար երեսփոխան {պատգամաւորաց}, ակն ունիմ, եթէ գործդ այդ անկցի ընդ

ցուցանել, որպէս բերան կամ որպէս պատկեր {պատգամաւորաց} թէ բանիւ եւ թէ գրով եւ յամենայնի գործակ

տօքս բառդ " հիմնաւորս ՚ի ստորագրութիւնս {պատգամաւորաց} ի պատճէնին վաւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ

մն եւ զխնդիր իմ որպէս զխնդիր երեսփոխանի {պատգամաւորաց} ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց, սակա

պետ, նախ, զորդիական գրութիւն վերասաց {պատգամաւորացն}, որով յայտնեն տէրութեանդ զկարգելոյ իմո

առ ի նոցանէ, յորում, մանաւանդ ի վճռի {պատգամաւորացն}, որպէս ՚ի հայելւոջ, կարճ ի կարճոյ երե

ւթեանց գործելոց կամ ի Խալիբեանէ, կամ ի {պատգամաւորացն}, այլ թէ յօժար են նոքա, առանց դատաստան

ծանօթութիւնքը ստացել էր Նախիջեւանը իւր {պատգամաւորի} ձեռքով, ապա կարող է անմիջապէս Տագանրոգ

ռաջեւ, միայն Կրօնական ժողովի կողմից մի {պատգամաւորի} ներկայութեամբ, որ հարկ դիպուածում պաշտ

ին ազգի կողմից գաղտնի քուէարկութեամբ եւ {պատգամաւորների} ընդհանուր ժողովը ներկայացնում էր ազգը:

պատասխանատու էին ազգի առաջ ` ի դէմս նրա {պատգամաւորների}: Միւս ժողովները - ուսումնական, տնտեսա

ժողովի կերպարանք: Ըստ Կանոնադրութեան, {պատգամաւորներն} ընտրւում էին ազգի կողմից գաղտնի քուէարկ

Ի 13 նախընթաց ամսոյն օգոստոսի արգոյ {պատգամաւորք} հաստատեալք միակամ ընտրութեամբ ազգին յաղ

Տրիտենդեանն, ուր ի կողմանէ պապին իբրեւ {պատգամաւորք} յայտնեցան երկու յիսուսեանք, Լայենեզ եւ

ուծաւ այն, զոչինչ որոշեալ. իսկ ճիզվիթ {պատգամաւորք} պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն լինել: Եթէ

զկնի ցայսօր ժամանակի: Երրորդ, թէ {պատգամաւորքն} ի ստորագրելն զթուղթն գոգցես ՚ի ներքին զ

ռաց նախարարացն ( Վահանն էր ուղարկել այս {պատգամը} Արծրունեաց, Անձեւացեաց, Մոկաց եւ Ռշտո

ոսկեղէն հորթը չձուլէր, քո հրամանը կամ {պատգամը} կարծում ե՞ս, թէ տեղ կը հասնի եւ հինգ մ

։ § 72. Բնագրում ասած էր. " Գլուխ {պատգամի} պատասխանւոյն արարեալ " ( եր. 51), որ

կարդինալից ծածուկ է: Կարդինալի քրմական {պատգամից} ո՛չ մի հատուցումն չստանալով, վերադառնո

" Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ {պատգամն} երանելւոյն Յովհաննու Գիւտայ կաթողիկոսի

ւմն մանկտւոյն ի կրօնական մասին, եւ ահա {պատգամքն} ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւ

հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ 'ի {պատգարակ} եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ

Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին գայ {պատգարակաւ}, 'ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան մաշե

ւթացան եւ ցիր ուցան մաշեցան։ Գամ եւ ես {պատգարակաւ} ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, վստահիմ

զքեզ Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց եւ {պատեա} հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մ

բարեկամքս, այլ միայն մի հողեղէն թանձր {պատեան}, որի մէջ երեք օր յառաջ բնակւում էր մի

ուրը դեռ մերկ չէ, դեռեւս նա գտանւում է {պատեանի} մէջ։ Եթէ այսօր, այս ժողովքի մէջ, թագ

ամանակ հարկաւոր կը լինի հանել այս սուրը {պատեանից} ։ Ես գիտեմ, ձեզանից մի քանիսը ժամանակ

ւում են՝ որքան կարող էին թանձր ամպերով {պատել} ժողովրդի տեսութիւնը, չզարթեցնել նորան

դարերով ահա հաւաքուելով եւ լեռնանալով, {պատել} էին հայկական բարոյականութեան հորիզոնը,

ւառ կրքերից մինը, որ մեր խեղճ կեանքն է {պատել}, Այն է որ մենք չգիտենք ընկերը սիր

Գերեզմանական լռութիւն խորին {Պատել} էր նստած մարդերի սրտին. Մի մարդ ս

ութեան տեղ վարվել, մանաւանդ որ պատուածը {պատել} բայի կրաւոր անցեալի ընդունելութեան տեղ

ուրայի մէջ, որ նախատեսութեամբ յառաջուց {պատել} էի բարակ մաղած մոխրով: Հեռացուցի կրակը

րը մտանելու ժամանակ, մի թանձր մառախուղ {պատել} էր բոլորովին թաց քաղաքը, այս պատճառով

ցա, եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով {պատել} զորպիսի եւ իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպ

ց երկաթակապ հաստ գերաններով եւ փայտերով {պատելով}, յառաջացուցին զանազան նաւահանգիստք, ո

, որ շատ ժամանակից է թանձր ամպերի նման {պատելով} Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ թողում ճ

, որքան եւ որչափ ներեալ լիցուք ի շուրջ {պատելոց}: Յանձն արարեալ զմեզ ի պաշտպանութիւն

արձանագրել աստէն մի առ մի, յուսալով ի {պատեհ} ժամու ի տիպ արձանացուցանել զայն ընդ այլ

ղիք էք տալիս, որ աւելի տխրութեան ամպեր {պատեն} իմ սրտին: Դուք ցոյց էք տալիս ինձ, որ

հեղուկը պատած եղջերային կամ ոսկրանյութ {պատենով}. ուրեմն եւ լեզուն պիտո է մնա անմահ, բ

անայ յանձն է իւրմէ զանուն հեղինակութեան {պատեպատ} պատրուակաբանութեամբ իւրով անգէտ լեալ զգ

օդս " եւ այլն: Եթե մեր թշնամիքը միացած {պատերազմ} անեն, թող անեն եւ մեզ միացած պատահեն:

ելի է ասել, 15 տարի է արդեն, ինչ մենք {պատերազմ} ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ գործի

նպես՝ լո՞ւյս է տեսել արդյոք Պրուդոնի " {Պատերազմ} եւ խաղաղություն " գրքի երկրորդ հատորը:

յ, որ կամակոր է դարձեալ եւ կամի իմ հետ {պատերազմ} բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դուք լսում էիք ա

ւանի այդ ընտիր որդիքը պիտի մի բարոյական {պատերազմ} կատարէին խաւարի, տգիտութեան, ստութեան

մէջ: Ամենայն ժամանակ բաների նոր կարգը {պատերազմ} ունի հին կարգի հետ, լոյսը խաւարի հետ,

ր զօրքով հանդերձ ուղարկում է Հայաստան։ {Պատերազմ} է լինում պարսիկների հետ, յաղթւում են ս

իւս կողմից բիւր նորանոր տպաւորութիւնք, {պատերազմ} բանալով ուղեղիս մէջ, աշխատում էին իւրա

իշատակներ եւ բիւր մտածութիւնք, ասես թէ {պատերազմ} ունէին ուղեղիս մէջ: Ես կոխում էի գետին

օրինաւոր մատենագիրը կամ օրագրի հեղինակը {պատերազմ} ունի ոչ միայն ազգի՝ դարերով կարծրացած

՝ մեք գիտէինք, որ դարաւոր տգիտութիւնը {պատերազմ} պիտի յայտնէ գիտութեանը, որին լինելով մ

ւ համար, ուրեմն՝ ազատութեան անունով, {պատերազմ} բացեց հարաւային մասի դէմ. քանզի այս մա

յս բոլորի վերայ, քիչ մնաց, որ Անգլիան {պատերազմ} յայտնէ Հիւսիսային Ամերիկային. եւ թէ չյ

ոյքից, նա ստիպուած է... Ամերիկան {պատերազմ} ունի իւր մէջ, չէ կարող բամբակ տալ Անգլ

է: Երբ տէրութիւնը պէտք ունի, երբ {պատերազմ} ունի, շատ անգամ իւր մասնաւոր հաճոյքի կ

ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ դիպուածում {պատերազմ} պիտի մղէ, իմ հետ հաւասար, երկիրը աւազ

ձգել, ասել է, այդ ազատութեան միւս օրը {պատերազմ} ունենալ 23 միլիոն բազմութեան հետ, որ ս

ո՛ւշ եւ տատա՛սկ: Եւ այնտեղ, ուր մարդը {պատերազմ} ունի չքաւորութեան հետ, որ չգիտէ, թէ վ

րամաբանութեան ընդդէմ անկարելի է ուղղակի {պատերազմ} յայտնել. մեռած կենդանու մորթը առողջ կե

են: Այստեղ բորբոքւում է մի զարհուրելի {պատերազմ}: Վերակացուն տեսանելով, որ յաղթուեցաւ

ւթիւն է, - բացագանչեց սատանան, որքա՛ն {պատերազմ} մարդ ու կնոջ մէջ, շարունակեց նա կարդալ

վորութեններին եւ հասկացողութեանը ընդդէմ {պատերազմ} է բացում. չէ խնայում ոչ ոքին, ամէնի ճ

րիւն ցոյց տալու, որովհետեւ ձեռնտու չէր {պատերազմ} յայտնել բժշկապետին, նախ, որ նա գիտէր

դակ: Գլխի խառնիխուռն մազերը ասես թէ {պատերազմ} էին կանգնել միմեանց ընդդէմ, երեսները չ

ւր բոլոր սարսափելի փառահեղութեամբ։ Մեզ {պատերազմ} է սպասում հազարաւոր նախապաշարուած խելքե

մ հազարաւոր նախապաշարուած խելքերի հետ, {պատերազմ} պապական աբեղաների կողմից։ Բայց վահանափ

ատահեցաւ։ Փորթուգալիայի եւ Վենետկի մէջ {պատերազմ} բացուեցաւ, որով ծովային ճանապարհորդութ

սեաններին։ Հենրիկոս II-ը, ինչ ժամանակ {պատերազմ} ունէր Սպանիայի հետ, քշեց Փարեզից բոլոր

'ունենայ նորա հետ մշտնջենական եւ անհաշտ {պատերազմ}... Եթէ առաջուայ ժամանակներումը նորա

թիւնից ու յատկութիւնից: Յայտնի է թէ մի {պատերազմ}, մի քաջագործութիւն, մի յաղթութիւն չի

ել քաղաքը, եթե ստիպեն զիջանիլ դեպի այդ {պատերազմական} անարգությունը: Տեսե՛ք, թե մինչեւ ո

ունը եւ ապագա երջանկությունը համարում է {պատերազմական} անարգություն: Նորա փույթը չէ, որ արյո

նը, շատերը նոցանից եւ ապրուստի հնարը, {պատերազմական} ծուխի եւ թափառական ճանապարհորդութեան փո

լանները բռնում, հանում են փոշի: {Պատերազմական} վաշտերը կարգով գալիս են, Առաջից

պէս ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութեան եւ {պատերազմական} դրական կարգերը ( дисциплина) շատ խոր տ

պաշարած է թշնամիներից եւ թէ գտանւում է {պատերազմական} դրութեան մէջ: Նոյնիսկ Ձեր մռայլութիւնը

ելու. այս դերվիշը տեսանելով Գիրէյ-խանի {պատերազմական} պատրաստութիւնը, մի օր գնում է նորա փառ

'ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ելանել ընդ առաջ {պատերազմաւ}. այլ այր մի Անատօլ անուն, որ էր նորա սպ

, որ ձեր կայսրը արժան է համարում իմ հետ {պատերազմել}: Իմ որդին, Պետերբուրգում կրթուած լինե

էջ ձգտողութիւնը: Մեր պարտականութիւնն է {պատերազմել} հանգամանքների հետ եւ հողի հետ չհաւասարո

մենայն պապական թագաւորի մօտ՝ աշխատելով {պատերազմել} տալ նորանց Հենրիկոս III-ի հետ, որովհետ

, կարո՛ղ ես անցած գնացած բաների ընդդէմ {պատերազմել}, կարող ես բնութեան ընդդէմ ճակատ ճակատի

, կարող ես բնութեան ընդդէմ ճակատ ճակատի {պատերազմել} ։ Այս տեսակ ձգտողութեան տէր մարդիկը, ե

զգաստանար մի փոքր, որ ճշմարտութեան դէմ {պատերազմելը} ամենեւին անօգուտ էր եւ խթանի դէմ աքացող

ում են սովից եւ վերջին ճիգն են թափում՝ {պատերազմելով} մի ծայրացեալ աղքատութեան հետ: Երե

րաւոր գերդաստանք, դառն աղքատութեան հետ {պատերազմելով}, կարող են սովամահ կորսուիլ: Հարո՞ւստ

չեմ, պիտի բողոքեմ, Խաւարի ընդդէմ {պատերազմելով}: Ներկայ օրերում այլ ի՛նչ ս

պտուղ ծիսակատարութեան, եւ, քաջութեամբ {պատերազմելով} խաւարի եւ մոլորութեան հակառակ, հիմնում

ութիւնը եւ լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է {պատերազմելով} յաղթեն խաւարին եւ ստութեան եւ յափշտակեն

զանից ընկած հատուածը, օտարութեան մէջ, {պատերազմելով} բազմադիմի նեղութենների հետ, քունը կտրե

տ անգամ կառք էր ելանում, երբ երկարատեւ {պատերազմելուց} վաստակում էր: Բայց սա մի ամբողջ ժամ պա

եմ առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի {պատերազմեմ} ստության եւ խավարի հետ եւ, որքան թույլ

լ շուտով։ Արդարեւ, Վենետկեցոց անյաջող {պատերազմերը} Տաճիկների հետ, արդարացի կասկածանք տուե

նելուց յետոյ, երբ բոլոր խռովութեանց եւ {պատերազմերի} ժամանակները Կամսարականների մօտ էի, այդ

րականների կանանց գերութիւնը, Մեծ Վահանի {պատերազմերի} ժամանակ Պերոզի օրով։ Չենք կարող թոյլ տա

ւց վաստակում էր: Բայց սա մի ամբողջ ժամ {պատերազմեց} մենակ այն անհամար թշնամիների հետ եւ չձա

թիւնը, յայտնուելով Հրէաստանի մէջ, ) {պատերազմեց} կրօնական բռնակալ հոգու հետ՝ մերժելով ա

կէս դար մանուկ զօրութեամբ սուրը ձեռքին {պատերազմեց} մի իրաւունքից զրկուած հզօր պառաւի հետ,

կոխեցին թատրոնաբեմի վերայ: Քաջութեամբ {պատերազմեցան} հասարակաց նախապաշարմունքի իւրեանց վերայ

եւով։ Ցոյց կը տամ վերջապէս, թէ ինչպէս {պատերազմեցաւ} նա հզօր քաղաքականութեան հետ, որ արդէն

շատ դժուարութենների տանելուց յետոյ պիտի {պատերազմէին} եւ մի հինցած նախապաշարմունքի ընդդէմ եւ

նքը։ Եւրոպայի եւ Ասիայի մէջ նա պիտոյ է {պատերազմէր} ներկայ բաների կարգի հետ. բայց այստեղ՝

ւս կըսկսե յուր գործակատարությունը: Մեր {պատերազմը} դադարած չէ, եւ ձերը չէ պիտո դադարի, մ

նից յառաջանում է անմիաբանութիւնը եւ այն {պատերազմը}, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը պիտոյ է ուն

արտութիւնը՝ ստութեան հետ։ Այդ վէճը եւ {պատերազմը} հարկաւոր էր, որ մի օր յառաջանային մեր

սպասաւոր՝ օրհնեցինք եւ ընդունեցինք այդ {պատերազմը}: Անհնարին էր, որ ուրիշ ազգերի մէջ

կարելի է դիմանալ: Եկաւ արեւելեան {պատերազմը}, կառավարութիւնը ընկաւ պարտքի մէջ, ժող

րան: Ի՛նչ է մեր խնդիրը: Ո՛չ Ամերիկայի {պատերազմը}, ո՛չ Անգլիոյ սեպհականութեան օրէնքը, ո

Այսինքն հիւսիսայնոց պահանջողութիւնը եւ {պատերազմը}, զուր է)։ Հարաւայնոց ատելութիւնը դէպ

քը պատերազմի դաշտում, մոռանում են, թէ {պատերազմը} մարդկային կեանքի մէջ, բնական, սովորակ

ետ: Յայտնի է, թէ այս երկու մոմենտքը, {պատերազմը} իբրեւ ցաւագարական ( патологический) եւ

տիրապետող համակարգութեան հակադիր մարդոց {պատերազմը} կարող էր լինել միայն աւելի վտանգաւոր պա

Հոռոմս "։ Սուրբ Վարդանանց Աւարայրի {պատերազմը} եղաւ 451 թուականի գարնան։ Չի՛ք Վասակը

ւ 484 թիւը, Վահանի անհնազանդութիւնը եւ {պատերազմը} տեւում էր Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, ին

նորան. ըստ որում Պաւիա քաղաքի մօտ եղած {պատերազմը} դեռ չէին մոռացել։ Իգնատիոսը մի աբեղայի

ականի սկզբումը Վենետկումը լինէին։ Բայց {պատերազմը}, որ պատրաստւում էր բորբոքուիլ Ֆրանսիայ

ստուած ուրիշ բանի համար չէ բորբոքել այս {պատերազմը}, եթէ ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը խանգ

Տուրնոնը դրուեցաւ Մակաօ քաղաքի բանդը։ {Պատերազմը} այս խնդիրի վերայ, թէ Կօնֆուցիուն Աստու

տոսից եւ Փիւնիկեայից։ Մինչեւ Տրոյացւոց {պատերազմը} կամ 300 տարի նորանից յետոյ՝ մինչեւ Հոմ

համարում եմ Եղիշեի քաղցրախոս Վարդանանց {պատերազմի} նկարագրությունը: Եթե տարակույս չուն

եւս ավարտվի, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ {պատերազմի} վերաբերյալ երգերու հոտը եւս չկա այժմ Մո

եմ ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, դու եւս {պատերազմի} մէջ ես այդ խնդիրների վերայ: - Անտ

զգի պահպանութեան համար քաջութեամբ ընկան {պատերազմի} դաշտումը: Նոքա մոռացան իւրեանց կանացի

եան մէջ: Այսքան վնաս յառաջացաւ միմիայն {պատերազմի} պատճառով, ժամանակաւորապէս բամբակ չգալո

աւայինը, այդտեղ չէ մեր խնդիրը: Ներկայ {պատերազմի} այսօրուայ հետեւանքը մեք ընդունում ենք ո

ելու երկիւղից եւ յուսահատութենից, պիտի {պատերազմի} սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր տալ նոցա,

803, 034: Տարակոյս չկայ, որ Ամերիկայի {պատերազմի} պատճառով այսօր Լոնդոնի մէջ կայ 3 միլիոն

նէութեան, եւ ի զրահաւորել զմկրտեալս ՚ի {պատերազմի} ընդդէմ սատանայի, որ յաստի կենցաղս: Հո

Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ էակ, {Պատերազմի} գործերում ` Կարէ օգնել իւր եղբօրը

, Գնա՛ փրկել մեր հայրենիք, {Պատերազմի} վառ հանդէս: Ամենայն տեղ մահ

՛, ունի հոյակապ արժանաւորութիւն, բայց {պատերազմի} դաշտից դուրս, մարդկային եւ ընկերական յ

sine qua non, նա կարծում էր թէ ինչպէս {պատերազմի} յաջող ելքը շատ դիպուածում կախւում է գնդ

քաղած լինելով իր սկզբունքների արդիւնքը {պատերազմի} դաշտում, մոռանում են, թէ պատերազմը մա

ել: Շատ են զարմանում, երբ տեսանում են {պատերազմի} դաշտի ծածկուած բազմախուռն զէնքով, բայց

ցա մօտ է կեցել այն բոլոր խռովութեանց եւ {պատերազմի} ժամանակները, որ Պերոզի ընդդէմ մղում էր

է իւր մաշիկով, առաջին խաչակիր զօրքերի {պատերազմի} ժամանակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII

նը շատ մեծ էր, որպէս թուրքի դիւանում, {պատերազմի} գործերը որոշելու մասին: Սատանան վազում

կին մարդերի մէջ. նորա մազերը կարծես թէ {պատերազմի} բարձրացան գլխի վերայ, մկնակները լարուե

րի խումբին, որ դուրս էին գնում Հռովմից {պատերազմի} համար։ Միւս պապը, մեծ արծաթ ստանալով

հոգաբարձու լինել նոցին, արշաւին ի մարտ {պատերազմի} ընդդէմ առողջ դատողութեան, ոչ կամելով ո

ինէին սոքա, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր {պատերազմի} եւ խռովութեան հոգով։ Յիսուսականութ

ստամբութիւնը շիջուցանելու համար, ընկաւ {պատերազմի} մէջ մեռած։ Յիսուսեան Կարգը Քրիստոնէութ

ն զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ էին ածում {պատերազմի} ժամանակ, դրացի Հնդկացիների հետ, կամ վ

այտնի լինի, որ հեշտութեամբ չենք թողուլ {պատերազմի} ասպարէզը։ Մենք, բացի գալ, տալ բայերի

ւիրել Աստուածածնին եւ նորա անունի վերայ {պատերազմիլ} անհաւատների հետ, որոնց եւ քարոզել քրիս

չու որ կամենում էին մինչեւ յետին շունչը {պատերազմիլ} եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Սորա պատ

արծիքները, որպէսզի աւելի չասենք, պիտի {պատերազմին} ձեզ հետ. այս բնական է, բայց առիթ կայ

ար, առաջի՝ որոց ընթեռնուն զպատմութիւն {պատերազմին} Վարդանանց՝ ընդ Սասանեանս, որում, որպ

Եղերերգութեան մէջ Հայոց զօրքը, Պարսից {պատերազմից} յետ դառնալով, երգեց գիտնական Թէոդորոս

եկեղեցին, որովհետեւ Վարդանանց Աւարայրի {պատերազմից} եւ սուրբ Ղեւոնդեանց նահատակութիւնից յետ

րն էլ եւ հօրեղբարքն էլ գնացին Վարդանանց {պատերազմից} անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղանն էլ նոցա

լի դարձաւ նորան։ Լուդովիկոսը սկսած այն {պատերազմից}, որ արեց Սպանիայի ժառանգութեան համար,

ցած աղաղակող անկարգութիւնները Արեւելեան {պատերազմից} յետոյ ծայրայեղութեան հասան: Սրա գլխաւո

եանքը, մեք տեսանում ենք ստէպ արիւնահեղ {պատերազմներ}, որոնցով ամրանում է ազգի մատաղահաս զօր

էր յիշում երկայն-պառլամենտը, քաղաքական {պատերազմները} եւ այսպէս անուանուած պոչի ( երկայն պաոռ

, կարո՛ղ էք նոցանից տեղեկանալ։ Իսկ երբ {պատերազմները} վերջանան, եւ ես, հանգչելու եւ աղօթքի

ծ կեցայ Կամսարականների մօտ, այն բոլոր {պատերազմների} եւ խռովութեանց ժամանակները մինչեւ ձեր հ

ղաղութեան երես տեսած չլինելով, անդադար {պատերազմների}, յարձակողութեանց կամ պաշտպանողութեանց

նել։ Լսելով այս բոլորը՝ Ղազարը քաջ {պատերազմողի} պէս զինեց իրեն, որ զօրաւոր խօսքերով իր

ու քննություն տալ. իմ ամեն բանը այսպես {պատերազմով} պիտի լինի, բայց երեւակայիր քեզ, եթե ա

ալ նոր գաղափարներին, գիտէինք, որ նորը {պատերազմով} պիտի կանգնեցնէր իր դրօշակը հնութեան աւե

անգաբար պատկանում էր նորան, պիտոյ է նա {պատերազմով} ստանար։ Յիսուսեան աբեղայքը, որոնց խոր

ւմ ծուխ հանելով պատրոյգը վառւում, {Պատերազմում} փորձ ու արի, իբրեւ մրրիկ, Առաջն

ուականների հրատարակուածից) գլխաւորապէս {պատերազմում} է նոր լեզուի այն ոճերի եւ ձեւերի հետ,

աւագարական ախտերը նորա կազմուածքի մէջ: {Պատերազմում} մի ժամ, մի րոպէ հերիք են շատ անգամ դար

եցաւ: Երբ անգլիացին ազատութեան անունով {պատերազմում} էր իր դաւաճան թագաւորի ` Կարլոս առաջինի

առաջեւ: Ամենայն ժամանակ անվեհեր հոգով {պատերազմում} էին ստութեան ընդդէմ եւ խոստովանում էին

յս ապստամբներին, որ կալանաւորեցինք մեք {պատերազմում}, պահպանէք ձեր բանտի մէջ մինչեւ առաւօտ

ժողովրդից քսան եւ չորս հազար հոգի մէ՛կ {պատերազմում} ընկան։ Ամոնը չէ՞ր, որ, անխե՛լք խօսք

թացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջին {պատերազմում} մեռաւ եւ նորա մահի լուրը Դաւթին հասաւ,

ազգի եւ եկեղեցու ընդդէմ, մինչեւ վերջին {պատերազմում} Հայոց սպարապետ հոյակապ Սմբատ ասպետը բռն

ուղղութիւն. XV եւ XVI դարերումը Կարգը {պատերազմում} է թագաւորների միապետական իշխանութեան հե

կանգնեց այն մշտնջենաւոր հերոսը Կաննեայ {պատերազմումը} Վարոնի ընդդէմ: Այն մարդը աղաչաւոր

մի անգամ գտանուել էր ապառաժ Լիգուրիայի {պատերազմումը}, որ ծածկուած է անվերջ անտառներով:

ս հանելով, պսակուեցաւ սպարապետից: Այն {պատերազմումը} այս եղաւ սորա յառաջանալու պատճառը, որո

իս մեր, որ հազարօք եւ բիւրուք անկան ՚ի {պատերազմունս} առ պահպանութիւն ազգի եւ կրօնի մերոյ: Ս

անում, նոցայ հառաչանքն անգամ գործարանի {պատերը} դղրդում էին, բայց շատ անզօր գտանուեցան

մակի կողմից շուրջանակի, յատակը փոխել, {պատերը} զարդարել զանազան քանդակներով, քանդել հ

ի ահագին ձայնով, որից սասանեցան դժոխքի {պատերը}: Այս ձայնի վերայ վեր թռաւ նստած տեղից

շատակը թողեցին մի քանի ոսկիների վերայ. {պատերի} վերայի կարմիր գրերը դատապարտուեցան մնալ

ալիկ... Այժմ փողոցում քնում է նա Խոնաւ {պատերի} տակին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Ա

լ ձեզ, ողորմած պարոն, մեր մայրաքաղաքի {պատերի} ներսում՝ գրական մի նոր նախաձեռնության

ցնելով հաշուապահանջ իշխաններին, թէ այս {պատերի} համար պատրաստուած աղիւսները, անդադար ա

վերջին շունչը պապական բանտերի բորբոսած {պատերի} տակին չարագործների եւ աւազակների հետ մի

, Որքան քո մէջ ծխեցի Խոնաւ {պատերիդ} Ես մտիկ տալով, Որքան ժամանա

րուելով ցոյց էր տալիս անմարդացած փողոցի {պատերին} իւր երաժշտական քանքարը: Այստեղ հար

հարիւրամեայ ծառերը արմատից եւ տան ծածքը {պատերից} խլող մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպիսի խաղաղ եր

գաստները նորահարսների, եւ սարդի ոստայն {պատեց} նոցա նախկին շքեղութեան վերայ: Շատ ձմեռ

Լսեց իշխան, թողեց զարդը, թխով {պատեց} իւր անձը, Ոսկենըկար գլխարկներին

ց, կազմեցին նորա ոսկերքը, մորթ ու ջիլ {պատեցին} նորա վերայ: Մարդկային մարմինը, երբ շի

նը, կամենում էին վեր առնուլ այն որոշող {պատը}, որ բաժանում էր միմեանցից այդ ազգերը,

քի մէջ շինեց մի աւագ եկեղեցի, որի երեք {պատը} գողացաւ. հաւատացնելով հաշուապահանջ իշխ

րժանի, իւրեանց պաշտպանած յանցաւորի հետ {պատժակից} լինելու: Չէ կարելի իրաւադատութիւ

խ սպիտակ հագած Դիմում էր տխուր դէպի {պատժարան}, Անհոգ արձակած սաթի պէս մազերը,

շմարտասէր Հայի վերայ պարտականութիւն կայ {պատժել} եւ պատուհասել բերանով եւ գրչով ազգի պակ

դակցութիւնները: Երբ որ պապը շտապում էր {պատժել} նորա ապերախտութիւնը եւ անհաւատարմութիւն

նորա նախորդ թագաւորները գիտէին՝ ինչպէս {պատժել} այսպիսի մարդերի ամբարտաւանութիւնը ( de

յդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն չարագործ մարդիկ {պատժելու} համար: - Այո՛: - Ես պատահեցայ

ւր վատթարութեան համար, դատապարտելու եւ {պատժելու}: Մեր փոյթը չէ, եթէ, ոտքից մինչեւ

ելը Րավալեակի խորհրդակիցքը գտանելուց եւ {պատժելուց} եւ մանաւանդ պաշտպանութիւնը, որ ցոյց էր

իմ արժանաւորութիւնը, ես եւս անխնայ կը {պատժեմ} Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակասութիւնքը, եթէ

Յիսուսեան աբեղայք ասում են, թէ Աստուած {պատժեց} Հենրիկոս III-ը Մարշալ Մատինեօնի՝ Յիսու

րակեցին, թէ ինքը երկինքը յայտնի կերպով {պատժեց} յանցաւորը։ Պապական Շուէյցարիայի մէ

ութիւն, Ձեր մռայլութիւն. մեղաւոր եմ. {պատժեցէք}, բայց եւ գթացէ՛ք... - Ին՞չ բան

նշիջանելի կրակ, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար {պատժեցիր} ինձ ` բորբոքելով այդ կրակը, մինչ նա,

նք ապստամբութիւն, իսկ ապստամբութիւնը՝ {պատժի} արժանի յանցանք: Դու այնքան երկար կը մն

սկզբունքին զոհելով կամ հաւասարութիւնը ( {պատժի} եւ մահի մէջ) սիրոյ, զոհելով: Միթ

մարդու հետ, ենթադրելով, որ այդ ուրիշը {պատժից} վախենալով չպիտի յանցանք գործել Յայտնի է

ն Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ խիստ {պատժովք} եւ դատապարտութեամբ, ըստ ամենայն սաստկո

ք հարուածեալ են յետ բազում հարուածոց եւ {պատժոց} նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր չկամին եւ մ

իտի գնայ նոյն ճանապարհը, որով գնում էր {պատժուած} մինը: Մասնաւոր ուշադրութեան արժանի է մ

ել Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ։ Բարրիերը {պատժուեցաւ} ( սպանուեցաւ), իսկ Հայր Վարադը փախաւ

ը բարկացած է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի {պատժուի} չարաչար իւր եղեռնագործութեան մասին: Այ

ոյ եւ ընդունելի է սուրբ կուսին անհաւատի {պատժուիլը}, ձին կ'երթայ այնպիսի ճանապարհով, որ ա

էմ Աստուածային օրէնքին "։ Նա {պատժում} էր, նզովում էր հրապարակաւ մարդերը.

մէջ, բայց կան յանցանքներ, որ մահով է {պատժում} այդ ազատ կառավարութիւնը: Իսկ մէք Պօ

բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ եւ անխնայ {պատժում} էր ամենայն որեւիցէ անկարգութիւն, բայց

քաղցրութիւնը: - Ինչու այդպէս խիստ {պատժում} է Նախախնամութիւնը իմ ընտանիքը: - Ո

ի մերժենք եւ դատապարտենք: Օրէնքը {պատժում} է յանցաւորը. ասիացին տեսանում է այստեղ

խասահմանության կամքն էր, որ մեր ձեռքով {պատժվեին} եւ խայտառակվեին: Ազգի եւ ճշմարտութ

սափում է ժողովուրդը եւ որոնք անանցանելի {պատի} նման գրականությունը բաժանում են ժողովրդ

ան կարասիքներով: Սենեկի հիւսիսային {պատի} մօտ մի գեղեցիկ սօֆայի վերայ նստած էր Շա

էր շատ հասարակ եւ աղքատ կարասիքներով, {պատի} վերայ կախած էին մի քանի շատ հասարակ պատ

արքայութեան բանալիքը կախուած է Վատիկանի {պատի} վերայ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, նոր դեռե

, օրէ օր այդ բարբառքը միմեանցից բաժանող {պատի} այս աղիւսը, այն քարը, միւս սիւնը քակե

պանս՝ Կապարանին խորտակման: {Պատի՜ր} սոքա են ուրուականք Առ անձկութեամբ

դի թէ՛ սակաւութիւնը եւ թէ՛ աղքատութիւնը {պատիժ} պիտի համարուէր քահանային: Խեղճ քա

տեւ մեղք է, որովհետեւ յանցանքի փոխարէն {պատիժ} կայ: Ասել է, այնպիսին, եթէ իւր անձը

քն ձգեալ բեռանց կոյտ, Գուշակէի ՚ի {պատիժ}, ՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։ Սուր բոցեղէն

քեզանից. Տրտնջում է եւ աշխարհ: Իբրեւ {պատիժ} ինձ տուիր, Տրտում սրտիս մխիթար, Թէ՞ զ

՛ր իմ, խնայէ՛, հոգեւոր, Մի՛ տալ {պատիժ} խիստ սաստիկ. Մի՞թէ չկայ մարմնաւո

կամացն կայ. Տուէք երկուսիս արժանի {պատիժ} Ինձ եւ Գերսասին, բնութեամբ սատանա

րձակուին որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր {պատիժ} գործ դնել ազգի անդամների վերայ: Եթէ

ների մէջ ( §34) դնում է, " թէ որ մէկը {պատիժ} կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն եւ յե

ի սպանութիւնը: Զարմանք յանցանքի ընդդէմ {պատիժ} դնելով մի՞թէ կարելի է յանցանքը սանձել:

ւնը հաստատուած, արդեօք անմեղն էլ մահու {պատիժ} չէ՞ կրում, եւ այս հաւասարութեան ոգուց

ց Թիւթիւնճի-օղլուն. - նա նորանց փոխանակ {պատիժ} կը ստանայ, բայց Աստուծոյ պատկեր լինելը

ւր կեանքի վերջը կրել իւր պարանոցին, մի {պատիժ} է, որ գերեզմանը միայն կարող էր վերացնե

ութեամբը ծեծել Իգնատիոսին. այս մի խիստ {պատիժ} էր, որ գործ էին դնում այն ժամանակ, եր

ըստ մեծի մասին նշանակուած էր մարմնական {պատիժ}, բայց մեծամեծ յանցանքները, զոր օրինակ

ատելու։ Նա գանչում է կոմսին դադարեցնել {պատիժը}, բայց կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն բա

այդ յանցանքները գործող եկեղեցականը նոյն {պատիժը} կրելու չէ, ինչ որ պիտի կրէր մի աշխարհա

սելիք մը ունի, տեսչին հասկցնէ ": - {Պատիժը} կրելուց յետոյ արդարանալու օգուտը ի՞նչ է

նանցանելի վիհ կար, բայց օրէնքով տրուած {պատիժը} համարւում էր մաքուր արդարադատութիւն, յ

արողացաւ նորան համոզել, որ յետ ձգէ այս {պատիժը} ։ Նա խոստացաւ ջերմեռանդութենով լսել դաս

ուց յետոյ համաձայնեցան կրել այս հոգեւոր {պատիժը}, բայց այն պայմանով, որ այդ կատարուի ե

ի իւրեանց, դեսպաններին, կանգնած լինել {պատիժը} կատարելու ժամանակ)։ Հենրիկոս IV-ը,

էր մաքուր արդարադատութիւն, յանցանքի եւ {պատիժի} շաղկապը է լոկ հաւասարութիւնը եւ ոչ կեան

նձէ միմիայն արտաքին աշխարհից - հասնելու {պատիժից} վախենալով. ուրեմն ընկերութեան ապահովու

մէջ առաւել կրթուելու համար։ Զուր տեղը {պատիժներ} էին սպառնում նորանց, որովհետեւ լսողը չ

ղեկութենների վերայ, հարցանում է գալուց {պատիժների} որպիսութիւնը եւ պատճառը: Դերվիշը պատաս

քաղաքականապէս ենթարկելու նորա անձը այն {պատիժներին}, որ սահմանւում են քրէական ոճրագործութի

ի երեսից. իսկ թէ կամենալով փրկուիլ այս {պատիժներից} մեր ցեղապետը մի կերպով ոչնչացնէ այս մատ

քը զարմանային։ Փաղաքշանքով եւ խրատական {պատիժներով} ներս էին բերում նոքա այս վայրենի Ազգի մ

՜ դու էլ ընկար. Առաւ ածուխ, գրեց {պատին}. " վեցերորդը՝ մի՜ շնար "։

րես հանդիպեցան եւ զարկուեցան անանցանելի {պատին}, որ խաչաձեւ կտրում էր նոցայ ճանապարհը

րութիւնս բռնադատեց ականջ դնել: Մօտեցայ {պատին}, եւ ահա լսում եմ, որ շաղփաղփում է մի

եմ այս առթիվ ինձ տոմս տալ: Ընդ որում, {պատիվ} ունեմ ներկայացնելու Լազարյան ճեմարանից

Ն՝ Մոսկվա, 19 հունիսի, 1856 թ {Պատիվ} ունեմ սրան կից հիշյալ կոմիտեի քննության

ԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Սրան կից {պատիվ} ունեմ երկրորդ անգամ կոմիտեի քննարկմանը

աշտոնը, այն ժամանակ չենք հրաժարվում եւ {պատիվ} կհամարինք մեր ծառայություն ցույց տալ ազ

Ես հարստություն չունեմ, բայց ունեմ {պատիվ} եւ ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպքու

ռ Ձեզ անկեղծ հարգանացս հավաստիքը, որով {պատիվ} ունեմ մնալ Ձեր խոնարհ ծառա Միքայել Ն

ույս Արարատյան "-ը մի անարգ թերթ է, որ {պատիվ} չի բերում հայ մամուլին, ունի միայն մի

ար պորտրեներ: Գործս ավարտելուց հետո ես {պատիվ} ունեցա ներկայանալ III բաժանմունք՝ ետ ս

իմ անկեղծ հարգանքի հավաստիքները, որով {պատիվ} ունեմ լինել Ձեր խոնարհ ծառա Մ

ավոր չէ, թող թշնամիք չուրախանան, նորա {պատիվը} մերն է, ուրեմն խոստովանություն մնա քո

Հնդկաստանում, առանց յուրյանց սեպհական {պատիվը}, կամ քաղաքի պատիվը, որի երեսփոխանքն է

ց յուրյանց սեպհական պատիվը, կամ քաղաքի {պատիվը}, որի երեսփոխանքն էին, ոտքի տակ դնելու

եցեք առ նա ունեցած իմ խորին հարգանքն ու {պատիվը}: Տեսակցության վերաբերյալ ահա թե ինչ

րջնական որոշման եւ դրանով փրկում են նրա {պատիվը}, որը հակառակ դեպքում ավելի կամ պակաս չ

ցը հավատացած է այն բանում, որ ժողովրդի {պատիվը} մեծ մասամբ կախված է նրա ազգային լեզվից

ից Յուլիա Պաստրանայի պատկերը, ցած իջայ {պատից} նորա բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց

Սրբազան քահանայապետութեան՝ դիւանատունս {պատիւ} ունի ընդ այսմ առաքել առ ձեզ զայն ծրար,

ւոր ապրել, հարստութիւն ճարել, փառք ու {պատիւ} ստանալ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի բարոյական

սկ մարդը, հարստութիւն ճարելով, փառք, {պատիւ} գտանելով, չէր կարող առաքինի դառնալ, ն

ան առանց լոգիկայի գրէք, այնքան փառք ու {պատիւ} է ձեզ։ Բայց ագահութիւն մի՛ արէք այդ պա

ով, ասում է Բէգզադէին: - Այս ի՞նչ {պատիւ} է, որ ցոյց ես տալիս գործակատարիդ հարսն

բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, {պատիւ} չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ են, այ

քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց զայս {պատիւ}: Բարւոք առնէր Այվազովսքին, եթէ հաճէր

Եթէ աղայ՝ իշխան՝ անձինք՝ մեզիմէն {պատիւ} կառնուն, Փող շատ ըլլայ՝ ուտենք հ

Լսելով քո որդու խօսքը. Փառք ու {պատիւ} քեզ կը բերեն Քո մարմնապաշտ մեծատո

վերայ եւ ցոյց տուեց այնքան մեծարանք ու {պատիւ}, որքան չէին ցոյց տուել նոցայ նախահարքը

ձեռք բերելու համար, մոռացել էր փառք, {պատիւ} եւ մարդկային երկիւղ, նորան կործանիչ ժո

ոց մէջ հասել է մեծապէս օգտակարութիւն եւ {պատիւ} եւ փա՛ռք, իսկ մի քանիսին էլ մահից դէպի

տանն եւ մեզ հրամայեալ, 'ի մէջ առեալ 'ի {պատիւ} փակեսցուք. թագաւորն եւ ամենայն ժողովու

ընդդէմ։ NB. Իւ վերջացած բառերը, ինչպէս {պատիւ}, եթէ գործ են դրվում որպէս պատուած եւ այ

աւիկ լինել տէր սատանայի պալատումը ` մեծ {պատիւ} է: Մանկլաւիկներին հետեւում էին չոր

ել էր եւ ընչանցքը սրել, համարձակւում է {պատիւ} ու յարգանք պահանջել մեզանից, որովհետեւ

ւն է. մեր նորան հրաւիրելը արդէն մի մեծ {պատիւ} էր, որ ցոյց էինք տալիս, - շարունակեցի

ձ, բայց այժմ հասկացայ, որ ես մազի չափ {պատիւ} չեմ ունեցել քո մօտ: Միթէ՞ խաղ է, կամ

ք, ի՞նչ ասել է փոխանակ տան տէրը հիւրին {պատիւ} տալու, հի՞ւրը պիտոյ է պատուէ տան տիրոջ

է թոյլ կը տաք, - ասաց Շահումեանցը, - ես {պատիւ} կը համարիմ, - խօսքը եղաւ սորա պատասխանը

չելու չինի մի հասարակ մարդ, վերջինս մի {պատիւ} կը համարի իւրեան գնալ նորա տուն եւ լսել

սէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ {պատիւ}. ամենայն մարդ մտածում էր առանձնապէս իւ

, զի յետ վաստակելոյ իմ զամս բազումս 'ի {պատիւ} եկեղեցւոյ, 'ի ձեռն գողոց դատապարտեցայ

ան՝ գլխների վերայ վարդի պսակներով եւ ի {պատիւ} Աստուածամօր եւ այլ սուրբերի հոգեւոր տաղ

խնդիրի վերայ, թէ Կօնֆուցիուն Աստուծոյ {պատիւ} տալը քաղաքակա՞ն, թէ՞ կրօնական գործողու

եան վերաբերեալ գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ {պատիւ} են բերում մի ազգի, եթէ սա հարուստ էր ա

ւլ, որ գալիս ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը, {պատիւ} չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը,

եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք ու {պատիւը} եւ այն անարգանքն ու նախատինքը համարւում

ւում ես կատարել այս իմ ցանկութիւնը՝ իմ {պատիւը} ժողովրդի աչքումը պահելու համար: Ե

դ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու եւ նորա {պատիւը} տեղը բերելու կամ առաւել փառաւորելու համ

տարեց, հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց եւ {պատիւը} պահեց: Սորանից աւելի կոպիտ եւ խոշոր հե

Խաւար օրով յայտնըւում է մեզ արեւի {պատիւը}: Չէ մարդ, թէ միշտ գիտէ հանգիստ

: Ուստի, մինի միստիկական իրաւունքը եւ {պատիւը} երկրորդի ստրուկ համարուելու սուտ փաստի

իչը... Նոքա արհամարհեցին օտարի տուած {պատիւը} եւ աշխատեցան դժպհի պատուանշանների տեղ կ

տմութիւնը եւ արատաւորելու նոցայ ճշմարիտ {պատիւը}: Միայն երախտագիտութիւնն է, որ հա

ն անյայտանում է աշխարհի երեսից այդ գրքի {պատիւը} եւ նորա հեղինակի անունը. այս պատճառով

պատուի մասին, պատճառ, մինչեւ անձնական {պատիւը} եւ անձնասիրութիւնը չմեռանի, ստրկութիւն

, նոյն քահանայքը, նոյն խորովածը, նոյն {պատիւը}, տաղը եւ շարականը, հետեւաբար եւ նոյն

. դուք վերստին վշտացնում էք իմ այրական {պատիւը} մրոտ ճանապարհներով, որ ես... բայց ո

ոչ այս խօսքերով, թէ դուք վշտացնելով իմ {պատիւը}, պարտական էք զղջալ եւ քաւութիւն որոնել

մակ կարող էր ցածացնել պ. Յովնաթանեանցի {պատիւը} նորա ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը ես

ալի երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, նոյն {պատիւը} պահանջում էր ժողովրդից, որ պարտական էր

ն ", բայց Լօյոլա հրաժարեց իւրեանից այդ {պատիւը} եւ համոզեց նորանց անուն տալ Կարգին " Յի

եան Կարգի Գեներալութեան իշխանութիւնը եւ {պատիւը} ։ Լօյոլա պատարագը մատուցանելուց յետ

գնատիոսի եւ նորա ընկերների արատաւորուած {պատիւը} ։ Այս միջոցին Յիսուսեանները ցրուեցա

ում է հեղինակը ( եր. 116): Հայի {պատիւը}, որեւէ կերպով, եթէ ոչ բոլորովին փրկել

անդգնութեամբ մէջբերել ու անոր բարոյական {պատիւն} աղտեղել: Մխիթարեանց ու համախոհ ընկերին

Խօսքերնիս " Ընծային " չէ, վասնզի այն {պատիւն} անոր ընելու միտք չունինք եւ ուխտիւք կը

այից, այո, իմ որդին արժանի էր շատ մեծ {պատիւների}, բայց իմ հպատակական պարկեշտութիւնը թոյ

ան եւ ոչ արտաքին, պատահական, կամ գնած {պատիւների} մէջ. եւ դուք, գերադաս համարելով ձեզ,

52 " Մեղուին " 12/26 53 " Մեղուին ", 4 {պատկ[եր]}, 300 երկու տ[ող] 54 Խաֆաֆ[եանցին],

ամուրջ: Ո՞չ հրեշտակն ցցասաց {Պատկա՛ռ} այդմ օրինաց, Զամենայն փակեալ բան

չի ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, {պատկանած} ժամանակն ալ մեկ մեծ բան մը չէ, բայց ին

ուհետեւ Բէգզադէն տալու չէր գործակատարին {պատկանած} 2000 մանէթը, որ գտանւում էր Բէգզադէի մ

ի պէս պիտոյ է տեսանէ նոր մատենագրութեան {պատկանած} մի գիրք եւայլն "։ Այս րոպէիս մեր ս

թիւնը, եթէ բովանդակում է իւր մէջ ազգին {պատկանած} բաներ, եթէ այդ բանաստեղծութեան սկզբնակ

րրը է մի իրողութիւն կամ թէ անձն, ազգին {պատկանած}. նոյնպէս, ազգային է բանաստեղծը, եթէ

ում են իրենց կարծիքները ոչ որպէս գործին {պատկանաւոր} անձինք, այլ որպէս արտոնունակ ( привиле

նչպէս դուք էք, ճարտասանական ձեւը աւելի {պատկանաւոր} է. գոնէ չէ նեղացնում եւ չէ ծանրացնում

ծ արդիւնաւոր, համաշխարհական պատմութեան {պատկանաւոր} մարդ, որ իւր ազգի գրաւոր յիշատակարանքը

րող լինել մի այնպիսի բան, միջին դարերի {պատկանաւոր}, որ օգտակար եւ փրկարար խորհուրդ ունենա

ն դարերի վերջի եւ միջին, դարերի սկզբին {պատկանաւոր}: Ի՞նչ կարող են մեզ յիշեցնել միջին դարե

ինքն ընդ իս, եւ երկրորդ խնդրեմ՝ զկնի {պատկանաւորն} հետազօտութեան տալ ինձ զբաւականութիւն պա

իման կացուցանելոյ զայն ուր հարկն է վասն {պատկանաւորն} հաստատութեան, որ եւ մատուցեալ նորին բա

դեսպանին Անգլիոյ որ ի Կոստանդնուպօլիս ի {պատկանաւորն} տնօրէնութիւն: Չիք տեղի տարակուսի,

րհում, տարիր քո տունը ո՛չ որպէս մի տան {պատկանաւորներից}, կամ սպասաւորներից մի աղքատ մարդ, եւ

նց արծաթագլխից, րուբլիուց մի պրոցենտ, {պատկանաւորքը} արուեստաւորների ընկերութեանը, որպէս եւ

ոց ի Կալկաթա, պատրաստի գումար դրամոց, {պատկանեալ} սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի, որ շահուք հանդ

լ այս օրագիրը կարող են՝ իւրեանց խնդիրը {պատկանեալ} արծաթով հանդերձ հասուցանել կամ Պ. Նազա

խում էր Արեւելեան Հնդկաստանի Ֆրանսիացոց {պատկանեալ} մասերի մէջ նահանգապետները։ Պօնդիկերի հա

թիւն կարեկից էր մեզ: Այժմ տէր Գաբրիէլն {Պատկանեան} չուեաց ի Տփղիս հրամանաւ վեհափառ կաթողիկ

ն: Աշակերտ Լազարեան լսարանի Ռափայել {Պատկանեան}, որդի արժանապատիւ Գաբրիէլ քահանայի Պատ

եան, որդի արժանապատիւ Գաբրիէլ քահանայի {Պատկանեանին}, որ գտանի այդ նպատակաւ մտանելոյ յակադե

խնայել զձեր ներգործութիւն առ այն նպատակ {Պատկանեանին}, որով ունիք պարտաւորել զիս յանչափս:

: " Պարոն Յովհաննէս Տէր-Գաբրիէլեան {Պատկանեանցը}, վիմագրութեամբ տպելով մեր Վեհափառ Կաթո

վ այս ընծան, պարգեւել է ճարտարագէտ Պ. {Պատկանեանցին} մի գեղեցիկ բռիլլիանտիայ մատանի, իսկ Թա

զկնի մահու կտակողին պարտ էր տանն այնմիկ {պատկանել} Նախիջեւանայ եւ ոչ ի կենդանութիւն պարգեւ

րդու, հասարակության ո՛ր դասին էլ որ նա {պատկանելիս} լինի. գիտնականին թե թերուuին, առեւտրա

ւ է դնում: - Տարակոյս չկայ, դոքա {պատկանելիք} են կառավարութեան: - Ապա ազգը՞:

ութեան հաստատեաց եւ վճռեաց տալ նոցա ըստ {պատկանելոյն} զառանձին թուղթ լրացեալ երեսփոխանութեան

, որ Հայերը հասանելու չէին փրկութեան՝ {պատկանելով} մի ինքնուրոյն, ազատ եւ անկախ եկեղեցու

հանդէս հանել, որ աւելի իրական աշխարհին {պատկանելով}, շօշափելի էին նաեւ լոկ գիր կարդալ գիտն

. Նազարյանցի անունով, նա կտնօրինե ըստ {պատկանելումն}. էգուց փոշտան մին ստրախավոյ գիր կուտամ

նին մի առանձին բերք, որ յատկապէս նորան {պատկանէին}: Նոր ժամանակներումս լսւում է, թէ ձկնո

միոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ ինքեանք {պատկանէին}, ճանաչել զնոսա եւ հնար տալ առ ի լուսաւ

յակապ շինուածք չկայ այդ քաղաքի մէջ, որ {պատկանէր} հասարակութեան եւ շինուած լինէր մի բարոյ

ւս քանդւում են: Որեւիցէ գործ, որ պիտի {պատկանէր} ամբողջ ազգին, հարկ է որ կատարուի հասար

: Ի 10 մայիսի 1848 ամի, խնդիրս այս {պատկանի} մատուցանել ի Նախիջեւանայ հայոց հոգեւոր

ն կայսերական մեծութեան: Խնդիրս այս {պատկանի} մատուցանել լուսաւորչական հայոց Սինօդին

799 ամի, ի Բատավիա, ի կղզին Եավա, որ {պատկանի} տէրութեանն Հօլանդիոյ եւ հեռի է ի Կալկաթ

եաց դոցա, թէ [զասացեալն գիտութիւն, որ {պատկանի} հասարակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր պահե

, Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը, Այլ չի {պատկանիլ} նա այս աշխարհին: Գրիչը ձեռին թղթի դաշ

էնսգէտն այն որպէս եւ այլք նմանքն նմա, {պատկանին} գլխաւոր դատարանի տեղւոյս Կորտ անուանել

, ի կենագործ խաչն Քրիստոսի: Այսմ դարու {պատկանին} նոյնպէս Ստեփաննոս Ասողիկ, հեղինակ պատմ

եղեցւոյ, եթէ միայն լուրջ հովիւք, որոց {պատկանին} ոչխարք, տացեն թոյլ, այլ շնորհիւ Ամենա

մբ, իսկույն կհատուցանե մեզ այդ բոլորից {պատկանյալ} պրոցենտը: § 11. Հայտ բերված կայքեր

վունքը եւ ըստ այնմ յուրաքանչյուրին յուր {պատկանյալ} բաժինը տա: Այս խնդրի մեջ, որ այսօր

Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում էիր, թե Ռ. {Պատկանյանը} ցանկանում է ինչ որ թերթ հրատարակել. ի՞

չ մի բարիքի համար էժան չէի նստեցնիլ պ. {Պատկանյանին} նրա՝ հայոց պատմության վերաբերյալ գրած

: Ե՞րբ, վերջապես, լույս կտեսնի Ռ. {Պատկանյանին} վաղուց խոստացած լրագիրը, որի մասին դու

ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Ինձ պ. Հովհաննես {Պատկանյանցը} հանձնել էր 100 հատ պատկերը մեր վեհափառ

նն եմ դարձնում " Coccinella " ընտանիքին {պատկանող} որդերի պատմության ուսումնասիրության վրա

որդերը գտնվում են " կակտուս " ընտանիքին {պատկանող} բույսերի վրա, այնուամենայնիվ, նա ( որ

րութեան կէսը անցել է արդէն Սուրբ Լիգայի {պատկանողների} դրօշի տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը իւր

մ երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի {պատկանողքը} եւս, իւրեանց մասնաւորի տեղ դնելով, թո

ւն Քրիստոսի ", զոր շարադրէի ի վարժատան {Պատկանով} քահանայի, ի կատար հասուցեալ զայն ամենա

այնի միամիտ եղիք իմ մասին: Յուսամ, որ {Պատկանովին} յանձնած լինես 70 մանէթ, բայց ես մոռացա

ի, որոնց կարմիր շապիկը վկայում էր, թե {պատկանում} են իտալական Հերոսին՝ Գառիբայլդիու բանա

ունված գծից շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ {պատկանում} են բացարձակ դպրոցին, որն իր հերթին չի

ումս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան թէ {պատկանում} էր նորան. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւ

աններով եւ թէ՛ այլ հոյակապ շինութեամբ, {պատկանում} է ժառանգական պատուամեծար քաղաքացի եւ Առ

յկական լեզուի վերայ։ Նախիջեւանի լեզուն {պատկանում} է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ չունի մի ք

առով չենք կարող որոշակի դատել, թէ ո՛ւմ {պատկանում} են այդ անկատարութիւնքը՝ հեղինակի՞ն, ե

ան հետ. երեւի մտածում է, թէ իւր գործը {պատկանում} էր հնախօսութեան: Այդ կողմից հեշտութեամ

նուածքի ամբողջութիւնը, որի կազմութեանը {պատկանում} էր գտած քարը, այլ, քննելով նորա վերայ

ն օդ կարծածը նաւթի շոգիք են, իսկ նաւթը {պատկանում} է ածխային մարմինների: Քարեայ ածուխը,

ի հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչագիրը չէր {պատկանում} նորան, ըստ որում, ուրիշի աշխատութեամբ

լոր մարդերի եւ աստուածների արձանքը, որ {պատկանում} են Յունական եւ Հռովմէական հնութեններին

յիշիր, որ ամենայն տեղ կան քահանայք եւ {պատկանում} են մի վիճակի, մի իշխանութեան, այսինքն

թէ՛ մեհենական գրուածք կամ մատեանք, որ {պատկանում} էին Հայոց ազգի հեթանոսական կեանքին, Լո

ը ստիպում է մի փոքր խելացի լինել: Հողը {պատկանում} է հասարակութեան, որի ամեն մի անդամ հաւ

նիքի բարիքը եւ ծանրութիւնը հաւասարաչա՞փ {պատկանում} են մեզ: - Այո՛: - Ուրեմն,

այս աշխարհի վերաբերեալ հողի վերայ, որ {պատկանում} է Իտալիային, եւ երբ խնդիրները սկսում ե

ւթեան ասուած է, թէ եկեղեցականների դատը {պատկանում} է Կրօնական ժողովի տեսչութեան: Եկեղեցակ

պատմել մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ {պատկանում} էին արդէն ուսումնական հանդէսին, այսինք

կեանքից եւ պատմութիւնից, ինչ ազգի ինքը {պատկանում} է. այսպիսի դիպուածում փիլիսոփան կանգնա

ակարգութիւնը, այնուամենայնիւ մի մասնով {պատկանում} է վերացականութեան, որովհետեւ մի ոտքը գ

կամքից առաջացած չափով, այնտեղ հանդէսը {պատկանում} է ֆրիդրիկոսներին եւ մարդկային ընկերութի

եւ հնար է տալիս նորան դպրոց կազմելու, {պատկանում} է կրթութեան արդէն անցած ձեւին. ինչ բան

առեր. այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ ինձ է {պատկանում}: Բուբանդուսը պատրաստւում էր կարդա

հանգուցեալը փչել էր իւր հոգին, նոյնպէս {պատկանում} է մեզ. նոր հանդերձը իբրեւ կողոպուտ կպ

համար փորում ես այդ գերեզմանը, նոյնպէս {պատկանում} է այս վերջին տեսակի մարդերին: - Աւ

արութեանն է եւ ոչ առաջնորդին. եկեղեցին {պատկանում} է ժողովրդին եւ դեռ օրէնքի զօրութեամբ եւ

ացած են, թէ կարծիք յայտնելու իրաւունքը {պատկանում} է միայն պարոնների, այսինքն նոցա, որ շ

անում եւ պատասխանում է. ժամանակը մեզ է {պատկանում}, եւ մեք աւելի լաւ ճանաչում ենք նորան ք

ռհասարակ ազգային երաժշտութիւն ասած բանը {պատկանում} է բանաստեղծութեան: - Անտարակոյս,

ւորութիւնը էր այն, որ միեւնոյն ժամանակ {պատկանում} էր երկու փողոցի. նորա պատուհանքը նայու

ծ. ամիսը հինգ մանէթով արդէն քսան մանէթ {պատկանում} է ինձ. բայց ես չեմ համարձակւում այդքան

ուիք, պատուելի ընթերցողք, այս պատկերը {պատկանում} է պ. Յովնաթանեանցի ներքին ընտանեկան կե

էին այս երկու մարդիկը, ինչպէս ասացի, {պատկանում} էր Թիւթիւնճի-օղլուին, որ չգիտեմ ինչ պա

էր երկու սենեակից, որի մինը առանձնապէս {պատկանում} էր նորա քրոջը: Աղուանեանցի քոյրը շի

ոտք էր հաստատում նա այն հողի վերայ, որ {պատկանում} էր Վենետիկեան հասարակապետութեան, մինչդ

ւծանելի առեղծուած, թէ ո՞վ ո՞ր Կարգին է {պատկանում} ։ Յայտնի էր միայն, որ Գեներալը, Գաւառ

րոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա {պատկանում} էին եւ շատ երեւելի մարդիկ, ինչպէս Ֆրան

ջնջուած էին. հասարակաց քրտունքի պտուղը {պատկանում} էին Յիսուսեաններին, որոնք բաժին էին տա

ւանեց իւրեան։ Այն թագը, որ ժառանգաբար {պատկանում} էր նորան, պիտոյ է նա պատերազմով ստանար

ահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները: Նրան էր {պատկանում} նաեւ միւս երկրորդական ժողովների բարձր հ

նա պէտք է իմանար, որ Երուսաղէմի վանքը {պատկանում} է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ թէ միայն թու

պիսի պատկերացոյց էր այն ազգին, որին եւ {պատկանում} էր, որ ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը,

իմ, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան նպատակիս: {Պատկառ} ակնածութեամբ աղաչեմ զՍինօդն, իբրու ողո

ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ Միքայել Նալբանդեանց {Պատկառ} ակնածութեամբ սրբոյ աջոյն համբույր շա

ուք, վեհափառ տէ՞ր, ընդունել զհաւաստիս {պատկառ} ակնածութեան, որով մնամ միշտ ծայրագոյն

Արարչին էր պատգամ Կամաց նորա կալ {պատկառ}. Ուստի ոչինչ դժդմնեալ Ընդ դ

կամայական ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենայնի {պատկառ} կալ սահմանի եկեղեցւոյն: 2) Երես

նդ, ո՛չ միայն Այվազովսքւոյ պատուէր տալ {պատկառ} կալ խոստովանութեան մերոյս եկեղեցւոյ, ա

աստուածաբանական գրուածոցն, հարկաւորեմք {պատկառ} ակնածութեամբ ասել զայրս զայս արդարեւ հօ

ւմ էին բազմութեան մէջ՝ ամենայն ամօթ ու {պատկառանք} յետ դրած, մեծ-մեծ խօսել, թէ հասուցած

խոնարհութիւնը, համբուրեց երկիւղամեծար {պատկառանքով} տէր սատանայի պոչի ծայրը: Խաւարի թ

, գլուխ տուեց տէր սատանային, համբուրեց {պատկառանքով} նորա պոչի ծայրը եւ սկսեց կարդալ: Թ ՅԱ

ր, - պատասխանեց գործակատարը, ստրկական {պատկառանքով}: - Շատ լաւ, եթէ խօսք դուրս չգայ գ

՞նչ կերպով կարդալու է ": Պատասխանի. " {Պատկառանօք} եւ խոնարհութեամբ հասկցուած կտորներէն խր

թնդացնէ Հողագունդ ամեն. Թող {պատկառանօք} Մեզ վերայ ասեն. Հայաստ

Խաչիկեան, իսկ երկրորդն ի մեծարու եւ ի {պատկառելի} առնէ յողջոյն Հնդկաստան ՚ի պ. Յարութիւն

ւց յետոյ եւ մահից զկնի չեն հաշտւում այն {պատկառելի} ծերունու հետ, սեղանապիղծ ձեռքով մօտենո

, ի՞նչ հարկաւորութիւն կար այդ Մխիթարեան {պատկառելի} անունը յանդգնութեամբ մէջբերել ու անոր

խելու պատճառ ըլլան։ Այսպիսի բանաւոր եւ {պատկառելի} բողոքնուս ընդդիմութիւն ընող Մխիթարեան հ

երայ պարծանքով պիտի նայէին հայերը եւ որ {պատկառելի} պիտի կացուցաներ ազգը, ուրիշների առաջեւ

ղեցականութիւնը եւ մահով չհաշտուեցաւ այն {պատկառելի} ծերունու հետ. նորա ոսկերքը փորեց հանեց

սքերին անզուգական Մովսէս Խորենացին՝ այն {պատկառելի} եւ խնկելի ծերունին, որ իւր օրերումը տես

ու, Զի պատուէրն էր Արարչի ` Լինել նրան {պատկառու}. Ուստի եւ նա անվրդով Խստութիւնից Ադամա

ան կարգել այդ մարդիկը, որ նոքա, որպես {պատկեր} քաղաքի, կարողանան դատաստան մտանել, եթ

փայլ կացուցանել, որպէս բերան կամ որպէս {պատկեր} պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ թէ գրով եւ յամ

անց վերայ, հանդիսացնում են մի ողորմելի {պատկեր} մտաւորական մեռելութեան, մինչեւ զգացող

րիչ, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ {պատկեր} էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը

կարենամ նկարագրել Նորա դէմքի ճիշտ {պատկեր}: ՚Ւ հիւսած մազերն թուխ-թուխ

աղխեց նորա դուռ, Մի այլանդակ չոր {պատկեր}: Տեսաւ դժբաղդն նորանում

քո մեծ խոստմունքը, Ո՞ւր նկարած քո {պատկեր}: " Յուսա՛յ, յուսայ " - լսելով

Երթում եմ ես... բայց ամպի պէս մի {պատկեր} Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչքին.

դ եմ, լաւ նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ {պատկեր} եմ, ես բանականութիւն ունիմ, եւ այս խօ

շինած, որ ո′չ հոգի ունէր, ոչ Աստուծոյ {պատկեր} էր, այդպիսի մի չնչին էակ, ասում եմ,

ամար, թէեւ գտանւում էր մի կենդանութեան {պատկեր} ունեցող կեղեւի մէջ: Մի այդպիսի մարդու

Ահա քեզ, պարոն, մի անշուք, բայց ճիշտ {պատկեր} մեր հասարակութեանը․ այսպէս լինելով բանը

ւը մեր նաւին. Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի {պատկեր} էր այն, Թշուառ յուսահատ իբր անխել

ան չէր ցոյց տալիս: Երեսը արդարեւ հոգու {պատկեր} է. հոգու ամէն մի շարժուածքը ջլերի անբա

ու, մարդը, որ հոգի ունի, որ Աստուծոյ {պատկեր} է, հաւասարեցիր մի ճրագի հետ, որ մարդո

ում իւր վերայ այդպիսի զգալի փոփոխութեան {պատկեր}: Առհասարակ հանքերի բաղկացուցիչ տարերքը

շատ անգամ մի տպաւորութիւն, որ այսպիսի {պատկեր} տեսանելը գործում է մեր վերայ, հասկացնո

անաւորութիւնը այս է գլխաւորապէս, այլեւ {պատկեր} է Աստուծոյ: - Փոքր ինչ նման պատասխա

, - ես միայն գիտեմ վերջապէս, որ մարդը {պատկեր} է Աստուծոյ: - Եւ այդ պատկեր լինելը

ր մարդը պատկեր է Աստուծոյ: - Եւ այդ {պատկեր} լինելը դու ի՞նչ տեսակ ես հասկանում, մա

կարծիքներով ամենայն մարդ որ հոգի ունի, {պատկեր} է Աստուծոյ. մի՞թէ մի չարագործ, մի աւա

կարող է համարձակուիլ ասել, թէ Աստուծոյ {պատկեր} էր: - Չարագործութիւնը եւ յանցանքներ

փոխանակ պատիժ կը ստանայ, բայց Աստուծոյ {պատկեր} լինելը ես միշտ ընդունում եմ: - Սխալ

ինքդ կ՚ասէիր, թէ արժանաւոր մարդը միայն {պատկեր} է Աստուծոյ, իսկ անարժանը ամենեւին ոչ:

ր սրտում, Աստուած ունի իւր մէջ: Մարդը {պատկեր} է Աստուծոյ այն պատճառով, որ կարող է սի

համար: Մէք ինչպէ՞ս կը լինէինք Աստուծոյ {պատկեր}, եթէ նա սէր է, իսկ մէք միանգամայն մար

ւթիւնը. այսպիսի դիպուածում նա Աստուծոյ {պատկեր} է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը

եսակ մոլութեններով ասել, թէ " աստուծոյ {պատկեր} եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատկերի բան

լաբանութիւնը վերջի սերունդը ընդունում է {պատկերաբար}, առանց նոցայ մէջ թաքնուած ճշմարտութեան

երկրաչափութեան կանոններով: Ով որ միշտ {պատկերաբար} հասկանում է ամէն բան, այնպիսին պիտի որ

Ֆենելոնի Տելեմաքը, որի կէսը արդէն տպած {պատկերազարդ} եւ հոյակապ Պ. Արամի տպարանում թողում ե

որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի վերայ {պատկերազարդ} տպագրութեանը, շատ դիւրագին է՝ մանաւան

յաղթահարում է վրիժական հոգին: Յանկարծ {պատկերանում} է նորա աչքի առաջեւ նորա մայրը, որ խորո

եւոյթը, որի մէջ մի քանի մարդերի աչքում {պատկերանում} էր պարոնը: Հասարակութիւնը իրաւունք տու

անգամ պատահում է երազի մէջ, երբ նորան {պատկերանում} է մի զարհուրելի տեսարան եւ կամ գնում է

եալս ի զանազան անձանց, ստացեալ ի տեարց {պատկերաց} յիւրաքանչիւրոց զտասնեւհինգ մանէթ արծաթի

դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցունց դրոշմատիպ {պատկերաց} իմաստունք շահս մեծ քաղեն ի լոյս աղօտալո

այման են: Մարդկութեան թէատրոնի մէջ ինձ {պատկերացած} տեսարանները շատ աղեխարշ են: Իմ պատմութ

է Նախիջեւանը, եւ որոնց ճիշտ նկարագիրը {պատկերացնելու} համար, պիտոյ են էժեն Սիւ եւ Դիւմայ, ֆ

րժանի փոքրիկ պատմութիւնք, բարք ու վարք {պատկերացնող} կարճ պատմութիւնք, ապա զանազան խորհրդաւ

լ մի գործ, որ յառաջաբանից մինչեւ վերջը {պատկերացնում} է մի անկարգութիւն, մի զարհուրելի խաօս

մանաւանդ՝ մի այդպիսի խե՜ղճ վիճակում, {պատկերացնում} է մի վայրկեան հիւանդի աչքին այն ամենայն

րողանայ երաշխաւորել: Այն, ինչ որ {պատկերացնում} է այժմ մեր խեղճ ազգի վիճակը: Ի՛նչ տեղ

ծքի հոգին, բոլորովին քննականից դուրս, {պատկերացնում} է մի կատաղի թշնամութիւն, երկրորդ, որ

ութեան կանոնները, նորա երեւակայութիւնը {պատկերացնում} էր զանազան բաներ։ Վերջապէս, Բարսելոնո

ի բան էր. պատճառ, որ կրօնը մի այնպիսի {պատկերացոյց} էր այն ազգին, որին եւ պատկանում էր, ո

շիլ եւ զզվել, որպես բռնակալության ուժի {պատկերացույցից}, նույնպես եւ նորա շրջանակից եւ պարագան

ին դրութենից, բայց եւ նորին չհասանելով {պատկերացուցին} մի խղճալի վիճակ վեհերոտութեան, մի անմե

թեպետ անցյալներն Մանուկ աղային գրեցինք {պատկերը} չօծվելու համար, մենք գիտեինք նոցա սիրտ

մնի մի կտորը բաժանելով, կա՛մ բովանդակի {պատկերը} մի կաթիլ հեղուկի մեջ պարունակելով, երբ

րպես անունը, նույնպես այս փայլողության {պատկերը}: Հույս ունինք, որ տերությունը հրամայե

ովհաննես Պատկանյանցը հանձնել էր 100 հատ {պատկերը} մեր վեհափառ կաթողիկոսի, որ ուղարկեմ Մո

նգնում են վաղուց անհետացած իրականության {պատկերը}: Հաճախ է պատահում, որ այդպիսի մարդիկ

ի իմ պատկերս մամայիս համար, եւ մամայիս {պատկերը} Ռոստով հանել տաս եւ ինձի խրկիս անպատճառ

դ ցոլացնում էր իւր առաջեւ դրած առարկայի {պատկերը}, նոյն չափով մի մատենագրութիւն, որի մէ

մէջ ստուգապէս երեւում էր ազգի կեանքը եւ {պատկերը} ։ Սորա հակառակ, անպիտան է, եթէ հայելի

ղ չէ եւ չէ ցոլացնում ստուգապէս այն բանի {պատկերը}, որ ցոյց էիր տուել, այսպէս եւ մատենագ

ւմ էր մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահու {պատկերը} կամ թէ մարդկային կեանքի օրինակը որպէս հ

տառերը՝ Ս. Գ. Ա. Խ.: Այս բոլորը ( {պատկերը} եւ տառերը) նշանակում են, թէ Սարգիս,

նը, կամ աւելի լաւ, գրքի ճակատում դրած {պատկերը} ՝ " սկիզբն եւ վերջ ընդունելութեան " ստո

տուրեանի նամակները - Վեհափառ Կաթողիկոսի {պատկերը}: Ազգութեան հաստարանը եւ լծակ

գրութեամբ տպելով մեր Վեհափառ Կաթողիկոսի {պատկերը}, համեմատ լուսանկար օրինակին, որ ստացո

նացնում են իմ մէջ այն տխուր յիշատակների {պատկերը}, որ հազիւ էի կարողացել փոքր-ինչ հանել

ով իր ոգու եւ անվախութեան եւ կերպարանքի {պատկերը} այս թղթի ձեռքով յայտնէ նոցա, որով եւ լ

քի կարթաձեւ ոսկրը եւ Յուլիա Պոստրանայի {պատկերը}: Այս բաները մեծ զարմանք բերեցին պ. Մա

ց ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա Պոստրանայի {պատկերը} եւս անհրաժեշտ առարկայ է դիւթութեան մէջ

տեսանում եմ: Ինչպէ՞ս չտեսայ Պոստրանայի {պատկերը}, եւ դեռ եւս ներկով նկարած: - Վա՛յ

որ աշխատութիւնս զուր կորան. իսկ աղջկայ {պատկերը} ասես թէ բեւեռել էին աչքիս, որովհետեւ ա

, միմիայն երեւակայելով այն հրեշտակային {պատկերը}: Ահա այսպիսի հոգեմաշ հանգամանքների մէջ

վ լիք պտուկի յատակում Յուլիա Պոստրանայի {պատկերը}, որ ձեռքով եւ բաւական կոպիտ նկարած էր

րայ... - Ի՞նչ բան ունի այդ հրէշի {պատկերը} իմ պտուկի մէջ, ո՞ր սատանան ձգել է նորա

իների գործակցութեամբ պիտի տեսաներ նորայ {պատկերը} կամ ուրուականը, մի ջրով լցուած պտուկի

, առայ թղթերիս միջից Յուլիա Պաստրանայի {պատկերը}, ցած իջայ պատից նորա բակը եւ որովհետեւ

են նորա ախոռի դուռերը, խնամով ընկղմեցի {պատկերը} պտուկի մէջ եւ լաւ զետեղեցի նորա պտուկի

ախոռը, հերիք չէր, որ դրեցի վերասացեալ {պատկերը}, այլ եւ մի բան եւս գողացայ: - Գող

ի՛ վրդովուիք, պատուելի ընթերցողք, այս {պատկերը} պատկանում է պ. Յովնաթանեանցի ներքին ըն

մեռանդութենով համբուրում էր Աստուածածնի {պատկերը}, որ կախած էր նորա ննջարանի անկիւնում մ

նկարագրել. արտասւում էր, փայփայում էր {պատկերը} եւ այնքան մոռացել էր ինքն իւրեան, որ չ

ատել։ Նոքա տեսանում էին միայն Քրիստոսի {պատկերը} ՝ ոսկիով արծաթով պատած, յաղթական կերպո

ր կախած իւր վզից Ողջախոհութեան Աստուծոյ {պատկերը}, այն խորհրդով, թէ նոքա պատրաստ էին ար

եւ զօրացած կարողութենով։ Այս զօրութեան {պատկերը} շատ անգամ տեսած էր նա։ Բայց Աստուած խա

ւմ էին Քրիստոսի խաչելութիւնը եւ Տիրամօր {պատկերը} ։ Զարմանք չէ՛, որ այսպիսի գործողութենն

երայ, ռամիկները առեցին հանգուցեալ Պապի {պատկերը} եւ կախեցին որպէս մահապարտ։ Յիսուսեանք

մէջ։ Պարբերութիւն (Punctum) երեւակայած {պատկերը} մանրամասնաբար համեմատւում է, այս տեղ հի

ր զգացողութիւնքը, որ ծնել էին հոգու մէջ {պատկերը} տեսանելու ժամանակ։ Իգնատիոսը ինքը չէ զա

շրջանակի մէջ տեսնէինք ցաւալի կատաստրոֆի {պատկերը}: Անբնակա՛ն է, երբ Վարդիթերը որպ

օսակցութիւնքը եւ սոցանից երեւցած կեանքի {պատկերը} այն աստիճանի գեղեցկութիւն ունին, որ մե

Ծածկեալ խորհրդի հոգսերով ` Սուրբ {պատկերի} առջեւը ` Կանգնած ես դու, ոստ Սալե

չէ, կամ թէ ինչ ազդեցութիւն գործեց այդ {պատկերի} յայտնութիւնը, եթէ տեսաւ: - Ի՛նչ պ

ւմ եմ նորանց իւրեանց տեղում. մարդկային {պատկերի} տակ անասնութիւն... կղկղա՛նք մարդկութ

ւր ննջարանի մէջ ծունկ չոքած Աստուածածնի {պատկերի} տակ, աղաչում էր նորան եւ խնդրում էր նո

թիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանի անկիւնում {պատկերի} առաջեւ վառած կանթեղը սկսել էր արձակել մ

ւծոյ պատկեր եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ {պատկերի} բան չկայ: Ահա մեր հայեացքը մարդու եւ մ

դտեղ, Մանուշակ: - Փոշին մաքրում եմ {պատկերի} վերայից, հայրի՛կ, - պատասխանեց դուստրը

Աստուածամայրը։ Ծունկ չոքած Աստուածածնի {պատկերի} առաջեւ երդում կերաւ իւր անձը իւր ծառայո

ի գիշեր ծունկի վերայ մնալով Աստուածածնի {պատկերի} առջեւ, կախեց իւր գլխարկը եւ սուրը սեղա

ան առ աստիճան գործակցութենովը քննւում է {պատկերի} բոլոր մանրամասնութիւնքը, եւ վերջապէս Խօ

շարժուն տեսարաններ է ստանում, որ տասը {պատկերի} նիւթ կը լինի, որոնց խօսքերով միայն ստո

ի, միմիայն գեղեցութեան համար։ Գեղեցիկ {պատկերի}, գեղեցիկ արձանի վրայ նայելով՝ կշտանու

ք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր {պատկերին} եւ ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատկերն

ի եւ Գերմանիայի մտածող եւ փիլիսոփայական {պատկերից}, մինչ նոցա հետ միասին աչքիս առաջեւ են

այդ, միթէ՞ ես երկիւղ կրելով այդ յիմար {պատկերից}, անկատար թողեցի իմ արարողութիւնը, որ

, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող {պատկերն} իրեն տեղն դնին. մենք վերջն կօծինք տեյի

իմ հրամայել քահանայից օծանել եւ զբերեալ {պատկերն} ընդ ձեռն իմ, պարոն Խալիբովն ոչ կամեցաւ

ն, չըկայ որոշեալ պայման. Կեանքի {պատկերն} ամենայն օր նկարում է արեւը, Քանի

Կտեսնես այնտեղ անտարակոյս Եւ քո {պատկերն} առանձին։ Անցաւոր է ամենայն

ւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչի {պատկերն} էր։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին,

ոյ քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ երազներ, ի՜նչ {պատկերներ} ներկայացան իմ հոգու առաջեւ, բայց հարկա

Նոյնիսկ լուսին հարկադրեցին Մեզ {պատկերներ} նկարել Եւ շոգեվար նաւ ու կառքին

րաստել եւ նստելով աթոռի վերայ, զանազան {պատկերներ} երեւակայել իւրեանց խնջոյքի մասին: Միան

ոշտ վարեցողութիւն եւ այլն: Այսպիսի {պատկերներ} ստեղծագործելով ուղեղի մէջ, խմում էր պ

մի խռովէք ինձ, Իմ մոլորութեան քաղր {պատկերներ} ․ Ինձ չէ թոյլ տուած երկաթի կեանքում

ատի վերայ կախած էին մի քանի շատ հասարակ {պատկերներ}, պատահմունքով գնուած, առանց հասկանալո

է եւ ոչինչ նեղություն չունի: Լազարյանց {պատկերները} կստանաս շուտով մեկ եկողի հետ եւ, թե ու

մինչեւ որ ստանաս ստրախավոյ նամակս: {Պատկերները} շուտով կպատրաստվին. մարդը ասում է, որ

ավոր մարդ գտանել, ուղարկում եմ ձեզ այն {պատկերները} եւ շատ խնդրում եմ, որ աշխատություն հան

շխատություն հանձն առնուք հրատարակել այդ {պատկերները} մի մանեթից մինչեւ կես մանեթով յուրաքանչ

Մեք հրաժարւում ենք այս թշուառութեանց {պատկերները} նկարագրելուց: Նոցա ահարկու կերպարանքը

ւնն է եկեղեցիք շինել, եղած եկեղեցիների {պատկերները} արծաթապատել, քառասնիցը անպակաս առնել,

րը, ինչ որ գիտենք այդ մասին: Էջմիածնի {պատկերները}, որ հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահու

վրայ նաեւ Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ {պատկերները}: Այս խօսքը գործ դրինք այն պատճառով, ո

ն փոփոխութեան ենթարկուել, եւ որովհետեւ {պատկերները}, մեր աչքը եւ յիշողութիւնը մեզ վկայում

լինելով երեւակայութեան եւ ֆանտաստիկական {պատկերների}, առաւել շուտով ընդունում էին մի ճշմարտ

նտը նկարէր. բայց, դու կրա՛կը տես, որ {պատկերների} բովանդակութիւնը այնպիսի բազմապարունակու

ատկերին եւ ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ {պատկերների} վրայ Մասիսի գլխին միշտ նկարուած է լինու

եմ Սահակին եւ խնդրել եմ, նա կկատարե. {պատկերներն} յուրյանց մակագրով հանդերձ պատրաստ թողեց

քով գնուած, առանց հասկանալու, թէ ո՞վի {պատկերներն} էին, այլ իրրեւ սովորական զարդարանք գոր

ունակությանը, պիտո է զարդարվեն գեղեցիկ {պատկերներով} եւ օրինակներով։ Երրորդ՝ օրագիրը պիտո

րի կենսագրական բնութագրության ժամանակ՝ {պատկերներով} ։ Տարեկան գինը Մոսկվայի բնակիչների

ակ թղթերի վերայ տպած, կէտադրութենով ու {պատկերներով} զարդարած, ոսկեզօծ եւ փառաւոր կաշով կազ

եան ճակատը զարդարած է մի այսպիսի փոքրիկ {պատկերով}: Երեւում է Արարատը, երկնքի վերայ՝ ծի

վերայ, որ այն ժամանակ կտրուել էին նորա {պատկերով} ։ Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ էր, թէ

էր իւր վանքովը եւ Աստուածամօր հրաշագործ {պատկերովը} ։ Այստեղ Իգնատիոսը արձակեց իւր ծառայքը

նի տողը դարձյալ գրեցի: Ուղարկեցի իմ {պատկերս} մամայիս համար, եւ մամայիս պատկերը Ռոստ

րեսուն արծաթս զորս եւ ոչ տուեալ իմ մնաց {պատկերս} առանց օծման: Զայսմանէ յայտնելով խոն

ժողովուրդն արծաթով պատել զորպիսի եւ իցէ {պատկերս} յեկեղեցւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինութիւն

ջ մնացել են այժմ նոցա նախկին բնակիչների {պատկերքը} եւ կահ կարասիքը, այն կանացի եւ խորհրդա

, ինչպէս էին ձեր նախնի մայրերը, որոնց {պատկերքը} եւ արձանները դուք ամեն օր տեսնում էք Վա

ոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, {պատճառ}, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ ես քու

աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ {պատճառ} տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ

նացել էր մեր սրտումը բոլորովին անգործ, {պատճառ}, որ զանազան հանգամանք արգելք էին լինու

թն թերթ ( իմ անվամբ խնդրել չէր կարելի, {պատճառ}, որ ես համալսարանում լինելով եւ բժշկու

անի մի հնամոլ մարդերի ընդդեմ պիտի թվի, {պատճառ}, որ դոքա հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից գ

ք կատարում մենք, կանարգենք մեր անձը եւ {պատճառ} կտանք ուրիշներուն եւս անարգել մեզ:

: Ուրիշ բան չունիմ առայժմս գրելու, {պատճառ}, ինչ որ ունեի ասելու՝ ստրախավոյ գիրով

ուցեք եւ դորանով այս ազգապարծանք գործին {պատճառ} եղեք հառաջ գնալուն: Հերի՛ք է, սրբե

հայտնել քեզ իմ սրտի շնորհակալությունը, {պատճառ}, եթե այդ գիրքը պետք է երեւի հայոց ազգի

մ պիտի մի մարդուց առնուլ եւ տալ նորան, {պատճառ}, շուտով գնալու է, միգուցե քո ուղարկել

: Բայց ես դրանից էլ օգուտ չպիտի քաղեմ. {պատճառ}, ապրիլի 15-ին, թե միայն մնացի կենդանի

խորտակելի կամակորութիւնը ոչինչ այլ բանի {պատճառ} չէ լինելու, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, ո

ը ծակում են իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի {պատճառ} են դառնում: Ես դիտաւորութիւն չունիմ մի

այց գիտեմ, որ յիմար բան պիտոյ է լինի. {պատճառ}, չեմ կարծում, որ համաձայն լինէր իմ վա

տանան Հայոց ազգի մէջ, կարող են գլխաւոր {պատճառ} դառնալ ազգի հարստութեանը: - Սիրելի

ւելի մտածութիւն. արդեօք կա՞յ մի բնական {պատճառ}, որ այդ մարդիկը ստանում էին այդպիսի ստ

ւթեան քարը: Այդ պարոնը ազգի յետ մնալու {պատճառ} լուսաւորութեան կողմից դնում է այն բանը

ս վրդովել էին ձեր հոգու խաղաղութիւնը եւ {պատճառ} էին տուել ձեզ այնքան խօսելու, մինչեւ ո

ակայութեամբ Մուզայի Մասեաց դարեւանդից. {պատճառ}, մուզայք չեն բնակւում Արարատի վերայ,

, որ ճշմարտութիւնը հալածւում է միշտ եւ {պատճառ} է լինում իւր պաշտօնէի հալածանքին։ Մի ա

ւ, ճշմարտութիւնը մի այնպիսի բան է, որ {պատճառ} է լինում մարդերի միմեանցից հեռանալուն։

դատապարտելի գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. {պատճառ}, նա չէր տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ,

ոպէ դադարելու: Այս առատութիւնը անձրեւի {պատճառ} էր տուել մեր գիւղի շինականներին՝ հրատա

ւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում են, յետոյ {պատճառ} են դառնում եւ ուրիշների մոլորութեանը:

ը շատ փոքր հանդէս ունի այդ քաղաքի մէջ. {պատճառ}, եթէ կար եւս մի որեւիցէ արհեստ, եւ այ

ւ էր ինձ թշնամի, այդ եւս իմ փոյթը չէ. {պատճառ}, այն փառք ու պատիւը եւ այն անարգանքն ո

րպէս մի երեւելի ուսումնականների վերայ. {պատճառ}, զուրկ լինելով լուսաւորութենից, չէ կա

զուր է այս խրախոյսը եւ քաջալերութիւնը. {պատճառ}, արդէն ամենայն մարդ, որ հազիւհազ թէ ի

ն Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը եւ {պատճառ} էին տուել նորան այնքան խօսելու, մինչեւ

մեր համար: Ինչպէս կարող էին նոքա, {պատճառ} դնելով Հայաստանում համալսարան չլինելը,

ւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ Գիրքը. {պատճառ}, մկրտութեան ժամանակ նա խօսում է եւ խոս

թիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի. {պատճառ}, ի՛նչ խօսքեր կարող էր գործ դնել մի մար

յն բան ուսուցանել օտարի լեզուով, հերիք {պատճառ} է, որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ այդ դ

եամբ յապաւել: Դարձեալ մի նոր զարմանք. {պատճառ}, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ գրաւոր վա

թիւնը թուլանում է ուրախութեան ժամանակ. {պատճառ}, ուրախութիւնը հետեւում է լրութենից, ի

ւրախ եմ, քան թէ անցած նոր տարիներում. {պատճառ}, նախընթաց տարին անխորհուրդ անցած չլինե

ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, ահա քեզ եւս {պատճառ} եմ տալիս մտածելու, որ առաւել օգտակա՛ր

ընթերցող, որովհետեւ ես եւս չհասկացա. {պատճառ}, ո՛չ մի անբաղդութիւն չէր պատահել, որ

ատամեանցը եւ Պ. Տիգրանեանցը քանի անգամ {պատճառ} տուեցին Հայերին՝ մի բան տեսանելու կամ

եւ հիմնաւոր հաշիւ տեսանելուց փախչելով, {պատճառ} է եղել այս իմ վատաբաղդութեանս: - Վ

յն ազատութիւնը, որ սկզբից մինչեւ այսօր {պատճառ} է եղել արիւնահեղութեան, բանտի, հալածա

ելի է, խնդրում եմ չխօսել կրօնի վերայ. {պատճառ}, այդ բանը, շատ մօտ լինելով ամէն մի մա

ազատութեան անունով, ձեր դատակնիքն է. {պատճառ}, ով չունի իւր ձեռքում մի իշխանութեան գ

այս բոլորը միասին դղրդեցին իմ հոգին եւ {պատճառ} տուեցին այդ խօսքերը խօսելու: Շամիլ

ամ: - Մի՞թէ մարդերի անարդարութիւնը {պատճառ} է եղել, որ այդպէս զզուել ես մարդերից։

, որ այդ իմ սուրբ եւ մաքուր ցանկութիւնը {պատճառ} է եղել իմ հալածանքին անիրաւ եւ բռնակալ

կռիւը, որպէս մի գայթակղեցուցիչ գործ, {պատճառ} է լինում անբարոյականութեան, թէեւ յատկա

րայ արած նկատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն. {պատճառ}, այդ բաների աղբիւրը ամենայն խնամով պիտ

մարդու համար: Սովորութեան չխափանուելու {պատճառ} բերւում է Սերոբէն։ Ինձ թւում է, որ ար

կատ լինել այսպիսի ծանրակշիռ գործերում. {պատճառ}, մի քանի տարի ոտքի վերայ պահել մի դպրո

նման եւ խաղաղութիւնը խռովութեան փոխելու {պատճառ} ըլլան։ Այսպիսի բանաւոր եւ պատկառելի բո

թշուառութեանցը միակ եւ առաջին եւ վերջին {պատճառ} դուք ( եւ ձեզի նման ազգատեաց թէ՛ Լուսաւ

նհիմն եւ ամենայն ընդունելութեան անարժան {պատճառ} է, թէ օտար լեզուներ խօսեցնելով ազգի զա

ում է կառավարութեան վերայ, այլ մեծապէս {պատճառ} է նորա ապահովութեան կամ կործանութեան:

եւ շատ անգամ այս տղայական բաները հերիք {պատճառ} են լինում ընտանիքների կարծեցեալ երջանկո

վք շատ փարթամ է Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը. {պատճառ}, ուղղել այդ բոլորը, մէջ բերելով նորա

սուրբ Սահակին ճանաչում է Հայոց ազգը մեծ {պատճառ} իւր լուսաւորութեան, այլեւ հիմնադիր թար

եծ Ներսէսը. ինչպէս արժան էր, իրաւախոհ {պատճառ} մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս եւ Թադդէոս

ղիկոսութիւն արած լինելով, սուրբ Սահակը {պատճառ} չունէր Կեսարիա դիմելու, թէ եւ պարոնը չ

անելուց յետոյ, անլուանալի մեղադրութեան {պատճառ} են լինում, քանի որ Հայոց տառը պիտի կար

ծ լուրերը աւելորդ էինք համարել մերժել. {պատճառ}, մեզ քաջ յայտնի էր նորա հրատարակած համ

իւնը եւ արուեստը անհրաժեշտ է եւ մեծապէս {պատճառ} ազգի հարստութեան, բարօրութեան եւ երջան

: Աշխարհագրական անուանակոչութիւնքը չեն {պատճառ}, որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, իսկ Ասիա

քերն ենք ասում, չէին կարող եւ չէ պիտոյ {պատճառ} եւ հիմն լինէին մի այսպիսի գործի, հաւատ

ը, որ անփոյթ լինելով ազգի օգտի մասին, {պատճառ} էր դառնում ու գիտութեան իշխանութիւնը ազ

շատ քաղաքների բարոյական վերածնելութեան {պատճառ} լինել: Ինչպէս մեր միտքը գալիս է, Ազգա

տորին բովանդակութիւնն, որ առանց ոչ ինչ {պատճառ} բարւոք կերպիւ մատուցումն եղիցի: Չ

ագայ սերնդեան։ Նաւաբեկութիւնս չարաշուք {պատճառ} եղեւ եւ մեծապէս սատար տարածման նիւթական

ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի, եւ զի՞նչ {պատճառ} անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստ

թիւն իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ {պատճառ} սպրդման այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց

է թագակիր, Եթէ սոսկական քաղաքացի լոկ. {Պատճառ} ` ուղիղը խօսելից յետո Պէտք է սպասել դառ

, Բայց չկամինք խոստովանել. {Պատճառ} ՝ նոքա շփոթում են Մեր երջանիկ կեա

արող եմ, Բայց մի երկու խափանարար {պատճառ} կայ. Որ մեք բարեկամք ենք միմեանց

ակ, Եղան ազգութեան կործանիչ {պատճառ}, Աւերման երկրի, գործովք անարդար

իւնը մինչեւ ի մահ տիրելով նոցայ վերայ, {պատճառ} էր եղել այդ ցնցողական եւ անգիտակից շարժ

ւ անկարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով {պատճառ} է եղել ազգի դարաւոր թշուառութեան: Ա

համար երկրից երկիր գաղթեցնելով մի կէսին {պատճառ} եղաւ մահի, օդի եւ կեանքի հանգամանքների

լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. {պատճառ}, իրենց հրատարակութիւնը այս պէտք չեղած

ւունք կը տամ ժողովրդի անգրասիրութեանը. {պատճառ}, թէեւ հեղինակները ինքեանք գրելու ժաման

ովրդի անգրասիրութեան վերայ զարմանալու. {պատճառ}, մեր մատենագրութիւնը մինչեւ այսօր Աբեղ

ից առանց մարսուելու եւ արիւն դառնալու. {պատճառ}, մարմինը, իւր շինուածքի համար նիւթ չ'

ղճահարւում այս խօսքերը ասելու ժամանակ. {պատճառ}, կենդանի ճշմարտութիւն է, թէեւ դժբաղդա

է դուրս եկել Հայերի մէջ։ Այս բանը ինձ {պատճառ} տուեց գերապատիւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի վիպ

ւսաւոր մարդիկ, որոնց դատաստանի առաջեւը {պատճառ} ունէին կարմրիլ եւ ամաչել հրապարակական ս

ւնի կրիտիկա, չունի եւ մատենագրութիւն. {պատճառ}, մատենագրութիւն՝ առանց կրիտիկայի, մի

րցանութեան համար, որքան այդ գրքի մէջ. {պատճառ}, աշխատասէր եւ բազմահմուտ հեղինակը ամեն

ռաւել ժողովրդացած տեսանել նորա լեզուն. {պատճառ}, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին, քան

մը կարող էր լինել միայն աւելի վտանգաւոր {պատճառ}, արտոնութեանց շահի եւ աւելի հիմնաւոր ա

ք է յաւիտենական նախատինք լինէր նորան եւ {պատճառ} տար նորա անունը դրոշմելու չարագործների

արդ էր այն կարդինալը, որ այդքան աղէտքի {պատճառ} եղաւ Հռոմին, յետոյ կը պատմես այն անցքե

ը մինչեւ վերջին վրդովեցուցիչ անցքը, որ {պատճառ} տուեց ժողովրդին կարդինալի դէմ վեր կենալ

դու անբարոյականութիւնը եւ կարճմտութիւնը {պատճառ} էր լինում այն բոլոր սխալանքի, որ սա ցո

հրամայեց բերել կալանաւորներին: Ա՛յ դու {պատճառ} ամենայն չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի բ

աւատալ պարտակա՛ն է ամենայն քրիստոնեայ. {պատճառ} ` քրիստոնէական եկեղեցու հիմքը դրուած է

վհետեւ, զօրութեան եւ իմաստութեան որպէս {պատճառ} ընդունեցին այդ խօսքը՝ սորվելով մարգարէ

ը անարգից հանէ իմ բերանը կը լինի "։) {Պատճառ}, ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւոր խօսքը՝ ժ

ութիւնից պարեգօտով որոշող եւ ազատութեան {պատճառ} եղողը Տէր Աղանն էր՝ Տիրոջդ մօրեղբայրը

իշխանութեան գործ գտնեմ, ո՛չ երբէ՛ք. {Պատճառ}, ինձ ատելու համար ( կարելի է՝ իմ անար

յարգելի մարդ է եւ հրապարակում երեւելու {պատճառ} ունի եւ Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից ա

նը, այս խօսքերը ասողի բարեխօսութեամբ. {պատճառ}, շատ անգամ ինձ հանգստացուց եւ իմ հալած

չեղաւ Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռանալը. {պատճառ}, նա եկեղեցու զարդ էր "։ Եւ լսողները,

էի ամեն բանի հարկից լինելով ստիպուած։ {Պատճառ}, որպէս ամուր եւ պիրկ կապով կապուած լին

գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ՛ր {պատճառ} ես եղած։ Այժմ, տեսնելով Տիրոջդ օրէ օր

գեղեցիկ անզգամութեամբ ( եր. 42)։ {Պատճառ} ունինք ենթադրելու, թէ Փարպեցին առաջինը

անում ենք այն ծանօթաբանութեան վրայ ( որ {պատճառ} դարձաւ մեզ ակամայ այսքան խօսելու) " կա

քերն է, որ ուրիշ ձեւով առաջ է բերում. {պատճառ}, բացի սոցանից եւ ոչ մի նման բան կայ,

ւի Փարպեցին, այդ մենք չենք ընդունում. {պատճառ}, միմիայն մարդ կայ, որ կարող է Փարպեցո

իւնեաց երկրին, պարզացնում է բանը եւ էլ {պատճառ} չէ թողում, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան Հա

ց առաջ էլ, յետոյ էլ եղած են Մուշէներ։ {Պատճառ} չունինք չընդունելու, որ նորա օրով էլ կ

այն մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին. {պատճառ}, այն ժամանակ պիտի այլապէս խօսէր Թղթում

է այս տեսակ եզրակացութիւնքն են մանաւանդ {պատճառ} եղել մեր պատմական յիշատակարանների մթութ

նումը երեւելը կարող էր ունենալ խիստ շատ {պատճառ}, բացի նորա ծնողների ականաւոր եւ հարուս

են Աղան եւ Մերհուժան) Արծրունիներին. {պատճառ}, Աղանի հայրը Վասակ Արծրունին լինելը,

չէր, այլ օրինակող գրիչների աղճատանք. {պատճառ}, մէջ բերուած վկայութիւնը Կորնթացոց երկ

փոքր մութ է երեւում մեզ այս ասացուածը. {պատճառ}, չէ հասկացվում, թէ որ ասում է՝ " ծառ

ւմ է, թէ ձեռագիրը կրճատուած է այստեղ. {պատճառ}, Պաւղոսը այսպէս է ասում. " Զի եթէ զան

, թէ այս բանի մասին պէտք էր հոգ տանել. {պատճառ}, մե՛րն էլ, նոցա՛նն էլ գովելի բան չէ։

ւած ենք մեր գրիչքը շաղախել արտասուքով. {պատճառ}, պիտոյ է մեզ այսօր բօթաբեր լինել մի առ

կամի թաղումը, մի այնպիսի թաղում, որին {պատճառ} ուէին նախանձել շատ մարդիկ։ Բ

, եթէ դժոխքի վերայ եւս խօսելու լինէր. {պատճառ}, նա մի յարակցութիւն ստեղծագործելով դժո

մանակ, ճշդութիւնը անհրաժեշտ պայման է. {պատճառ}, դու կը տեսնես, որ դժոխքումը սատանան

նեց դագաղից մի մեծ, ահագին շիպի կտոր, {պատճառ}, նա չէ գործածում ճակնդեղի կամ եղէգնաբո

կ չեմ, պիտոյ է դոքա դիւրամարս լինէին. {պատճառ}, այդ բոլորի մէջ եւս չկայ եւ ո՛չ մի հատ

յց զուր է. դարձեալ բան չէ հասկանալու. {պատճառ}, ինքը գրողը եւս չէ հասկացել: - Գտ

ւորութեամբ: - Դու ամենայն բանի մի {պատճառ} գտանում ես. քո ծուլութենից հետեւում է

արելով իւր առանցքի վերայ 666 դարձուած. {պատճառ}, սատանայի ապտակի զօրութիւնը, համեմատե

րողացաւ յառաջ տանել իւր հռետորութիւնը, {պատճառ}, մի մեծ ամբոխ դեւերի, դուրս պրծած դժո

ւոր կառավարիչ դեւի արտաքին կերպարանքը. {պատճառ}, իմ գրածը կարդացող ամուսնացած մարդերի

զօրութեանը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, {պատճառ}, դա նոր է գալիս այստեղ, ուրեմն եւ արժ

աւել ճիշտ գիտէ, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. {պատճառ}, նա իւր ամբողջ կեանքը վարեց ընկերակցու

ւնուած է դժոխքի միմիայն իշխանների մէջ. {պատճառ}, խաժամուժ ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ թա

ն մեր հայերի համար եւ ոչ ուրիշ ազգերի. {պատճառ}, որքան հեշտ է մեր ազգի մէջ ազգասէրի ան

, որ այսօր շուտ աւարտուի նորա հանդէսը, {պատճառ}, շատ պատրաստութիւնք տեսաւ ախոռը մտանել

վ ներկայ գտնուած մարդերին, արդէն հերիք {պատճառ} են դառնում, որ նոցա հոգին ուրախութենից

ղ եւ Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խօսքերի {պատճառ} է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում էր

ուսումնապետ Ալքիմիայի: Մի օտարոտի անցք {պատճառ} դարձաւ, որ նա հրաժարուի այդ պաշտօնից:

ի անիրաւ վճռահատութեան վերայ. այս բանը {պատճառ} տուեց նորա ընդդէմ մի մեծ թշնամութիւն յա

թեան ազդեցութեանը, որ գրգռելով կաշին, {պատճառ} է տալիս արիւնի աւելորդ հաւաքուելուն: Ա

ոնէութիւնը, չարաչար գործ դրուած, միշտ {պատճառ} է եղել անքրիստոնեայ բարբարոսութենների․

նացող եւ չար ազգը միայն նշան կը խնդրէ. {պատճառ}, ինքը խելք չունենալով հասկանալ որեւիցէ

իւ զգացողութիւն անձնական պատուի մասին, {պատճառ}, մինչեւ անձնական պատիւը եւ անձնասիրութ

ր առէք այդպիսի խորհրդից․ եթէ կամիս, որ {պատճառ} լինինք ազգի կործանութեանը, ապա բանանք

ամբ քննենք, այդ բոլորը հոգու փրկութեան {պատճառ} չէ կարող լինել, այլ մանաւանդ կորստի:

մ են: Խոլերայի ժամանակ ճշմարի՛տ աւելի {պատճառ} ունէի տրտմելու, ըստ որում երկիւղ կար ս

օսել, կամ հրատարակել իւրեանց կարծիքը. {պատճառ}, միանգամ հաւատացած են, թէ կարծիք յայտ

նեց կոմսը, - բայց այսպէս... ուղիղ. {պատճառ}, ես այժմ վերադառնում եմ դէպի տուն եւ մ

- Առաւօտուն չկար, եւ մի օտարոտի բան {պատճառ} եղաւ, որ գնեցի երգարանը։ Մի մարդ, այ

ենից, այդ պատահել է բոլորովին ակամայ: {Պատճառ}, երգեցողութեան դպրոց չլինելով, ամէն մ

ը: - Այդ կորստական սկզբունքը հերիք {պատճառ} է, որ դուք չհարստանայիք երբեք: -

ազատ թողուլ ինձ ձեր նկատողութեններից. {պատճառ}, ամենայն խրատ եւ խորհուրդ, որ ուղղակի

այս աշխարհում, արդէն թշուառութիւն է. {պատճառ}, մի մազի չափով եւս խելք չկայ դորա մէջ

չդրեց Շահումեանցի դէմքի փոփոխութիւնը. {պատճառ}, նա նորա հարցմունքը եւս համարում էր ոչ

իրաւորուած էր Շահումեանցի հարցմունքից. {պատճառ}, թթու երեսով նայեց նորա վերայ եւ երկու

որ գալիս է, կտրում է, ներգործում է. {պատճառ}, այդ գործողութիւնքը կարող է կատարել մի

էր իւր կեանքը մի ժամանակ, թէեւ չկար մի {պատճառ}, որ տարաժամ խլէր նորա կեանքը: - Մի

իւր յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, {պատճառ}, նա բնիկ նախիջեւանցի չէր. այլ օտար աշ

ս Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանն էր. {պատճառ}, սենեակի միւս երկու դուռները տանում էի

չասած առաջարկում էր մի խնդիր, որպէսզի {պատճառ} տայ Թիւթիւնճի-օղլուին խօսելու, ինչպէս

ելի է, որ այս երեկոյ եւ բարեւ չտուած. {պատճառ}, քանի գնում էին, շատ մօտ ծանօթանում է

ւրբ օրէնքները եւ չէին կարող եւս լինել, {պատճառ}, այդ գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել եւ յի

առաւել եւս զարմացաւ այս խօսքերի վերայ, {պատճառ}, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց լսել

ջումը, երբեք չէր կերպարանագործուելու, {պատճառ}, բնութեան օրէնքներն էին, որ բաղկացուց

քն էր. նա չունի մուրհակի կարօտութիւն. {պատճառ}, ամենայն արարածը, որ նա սնուցանում է

ենայիր, չէիր կարող վատնել նորա նիւթը, {պատճառ}, շրջապատած էիր նոյնպէս բնութեան օրէնքն

, զուր է իմ ընդունելը կամ չընդունելը. {պատճառ}, երկու դիպուածում եւս մեռանելու էի, ե

էր, որ այս մարդը մի մտածմունք ունէր. {պատճառ}, շատ անցած, հեռացած լինելով Թիւթիւնճի

ջեւան գալը արդէն տասն եւ եօթն տարի էր. {պատճառ}, Մանուշակը մի տարեկան ծծի երեխայ էր,

տեսանելու չէիր, եթէ պատահէիր այնտեղ. {պատճառ}, կապայի տակից ծածկում են կուրծքերը մի

երգեցողութեան վերջին հանդէսներից մինը. {պատճառ}, ձմեռը շուտով փակելու էր ահա նորա բերա

ուստի վերայ շատ զգալի էր փոփոխութիւնը. {պատճառ}, մի մեծ ղենջակ սկսած մէջքից ծածկում էր

այս եօթն շաբաթի մէջ հարսանիք առնէինք. {պատճառ}, ես յիսնակից յետոյ գնալու եմ Ղրիմ եւ կ

պէս առնէիք, որ այո՛ լինէր քան թէ ո՛չ. {պատճառ}, ամենայն մարդ իւր հաշիւը ունի. ինձ այ

Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ եղածը չգիտէր. {պատճառ}, դորայ համար հարկաւոր է քնքուշ սիրտ.

ուց հասկացել էր, որ նա մի խնդիր ունի. {պատճառ}, եթէ այդպէս չլինէր փեսացուն, փոքր ինչ

կադրուեցաւ խեղճ Մանուշակը թուղթ փոխել. {պատճառ}, արտասուքը աչքերից եւ քթից թափուելով ն

նը, բայց նամակը ցոյց մի՛ տուր ոչ ոքի. {պատճառ}, ամենայն տղայ գիտէ պարոն Շահումեանցի ա

վեր ելաւ սանդուղքից լերդագոյն երեսով, {պատճառ}, խոնաւ տեղում երկար ժամանակ կորացած նս

ը տարակոյս չունէր նորա ստանալու վերայ, {պատճառ}, հայրը պատմել էր աղքատ պառաւի անցքը,

կատարուեց, որ ոչ ոք ոչինչ չհասկացաւ, {պատճառ}, Շահումեանցը համարեայ թէ ներս մտածովը

այ, բայց առաւել հաւանական է վերջինիս, {պատճառ}, Մանուշակը մահացու մեղք էր համարում ծի

ամենում եմ խօսել այս հարցմունքի վերայ, {պատճառ}, առաւել մօտ է մեզ, եւ ամենայն բանից հ

լով, որ կակազում է Թիւթիւնճի-օղլուն, - {պատճառ}, մինը առանց միւսին անկատար էր: - Չ

նման պատասխանեցիր, բայց ոչ կատարեալ. {պատճառ}, մարդու հոգի ունենալը, բանականութիւն

որայ մէջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւն, {պատճառ}, դու չես ասում այդ արժանաւորութիւնների

ասակը պատուել, եւ այս բնական օրէնք է, {պատճառ}, ծերը երիտասարդից կանուխ է, եւ ծերերն

րան, այն ժամանակ մարդ չէ, այլ գազան, {պատճառ}, գազանները իւրեանը բնական ազդեցութեանը

ինել: - Դու կարելի է ունիս հիմնաւոր {պատճառ} խօսելու ուրիշ մարդերի վերայ, բայց ինձ

լ ձեր այնտեղ գնալը դատապարտելու մտքով, {պատճառ}, հասարակութեան մէջ երեւել, դատապարտու

( Մանուշակը) մի կերպով գլխից ցանելու. {պատճառ}, Մանուշակը մտածում էր, թէ յայտնապէս հ

չկար: Նա բարկացաւ ժամացոյցի վերայ, {պատճառ}, չէր կարող ամենեւին կարծել, թեւ Շահու

ս թոյլ ես Մանուշակ, եւ ինչպէ՞ս մի փոքր {պատճառ} դղրդում է քո ջլերը: Ի՞նչ պիտոյ է եղած

հոգիս, այժմ ես քո մօտումն եմ. ուրեմն {պատճառ} չունիս երկիւղ կրելու: Ճշմարիտ է, ես մ

ունէի քեզ ասելու, որ չեմ կարող այժմ, {պատճառ}, աղմկուած է քո սիրտը եւ երկիւղ եմ կրու

հարցմունք արեցի. ես ունիմ մի հիմնաւոր {պատճառ}. այս է, թէ ես նայում եմ ամուսնութեան

մ հետ այս պատճառներով, ես չկամիմ այդ. {պատճառ}, ամուսնութիւնը սուրբ է, եւ վա՜յ այն ա

: Մի՛ վիրաւորուիր դու իմ այս խօսքերից, {պատճառ}, հարկաւոր էր, որ լսէիր դու նորանց յառ

կը պայծառ երեսով նայում էր նորա վերայ, {պատճառ}, մաքուր էր նորա խիղճը, եւ հոգու յօժար

իւնը ծառերի մէջ, թէեւ ոչ այնքան պարզ. {պատճառ}, օդը շատ թանձր լինելով, թոյլ չէր տալի

յտանում են եւ բերողքը եւ ձին եւ սայլը, {պատճառ}, աքաղաղը լուսադէմին սկսած է լինում խօս

յառաջ վազել էր թշերի եւ քթի մէջտեղում, {պատճառ}, խարոյկի լուսովը երեւում էր փայլուն թա

ի: Երեւում էր, որ սա ամէնից մեծն էր. {պատճառ}, միւս երկուքի մէջն էր կանգնած եւ այն ե

պիսի ճարտարութենով, այնպէս քնքուշ, որ {պատճառ} ունէին օրինակ առնուլ Փարիզի տարազահնարք

որ ինքդ հրաժարուէիր այդ ամուսնութենից. {պատճառ}, լաւ բաներ չեն խօսում այդ աղջկայ մասին

գիր կարդալ չիմանալը, քան թէ իմանալը, {պատճառ}, նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս: Պէտք

իս, դու եւ մի աղջիկ եւս չես գտանելու. {պատճառ}, մեր ցեղից խելօքը չկայ, մեր ցեղապետը

ած ճշմարիտ է, մի քանի մարդ կախել տալու {պատճառ} է եղել, որոնք անմեղ են եղած, բայց ի՞ն

ի վերայ, կարծես թէ խելքին նստում էին. {պատճառ}, ինչպէս Վարդ-խաթունը, այնպէս, եւ սա

հայրը չգիտէր, թէ ո՛ր մատանին էր այն. {պատճառ}, երկու հատ էին նոքա. ինչպէս քեզ եւս յ

տանջուելով խղճմտանքից, որ իւր ձեռքովը {պատճառ} էր եղած քո ամուսնու մահին, ինքը եւս հի

ի անզգամների հրամանը, այո՛, հրամանը. {պատճառ}, անզգամ կինը չէ խնդրում իւր ամուսնուց

անալ դրացու հետ աղջկայ մասին միւս օրը. {պատճառ}, այն օրը անցած գնացածի յիշատակութիւննե

լուն, ընդհատուած արտաբերելով խօսքերը, {պատճառ}, թաբակը վառելու համար կարճ եւ ստեպ էր

Տարակոյս չկայ, որ մեծ վշտերի եւ ցաւերի {պատճառ} պիտոյ է լինէր այս գրագրութիւնը, եւ անշ

նուշակը գունաթափուեց ինչպէս մարմարիոն. {պատճառ}, հասել էր ահա ճակատագրական րոպէն, կամ

գալիս... Սուրբ Կարապետից էին գալիս. {պատճառ}, Սուրբ Կարապետից եկողները ուղիղ Սուրբ

ր եւս, այլեւ չար եւ թունաւոր պտուղների {պատճառ} ապագայումը։ Այս երեւելի Մխիթարը արժանի

բարեկամները տուած էին նորան Մօրէայից, {պատճառ} տուեցին նորան գնալ այնտեղ, որովհետեւ գ

տը, տեսանելով այս բանը, արդէն վճռական {պատճառ} էր ստացել հալածել Յիսուսեանքը իւր տէրու

ղայքը մականուանել են նորան " լաւ չէ ". {պատճառ}, Մխիթարը, տեսանելով մի անպատեհ բան,

յ, եւ մի քանի բամբասողների խօսքը հերիք {պատճառ} է լինում Պապին, կասկած տանելով Մխիթարի

յնպիսի գայթ վարդապետութիւն, եւ չլինէին {պատճառ} չարեաց, եւ ոչ եւս պարտ էին կրթել այնու

ացարձակ։ Էր, էր եւ արտաքին եւ բանաւոր {պատճառ}, որպէս այն թէ, զի մի հայկաբանութիւնն

ել է կրօնը եւ թէ ինչ է պապականութիւնը. {պատճառ}, մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան

րը եւ տէրութեան բոլոր երեւելի մարդիկը. {պատճառ}, Առաքեալը, այդ օրից սկսած նայելով Ռու

աւորութիւն մարդկային դատաստանի առաջեւ. {պատճառ}, դուրս գալով իւրեանց շղթայակապ արգելան

միդայի ձեռքը։ Խեղճութիւնը նիւթականապէս {պատճառ} տուեց կամ, լաւ ասել, որպէս մի խթանով

ետի խօսքերը երկբայութեան տակ ընկնելու. {պատճառ}, Մխիթարեանք իւրեանց բոլոր գործողութենն

նձը գիտութիւնք տարածելու մեր ազգի մէջ. {պատճառ}, այն լոյսը, որ ծագում էր պապական հորի

դրել նոցա կատարել այդ գործը, թէ մի այլ {պատճառ}, եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանում ենք ուր

գը իրաւունք չունի գանգատելու այդ մասին. {պատճառ}, գիտուն քահանայք դաշտում չեն բուսանում,

այս ազգային պակասութիւնքը, կարողանային {պատճառ} դառնալ մեր ազգի հարուստներին եւ իշխաննե

ոգու եւ ուղղութեան տէր մարդիկ։ Երեւի թէ {պատճառ} ունէր կասկածելու։ Հետեւեալ գլխումը կը տ

Սեբաստացւո՛յ, զայդ ոչ ուրանամք. բայց {պատճառ} ցաւելի իրողութեանս էր նոյն իսկ ուսումնա

դոր Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս իսկ է {պատճառ}, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւ

ւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ զիւր նպատակ եւ {պատճառ} այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք այժմ ի

յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: {Պատճառ} իրողութեանդ գաղտածածուկ էր առաւել քան թ

ինչ գրուած յօտար լեզուս... զի՞նչ էր {պատճառ} զի Հայք առ հասարակ հակադրական հոգւով հա

կորուստ քաղաքական կենդանութեան եղեալ է {պատճառ} կորստեան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս,

ւնի փոխանակ։ Օրերով ոչինչ չէր ուտում, {պատճառ}, չէր գտանում։ Ամենայն մարդ փախչում էր

ն չէր գտանում նորա կրօնամոլութեան մէջ. {պատճառ}, ինքը շատ հաստատ չէր հաւատի վերայ։ Բա

ճութիւնը դէպի Իգնատիոսը երկար չ'տեւեց. {պատճառ}, Կարաֆֆայն ինքը եւս մտածում էր մի Կարգ

օրհնութիւնը եւ մանաւանդ ողորմութիւնը. {պատճառ}, Իգնատիոսը եւ նորա ընկերքը ոչինչ չունէ

Վերջին ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համարեց. {պատճառ}, գիտէր, թէ Պապը շատ փոքր է սիրում այլ

մնաց այս տան մէջ։ Այս բանը արդէն հերիք {պատճառ} էր կարգի թշնամիներին. նոքա յանցաւոր էի

ռչակաւոր ժողովը։ Այն բաների մասին, որ {պատճառ} եղան այս ժողովքի կազմութեանը, հարկաւոր

նք համարում էին, թէ նա Պելագիական էր. {պատճառ}, վեցերորդ նիստումը, երբ խօսակցութիւն

նութիւն տալով ամբողջ սահմանադրութեանը, {պատճառ} դարձաւ վերջումը, որ Յիսուսեանք չ'ընդու

անը բոլորովին անհաճոյ եղաւ Իգնատիոսին. {պատճառ}, որ գրեց Միրային. " Այդպիսի պաշտօնքը

( ինչպէս կը տեսանենք յետոյ) շատ վէճերի {պատճառ} եղաւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։ Բայց Կ

նդունուիլ "։ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը, որ {պատճառ} ունէր ատելու Յիսուսեանները, Տրիդենտեան

որա ներքին կազմակերպութիւնը, որ ինչպէս {պատճառ} էր Կարգի արագ տարածութեանը, նոյնպէս նո

ո՞ր աստիճանակարգի մէջ պիտոյ է մնային. {պատճառ}, այդ բանը Գեներալի կամքիցն էր կախւում

աջիններից պահանջւում էր լաւ կրթութիւն. {պատճառ}, նոքա քահանայք էին եւ դպրոցների մէջ ու

էր եւ Պապին մեծ օգուտ չէր կարող բերել. {պատճառ}, Գեներալը ամենայն ժամանակ կարող էր յետ

րհական հասարակութեան հոգին էր եւ կապը. {պատճառ}, ոչինչ բանով չէր սահմանափակւում եւ ո՛չ

ների մասին պիտոյ է միեւնոյն բանը ասել. {պատճառ}, որ, բացի արտաքին ձեւից, ոչինչ պարու

րանց գանգատաւորների թիւը եւ դորանով իսկ {պատճառ} տուեցին Վերանորոգութեանը յաղթանակելու։

ոս դառնային ( ինչպէս եւ պիտոյ է լինէր. {պատճառ}, խաբեբայութենով էին մկրտուած)՝ խնդրե

նոքա շատ փոքր յառաջադիմութիւն ունեցան. {պատճառ}, այս Ազգի հասկացողութիւնը շատ կոշտ ու

այնքան դժուար չէր, որքան երեւում էր. {պատճառ}, Յիսուսեանները նորադարձերին թոյլ էին տ

վել. եթէ ունին նոքա իրաւունք, փաստ եւ {պատճառ}, թո՛ղ հանդէս բերեն, թո՛ղ մարդավայել կ

ամայն Պասկիէի ճշմարտութեան մուրճի տակ. {պատճառ}, բանականութենով եւ խելքով կ'ապացուցանո

ց Յիսուսեան աբեղաների չարագործութեանը. {պատճառ}, Յիսուսեանք չարաչար հանեցին որդուց հօր

նի ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր էր միայն մի {պատճառ}, որ բոլորովին ջնջէին իւրեանց հակառակոր

աց միօրինակ, ինչպէս էր դէպի Րիշիլիէն. {պատճառ} որ, սա ինքը եւս իւր թշնամիքը հալածելու

Բայց այս բանը դեռ հաստատ ապացոյց չէր. {պատճառ}, Դամիէնը ծառայում էր Յիսուսեան Կօլլեգի

իսիք, որ աւելորդ ենք համարում կրկնել. {պատճառ}, ուշադրութեամբ կարդացողը իսկոյն կը հաս

անուր ուսումնասիրութեան նիւթ չէր եղած. {պատճառ}, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա

ից ո՛չ, այլ պ. Պռօշեանցից, որի գործը {պատճառ} է եղել մեզ այս տողերը գրելու։ Դարձե

ւելով, այդ յատկացուցչին է յարաբերում. {պատճառ}, նոր լեզուի մէջ յարաբերեալի եւ յարաբեր

այց մենք կամեցանք, որ այս երկու խօսքով {պատճառ} տանք մեր գրագէտներին, որ թէ մենք սխալվ

ետ, որ շատ կարելի է թէ անաջողութեան էլ {պատճառ} դարձաւ: Եթէ երբ եւ լինի այդ կիսատ մնաց

իգական սեռի, այդ բանում էլ անաջող է. {պատճառ}, եթէ ութը, ինը տարեկան աղջիկը սիրահար

ութիւնքն անդամ կարող են շատ աւերութեանց {պատճառ} դառնալ եւ Արշաւիրը ընդունակ է, որ չնչի

eut " խօսքը, քան թէ մի բնական երեւոյթի {պատճառ} կեանքի կամ նորա նկարագրութեան մէջ:

մասին, որ այսպէս փոքր հանդէս ունի սա. {պատճառ}, հեղինակը նորանով ցոյց է տալիս մեզ նոր

է ոչ պիտի սպանէին իսկոյն, պիտի անշուշտ {պատճառ} դառնային ուղեղի եւ ջլերի ուղիղ պաշտօնատ

դժուար է հերքել սուտ վարդապետութիւնը. {պատճառ}, նա հիմնուած է այն հասկացողութեան վրայ

, կարող են, այո՛ չարաչար մոլորութեանց {պատճառ} լինել: Եւ այդ մոլորութիւնքը, երանի՜ թ

ւանականութիւն, ընդունէինք որպէս բնական {պատճառ} կանթեղի աւանդութեան: Մենք, թէեւ այդ վ

մեր ընթերցողների առջեւ էլ նոյնը անել, {պատճառ}, խորհուրդ չգտանք զուր տեղը խնդիրներ առ

իտի թարգմանուին լաւ բնագէտների ձեռքով. {պատճառ}, լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ թերի է լ

նայինք իմանալ, թէ ժողովրդի մոլորութեան {պատճառ} լինելը, երկրից երկիր տարագրելը եւ բախտ

նք բիւրաւոր ժողովրդի մահին, տառապանքին {պատճառ} եղած չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ

ի հասնէր, եւ ուրա՛խ ենք, որ հասել է. {պատճառ}, դա ցոյց է տալիս մեզ ազգի առաջշարժութի

բնական զուգակշիռը խանգարուած է այդտեղ, {պատճառ}, բնական օրէնքով, հեղուկ եւ օդանման մա

թէ աւելի ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. {պատճառ}, ինչպէս ասացինք, փեսան ապացուցանում է

ողութիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր խօսքը, {պատճառ} կեանքի եւ ընկերական պայմանքը փոխուած են

նորա քարոզը հռչակւում է խոր փիլիոսփայ. {պատճառ}, նա միայն գիտէ այդ բոլորի գաղտնիքը եւ

տարուած էր որեւիցէ գաւառական բարբառով. {պատճառ}, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա

: Այդ դառը խոտը ծխելը գուցէ մի տեղական {պատճառ} ունի, մի բնական հիմք, մենք չգիտենք:

պիսութիւնը չիմանալը հարիւրաւոր հոգիների {պատճառ} է լինում, որ զրկուեն մի պատուական ճեմե

ելու, խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. {պատճառ}, ինչպէս ասացինք, անխտիր միեւնոյն պայմ

ն աշխատութեան մասին, որ մեզ շատ մտքերի {պատճառ} դարձաւ, որպէս եւ շատ էջեր լցնելու. մե

գի անդաստանի մէջ ցանելու գործի դառնար. {պատճառ}, որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ եւ միան

ժամանակ, եւ այդ շատ ուղիղ մի բան էր. {պատճառ}, որ կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց էր այ

ն հանդէսը կարելի էր քննել նորա կրօնից. {պատճառ}, որ որքան լուսաւոր էր ազգը, այնքան մա

րուած է, եւ մեք սխալ կարծիքի մէջ ենք. {պատճառ}, որ եւրոպացի լեզուներով, որ հայոց հին

տարուայ ցրտերով արդէն սառուց է դարձել. {պատճառ}, որ նախ եւ յառաջ կեանք եւ գործադրութիւ

ը։ Ով որ ականջ ունի լսելու, թող լսէ. {պատճառ}, որ ասւում է լսուելու համար։ Մինչե

ականջ ունենային՝ այս խօսքերը լսելու. {Պատճառ}, որ ասւում է լսուելու համար։ Ազգը

եռուցանելով իւրեանց խիղճը, կամենում են {պատճառ} դառնալ, որ հայոց մանուկների տարաբաղդ վ

միտքը արդէն խօսելի բանը դասաւորում է. {պատճառ}, որ խօսքը, որ ձայնաւորուած լսւում էր

ասնաւոր կամ մի երկրի յատկացեալ բարբառ. {պատճառ}, որ մեր նպատակին առաջին արգելքը կը լին

ական լեզուներն մեզ ամենեւին անպիտան է. {պատճառ}, որ այն կոշտ ու կոպիտ լեզուովը ոչինչ մ

մեր աչքի առջեւն են, շարժողութիւնը ինքը {պատճառ} չէ, այլ պատճառի հետեւանք։ Այն հիմ

վերաբերութեամբ մտքի ձեւն է բնութիւնը. {պատճառ}, միտքը եւ նորա ձեւը կերպարանագործւում

չէ կարող յաղթել նոր լեզուի իրաւունքը. {պատճառ}, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, իս

ութիւնը, թերեւս թոյլ տալով այս, հերիք {պատճառ} է, որ նորան գերի լինելով, նորա վրայ ս

ուկի կերպարանքը, քան թէ գեղեցկացնում. {պատճառ}, բնութեան անբռնաբարելի իրաւունքի վրայ

քագործուելով՝ բարբարոս լեզու ունենար։ {Պատճառ}, սոքա երկուքը եւս կապակից են իրար հետ

տքից ընկած մարդը մխիթարւում է լեզուով. {պատճառ}, լեզուի միջնորդութեամբ իր կարիքը յայտն

ը՝ մահադեղ: Այսպիսի ասիական եւ անտեղի {պատճառաբանութեամբ} բամբասւում է այդ քաղաքի մէջ մեր գիտնակա

կութիւն նորա ՚ի բողոք իմ: Յետ ընդերկար {պատճառաբանութեանց} եւ թանգարանաց ի վերջոյ հանեալ զընդհանրա

հրամայում է միայն եւ չէ ընդունում ոչինչ {պատճառաբանութիւն} ։ Նորա գլխաւոր էական մասունքը բաղկանում

՛յս է մեր ասածը, թէ պ. Էմինի մէջբերած {պատճառաբանութիւնքը} չեն կարող եւ թոյլ են Փարպեցին ականաւոր

խմբագրությունն ու դրա համար - թեեւ այլ {պատճառաբանությամբ} - գրքի առաջին էջում գործ է ածում սովորա

նի ձեւերը նույնպես արհամարհվում էին այն {պատճառաբանությամբ}, թե դրանք չկան հին լեզվի մեջ, որովհետ

նույնիսկ ամենաայլանդակ կնոջից միայն այն {պատճառաբանությամբ}, թե Վատիկանի արձանները շքեղությամբ եւ

առաջացել էր Ագապի օրիորդի սգալի վախճանի {պատճառած} հարուածից: Բնականութիւնը եւ արուեստը ի

րոգութեան լեզուին, կարկատելով զանհեդեդ {պատճառանս}, զոր օրինակ առնեն այսօր իմաստունք հայո

հայկական դպրութեան: Առ այսոսիկ անտեղի {պատճառանս} յիշեալ իմաստնոյն Հայոց տուեալ զպատասխան

ութեններից եւ կարծիքներից։ Թէ ի՞նչ {պատճառավ} տալիս ենք մեր յօդուածին մի այսպիսի յառա

յին դասալիք աբեղայից, յայսոցիկ բանաւոր {պատճառաց} շարժեալ նորա ի թշնամութիւն ընդ իս, քան

, հետեւաբար եւ ի յարգանաց ըստ հետեւեալ {պատճառաց}, նախ, զի 41 անձինքն չէին ընտրեալ յազգ

, այլ ես չկարեմ զայդ առնել վասն հետագայ {պատճառաց}. ա) զի դատաստանն, ըստ օրինաց, չ

նաւ երեւի, յայտ է թէ թիւր մտօք: Այսու {պատճառաւ} հարկ անձին համարեցայ բողոքել զայսմանէ ե

հաւատարիմ չէ իմ սրտին, ո՛, գիտէ՝ ինչ {պատճառաւ} եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ ցանկո

վին եւ կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ եւ {պատճառաւ}, յայնժամ յիշեալ ութսուն հազար սթայ ռեփ

հանայութեան ընդ ոտիւք աշխարհականաց հեծէ {պատճառաւ} դադարման առաքելութեան մերոյ եւ տպագրութ

ի մէջ բառ առ բառ արտագրել. մանաւանդ այն {պատճառաւ}, որ Պարոն Փափազեանը, իւր եկեղեցու պատմո

երճ եւ ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ {պատճառաւ}, որք զճշմարտութիւն իրաց այլաբանաբար յի

ուզեց, անոր ուզելուն եւ ի գործ դնելուն {պատճառաւն} է, որ մինչեւ հիմա Հայոց ազգը կանգուն կ

նման խոսքերը չեն կարող ինձ ուրախություն {պատճառել} եւ վանել իմ բացարձակ միայնության վիշտը

վում եմ ձերդ գերազանցությանը նեղություն {պատճառել}, խնդրելով թույլ տալ ինձ Մոսկվայում, ս

առում են այնպիսի հրայրեացք, որպիսի չէր {պատճառել} յունական բանակի հուրը Ագամեմնոնի կառավա

անուել է մի աւելորդ ջերմութեան մէջ, եւ {պատճառել} է այդ ցնորքը: Հանգստացի՛ր, դա մի վնաս

նը, այլեւ ճախինը ինքնըստինքեան կարող է {պատճառել} այն լոյսը, որ յայտնի է անունովս՝ Ճախն

խութիւն չէ եւ չէ՛ կարող մեզ ուրախութիւն {պատճառել}, եթէ չկային մեր մէջ ուրախացուցիչ նիւթե

ջ: Ինձ ո՛չ մի բան չէ կարող ուրախութիւն {պատճառել}, բացի նորանից, որ եղած էր կամ լինում

ք համարում վերստին խնդրելով ձանձրութիւն {պատճառել}: Չէ կարելի մի երկու խօսք չասել Փար

ցել: Այո՛, կլիմաները կարող են շատ բան {պատճառել}, բայց Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ եղանակներ

Մինչեւ այժմ նա չգիտէ ուր եւ ում {Պատճառել} էր մի վիշտ կամ ցաւ իւր կեանքում:

կամքի եւ գիտութեան, մի այդպիսի վիշտ է {պատճառել} պարոնին. միւս կողմից չափաւորւում է մեր

ւթիւն չունիմ իմ խրատնելով գլխացաւութիւն {պատճառել} օրիորդներին, - հաւելացոյց կոմսը ծիծաղե

ղութիւնք, որ օգուտ կամ վնաս չէին կարող {պատճառել} ֆիզիկապէս. նա յօժարեցաւ այս բանին դարձ

խալելի ընթացքով կարող էին գայթակղութիւն {պատճառել} ազգերին, որոնց ոտքի վերայ հաստատ պահել

ւ, թողուլ յայնմ աւուր զգործն անկատար, {պատճառելով}, եթէ արժան իցէ ընթերցեալ զբովանդակ զգո

գրել զպատմութիւն գործոյն եւ զբողոք իմ, {պատճառելով}, եթէ առաջին կտակն հանգուցեալ Բաբաջանեա

րա բռնութեան տակ, բիւր տեսակ սօսափիւնք {պատճառելով} իւրեանց տերեւներով ու ճիւղերով, այս բո

եցեալ մարմին եւ ձգել է շուների առաջեւ՝ {պատճառելով}, թէ այն մարդը Աւետարանական էր եղած: Ա

անբաղդութիւն չէր պատահել, որ ինձ վիշտ {պատճառելով} կարողանար ուրախացնել այդ մարդկային նախա

մանէթի տեղ, այլ հաշւում է 75 կոպէկով՝ {պատճառելով}, թէ հնացած էին: Երիտասարդը պատասխանու

եան մրրիկը ցամաքահողի մէջ այնքան դէպքեր {պատճառելով} անվնաս անցել էր նորա գլխից: - Վերա

ր առնում են եւ այդ կերպով գլխացաւութիւն {պատճառելով} ներկայ գտնուած մարդերին, արդէն հերիք պ

խնդրեց, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնեն, {պատճառելով}, թէ ատամները ցաւում էին, եւ չէր կարող

ով մօտեցած խնդրում է նորանից մի շնորհ, {պատճառելով} նորա այսքան յաղթութիւնքը, որ տարել էր

ժողովուրդը Սուրբ գրքի ընթերցանութենից, {պատճառելով}, թէ ազգերը, տգետ լինելով, թիւր կը հա

ացած օդից, սկսում է վազել դէպի դաշտը, {պատճառելով} այն ախորժ քամին: Այդ քամու ուժը միշտ հ

չ ուրիշներին եւս զզվանք եւ ձանձրություն {պատճառեմ}, դուք լավ գիտեք, որ միմիայն վերջին աս

բնակութիւնը: Ի՛նչ աւելորդ գլխացաւ {պատճառեմ} ՝ նկարագրելով նորա քաղաքը կամ տունը, ա

օգուտ չտալուց յետոյ դեռ զրկանքներ էլ կը {պատճառեմ} քեզ ": Դպրոց պէ՞տք է, բնական գիտութիւ

դացի նամակդ, որ ինձ մեծ բավականություն {պատճառեց}: Այնուհետեւ, մեր տեսակցության հարցի ը

Շատ հալածանք, շատ նեղութիւն, {Պատճառեց} նա իւր կեանքում. Շատ տուն քանդեց

որհակալ եղաւ օրիորդից, որ զուարճութիւն {պատճառեց}, երգելով ու ածելով, սակայն կոմսի երես

Բայց այդ սպիտակ բանը, որ ուշաթափութիւն {պատճառեց} Մանուշակին, ոչ աւելի, ոչ պակաս մի սպի

որ Պօղոսին, եւ որ մի սարսափելի գգուանք {պատճառեց} մեզ դէպի խայտառակուած չարագործի անձը,

խոհեմ նախանձայուզութեամբ օգտելոյ հոգւոց {պատճառեցի}, վասն որոյ եւ յետս կոչեմ եւ որոշեմ զան

յ, որովհետեւ անտարակոյս պիտի նեղութիւն {պատճառէի} քեզ. խնդրեմ, հրամայեցէք նստեցէք, շատ

ն մի ուրիշին պիտի զրկանք, վիշտ կամ մահ {պատճառէր}, այլ որովհետեւ մեղք է, որովհետեւ յանց

երկրորդ, զի հոգեկան զուարճութիւն, զոր {պատճառէր} ընթերցողին մատենագրութիւնն Ռուսաց, չէր

մեր խնդիրը չի ընդունվելու, մանավանդ որ {պատճառը} պատրաստ է: Վասն որո ովի՞ն կարող էի դիմ

խատի: Ուրիշ մարդերից չէր կարելի խնդրել {պատճառը}, որ հայերը դժբախտաբար այնպիսի մի զարմա

Հայը եթե մի գիր չի առնում ձեռը, բոլոր {պատճառը} այն չէ, որ չի կամենում կարդալ, բան հա

քո մի քանի հանձնարարությունքը կատարել, {պատճառը} անթիվ զբաղմունքներս էր, որ գիտե աստված

ինելուն: Լեպետեւային տարին Պետեր. {պատճառը} բերանով կասիմ մի օր: Ամառը խոստացել

ամանակ պապականների աղբաթը խառնող, դորա {պատճառը} դու էիր: Հույս ունիմ, որ իմ այս խո

Երկար ժամանակ նամակներիդ չպատասխանելուս {պատճառը} էր իմ անդադար զբաղմունքը եւ եթե ճշմարիտ

ավ եւ լավացա մին փոքր: Ահա գիր չգրածիս {պատճառը}: Երբ որ դու գնացիր այստեղից, խոստ

յուն գործես փող հասուցանելու, հիմնավոր {պատճառը} կիմանաս մյուս նամակիցս: Տեր Մովսիս

վաղուց նախատես էի այս բանին, եւ այս էր {պատճառը}, որ ասում էի, թե հառաջ հարկավոր է մար

Մտածեցի մոտենալ բազմության եւ հասկանալ {պատճառը}, բայց հազիվ թե կարողացել էի ոտքս շարժե

նթացք գործոյն եւ անախորժութեանց յարիցին {պատճառը}: Իսկ թէ ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, ո

տքերի կառուցվածքին: Միեւնույն պատմական {պատճառը}, որ հարկադրել է ժողովրդին թողնել հին ձ

ակդ ստացա երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. {պատճառը} չգիտեմ։ Նամակիս հետ վերադարձուցի պահար

պիսի ստրկական ուղղութիւն հոգու: Եւ այդ {պատճառը} պիտոյ էր որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ ֆի

յին ջերմութեան մէջ խօսում էք, եւ այդ է {պատճառը}, որ չէք կարող զանազանել ազգի անմխիթար

կար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, եւ այդ էր {պատճառը}, որ ծառաս չէր ճանաչում, որովհետեւ նոր

երի: Եւ եթէ Աստուած բարկանում է, դորա {պատճառը} մեք չենք՝ Էֆիմերդէ չընդունողներս, այլ

շ այդպիսի յիմարաբանութիւնք, եւ ա՞յդ էր {պատճառը}, որ ձեր պէս խելօքների բերանով անուանւո

եղից: Պիտոյ է կարծել, որ անհիմն է այդ {պատճառը}, որովհետեւ քաղաքի կենտրոնը, ուր գտանւ

ւնը ( chlorosis), եւ դորա յառաջանալու {պատճառը} ճանաչւում է նոցա նստողական կեանքը, որի

մարդու տան մէջ որպէս աղախին, եւ այս է {պատճառը}, որ Նախիջեւանի մէջ ամենայն տեսակ ծառայ

ի մօտ լինելով այդ սահմանին: Ւ՛նչ է {պատճառը}, որ չկայ այս բաներից ոչ մինը, ի՛նչ է

, որ չկայ այս բաներից ոչ մինը, ի՛նչ է {պատճառը}, որ ժողովուրդը՝ միմեանցից բաժանուած,

վեր է եւ ճոխ իւր հարստութեամբ: Գլխաւոր {պատճառը} քաղաքի հետ մնալուն է ժողովրդի անդաստիար

քան մեծախորհուրդ, նոյնքան չարախորհուրդ {պատճառը} մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս եւ Նախիջեւա

թիւն ": Այդ ուսումնարանի չլինելն է {պատճառը}, որ Նախիջեւանի մէջ ( ինչպէս նաեւ ուրիշ

ր այս քաղցր լուծը յանձն առնուլ: Ի՛նչ է {պատճառը}, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ եւ այն մարդիկը

որպէս մարդ մարդկեղէն աշխարհի մէջ. դորա {պատճառը} է մեր ազգի անկրթութիւնը եւ լուսաւորութե

րծերի համար. այդ էր ահա եւ իմ լռութեան {պատճառը}: Յոյս ունիմ, որ այսուհետեւ կենդանանայ

քանդը: Իմ՝ Պ. Իսահակեանցի սիրելու մի {պատճառը} նորա այս սրամտութիւնն է, զարմանալի սրա

նից հարցանում եմ քո այդպիսի փոփոխութեան {պատճառը}... - Մի՞թէ մոռացել ես իմ տեսած եր

ից դէպի Կովկասու սարերը... Ի՛նչ ծածկեմ {պատճառը}, մի փոքր արծաթի հաշիւ ունէի մի նայիբի

մար ներկայացած ես ինձ: - Ես չգիտեմ {պատճառը}, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ ճանապարհի վեր

օր մարդիկ զրկուած են նորանից: Եւ այդ է {պատճառը}, որ միները տիրողք են, իշխող եւ հրամայ

մարդ է, - մտածեցի ես, - արդեօք ի՞նչ է {պատճառը}, որ, աշխարհից բոլորովին յուսահատուելո

եան, ես հիւանդ եմ, եւ իմ հիւանդութեան {պատճառը} դուրս է իմ կազմուածքի միջից: Ցաւը, որ

մում էիր ինձ քո ճանապարհորդութեան տխուր {պատճառը}, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ ահա գրում եմ

կատարուած եւ չէ կատարւում էապէս. սորա {պատճառը} դրած էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ, որով

ուսուցչութեան գինը, եւ այս է մանաւանդ {պատճառը}, որ շատ հասարակ մարդիկ դասատու են այդ

տպել: Այս անբնական գործողութեան ստոյգ {պատճառը} մեք չկարողացանք հասկանալ: Պատուելի թար

հարցանել Պ. Արամից այդպիսի թանգութեան {պատճառը}, նա պատասխանեց, թէ բոլորովին այլ պատճ

արուեցան շարունակել սկսուածը, եւ այս է {պատճառը}, որ պատուելի թարգմանիչքը յառաջ էին բեր

էք միլլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ըլլալուն {պատճառը}, դուք էք Հայկայ անմեղ զաւակներուն ետեւ

ելի ենք կացուցանում մեր անձը, եւ այս է {պատճառը}, որ " Հիւսիսափայլը " փուշ է շատերի աչք

եւ ստիպուած ենք դպրոցի աննշանաւորութեան {պատճառը} վերագրել հնարների եւ կարողութեան սակաւո

եւ հոգալ ապագայի մասին: Այս է գլխաւոր {պատճառը}, որ ամենայն թշուառ վիճակ տանելի է եղել

այժմ չյայտնեցինք մեր երկարատեւ լռութեան {պատճառը}: §4. Մեզ գրում են, թէ ինչո՛ւ համ

ամենայն տարի շատանում է, ի՛նչ է ուրեմն {պատճառը}, որ ժողովուրդը չէ տեսնում նորա երեսը,

ը թանգ է: - Ի՛նչ է այդ թանգութեան {պատճառը} եւ ի՛նչ ասել է թանգութիւն: - Եթէ

նգութեան պատճառն ես հարցանում ինձանից, {պատճառը} ո՞րն է: Ապրանքը իմը չէ՞, երէկ վաճառու

- Ճշմարիտ է այդ բոլորը, բայց ի՞նչ է {պատճառը}, որ բոլորը եւս միացել են եւ կրկնապատկե

սինքն՝ դրամի զօրութիւն չունենալը, իսկ {պատճառը}, որ կարծում ես, թէ յառաջանում է տանը

ի գինը: Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ սորա {պատճառը} չէ գրել Կուրանի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց

- Պրուսիան՝ Լեհաստանի մահուան առաջին {պատճառը}, յափշտակել է նորա Պօզնայնի դքսութիւնը

, չէ կարող պատասխանել սորան: Եւ այս է {պատճառը}, որ ծանր է այդ առաքելութեան ընթացքը:

են կատաղի ծափահարութենից: Ի՞նչ է սորա {պատճառը}: Թատրոնի մէջ անկեղծ է հասարակութի

մանաւ առաջնորդաց՝ դատապարտութեան լինին {պատճառը}, ոչ միայն որոց գործեալն էին, այլեւ կց

բացուել էր, ցրտից զարթեցայ, եւ այս էր {պատճառը}, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը բաւական սաստ

նում: Որտե՛ղ մի գայթակղութիւն, որի {պատճառը} չէր եկեղեցական, որտե՛ղ հարստահարութիւն

լ նոցանից եւ ոչ հոտ։ Եւ այս է մանաւանդ {պատճառը}, որ " Հիւսիսափայլը " լեզուի կողմից այն

օտարների շնորհին։ Այս ողբալի բանի {պատճառը} պարզ տեսանելի է ամենայն մարդու, եթէ,

ել այս բանը հայերէն թարգմանել եւ տպել, {պատճառը} կարօտութիւն չունի մեկնութեան։ Եւժէն Սի

ի այս մասին հոգաբարձութիւնքը։ Եւ այս է {պատճառը}, որ Պարոն Փափազեանի նման մարդիկ աշխատո

անները սկսում են իրագործուիլ։ Բուն այս {պատճառը} հարկադիր է լինում մեզ բարձրացնել մեր ձա

եւրոպէաբար բացատրել է իւր միտքը, դորա {պատճառը} կարծում ենք այն, որ Հայոց ազգի ժողովրդ

, նոյնպէս եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան {պատճառը}, եւ թէ ո՛վ էիք դուք: Եթէ կարելի է, պ

ցուին, հոգատարների բոլոր թերութիւնների {պատճառը} ընծայելով նորան. բայց ճշմարտութեամբ պէ

իտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէր. այս չէ՞ր {պատճառը}, որ այն տասներկու անզէն մարդիկը յաղթեց

: Քննենք ինչպէս սորա գործարան մտանելու {պատճառը}, նոյնպէս եւ նորա հրաժարման: Այս ամեն

այում սորան: Սա ինքն եղաւ իւր արձակման {պատճառը}: Որովհետեւ, ինչպէս ականատես էի, սա շ

պատերազմումը այս եղաւ սորա յառաջանալու {պատճառը}, որովհետեւ նա իւր արծաթով եւ աստիճանի

որ Ղազարի այս տեղից վերադառնալուն բուն {պատճառը} դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա

տասխանը տուին, թէ. " Նորա հալածուելու {պատճառը} բնա՛ւ մենք չենք. բայց ինչ որ նորա գիտո

, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը. եւ սորա {պատճառը} մեր բացատրութեանց մէջ յայտնած ենք մի տե

րի հազիւ մի հարիւրերորդ մասը, եւ այս է {պատճառը}, որ տեղ տեղ անհասկանալի է մնում մեզ Թո

Աղանին, թէ սա է եղել Ղազարի ազատութեան {պատճառը}, թէ իր տղայութեան ժամանակ Աղանից է ուս

ենք քաղել պ. Էմինի սրբագրութիւնից. եւ {պատճառը} այս է, թէ ո՛րքան պ. Էմինը իրաւունք ու

հանայապետ խօսքը միակողմանի հասկանալն էր {պատճառը}, որ ինչպէս § 21 ցոյց տուինք, Սիւնեաց

ի առաքինիք իւր զաւակների մէջ, եւ այս է {պատճառը}, որ առաւել զգալի է անկեղծ սրտերին, եթ

ւնէին նորա սրտի եւ հոգու վերայ. այս էր {պատճառը}, որ չխնայելով իւր թոյլ առողջութիւնը՝

սկոյն հասկացաւ սատանան իւր աչքի ցաւելու {պատճառը}, վասն որոյ եւ գոռաց. - Ու՞ր է ճարտարա

միայն գրել եւ ո՛չ խօսել: Այս է ահա {պատճառը}, որ խելացի մարդիկ հարցանում էին, թէ ի

ը կատարուեցաւ տէր սատանայի վերայ: Սորա {պատճառը} իմանալու համար հարկաւոր է յառաջուց ծանօ

շատէ ազատ կեցութեան հնարք: Ահա այս էր {պատճառը}, որ առանց Ասմոդեյի կողմից պարգեւի, նո

եց քնից վեր կացած աղախնու ներս մտանելու {պատճառը}: Այս միջոցին մօտեցել էր նորան աղախինը

չ ապաքէն տոմսակումս գրել էի հրաւիրելուս {պատճառը}. փառք Աստուծոյ. ի՛նչ վախենալու բան կա

ցայ գնալ եւ հարցասիրել քո խելագարութեան {պատճառը}: Ախոռը ներս մտայ, տեսայ մի մեծ շրջանա

ես գիտեմ քո բարեկամութիւնը, եւ այդ էր {պատճառը}, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը․

դիմացս կանգնած մարդը հակառակախօսութեան {պատճառը} չգտանելով, թողուր ինձ հանգիստ: Ամենայ

են զանազան վատ հիւանդութիւնք: Եւ այս է {պատճառը}, որ օրէնքը եւս հրամայում է երեք կանգու

պատճառով: - Ո՛հ, շատ խո՛ր է դորա {պատճառը}, եւ որքան խոր, այնքան եւս խորին ցաւակ

էիք բամբասել Նախախնամութիւնը, թէ նա էր {պատճառը}, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու չէր երջանկո

ւրեանցից մի քանի մոխրային աղեր եւ այս է {պատճառը}, որ մոխիրը եթէ բերանդ ես դնում, աղի հ

մի ոտք յառաջ ամուսնանալ. չէ՛, այդ չէր {պատճառը}. Մանուշակի սրտին այլ մարդ էր տիրած. ն

այ աղջիկները ոչինչ չէին խօսում, այն էր {պատճառը}, որ ծնողքը կապում էին նոցայ բերանը, ի

պատճառով: - Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թէ {պատճառը}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտելով

Սխալ է, - ասաց Շահումեանցը, - եւ դորայ {պատճառը} այն է, որ դու չգիտես, թէ ի՞նչ է մարդը

, եւ ծերերն էին երիտասարդների գոյութեան {պատճառը}, - շարունակեց Շահումեանցը: - Յատուկ

ից, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնէ վերան. {պատճառը}, շատ քաղցր էր: - Իմը քաղցր չէ, - ա

անուշակը մտածում էր, թէ իւր տկարութեան {պատճառը} հոգեկան ցնցմունք լինելով, եւ այս թուլո

անք ստանալուցը մեկնում է հիւանդի ցաւերի {պատճառը}. թէ ի՞նչ կերպով կամ ու՞ր հանդիպել է հի

լ եւս զարմացաւ, լսելով այս փոփոխութեան {պատճառը}, ըստ որում անհնարին բան էր համարում,

յետոյ ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս բոլորի {պատճառը} էր մատանին, հայրս տանջուելով խղճմտանքի

մկնակները եւ ջլերը. այսպիսի կեանքը էր {պատճառը}, որ նա, դեռ երիտասարդութեան մէջ, ստա

նում է գալուց պատիժների որպիսութիւնը եւ {պատճառը}: Դերվիշը պատասխանում է, թէ քանի այն մ

արող բան յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ էր {պատճառը}, երեւի թէ յաջող չգնաց այս խնամախօսութի

է մի նամակ չգրել: - Ի հարկէ, այդ է {պատճառը}, - պատասխանեց կինը, - բայց այդտեղ, ե՛ւ

չկարողացաւ հասկանալ նորա այս շփոթութեան {պատճառը}:

կանութեան գործիքի վերայ։ Եւ այս էր {պատճառը}, որ Վատիկանը արթնապէս հսկում է եւ աչք

ւմ է, վերանում է դէպի բոլորի գոյութեան {պատճառը} եւ այս կերպով դղրդեցնում է այդ մարդու կ

ին երազներում։ Մի հատ է այս ողբալի բանի {պատճառը} ՝ կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը, որ մեր սի

յն աղճատ յարմարագրութիւնը։ Մեր չկամելու {պատճառը} այն էր, որ չունէինք այս նամակի մի այլ օ

ծելու։ Հետեւեալ գլխումը կը տեսանենք այս {պատճառը} ։  Կոլլեգիացիք Կոստանդնուպօլս

մանալ Եւրոպական ապստամբութեններին, որի {պատճառը} ակներեւ է։ " Հոգեւոր Վարժութեան " մէջ

Հնդկաստանի հասարակաց կարգի հետ։ Այս էր {պատճառը}, որ չ'կարողացան Հնդկաց հասարակ մարդերի

լոր Աստուածային պարզութենով։ Եւ այս էր {պատճառը}, որ Քրիստոնէութիւնը տարածւում էր հրաշա

անց քաղաքական հաշիւների հետ, եւ այս էր {պատճառը}, որ ամենայն նորանց գոյացուցածը աստիճան

Քաղաքականութեան մէջ պարունակւում է դորա {պատճառը} ։ Այս միջոցներում Յիսուսեան կարգը հ

մեղ, կարողացաւ լինել ահա՛ այս ցանկացած {պատճառը} ։ Յանսէն եպիսկոպոս էր Հօլլանդիայի Ի

մ անարուեստ ոճով նամակագրութեան իսկական {պատճառը}, որովհետեւ ես իմ մանկութեան գեղեցիկ ժա

ժողովուրդը։ Ի՞նչ էր ինքնահակառակութեան {պատճառը} ։ Եթէ Պ. Գամառ-Քաթիպայի սրտի վկայո

պատահում են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ {պատճառը} ակնյայտնի է առանց մեր բացատրութեանը եւս

ր որոշակի չէ լսւում հ տառի ձայնը, դորա {պատճառը} է տառի հագագային լինելը, որ բառերի վեր

անխորհուրդ, անաջող եւ սառը ոտանաւոր։ {Պատճառը} շատ բնական է։ Գործը հեղինակի մտքում եւ

ք այդ բոլորի վրայ թէ խօսում ենք, այն է {պատճառը}, որ պ. Պռօշեանցի գործի մէջ մի անգամ ե

. թուական եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս {պատճառը} ՝ որ ինչո՞ւ աս քերականութեան աշխարհաբար

ռներից բառեր ենք առնում։ Այս է դարձեալ {պատճառը}, որ մենք շատ անգամ սեռական կամ ուրիշ հ

քի երեւցող եւ ամեն մարդու հասկանալի մէկ {պատճառը} միայն դնենք։ Նոր լեզուի բաղաձայն բառով

մբ։ Գո՛նէ այսպէս է մեր հայեացքը եւ այն {պատճառը}, որ տեղն եկած ժամանակ, երբ ուրիշ հնար

անը այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն չնչին {պատճառը}, նաեւ տհաճութեան մի լոկ նշմարք անգամ չ

ի անխորհուրդ անաջող եւ ցուրտ ոտանաւոր: {Պատճառը} շատ բնական է: Գործը հեղինակի մտքում եւ

գաւազանների կամ Ականատեսների: Եւ այս է {պատճառը}, որ Երեւանի Դալմի ջուրը, որի ճանապարհ

, եթէ նոյնիսկ մեր ցաւի եւ հիւանդութեան {պատճառը} պիտի առնունք որպէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւ

բնութիւնը ուղիղ հասկանալով: Ահա այս է {պատճառը}, որ ամէն բանական մարդ պիտի աշխատի ոչ մ

ած լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա բնական {պատճառը} նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ աւերա

կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի վեր եւ այս է {պատճառը}, որ ջերմութեան ժամանակ անօսրանում է այ

ւթիւն է գործում կազմուածքի վրայ: Այս է {պատճառը}, որ Արարատի ձիւնական գօտին, չնայելով

ին, ապա ուրեմն նոցայ բժշկութեան բնական {պատճառը}, որ անհնար է թէ չլինի, եթէ ջրվախր բժշ

, ինչպէս առաջ ասացինք, այդ աղքատութեան {պատճառը} չենք կարող հաստատապէս գիտնալ: Հաւանակա

այ եւ ոչ տնկելու դիտաւորութիւն: Ի՞նչ է {պատճառը}. ինձ պատասխանեցին, թէ առանց ծառի էլ մ

նչ է այն երեւոյթի բնական եւ հոգեբանական {պատճառը}, որ թուրքը համ է առնում հայի վհատ ու ա

ւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ թէ ի՞նչ է {պատճառը}, որ այդ պատուելի պարոնները ինչ ժամանակ

միլ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Սորա {պատճառը} մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ պարոնները իրա

Նազարեանցի խօսուածքը գրոց լեզուի հետ, {պատճառը} շատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր լեզուն չու

րը եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ {Պատճառը} շատ պարզ է. որովհետեւ Իսրայէլը, դարաւ

ը, ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է {պատճառը}, որ Եգիպտոսից դուրս եկած օրից այնքան դ

եւ ապահովում է քեզ ու քո տունը։ Ի՛նչ է {պատճառը}, որ Մասիսի նման ապառաժի չկարողացածը կա

պես լոկ ազգի օգտին ցանկացող, առանց այն {պատճառի}, թե հասարակության ընտրությունը ընկնելո

այց մի ուրախութիւն, որի որպիսութեան եւ {պատճառի} մասին չէինք կարող հաշիւ ու համար տալ մե

ր տեղեկութիւն չեմ տուել նորան չտպուելու {պատճառի} մասին: Պիտի իմանալ, որ ես " Հիւսիսափա

ն 150 ռուպլի արծաթ դրամ եւ առանց ոչ ինչ {պատճառի} հատորս այս կատարելն կխնդրեմ։ Իննե

կայ ունիլ հետեւողութիւն ուսման նորա, ի {պատճառի} զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ի

ը կենաս, եթէ նա առանց որեւիցէ օրինաւոր {պատճառի} արձակ է վերակացուն. այս պատճառով, նոց

հումեանցը, - ուշաթափ ընկնիլ... Առանց {պատճառի}... Անկարելի է: - Դու ուշացար, Շ

տենք Արշաւրի նենգութեան կամ դրժողութեան {պատճառի} մասին: Գործի բովանդակութեան մէջ չկայ տ

րեսին մի աւանդութիւն, որ առանց ամենայն {պատճառի} առաջանար: Այո՛, այդ աւանդութիւնքը, ո

իսկ այդ ազգի միջնորդութեամբ, որ առանց {պատճառի}, առանց հարկի, առանց որեւիցէ ազդեցութե

ինի, լինում է որպէս հետեւանք ներգործող {պատճառի}, որովհետեւ եւ տեսանելի առարկաների մէջ

են, շարժողութիւնը ինքը պատճառ չէ, այլ {պատճառի} հետեւանք։ Այն հիման վրայ, ինչ իրա

ել եմ խիստ շատ. Աստուած կեանք տայ դորա {պատճառին}: Փա՛ռք Աստուծոյ, ազատուեցայ քո ձեռքից

խիստ սիրական, բայց օտարի համար գաղտնի {պատճառից}, չէ պիտոյ երեւին ուրիշին, սա իրաւունք

ի հիմքի վերայ, կամ գուցէ մի այլ բնական {պատճառից}, պ. Յովնաթանեանցը, ամենեւին զուրկ լի

իւն: - Քո ամուսնու մահը չիմանաս այլ {պատճառից}, եթէ ոչ մատանուց, քո ամուսինը փեսայան

եւ այդպիսի անհոգ լինելը, գուցէ եւ այն {պատճառից} էր, որ գլուխը փոքր-ինչ բարակ չլինելով

աչք տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ ի՞նչ {պատճառից} է մեռնում։ Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել

աչքը տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ ինչ {պատճառից} է մեռնում: Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել

է, եւ այն սկիզբն, որ դուրս մնացել է, {պատճառն} է Խաչատուր աղային Պետերբուրգ չիգտնուիլն

ը, պիտի կարգադրություն լինի, եւ այս է {պատճառն}, որ սրբազանը սուս է, սպասում է, որ ս

ալ, թէ այս ի՛նչ տեսակ խօսակցութիւն է: {Պատճառն} այն է, որ վաղուց ճանաչում ենք միմեանց

դարձողների վերայ մատով չեմ ցոյց տուել։ {Պատճառն} այն է եղել, որ մեր մեծատուններից մարմի

հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, եւ չտեսնելու {պատճառն} այն է, որ մեր կանայք կորուսել են իւրեա

ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան {պատճառն} ես հարցանում ինձանից, պատճառը ո՞րն է:

պ. Հայմը մեծապէս սխալւում է, եւ դորա {պատճառն} է դարձեալ գերմանական փիլիսոփայութիւնը:

որուեցաւ իւր կարդինալի ձեռնով: Երկրորդ {պատճառն} եւս այս էր պապի մահուան: Կարդինալի հոգ

մի նոր ուղղութեամբ առաջ է գնում: Սորա {պատճառն} եւս այն էր, որ ո՛չ հոգատարքը, ո՛չ գոր

արեւոր ժամանակով նորա դէմ: Այս բոլորիս {պատճառն} այն էր, որ պապը մի ժամանակ բարկացաւ նո

էի, պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր {պատճառն} է այս բոլոր բաների: Նորա կինը, թէեւ գ

րել. եւ ինչպէս կարծում եմ, գիր չգրածի {պատճառն} այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց, թէ չէ

իկեցւոց եւ Քօլլեճեանց վասն սոցին իրաց, {պատճառն} էր նոյն իսկ հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որ

անձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին {պատճառն} եւ բուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հ

ց բիւզանդականացեալ Հայոց. եւ այս իսկ է {պատճառն} զի Բիւզանդեանց ուսումնականութիւնն առանց

ինակը կամենում է ասել եւ գրել։ Եւ սորա {պատճառն} այս էր, որ, իւրաքանչիւր այդպիսի բառի

նշանաւոր էին, եւ մի քանի մեղադրութեան {պատճառներ} Ներսէսը իւր նամակների մէջ հրատարակել էր

տարել իւր ուսման ընթացքը, բայց զանազան {պատճառներ} հարկադրեցին նորան դառնալ Մոսկուա եւ այն

շ եւս չէր կերած տանը. երեւի թէ զանազան {պատճառներ} ուշացրել էին նորան Խաչատուր աղայի ղահու

եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանում ենք ուրիշ {պատճառներ} եւս, որ թուլացնում են այդ գործունէութե

ն վերջաւորութիւնը նախադաս։ Կան քանի մի {պատճառներ}, որ պահանջում են շատ անգամ բայական վեր

օսքերով ասելով՝ ինչ պատմական եւ բնական {պատճառներ} ունէր հին լեզուի այնպէս եւ ոչ ուրիշ տես

լ այս դրութիւնը. որովհետեւ եթէ այդպիսի {պատճառներ} չլինէին, լեզուն չէր ընկնիլ յեղափոխութե

երել եւ այստեղ չբացահայտել պատմական այն {պատճառները}, որոնք ստիպում են ինձ լրիվ չընդունել հ

նը, բայց ինչ օգուտ, նոքա ունին իւրեանց {պատճառները}. առաջին անգամն է, անփորձ են... Բայց

րացել էին սորա հորիզոնից: Այս բանի {պատճառները} քննել եւ բերել Յիշատակարանիս մէջ՝ չուն

խղճմտանքով կ՚աշխատենք հանդէս հանել մեր {պատճառները} եւ կերպարանագործել մեր հայեացքը, որ ու

քարոզել, առանց մեկնելու քո քարոզութեան {պատճառները}, ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ ֆանատիկոսութիւն

ողութիւնը, այլ աղբերանում է փաստերը եւ {պատճառները} գիտակցութեամբ քննելուց: Այո՛, մա

որան, իւր երջանկութեան եւ թշուառութեան {պատճառները} գտանել երկրագունդի վերայ: Անցան եւ

ներկայումս։ Մենք չենք ելած քննելու այն {պատճառները}, որից առաջանում են մեր օրագիրների տարա

վ իւրեանց, ինչպէս երեւում է, արդարացի {պատճառները} ։ Առաջին՝ թէ նոցա գրածները՝ հին եւ մե

նչպէս լինէր, կայի՞ն արդեօք լինելութեան {պատճառները}, ո՞ւր են Ազգային դպրոցները, ո՞ւր են Ա

ատարք: Սոքա էին այն բոլոր թշուառութեան {պատճառները}: Սոքա էին կարդինալին գրգռողները դէպի ա

լ թէ՛ մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ թէ սորա {պատճառները} ։ Եւ ինչ որ սոցանից զատ հարկաւոր համարե

նքը Փարպեցին է կրճատել. եւ սոքա են մեր {պատճառները} ։ Նախ՝ Ղազար Փարպեցին իր Պատմութեան

ոմանք էին եւ հարուստք։ Եւ սոքա են մեր {պատճառները} ։ Նախ, Փարպեցու Աշուշայի դռնումը եր

անին եւ մանաւանդ, երբ մէջ է բերում այն {պատճառները}, որոնցով ասում է, թէ ինքը արժանի էր Վ

ննում է այդ անցքերի բնական եւ լոգիկական {պատճառները}, առանց տեղ տալու իւր էջերի վերայ վերաց

անի վերայ, առանց մէջ բերելու քաղաքական {պատճառները}, առանց կրիտիկոսի աչքով գնահատելու որեւ

րսափելի հալածանք հանեց նոցա վերայ, որի {պատճառները} չ'բացայայտելու համար Յիսուսեան Կարգի պա

իմ աղջիկը ": Թէեւ այս փոփոխամտութեանց {պատճառները} դրած են անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց

կուայ գեղեցկութեան եւ ներկայ տգեղութեան {պատճառները} պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ

. մեր ազգը, փառք աստծո, առանց այդպիսի {պատճառների} եւս, շատ սեր չունի լուսավորության վերա

ւածքի՞ մէջ ֆիզիկաբար, թէ լոկ բարոյական {պատճառների} մէջ. արդեօք այդպիսի՞ մարդիկ շատ հարստա

ունք չունինք ուրախանալու առանց օրինաւոր {պատճառների}, եւ այդ պատճառքը էին մեր գործերը: Մին

եղ կորած է մինչեւ անգամ եւ լեզուն. այս {պատճառների} հիման վերայ առաջին փոյթը պիտի լինի նախ

արատ պահպանել իւրեանց կոչումը վերոգրեալ {պատճառների} համար: Մենք մեր գոհութիւնը եւ շնորհակա

րա նիւթական բարեկենդանութեանը։ Այս {պատճառների} հիման վերայ հեղինակի գրելիքը առաջինը պի

պիտի փոքրանար նեղսրտելու եւ բարկանալու {պատճառների} թիւը: Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը աւ

լսել կամենալուցը եզրակացնում էր, թէ նա {պատճառների} էր ման եկել իւրեան ( Մանուշակը) մի կեր

ւր Լիօի ճանապարհ լինէր այն)։ Այս {պատճառների} համար չէր կարելի վաւերական կերպով ցոյց

արհորդի ներելի է, առանց թերեւս զանազան {պատճառների} խոր քննութեան, միմիայն իր վրայ եղուած

ւագրքերով։ Բայց, միտ դնելով ներգործող {պատճառներին}, Մխիթարեան ընկերութեան նոյնիսկ սկզբնակ

նք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր լեզուն, քան թէ այն {պատճառներին}, թէ ինչու համար չէ կարելի առաջ տանել ն

ը, որ լոկ բնական հետեւանք են այն ազդող {պատճառներին} ։ Հեղեղը, որ իջնում է սարից, կարգե

ել է՝ անձնասպան լինել: Ահա, այս {պատճառներից} ստիպուած եւ ես իջանում եմ հայկական դպրո

աջանում է ե՛ւ ֆիզիկական, ե՛ւ բարոյական {պատճառներից}: Մեհեկի 16, Հայոց 1309 թ.

ապետութեան, թէեւ այն միջոցին քաղաքական {պատճառներից} ստիպուած Վաղարշապատ չէին նստում մեր կաթ

ունում էին մի ճշմարտութիւն, եթէ բնական {պատճառներից} յառաջացած գործողութիւնը կամ բնական կերպ

ամաչելուց եւ այլ հազար տեսակ հարկադրող {պատճառներից}, ի՞նչ ուխտ է, որ դնում է աղջիկը մի մա

նցած հեթանոսական կեանքերի մէջ: Այս {պատճառներով} ահա, մեզ յայտնի չեն շատ բաներ, չգիտեն

եամբ կամ այլ զանազան՝ մեզանից չկախուած {պատճառներով} աւելի երկար լուռ մնալ, այնուամենայնիւ

ty ": Ստիւարտ Միլը այս գրքի մէջ բնական {պատճառներով} աշխատում է համոզել, որ տպագրութիւնը ազ

որի վատաբանութիւնք Անպտուղ եղան քո {պատճառներով}... "։ Դեռ խօսքը կիսատ, դռ

նութեան տակ մնացել էին հիւանդ, զանազան {պատճառներով}: Նորան քարտուղարութիւն տալով, կարծեց

շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէջ, զանազան {պատճառներով}. բայց իւր գեղեցիկ բնաւորութեամբ եւ ցած

ե՛զ հետ, ձե՛ր պէս սնուցին։ Այս բոլո՛ր {պատճառներով} քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ արժանի էի։ Իսկ, իմ

ւթիւնք. գուցէ ծանր հիւանդութեան եւ այլ {պատճառներով} հանգուցեալը կարողացած չէր աւարտել կամ պ

ը, գուցէ թէ ամուսնանում էիր իմ հետ այս {պատճառներով}, ես չկամիմ այդ. պատճառ, ամուսնութիւն

բազմութեան հասկանալի կերպով խօսել։ Այս {պատճառներով}, նոր լեզուն պիտի նայվի եւ մշակվի ինքնո

նակից կամ Հիւսիսափայլից կախում չունեցող {պատճառներով} ընդհատուեցաւ: Մեր կարծիքով այդ գործին

13300 ոտնաչափ: Նոյն այս օրէնքներով եւ {պատճառներով} Հիմալայեան սարի ձիւնական գօտին բարձր է

ով զինաթափ անեմ ինձ մշտապես տհաճություն {պատճառող} ստոր լորձաթաղանթը: Այս շաբաթ ոչ մի անգ

, որն իր սիրելի տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ {պատճառող} ճանճերից ազատելու համար՝ միանգամից լու

րությունը կարոտ է 400 մանեթ ծախքի, այս {պատճառով} խնդրում եմ, որ ինչպես Նազարյանցի հանդե

յժմ տպագրության փողը չենք ստացած եւ այդ {պատճառով} գտանվում ենք պարտքի տակ: Մի՞թե արժան չ

րինություն կառնեմ: Ես իմ տկարության {պատճառով}, խորհրդով Վանավինսկուն եւ Գլեբովին, գ

եւ այսօր հասա Վարսովիա: Իմ տկարության {պատճառով} հարկավոր համարվեցավ մի քանի ժամանակ դու

մ բարկացած ես իմ այսքան անկամ լռությանս {պատճառով}, բայց պիտի ներողամիտ լինես, եթե իմանա

ոքի բերան բանալ եւ բան խնդրել: Այս {պատճառով} ոչինչ մասնակցություն չունիմ այսուհետեւ

իտ եղիր: Շատ ուրախացա, որ գոնե այս {պատճառով} գիր ստացա, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ գիր չ

ալ Հնդկաստան, վերոհիշյալ ազգային գործի {պատճառով}, հետեւյալ պայմաններով: § 1. Մեր

րում, Աստվածաշունչի վերաբերյալ խոսքերի {պատճառով} գրում եմ մի հոդված, քննելով մեր Աստված

ոքում է այս խոշոր տարբերությունը եւ այս {պատճառով} եւս հիշյալ երկու կացությունքը գործ տեսա

ր սահմանած օրերը զուր էին անցնում, այդ {պատճառով} ես կարծում էի, թե քո աչքերը առավել բոր

՝ Գայանեի նամակն անչափ վշտացրեց ինձ այն {պատճառով}, որ նրա կուրծքը ցավում է եւ նա հազում

ար ցավալի էր լսել այդ մասին. ոչ թե այն {պատճառով}, որ պ. Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարող է

է ձեզ մխիթարեմ եւ ոչ թե հակառակը, այդ {պատճառով} ձեզ լիակատար ազատություն եմ տալիս լաց լ

երում է քառասնական թվականներին եւ, այդ {պատճառով} հեղինակին կարելի է ներել մյուս վրիպումն

է տալիս ինձ հրեաների մասին հոդվածը այն {պատճառով}, որ այնտեղ երեւում է հրեաների ձգտումը

չկարողացա նրա մոտ լինել իմ հիվանդության {պատճառով} եւ աններելի անփութության հետեւանքով: Վ

րեն վերջինիս իր քրոջ հետ գժտված լինելու {պատճառով}, եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուս

ամբ հանդերձ, մեծադիր թղթի ուղղակի սովի {պատճառով}, պետք է բավականանամ փոքրով: Հոմորով լ

ձախողվեցին գերազանցապես գրպանի թոքախտի {պատճառով}, բայց չէ՞ որ Գ. Այվազովսկու հիշյալ ամ

միայն [մեդալի] առաջին երեսը, հենց այն {պատճառով}, որ դրանից ոչ շատ առաջ " Le principe "

ների կրոնական գործերին միջամտելու: Այդ {պատճառով} նա համբերում էր, իսկ այժմ առավել եւս կ

որդներին նախազգուշացնում է, թե իբր այդ {պատճառով} կարելի է գիրքը ետ դարձնել, եթե թերթերը

աղյուսակները հատորից դուրս մնացին, այդ {պատճառով}, ճարահատյալ, երկրորդ հատորի աղյուսակն

ը համարյա զուր անցավ գարշելի ռեւմատիզմի {պատճառով}, որովհետեւ ոչ մի դեպքում հնարավոր չէր

քերականությունը ես մեկուսացնում եմ այն {պատճառով}, որ ինչքան կարճ է, այնքան պարզ է, ին

նամակս վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ {պատճառով} խնդրում եմ, որ դու երկուշաբթի բերես ին

ղս ես դարձյալ կոտրեցի այդ անիծյալ օղակի {պատճառով}: Դրա համար հենց նամակս սկսեցի ծխափողից

իբրեւ ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ {պատճառով} տալիս են նրան, իբրեւ ողորմություն, այ

ուժ չունի, ոչ մի օրինական իմաստ, այդ {պատճառով} ես վճռականորեն չեմ ընդունում այն, եւ չ

անության ամենափոքր նշույլից անգամ, այդ {պատճառով} էլ հասարակությունն ուշադրություն չի դար

լոր բարեկամներիս։ Հավանորեն, որեւէ {պատճառով} մոռացել եք այսօր բերել ֆիզիկան - Ligam

ե չեմ ուզում այստեղ այդ կրկնել, դա այն {պատճառով}, որ չեմ ցանկանում, որպեսզի մեր ընտանե

բան ունեի քեզ գրելու, բայց վերոհիշյալ {պատճառով} չեմ կարող: Ահա՛ իմ վերջին խոսքը. 1

ար շոգենավերի եւ անցորդների հաճախության {պատճառով}: Բայց ես դրանից էլ օգուտ չպիտի քաղեմ.

ր Ստեփա՞նը...: - Այո՛, նա. ի՞նչ {պատճառով} այդքան շատ հարցանում ես: - Նորա հա

, բայց գուցէ " Մեղուի " հրատարակողը այն {պատճառով} անվաւեր է համարում, որ Նազարեանցը եւս

տեսութեանը, մի՞թէ յիմար էր: - Այն {պատճառով}, որ վաճառականութեան մասին իմ տեսութիւն

ով վատնելով իւրեանց պարոնի արծաթը։ Այս {պատճառով}, եթէ մի այդպիսի տղամարդ դուրս գնալու լ

տ ծիծաղելի է նորա բովանդակութիւնը. այս {պատճառով} արտագրում եմ բառ առ բառ: Պ.

տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր թէ ինչ {պատճառով} բնութիւնը այդպէս վշտացուցել է այդ մարդե

ւած երկիւղ լինէին, ասես թէ երկինքը այն {պատճառով} հաստատ պահել էր իւր կամարակապ տարածութի

: Շատ տեղ չարչարւում է լօգիկան, եւ այդ {պատճառով} Պ. Իսահակեանցը ինքն չէ իմանում կշռի ո՛

արձակուիլ մի քանի Պարոնների վերայ, այն {պատճառով}, որ նոքա, ճշմարտութիւն քարոզելով, բա

ւմ հատուցանել այդ գումարը, արդեօք ա՞յն {պատճառով}, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգարելու

ա, իւր պարտապահանջների ապօրինի ընթացքի {պատճառով} հասել է մեծ վնասի, որ դուրս էր բերում

է ստութեան եւ խարդախութեան վերայ, այդ {պատճառով} պիտոյ է միշտ մնայ գող եւ աւազակ մարդերի

այդ կնոջ անզգոյշ մերձաւորքը, եւ թէ այդ {պատճառով} վեց շաբաթ շարունակ անձրեւը հեղեղելու էր

, որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ {պատճառով} եւս եկած ես իմ մօտ, այնպէս չէ՞: -

էն ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ {պատճառով} եւս չեմ կարող լցուցանել քո ցանկութիւնը

ւ բան հասկացող էին համարուելու, եւ այս {պատճառով} ամբողջ նախադասութիւնք շատ անգամ Ռուսի ա

: Աղբիւրը ստացել է առողջարար անունը այն {պատճառով}, որ տեսած էին նորա վերայ լոյս իջանելը

րոպայում իւր համար մի գործակալ, եւ այդ {պատճառով} ապրանքի գինը Նախիջեւանի մէջ բարձրանում

եր է վաստակում կարճ ժամանակի մէջ, ի՛նչ {պատճառով} դորա անմիջական վաճառատունը չէ շահուելու

րը լաւ գիտեն իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ {պատճառով} միմիայն իւրեանց անձը պահպանելու համար ս

լ է լսել ամենայն օր գովասանութիւն, այդ {պատճառով} այժմեան ժամանակումս ճշմարտութեան ձայնը

մենայն րոպէ ծակում են մեր սիրտը... Այս {պատճառով}, ճշմարտութիւնը հնչում է Հայոց ազգի ակա

ոզաց, զի մի առ ոտն կոխեսցեն "։ Եւ այս {պատճառով} եւս ազատ մնացին այն ծանր եւ անպատիւ աշխ

Հայ մարդկութիւնը առաւել մօտ է մեզ, այս {պատճառով} պարտականութիւն համարում ենք մեզ անփոյթ

գրաւոր վաստակը Պ. Իսահակեանցի յօդուածի {պատճառով}, դորանից յառաջ եւ ո՛չ մի տող բան տպած

ոյապէս նայել եմ մարդկութեան վերայ: Այս {պատճառով}, որպէս իմ մասնաւոր, ինձ միայն վերաբեր

որը, որոնք իւրեանց նիւթական ծանրութեան {պատճառով}, արդէն Նիւտոնի օրէնքով կապուած էին երկ

րեկան շրջանառութիւնը, որ հիւանդութեանս {պատճառով} քանի ամիս արդէն մնացած էր բարձիթողի:

ահ է տալիս, թէ կը սպանէ Մանրիկօյին այն {պատճառով}, որ համարձակուել էր սիրահարուիլ մի օրի

րկբայում է... Բայց, մտածելով, թէ իւր {պատճառով} պիտի մեռանին անբաղդ բանտարկուածքը, յօժ

է այդ բանը Պ. Փուղինեանցի ձեռքով. այս {պատճառով} չենք կարող որոշակի դատել, թէ ո՛ւմ պատկ

րժ բաների տեղիք տալ: Ես, Խալիլ նայիբի {պատճառով} ընկնելով քո մարդերի ձեռքը, երբէք յոյս

Շիյեաթների դաւանութիւնը ուրացաւ ոչ այն {պատճառով}, որ ճանաչեց նորա մոլորականութիւնը, այ

մի բան է: Այս խօսքերը չեմ ասում ես այն {պատճառով}, որ արգելեմ ձեր գրութիւնը։ Ամենեւին ո

մասին, որ գործուել էին իմ վերայ: Այս {պատճառով} իմ երազներից գլխաւորը ստորագրում եմ այս

մի՛ անարգիր իմ ազգը այդ պակասութենների {պատճառով}, որովհետեւ նա է այն միակ առարկան, որ

քեզանից, շատ սխալւում ես: - Ի՞նչ {պատճառով} դու այդպէս սիրում ես ինձ, - հարցանում է

ում փողոցներ չափել դատարկ նորասիրութեան {պատճառով}: Ես չտեսած հաւատում եմ, որ կայսրների

այն տխուր, այլեւ զզուելի բանը, ոչ այն {պատճառով}, որ այս անբնական աղօթքով կարող էին նոք

ձ շատ յարգելի է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս {պատճառով} եւս թախանձելով խնդրեցի դադարեցնել այդ ա

՝ առանց մի հաստատ հիմք ունենալու, այս {պատճառով} եւս ազգային դպրոցը, որպէս արդիւնք մի պ

տնտեսական մասնում գտանուած անկարգութեան {պատճառով}: Շատ եւ շատ ցաւելի է նոցա վիճակը եւ ցա

ճառը, նա պատասխանեց, թէ բոլորովին այլ {պատճառով} հրաժարուեցան շարունակել սկսուածը, եւ ա

բարձրացած կրօնական-սխօլաստիկեան վէճերի {պատճառով} Մխիթարեան միաբանութիւնը ուղղակի կամ անմ

օղով ծածկուի միշտ եգիպտացու աչքից։ Այս {պատճառով} եւս տեսանում ենք զանազան խլրտմունք եւ թ

վէրքերը ճարակում են նորա հոգին, եւ այս {պատճառով} եւս Հայը մարմնով միայն ապրում է առողջ:

նքները օրէ օր սկսանում են հատանիլ, այս {պատճառով} եւս տեսակի պակասութենից առուտուրը սկսու

ար անուանէ, իրաւունք ունի: - Ի՞նչ {պատճառով}, - հարցանում են վաճառականք: - Այս

ալու չէ կառք պահել իւր կնոջ համար, այս {պատճառով} ես սովորեցնում եմ հարսնացուն կառքերի եւ

ր ժամանակից տղան հիւանդանում է, եւ այդ {պատճառով} եւս Բէգզադէն սկսում է ծուռ աչքով նայել

յժմ ինձ հարկաւոր է այս չնչին արծաթը այն {պատճառով}, որ բնակարանս հեռի է եւ չկամէի միւս ան

րեան, քան թէ աշխարհական քահանան եւ այս {պատճառով} շատ կոշտ են վարւում քահանաների հետ՝ ամ

ակին։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ նա երեխայի {պատճառով} յետ մնայ խրախճաններից, պարահանդէսներից

նեկան կամ մայրենի դաստիարակութիւն, այս {պատճառով} ազգային դպրոցք պարտական են կատարել այս

վերայ: §2. Մեզ գրում են, թէ ի՛նչ {պատճառով} մինչեւ այժմ մի քանի բառ չխօսեցինք Պ. Խ

§3. Մեզ գրում են, թէ ո՛ր զանցառութեան {պատճառով} չմերժեցինք լուրերը, որ Ճռաքաղից յետոյ

մ է դիմել դէպի մամուլի օգնութիւնը: Այս {պատճառով} եւս որոշեցինք Յիշատակարանիս միջնորդութե

ինք առաւել խօսել Պ. Չերքեզեանի գրուածի {պատճառով}, այլապէս դէպի չարը պիտի գործ դրած լինէ

մաղթելով Չերքեզեանցին՝ Պ. Նազարեանցի {պատճառով} գրելու գրքի մէջ, դառնում ենք դէպի երկր

, կա՛մ երկիւղի, կա՛մ այլ յարակցութեան {պատճառով} օտարի հետ, խախտեցին երանելի նախնեաց ու

ի մասնաւոր կամ անձնական ցաւի կամ վտանգի {պատճառով}. քա՛վ լիցի, ես մի անհամ մարդ պիտի լին

ողմերում, յատկապէս այս կրօնական վէճերի {պատճառով}, շատ մեծ շարժառիթք են, որ նստիս ու լա

շինքներին փոփոխութիւն առաջարկողին. այս {պատճառով} մեծ խորհուրդ է ունեցել եկեղեցին Հայոց ա

ւնինք, իսկ նորանից աւելի՝ ոչինչ. այս {պատճառով} եւս այդ անցքերի պատմութեան վերայ նայում

սեմական նամակները դէպի " Մեղուն ", այս {պատճառով} եւս աւելորդ համարեցինք մի երկու բառ խօս

անակ բարձրանում են այսպիսի չնչին զոհերի {պատճառով}: Դորա հակառակ շնորհակալ կը լինինք, եթ

անից՝ չենք կարող չյայտնել մեր ցաւը այն {պատճառով}, որ չենք կարող այս անգամս ուրիշ բաների

Այսքան վնաս յառաջացաւ միմիայն պատերազմի {պատճառով}, ժամանակաւորապէս բամբակ չգալուց, ապա

է բնականապէս եւ բնութեան վերայ: Եւ այս {պատճառով}, փոքրագոյն մասը, որ չէ պարապում երկրա

կայ, պիտի հնազանդուիլ ճակատագրին: Այս {պատճառով}, շատ հող ունեցող ազնուականը ունի իւր ք

յքի կամ մինիստրի անձնական յարաբերութեան {պատճառով} յառաջացուցած, որից հասարակ ժողովրդի `

ոմանք մարդիկ, կա՛մ իւրեանց ծուլութեան {պատճառով}, կա՛մ մի դժբախտութեամբ աղքատ լինելով,

Տարակոյս չկայ, որ Ամերիկայի պատերազմի {պատճառով} այսօր Լոնդոնի մէջ կայ 3 միլիոն բնակիչ:

լ ազգային վաճառականութիւն, միմիայն այն {պատճառով}, որ ինքեանք Հայ էին: Նոցա վաճառականու

ւթենից դուրս եկած լինելով, կա՛մ մի այլ {պատճառով} ։ Մինչդեռ հում նիւթերի համար չկայ որեւի

քայլ խոտորիլ մեր ուղիղ ճանապարհից: Այս {պատճառով} մէջտեղ դնում ենք խնդիրը՝ ի՛նչ է ազգութ

եւին վերաբերութիւն չունիմ քո հետ, ի՛նչ {պատճառով}, հակառակ իմ կամքին, առնում ես եւ բռնո

ց յետոյ անկատարին հետեւիլ, միմիայն այն {պատճառով}, որ անկատարը ժամանակով յառաջ է, քան թ

էս նաեւ քո բոլոր ընտանիքի տէրը, եւ այս {պատճառով} քո ունեցած կարողութիւնը հերի՛ք է այսօր

եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանում, եթէ այն {պատճառով} միայն, որ սպանութիւնը արգելուած է, ի

ելոց, եթէ նա գործում է այն միմիայն այն {պատճառով}, որ հաւատում է, թէ փոխարէն պիտի ստանա

ոկ պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած. Այդ {պատճառով} էլ բերին եւ ձըկներ, Պանիր ու խաւե

աւարտեց, քնած էր մեծատունն, Այդ {պատճառով} էլ ուսանողները Դատարկ մարդիկ են նո

Աշխարհք խաբեց, զարմացուց, Այդ {պատճառով} Աստուած նորա Աստղի լոյսը խաւարցու

բի նամակը թուեալ է մայիսի 26-ից, փոշտի {պատճառով}: 25-ին 100 հատ սիգար-ծաղիկ ուպմանեան:

Յովհ[աննէսի հետ]. եղբայրս հիւանդութեան {պատճառով} չէր եկած, առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակ

ղեցականը, քաղաքական եւ քրէական գործերի {պատճառով} պիտի դատուի քաղաքական եւ քրէական ատեանն

առական: - Չկատարուելու կանոնը ի՞նչ {պատճառով} է տպւում: - Ո՞վ է այդ իրաւաբանը:

Ռուսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տաճիկստանում, այս {պատճառով} էլ ասացինք, թէ մասնաւոր խորհրդի նուիրո

վհետեւ ես " Հիւսիսափայլի " հետ էի։ Այս {պատճառով} " Հիւսիսափայլի " հրատարակողի եւ իմ յանց

ում կողմնապահ լինել նաեւ դէպի մեզ. այս {պատճառով} ինչպէս առաջ, այնպէս եւ այս գրութեան մէ

առաւել, այլ ազդեցութիւն չ'ունէին։ Այս {պատճառով} ժողովրդի սրտի վերայ ներգործելու համար պ

ծել, ինչպէս Կիկերոնն է գործածել, ի՞նչ {պատճառով} հայերս ամբողջ ոճեր եւ դարձուածներ չէ պի

ացուց եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսից... ի՞նչ {պատճառով} հին լեզուի անգործածական բառերը եւ ոճերը

աշխարհի մէջ պարկեշտ կերպարանքով եւ այս {պատճառով} եւս չէ ընկնում ընթերցողների ուշադրութեա

դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ {պատճառով}, եթէ նա լսում է անծանօթ գաղափարներ՝ Հ

մ 1852, յունուար 12, տարեգլխի հանդէսի {պատճառով}. Гран[овский], I, եր. 27): "

հասկանալ վերը յիշած հակադրութիւնը, այս {պատճառով} աշխատում է համեմատութիւն գնել քրիստոնէո

կենդանի ձեւով աւանդելու գաղտնիքը: Այս {պատճառով}, շատ անգամ պատահում է նոցա խօսել յունա

կեանքի այն մութ կողմերի վրայ, եւ դոցայ {պատճառով} չէ ուզում տեսնել նորա մէջ շրջան առնող ա

իք չհամարելով ընտրողութեան եւ կաշառելու {պատճառով} առաջացած ամբոխմունքի եւ անկարգութեան ամ

իմիայն դէպի կորստաբեր հետեւանքներ: Այս {պատճառով}, եթէ նաեւ յաջողութիւն գտնէ խնդիրը ( bi

ւնը արտոնունակ դասակարգի ձեռքին է: Այս {պատճառով}, աւելի կանոնաւոր եւ հիմնաւոր սկզբունքն

անգլիական տէրութենական սկզբունքին, այս {պատճառով}, հազիւ թէ կարողանան նոքա իրագործուել ա

ենք այստեղ մի երկու խօսք աւելացնել այն {պատճառով}, մանաւանդ, որ Հեգելի այս տեսակ կարծիք

նտեղ սորա եւ նորա դրանը մեր աղքատութեան {պատճառով}: Վերջումը անճարացած ընկերներիս մինը պա

անօթ բարեկամ, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ {պատճառով} եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես նորան

ռացան մեր անունը եւ լոկ քաղաքավարութեան {պատճառով} ընդունում են մեր ողջոյնը: Եթէ իմ

ինաւոր պատճառի արձակ է վերակացուն. այս {պատճառով}, նոցայ պարզմտութիւնը պղտորելու համար,

դրան ճակատի վերայ, իւր մարդասպանութեան {պատճառով}. նա մի շատ անհաստատ եւ կասկածելի բնութ

ան, մարդատեցութեան, եւ շողոքորթութեան {պատճառով}, թէպէտ այդ մարդը իւր տիրոջն եւս հաւատա

երարը, որի հետ պապը եկեղեցական գործերի {պատճառով} ունէր շատ վէճեր: Թող մեզ խրատ լինի այս

յց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. եւ թէ ինչ {պատճառով}, ահա՛: Կարդինալը քաջ գիտէր, որ այս մ

որ չգիտէր երբեք կեղծաւորուիլ: Սոյն այս {պատճառով} կարդինալը խէթ աչքով էր նայում սորան: Ս

ւթեամբ էր վարւում ծառայողների հետ, այս {պատճառով} նոքա բողոքեցին կարդինալին, որով չափաւո

ծառայողների հետ, ապա, նախ սխալ է այն {պատճառով}, որ, երբ նորան արձակում էին, է՛ր աղա

արդինալ սորան շատ էր սիրում մի անձնական {պատճառով}, եւ շատ մեծ կարծիք ունէր սորա վերայ:

պը արժանաւորութիւն տուեց, բայց թէ ի՞նչ {պատճառով}, անհասկանալի բան է: Ասես թէ ո՛չ, սա

ան փախչում էին, նորա չարագործութենների {պատճառով}: Բայց սա ուշադիր էր իւր օգտին եւ ո՛չ թ

քս վերադառնալ, բայց արծաթի պակասութեան {պատճառով} նոր ի նորոյ ընկայ հոգսերի մէջ: Իմ բախտ

ւրացած կը լինի Քրիստոսի արդիւնքը եւ այս {պատճառով} հաւատը միմիայն դէպի Քրիստոսի փրկարար տն

թերից հեռի մնալ եւ այլն, եւ այլն. այս {պատճառով} եւս չե՛նք կարծում, որ այս մարդկային հն

ու փայտեղէն շինուածքի կրակից վնասուելու {պատճառով} շատ նեղութիւն քաշեց Ղազարը չնչին եւ անպ

ութիւնը) իմ երանելի Ղազարը գրեց. այս {պատճառով}, այդ գրքի մէջ մենք նորա այս Թուղթն էլ

եցայ աղօթքի պարապել եւ հանգստանալ։ Այս {պատճառով} գնացի Սիւնեաց աշխարհը եւ երկու տարի կեց

Իսկ ամառները, այն տեղի շատ տաք լինելու {պատճառով}, Սիւնեաց եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տա

Տէր Աղանն էր՝ Տիրոջդ մօրեղբայրը։ Այդ {պատճառով}, Հայերի մէջ, քե՛զ, Տիրո՛ջդ արժանի էի

մ մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան), այս {պատճառով} էլ, ճի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժա

րդ չկայ. իսկ ա՛յժմ, նախանձի չարութեան {պատճառով}, շատե՛րն աշխատում էին լինել իմ փոխանակ

եւ Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին, նախանձի {պատճառով} Հրէից ժողովուրդը եւ քահանայապետքը, առա

վելով, իրենց նախանձի եւ վրէժխնդրութեան {պատճառով}, ոչինչ բաներ էին խօսել տալիս նորանց,

՛ւմ է, Պիղատոսը ճանաչելով, թէ նախանձի {պատճառով} մատնեցին նորան, ձեռքերը լուանալով, աս

ցը պիտի ասեն։ Ա՛յսպէս էլ, նախանձի {պատճառով}, իմ մասին հանել էին շատ բամբասանքներ՝

հանում են անպիտան համբաւներ եւ նախանձի {պատճառով} խօսում են անարժան բաներ։ Պա՛տճառ,

որովին մի կո՛ղմ թողած, լո՛կ ցանկութեան {պատճառով} նայե՛լը կատարուած շնութեան հետ հաւասարե

ասարեց՝ ասելով, թէ որ մէկը ցանկութեան {պատճառով} նայի կին մարդու վերայ, արդէն իր սրտի մ

թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞ նախանձի {պատճառով} ձգում են իրենց անձը չապաշխարուելու մեղք

չեն դնում։ Բայց մարդ մարմնի թուլութեան {պատճառով} մեղք է գործում, ինչպէս եւ ես, որ ամեն

եւ Նազազացի Գրիգորի, որ իր շատ շնորհի {պատճառով} աստուածաբան ասուեցաւ, եւ մեր առաքելանմ

ճանապարհին հետեւելով վարդապետեցին։ Այս {պատճառով} եւ մի՛ւս բոլորը եւ ինչ որ նոցա մօտ եղած

( որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն, եւ այս {պատճառով} էլ նորա հետեւողքը Մանիքեցիք կոչուեցան)

նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն {պատճառով} որ ուսել էի Քրիստոսից, որ չէ հրամայում

լու համար ( կարելի է՝ իմ անարժանութեան {պատճառով} ) սո՛ւրբ, անարա՛տ եւ ամեն մեղքից ազատ

հաշտ լինելը քո ծառաների հետ։ Մեր մեղքի {պատճառով} ամուլ ամպերի թող չնմանի դա՛, այլ առա՛տ

նց սրտերի հետ միացած դառնաշունչ նախանձի {պատճառով}, այդ բաների հակառակն են անում, եւ՛ իր

լու համար բանալով իրենց բերանը։ Այս {պատճառով} զարհուրած վախենում եմ, չլինի թէ եւ դոց

եւ պարծանք, եթէ կարելի լինէր, նախանձի {պատճառով}, շատերը կը կամենային հնարք գտնել, որ

որոնց բնա՛ւ չենք կարող համաձայնիլ. այս {պատճառով}, երբ թարգմանեցինք այս Թուղթը, հարկ եղ

նք Թղթի բնագրի խօսքերն էլ, եթէ որեւիցէ {պատճառով} հարկաւոր թուեցաւ։ Սուրբ գիրքը, բաց

զօրքը եւ այլն եւ այլն մի ուրախական տօնի {պատճառով}, նախ եւ առաջ իրենց ուխտերը եւ աղօթքը կ

նանք։ Այս վերջին խօսքերը ասում ենք այն {պատճառով}, որ Փարպեցու ասած " առ 'ի բժշկութիւն վ

ուց։ Պատմութիւնը մեզ չէ ասում, թէ ինչ {պատճառով} տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի դռնում,

( նոյն, գլ. Ժ., համ. 38-39)։ Այս {պատճառով} Պաւղոսը ասում է. " Քրիստոս գնեաց զմեզ

արզապէս չենք հասկանում եւ չգիտենք։ Այս {պատճառով} էլ բնագիրը պահեցինք այստեղ, որ ընթերցո

, բացի Անձեւացեաց իշխանից։ Եւ ի՞նչ {պատճառով} Սեւուկը անպատճառ պիտի մարդուն անուն կար

այս մարդի անունը յիշեցինք այստեղ ոչ այն {պատճառով}, որ ասինք, թէ նորա պարտիզումն է անցել

նց արժանաւորութեան եւ թէ՛ վարած պաշտօնի {պատճառով} ։ " Հրաման տային սուրբ քահանայապետքն Աս

( եր. 136)։ Նո՛յնպէս արժանաւորութեան {պատճառով} եւ սարկաւագը անուանւում է քահանայ. Սու

։  Տպագրական ինչ ինչ արգելքների {պատճառով} այս "բացատրութիւնքը" չկարողացանք զետեղե

եաց ամենայն Հայաստանեայց", բայց այս այն {պատճառով} միայն, ինչպէս ինքը՝ Փաւստոսն էլ յայտնու

ձեւելով։ Ցաւելի է, որ մի քանի չքերի {պատճառով} որպէս Մեհրուժան, նոյնպէս եւ Վասակ անուն

համար արիւն թափել. ուստի մի քանի չքերի {պատճառով} այն մարդոց անունն էլ կորցնելը լաւ բան չ

արող զովացնել նորա հոգեկան ծարաւը, այս {պատճառով}, մօր գիտութեամբ եւ Աբովեանի օգնականութ

իքը, ծանրացնում են նորա ստամոքսը. այս {պատճառով} պաշտօնական հրովարտակով պատուիրեց տալ իւ

քի պատիւը եւ նորա հեղինակի անունը. այս {պատճառով} ահա մոռացւում են այնքան անհամար աշխատու

կատարուեն, - ասաց սատանան, արդեօք այն {պատճառով}, թէ ցանկանում էր նոր-նոր եւ զանազան ծա

կան ազատութիւնը ձեռք բերել: - Ին՞չ {պատճառով} չկայ ոչ մի օրինաւոր ապստամբութիւն. ի՞ն

ց դորա մէջ ոչինչ միտք չկայ: - Այդ {պատճառով} եւս հնարած է: - Անհնարին է:

րող հաշիւ ու համար տալ ինքեանց, թէ ինչ {պատճառով} ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամենում դուր

, շուտով սկսանես, ուրեւիցէ, ինչեւիցէ {պատճառով} մի ապստամբութիւն կամ խռովութիւն, ապա թ

արիմ հպատակ: - Ինչո՞ւ: - Այն {պատճառով}, որ մենք հանդիսով հակառակուեցանք Փարիզ

ն դժոխքի համար այս տետրակները, նախ այն {պատճառով}, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ

ինձ պատահի սրտնեղութիւն կամ փսխել, այս {պատճառով} գործ կը դնեմ իմ թագաւորական վճռական հնա

ես խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամակով այն {պատճառով}, որ բերանով խօսելու ժամանակ այնպէս գեղ

ապետքը եւ խաբեց մի քանի յիմարի, թէ այն {պատճառով} լինում են դոքա, որ ունի մի հոյակապ դպր

իւրեանց անդաստիարակութեան եւ տգիտութեան {պատճառով} դատապարտուած են ոտաբոբիկ այս ու այն կող

որ միմիայն ազգին բարի ցանկացած լինելու {պատճառով}, համարուի ազգասէր: Պ. Մարկոսը հո

արեց, թէ նոր է գալիս պ. Մարկոսը: Այս {պատճառով} վեր կացաւ տեղից եւ կամեցաւ, յառաջ գնալ

Երեւի թէ առաւօտուն վաղ մարդ ուղարկելուս {պատճառով}: Օրհնած հոգի, ո՞չ ապաքէն տոմսակումս գ

կը շինել էր բոլորովին թափանցիկ, եւ այդ {պատճառով} աչքերս վերստին կախարդուեցան նորա գեղեցկ

մ կատարել եմ եւ աւելի ծանր գործեր, այս {պատճառով} ոչինչ տարակոյս չունէի իմ յառաջադիմութեա

իմ կարծիքով, յիմարութիւն է: Նախ, այն {պատճառով}, որ մեր խնջոյքի մէջ կարող էր մի անախոր

ջ: - Ամենեւին համաձայն եմ, եւ այդ {պատճառով} եւս խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ նստենք

ջում են մի ամենազուտ մաքրողութիւն, այդ {պատճառով} կրակը է մի մեծ ներգործող, որի կարողութ

ար դուրս էր երեւում Մանթուխեանցից. այս {պատճառով}, ամենայն սառնութեամբ յանձն էր առնում Մ

, այլ եւ հարկաւոր էր, որ եռ գային․ այս {պատճառով} թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ պատրաստո

հետեւ իմ աշխատութեան վաստակն է դա, այդ {պատճառով} եւս ինձ աւելի քաղցր է նայել դորա վերայ

ի փոքր մեղադրես այդպիսուն նորա սխալների {պատճառով}, կը տեսանես ահա, որ յիմար ֆանատիկոս ա

մբ հրատարակել նորա վարքագրութիւնը. այս {պատճառով} համարձակութիւն չունիմ խօսել հրապարակով

տպւում են Հիւսիսափայլ օրագրի մէջ. այս {պատճառով} եւս իմ ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ,

ղոպուտ կպատկանի ծխատէր քահանային, այս {պատճառով} ահա մեռեալից աւելի եկամուտքի արդիւնաւոր

ւթեան մասին եւս հետ չեն ժողովրդից. այս {պատճառով} եւս ասում էին. - օրհնա՛ծ, այսքան տարի

որ լինում էին այսպիսի տեղերում, եւ այս {պատճառով} եւս ցոյց է տալիս իւր հոգու միջինը ամենա

ի երիտասարդ կամ նոր հարստացած մարդ․ այս {պատճառով} եւս, նորա կարծիքը կամ խօսքը աւելի մեծա

անեց տիրացուն: - Երեւի, օդի լաւութեան {պատճառով} դուրս էք եկել ման գալու, շատ լաւ էք ար

խռովութեան մինչեւ հնարաւոր ծայրը. այս {պատճառով} կոմսը չէր կարող խօսել այլ բանի մասին,

երկրորդ, որ իմ անակնկալ ներս մտանելու {պատճառով} այս արգոյ հիւրերը եւս զրկուեցան այդ քաղ

օտ, - պատասխանեց կոմսը: - Ահա այս {պատճառով} գնացի գնեցի Հայոց երգարանը, որի մէջ Մա

անում տաղի խօսքերը նորա լեզուի հնութեան {պատճառով} ։ Ցաւելի է մեր ազգի դրութիւնը ընդհ

բուն հայկական ազգային երգ: - Ի՛նչ {պատճառով}: - Այն պատճառով, որ տաղի բովանդակ

ն երգ: - Ի՛նչ պատճառով: - Այն {պատճառով}, որ տաղի բովանդակութիւնը նա չէ կարող հ

էին, անհնարին էր թոյլ տալ մանաւանդ այն {պատճառով}, որ շատ տեղեր Հայաստանում քրիստոնէութի

ւոր բան չէին կարող ունենալ: - Ի՛նչ {պատճառով}: - Ո՛հ, շատ խո՛ր է դորա պատճառը,

անուսումնասիրութեան եւ անընդունակութեան {պատճառով}, դուրս քշուեցան դպրոցից, ուր դրել էր

ն, որ չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ {պատճառով} մէջ էք բերում այդ բաները: - Ներողո

այն խնդրում եմ լսել ձեր խորհուրդը, որի {պատճառով} այսքան խօսք յառաջացաւ: - Իմ առաջին

եւս: Դո՛ւք, ձեր տարապայման ժլատութեան {պատճառով}, չկամենալով կատարել ձեր խոստմունքը, ո

ւոր անկիւնը, ուր բացուեցաւ դուռը, այս {պատճառով} եւս, դուռը բացուելուց յետոյ, շեմքի վե

ինէր մի խրատական ու աչք բացող բան: Այս {պատճառով} սկսեց. - Պարոն, դու, որ բանի տեղ

, - ուրեմն այս հիման վերայ, մարդը ի՞նչ {պատճառով} աւարտելու չէր իւր կեանքը մի ժամանակ, թ

ւմ էր Թիւթիւնճի-օղլուին, որ չգիտեմ ինչ {պատճառով} ոչ ոքի չէր ասում իւր յատուկ անունը եւ ո

չկայ, հասարակաց մատենադարան չկայ, այս {պատճառով} այնտեղի մարդիկը պիտոյ է անպատճառ յօժարէ

չհարցրեց նորա ուր լինելը, կարելի է այն {պատճառով}, որ Թիւթիւնճի-օղլուն կասկած չտանի..

այս երկուքը հակառակ են միմեանց, եւ այս {պատճառով} ինչ տեղ բնութիւնը կայ, այնտեղ սուտ չկա

յետոյ բաղկացնեն մի այլ մարմին. եւ ի՞նչ {պատճառով} մարդը ականատես լինելով բնութեան փոփոխակ

որ գործ էիր դրել դու քո վերայ, եւ այս {պատճառով} շատ ճիշտ է տուածը պահանջելու ժամանակ.

ագրեցինք այս կնկայ հագուստը եւ ձեւը այն {պատճառով}, որ շատ անգամ մի տպաւորութիւն, որ այս

ինքը մնալով գետնատնումը մօրը տեղ: Այս {պատճառով} անծանօթը դեռ չէր ուղղուած իւր շփոթութեն

իտէ պարոն Շահումեանցի առատութիւնը, այս {պատճառով} կը ցանկանայ, որ ինքը հասուցանէ, դու պ

մի տխուր բան անցել էր այդ տեղ, եւ այս {պատճառով} շուտով հարցրեց կնոջից: - Ի՞նչ կայ.

ր մօտ, - վեր առեց կինը, - եւ գիտե՞ս ինչ {պատճառով}: - Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թէ պատճառը

ը չէին, այլ քաղաքի սովորութիւնքը. այս {պատճառով} Մանուշակը մեղադրելով իւր ծնողքը, չէր դ

քամահրանքը այն խօսակցութեան վերայ. այս {պատճառով} միշտ, երբ սկսում էին այսպիսի խօսակցութ

ի իւր մէջ: Մարդը պատկեր է Աստուծոյ այն {պատճառով}, որ կարող է սիրել, եւ այս ոչ այնպիսի

պատրաստւում էր արդէն գնալ անկողին. այս {պատճառով} եւ Մանուշակը միւս ճրագը առած ձեռքը, գն

ու յառաջ, քան թէ ամուսնացած էինք, այս {պատճառով} անհրաժեշտ հարկաւոր է մեր առանձնախօսութի

ուղ պատել էր բոլորովին թաց քաղաքը, այս {պատճառով} գիշերուայ մթութիւնը թանձրացել էր այնպէս

ւմ էի քո հետ, քո անունի եւ հարստութեան {պատճառով}, կարդում ես ինձ այդ քարոզը: Ես ինքս գ

մ հակառակուիլ Մանուշակի խօսքին: Եւ այս {պատճառով} եւս բժիշկ կանչելը թողուցին, ուրեմն եւ

էս. նա յօժարեցաւ այս բանին դարձեալ այն {պատճառով}, որ հանդարտեցնէ ծնողաց սիրտը, որ մաքո

մէջ, գերադաս էր համարում թեթեւը, այս {պատճառով} սկսեց նա թեթեւի պատրաստութիւնը տեսանել

ձնառու չենք մեկնել դրականապէս, թէ ի՞նչ {պատճառով} այդ արարողութեան անունը թեթեւ է. բայց

ութիւն, վասն որոյ մտածում ենք, թէ այս {պատճառով} եւս ստացած լինի այդ արարողութիւնը թեթեւ

ու չէ թեթեւը ձգելուց յետոյ. առաջին այն {պատճառով}, որ հիւանդը չէր բժշկուելու, երկրորդը

չունինք այստեղ, այլ այս մի քանիքը այն {պատճառով} յիշեցինք, որ մեր ընթերցողը մի փոքր ծան

ընծայիր, եւ ոչ մատանին... - Ի՞նչ {պատճառով} մատանին ոչ. շատ գեղեցիկ շինուած է, քա

ն ցեղից, որի ձէռքումն էր մատանին, այս {պատճառով} աղաչում եմ, եթէ բարով ամուսնանամ, այդ

տի ուտէր քրոջ ձեռքից այդ հարուածը, այն {պատճառով} Աղուանեանցը շտապեց կտրել քրոջ խօսքը, ե

. վերին աստիճանի անզգամ, ասում եմ այն {պատճառով}, որ եթէ աշխարհի երեսին լինէր մի այնպիս

երկու անգամ հիւանդանում էր, բայց ի՞նչ {պատճառով}. սաստիկ բարկութենից կապւում էր նորա մա

եմ ասում եւ ո՛չ թուականը իսկապէս, այն {պատճառով}, որ չգիտեմ. միայն այս քան կարող եմ աս

ջնջուի մեր ցեղը տարաժամ մահով: Այս {պատճառով} մեր ցեղապետը պահում է իւր մօտ այս մատան

, մատանու ողբալի պատմութիւնը. ահա այս {պատճառով} խնդրում եմ քեզանից, որ չընծայես այն իմ

նչ է, Մանուշակս, լաց ես լինում, ի՛նչ {պատճառով}: - Ո՛չ, մայրիկ, ասեղով ծակեցի ձեռ

ւթիւն փոխանցումը: Նա ուրախանում էր այն {պատճառով}, որ այս նամակը ճշմարտում էր Շահումեանց

ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն իւր կնոջը, - ինչ {պատճառով} էր կանչել ինձ պարոն Շահումեանցը: -

չլինելով շատ բան չէր հասկանում, եւ այս {պատճառով} եւ չէր խառնւում եւս բանի մէջ: - Պար

ար ի՛նչ էր Մխիթարի առաջարկութիւնը։ Այս {պատճառով} եւս շատ դժուարութիւնք, այլեւ մեծ արծաթ

նում կամ չէր կարող օգնել Մխիթարին. այս {պատճառով} եւս, զանազան արգելառիթք մէջ բերելով,

ենակցութեան, այլեւ այն նախապատիւ սիրու {պատճառով}, որ ունէր դոցա հետ, կասկածանք տուեց Կ

րդ մանաւանդ այն ժամանակներում։ Այս {պատճառով} հարկադրուած էր Մխիթարը ծածուկ փախչել Տա

դրութիւնը Անտօն աբբայի անունով, եւ այդ {պատճառով} եւս ինքը՝ Մխիթարը, անուանուեցաւ Աբբա

նութեան ձեռքը Կոստանդնուպօլսի մէջ։ Այս {պատճառով} Մխիթարը 11 աշակերտներով 1715 թուականին

ը եւ երկրորդաբար քաղաքականութիւնը։ Այն {պատճառով} երկրորդական է քաղաքականութիւնը, որ թէե

պապ, որ փոխանորդ է ընտրում ինքեան այն {պատճառով}, որ անձամբ անձին կարողանայ առաջնորդել

Մխիթարեան միաբանութեանը. առաջին՝ այն {պատճառով}, որ մշակագործեցին ու ծաղկեցուցին Հայոց

գեւորների անփոյթութենից. երկրորդ՝ այն {պատճառով}, որ Մխիթարեանք չնուիրեցին իւրեանց անձը

այլ օտար ազգեր աւերում են Հայաստանը այն {պատճառով}, որ Աստուած բարկացել էր Հայաստանի վերա

ոյական ճեղքը, որի մասին խօսեցինք։ Այդ {պատճառով} եւս մատենագրութեան յառաջ շարժող զօրութի

ըստ օրէ չքացնում է առաջին աղբիւրը։ Այս {պատճառով} եւս միաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում

րդը։ Ինչ ժամանակ նոքա առաքելութեան {պատճառով} գնում էին հեռաւոր աշխարհներ, աղճատում

ն ունիմ խօսել միայն Ֆրանսիայի մասին այն {պատճառով}, որ այս ազգի հոգին, մանաւանդ արգելք լ

աւանդ անդադար ամբոխմունքների եւ աղաղակի {պատճառով}, նա չ'կարողացաւ ստանալ մի հիմնաւոր կրթ

, մի խօսքով՝ մարդը շինել մեքենայ։ Այս {պատճառով} չէ կարելի կարծել, թէ մի անկիրթ երեւակա

ում էին նորա աշակերտների համարում։ Այս {պատճառով} նորան յափշտակեցին եւ բանդ դրեցին։ Նա դ

ւմ նորանց, որովհետեւ լսողը չ'կար։ Այս {պատճառով} կառավարիչը ( Rector) եւ վարդապետները (

կամեցաւ Իգնատիոսը երդումով կապել։ Այս {պատճառով} Աստուածածնի վերափոխման տօնի օրը, նա աշ

րաժարուեց միանգամայն, եւ Կարաֆֆայն այս {պատճառով} դարձաւ նորան թշնամի։ Այս միջոցին Ի

րանցից դէպի մի մատուռ՝ աղօթք կատարելու {պատճառով} ։ Քիչ ժամանակից յետոյ զուարթ եւ ուրախ ե

ութիւնը դէպի Պապական իշխանութիւնը։ Այս {պատճառով} պահանջում էր, որ ջնջուին այսպիսի աբեղա

ովներով վերջացնելու էին ահա գործը։ Այս {պատճառով} Պիոս IV Պապը հարկադրուեցաւ տասն տարուց

ց կարո՛ղ էին օգտակար լինել Կարգին. այս {պատճառով} բոլոր առաջուայ ուխտերի միայն անունը մնա

նդութեամբը հպատակէին Կարգի կամքին։ Այս {պատճառով} մեծ զգուշութեամբ ընդունւում էին այս աստ

սին։ Այս կանոնը դրուած էր ոչ միայն այն {պատճառով}, որ իմացուի Յիսուսեանների գաղտնիքը, ո

ն Գողգոթայն եւ չարչարանքի բաժակը եւ այս {պատճառով} եւս յաղթեցին, եւ յաղթական հանդիսացուցի

են նորանց կատարեալ տգիտութեան մէջ։ Այս {պատճառով} հեռացնում էին նորանցից ամենայն գիտութիւ

լ՝ առանց քիթերը բռնելու գարշահոտութեան {պատճառով}. որի վերայ պիտոյ է բուսանին մամուռ եւ

այեց իւր կողմնակիցներին, որ յատուկ այս {պատճառով} ուղարկում էր Հռովմ, զարկել իսկական Վատ

Յիսուսեանք հրաժարուեցին երդումից. այն {պատճառով}, որ Յիսուսեան աբեղայքը չէին կամենում ե

ը Փարէզը արիւնով էր լուացուել). այս {պատճառով} խոստացաւ Պապին մի քանի ժամանակից յետոյ

անց սպանած թագաւորի մարմինը թաղելու այն {պատճառով}, որ ժողովուրդը նոցա սուտ տխրեցուցած եր

ը։ Նոքա Յանսէնը ատում էին մանաւանդ այն {պատճառով}, որ նա գրել էր մի գիրք, ինչպէս յիշեցի

իէ Կարդինալը, որ ատում էր Յանսէնին այն {պատճառով}, որ վերջինս նորա գործերի ընթացքը անուա

աւորութենից եւ սովամահ եղաւ միմիայն այն {պատճառով}, որ բռնել էր Քենելի կողմը։ Լուդովիկոս

ագաւորութեան մէջ զինուորական ոյժը, այս {պատճառով} եւս դիմեցին դէպի զօրքերի գունդը։ Խոստո

ն։ Փոքր դանակովն էր նա վիրաւորել. այս {պատճառով} անվտանգ էր դրած վէրքը։ Այս մարդը անուա

լլեգիումը Կլերմոնտեան անուանւում էր այն {պատճառով}, որ դորա գումարը կտակով թողել էր Յիսուս

իդէան եւ բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս {պատճառով} մեք աւելորդ ենք համարում այդ նոր տպածի

ասնիկներով, բայց երբեմն մի անհասկանալի {պատճառով} Պ. Գամառ-Քաթիպան հետեւում է Տաճկաստանի

ս, որ նորը եւս պահուած է շատ տեղ, այս {պատճառով} կարծում ենք, որ այդ ակամայ սխալ լինի,

դհանուրին ընծայուի, թէեւ պ. Պռօշեանցի {պատճառով} էինք խօսք բացում։ Պ. Պռօշեանցի ձեւ

ելի անհասկանալի, ասել է թէ՝ այս երկու {պատճառով} էլ ոյասիրութիւնը չէ կարող արդարանալ, մ

, եթէ հարկ չկայ։ Այսպէս ասում ենք այն {պատճառով}, որ երբեմն հարկը ստիպում է վեվի տեղ ու

179 եր. )։ Ծուռ հնչում ասում է այն {պատճառով}, որ ինքը հիմնաւորապէս ապացուցանում է ւ

թիւնը էական բա՞յ չէ դարձել եւ միայն այն {պատճառով}, որ երկու երեք ժամանակի մէջ երեւում է

նք կամ թոյլատուութիւնք են, այս կամ այն {պատճառով} եւ ոչ թէ ժողովրդի ոգու կամ հանճարի ստեղ

նց մէջ։ Աւելորդ չէ երկու խօսք ասել այս {պատճառով}, որ երեւցած հակառակութիւնը բացատրվի։

րկոսը կարող է օգնել, ոչ բառարանը։ Այս {պատճառով} հին լեզուի առտաքին ձեւերը, նորա բաղդաս

կեղեւը) նոր ժողովուրդը չի մարսիլ. այս {պատճառով} էլ մենք ընդդէմ ենք, երբ ամբողջ նախադաս

յերէն չթարգմանեցին այդ գործը: Թէ ի՞նչ {պատճառով} տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակը, կամ թէ

ացնէ նորա արժէքի եւ քանքարի փայլը, այս {պատճառով} մենք հաստատ որոշում ենք ամէն նորա արժան

առնալ եւ Արշաւիրը ընդունակ է, որ չնչին {պատճառով} կամենայ վնասել Սօսին, կամ վրէժ առնուլ

հետ ծաղկազարդի մանուշակների կամ գաթայի {պատճառով}: Ցաւում ենք, որ աւելի ծանօթութիւն չու

իւն է, բայց մանաւանդ ենթադրում ենք այն {պատճառով}, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ Նոր-նախիջե

լ պատկերները: Այս խօսքը գործ դրինք այն {պատճառով}, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկերին եւ ոչ

բաները անշուշտ, այնպէս գրելու չէին այս {պատճառով}, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը պիտի լաւ գի

ան Եւրոպայի մէջ, նորա քաշածները եւ այդ {պատճառով} Շիրակի գաւառի ամայանալը, որպէս նաեւ Ան

եւ Անի քաղաքի աւերակ մնալը, այդ նզովքի {պատճառով} չէ՞: " Անի քաղաքը անիծուած է. ո՛վ որ

ական եւ բնագիտական յաւիտենակա՜ն գիւտերի {պատճառով}, այլեւ Կոպերնիկի տիեզերական համակարգու

արեկամութեան մասին: Եթէ ազգի խամութեան {պատճառով} հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն է՛լ աւելի հ

ն, - ինչպէս են բնական գիտութիւնքը: Այս {պատճառով} խօսելով այդ գիտութեանց վրայ, չէ կարելի

ծանօթաբանութիւնքը: Չենք մեղադրում այն {պատճառով}, որ նա հաւատացած գրում է այդ բանը, ին

բազմութեան հասկանալի կերպով խօսել: Այս {պատճառով}, նոր լեզուն պիտի նայուի եւ մշակուի ինք

թեամբ բժշկուի նոցա միտքը: Եթէ այն {պատճառով} պիտի մեղադրուի հեղինակը, որ նորա գործի

եղացիների յարաբերութիւնը հողի հետ: Այս {պատճառով} սանձում ենք մեր գրիչը, որ անգիտութեամբ

կամէտ են: Մենք այս թուրքից փոխառութեան {պատճառով} չենք կարող մեր կարծիքը չյայտնել:

ու կարդայ։ Եւ չենք ուզում միմիայն այն {պատճառով}, որ մեր ցանկութիւնն է այս գործի մէջ այ

դալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այս {պատճառով} ասում ենք՝ երթանք Իտալիա եւ այնտեղ Իտա

ցի, որ թողնի իր հարսնացուն միմիայն այն {պատճառով}, որ նա նմանութիւն չունէր քո ցոյց տուած

ին լեզուի առաջարկութիւնը, մանաւանդ այն {պատճառով}, որ նոյն բանը, նոյն առաջարկութիւնը կա

նմանում է կենդանի զաւակի սպանելու, այն {պատճառով}, որ նորա մեռած մայրը աւելի գեղեցիկ էր

կ էր, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան {պատճառով} նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւ

Աստուածաշունչ կարդում են։ Մենք էլ այս {պատճառով} դիմում ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞

խօսել, որ չարչարողը վրայ չհասնի եւ այս {պատճառով} բառերի ձայնաւորքը թողնել, կամ ձայնը չլ

էջ։ Ափսո՛ս, որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը, {պատճառուած} իմ սիրելի ազգակիցների լուսաւորութեան մա

արութեան կատաղաբար զայրանալը եւ սորանից {պատճառուած} աննկարագրելի ֆիզիկական թուլութիւնը համա

կայացաւ տէր սատանայի առաջեւ: Մահադեղից {պատճառուած} փրփուրը դեռեւս թափում էր նորա չորացած շ

կարող էր մի անախորժ դիպուած յառաջանալ, {պատճառուած} որեւիցէ յիմարութենից. երկրորդ, զանազա

նոն գունափոխութիւնը մազերի, երեւի թէ, {պատճառուած} էր զանազան քիմիական շոգիների ազդեցութեն

մի տղայական հպարտութիւն, մի բարակ ժպիտ {պատճառուած} այն բանից, որ պարոն Շահումեանցի նման մ

հումեանցը տեսանելով Մանուշակի դրութիւնը {պատճառուած} օդի ազդեցութիւնից, մանաւանդ որ արդէն բ

կարող ընդունել: Որպէս թէ արբեցութիւնից {պատճառուած} " ինքնակիզութեան " խնդրի մէջ: Մունքէի

այն շփոթութեան եւ խառնակութեան մէջ, որ {պատճառուել} էր ռումբի ճայթելուց, որ նորա գովական ի

զ, - բացագանչեց սատանան, - ի՞նչ բանից {պատճառուեցաւ} այդ: - Նորանից, Ձեր մռայլութիւն,

. ի՞նչ է, նրանք քեզ բավականություն են {պատճառում}, թե՞ կարող են սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո

, իր մշտական հումորով ինձ մեծ հաճույք է {պատճառում}: Գերվինուսն առայժմ լուրջ գրող է, չգիտ

փոխանակ ուրախության, վիշտ ու թախիծ են {պատճառում} ։ Հավանորեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն ար

եւ ջրային տենդ ստանալով, որ շատ անգամ {պատճառում} են Արարատի եւ Արագածի մէջ խաղացած սառն

ն կան շատ երկաթահանք եւ մագնիսաքար, որ {պատճառում} էին այդ ազդեցութիւնը մագնիսեան սլաքի վե

յր, քո շանթերը, որ այժմ նորա փորի մէջ {պատճառում} են այնպիսի հրայրեացք, որպիսի չէր պատճա

սարան, ամեն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ {պատճառում} էր իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ սիր

ոսին, վերստին տպելու հրաման խնդրելով: {Պատճառում} էր իւր նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը վ

ւմբի լճի մէջ նոյն աղաղակը գործելով, որ {պատճառում} է մի գերան, ջրի մէջ ընկնելու ժամանակ:

քամին, խաղալով ծառերի տերեւների հետ, {պատճառում} էր մի ախորժելի խշխշոց. ծաղիկները եւ ար

վ ստամոքսի եւ արիւնի մէջ, նախ եւ յառաջ {պատճառում} էր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն. երկրոր

, թէ եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ էր {պատճառում} նորան։ Ցաւի մեծը այն էր, որ այս բաներ

չ, այլ այնպիսի խաղաղ երեւոյթք, որ չեն {պատճառում} մի երկիւղ, մի վնաս, մի մահ կամ մի կոր

րազանցութեան զստացմանէ այնորիկ նամակի ի {պատճառս} գրեալ լինելոյն այնմիկ ի Ձերոյին Սրբութե

ւնելո՞ց է զիս ի հոգեւոր կոչումն՝ եթէ ի {պատճառս} անյարիր գործոյն մերժելոց: Եւ որովհետեւ

գիր իմ չեղծանել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի {պատճառս} պիտոյ այնր ինձ լինելոյ: 8 Յօրէ անտի

որովհետեւ չկարիմ առաւել մնալ աստանօր ՚ի {պատճառս} աշնանային եղանակաց եւ առ դուրս գալոյ ձմ

ո՛ր ընկերութեան ( акция), որ այժմ ՚ի {պատճառս} անյաջողութեան նորա, բանկն կամ սեղանաւո

նալ առանց երից վկայից: Զայս եդեալ ի {պատճառս}, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ պարտի յ

այսօր ժամանակի չէ մեր ստացեալ, կա՛մ 'ի {պատճառս} անհոգութեան նախնի գլխաւորաց քաղաքիս, կ

ամելով այլեւս յամիլ աստէն, մանաւանդ 'ի {պատճառս} այլոց ազգային գործոյ, յորոյ մասին նա ի

, պատասխանէ, թե " անհնա՜ր է ". առ այս {պատճառս} տալով ո՛չ զխանգարումն հասկացողութեան զյ

որ զրկէ զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի, {պատճառս} եդեալ, եթէ մարմինն ունի յինքեան եւ զար

. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ Եդեսիոյ ", ի {պատճառս} աւերման քաղաքին ի յարձակմանէ իսմայելացւ

եցւոյ: Ոճ սորա եւ ազդուութիւն իմաստիցն {պատճառս} տայ գոնե մեզ՝ նմանեցուցանել Ղազարայ Փա

զորացնում է իմ ֆիզիկական թուլությունը՝ {պատճառված} դժոխային ջերմությունից։ Ռ[ոմյուրի] ջեր

անաչւում է նոցա նստողական կեանքը, որից {պատճառւում} է եւ արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, եւ

եղին վարագուրով, որ, ինչպէս ասացինք, {պատճառւում} էր մաղձից: Նա խոստացաւ խօսակցութիւն բա

, թէ ի՜նչ վիճակում է: Շերամի դեղնացաւը {պատճառւում} է Մարինոսի չար աչքից. դորա ճարն էլ Պէտ

էր․ բացի սորանից մէջ բերեց մի քանի այլ {պատճառք}: Ժողովը ժամանակ տուեց նորան փոշիներ պա

ըստ որում չեն ի միջի ապացոյցք յաղթողք՝ {պատճառք} բանաւոր. ողբալի ճշմարտութիւն, գաւազան

ւթիւնը ունի նոյնպիսի պատմական եւ բնական {պատճառք} ։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կարող մերժել այս դր

ն նորա վերայ ազդող եւ ներգործող արտաքին {պատճառքը}, մինչդեռ այդ բուսականի գոյութիւնը, աճ

ալու առանց օրինաւոր պատճառների, եւ այդ {պատճառքը} էին մեր գործերը: Մինչեւ գործած չէինք ա

իրը քննել, քրքրելով նորա բոլոր ծնուցիչ {պատճառքը}, նա տեսնում է, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ

ների անունները: Հայկական թատրոնի {պատճառքը}, շատ դժուարութենների տանելուց յետոյ պի

ուած են: - Ի՞նչ են այդ փոփոխութեան {պատճառքը}: - Այն, որ մարդիկ չեն հաւատում մ

անախորժութենների, վատահամբաւութենների {պատճառքը} ովքե՛ր են. եղբայր, եղբօր կին, դստերք

իւն: Թողունք ամենայն հակառակաբանող {պատճառքը}, այլ այս միայն առնունք աչքի տակ, թէ դ

որոշ հետեւանքներ ունենալու համար. կամ {պատճառքը} պիտի աւելի սաստիկ եւ ազդու լինէին, կամ

դեցութեանց մէջ չփնտռենք այս բաների բուն {պատճառքը}, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք երե

ե ժամանակով ինձ հարկավոր լինի հավատարիմ {պատճենը} այն տեղեկության, որ Դուք 6 մարտ. վերջ

հունվարի 20-ին մի առանձին նամակով, որի {պատճենը} այս մեկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. Աբ

ափը գրել, քանզի կաթողիկոսին գրած թղթիս {պատճենը} օրինակեցի: Հույս ունիմ, որ ձեր նա

յուրի հարցին վերաբերող հայտնի նամակների {պատճենները}: Բայց ի՞նչ նպատակով են այդ պատճեններն

դ, ես առայժմ ինձ մոտ եմ թողնում հիշյալ {պատճենները} եւ անցնում եմ նամակիդ: Գրքերի համար շա

ել: Այդ նշանակո՞ւմ է, արդյոք, որ այդ {պատճենների} հիման վրա դիմում է արված կամ թե՝ ով որ

՝ հրաժարվել է եւ ես պիտի գրեմ՝ ըստ այդ {պատճենների}, եւ կամ՝ որպեսզի ես վերանայեմ ռնգեղջյ

աստիկ վավերագրի՝ վկայությամբ հաստատված {պատճենների} մեջ: Ի՞նչ է, ուրեմն, ցույց տալիս այս

պատճենները: Բայց ի՞նչ նպատակով են այդ {պատճեններն} ինձ ուղարկված: Քո նամակում դու համառոր

գին մերոյ բնակելոյ ի քաղաքիդ զհաւատարիմ {պատճէն} գրութեան նորին վեհափառութեան տեառն Մատթ

անց արարից հասուցանել առ Ձեզ զվաւերական {պատճէն} գրութեան տեառն փոխարքային, առ մինիստրն

եւ որբանոցի զհրիտակս ողորմութեանց: {Պատճէն} կտակի առաջնոյն, այն է հանգուցեալ Եղիայ

ն տիկնոջն Խօջամալեան: 6. Վերոգրեալ {պատճէն} նամակի յիշեալ քահանային եւ պ. Յարութիւ

ն փոստայով ուղարկեց իմ մօտ մի ոտանաւորի {պատճէն}, որ առանց ստորագրութեան ստացել էր Թիֆլ

ակ ցոյց տուեց նա մեզ մի պաշտօնական թղթի {պատճէն}, որի բնագիրը ուղղուել է պ. Չամուռճեան

Ձերոյին վեհափառութեան, թէ ՚ի վիմագրեալ {պատճէնէ} եզրակացութեան ազգային ժողովոյն արարելոյ

մտանելով, եւ ահա ստացած նամակիս բառացի {պատճէնը}. " Ողորմած Պարոն, Կոմս Էմմանուէլ

ուսաց ԿԱՅՍԵՐՈՒՀՈՒ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակի {պատճէնը}, այն հրովարտակի, որ տրուած է 1779 թու

անկանային կարդալ որպէս բնագրի հաւատարիմ {պատճէնը}, նոյնպէս եւ նորա ճիշդ թարգմանութիւնը մ

համարեցի արձանագրել այդ Հրովարտակի բուն {պատճէնը} ՝ թարգմանութեամբ հանդերձ, եւ հաւատացած

ութենից: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ {պատճէնը} եւ նորա հարազատ թարգմանութիւնը: Бо

էջբերելու համար: Ահա այդ նամակի բառացի {պատճէնը}: 30/18 Մարտի 1860, Րէդութկալ

ետ: Ահաւասիկ, վերոգրեալ նամակի բառացի {պատճէնը}. Արգոյ Պարոն, Կոմս Էմմա

ւր պահուած է եւ վերեւում յիշուած նամակի {պատճէնը}: Բայց երբ Կոստանդին կայսրը բազմաթի

րկեցին ռնգեղջիւրի մասին դուրս եկած թղթի {պատճէնը} եւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղազար

եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ նորա {պատճէնը}, թուղթը ըստ հասցէին եւ պատճէնը ` տունը

եւ նորա պատճէնը, թուղթը ըստ հասցէին եւ {պատճէնը} ` տունը խրկելու համար: Թուեալ է 25-ից

ուռճեանի վերայ: Ահաւասիկ պատճէնի {պատճէնը}: Ոստիկանութիւն յուլիս 2.

Արտաւազդ " Երբ այս պաշտօնական թղթի {պատճէնը} կարդացինք, անդեն առ նմին համոզուեցանք

նքը։ Դնում եմ այստեղ այդ նամակի բառացի {պատճէնը} ։ " Վերապատուելի վարդապետաց Տեառն Տ

, որ Կարգը նոյն կարգադրութենից երկրորդ {պատճէնը} երեք օր ժամանակից յետոյ մատուցանէ Պարլա

ստի Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովարտակի {պատճէնը}, որ կարողանայի այս յօդուածի մէջ բառ առ

րին, մի այլ ժամանակ տպել այս հրովարտակի {պատճէնը} եւ վերստին խօսել Յիսուսեանների մասին՝ ս

ովարտակ հոգեւոր կառավարութեանդ զոյգ ընդ {պատճէնի} պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեանց

ր խնդրեմ յատէնէ այտի ո՛չ միայն առաքմամբ {պատճէնի} պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային առ իս բաւա

ն, որում առաջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն {պատճէնի} եզրակացութեան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան

պ. Չամուռճեանի վերայ: Ահաւասիկ {պատճէնի} պատճէնը: Ոստիկանութիւն յո

նաւորս ՚ի ստորագրութիւնս պատգամաւորաց ի {պատճէնին} վաւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ բնաւ երեւի

րոս եղբօրս 22 55 Սրբազանին, կոնդ[ակի] {պատճէնով} 8 56 Պոլիս, պ. Մալիւմ Հազարեան 10 57

, իրողութիւնք են եւ որպէս ասացին ինձ, {պատճէնք} ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի Սիւն

ուլթանին 26 30 Մատթ[էոս] սրբա[զանին], {պատճէնք} խնդրեցան 28 31 Հայրապետեանցին Կ. Մ.

պ. Յ. Քաթանեանց. Թովմա Արծրունի, {Պատմ}. տանն Արծրունեաց, Կ. Պօլիս, 1852,

յՕրթա-գիւղ։ Խորենացի քերթողահայր, {Պատմ}. Հայոց, Ամստերդամ, 1695-ին, հրատ.

հրատ. Մխիթարեանց։ Ղազար Փարպեցի, {Պատմ}. Հայ. Վենետ. 1793, հրատ. Մխիթարեան

. Մխիթարեանց։ Յովհաննէս կաթողիկոս, {Պատմ}. Հայ., Մոսկուա, 1853, հրատ. պ. Մ

լ չպիտի տպուի։ Սեբէոս եպիսկոպոս, ( {Պատմ} ). 'ի Հերակլն, Կ. Պօլիս, 1851, հրա

" կամ զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է ( տե՛ս {Պատմ}. Ղազարայ, եր. 307) եւ կամ զմերձակայ

րի նահատակուած տեղերում ( տե՛ս Փարպ., {Պատմ}. Հայ., եր. 307-8)։ Կարելի՞ բան

րն եկեղեցեաց Հայոց "։ ( Յովհ. կաթ., {Պատմ}. Հայ., եր. 36)։ Տեսնո՞ւմ էք, Նոր

ատես կոփածոյ քարամբք " ( Յովհ. կաթ., {Պատմ}., եր. 43)։ Երանելի Կոմիտաս կաթո

արն Հայոց Մամիկոնեան Վահան " ( Փարպ., {Պատմ}., եր. 273)։ Սորանից մենք տեսնում ե

ռցցին, որք էին յոյժ տղայք "։ ( Փարպ. {Պատմ}. եր. 185)։ Դնենք, թէ նոյն 455 թ

դու ազգի վերաբերութեամբ ( տե՛ս Փարպ., {Պատմ}., եր. 180)։ Թէ առ հասարակ ո՞ր աստի

՝ կոչելով զնա իշխան Անձեւացեաց Սեւուկ ( {Պատմ}. Ղազարայ եր. 221-22)։ Գուցէ 'ի դրախ

պեցին էլ ասում է՝ աւագ քահանայութիւն. {Պատմ}. եր. 106) որպէս տեսուչ քահանաների ան

նութեանց պարապելոյ " եւ այլն ( Փարպ., {Պատմ}. Հայ., երես. 154)։ Աւելորդ է ասել

մք ըստ կարգի քահանայութեան " ( Փարպ., {Պատմ}., եր. 136) մինչդեռ անժխտելի է, որ

որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռն տանէր" (Վարդան, {Պատմ}., եր. 56)։ Մենք չենք ընդունում Հմայեկի

անի եղբայրը, ինչպէս պատմում է Փարպեցին ({Պատմ}. եր. 108), ուխտապահ նախարար էր, եւ Վահա

տանութիւն էր" եւ այլն (տե՛ս Յովհ. կաթ., {Պատմ}. Հայ., եր. 83)։  Թող ինչ կամի,

ութեան եւ երգարանաց բանաւորաց" (Խորեն., {Պատմ}. Հայոց, Գլ. 3)։ Ճշմարի՛տ է։ Հայերը

ն եւ երգարանաց բանաւորաց ", Խորեն., {Պատմ}. Հայ., գիրք Ա, գլ. 3: Ծանի

թեան սիղոբայից հելլենցւոց " ( Խորեն., {Պատմ}. Հայոց, գիրք Գ, գլուխ 53): Ընդ այս

ւր ", ասում է պատմիչը ( Յովհ. կաթ., {Պատմ}. Հայ., Մոսկուա, եր. 143): Անճար

թեր եմ պատրաստում ֆիզիկո-ֆիլոլոգիական, {պատմա} -աշխարհագրական մի մեծ աշխատության ներածո

ւնքը: Լսենք մի փոքր մեր Յովհաննէս {պատմաբան} Կաթողիկոսի խօսքերը, որ, պատմելով Արեւ

. 108)։ Երկրորդ՝ Արծրունեաց տոհմի {պատմաբան} Թովմա Արծրունին իր պատմութեան 75, 76,

եսանէիք դուք նորան, կը կարծէիք երեւելի {պատմաբան}. բայց նա այնպիսի պատմաբան չէ, ինչպէս

ծէիք երեւելի պատմաբան. բայց նա այնպիսի {պատմաբան} չէ, ինչպէս Բուբանդուսն էր, այլ պատմաբ

տմաբան չէ, ինչպէս Բուբանդուսն էր, այլ {պատմաբան} վերին աստիճանի: Սա շատ հին բաներ է պատ

ւցանէ ի միջի այլոց զՅովհաննէս կաթողիկոս {պատմաբան} վերակոչեալ Իմաստասէր. սորա քաղեալ ի հի

աղաքի: Զկնի սորա յառնէ Թովմաս Արծրունի {պատմաբան}, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յազգէն Ար

Խորենացւոյ եւ Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբելի {պատմաբան}, որ յաւէտ ի յարգի է վասն ճշգրիտ ժամանա

[овский], I, եր. 27): " Օրէնքը {պատմաբանաբար} հասկանալը, - ասում է Հեգելը իր աշխատութ

ծ հասակը. Աստվածաշնչի թարգմանություն, {պատմաբանական} եւ, մեռած համարյա թե, հատուկտոր հիշատ

ն տակ ու վերեւ բերեցին իմ հոգին... {Պատմաբանական} չորս հատուածով եղերերգութիւնը՝ Արիստակ

կան ժողովուրդ չէ եւ նորա կեանքը չէ եղած {պատմաբանական}, կապակից եւ լոգիկական, այլ կցկտուր․ ե

ոյցը երեւում է նոցա մի քանի ձախ ու ծուռ {պատմաբանական} գրքերից, որ բոլորովին յարմարած են պապա

Յունաց եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտս {պատմաբանական} գիտութեանց, եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ

ռս մեր Աստուածաշունչ մատեանն եւ քանի մի {պատմաբանական} [մատեանք], իբր ի բազումս պակասեալք եւ

ւթիւն Հայաստանեայց ", Այվազովսքի իւրով {պատմաբանական} գրուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք զոր ա

է զրկեալ է Պատմութիւն նորա առ հասարակ ի {պատմաբանական} կարգաց ( systema), այլ եւ սակաւուք խո

հայոյն, որպէս պահանջէին կարգք եւ օրէնք {պատմաբանականք}. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայ

ի մէջ: Նա ասում է, թէ այժմեան երեւելի {պատմաբանների} եւ քաղաքագէտ մարդերի գուշակութիւնքը աւե

խարհականաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք էին {պատմաբանք} Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ

ցա կարգեալ զՂազար Փարպեցին -ճարտասան եւ {պատմագիր} "։ Եթէ այս վկայութիւնն էլ չունենայի

ցուն դասել են Եղիշէից յետոյ. եթէ որպէս {պատմագիր}, Եղիշէից երկրորդ պիտի համարուի Փարպեցի

, ուրիշների հետ նորա անունն էլ տալով եւ {պատմագիր} անուանելով, շարունակում է. " Սոքօք հա

: - Պարոն, - ասաց նա, - Առաքել․․․ {պատմագիրը}, Քեօռ-օղլուն եւ նորա աւազակ ընկերները

ք, եւ այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ գտաւ։ {Պատմագիրք} Հայոց իբր երեսուն ամօք յառաջ 'ի լոյս ըն

ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցուք զայլս {պատմագրութեամբ} Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ, զոր Ոսկա

աղէտքով մի սրտաշարժ տեսարան կացուցանեն {պատմագրութեան} մէջ: Այս յաղթութիւններից յետոյ ներս են

եւ նոցայ գործերը բարձր ի գլուխ կպանծան {պատմագրութեան} մէջ: Երբ այս լուրը առաւօտուն վաղ կարդի

իբր ի բազումս պակասեալք եւ ի կանոնաց՝ {պատմագրութեան} եւ ժամանակագրութեան, [զորս, մի խիստ ո

ց այս գուցէ ներելի աբեղայից. ըսո որում {պատմագրութեանն} հանդէս չէ դոցա, այլ արանց աշխարհականաց

նդը, եւ թո՛ղ դոցայ գործերը դատէ անաչառ {պատմագրութիւնը} աշխարհի: Բայց ես շատ եմ զարմանում նախկ

եւ այլ անհամար իրողութիւնք մարդկութեան {պատմագրքի} մէջ վկայութեամբ հաստատում են, թէ դա խլ

ութիւնը պարտական ենք որոնել մարդկութեան {պատմագրքի} մէջ, որ, մարդկութեան կեանքի եւ գործեր

անովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բարեկամը, {պատմած} է, թէ ամենայն Մայիս ամսում վարսավիրայ

ինձ, թէ երազում էի տեսել այս վերեւում {պատմած} բաներս: Առաւօտը վեր կացայ տեղից հոգու

Բոսփորից Աղթամար, Քո տեսած, Քո {պատմած} թշուառութիւնք անհամար. Ո՛վ հոգաց

վ գլխաւոր գործակատար գտանուեցաւ այս մեր {պատմած} բոլոր բաների մէջ։ Գերեզմանատնում սեղան

քի մէջ, ուր անցան նախընթաց գլուխներում {պատմած} անցքերը: Նորա անձնական տկարութիւնքը հա

քաղաքի մէջ, ուր անցանում էին վերեւում {պատմած} անցքերը, վաղուց ահա բնակւում էր պ. Յո

յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնորդող սպասաւորի {պատմածը}: Այդտեղ լինում էին երբեմն երաժշտական ն

անացուներին, եւ նրա վարմունքի մասին քո {պատմածն} ինձ չզարմացրեց: Անանյանների մոտ նա յու

, այսինքն՝ Ուսումնական, Բանասիրական, {Պատմական} եւ Բնական հատվածներից, որոնք, համաձայ

որ մի ազգ, խեղճ վիճակի մեջ տառապելով, {պատմական} մահին հետ մարտ դնե եւ քանի որ չէ հաղթել

սակայն, համբերել եւ այստեղ չբացահայտել {պատմական} այն պատճառները, որոնք ստիպում են ինձ լ

ան բնագավառում. թեեւ այդ ազգը ամենեւին {պատմական} ազգ չէ, այնուամենայնիվ նա հանդես է բեր

ում նրա մտքերի կառուցվածքին: Միեւնույն {պատմական} պատճառը, որ հարկադրել է ժողովրդին թողն

այի կարիքն եմ զգում: Դատելով ինձ ծանոթ {պատմական} տվյալներից, հիշյալ արխիվում կարող են լ

քանի բանի մասին՝ մեր քաղաքին վերաբերող {պատմական} տեսակետից, եթե այնտեղ մի որեւէ բան կա

ութիւնքը, մանաւանդ թէ այդ բանը ունենայ {պատմական} արժանաւորութիւն: Այսօր ձեռքս ընկաւ ՆՈՐ

ծանօթութիւն տալ որեւիցէ տեղի կամ քաղաքի {պատմական}, տեղագրական եւ բնական մասների վերայ,

ւրդ չունին պատմութեան համար, շփոթում է {պատմական} հնախօսութեան հետ. երեւի մտածում է, թէ

նչ յարակցութիւն չկայ իւր աշխատութեան եւ {պատմական} հնախօսութեան մէջ, որ մի քար գտանելով,

ւ հայեացքը հաստատելու համար աղճատում էր {պատմական} իրողութիւնքը եւ զրպարտում էր այնպիսի մա

րո՞ղ է արդեօք պարոնը յառաջ բերել մեզ մի {պատմական} իրողութիւն: Բայց մինչեւ նորա այս առաջա

ւս հանդէս ունենայ բանաստեղծութեան մէջ, {պատմական} գործերում զրկուած է ամենայն արժէքից:

ն խնդիրը: Այս բաների մասին, որպէս {պատմական} գրաւոր յիշատակարան, մեք միմիայն Ընդհան

Մեր ազգի անցածը տխուր է, այն օրերի {պատմական} յիշատակարաններից արտասուք է հոսում: Մե

փարք չեն, այլ կերպարանած, կենդանի կամ {պատմական} իրողութիւնք: ՖԷՅԵՐԲԱԽ

Այն ժողովուրդը, որ դուրս չէ եկել իւր {պատմական} աշխարհից, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ ե

է ազգութիւնը: Ազգութիւնը, իբրեւ {պատմական} իրողութիւն, իբրեւ հաւաստի երեւոյթ ընդհ

15 միլիոն ժողովուրդ) իւր լեզուով, իւր {պատմական} աւանդութեամբ, իւր կեանքի կերպերով եւ ս

նս, մեծապէս վնասակարս մեզ, հայեցեալ ի {պատմական} իրողութիւնս ներկա ժամանակիս: Բազում են

ն վերայ ոտք կոխելու... Այս բոլորը {պատմական} ֆակտեր լինելուց յետոյ, դեռեւս հոգեւորա

չպետք է խզել ներկան ու անցյալի շաղկապող {պատմական} շղթան, պ. Նազարյանցը ցանկանում է որոշ

ան, արաբական եւ թաթարական լեզուներից, {պատմական} ազդեցության հետեւանքով հայերենի մեջ անց

ին, կենսագրական տեղեկություններ կտրվեն {պատմական} նշանավոր անձնավորությունների, հիմնական

երի առկայության դեպքում՝ պոլիտիպաժով, {պատմական} դեմքերի կենսագրական բնութագրության ժամա

ին] խոստովանում է այս, բայց թոյլ տալով {պատմական} խորհրդի ազդեցութիւնը, որ աճել էր անցած

մբ դասակարգել, նայելով նոցա վրայ որպէս {պատմական} աշխատութեանց վրայ, ապա ուրեմն այս երեք

ս, եւ մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ պատահած {պատմական} անցքերի նաեւ մի ամենաչնչին հանգամանքի վ

կացութիւնքն են մանաւանդ պատճառ եղել մեր {պատմական} յիշատակարանների մթութեանց, շփոթութեանց

ց հազիւ թէ դոցա հեղինակութիւնը բան արժէ {պատմական} խնդիրների մէջ։ Եթէ Հ. Չամչեանը Վռամ չ

փառքը: Այս տեղագրական եւ համառօտ {պատմական} ծանօթութիւնքը հարկաւոր էին որպէս ներածո

մեծ եւ մանր քերթուածներ, նկարագրական, {պատմական}, բարոյական, փիլիսոփայական, բանաստեղծ

ռութիւն: Տիրացուն առաջարկեց մի այլ {պատմական} խնդիր: - Պարոն, - ասաց նա, - Առա

չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ նա չէ խնայել այս {պատմական} յիշատակարանքը, այն հոյակապ արձանները ե

երը: Բայց արի տե՛ս, որ մեր ժողովուրդը {պատմական} ժողովուրդ չէ եւ նորա կեանքը չէ եղած պատ

նին մտեալ ո՛չ մի անգամ, գտանեմք ի նոսա {պատմական} ծանօթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս բանաստեղ

ղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի գրով։ {Պատմական} եւ բանաստեղծական յիշատակարանք հինն մատե

րաբերեալք ի քաղաքական կառավարութիւն, ի {պատմական} եւ փիլիսոփոսական գիտութիւնս. սոյն նա յ

թյունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ յոյժ ի {պատմական} արժանաւորութենէ. ոչինչ տարադէպ համարի

յոց, գերազանց էր յաստուածաբանական եւ ի {պատմական} գիտութիւնս եւ կարող էր զայն ամենայն ըստ

նա հզօր քաղաքականութեան հետ, որ արդէն {պատմական} ընթացքով ստացել էր իւր կատարելութիւնը։

ն սկիզբն։ Ամենայն տեղ, ուր սկսանում է {պատմական} կեանքը, մեք տեսանում ենք ստէպ արիւնահե

արգելառիթ էին այս տեսութեանը. ժողովրդի {պատմական} կեանքը դեռեւս չէր ամրացել, Տէրութիւնքը

ամալսարանը։ Ֆրանսիսկոս IIի օրովը անցան {պատմական} ասպարէզի մէջ հռչակաւոր Գիզերը, որ պաշտ

րհագրական եւ բնութեան ազդեցութեան տակ, {պատմական} դէպքերը չեն անցել նորա վրայից առանց իրե

այսպէս, թէ ինչի պատահել են այս կամ այն {պատմական} դէպքերը եւ ինչի համար այնպիսի ընթացք եւ

տարիներով, տարբեր աշխարհների եւ տարբեր {պատմական} դէպքերի տակ աւերվել է եւ այդ հազար տարի

եւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով ա՛յլ {պատմական} դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ ժաման

թիւնը հետեւանք է մի օրինաւոր կապակից եւ {պատմական} կեանքի, իսկ մեր հայերիս կեանքը, ոչ թէ

էլ այն է, որ նա բացի մի քանի անհրաժեշտ {պատմական} ծանօթութիւններից եւ արտաքին նկարագրութի

ովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր ազգի {պատմական} յիշատակարանների մէջ տեսնում ենք այսպիսի

յց աւանդութիւնք ենք ասում, որ իբրեւ մի {պատմական} սերմ, միշտ կարող են ազգի կեանքի մէջ ծլ

ամենայնիւ աւանդութիւնը կենդանի է եւ այն {պատմական} աւանդութիւն, որի լոկ յիշելը բերում է մ

րեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են {պատմական} իրաւունքով արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի

հագրական եւ բնութեան ազդեցութեանց տակ. {պատմական} դէպքերը չեն անցել նորա վրայից, առանց ի

յսպէս. թէ ինչի՜ պատահել են այս կամ այն {պատմական} դէպքերը եւ ինչի՜ համար այնպիսի ուղղութի

ան տակ, ինչպէ՞ս կարելի է պահանջել, որ {պատմական} իրողութիւնքը իրենց կնիքը խոր չդրոշմէին

: Հազար տարի ազգի վրայ եղուած բնական եւ {պատմական} ազդեցութիւնը ուրանալով, նորա հազար տար

եւ ծուծը, ոչինչ չգտանք, բացի քանի մի {պատմական} տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ եւ այս բանե

նոր լեզուով խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ {պատմական} եւ բնական ազդեցութեանց տակ, քան թէ այն

ն հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն {պատմական} եւ բնական ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային

գի վրայից։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ ինչ {պատմական} եւ բնական պատճառներ ունէր հին լեզուի այ

ւթիւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպիսի {պատմական} եւ բնական պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կ

( etnographique) ազդեցութիւնքը, այլեւ {պատմական} դէպքերը, որ անցան մեր ազգի գլխից։ Ուր

պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը, բնութիւնը, {պատմական} դէպքերը եւ հազարամեայ ժամանակները տուին

։ Եթէ դարաւոր սովորութեան, բնութեան եւ {պատմական} դէպքերի ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս բ

Եգիպտացոց կամ դեռ չգիտեմ ինչացոց, այն {պատմական} դառը դէպքերի տակ ընկճուած, մեռած ու հո

մք, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բնաւ եղեալ {պատմականք}, զորպիսի առ այլս նկատեմք, այլ՝ ընդհա

րակաց: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ {պատմականք} ( իմա դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամ

երը ներս ընդունելու վերայ, զանց էր արել {պատմե՛լ}, թէ ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդունելու

՚Ի գրութեանս ՚ի սկզբան թղթոյս յիշելոյ {պատմեալ} զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ զպատճէն գրո

ք, այնքան գերազանց համարիցի բանն. ո՞վ {պատմեաց} դոցա, թէ [զասացեալն գիտութիւն, որ պատ

խատինք։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մուզաները {պատմել} են Պ. Իսահակեանցին, չգիտեմ։ Միայն եթ

ում է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: Ես {պատմել} էի Պ. Իսահակեանցին աբեղաների անքրիստոն

անէր մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող էր {պատմել} իւր թոռներին ձմեռնային երկար երեկոներու

րանս պարտակա՛ն է նորա հրաշագործութիւնքը {պատմել}: Այնպիսի գործեր, որպիսիք օր ու ցերեկո

" Այստեղից ահա ես եկայ քո մօտ, {Պատմել} մի անցք, որ այս առաւօտ Անցաւ իմ ո

վարձատրել մի առաքինութիւն եւ դարձեալ, {պատմել} եւ պատուհասել մի չարագործութիւն: Բայց

ակ, արգելեց: Այս իրողութեան մասին մեզ {պատմել} է նոյն ինքը ամենայն հայոց վեհափառ կաթող

առել Հայոց խելացի մանուկներին եւ ազգին {պատմել} մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ պատկանո

յի գովութիւնը ո՛վ արդեօք բերնով կարող է {պատմել}, որ մարմնի մէջ եղած ժամանակ անմարմիննե

ի գմբէթը լինելը, ամեն հարցնողի կարող է {պատմել} Էջմիածնի նաեւ վերջին մոնթը։ Աւելորդ

տեղից է այդ գիտութիւնը, երկար կը լինի {պատմել}, մանաւանդ ես եւս հաստատ չգիտեմ, թէեւ

անդ ես եւս հաստատ չգիտեմ, թէեւ միանգամ {պատմել} է ինձ պ. Մանթուխեանցը, իսկ թէ ինչպէ՛ս

արաղի վերջին ումպը կուլ չտուած, սկսեց {պատմել}, թէ ինչ կերպով վերջապէս յաջողել էր իւր

ս չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց, - {պատմել} էին նորա հասակը, աչքերը... Հագուստը

ը, աչքերը... Հագուստը: - Ո՞վ էր {պատմել}, - հարցրեցի ես: - Ամենայն բան իմանա

էր նորա ստանալու վերայ, պատճառ, հայրը {պատմել} էր աղքատ պառաւի անցքը, բայց Շահումեանց

լ այդ արարողութեանը, իսկոյն սկսանում է {պատմել} այն հրաշքները, որ կատարել էր թեթեւի մի

էին խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքերը, {պատմել} ինչ որ բոլոր կեանքերումը գլխներից անցել

սի, իր եղբօր Պարէտին, իր սիրահարուիլը {պատմելը}, ուր ասում է Սօսը, թէ երազում է սիրահ

Թէպէտ բաւական երկար եւ ձանձրալի են {պատմելիքս}, բայց որ միջոց դեռ շատ ունինք մինչեւ ե

, ոչինչ չկայ: Դու զարմացնում ես ինձ՝ {պատմելով}, որպէս թէ իմ ներկայութիւնը այդպիսի տպա

իս է ազգին համարեա՛ թէ հալած իւղի տեղ՝ {պատմելով}, թէ Մոնգոլները երաշտութեան ժամանակ, ե

Ամաչում ենք մի օտար մարդու առաջեւ, երբ {պատմելով} մեզ մեր ազգի անսրտութիւնը, նիւթականութ

ննէս պատմաբան Կաթողիկոսի խօսքերը, որ, {պատմելով} Արեւելքի առանձին առանձին պատրիարքութենն

լսում, երբ տեսան, որ մարդիկ, միմեանց {պատմելով} շնորհի առատ թափուիլը, հակամիտ էին գովե

անունով վարդապետ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը, {պատմելով} Կոմիտաս կաթողիկոսի վերը յիշուած նորոգու

անի Կաթուղիկէ եկեղեցին մեծապէս նորոգելը {պատմելով}, յարում է. " զդասս կրօնաւորացն բազմաց

վերաբերութեամբ, Յովհաննէս կաթողիկոսը, {պատմելով} Բուխայի հասուցած հարուածները, այսպէս է

ութիւնը: Դիցուք թէ բանաստեղծութիւնը, {պատմելով} մի անցք կամ խօսելով մի մարդու մասին, չ

եր լի են դորա ախոռի մէջ... - Ձեր {պատմելով}, - խօսքը ընդմիջեց կոմսը, - դորա ախոռը

բար հանդէս հանելոցին, հերիքանում ենք՝ {պատմելով} մի կարճ բան Գրիգոր եօթներորդ պապի կեանք

՝ շարունակէ զպատմութիւն Ագաֆանգելոսի, {պատմելով} զանցս աշխարհին Հայոց ի 344 թուականէ մին

մի շիշ, ուր կայ մի քանի կաթիլ արիւն եւ {պատմելով}, թէ այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ

միմիայն անալոգիայի վրայ: Պ. Պռոշեանցը {պատմելով}, թէ փեսան չէ կարող կերակուր ուտել մինչ

էր մեր հոգեկան վաստակների վերա մարմնին {պատմելու}, որ կարողանային դոքա երեւել մարդկեղեն

ր: Փարպեցին, այս բոլորը մանրամասն {պատմելուց} յետոյ գեղեցիկ նկարագրում է հայոց եկեղե

է վախենում քեզանից, ես դեռ երազս պիտի {պատմեմ} քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասում... Լաւ նա

մօտ էր աբեղաների հասկացողութեանը, թող {պատմեմ} այստեղ, որ երկու տարի սորանից յառաջ աս

որա թերութիւնը: Մի կարճ բան իմ կեանքից {պատմեմ} քեզ օրինակի համար: Ես ծնած էի Սուննաթ

Ա՜խ որի գործը, որ մարդու արարք {Պատմեմ} մի առ մի, պատանի հայազգ, Մեհրուժ

ը եւ չարութիւնը անասելի է: Ես քեզ ո՞րը {պատմեմ}: Այս բոլորը դու կարող ես լիովին ընթեռն

հի պատմութեան մէջ: Այժմ ես մի նոր անցք {պատմեմ}, որ պատահեց Հիւսիսային Ամերիկայում: Յ

ար: Այդ գործարանի մէջ եղած անցքերը ահա {պատմեմ} քեզ երեք շրջանով: Գործարանի առաջին շրջ

ատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ քեզ {պատմեմ}, մանաւանդ շատ ձանձրալի, որովհետեւ նոր

րծի հանգամանքը եւ ուղղութիւնը, ապա ձեզ {պատմեմ}, թէեւ ոչ այնքան երկարօրէն, բայց գոնէ

ց գերազանց է երեք բանով, որպէս քեզ կը {պատմեմ} կարգով: Առաջին. իւր անմիտ փառասիրութե

զթուղթ ինչ ջատագովութեան եւ այն, որպէս {պատմեն} նամականիք, ինքնին ըստ քմաց յօրինեալ ե

անակ շատ եմ զզուեցուցել պառաւներին, որ {պատմեն} ինձ, թէ ո՛վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը

զ արարչի մեծութիւնը եւ փառքը. " Երկինք {պատմեն} զփառս Աստուծոյ եւ զարարածս ձեռաց նորա պ

ափածոյ ` - Ինչու՞ խօսել աւելորդ - Ուստի {պատմենք} կարճառօտ: Մարդը հէնց որ սէր զգաց, Գոչ

, օ՜, փութով Աւարտել վէպն այս մէկին, {Պատմենք} ամենը հերթով, Ինչ պատահեց մեր զոյգին:

ան աղէտքի պատճառ եղաւ Հռոմին, յետոյ կը {պատմես} այն անցքերը: " Նորա մայրը հռոմայեցի էր

ա շատ հետաքրքրելի բաներ են, խնդրեմ ինձ {պատմես}, եւ տաս փոքր-ինչ մի ըստ միոջէ տեղեկութ

տս Կանխեն ամոլք միաբան. " Ո՞ {պատմեսցէ} Զորոց սիրոյն հանեն ձօն "...

. Բնագիրը այսպէս է տպած. " Մի՛ արդարեւ {պատմեսցի} այս գէթ ըստ բանի ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի

ծես թէ գտանք մեր սրտի ազգականը: Նա {պատմեց} ինձ, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ Սոֆիա

ը՝ քննելու այնտեղի ջրերը, բայց ինչպէս {պատմեց} նա, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար են

որ ծառայում էր տեղական փաշայի մօտ եւ որ {պատմեց} ինձ, թէ Տաճկի կառավարութիւնը Դիւանական

այս խնդիրը առանց ուշադրութեան: Ինձ {պատմեցին} Փարիզում, թէ Մխիթարեան միաբանութիւնը ս

կային այն բազմութեան մէջ, որ, ինչպէս {պատմեցին} մեզ յետոյ, կարեկից չէին մեր աղէտքին եւ

ց յօդուածի մէջ խօսեցինք Մխիթարի վերայ, {պատմեցինք} նորա վարքը եւ իւր անունով ասած ընկերութ

ք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու {պատմեցիր} ինձ միայն երեք ապստամբութիւնների մասին

ցայ այո՛, բայց 'ի պաշարմանս վստահ եմ։ {Պատմեցից} ձեզ ինչ մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեայ

ծ իմ մօտ քսութեան համար, չէր եկած, որ {պատմէ} Պ. Բէգզադէի յիմարաբանութիւնքը։ Նա բար

էն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071 թուականն: {Պատմէ} նա զաղետալի կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց

ն զփառս Աստուծոյ եւ զարարածս ձեռաց նորա {պատմէ} հաստատութիւն ": Արարիչը, մէկ անգամ ստ

իտէ մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն, որ {պատմէր} մեզ, թէ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ դժ

'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ նորա... Մի՛ {պատմէք} 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս յելս Ա

այն որպէս թէ շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: {Պատմի} նոյնպէս, որպէս թէ նամակն այն անկեալ ի

Ո՛վ աչք, պահ մի եղիր կո՜յր: " Ո՞վ կը {պատմի} սիրոյ ձօն Բերողների մասին այդ "... -

գար վարդապետէ եւ յարքեպիսկոպոսէ, որպէս {պատմի} 'ի նոյն վարս եւ այլն։ Յորում եւ պատմին

, որ 'ի Ղալաթիա, եւ հալածանաց, որպէս {պատմի} 'ի վարս նորա, եւ յետ բազում ծանօթութեա

ցն առաջնորդութեամբ ստեղծանէ, զորմէ բան {պատմի} ի Խորնոյ զայս օրինակ. " Եւ տեսանէ ( սո

ը, եւ թէ ո՛վ էիք դուք: Եթէ կարելի է, {պատմի՛ր}, աղաչեմ, որովհետեւ քո ծանր կերպարանքի

ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, նախ եւ յառաջ {պատմի՛ր} ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ

ւնիս այդ գիտութեան վերայ, գոնէ՛ այնքան {պատմի՛ր} ինձ, որքան գիտես, յետոյ ես ինքս ման կ

պատմի 'ի նոյն վարս եւ այլն։ Յորում եւ {պատմին} ամենայն անցք, որք անցին ընդ նմա, այսի

րպէս աշակերտ Մեծ Թարգմանչաց, այլ որպէս {պատմիչ}. եւ սորանով չէ փարատւում մութը աշակերտ

կրորդականն գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն {պատմիչ}, ճառելով զանցս՝ որք անցին ի տարածանիլ

ւմ Կիրակոսից։ Փոխանակ դորա, Վարդան {պատմիչը}, որ ժամանակակից եւ աշակերտակից է Կիրակ

նց եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր ", ասում է {պատմիչը} ( Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., Մոսկուա

հերիք է ցոյց տալ Բարոնիոս, եկեղեցական {պատմիչի} վկայութեան վերայ։ Ահա այն իրողութի

նը, նորա մօտ գտանուած մարդիկը, ինչպէս {պատմիչները} վկայում են, չ'տեսան նորա երեսում երկիւ

տի մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը: Ազգային {պատմիչների} վկայելով՝ այսպէս է եղել բանի ընթացքը,

ռաջաբանի մէջ ( եր. գ. ), խօսելով հայ {պատմիչների} վրայ, տալիս է Ղազար Փարպեցու անունը՝

կարելի է հաւատ ընծայել Յիսուսեան կարգի {պատմիչներին}, ուրեմն նոցա նախանձաւորութիւնը այս պաշ

Եւ գրուածք նոցա որպէս աւանդեն նոքին իսկ {պատմիչք} կէս մի ի հուր դատեալ եւ կէս մի մատնեալ

ել ժողովրդին։ Ինչպէս ասում են նորա {պատմիչքը}, Իգնատիոսը այս միջոցին գրել է իւր շարա

լ նորանց իւրեանց կողմը։ Այս Կարգի {Պատմիչքը} ասում են, թէ, չ'նայելով, որ Իգնատիոս

րը չ'բացայայտելու համար Յիսուսեան Կարգի {պատմիչքը} կամաւ մասնակից են լինում Զաքարիայի պապա

Մնացածները ի՞նչ եղան, ասացի ես նորան, {պատմիր}, որ լաւ հասկանալով բանի որպիսութիւնը կ

ձայնով. " Որսկան, դուրս արի՛ շուտ եւ {պատմիր} այս հանդիսաւորներին քո որսածները ". իս

афія)՝ նորա գործած քառասուն հրաշքների {պատմութեամբ} հանդերձ, որոնց իւրաքանչիւրքը իւր ժաման

ով հալածուիլը, ոչ թէ անցած ժամանակների {պատմութեամբ}, կամ որպէս մի լուր մի մարդուց լսելով մ

կատարած եօթներորդ դարուց իւրով Աղուանից {պատմութեամբ}, զոր ընդ ձիգ ժամանակս համարէին կորուսե

սերունդի աչքի առաջեւ, նորա ժամանակակից {պատմութեան} հորիզոնի վերայ: Չկայ մարդկութեան պ

ն հորիզոնի վերայ: Չկայ մարդկութեան {պատմութեան} մէջ ժամանակ, որ ճշմարտութեան պաշտօնեայ

ակարանքը, որ բոլորովին խորհուրդ չունին {պատմութեան} համար, շփոթում է պատմական հնախօսութեան

նք շահս մեծ քաղեն ի լոյս աղօտալոյս մտաց {պատմութեան}, ապա ո՞րքան աւելի եւ առատաձեռն նիւթ մա

ի եւ առատաձեռն նիւթ մատակարարեսցի մերոյ {պատմութեան}, եթէ ոք աշխատութիւն յանձն առեալ անդուլ

մեանց քամակից։ Մինը հարցանէ, թէ Հայոց {պատմութեան} ո՞ր խնդիրը պիտի պարզէր այդ բուրգերի մակ

ի պատարագ տրուելու յիշատակարանը: Հայոց {պատմութեան} թերութիւնքը գտանուել են նորա կեանքի մէջ

ութիւնքը գտանուել են նորա կեանքի մէջ եւ {պատմութեան} բաց մնացած երեսները, ուր պիտի գրուէին

այն մարդը, որ քաջ տեղեակ էր ընդհանուր {պատմութեան}, ընդհանուր օրէնսգիտութեան, հին եւ նոր

ին: Ո՛հ, ինչքա՛ն նիւթեր մեր ժամանակից {պատմութեան} համար: Կո՛մս, յոյս ունիմ, որ կը գայ

արդարամտութիւն, որքան կայ մեր առնելու {պատմութեան} մէջ, ապա ուրեմն, Յիշատակարանս կը հասա

Տարակոյս չկայ, որ մարդկութեան {պատմութեան} մէջ ոչ մի ժամանակ այնպէս սաստիկ եւ որոշ

ւ զօրաւոր հնարներից մինն է նաեւ ազգային {պատմութեան} ուսումը: Մինչեւ այժմ մեր ազգը չուն

րձութեանը: Զանց եմ առնում յիշել այստեղ {պատմութեան} անունով մեր մէջ ման եկած գրքերի թերութի

ս հռչակել յառաջանալի օգուտը մի օրինաւոր {պատմութեան} երեւելուց։ Այս վերջինս, շատ հասկանալի

այսպիսի յիշատակարաններով: Սոցա պաշտօնը {պատմութեան} մէջ այն է, որ շատ անգամ կարող են վկայ

ր, որ գալոց օրերում լոյս կարող էին տալ {պատմութեան}. մի՞թէ չէ կարելի մտածել, որ Հայք եւս

են, եթէ եւրոպականի ակնոցով նայենք այդ {պատմութեան} վերայ: Նամակիս խորհուրդը այն է, ո

անդամների մէջ այսպիսի անունով՝ " Հայոց {պատմութեան} եւ հնութեան ընկերութիւն ", այնպէս, որ

յետ մնալու չէին այս բանից, ըստ որում, {պատմութեան} չլինելը արդէն զգում են շատերը: Եւ

գաբարձութեամբ հոգալ այն բոլորը, ինչ որ {պատմութեան} համար անհրաժեշտ էին որպէս աղբիւրներ կամ

3. Կը հաւաքէր զանազան տեղերից ազգային {պատմութեան} կամ ժամանակագրութեան վերաբերեալ յիշատակ

աշեւի ծուռ եւ սխալական հայեացքը ազգային {պատմութեան} մէջ երեւեցած իրողութենների վերայ, բայց

ին անուանէ թեթեւամիտ: Խորենացին՝ մեր {պատմութեան} հայրը, իւր ժամանակի անզուգական փիլիսոփ

րեւում ասացինք, մեծապէս մեղանչում է եւ {պատմութեան} ընդդէմ՝ իւր կամեցածի պէս աղճատելով իրո

ացուցանելու համար ազգային եւ եկեղեցական {պատմութեան} անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւին, թէ Հայոց ազ

թ չէ եղել նորա մտածութեան: Բոլոր Հայոց {պատմութեան} մէջ Պ. Խուդաբաշեւը ոչ մի տեղում չէ կար

: Այս բաների գիտութենից հետեւում է մեր {պատմութեան} մէջ այն իրողութիւնը, որ Հայերը սուր են

, չէ տեսանելու Պ. Խուդաբաշեւի սխալանքը {պատմութեան} ընդդէմ: Ներսէս Երրորդի օրով բոլոր ազգը

տմութիւնը գտանում ենք Սեբէոս Եպիսկոպոսի {Պատմութեան} մէջ, ուր պահուած է եւ վերեւում յիշուած

ին, թէ մեք, քննելով եւ քրքրելով Հայոց {պատմութեան} թերթերը, ոչ մի տեղում չենք գտանում բու

՝ ոչինչ. այս պատճառով եւս այդ անցքերի {պատմութեան} վերայ նայում ենք այն չափով եւ այն հայեա

ծերանում է: Մի քանի դարու մէջ նա անցաւ {պատմութեան} շատ կերպարանքներ՝ phase, փոփոխեց եւ փ

նաչել ուսաւ ի դարուց ժամանակաց: Այո՛, {պատմութեան} է գործ բողոքել լիապէս զապիրատութեանց քա

առ ամենեսին, եթէ գուցէ արդեօք օրինակ ի {պատմութեան} մերում, զի կոչեցեալ իցէ աբեղայ ոք ուղղ

հրաշափառ խայտառակութեանս, յեկեղեցական {պատմութեան} Բարոնէոսի: Յաջորդ լինել պապին առաքելոյ

առ Վեհափառ Տէրս, յանձն արարից նոյնպէս {պատմութեան}, կցորդեալ յիւրում ժամանակի եւ զհետեւան

ր-Եօրք, Պուլ-Պինանդ: Բայց {պատմութեան} օրէնքնե՞րը. Բարոյական մարդկութեան

մեր փոյթը չէ. մեք կը դատապարտենք նորան {պատմութեան} առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի խ

մ է Վ. Հայր Սարգսի Մուրադեան վարժարանի {պատմութեան} երկրորդ հատորը, որ գուցէ մինչեւ այս տա

այսպէս. - Պ. Այվազովսքին Օսմանեան {պատմութեան} մէջ հայոց ազգը հերձուածող է գանչում:

ր այդ աւերանք էլ չէ, այլ՝ ժամանակի եւ {պատմութեան} ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութիւն

անը իւր 1848 թուականում տպած եկեղեցական {պատմութեան} մէջ սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը,

րտվ որ, չէ կարելի կարգաւորապէս ուսանել {պատմութեան} ոգին, մինչեւ նորա մասնաւոր երեւոյթքը չ

դրականապէս: Նա ասում է, թէ որովհետեւ {պատմութեան}, թէեւ անժխտելի, օրէնքի կատարումը չափո

ակները շատ քիչ ուշադրութիւն են դարձնում {պատմութեան} հոգեբանական տարրի վրայ: Այստեղ դարձեալ

կամ որպէս պաշտպան կամ որպէս հակառակորդ {պատմութեան} օրէնքի եւ այլն ( Собран. соч. Грановс

դրութեան, մի ուրիշ տեղ փիլիսոփայութեան {պատմութեան} յառաջաբանի մէջ, երես 9) ասում է թէ "

յառաջաբանի մէջ, երես 9) ասում է թէ " {պատմութեան} փորձերը անպտուղ են անց կենում, խրատակա

րան գերմանական ոգու կերպարանագործութեան {պատմութեան} մէջ, եւ ոչ աւելի: Փիլիսոփայական համակ

831 [թուերին], վերջին անգամ կարդում էր {պատմութեան} փիլիսոփայութեան մասին, Ֆրանսիոյ ռեւոլի

Բայց, - ասում է նա ( Հայմը), - կենդանի {պատմութեան} եւ նորա մէջ շրջան առնող ոգու ուժը, ամէ

ը դու կարող ես լիովին ընթեռնուլ աշխարհի {պատմութեան} մէջ: Այժմ ես մի նոր անցք պատմեմ, որ պ

Չգիտեմ, կարդացա՞ծ կը լինիք սորա անունը {պատմութեան} մէջ թէ ո՛չ. սա մի անգամ գտանուել էր ապ

ւելու էին քեզ. այն ժամանակ, քո անունը {պատմութեան} թերթերի մէջ կը դրոշմուէր փառաւոր տառերո

. պա՛տճառ, սորա ոճը, նո՛յն է Փարպեցու {Պատմութեան} ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛յն վկայութիւնքը

ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնում ենք ե՛ւ {Պատմութեան}, ե՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, ին

։ Մենք հաւաքել ենք, ինչ որ այս Թղթի եւ {Պատմութեան} մէջ միօրինակ բաներ կան՝ վկայութիւնք,

այս անգամ՝ պահելով հրատարակել Փարպեցու {Պատմութեան} թարգմանութեան հետ)։ Ինչպէս Թղթի տ

դապետի։ Վարդան վարդապետ, Հաւաքումն {Պատմութեան}, Վենետ. 1862, հրատ. Մխիթարեանց։

տուական մարդը միտք է արել, որ Փարպեցու {Պատմութեան} քամակում դնէ եւ նորա այս Թուղթը, որ,

ն եպիսկոպոսը գտել է այս Թուղթը Փարպեցու {Պատմութեան} քամակում։ Յառաջաբանը տալիս է մեզ մի

. Էմինը, բերել է՝ ցոյց տալով Փարպեցու {Պատմութեան} 307-դ երեսը։ Ահաւասիկ Փարպեցու խօսքերը

այդ ապացուցի կարօտ խնդիր չէ, որովհետեւ {պատմութեան} ձեռքով արդէ՛ն ապացուցեալ ճշմարտութիւն է

չպէս այսօր նոյն սուրբ եկեղեցին։ Մեր {պատմութեան} մէջ անդադար տեսնում ենք, որ Վաղարշապատ

Այսպէս բացայատ լինելով այս բանը մեր {պատմութեան} մէջ, որ անտարակո՛յս անյայտ չէ՛ր եւ պ.

սանութիւնը, որ կարող էինք տալ Փարպեցու {Պատմութեան} ՝ առանց վախենալու եւրոպական գիտութեան դ

թէ Փարպեցին, թէեւ համարւում է, կամ իր {Պատմութեան} մէջ ինքն էլ ասում է իր համար, " աշակեր

ն եւ ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ {Պատմութեան} եւ թէ՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, թէ

ս առնէին ", ինչպէս ասում է Փարպեցին իր {Պատմութեան} մէջ։ Մեզ թւում է, թէ Աղանը թէեւ եղել

րութիւնը կարելի է տեսնել Փարպեցու ստոյգ {Պատմութեան} մէջ 279-դ երեսից սկսած մինչեւ 306-դ երե

պատճառները։ Նախ՝ Ղազար Փարպեցին իր {Պատմութեան} մէջ միշտ Հրահատ է անուանում Արշաւիր Կամ

ռանց մեր ասելու։ Երրորդ՝ մեր բոլոր {պատմութեան} մէջ, որքան մեզ յայտնի է, չէ եղել երբէ

թէ այն մարդը, որ հանդէս է գալիս այսօր {պատմութեան} այս կամ այն մթութիւնը բացատրելու, յիշա

սքանը գիտենք, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, {պատմութեան} մէջ, որպէս գիտութեան մէջ, անպատշաճ են

յ խնդիր չէ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցին, իր {Պատմութեան} մէջ ( եր. 14) վկայում է, թէ Աղանը Վա

ւնեաց տոհմի պատմաբան Թովմա Արծրունին իր {պատմութեան} 75, 76, 80 եւ 91 երեսներում, Աղանի մ

. Չամչեանը, իր խմբագրի մէջ, որ Հայոց {Պատմութեան} մակագիր ունի, Հատ. Ա, եր. 508, ասո

ցէ նոյն իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի {Պատմութեան} իւրում յիշատակէ Ղազար յերկուս դէպս՝ կո

ուշադրութեամբ կարդար պ. Էմինը Փարպեցու {Պատմութեան} 221-22 երեսները, որ ինքն է յիշում, ապ

ոյլ կը տար այս ենթադրութիւնը։ Փարպեցու {Պատմութեան} մէջ յիշուած Սեւուկը մի ուրացեալ եւ չիք

ելով այն բոլոր խռիւը, որ դիզուած է մեր {պատմութեան} վրայ, տակաւին աշխատում ենք մի քանի խու

եւ Վարագայ սարը շատ անգամ յիշւում է մեր {պատմութեան} մէջ։ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից վերադ

եւուկը, եթէ այդ մարդը միա՛յն լինէր մեր {պատմութեան} մէջ այդ անունով։ Գրեթէ 400 տարի յետոյ

եղը։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցու {պատմութեան} մէջ յիշուած Սեւուկ Անձեւացեաց իշխանը ու

մ առասպելաբանութեան մէջ։ § 71. Մեր {պատմութեան} մէջ առաջին անգամ լսւում է այս անունը։

։ 1862 ի Վենետիկ տպած Վարդան վարդապետի {Պատմութեան}, Մխիթարեանց գրած, յառաջաբանութեան մէջ

եսնում ենք շատ տեղ, որպէս նաեւ Ասողիկի {Պատմութեան} 79 երեսում. " Եւ յետ մահուանն Սուրմակա

է եղել մեր հոյակապ վարդապետին, Փարպեցու {Պատմութեան} մէջ կարդում ենք այդ օրհնեալ տիկնոջ գովա

Չենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ Փարպեցու {Պատմութեան} եւ Թղթի մէջ փոքր այլապէս պիտի խօսուէին,

", որպէս նաեւ "նզով լինել" (Փարպեցին իր {Պատմութեան} մէջ, բերելով այս վկայութիւնը, գրում է "

առաջին թերթը, հայերէն գրուած Օսմանեան {պատմութեան} վերջին թերթերից մի քանիսը, որ առանց հե

Յովհան դը Մեօն ( Jean de Meun), վարդի {պատմութեան} հեղինակը, մի քանի ոտանաւորների մէջ ցոյ

Մի՛ նայէք այն արտաքին զանազանութեանը, {պատմութեան} եւ բանաստեղծութեան մէջ, որ երեւում է մ

րս է գալիս իրական ճշգրտութենից: Այո՛, {պատմութեան} ասպարէզը է միմիայն իրական աշխարհը, բայ

ած մեքենականութեան կանոններին: Արդարեւ {պատմութեան} եւ բանաստեղծութեան մէջ կայ այս զանազանո

նորան մի մեծ արդիւնաւոր, համաշխարհական {պատմութեան} պատկանաւոր մարդ, որ իւր ազգի գրաւոր յի

չինչ քաղաքական հանդէս չէր կարող ունենալ {պատմութեան} մէջ. ուրեմն մնում է մեզ անտարակոյս մտա

սրտի համար ո՛րքան պիտոյ է ծանրանայ այս {պատմութեան} տրտում խորհուրդը, այդ անցքի իմաստասիրա

խնդրի մէջ. դոքա աւանդւում են կրօնների {պատմութեան} մէջ, որ այս րոպէիս ժամանակ չունինք հան

եւ խեղացուց նորան ամենագարշելի կերպով։ {Պատմութեան} թերթի մի երեսի վերայ կարդում ենք այն սա

դ բոլորը աւանդւում են նոցա գրականութեան {պատմութեան} մէջ։ Բայց քերուելով անցանել այս խնդրի

, Քրիստոսի պատուէրը։ Շատ օրինակներ կան {պատմութեան} մէջ, որ ապացուցանում էին մեր ասածը, բ

լլեգիացոց եւ միւսերի երեսից, իսկ Հայոց {պատմութեան} մէջ ամենայն քայլափոխում զոհում է Հայոց

IV.  Տես Փափազեանի "Եկեղեցական {պատմութեան} " (տպած 1848, Վենետ. ) 923 երեսից մինչեւ

օթութիւն: Զայսու ժամանակագ երեւի Հայրն {պատմութեան} մերոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս Խորենացի, զո

ուք դիպուածոցս, զորս գտանեմք ի վախճանի {պատմութեան} Հայոց արարելոյ ի սմանէ, եւ փոյթ լինի ի

դունակութեան ": Ի սկզբանէ հարեւանցի {պատմութեան} հինգերորդ դարում, անտեսեալ մեր զհամառօ

սորա քաղեալ ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց {պատմութեան} ազգիս, գրէ զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի

անին նոյնպէս Ստեփաննոս Ասողիկ, հեղինակ {պատմութեան} Հայոց. ի սկզբանէ ազգիս ց1001 ամն, որ

պատիւ քան զայլս: Ղեւոնդ երէց, հեղինակ {պատմութեան} Մահմեդի եւ խալիֆաց արաբացւոց: Ի սկի

կաց եւ Արիստակես Լաստիվերտացի, հեղինակ {պատմութեան} Հայոց 1988 թուականէ ի թագաւորութենէ Գագ

ց: Մատթէոս Ուռհայեցի քահանայ, գրող {պատմութեան} խաչակիր զօրաց եւ թագաւորութեան Աշոտոյ.

չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ եւ երեւին ի {պատմութեան} գրականութեան մերում անձինք, որք շատ կա

յս ամենայն պայմանը, որն անհրաժեշտ են ի {պատմութեան} ՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. զայս ասացեալ

, որն անհրաժեշտ են ի պատմութեան՝ չիք ի {Պատմութեան} Հայոց. զայս ասացեալ չկամիմք բնաւ մատնա

եա՛ թէ անհետացել են, ո՛չ մինը չ'ստացաւ {պատմութեան} մէջ այն ասպարէզը, ինչ որ ստացաւ Յիսուս

ցին նորան նշանաւոր հանդիսանալ ընդհանուր {պատմութեան} մէջ։ Քանի մի խօսք ասենք այժմ " Հոգ

էտի վճիռը։ Այս միջոցին հասաւ Կարգի {պատմութեան} խորհրդաւոր դարագլուխը, այսինքն՝ Լօյոլ

սեանք մեծ հանդէս եւ նշանակութիւն ստացան {պատմութեան} մէջ։ Այս կազմակերպութիւնը ընդունուած է

երբէք։ Կարգը համարեա՛ թէ կրկնում է իւր {պատմութեան} մէջ հիմնարկողի կեանքը։ Սկզբումը դեռեւս

աշխատիմ կերպարանագործել Յիսուսեան Կարգի {պատմութեան} մէջ Ֆրանսիայում։ Մեք տեսանք, որ դ

ծ էր մեծ նշանակութիւն ունենալ Ֆրանսիայի {պատմութեան} մէջ։ Մարիա Մեդիչիսի հետ կային երկու Իտ

րամայեց գրել դատապարտութեան կոնդակ, որ {պատմութեան} մէջ յայտնի է անունովս " Unigenitus "։

կայսերութենից։ Ահա՛ Յիսուսեանների {պատմութեան} եւ բնաւորութեան համառօտ տեսութիւնը։ Այ

քի տասն եւ վեց թաղի թուով, վասն որոյ եւ {պատմութեան} մէջ Փարիզի հասարակութիւն ասելու փոխանակ

մանալի է, որ Պարոն Փափազեան, եկեղեցական {պատմութեան} պարզերես հեղինակը, իւր գրքի մէջ սեւ գոյ

ճառաւ, որ Պարոն Փափազեանը, իւր եկեղեցու {պատմութեան} մէջ խօսելով Ռուսաստանի Յիսուսեանները նե

նգամ անհասկանալի կը մնայ մեզ որեւէ ազգի {պատմութեան} մի երեւոյթ, եթէ ուսած չէինք այդ ազգի օ

առժամանակեայ անախորժութիւնք, բայց նոյն {պատմութեան} միւս երեսի վերայ տեսանում ենք, որ այդ

այն բարբառը։ Եւ որովհետեւ բնութեան եւ {պատմութեան} ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ մարդ

իտենք դրական, բայց եւ այնպէս ընդհանուր {պատմութեան} եւ ընդհանուր դպրութեան պատմութեան տուած

անուր պատմութեան եւ ընդհանուր դպրութեան {պատմութեան} տուած լուսով, - որովհետեւ օրինաւոր բանա

կայել երբեք չունեցած պարծանքներ, որ թէ {պատմութեան} յայտնի ժամանակներում, երբ քիչ շատ ձեռք

մնացած կարծուի: Երկրորդ, դնենք թէ մեր {պատմութեան} յիշատակարանքը տեղ-տեղ պահել են մեր թագա

ն իջնում մենամարտելու: Չենք էլ տեսնում {պատմութեան} մէջ, որ մեր թագաւորական պալատներում կա

դհանուր ժողովրդի պարապմունք, այդ մասին {պատմութեան} էջերը դատարկ են մնացել: Այսքանը յայտնի

ք թողնելով մանրամասն քննութիւնը ազգային {պատմութեան}, մեզանից առաւել հմուտ եւ աւելի ժամանակ

ական բարբառը: Եւ որովհետեւ բնութեան եւ {պատմութեան} ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ մարդ

նիքս, որ դիտենք խոստովանիլ ժամանակի եւ {պատմութեան} իրաւունքը, չենք կարող կենդանիքը թողած

օր է նոր լեզուն սպանելու եւ ժամանակի եւ {պատմութեան} արդէն արած պրծած ազգեցութիւնքը ուրանալո

ոյնպէս մտան հայոց ազգի մէջ. թողում ենք {պատմութեան} անյայտ խառնուրդները քիչ կամ շատ: Այսօր

ւթեամբ։ Մերժել այս իրաւունքը համազօր է {պատմութեան} եւ ժամանակի ազդեցութեանցը տգիտանալու,

աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է {պատմութեան} եւ ժամանակի ազդեցութիւնքը եւ իրաւունքը

ամենեւին անտեղեակ է մեր մատենագրութեան {պատմութեանը}: Խորհուրդ ենք տալիս օրինաւոր կերպով կա

ծագման եւ կերպարանագործութեան ընդհանուր {պատմութեանը}: Երկրորդ կարծիքը, այսինքն՝ Խորեն

արժան եւ արժանաւոր գործերը, որ աւանդեմ {պատմութեանը}: Ես մարդկութեան անկեղծ բարեկամն եմ, ո

սաց նա, որին իբրեւ մանուկ, միտ դնելով {պատմութեանը}, փախցնում է մի մարդ. նոցա զուգաւորու

անտեղեակ լինելով ընդհանուր մարդկութեան {պատմութեանը}, մեր խօսելիքը երեւելու էին մի օտար աշխ

պաշտպանքը ցոյց տուեցին միայն ընդհանուր {պատմութեանը} մի մեծ ծառայութիւն, նոքա բացին Անգլիայ

ռաջագոյն գրելոյս սուրբ արանցն, զորս 'ի {պատմութեանն} նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Է

շմեն ": Յաշակերտաց սրբոցս թէ եւ ըստ {պատմութեանն} աւանդելոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն ան

ացս հատ ու կոտոր աւանդութեանց, ազգային {պատմութեանն} վերաբերելոց, քանզի առ նմա գտանեմք ո՛չ

աբերին ըստ մասին գրելիքս յառաջ խաղամ ի {պատմութեանս}: Առ ձեզ է գրութիւն իմ՝ նախկին ՚ի Կ

ան գրել զթուղթն: Այլ ես եկից ի կարգ {պատմութեանս}. այնինչ օրէնսգէտն իմ յարդարեաց զթղթեան

ինքնին ի ժամանակին զրուցաց եւ ի հաւաստի {պատմութեանց} եւ արձանագրութեանց, որոց քաջ հմուտ զնա

ելի եղածի չափ յարմարուելով Աստուածաշնչի {պատմութեանցը}, ապա մեր ասելիքը պիտի հիմնենք մեր հին

եկելոցս զայլ ինչ, ուստի բաց ի Ազգային {պատմութեանցն} տեղեկութենէ, հնա՞ր էր քաղել այնպիսի գի

յն իսկ 'ի միաբանութենէ քաղեալ յընդարձակ {պատմութենէ} վարուց նորա, որ պահի 'ի նոյն վանս շարա

ց չէ առ տեղեաւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի {պատմութենէ} նորին զայս եւ եթ արժանի համարիմք ծանօթո

ն համար հարկաւոր էր դնել այստեղ պապական {պատմութենից} մի քանի իրողութիւնք, բայց, այդ բոլորը

ներկայացնում էին զանազան անցքեր Սրբազան {պատմութենից}, մանաւանդ այնպիսի անցքեր, որ կարո՛ղ է

սանում եմ ներկայումս ազգերի ժամանակակից {պատմութեններից} եւ երեւոյթներից: Այսքան ծանօթութիւնը հ

էն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն, ընդհանուր {պատմութիւն}, ընդհանուր աշխարհագրութիւն, Հայոց պատ

իւն, ընդհանուր աշխարհագրութիւն, Հայոց {պատմութիւն}, Ռուսաց պատմութիւն, հնախօսութիւն, օր

րհագրութիւն, Հայոց պատմութիւն, Ռուսաց {պատմութիւն}, հնախօսութիւն, օրէնսգիտութիւն, վաճառ

առականութեան ուսմունք, վաճառականութեան {պատմութիւն}, վիճակագրութիւն, մաթեմատիկա, ֆիզիկա

իկա, ֆիզիկա, քիմիա, ընդհանուր բնական {պատմութիւն}, գիւղական տնտեսութիւն, մեքենականութիւ

Մինչեւ այժմ մեր ազգը չունի մի օրինաւոր {պատմութիւն}, մի այնպիսի գործ, որ արժանի լինէր եւ

ազգի ուսումնականքը կարող լինէին ազգային {պատմութիւն} գրելու ձեռք զարկել: 1. Մեր ազգայի

տեղ: Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս ստոյգ {պատմութիւն} ընդունելով մի յունական գիրք՝ նորա ռուս

Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է զարկել այժմ Վրաց {պատմութիւն} գրելու։ Բարի՛ ճանապարհ։ Եթէ կամի, այ

նս եւ զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի {պատմութիւն} ՚ի նախատինս նոցա, ՚ի համար Հերոստրատեա

այս տարու վերջը հրատարակուի: Ո՜հ, ինչ {պատմութիւն}... Աւելի դիւրին պիտի լինէր պ. Այվա

եթէ աշխատութեան խորհուրդը է գեղեցիկ մի {պատմութիւն} կարդացողների ճաշակը եւ հասկացողութիւնը

խատութիւն են կրում մեր համար եկեղեցական {պատմութիւն} գրելու։ Հայոց ազգը " շէն տուն հարս կը

մբ դնում եմ այստեղ: Ո՛վ դու անմահ {պատմութիւն}, ասաց նա, եւ դաստիարակութիւն ամենայն

Էմին։ Չամչեան Հ. Միքայէլի " Հայոց {Պատմութիւն} " անունով ամենին յայտնի երեք հատոր խմբա

սի գրքերի կարգում են եւ Չամչեան " Հայոց {պատմութիւն} " ասուած հատորները, ուր Յազկերտներ, Լ

ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս ". Խորեն., {Պատմութիւն} Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ 68: Զի՞նչ պէտ

գտաւ անձամբ անձին ականատես վկայ: Զայս {պատմութիւն} գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են

ւ յստակութեամբ ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս {պատմութիւն}, գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, խոստանայ

Հայաստանի ոչ կամեցան եւ զսորայս պսակել {պատմութիւն}, համարեալ զնա հակառակ Քաղկեդոնական ժող

ի յարձակմանէ իսմայելացւոց յամին 1144, {Պատմութիւն} Հայոց եւ եկեղեցական երգք ի զանազան դէպս

խաչակիր զօրաց եւ թագաւորութեան Աշոտոյ. {Պատմութիւն} սորա սկսեալ ի 952 թուականէ, աւարտի ի 1

ց, եթէ, միայն կարելի էր անուանել զայն {պատմութիւն}: Ուսանիմք առ հասարակ ի լուսաւորեալ ազգ

ել ի թերութիւնս Չամչեանին, թէ զրկեալ է {Պատմութիւն} նորա առ հասարակ ի պատմաբանական կարգաց (

մութիւն ընկերին: Ըստ ազգին լինի եւ {պատմութիւն} նորա, որպէս եւ ի պատմութիւնէ անտի մակա

ս, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր {Պատմութիւն} Չամչեանին, եւ այս իսկ է պատճառ, զի ժո

խութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի եւ իցէ {պատմութիւն} Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ին

պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան {պատմութիւն} եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի

ակի ժպրհիլ, ասել թէ չէր պիտոյ զսրբազան {պատմութիւն} եւ զաւետարան ուսանել անխառն ի մարդկային

ութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի եւ {պատմութիւն}, եւ որպիսի պատմութիւնն, ըստ այնմ եւ բ

ւաբանութիւն, աշխարհագրութիւն, ազգային {պատմութիւն}, կրօն, տնարարութիւն եւ կաքաւ: Բայց մ

ս թէ նորանով գործուած զանազան հրաշքների {պատմութիւն} էին լինում։ Ի հարկէ թագաւորական Պալատը

մք առ հասարակ ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ {պատմութիւնդ} անուն պարտի անշուշտ ունել ըստ գործարանա

ին լինի եւ պատմութիւն նորա, որպէս եւ ի {պատմութիւնէ} անտի մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, զ

ներ, եւ այդ միջոցին, երբ սկսում եմ իմ {պատմութիւնը}, գտանւում էի պատուհանիս մօտ մի տաղտկալ

եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան {պատմութիւնը} գրելու տեղը չէ, եւ թէ առանձին պիտի գրէ

եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան {պատմութիւնը}, յետոյ նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան։

ւրիշներին հասկացուցանել Խորենացու Հայոց {պատմութիւնը}, ըստ որում, ներկայումս Հայոց լուսաւոր

մանակ բացագանչելով: Երբ աւարտեցի ես իմ {պատմութիւնը}, ասաց. - Զարմանք բան, ինչպէ՞ս կա

ւն տալով նորան Բէգզադէ: Լսելով այս {պատմութիւնը} ՝ ասում եմ Գուլի-Շամամային. - Ի՛ն

մ գլխից: Այսպէս, ահա, սկսանում եմ իմ {պատմութիւնը}, առանց ճարտար ներածութենների, եւ խոնա

ոխուած եւ ողբալի ձայնով յառաջ տարաւ իւր {պատմութիւնը}. - Ինձ ասացին այդ խլողքը, թէ մահա

քեզ նորա մասին, թէեւ նորա սրբագրութեան {պատմութիւնը} բաւական ծիծաղաշարժ բան է, մանաւանդ նոր

արիւր տարի անցան նորանից յետոյ, եւ նոր {պատմութիւնը} ( 16 դարուց) պատնէշ է քաշել հին եւ նոր

նում էր իմ մտքի մէջ ֆրանսիական մրրկալից {պատմութիւնը} ՝ սկսած Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդից մի

համախոհի մը Վենետիկէն փախուցած աղջկանը {պատմութիւնը} ընենք: Երրորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞

այութիւններովը ու մսխած ստկին հաշիւն ու {պատմութիւնը} ընենք: Վեցերորդ՝ արտօնութիւն կը տ

երը եղած չէին, Հայոց ուսումնականի գրած {պատմութիւնը} նոյն բանը կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժմ

ն աստիճանի կարօտութեան, որ զգում է մեր {պատմութիւնը}, որի շատ երեսները դատարկ են, եթէ եւրո

նուած եւ քննութեան դիմացած, նոր գրուած {պատմութիւնը} Հայոց կը տպէր երկու գլխաւոր Հայերէն բար

գնի երգը ցոյց է տալիս, ինչպէս, այո՛, {պատմութիւնը} եւս վկայում է, որ ազգը Վահագնին եւս ան

սրի առաջարկութիւնը: Այս բանի մանրամասն {պատմութիւնը} գտանում ենք Սեբէոս Եպիսկոպոսի Պատմութեա

վերայ եւ դէպի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց {պատմութիւնը} իւր ուղիղ ճանապարհից: Ազատութիւնը

գերը այն վայրկենից պիտի սկսանին իւրեանց {պատմութիւնը}, եթէ ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելու

եւ ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ: Հայկական թատրոնի {պատմութիւնը} չէ պիտոյ մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փափ

շեղում թաթը ": Նա կապում է {պատմութիւնը} Բնութեան հետ պինդ կապով, Ցա

միստիկի գլխին: Եւ այդ օրից {պատմութիւնը} Դառնում է ճիշտ գիտութիւն. Ո

ակել պ. Այվազովսքիի ընթացքի եւ գործերի {պատմութիւնը} այն րոպէից, ուր դադարում է Վ. Հայր Ս

ւմ, կամ թէ՝ ժողովածու եւ Պղնձէ քաղաքի {պատմութիւնը} ։ Լաւ որ այս վերջին ժամանակներում հայեր

է Պապականութիւնը առհասարակ, քննել նորա {պատմութիւնը} եւ նորանից կարողանալ դուրս բերել մի անկ

յ "՝ Փափազեանից ուսանելով իւր եկեղեցու {պատմութիւնը} ։ Չեմ ասում դեռեւս այն, որ աբեղայական

սանութեան սկզբումը դնել Յիսուսեան Կարգի {պատմութիւնը} ՝ քաղելով արդարամիտ եւ ճշմարտասէր հեղին

թիւնք, այլ, ուսանելով Յիսուսեան Կարգի {պատմութիւնը}, ցրուեն ամենայն ստորաքարշ կարծիք Եւժէն

ր այս վիպասանութիւնը եւ Յիսուսեան Կարգի {պատմութիւնը} Հայերի համար եւս կենդանի լինի աշխարհի ե

նելութեան: Բայց ստոյգ է, որ ընդհանուր {պատմութիւնը}, բնագիտութիւնը են փիլիսոփայութեան ճշգր

տ աղբիւրը եւ հաստատ պատուանդանը: Ուսիր {պատմութիւնը}, ուսիր բնութիւնը, ուսիր մարդը, իմաստ

թիւնքը, որպէսզի սորվիս փիլիսոփայութեան {պատմութիւնը} եւ կարողանաս զուգահեռագիծ քաշել անցածի

, 1847 ( Դաւանութեան եւ մտքի ազատութեան {պատմութիւնը} կայսերութեան եւ քրիստոնէութեան առաջին դ

ուտով այդ բաները գրուելուց յետոյ, ինքը {պատմութիւնը} ապացուցեց, թէ ինչպէս անհիմն էին այս մռ

կերացած տեսարանները շատ աղեխարշ են: Իմ {պատմութիւնը} շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ ձե

ուել: Այնուհետեւ յառաջ տարաւ իւր {պատմութիւնը} եւ խօսեց այսպէս, Հիւսիսային Ամերիկայի

արդու հոգացողութեան տակ: Այս գործարանի {պատմութիւնը} շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ քե

ակա՞ս են եղել աղաւաղելու մեծ տղամարդերի {պատմութիւնը} եւ արատաւորելու նոցայ ճշմարիտ պատիւը:

իչ ժողովրդի բարօրութեան էր կոչում: Թող {պատմութիւնը}, այն անաչառ դատաւորը, քննէ վատթարների

, խնայելու կիսակենդան մնացածները: {Պատմութիւնը} մի դափնեայ պսակ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատ

րաւ իւր խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ իւր {պատմութիւնը} այսպէս. Այժմ ունի՞ս դու մի ուղիղ հայեա

ւն պտղաբերեն Աստուծու։ Հայոց երրորդ {պատմութիւնը} ) իմ երանելի Ղազարը գրեց. այս պատճառո

ս Թուղթն էլ գրեցինք, որ ընթերցասէրքը, {Պատմութիւնը} կարդալով, այս Թուղթն էլ կարդան եւ նորա

շապատի՝ Նոր քաղաք կոչուիլը, այդ մասին {պատմութիւնը} ոչինչ չէ ասում մեզ, բայց հաւանականաբար

ասպ Մամիկոնեանի ո՛վ լինելը մեզ չէ ասում {Պատմութիւնը}, ուստի մենք չգիտենք եւ ընթերցողին էլ ա

ն է եղել առաջինը, որ երրորդ է կոչել իր {Պատմութիւնը} ՝ առաջին համարելով Ագաթանգեղոսի եւ երկր

րեքի մէջ առաջինն է Ղազար Փարպեցին, որի {պատմութիւնը} ՝ ստո՛յգ, անցքերի դասակարգութիւնքը՝ պ

դութիւնքը՝ անշփոթ։ Արդարեւ, Փարպեցու {պատմութիւնը} շատ տեղ եւ մեծ մասով նմանութիւն ունի Տա

պիսկոպոսի ինչ տեղից լինելը մեզ չէ ասում {պատմութիւնը}, ինչպէս եւ չէ ասում, թէ Սամուէլին յաջ

ծնողների ականաւոր եւ հարուստ լինելուց։ {Պատմութիւնը} մեզ չէ ասում, թէ ինչ պատճառով տեսնում

աւակ էր. մեզ յայտնի չէ այդ, որովհետեւ {պատմութիւնը} լուռ է այդ մասին։ Միայն ա՛յս է մեր ասա

րհուրդը։ Մենք չենք արտագրում այդ անցքի {պատմութիւնը}, նախ որ երկար է, երկրորդ, որ շատ պիղ

ք ոչինչ ունինք նորան ասելու, որովհետեւ {պատմութիւնը} մեզ չէ ասում եւ չգիտենք, թէ մարդո՞ւ ան

ք չունի մեր աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու {պատմութիւնը} չլինէր եւ Թուղթն էլ չյայտնուէր, ընդունէ

տարում են այդ աշխարհի երեսին: Մեր {պատմութիւնը} սկսւում է այն ժամանակ, երբ Հռովմում կա

րա ձեռքին Իգնատիոս Փափազեանի Եկեղեցական {պատմութիւնը}, Եւրոպա լրագրի 1856 թուականի յունուարի

էս անխղճաբար վիրաւորեց քեզ: - Դորա {պատմութիւնը} բաւական երկար է. այդ բանի սկիզբը շատ ծ

էմմանուէլի մօտ երթեւեկութիւն ունենալու {պատմութիւնը}: Նա, ինչպէս համարում էր ինքը իւրեան,

տուներին: Ես չգիտեմ այդ տուների ծագման {պատմութիւնը}, սակայն հաւանական է, որ Ջալալիների ժա

էմմանուէլը լարեց իւր ուշադրութիւնը այս {պատմութիւնը} լսելու համար: - Եում է այդ մարդու

ստեղծութեան միակ աղբիւրը է նոցա ազգային {պատմութիւնը}, այսինքն ազգի կեանքը: Ազգային է բանաս

գն է, ազգի կեանքն է, այնպէս է եւ նորա {պատմութիւնը}, իսկ ինչպէս պատմութիւնն է, այնպէս է ե

մէջ, որ երեւում է մի անփորձ աչքի, թէ {պատմութիւնը} մի յիշատակարան է ստուգապէս կատարուած իր

աշխարհ - մի աննիւթ կամ հոգեկան աշխարհ: {Պատմութիւնը} աւանդում է մեզ ամբողջ կարգ իրողութեններ

րպարանագործութեան քաղաքական հանդիսում: {Պատմութիւնը} քննում է այդ անցքերի բնական եւ լոգիկակա

ս նոյնպէս ճշգրիտ յիշատակարան է, ինչպէս {պատմութիւնը}: Պատմութիւնը նկարագրում է մեզ ազգի հոգ

իտ յիշատակարան է, ինչպէս պատմութիւնը: {Պատմութիւնը} նկարագրում է մեզ ազգի հոգեկան կեանքի այ

ոգեղէն կեանքի մասին, որ պակաս էր թողել {պատմութիւնը}: Դիցուք թէ բանաստեղծութիւնը, պատմելո

ութեան հովիտ․ աչքի տակ առնունք մեր ազգի {պատմութիւնը}, քննենք նորա քաղաքական եւ հոգեբանական

ան տալուց յետոյ, շտապում եմ սկսանել իմ {պատմութիւնը} այն րոպէից, երբ, ինչպէս ասացի, կոմս

ւս կայ, որ ձեզ այնքան հարկաւոր չէ ցաւի {պատմութիւնը}, որքան այդ տկարութեան դարման տանելու հ

յ գլխումը: Այժմ մենք դառնանք դէպի մեր {պատմութիւնը}: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստութի

- Այո, ապաբախտութիւն, այդ մատանու {պատմութիւնը} յայտնի չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ա

նջում եմ քեզանից այդ խորհրդական մատանու {պատմութիւնը}, եթէ չես ասել, իմացած եղիր, որ կեանք

ում եմ քեզ, ասա՛ մանրամասն այդ մատանու {պատմութիւնը}, ապա թէ ո՛չ... Վերջին խօսքը ասել

կը հաղորդեմ քեզ այդ խորհրդական մատանու {պատմութիւնը}, որքան ինձ յայտնի էր այն, միեւնոյն ժա

չը, հարկադրուած քրոջից, սկսեց մատանու {պատմութիւնը}: - Շատ տարիներ են անցել նորանից յետ

իլը: Ահա՛, քուրիկ, մատանու ողբալի {պատմութիւնը}. ահա այս պատճառով խնդրում եմ քեզանից,

Վարդ- Խաթունը աչքերը բացած լսում էր այս {պատմութիւնը}: Երբ որ աւարտեց եղբայրը իւր խօսքը, քո

, բայց, այդ բոլորը թողնելով եկեղեցական {պատմութիւնը} Հայոց ազգի մէջ հերոսաբար հանդէս հանելոց

առայութեան մէջ, այս իրողութենների ճիշդ {պատմութիւնը} դրել է մեր առաջեւ այն անխորտակելի ճշմար

ւ ֆիզիկական կատարելութեանը։ Վկայ է {պատմութիւնը}, որ ապստամբութիւնք, խռովութիւնք, սպա

բերութեամբ դէպի նոցա յառաջադիմութիւնը։ {Պատմութիւնը} պատասխանւոմ է՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին դարեր

ցաւ Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, թող խօսէ {պատմութիւնը} ։ Եւրոպական մարդկութեան ոյժը եւ զօրութի

, կամ մի այնպիսի ընկերութեան մէջ, ուր {պատմութիւնը} հնազանդւում է պապականութեան քաղաքական տ

արգմանութիւնը, եւ Փափազեանի եկեղեցական {պատմութիւնը} ապացուցանում են մի ուրիշ բան։ Այդ մի ո

էս, որ ոչինչ բան դուրս չ'մնար, ինչ որ {պատմութիւնը} մեզ հասուցել է, ապա հարկ էր ինձ մի Աստ

ստում իւրեանց նահապետին, Րիբադանէյրայի {պատմութիւնը} սրբագրուեցաւ, այսինքն՝ փոփոխուեցաւ այ

Եւրոպական տէրութենների մէջ տարածուելու {պատմութիւնը}, հետեւում է այժմ ցոյց տալ նորա ներքին

այն, ինչ որ կառավարիչը կ'ընտրէր, իսկ {պատմութիւնը} դաս էր տրւում այն գրքերով, որ շարադրել

ամենայն նշաններից։ Յիսուսեան Կարգի {պատմութիւնը} Եւրոպայի մէջ ցոյց է տալիս երկու ուղղութ

զգ յառաջանալ: Մենք ուսանում ենք ազգերի {պատմութիւնը}, բայց շատ անգամ անհասկանալի կը մնայ մե

պէս եւ կեանքը, ինչպէս կեանքը այնպէս եւ {պատմութիւնը}: Եթէ մի ազգի մէջ չկայ օրէնք, չկայ իրա

անթարգմանելի մոլորութիւն: Այո՛, {պատմութիւնը} վկայում է մեզ, թէ վճռական հնարները բեր

լեզուով թարգմանուած եւ տպուած Ռօբինզօնի {պատմութիւնը} ՝ Գամառ-Քաթիպայի աշխատութենով։ Ս. -Պետ

բան պարգեւելու իւր զաւակին, Ռօբինզօնի {պատմութիւնը} ընծայէր նորան, որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակ

խատութեան մէջ, որ է " Ռօբինզօն Կռուզօի {պատմութիւնը} ", եթէ սորան համեմատենք նորա տետրակներ

ինակի բուն խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի {պատմութիւնը} չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած ենք, այլ Աշտա

նպիսի բարակ եւ քնքուշ բաներ, որի համար {պատմութիւնը} տկար է եւ կարօտ բանաստեղծութեան օգնութե

այն հոգեշարժ, սրտաշարժ եւ տխուր անցքի {պատմութիւնը}, ուր ազնիւ օրիորդը, Ագապին, զոհ է գն

ինակի բուն խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի {պատմութիւնը} չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած են, այլ Աշտար

այդպիսի պարոնները լաւ սորվին ընդհանուր {պատմութիւնը} եւ նորա հետ կապակից մեր ազգի պատմութիւն

ատմութիւնը եւ նորա հետ կապակից մեր ազգի {պատմութիւնը}, Մխիթարեանց տպած գրքերովը ո՞չ, այլ բո

նոր եւ լուսաւոր ազգերի քաղաքակրթութեան {պատմութիւնը}, այդ քաղաքակրթութեան օրէնքները եւ նոցա

եւ շատ ենք լսած այդ սքանչելի բժշկութեան {պատմութիւնը}, այնուամենայնիւ սաստիկ երկբայութիւն ու

ւղղակի աղբերանում է այն ազդի կեանքից եւ {պատմութիւնից}, ինչ ազգի ինքը պատկանում է. այսպիսի դ

ա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ Մովսիսի գրած {պատմութիւնից} եւ ուրիշ մարգարէներից լսել այդ բաների հ

լուց առա՛ջ էր յայտնի Ստեփանոս Տարօնեցու {պատմութիւնից}, ուր 32-դ երեսում, այսպէ՛ս է խօսում ե

կայութիւնը ինքն է բերում Փարպեցու ստոյգ {պատմութիւնից} ։ Բանին չվերաբերուած, եւ մանաւանդ անհի

ալւում։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու ստոյգ {պատմութիւնից}. " Եւ Սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստ

ճշմարտութիւն։ Եւ այսպէս, հարցնում ենք {պատմութիւնից}, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր

իրացուի, այս կամ այն քահանայի բերանացի {պատմութիւնից} մեզ հասած, է բոլորը, ինչ որ գիտենք այ

ամներէն ծածուկ) տպուած շինծու անցագրին {պատմութիւնն} ընենք: Չորրորդ՝ արտօնութիւն կը տա

վճարած տուգանաց հաշւոյն հետը անուրանալի {պատմութիւնն} ընենք: Հինգերորդ՝ արտօնութիւն կը

միւսովն ալ թառթիւֆին ունեցած նմանութեան {պատմութիւնն} ընենք, ու այս օրուան ունեցած իր պատուա

ar, Act V. Sc. 5. Չձգձգենք որպէսզի {Պատմութիւնն} այս չափածոյ ` - Ինչու՞ խօսել աւելորդ -

իր նախորդների նման մի վարդապետ. Հայոց {պատմութիւնն} էլ շատերի աչքում մի առասպել, եւ ոչ գիտ

նպէս է եւ նորա պատմութիւնը, իսկ ինչպէս {պատմութիւնն} է, այնպէս է եւ նորա բանաստեղծութիւնը:

որ կոչեաց հարեւանցի հայեցողութիւն մեր ի {պատմութիւնն} գրականութեան: Ահա գլխավորաբար ի սկզ

անտի իւրոյ գոյութեան կամ լաւ ասել որչափ {պատմութիւնն} լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն

անաչէ քաղաքական կեանքն ազգի, ուրեմն եւ {պատմութիւնն}: Հայք ի սկզբանէ անտի ծագման թագաւորութ

ազգ, այնպիսի եւ պատմութիւն, եւ որպիսի {պատմութիւնն}, ըստ այնմ եւ բանաստեղծութիւն: Այլ այս

ոնցով ոչինչ քննուած ու ապացուցուած չէ. {պատմութիւններ}, որոնց մէջ ոչինչ չէ պարունակւում, ճար

անձեալ իբրեւ զհամր դեւ ": Այս տխուր {պատմութիւններից} յետոյ, մեր դէմքը դարձնում ենք դէպի Կրօ

ամբռամբ երգէին։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի {պատմութիւնս}, թէ եւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ զրկիմք

րճալի զրոյցներ, յիշատակի արժանի փոքրիկ {պատմութիւնք}, բարք ու վարք պատկերացնող կարճ պատմութ

ութիւնք, բարք ու վարք պատկերացնող կարճ {պատմութիւնք}, ապա զանազան խորհրդաւոր բանահիւսութիւն

երանելի Ղազար Փարպեցու բերանից այնպիսի {պատմութիւնք}, ուր որսորդութիւնը ոչ վերջին տեղն ունի

մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային եւ եկեղեցական {պատմութիւնքը} գրելու: 7. Բոլոր ուսումնական անդա

սիայի եւ Թիւրքիայի: 8. Այս տպուած {պատմութիւնքը} պատշաճաւոր խնամով, հազարաւոր օրինակներ

անձարուրքի մեջ: Իտալիայի ազատության {պատմության} մեջ պ. Ֆեռգուլայի եւ նորա նմանների անո

երը պիտի նույն տեղը գտանին, ինչ որ մեր {պատմության} մեջ Վասակը, Մերուժանը, Կիրակոս քահանա

էի նստեցնիլ պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց {պատմության} վերաբերյալ գրած հոդվածը: Ասենք, ավելի

, թերեւս [հաջորդ) սերունդը ֆրանսիական {պատմության} էջերում չկարդար այն արյունալի դրաման,

: Նրանք կատարել են իրենց դերը մարդկային {պատմության} բնագավառում. թեեւ այդ ազգը ամենեւին պա

գ չէ, այնուամենայնիվ նա հանդես է բերել {պատմության} մեջ մի քանի անհատներ, որոնք իրենց խարա

ձ, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան իմ {պատմության} ավարտվելը. այժմ, համենայն դեպս, ես տ

3-րդ հատորի եւ Բոքլի " Քաղաքակրթության {պատմության} " հետ միասին: Ոչ միայն Գերվինուսը, այ

րարելու համար, թերեւս հայկական առեւտրի {պատմության} համար: Մեր արխիվը ` ապրող սերունդն է.

Coccinella " ընտանիքին պատկանող որդերի {պատմության} ուսումնասիրության վրա, թեեւ, որքան մե

որ մեր գրականության մեջ երեւացել են մեր {պատմության}, գրականության պատմության, եկեղեցական

եւացել են մեր պատմության, գրականության {պատմության}, եկեղեցական պատմության մասին եւ շատ ռո

, գրականության պատմության, եկեղեցական {պատմության} մասին եւ շատ ռուսերեն եւ եվրոպական լեզո

ության կազմավորման ասպարեզում խորանալով {պատմության} դարավոր փորձի ուսումնասիրության մեջ, հ

ուններից: 2. Հոդվածներ ընդհանուր {պատմության} գծով, ուր ամենայն մանրամասնությամբ կշա

տեղեկություններ կհաղորդվեն մարդկության {պատմության} մասին, կենսագրական տեղեկություններ կտր

վորությունների, հիմնականում հայրենական {պատմության} հերոսների, ռուսական փառքի եւ անվան նախ

կամ՝ որպեսզի ես վերանայեմ ռնգեղջյուրի {պատմությանը} վերաբերող գրությունը: Այս բոլոր հարցեր

-որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե {պատմություն} է, եղբա՛յր: Հետո, շարունակելով ընթեր

ի տեարց Լազարեանց Ճեմարանի: Մանրամասն {պատմություն} առնս ոչ նուազ երեւելոյ ի խումբս եկեղեցա

ես արդեն կարդացել եմ Գիզոյի նույնանման {պատմությունը} Փարիզում եւ բելգիական ակադեմիայի անդամն

անին, կկարդամ հաճույքով: Ի՞նչ է, նրա {պատմությունը} դեռ լույս չտեսա՞վ: Ի դեպ, իր այս երրո

ծ), ապա ինձ ուղարկեցեք նրա 18-րդ դարի {պատմությունը}, որ արդեն վաղուց տպագրված է: Անանի

անք շարադրում են 16-րդ եւ հետագա դարերի {պատմությունը}: Իհարկե, ով տեղում հիմնավորապես չի ու

ասնությամբ կշարադրվի ռուսական պետության {պատմությունը}: Այս բաժնում հիշարժան տեղեկություններ

պարեզում կատարված հայտնագործությունների {պատմությունը}: 4. Բարոյա-գեղագիտական եւ գեղեցի

, ես դրանց մասին մի քիչ գիտեմ հռոմեական {պատմությունից}. թերեւս դա լավ մենագրություն է: Գինն

րհի ստեղծագործությունից, այլ հռոմեական {պատմությունից} սկսած. մենք հետեւակներ ենք եւ Հռոմից դ

իկայի: Եթե Շլոսսերը չկա ( Հռոմեական {պատմությունից} սկսած), ապա ինձ ուղարկեցեք նրա 18-րդ

գրել ես, մի անդամ եւս համոզեց ինձ, որ {պատմությունն} առանց աշխարհագրության դժվար հասկանալի է

որ դա Բոքլի " Անգլիայի քաղաքակրթության {պատմությունն} " է: Ճիշտ է, մի փոքր հանգստացա, բայց

եթե այս վերին աստիճանի թանկարժեք որդերի {պատմությունն} ու կյանքը լավ ուսումնասիրենք, նաեւ նրա

էս իսկութիւն գործոյն ցուցանէ: Թո՛ղ զի {պատմությունն} ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ յոյժ ի պատմակ

թյունները, տխրության արտահայտումները, {պատմությունները} արցունքների մասին - ոչ մի դեպքում չեն կ

ՅՈՒՆ ՔԱՀԱՆԱ ԳԵՈՔՉԵՅԱՆ, Ձեզ հայտնի է {պատմություններից}, որ ամենայն ազգի գրականությունը սկսանո

յրի, Սոքին յաւէժ ծիրանափառ զքեւ արկցեն {պատմուճան} ։ Յաթերս կապոյտ եւ դուք աստղունք՝ լուս

ր, ինչպէս քեզ Պաշտում էին սիրողքդ, Որ {պատմում} ես այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ էր

իւր պարտապահանջներից որպէս տուգանք: Եւ {պատմում} են, թէ այդ մարդը ունի մի քանի՝ ցախ աւ

րեանց վարդապետին: Շատ հրաշագործութիւնք {պատմում} էին նորա կողմնակիցքը, որպէս թէ խոր գիշ

պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: {Պատմում} են, թէ կամեցած էին սկզբումը գետի ափից

սեաց քնքուշ Մուզաների հետ, որոնց համար {պատմում} են, թէ շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւ

ւլի-Շամամա։ Եւ այսպէս, գալով իմ մօտ, {պատմում} է ինձ Գուլի-Շամաման, թէ Պ. Բէգզադէն,

, երբ մայրը առաջին անգամ իւր կեանքումը {պատմում} էր Մանրիկօյին իւր եւ մօր գլխի անցքը: Մ

ւրս է եկած արդէն... ": Մինչդեռ ես {պատմում} էի այս բաները, Գուլի-Շամաման աչքերը տն

րիստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց յետոյ {պատմում} էիր ինձ քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճ

ցած լուրերս շատ անմխիթար են, եւ ինչպէս {պատմում} են, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւում են

գուած են ցենզօրք ( քննիչք) եւ, ինչպէս {պատմում} են, մեր ազգից կարգուած պարոնը առաւել խ

զ, Պաշտում էին սիրողքդ, Որ {պատմում} ես այժմ մեզ: - " Աստուած ին

քար է այդպէս անտէր։ Լսելով {պատմում} է քեզ Գիւղական խեղճ քահանայն

ն յանցանք է գործում, նոյն ոգին դարձեալ {պատմում} է յանցանքը: Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ

փուլ իլեն դէիլ տըր: Տտես թէ ինչ է {պատմում} Հայմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճդ չա

անդութեան վրէժը կը հատուցանեն: Այս եւս {պատմում} են, որ երբ գերիներին քաղաքական բանտն է

սը, որ մանրամասն եւ շատ տեղ էլ անունով {պատմում} է այսպիսի բաները, բնաւ չէ խօսում Ս. Կ

առհասարակ ձեւի վրայ, որով խօսում է եւ {պատմում} է մեզ, որ Աղանը, Վահանին քեռի լինելով

ուգարացւոց "։ Հանգուցեալ վերապատուելին {պատմում} է այս բանը իր գրքի 57-դ գլխում, որի լո

րժանի տեղեկութիւնը։ Ո՛վ է արդեօք նորան {պատմում}, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառն

րարների եւ Ս. Ղեւոնդեանց մասին խօսելով՝ {պատմում} են մեզ ե՛ւ Փարպեցին, ե՛ւ Եղիշէն՝ առանց

րծրունին՝ երանելի Աղանի եղբայրը, ինչպէս {պատմում} է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108), ուխտապահ նա

ում է Աբովեանը Էջմիածին։ Բայց, ինչպէս {պատմում} է հանգուցեալը, Աբովեանը մինչեւ Փարաքար

քերը եւ գործածական զուարճալի առածները. {պատմում} էինք միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր նորա վարքից

բան վերին աստիճանի: Սա շատ հին բաներ է {պատմում}. գիտէ մինչեւ անգամ Նոյից յառաջ անցած բ

որի ոտք ու ձեռքը: Այս մարդիկը ինքեանք {պատմում} են, թէ կենդանի մարդը, ինչպէս եւ այլ ա

ութեան մասին: Այստեղ դերվիշը մանրամասն {պատմում} է մեր ցեղապետի սպանութիւնքը, այնպէս,

մի նոր վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ {Պատմում} են, թէ Մխիթարը մի գեղեցիկ կերպարանքով

ծողների ձեռքով, այլ երբեմն իր բերնից է {պատմում} նոցայ մասին, նա լսեցնում է, որի տպաւո

ւ ուխտին, իր մօտ հիւր եկած կին մարդուն {պատմում} է ինչ որ Սօսի գլխովն անց էր կացել, աւե

ք) պիտի կատարեն: " Երեխեքն էլ "- {պատմում} է հեղինակը ( եր. 69)- " Նուրին շինեցի

քատները եւ խեղճերը կան: Ահա, թէ ինչ է {պատմում} մեզ արգոյ հեղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնո

երին աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ {պատմվում} է, թե ինչպես վիեննացի մի հայ ( կալիում

ետոյ, եւ նոր պատմութիւնը ( 16 դարուց) {պատնէշ} է քաշել հին եւ նոր մարդկութեան մէջ: Մի

արին, չէ պիտոյ պապականութիւնը որպէս մի {պատնէշ} կանգնեցնէին աղքատ Հայերի որբերի եւ հանգ

էնքերից անխոցելի մնալու ակնկալութեամբ, {պատնէշ} չենք կանգնեցնում մեր առաջեւ զանազան սու

ը ցանկանայ, որ մեր ազգը դուրս մնար այդ {պատնէշից}... Հայերը ունին աւելի հիմնաւոր եւ

ին ամեն կողմից բիւրաւոր արձագանք: {Պատնէշներ} շինեցին, փողոցների սալայատակները կողոպ

չունիք երբէք խնայել զձեր ովսանն պարտ ու {պատշաճ} ներգործութիւն: Աշակերտ Լազարեան լսա

ձայն եւս չլսելով Ձեր կողմից, վերջապես {պատշաճ} համարեցի գրել այս նամակը, որով եւ նորո

յն եւ առ ի խնդրել զանօրէնութիւն յաղագս {պատշաճ} եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, յիւրում լ

նակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր {պատշաճ} թուեսցի Ձերոյին յարգութեան: Սպասելո

նակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր {պատշաճ} թուեսցի մեծարու տիկնոջդ: Սպասելով

ղի եղածը շարժիլ տավա տալապայի, մնաց որ {պատշաճ} բան էլ չէ. հույս ունիմ, որ դուն ալ նո

հակեանցը ասում է, թէ այն ժամանակ միայն {պատշաճ} էր այդ, " եթէ ազգայինք աղաւնեվաճառութե

են այլ Բարձրագոյն հրովարտակներով, որ, {պատշաճ} համարելով, արձանագրեցի Յիշատակարանիս մ

ն է, իսկ խելագարի համար չկայ կանոն կամ {պատշաճ}, որովհետեւ խելք, բանականութիւն չկայ:

թիւնը եւ ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ {պատշաճ} չենք դատում մաշուած ձեւերով խօսք բանալ

ծանօթութիւն տալուց յետոյ մի երկու խօսք {պատշաճ} եմ համարում ասել այն մասին, թէ ես իմ ա

ժողովուրդը այդ պատուական աշխատութեանը, {պատշաճ} ենք համարում փոքր ինչ խօսել մեր ազգի հե

ան ո՛չ ո՛ք չէ կարող վերանորոգել ինչպէս {պատշաճ} էր: Սատանան վերին աստիճանի բարկաց

ր առաջնորդում է իմ տկար զօրութեանը, եւ {պատշաճ} հոգաբարձութիւն ինձ յանձնուած պաշտօնի մա

որ մի բան եւս հասարակաց չունի ձեր հետ, {պատշաճ} չեմ համարում լսել: - Թէ ձեր ընտանե

թեւի պատրաստութիւնը տեսանել: Այստեղ {պատշաճ} ենք համարում ծանօթացնել մեր ընթերցողներ

որ պապական լուսաւորութիւնը։ Այստեղ {պատշաճ} ենք համարում հրատարակել մի նամակ՝ " Տե

ն Քրիստոսի Աւետարանը, վասն որոյ առաւել {պատշաճ} է Սուրբ Յովհանն երուսալեմայու Ասպետների

տուեցաւ: Մեր կարծիքով այդ գործին աւելի {պատշաճ} էր " Քաղցկեղ Հայաստանի " անուն ունենալ

կի հարկաւորութեններին։ Առաջին անգամ {պատշաճ} համարեցանք փոքրիշատէ հանդէս հանել հայոց

թիւնը չխոստովանել։ Քանի մի խօսք եւս {պատշաճ} համարում եմ ասել այն մարդերին, որոնք ա

ն եւ էլ հանեցիր կեանքի աշխարհը, ուրեմն {պատշաճապէս} ներգործել տուր ինձ, ապա թէ ոչ, թո՛ղ ճ

բերի նախընթաց ամի հաստատեցաւ թուղթն այն {պատշաճաւոր} եւ վաւերական վկայաբանութեամբ եւ անցուցե

ր արգոյ հեղինակը իւր մտքի ծնունդը աւելի {պատշաճաւոր} զգեստով հանդէս հանէ երբեմն մեր ընթերցաս

՛մ թաղուած փոշիների եւ փլատակների տակ, {պատշաճաւոր} հոգողութեամբ որոնել: Անտարակոյս, եթէ

քիայի: 8. Այս տպուած պատմութիւնքը {պատշաճաւոր} խնամով, հազարաւոր օրինակներով ձրի կը բ

լ: Մեծ ցաւը այն է, որ շատ անգամ գործը {պատշաճաւոր} ուղղութիւն չստանալով չէ հասել իւր ուխտե

իւնը, որ պիտոյ է առնէր Նախիջեւանը, էր {պատշաճաւոր} կերպով վերահասութիւն գործել, թէ ինչպէս

ը այդ արծաթագլուխքը այսպիսի օրինաւոր եւ {պատշաճաւոր} կերպով կարգադրելուց յետոյ, պարտական է

րքերի հանդէսը։ Այո՛, եթէ ունեցել էինք {պատշաճաւոր} ուսումնարաններ, եթէ գիտութեան սանդուղք

վ ի վաստակս ազգին, անփոյթ արարին ի ձեւ {պատշաճաւոր} ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ զոր ինչ գ

խումբս եկեղեցականաց մերոց չէ առ տեղեաւս {պատշաճաւոր} գրել, այլ ի պատմութենէ նորին զայս եւ ե

համար։ Վերջապէս մօտեցաւ Կառավարչին եւ {պատշաճաւոր} խոնարհութենով կարողացաւ նորան համոզել,

մ, գոնեայ մի անգամ գրիչ ձեռք առնուլ եւ {պատշաճաւոր} կերպով մի նամակ գրել Ձեր յարգութեանը:

լեզուի մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ աւելի {պատշաճաւոր} է, քան թէ ոյ-ը, որ նոր լեզուի մէջ բնա

խանձաւոր լինէին ազգի լուսաւորութեանը եւ {պատշաճաւոր} խրախոյս եւ քաջալերութիւն տային այն մարդ

ոչինչ չեն կարող առնել, եւ եթէ այսպիսի {պատշաճաւոր} միաբանութիւններ չկային, եթէ ամենի նպատ

է ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ նորա լեզուն {պատշաճաւոր} կերպով ճոխանայ, արմատանայ եւ հաստատուի

եւ կեանքը յարատեւել՝ կորուսանելով իւր {պատշաճաւոր} մատենագրութիւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ըս

ծով է Կոստանդնուպոլիս:. Անդէն ըստ {պատշաճեալ} կարգին ներկայացեալ առ պ. Բույլվեր, դե

հասի ի Կոստանդնուպօլիս: Անդէն ըստ {պատշաճեալ} կարգին ներկայացեալ առ պ. Բույլվել, դե

եկ առնել զայնմանէ զտէրութիւնն Անգլիոյ, {պատշաճեալ} կերպիւ: Պ. Դեսպանն, բառոն Բրունն

ական հրիտակացն, եւ թէ նոյն տեսչութիւնն {պատշաճեալ} եղանակաւ հրամանագրեալ է արդեն ընդհանրակ

ելից եւ մտից եկեղեցւոյն, եգիտ զայնս ի {պատշաճեալ} կարգի, ըստ օրինացն հրամայելոյ, զորմէ

ը, ճանաչել եւ իւրեանց չափը եւ չմոռանալ {պատշաճը}: Մօտաւորութիւնը, առանց բարոյական ե

այթակղեցուցիչ կեանք՝ շատ անգամ զոհելով {պատշաճը}... Դեռեւս 1780 թուականին Պետրոս Հալլ

ագարին ամենայն ինչ ներելի է. օրէնքի եւ {պատշաճի} խստութիւնը թուլանում է այս երկու դիպուա

նորա ֆանտաստիկական շռայլութիւնը, նորա {պատշաճի} գաղափարքը երկար ժամանակ ազդեցութիւն են

սանել։ Այլ զայսմանէ արժան էր խօսիլ ըստ {պատշաճի}, մանաւանդ զի մատենիկն վտիտ ի դաստիարակ

ների հետ, ո՞չ ապաքէն պարտական էր գոնէ՛ {պատշաճի} ընդդէմ չներգործելով, ինքը եւս անխելանա

վածները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝ չէին {պատշաճիլ} այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլորը ներդա

շադիր լինելու տեղին, հանգամանքներին եւ {պատշաճին}, փիլիսոփայութիւն է, որ առնում են եւ ա

երում շատ վշտակիր մարդիկ հարկադրւում են {պատշաճից} ուրախութեան քօղ ձգել իւրեանց դառն կամ թ

եւ ասիացոց եւ այլ վայրենիների մէջ, ուր {պատշաճից} դուրս է համարւում կնիկ մարդերի եւ մանաւ

եւ Լեւոն X-ի շռայլութենովը պակասել էին {պատշաճից}... Իգնատիոսը իւր ուշադրութիւնը դարձուց

արոյականութիւնից, որ երեւում է չինական {պատշաճների} մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօր նոյնիսկ լ

զի Բիւզանդեանց ուսումնականութիւնն առանց {պատշաճօրէն} հայացուցանելոյ, պատուաստեալ ի վերայ հա

մ. Ժողովուրդը հաւաքւում էր Մօտ թատրոնի {պատշգամբին}. Չէր կշտանում նայել նորա Քնքոյշ չքնաղ

ալիր ծոցդ դիր, կամ գնայ համալսարանների {պատշգամբներում} քարոզէ, գուցէ այնտեղ քո արհեստակիցքը հ

Ինչպէս րոպէ մի անցաւ։ Իւրեան {պատող} ծանօթներից Նա կեղծ կերպով միշտ սիր

ժանւում է իմից միայն մի բարակ տախտակեայ {պատով}: Ման է գալիս, բայց, բարձրաձայն խորհե

ուխը քարը տվել է շուն շան որդին, երեսն {պատովն}, իշտե քեզի կարճ ժամկոցի պատասխանն:

այսպէս էլ նորա պաշտօնեայ եւ կուսութեամբ {պատուած} Յեսո՛ւն։ Իսկ այն զարմանալի մարդու՝ Եղ

ինչպէս պատիւ, եթէ գործ են դրվում որպէս {պատուած} եւ այլն, վերացական նշանակութիւն չունին

ընդունելութեան տեղ վարվել, մանաւանդ որ {պատուածը} պատել բայի կրաւոր անցեալի ընդունելութեա

մ էի երբեմն երբեմն տեղեկութիւնք տալ այդ {պատուական} օրագրին, բայց երկբայում եմ, մի գուցէ

ուած է շատ անպիտան: Վանքը ունի շատ {պատուական} աղբիւր եւ մի քանի ծառատունկ, որոնց ստո

ակաց գաղափար: Շատ պատահեցայ գեղեցիկ եւ {պատուական} հոգու տէր մարդերի, որոնք դարձան ինձ շա

16/28 Մայիսի 1859, Բեդուտ-Կալէ: " {ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐՍ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Բեռլինի

նալով մի վաճառանոց, առել էր իւր մօտ մի {պատուական} երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալով նորան եւ

, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս դրախտում {պատուական} Եւ ողջունում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ ինձ բա

ծակ զարկեց, Թափեց արիւնը... ծերի {պատուական} ։ Հայազգի սիրտը ի սուգ համակ

քան թէ ծանօթացուցել էինք ժողովուրդը այդ {պատուական} աշխատութեանը, պատշաճ ենք համարում փոքր

արգացած մանուկների համար, է մի ընտիր, {պատուական} գիրք ընթերցանութեան։ Նորա միջի յօդուած

ել է իւր գրքի մէջ առաւել ընտիր, առաւել {պատուական} հիւթերը։ Եւ Հայոց մանուկը, կամ թո

ալոց ամսատետրակներից մինի մէջ խօսել այս {պատուական} աշխատութեան երկրորդ աւելի ճոխ հատորի վե

ի նպատակ ձգտող ընթացք տալու համար, այս {պատուական} անձը վեր կալաւ այդ պաշտօնը եւ տարժանաւո

րը գնում են վաճառականներից մարգարիտը եւ {պատուական} հանդերձները, որ ամեն երեւելի մարդոց մէ

, ուղարկեց այս թուղթը բարեսէր, մեծ եւ {պատուական} նախարար Մամիկոնեան Համազասպի) ձեռքով

տարացած, կորած եւ շուարած որդիքս։ Այս {պատուական} մարդը միտք է արել, որ Փարպեցու Պատմութ

կը լինէր երբեւիցէ բռնուած։  Այս {պատուական} Մերհուժանի կամ Մեհրուժանի անունը պէտք չ

ւրս եկած ուրացող Մեհրուժանների հետ։ Այս {պատուական} Մերհուժան Արծրունին՝ երանելի Աղանի եղբա

մոռանալ, որ այդ անուններով շատ ընտիր եւ {պատուական} մարդիկ են եղել, եւ ազգի եւ եկեղեցու համ

ամից, որ այս նախապաշարմունքի ընդդէմ, իր {պատուական} որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ Թող նման

ր կարդալ, սատանան ասաց. - Նստի՛ր, իմ {պատուական} Բուբանդուս, որ քեզ աւելի հեշտ ու յարմա

իւր գործի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի {պատուական} եւ ազնիւ երիտասարդի անունով, եւ ահա՛ ե

բարոյական եւ այլն: - Քաղաքավարի եւ {պատուական} մարդ կամի՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն `

կանգնեցաւ իւր տեղից եւ չցրեց իւր բաժակը {պատուական}, մաքուր սառն ջրով, ամենեքեան հետեւեցա

ւթեանցն կանոնս առ գրեն ի դարձ փոխարինին {պատուական} ծերունւոյն: Այլ մեզ թուի՝ թէ համանուն

րաւունս հարցանելոյ, եթ է դիտաւորութիւն {պատուական} առնդ էր զազգ Հայոց ի մերումս դարու ուսո

դայ արքայի ": Յառաջ քան զքննութիւն {պատուական} հեղինակիդ եւ մերային եւ օտարք՝ ասացեալ

ել, կամ թէ այլ ինչ՝ գոնէ յայտնի միայն {պատուական} հեղինակին: Ոչ ուրանամք բնասիրութիւն

տեղեաւս չէ տարադէպ եթ է տալ յօժարեսցուք {պատուական} հեղինակացդ լի կշռով զպատշաճ պատասխանին

անէ եւ պղծէ կարապների մաքուր փետուրների {պատուական} սպիտակութիւնը "։ Ահա Յիսուսեան աբ

որպէս թէ հերիք չէր, ինչ եղել էր, այն {պատուական} տապանագրից յետոյ. " Ահա սիրոյ պտուղ

Եւ որպէս թէ հերիք չէր ինչ եղել էր. այն {պատուական} տապանագրից յետոյ. - " Ահա սիրոյ պ

ռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի {պատուական} նամակ առ Madama Christina Granduchessa

ող էր ասել թէ Տարանտելլան ( մորմապար?) {պատուական} հնար չէ, կամ զօրութիւն չունի մորմի խայ

ժամի դռանը հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ {պատուական} են: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է քահանայի

կիւղը մոծակից զրկում է խեղճ միաբանին մի {պատուական} ծառաստանից, նորա զովարար շուքից եւ տեր

ոգիների պատճառ է լինում, որ զրկուեն մի {պատուական} ճեմելիքից: Բնութիւնը այսպէս է խօս

մեր հատուածը, Սօս եւ Վարդիթեր ազնիւ եւ {պատուական} աշխատութեան մասին, որ մեզ շատ մտքերի պ

վ մարգարէից, որ ասում է, թէ. " Ով որ {պատուականը} անարգից հանէ իմ բերանը կը լինի "։) Պ

ն զայս յառաջ նամական միայն ծանուցի հօրդ {պատուականի} զանդառնալի միջնորդութենէ սրբազան հօրն մ

Վերդի երաժշտի բոլոր երաժշտական գործերից {պատուականն} է: - Բայց միտքը ի՞նչ է, - հարցանո

ացոց համար, ինչ որ նա տուած էր նոցա շատ {պատուականներից} ։  Ես յիշում եմ Բարթոլոմէոսեան

ակայն իմ քարոզութիւնքս շատ ախորժելով եւ {պատուականութեամբ} ընդունում էին, ինչպէս մի առողջ վարդապե

իւնեցւոյ՝ որ եւ ժամանակաւ եւ գրուածոցն {պատուականութեամբ} քաջ ի բաց հեռի է ի Մովսիսէ Խորենացւոյ:

կապ շինութեամբ, պատկանում է ժառանգական {պատուամեծար} քաղաքացի եւ Առաջին կարգի վաճառական Հայր

պահել մեր ծիծաղը մի այսպիսի տղայական եւ {պատուամոլ} գործից: Ցանկալի էր իմանալ՝ ինչ է դոցա

Ո՛վ հայոց ազգը իւր շահաստացութեան եւ {պատուամոլութեան} համար երկրից երկիր գաղթեցնելով մի կէսին

ուղքի համար ունեցել էինք մի ամուր քարից {պատուանդան}, որի վերայ աներկիւղ կարելի էր սանդուղք

եր բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր {պատուանդան}, այլ եւ առանց մի ոտք կոխելու տեղ ունեն

կայ աղբիւր, կան քննութեան նիւթեր, որ {պատուանդան} եղան նորա համակարգութեան: Իսկ թէ նորա

թէ նորա փիլիսոփայութիւնը չունի այդպիսի {պատուանդան}, ուրեմն, որպէս բռնաբարուած խելքի արդի

իլիսոփայութեան ճշգրիտ աղբիւրը եւ հաստատ {պատուանդանը}: Ուսիր պատմութիւնը, ուսիր բնութիւնը,

գործ դրած տրամաբանութիւնը լեզուի։ Այս {պատուանդանի} վրայ կամաց կամաց մաքրել, մշակել եւ կոկ

ոկ տեսական աթոռից, ոտք է կոխում իրական {պատուանդանի} վրայ: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ուրի

ռք վեր առէք դոցանից եւ այն բարձրաստիճան {պատուանդաններից} իջէ՛ք հասարակ ժողովրդի մէջ։ Հին լեզուի

դուրս ժայթքելով բերանից։ Պօլիցմէյստերը {պատուանից} տեսանում է այս հանդէսը: Տղան գնում է գ

ող եւ դաւաճանող - եկեղեցական, փառքի եւ {պատուանշանի} համար, թողունք նիւթական կողոպուտը..

ն օտարի տուած պատիւը եւ աշխատեցան դժպհի {պատուանշանների} տեղ կրել իւրեանց ազգութեան անունը, այլ

կարելի է, որ ես իմ պատուանուններով եւ {պատուանշաններով} հաւասար լինիմ իմ եղբոր հետ, որ ոչինչ ո

էր համաձայնելու ընդունել եւս մի այդպիսի {պատուանուն} այնպիսի մարդուց, որ չունէր տալու իրաւո

դերից պահանջողութիւն չունի գուշակողական {պատուանուն} ստանալու: Հրաշքների մասին ասում է, թէ

գեւեց Դմիտրի Դալմաթեան դուքսին թագաւորի {պատուանուն}, այն պայմանով, որ իւրաքանչիւր տարի եր

քում, որ իրաւամբ ստացաւ Բեքրի-Մուստաֆա {պատուանունը} հասարակաց վկայութեամբ, այդ պարոնը, մի

, դու երկու կոպեկով. ոչ միայն ազգասէր {պատուանունը}, այլեւ բոլոր ազգը եւ քո հօր ոսկերքը կը

պիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել յանձին զայդ {պատուանունն}, զոր թշնամիք մեր վերագրեն նմա: Նամ

ազգի մէջ դժուարին չէ ստանալ մեծարողական {պատուանուններ}, որովհետեւ նախ եւ յառաջ տուողքը չգիտեն

եզ: Աշխարհի պատահական կոչումները եւ {պատուանունները} չեն կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ մի

ւրեանց արժանաւորութիւնը, երկրորդ, այդ {պատուանունների} արժանաւորութիւնքը: Հարկ չկայ ասելու,

յ դորա մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես իմ {պատուանուններով} եւ պատուանշաններով հաւասար լինիմ իմ եղբ

ւնեց նորան իւր մօտ պալատական արհի բժշկի {պատուանունով}: Սատանան հանեց տակառից չորս հատոր

օսսիւետի բարեկամ), Անտիոքի Եպիսկոպոսի {պատուանունով} արեւելեան Հնդկաստան եւ Չինաստան ուղարկե

սին եւ Վարդ-խաթունը հերիքացած էր Անզգամ {պատուանունովը}, որ ստացել էր հասարակաց վկայութենով:

եան եւ հայ կանանց ընտանեկան եւ որդիական {պատուապահութեան} ), մենք չենք կարող թոյլ տալ, որ մի մա

ւթիւն, որի տակ թագուցանում էին իւրեանց {պատուասիրական} մտածութիւնքը եւ խորհուրդը։ Ինչ ժամ

ածք Մխիթարեանց, հանելուկ վերտառութեամբ {պատուասիրեալ}, թող զանախորժ կազմուած լեզուին, զոր ի

, որ պարոն Շահումեանցի նման մարդը ճաշով {պատուասիրել} էր նորան: Թէպէտ Թիւթիւնճի-օղլուն շատ ա

լլանդացի կոմս: Իւր երեւելի հիւրը աւելի {պատուասիրելու} համար հրամայեց նա սեղան դնել այգում. ե

Շնորհակալ ենք պատուելի ծերունուց, որ {պատուասիրեց} մեզ ընծաներով, բայց ճշմարտութեան յարգը

եան վերայ ուրախացողքը եւ նորա մեծութեան {պատուասիրողքը} ։ Կրկնապատիկ եղաւ ճակատագրի խորհուրդը, ո

ղանացն կացուցանեն: Եւ առաջնորդ, որ առ {պատուասիրութեան}, կամ վասն այլոյ իրիք ախտի, ժպրհիցի քա

։ Կամենալով դեռեւս խունկ ծխել Խաչատուրի {պատուասիրութեանը}, առաջարկեց, որ ինքը՝ Խաչատուրը, գլո

նչ են մեր աչքում մի քանի կռապաշտ Հայերի {պատուասիրութիւնը} եւ անձնասիրութիւնը, ուստի մաքուր խղճմտ

ւոր գրէ, կամ իւր յիշատակարանին զոհէ իմ {պատուասիրութիւնը}, անձնասիրութիւնը, ինչպէս սովոր է, թո

թիւնն առանց պատշաճօրէն հայացուցանելոյ, {պատուաստեալ} ի վերայ հայկական հոգւոյ, մնաց բազմութե

փիլիսոփայութիւնքը եթէ կամենաս նորա վրայ {պատուաստել} կը դառնայ նոյն բանը, եթէ մտածես մի տու

մենայնիւ պիտի ուզենք միջնադարեան թարախը {պատուաստել} մեր վրայ որպէս նախապահպանողական հնար (

առի ճիւղ կարելի է միայն ապրող ծառի վրայ {պատուաստել}, չորցած ծառի ճիւղը որ կտրես եւ բերես,

մեքենայ է՝ Հայի զաւակի մէջ օտարութիւն {պատուաստելու}, լաւ է մանուկներին տգէտ Հայ մնալ, քան

այդ կեանքի բնական առողջութեան եւ առանց {պատուաստելու} այն ցաւագարական ախտերը նորա կազմուածքի

բերես, ապրող ծառն էլ կտրելով նորա տեղը {պատուաստես}, կամ ապրող ծառը կտրես ու տանես չորցած

կտրես ու տանես չորցած ծառի արմատի վրայ {պատուաստես}, երկու դիպուածումն էլ զուր տեղը կտրեցի

դասութիւնը, նոր լեզուի վրայ ոչ Մարկոսը {պատուաստեց} եւ ոչ Կիրակոսը, բնութիւնը, պատմական դ

Մովսէսի քարոզած պարզ Եհովայի կրօնի վրայ {պատուաստեց} նաեւ մարտադիր եւ ժողովական կանոններ, ո

լ: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ {պատուաստը} ( լաւ է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է

ոնների վրայ խօսել. շատ հոյակապ եւ հեշտ {պատուաստող} բառեր եւ ձեւեր կան այս ու այն տեղ, նաե

ն, կենդանի - ընդհանրութեան լեզուի վրայ {պատուաստուելու}, պիտի ընկնին ճարտար հեղինակների քուրայ

ը, որպէս քաղաքակրթութեան յատկութիւնք, {պատուաստուին} հայկական ընտանիքի վերայ: Վերջին ա

ի կենդանանայ եւ զարթի՝ ապրող ծառի վրայ {պատուաստվելով}, եւ ոչ թարմ եւ զարթուն ծառը պիտի աճէ

են կենդանի՝ ընդհանրութեան լեզուի վրայ {պատուաստվելու}, պիտի ընկնեն ճարտարապէս հեղինակների քո

որութեամբ կամ օտարութեամբ գուցէ բնաւ չի {պատուաստվի} էլ ազգի լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնում ե

46 -1866 1846 1. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ {ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆ} ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԸՍՏ ՀՈԳՒՈՅ Ի

ն եւ Մանուշակը: Տիրեց լռութիւն: {Պատուարի} ժամացոյցի ամէն մի գնալ գալը, ամէն մի զ

ժաբար հաստատուն։ Քո կրպակաց {պատուարք}, որմունք եւ խստապինդ մեծ գրունք Ի

ւթիւնն ընենք, ու այս օրուան ունեցած իր {պատուաւոր} եւ Առաջակայ վիճակովը մերկանդամ ազգին առ

ում է մինչեւ ի սարսափ, երբ մի անգամ մի {պատուաւոր} մարդ, տեսանելով հարսնացու օրիորդը, մի

Ժողովքներով վճռուեցաւ, որ իւրաքանչիւր {պատուաւոր} կին յօժարակամ գնէ այդ ժապաւէնից մի քանի

ժամանակներից հարուստ տան ժառանգը աւելի {պատուաւոր} է, քան թէ մի երիտասարդ կամ նոր հարստաց

: Պ. Յովնաթանեանցը իսկոյն ընդունեց մի {պատուաւոր} դրութիւն եւ, աշխատելով մի փոքր գործուն

ելու պատրաստելով համոզում էր չ'զրպարտել {պատուաւոր} մարդիկը, այսինքն՝ չ'յայտնել, թէ Յիսո

ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել են, {պատուել} են, այժմ մի քանի պարոններ բոլորովին այ

հը կրնայի՞նք կատակէն զատ ուրիշ բանով մը {պատուել}: Թո՛ղ ընթերցողը " Ընծայի " յօդուած

ատաստան պահանջողութիւնքը: Յարգել եւ {պատուել} հանճարը եւ բանականութիւնը ուսած լինելով

բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ {պատուել} եւ թշնամու արժանաւորութիւնը։ Ի՞նչ

էյի բաժակները, բերեց Շահումեանցին. սա {պատուել} կամենալով տանուտէրը առաջարկեց, որ յառա

երը: - Մէք միշտ պարտական ենք հասակը {պատուել}, եւ այս բնական օրէնք է, պատճառ, ծերը

Իմ համար միեւնոյն է մի յիմար մարդու ինձ {պատուելը} կամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է,

Ձեզ, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ յայտնել {պատուելի} ազգի մերում ՚ի միամտութիւն, զի մի՛ նեղ

ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ ԱԲԳԱՐ ԵՒ ԱՌ {ՊԱՏՈՒԵԼԻ} ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս Յետ մեծի կարեկցութեա

րեալ ազգային պաշտօնական եզրակացութեան, {պատուելի} եւ յառաջադէմ անդամք ազգի մերոյ, որք եւ

մի ուսումնարան: Քանի որ այդ քաղաքի {պատուելի} եւ մեր սիրական հասարակութիւնը շինելու չ

Անցաւ տարին... Անցաւ, եւ մեք քո հետ, {պատուելի} ՛ ընթերցող, մի տարով եւս ծերացանք... Ն

լաւ եմ համարում մի փոքր մտածել քո հետ, {պատուելի} ՛ ընթերցող, մտածել Նոր տարու վերայ: Պի

ակապետի որոտընդոստ փողահարութեանը: {Պատուելի} ՛ ընթերցող, ես քո մօտ չեկայ Նոր տարին շ

, իհարկէ, չէք կարող հասկանալ սորանից, {պատուելի} ՛ ընթերցող, որովհետեւ ես եւս չհասկացա.

որում, ինչպէս վաղուց յայտնել եմ ձեզ, {պատուելի} ՛ ընթերցողք, մի հօրեղբայր ունիմ, որ մի

ղարկել, որ ե՛ւ իւրեանց, ե՛ւ ինձ, ե՛ւ {պատուելի} ընթերցողներին ժամանակի զուր կորուստ չլի

օր Թիֆլիզում տպուած գրքերը, նոյնպէս եւ {պատուելի} " Մեղուի " տպագրութիւնը կարող են ստուգե

ի օգտի համար: Ինձ պատահեցաւ խօսք բանալ {պատուելի} կառավարչի հետ, թէ կարո՞ղ էին արդեօք բո

տոյգ պատճառը մեք չկարողացանք հասկանալ: {Պատուելի} թարգմանիչքը ասացին, թէ աւելի դիւրագին

ւնակել սկսուածը, եւ այս է պատճառը, որ {պատուելի} թարգմանիչքը յառաջ էին բերել տպագրապետին

ակագիրը՝ " Ընծայ ": Շնորհակալ ենք {պատուելի} ծերունուց, որ պատուասիրեց մեզ ընծաներո

իւնը: Որպէս հնութեան յիշատակարան՝ {պատուելի} է մեզ այս հրատարակութիւնը եւ այն ազգայի

ւնով կիսամսագիրը: Ազգային արգոյ եւ {պատուելի} եղբայրակիցք՝ Պ. Թիւյսիւզեան, Պ. Քեա

այն բարոյական պարտականութիւնը, որ մեր {պատուելի} թղթակիցը դնում էր մեր վերայ, եւ հոգւով

տարել, առանց վերստին ծանրաբեռնելու իւր {պատուելի} անդամքը: Ես մտածում եմ, որ Տաճկաստանի

տութեան սերմը: Եւ մի՞թէ կարծում են մեր {պատուելի} վաճառականք, թէ Մէնչեստրի, Մարսէյլի կա

, այլովք հանդերձ: Այսու գործողութեամբ {պատուելի} Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ ատել

ն, ի վարդապետութիւն Յիսուսի Քրիստոսի: {Պատուելի} Այվազովսքին պատրուակ ինքեան առադրեալ զա

նով աւելի իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի {պատուելի} դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ մի վանցի

նդհանրութեան առաջեւ: Լռութիւն... {Պատուելի} Այվազովսքին մեր մինչեւ այժմ գրածների հա

Ի ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ ՅԱՌԱՋԱԲԱՆԸ Մեր {պատուելի} հայրենակիցքը, շատ անգամ լսելով ազնուամ

գատին արժան է իրաւունք տալ, իհարկէ մեր {պատուելի} հեղինակքը իւրեանց ընթացքը կը յարմարեն ժ

ւրդը չէ կարող նոյնպէս գնալ V դարը՝ մեր {պատուելի} XIX դարու հեղինակութիւնքը կարդալու։ Նա

ցել է եւ մնում է նորա ազդեցութեան տակ։ {Պատուելի} հեղինակները, բացառութիւն կամենալով լին

"։ Դպրոցական աշխատութենով, որ մեր {պատուելի} հնասէր հեղինակքը համարում են, թէ կարել

, այդ օտար դպրութենների շնորհն է։ Եթէ {պատուելի} հեղինակների ընթացքը այսպէս շարունակուի

էս, որ ամենից հարկաւորն է, մինչեւ մեր {պատուելի} հեղինակները, դպրոցական փառքը յետ դնելո

կորդների լոյսը՝ խաւար։ Ցաւում եմ, որ {պատուելի} հեղինակը չէ՛ կարողացել գո՛նէ մասնաւորապ

տ եւ շատ անուսումն մարդիկ, ինչպէս նաեւ {պատուելի} Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին ես ինքս

նք մեր յօդուածին մի այսպիսի յառաջաբան, {պատուելի} ընթերցողքը, կ'իմանան՝ սկզբից մինչեւ վ

ք՝ մեղաւո՞ր է մեր ժողովուրդը, եթէ մեր {պատուելի} սխօլաստիկները հասկացրել են նորան, թէ կ

ի մասին խնդրում էր իւր եւ մեր բարեկամ, {պատուելի} բժիշկ Յարութիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանի

. Մկրտիչ Սարգիսեան Սանասարեանցին։ Այս {պատուելի} եւ ազնիւ հոգով, մարդասէր Հայկազնը տեղե

սարդ մարդը, որքան շատ խմէ, այնքան շատ {պատուելի} է նա, այնքան փառք ու պարծանք է նորա հա

ինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ իմ {պատուելի} ազգասէրը հանգիստ թող նստի տանը, նորան

երկութիւնը ծածկելու համար: Իմ ազգասէրը {պատուելի} է միայն նորա համար, որ օդով ամենայն բա

եւս անարգւում էր: Մի՛ վրդովուիք, {պատուելի} ընթերցողք, այս պատկերը պատկանում է պ.

կուրծքը բաց կարած ասելով, մի՛ իմանար, {պատուելի} ընթերցող, թէ երեւում էր նրա կուրծքը,

, թէ գնում եմ այնտեղ, գնում եմ մի քանի {պատուելի} ծերունիների հետ տեսութիւն առնելու, կամ

բոլոր զգայարանքը լսելիք դարձան: {Պատուելի} Թիւթիւնճի-օղլու. Ինքս փոքր ինչ տկար

յդ տեսակ կառավարութեան հետեւանքը՝ չորս {պատուելի} վարդապետների վերադարձը դէպի իւրեանց ծնո

նդիր ազգային մատենագրութեան: Խնդրեմք ի {պատուելի} հնասիրացդ իբրու յապացուցութիւն մերոյս ո

հին հայկաբանութեան: Զարմանք այս են զի {պատուելի} հեղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր ժամանակի ո՛

եան, ցաւ է ինձ խոստովանել աստանօր, թէ {պատուելի} իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝

եղեւ ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [{պատուելի} հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի լեզու, [զ

ս իւր, անդր քան զչափն ճոխաբանութեամբ: {Պատուելի} Հարք Մխիթարեանք, ի թիւս այլոց հեղինակա

փոխանորդ Քրիստոսի եւ գահակալ Պետրոսի, {պատուելի} Չամչեանն ըստ քմաց նկարագրէ որպէս ինքն կ

եօք հաւատալ այսմ ի 19-երորդ դարում, թէ {պատուելի} հարք Մխիթարեանք ինքեանք իսկ ո՛չ տեսանեն

ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի լեզուն, այլ եթէ {պատուելի} Մխիթարեանք, ընկալեալ զինքնակոչ ազգասէր

մօթալի գործ իւրեանց: Այսուհետեւ տեսցեն {պատուելի} ազգակիցք մեր՝ զնպատակ լատինացեալ միաբա

սոյ " Նոյեան աղաւնի " եւ " Մասիս ", եւ {պատուելի} հեղինակաց օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր

ւի մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուցեալ յաղագս {պատուելի} Մխիթարեան միաբանութեան տեղւոյն, եւ կամ

անականի գործ, վասընորոյ տեսանել տեսցեն {պատուելի} հայրենակիցք մեր զջանս եւ զվաստակ Մխիթար

ռովմէական քաղց Հայկական արեամբ: Տեսցեն {պատուելի} հայրենակիցք մեր եւ մի յուսասցին ի մրրոյ

առանց զարձակավայրս ծովուն թեւակոխելոյ: {Պատուելի} հեղինակդ, չգիտեմք թէ վասն էր, միթէ յա

է արդեն զաչս դարձուցանել յաշխատութիւնս {պատուելի} Մկրտիչ Էմին՝ վերատեսչի Տեարց Լազարեանց

ս առ լեզու մեր եւ առ գրականութիւն, այլ {պատուելի} հեղինակդ, զարմանամք թէ ուստի առեալ զբա

ն միայն գիտէ՝ ոչինչ գիտէ ": Տեսցեն {պատուելի} իմաստունքն Հայոց զԵւրոպիոյ լուսաւորութի

րոյ ականատես վկայք են եւ քարոզք ինքեանք {պատուելի} հնասէրք ցայն վայր, զի որ եւ է Հայ ուրա

նորա գրուածս ի լեզու Հայ. մի՞թէ չգիտեն {պատուելի} հեղինակք մեր, թէ այն օտարացուցիչ զօրու

, որպէս առ ամենայն ազգս եւ առ մեզ, զի {պատուելի} հեղինակք բամբասել զժողովուրդն առ անուսո

ւրդն մեր անմասն գտանի ի կրթութեանց, զի {պատուելի} հեղինակք մեր խօսին վասն նոցա Սինէական հ

ն եւ զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ զլեզուն: {Պատուելի} հնասէրն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց յաւ

րութեանս, եւ զկնի կամակոր ընդդիմութեան {պատուելի} հայկական իմաստնոց, հրամայեալ լիցի զաչս

մարց. ի հարկէ բարւոք յոյժ լինէր, եթե {պատուելի} հայրենակիցք մեր ազգասիրաբար խնամ տարեալ

չ չիք այս ամենայն, խորհուրդ սուրբ տանք {պատուելի} հայրենակցաց մերոց գոնէ ուսուցանել դստեր

լի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք թէ {պատուելի} հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ ժամանակաց

գտանիմք մեք: Չեմք նոյնպէս ապացոյցս թէ {պատուելի} հայրենակիցք մեր ընկալցին զգրածս մաքուր

Նոյ նաւապետից: Մէկ ամսից յետոյ, {պատուելի} վարժապետս այբբենարանը տուեց կարդալու.

ուեցաւ ինքը Շամիլը դէպի Ռուսսիայ: {Պատուելի} առողջամիտ ազգակից, գիտեմ, որ կը ցանկա

ազատ է միջնադարեան լուծից, քան թէ մեր {պատուելի} գրագէտքը: Միջին դարերից յետոյ մինչեւ ա

անթէն ազատ չեն անկատարութիւններից. մեր {պատուելի} փիլիսոփայքը մի՞թէ այս էլ չգիտեն: Պէտք

արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ {պատուելի} պարոնները ինչ ժամանակ կամենում էին իւրե

հակառակ ինչ որ կայ նոր լեզուի մէջ։ Այդ {պատուելի} պարոնները եթէ փոքրիշատէ ուղիղ տեսութիւն

ռ լեզուի մէջ այն բառերը, որոնց փոխանակ {պատուելի} Նազարեանցը գործ է դրել հին բառեր, թող

ն երբեմն մեծ մարգարէի հաւատարիմքը: Այս {պատուելիու} կրօնափոխութիւնքը հետեւանք է քաղաքական գ

ագրութենէ, կամիմք լսել. թո՛ղ խօսեսցին {պատուելիքդ}: Բայց ցորչափ դոքա լռութեամբ միայն խոստ

ասկանային, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս եւ {պատուելիքդ} այդոքիկ միով միաբանական հոգւով գուն գոր

րով կամ քննութեններով ձանձրացնել եւ այս {պատուելիքը}, որոնք առանց տարակոյսի ախորժակ չունին

ն մինը նոցանից երախտագիտական արտասուքով {պատուելու} էին քո գերեզմանի հանգիստը: Դու ասում ե

դ հոգեւորներից մինը իւր լաւութեան համար {պատուելու} եւ սիրելու, իսկ միւսը, իւր վատթարութե

ակաւոր, մէք հրաման ունինք Աստծուց ծերը {պատուելու}: Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացաւ եւ մի փ

է բոլոր հայասեռ կանանց եւ օրիորդների, {պատուեն} իւրեանց կոչումը եւ այնպէս մի կողմից բար

շեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ զի յիշեսցի եւ {պատուեսցի} նովին յիշատակ կենարար յարութեան Տեառն:

ամութեամբ յանձն առաւ կատարել իւր պարոնի {պատուերը} ամենայն ճշտութեամբ: - Մուրհակը, ո

ւր բոլոր կեանքումը կատարելու էր հօր այս {պատուերը}, բայց հարկը ի՜նչ բաներ չէ ստիպում կատա

իրոջ մի խօսքը եւս մոռնալու, կատարում է {պատուերը}: Մենք գիտենք, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ

աղագաւ չէր ասում, որ ես իմ վերակացուի {պատուերն} միայն լցուցել եմ: Չորրորդ, դիցո՛ւք թէ

շինել այն վարդապետը, որ անցեալներումը {պատուեցաւ} Հռովմից իւր ազգայինքը եւ իւր ազգի երախտ

էրը հիւրին պատիւ տալու, հի՞ւրը պիտոյ է {պատուէ} տան տիրոջը: - Չէ՞, - ասաց Շահումեան

ունք է ստանում, որ լուսաւորեալ աշխարհը {պատուէ} իւրեան, որովհետեւ չէր կամեցել իւր մէջ

, յանձն արար որդւոյ իւրում, յիւր անուն {պատուէր} տալ օրէնսգիտին այնմիկ, առանց ամենայն զ

, թողու զայն որդւոյ իւրում Յովհանջանի, {պատուէր} տուեալ նմա գուն գործել աճեցուցանել զայն

ը, Պօլսից ելանելու ժամանակ երդմամբ չափ {պատուէր} է տուել ազգին՝ անօգնական չթողուլ դպրոց

նա Չդարձնէ կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր {պատուէր}, - Ադամն ասում է յուզեալ, - Միթէ միշտ

սիրտ մի՛ տացէ. " Ընդէ՞ր բնաւ ինձ {պատուէր} Կրկնի, ասէ նախահայր, Չէ՞ ի

ւիրի, եւ զի՞նչ պատճառ անարիւն զոհիս: {Պատուէր} ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ նորա ընդ

ոյ Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ զայս {պատուէր}, եւ ահա հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն

ավարութիւնս եւ անձինս կատարել զհրամանաց {պատուէր} քաջափայլ նախարարին, յաւելեալ ի հրովարտ

իցի Տերութիւնդ, ո՛չ միայն Այվազովսքւոյ {պատուէր} տալ պատկառ կալ խոստովանութեան մերոյս եկ

նել իւր ձայնով: Հեզիկ հողմին {պատուէր} կը տամ, որ առաւօտ, երեկոյ Փչէ քաղ

. Ապա թէ ո՛չ, ահա սուրս... ինձ {պատուէր} Sուել են քեզ սպանանել. ի՛նչ առնե

ցնեն այս գաղափարին: Երրորդ, սաստիկ {պատուէր} տալ բոլոր եկեղեցականներին, առանց աստիճ

րա: Ձերում հրամանի անսան տպագրատունք, {պատուէր} տուք եւ կատարեսցի վաղվաղակի, զամենայն

րպէս մի բարեկամի խորհուրդ, եւ ոչ որպէս {պատուէր} կամ խրատ, ես առհասարակ սովորութիւն չու

աղավաճառի հետ... Ուրեմն այդ Աստուծոյ {պատուէր} կատարե՞լ է, քա՛ւ լիցի: - Ճշմարիտ է

, յորում ոչ այնքան Աստուածայնոյն պաշտեն {պատուէր} հրամանի, որքան դիւրագայթ եւ սխալական մ

ն այդ բովանդակութեան: Ասես թէ մի իշխան {պատուէր} է տուել իր ծառային եւ ծառան, առանց տիր

ր սիրտը յղացել էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի {պատուէրը} իրագործել, թէեւ ինքը այդ մարդը ստորասա

ր անտես առնել Աստուծոյ ձայնը, Քրիստոսի {պատուէրը} ։ Շատ օրինակներ կան պատմութեան մէջ, որ

, յայտնեմ, զի այս է իմ վերջին կամք եւ {պատուէրն}, որպէս ահա վասն հաստատութեան չորք թուղ

քն եւ սամատեարքն, այսինքն ի նմա յիշեալ {պատուէրն} եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն

ւմն: Ի յաւարտմանէ գրեցեալ կտակոյս {պատուէրն} իմ այս լինիցի, զի մի՛ ոք ունենայցէ իշխ

ում էր սերովբէն Կամակորին այդ արու, Զի {պատուէրն} էր Արարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի

իւր կինը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ խիստ {պատուէրներ} տալով իւր կնոջը զգուշանալ իւր առողջութե

նեւին, եթէ մի մարդ չէր պահում Աստուծոյ {պատուէրները}, որ Աւետարանի մէջ քարոզւում են Քրիստոս

, Բէգզադէն տալիս է ուրիշներին հետեւեալ {պատուէրները}: Գանչում է իւր գործակատարը, այսի

հովայի որոտները Սինայի գլխից եւ Մովսէսի {պատուէրները} այնքան ազդեցութիւն չունէին մի խումբ իսր

երեւին, այսպէս էլ իմաստուն եւ Աստուծու {պատուէրներին} տեղեակ մարդիկը, Ղազարի գիտութեան մասին

ւ դիւրամարս էին, բայց դու չնայելով այդ {պատուէրներին}, այլ կամակորուած միանգամայն, տուեցիր

եսին հազարաւոր մարդ սպանեց իւր բժշկական {պատուէրներով}, որի համար եւս մարդիկ անուանեցին նորան

խնամել: Գ. ՀԱՏՈՐ. Երրորդ {պատուէրս} յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, զի ամենայն

հուան իմ։ Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ {պատուէրս} յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, թէպէտ եւ հ

իւ է ձեզ։ Բայց ագահութիւն մի՛ արէք այդ {պատուի} մէջ, մի փոքր բաժին տուեցէք նորանից եւ

ցանով չես բաւական, Տե՛ս իմ երկու {պատուի} նշանքը: Դու ի՛նչ կենտրոն ե

ոցայ միջի նախագահ մարդերը կարդինալը իւր {պատուի} մեծութեամբ, իսկ հոգատարքը իւրեանց հարս

ենեցուն սիրտը շահել. այս ընդդէմ էր իւր {պատուի} աստիճանին: Ամենեցուն վերայ իբրեւ հասար

իրուած տաճարը կանգնեցուցած էր Ալքիմիայի {պատուի} համար. ոմանք, թէ այդ գիտութիւնը վեր է

նա չունի մի ազնիւ զգացողութիւն անձնական {պատուի} մասին, պատճառ, մինչեւ անձնական պատիւը

ւ բարձրանալ, հասանում է մինչեւ միմեանց {պատուի} ձեռնամերձ լինելու, ծերը ազդում է երիտա

չքը հանա. Հայի ազգին օգնելով, Փառք ու {պատուի} տիրանայ: Մենք աւարտեցինք մե

Նա եւս մեզ կը մոռնայ, մեր յիշատակ չի {պատուիլ}, Մեզի պատած կոշտ հողը չի ցօղիլ աչ

արմանալի հանգամանք հասուցել է դորան այդ {պատուին}: Նա այց ելանելով եւրոպական համալսարանն

եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, {պատուիրան} եւ միակ նշան՝ որով ճանաչիլ ունէին հետե

րպէս տեսանի եւ յայսմ ( երես 79), մինչ {պատուիրանազանցութիւն} համարի, եթէ ուրուք չիցէ պաշտեալ զկիրակ

ու կնոջ իւրում զգումարն վերասաց, նովին {պատուիրանաւ}: Ըստ ասելոյ պ. Աբգարեանց եւ այլոց

, այլ եւ զանց արարեալ գլխովին զերկրորդ {պատուիրանաւ} - զտասներորդն կիսէ ի լրութիւն թուոցն,

իւն հետամուտ լինել: Ուստի զայսմանէ ըստ {պատուիրանի} Ձերոյ տուեալ զայսչափ տեղեկութիւն, խնդր

չինչ անծանօթք Ձեզ, սակայն ըստ բերանացի {պատուիրանի} Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի լեզու բնիկ մեզ,

ն իմ համեմատ իմ ներքոյ գրեալ Բ հատորեալ {պատուիրանին} ։ Բ ՀԱՏՈՐ. Երկրորդ պատուիր

րն բաժանեսցեն համեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ {պատուիրանին}: Արդ դարձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ Սու

5, թարգմանուած է գլուխ. " Քանզի գլուխ {պատուիրանին} ", - To dé telos paraggelias։ Նոր լեզ

ն: Յետ այսորիկ այժմ իմ վերջին կամքս եւ {պատուիրանս} յայտնեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ մանա

Ե. ՀԱՏՈՐ. Հուսկ յետոյ այժմ հինգերորդ {պատուիրանս} յայտնեմ ամենեցուն, զի ի լրութիւն եւ ի

ցին ի փառս աստուծոյ կատարեալ աստ զգրեալ {պատուիրանսն} իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից ի

քանզի մկրտելոյն ի Քրիստոս չի՛ք խտիր: {Պատուիրանք} քրիստոնէութեան ո՛չ թուլանան վասն որոց ս

րգի էին այն միջոցին առաւել քան Աստուծոյ {պատուիրանքը}, ) քարոզեց ճշմարիտ Աստուածը հոգի եւ

ովանդակութենէ գրութեան պ. փոխարքային, {պատուիրեալ} էր իրազեկ առնել զայնմանէ զտէրութիւնն Ան

յն: Գեներալ Պրօկուրօրն առ այս բողոք {պատուիրեաց} յիշեալ օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն ե

ին վեհափառութիւն հաճեցաւ կոնդակաւ իւրով {պատուիրել} Սինօդին պահանջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս

ւրախացել է՝ լսելով, իբր թէ հօրեղբայրս {պատուիրել} է ինձ ներս չբերել Յիշատակարանիս մէջ Պ.

մեծ ցաւս: Ինձ հայր Վոյլպին {պատուիրել} է խիստ սաստիկ ` Տօն օրերում մարդ չ

ծ կամ տպած չէին: Այս տեսակ պաքսիմատներ {պատուիրել} էր նորան պալատական արհի բժիշկ, երեւելի

իսուսեանների խորհրդով։ Հայր Վարադը {պատուիրել} է այս մարդին պաս պահել այս սուրբ գործը

ամենայն բան, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ {պատուիրելով} քննել նորան։ Այս երկնային եւ աստու

կեմ, որ է այս. Ա ՀԱՏՈՐ. Առաջինն {պատուիրեմ} կտակակատարացն իմոց, զի թաղեսցեն զիմ մա

ւիրանին։ Բ ՀԱՏՈՐ. Երկրորդ {պատուիրեմ} կտակակատարացն իմոց, զի Ստեփաննոս Յարու

դարձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ Սուզային {պատուիրեմ}, զի ի վերն յիշեալ սոցա խարջին եւ այլն

ղքատքն ՚ի մխիթարութենէ զրկուին, ուրեմն {պատուիրեմ}, զի իմ կտակակատարքն այսպիսի հաւատարմաբ

վեց սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս {պատուիրեմ}, զի նոյն մապլաղովն ի նոյն բանտումն եղե

տուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս եւ ահա {պատուիրեմ} յիշեալ իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճ

" Անխի՛ղճ. ինձ սուրբ Հայրը {պատուիրեց}, Տօն օրերում հոգի չկորուսանել "

ը. այս պատճառով պաշտօնական հրովարտակով {պատուիրեց} տալ իւրեան նոր-նոր գրեր, հին եւ ամենախ

ր ինչ հանգստացել էր պ. Յովնաթանեանցը, {պատուիրեց} գործակատարին, շտեմարանի պատուհանների կ

քառասուն փուդ արճիճ... - Սաստիկ {պատուիրեցի՛ր}, որ ոչ ովին բան չասեն: - Այո՛, ա

ւթեամբ հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում եւ ( {պատուիրէ} Թադթէոս եպիսկոպոսն), գրել, " թէ զաւա

Վճիտ ի սէր՝ Զոր ցանգ եւ Գիր {պատուիրէ}, Հրեշտակն մեր Սիրէ զկոյսն ի

՛ւ Յոյներին, ե՛ւ Հրէաներին եւ վերջապէս {պատուիրում} է Հայերին ամենեւին չխօսել այդ մասին: Ե

բարեպաշտ Հայը: Վեցերորդ՝ Բէգզադէն {պատուիրում} է իւր մի գործակատարին, որ նոյնպէս շատ

ի համար վարձուած սայլորդները, նոցա եւս {պատուիրում} է, որ չհամարձակուին ապրանքների հետ վեր

տք է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում եմ եւ {պատուիրում} եմ, որ մշտապես հաւատարմաբար հետեւող եղ

: Վճիտ սիրով անբասիր - Ինչպէս Գիրքն է {պատուիրում} ` Մեր սիրավառ հրեշտակն իր Կոյսին սրտա՜

ը, սաստիկ զգուշացնելով առաքեալիներին, {պատուիրում} էր, թէ երբ ամեն ինչ որ հարկն է կատարէք

անում ենք առաջնորդի հրամանը, որ սաստիկ {պատուիրում} է ուշի ուշով քննել հաշիւները, որպէս թէ

որ գայթակղեցնում էր մեզ, նա դրականապէս {պատուիրում} է "կտրել եւ դուրս ձգել այդպիսի գայթակղե

ր զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս. եւ ընդ {պատուհա՛նն} վանդակաւ կանխեցայ ընդ պարիսպն, եւ փախե

էլ բարապանի հետ, որպեսզի վերջինս փակե {պատուհանը}, որտեղից քամի էր փչում, բայց մի՞թե Պո

բերեց, բայց անձրեւից գիճացած եւ ուռած {պատուհանը} չբացուեց ամենեւին, Մանուշակի քնքուշ ձե

արծաթափայլ ճառագայթները խաղում էին տանս {պատուհանի} ապակիների հետ: Կապոյտ երկինքը զարդարու

ի Մանուշակից, որ միայն մնացած նստել էր {պատուհանի} տակ եւ կարում էր իւր կարը: Տան լռու

աչքերով նստել էր իւր տեղումը Մանուշակը {պատուհանի} տակ, երբ որ բակի դուռը բացուեց ու փակո

նուամենայնիւ կարում էր իւր կարը, նստած {պատուհանի} տակ: - Ողորմութիւ՜ն արէք, ողորմաթե

մաթեօ՜լն արէք, - ասաց մի ձայն փողոցից, {պատուհանի} տակում: Մանուշակը դուրս նայեց պատո

ովոր ուրախութենով, նստած էր իւր տեղում {պատուհանի} տակ եւ կարում էր իւր կարը: Թիւթիւնճ

ւռը բացուեց ու փակուեց, նա աչքերը ձգած {պատուհանին} մի արհամարհական ձեւով նայում էր պարոն Մ

ին ջերմությունից։ Ռ[ոմյուրի] ջերմաչափը {պատուհանիս} վերա ցույց է տալիս միշտ 48+. ցնծա՛:

սկսում եմ իմ պատմութիւնը, գտանւում էի {պատուհանիս} մօտ մի տաղտկալի միայնութեան մէջ, որ շա

իջոցին, մի քանի այդպիսի գրքեր ընկած են {պատուհանիս} վրայ, մեզ սարսափեցնելու համար: Թէպէտ

գացմունքներով լցուած Թփթփում էր ` {պատուհանից} աչքս դէպի դուրս ձգած: Ահա՛ պայծառ

աղջիկ, որոնց մասին յիշեցի վերեւումը, {պատուհանից} տեսել էին կոմսի մտանելը նոցա տուն: Հայ

ասելով Մահտեսի Թովմասը մատով ցոյց տուեց {պատուհանից} մի տուն, որի բնակիչը ծանօթ է արդէն իմ

ահասակ դստերքը երբեմն այս եւ երբեմն այն {պատուհանից} կարող էին մի անմեղ հայեացք ձգել անցաւոր

հանի տակում: Մանուշակը դուրս նայեց {պատուհանից} եւ տեսաւ մի աղքատ պառաւ կին: - Ողոր

որ երկու լաւ հագնուած մարդիկ նայում են {պատուհանից} եւ նշանացի են առնում, որ դուռը բանայ:

կոս III-ը, լսելով այս աղաղակը, կանչեց {պատուհանից}, որ բաց էր. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. ի

նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի {պատուհանիցս} դէպի դուրս: Աչքս ոչինչ այլ բան չէր տես

ւ մի անսովոր աղաղակ, Իգնատիոսի սենեակի {պատուհանները} դուրս ընկան, Սատանայն, որ մինչեւ այժմ

ցը, պատուիրեց գործակատարին, շտեմարանի {պատուհանների} կոտրատուած ապակիների տեղ հաստ թուղթ կպց

ր կացաւ տեղից, ճրագ վառեց եւ ցած թողեց {պատուհանների} սպիտակ կը տաւեայ վարագոյրները: Տիկին Թ

քարերով աշխատես դարձեալ երդիկով, առանց {պատուհանների} եւ հողէ յատակով տուն շինել, ինչպէս նախ

այն երկնակամարի օդը, այլեւ իմ ողորմելի {պատուհաններիս} ապակիքը, որ ներկել էր ժամանակը ծիրանի

: Ես մի դրացի ունիմ, ահա, այս կապոյտ {պատուհաններով} միայարկ տանն է բնակւում, - այս ասելով

լ համեմատ մտքի մեծութեանը, բ) կիսափակ {պատուհաններով} սենեակի մէջ նստել փակուած ( januis ac f

ւնների բառանչելուց: Այս եւ այն բաց {պատուհաններում} երեւում էին կանանց եւ աղջիկների կերպարա

կա՛մ անոնց համար վանք շինէ ու երկաթեայ {պատուհաններուն} առջեւն ալ մէյմէկ զինուոր կայնեցնէ, եւ

աքի ծայրումը. շինուածքը փայտեայ, երեք {պատուհանով}, որ նայում էին դէպի ցեխոտ փողոցը, որո

նէի, անշուշտ, թէ ինչպէս փոքր Տրիանոնի {պատուհանում} դրւում էր թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհ

ւմը: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ ( III) {Պատուհանում} նստած միայն զմայլում է իմ հոգին,

ամանակ պատկանում էր երկու փողոցի. նորա {պատուհանքը} նայում էին դէպի արեւելք եւ արեւմուտք:

նձրանալ, բայց մի այդպիսի տան մէջ, որի {պատուհանքը} նայում էին դէպի զանազան փողոցներ, երբէ

էն։ Համայնաջինջ ջուրց ողող աստուածառաք {պատուհաս} Զնոյ հանդէպ իմ աչաց պերճ ընտանեօք

յսպէս էլ ես, իմ գործերի համեմատ արժանի {պատուհաս} ընդունեցի ահա, եւ խոստովանում եմ հրեշտ

Հայի վերայ պարտականութիւն կայ պատժել եւ {պատուհասել} բերանով եւ գրչով ազգի պակասութիւնքը, հ

յաղթութիւն կամի ստանալ ձեր վերայ, այլ {պատուհասել} ձեզ, ըստ որում, ձեր ժողովրդի անօրէնու

մի առաքինութիւն եւ դարձեալ, պատմել եւ {պատուհասել} մի չարագործութիւն: Բայց չարագործը եկեղ

ոյ ձեռքին մի գործիք է, չարագործ մարդիկ {պատուհասելու} համար: Ասածիս ապացոյց քեզ ջրհեղեղը, ի

այդ պառաւը իւր վայրիվերոյ խօսակցութեան {պատուհասը} ընդունեց մի կտրիճ բանասէրից մի բազմութե

ո՞ւր ես գնում, չե՞ս տեսանում Աստուծոյ {պատուհասը} քո գլխի վերայ։ Գնա՛ լցուցանել քո պիղծ

ն՝ մունջի արտասուելի վիճակը է ամենամեծ {պատուհասը}, որին կարող էր ենթարկուել մի մարդ։ Կո

արկութիւնը իջեցնելուն համար։ Ո՞ր բանի {պատուհասի} համար, Տիրոջ ժողովրդից քսան եւ չորս հա

եկեղեցական, չարաչար արբեցութեան համար {պատուհասուելուց} փախչելով, իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի

կանային եւ կը գայթակղուէին, օր ըստ օրէ {պատում} էին ազգերի միտքը մարդագիր չնչին եւ սնոտ

ող կաշիերես համախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ {պատուոյ} արժանի էր: Ասոնց ամենը մէկ դի:

Մերուժանն Արծրունի, որ թագին ցանկացեալ {պատուոյ} ՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ Պարսից արքայի

այելով նմա որպէս իւրեանց ծառայի, այլ ի {պատուոյ} ասպարէզ հրաւիրելով զայրն գիտնաւոր եւ քա

ժամանակ դեռ չէ անցել, Երբ նա փառքով ու {պատուով} Ման էր գալիս փողոցներում Իւր սեպհական կ

նի հոգատարքը, որ առաջին անգամը այսպիսի {պատուով} եւ գովաբանութեամբ նորան ներկայացուցին ծ

, որովհետեւ նա իւր արծաթով եւ աստիճանի {պատուով} հեշտ կարողացաւ մի քանի շահասէր մարդիկ բ

րից։ Մի մեծատուն մարդու մարմին մեծարել {պատուով} ու յարգութեամբ, նորա մահից յետոյ, դժո

ինուածքն եւ պարտ է տալ զարժանի իրաւունս {պատպանութեան} Ադմինիստրացիօնին, զի թուի թէ կառուցեալ

ահի լուրը Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ սա {պատռեց} իր շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին

ի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: Այս նամակը {պատռեցի}, չուղարկեցի: 11-ին առողջութիւնս թէեւ

յից Նախիջեւան նամակ հասուցանելը եւ դորա {պատսախանը} Կալկաթա ստանալը կարոտ է գոնե հինգ ամիս

ւ դէպի սարերն էի փախչում ես, նոցայ մեջ {պատսպարան} որոնելու իմ թշուառութեան երեսից: Իմ մի

, թողել էր իւր դարանը եւ լաւ էր համարել {պատսպարան} գտանել անմարդացած փողոցի մէջ: Ճշմար

, ինքզինքը Մխիթարեանց զօրաւոր անուամբը {պատսպարեր} ու պատասխանատուութեան հրաժարականն ելեր

նայիլ, միայն թէ մի բան գտնէ, որի մէջ {պատսպարէ} իր անձը ու չպաղի սատկած ձուկի պէս, քաղ

միք յաւելացնել, այլ հաւատի պաշտպանք եւ {պատսպարողք}: Վարժատուն ասած բանդ, ճշմարիտ է, ուս

ց գետինը, Ամենայն մարդ մտաւ իւր տուն, {Պատսպարուիլ} ցրտիցը: Ժամի դռնում դողդողալով Կանգնած

վ առավել նորա հոր երեսը. թող հայրը մնա {պատված}, իսկ որդուն պիտո է խնամ տանել, զարգաց

եւ առածներ, որոնցից մի քանիսը Խորենացի {պատվական} ծերունու միջնորդութենովը կամ այլ ոսկեփո

տ հորս անունով եւ խնդրել էի, որ թե այդ {պատվական} տղան գար Նախիջեւան, նորան մեր տունը տա

ոսկվայի մեջն 31. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ {ՊԱՏՎԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Սիրո ողջո

Մնաս բարյավ եւ ողջ եղիր. սպասում եմ {պատվական} նամակիդ։ Քեզ միշտ հոգով ու սրտով բ

նել տվի: 32. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {ՊԱՏՎԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Մեծապատիվ

անա առնել: Ողջունեցեք հատկապես ձեր {պատվական} եղբայրը: Մնամ խորին հարգանք Խ.

ւսի հաշվին։ Վերջապես, ավելորդ է խոսել {պատվական} ծիրանագույն ներկի ստացման մասին, ծծմբա

ն աշխարհաբարին) վեվով դրինք, անվան, {պատվական}, հիմակվան, առվօտանց եւ այլն. անոր հա

ոսի 1-ին եւ տեսանելով, որ հասել էր Ձեր {պատվականության} ձեռքը իմ աշխատությունը, ուրախացա: Այն

ընթացք ստանալ: Շնորհավորում եմ Ձեր {պատվանուն} քաղաքացիության վկայագիր ստանալը, շատ ո

ինքն՝ մի քանիսի հեռացնելը եւ ուրիշների {պատվաստումը} պետք է կատարվի շատ զգույշ եւ նպատակահար

ր այդքան կոպիտ կերպով աչքի են ընկնում, {պատվաստվել} են այն հայրերի ձեռքով, որոնց որդիները

ախիջեւանի արական սեռի բնակիչների թիվը՝ {պատվավոր} քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ

ւնների, արական սեռի բնակչության թիվը՝ {պատվավոր} քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ

քաղաքացիական եւ սոցիալական տեսակետներից {պատվավոր} կամ հաճելի կացությունները բնավ անհրաժեշ

նույն սկզբունքներով, ինչ սկզբունքներով {պատվարժան} Ֆրանսուա Կսավիեն աշխատում էր Հնդկաստանո

եթե մենք կամենայինք, որ մեզ ուրիշները {պատվեին}, պետք է որ նախ եւ հառաջ մենք մեր անձը

, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա: {Պատվելի} Պողոս աղա Չոռնովին սիրո ողջույն, որդին

18-356 26 26. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ {ՊԱՏՎԵԼԻ} ԵՂԲԱՅՐ, ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ. Շնորհավ

контора) կամ այդ հաշվատներում ծառայող {պատվելի} անձինքներից, որք քանի քանի անգամ անձամ

ս ոչինչ պայման ընդունելի չէ մեզ, եւ թե {պատվելի} հասարակությունը չհավանի սորան, ուրեմն

որ գուցե հոր նման կամ ավել քաջ կլիներ, {պատվելով} առավել նորա հոր երեսը. թող հայրը մնա պ

յն բժշկի խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր {պատվերները}: Գրիր նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու

նա այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը դեռ {պատվի} են արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ

ւմ է իմ հիվանդությամբ եւ դրա հետեւանքով {պատվիրում} է ինձ զանազան փրկարար միջոցներ - դա իսկ

նքը ամենայն քայլափոխ.... Բժիշկը ինձ {պատվիրում} է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, բայց թողո

հեռի փախչելով ամենայն արտաքին փառքից ու {պատվից}: Օրագրի " Հիշատակարանների " վերա դա

ակին: Ողջ եղեք: Ձեզ միշտ հարգող ու {պատվող} խ. ծառս Միքայել Նալբանդյանց Մար

Ինձ պատասխան տուեց այսպէս. " {Պատրա՛ստ} կաց, Մահու պատանք լուանում եմ քո

՛չ տասնաւոր, այլ հարիւրաւոր ապացոյցներ {պատրա՛ստ} ենք դնել պահանջողի առջեւը։ Բանը այն

լով իր խոր քնից ` Հրեշտակն զգում է սին {պատրանք} Sակը հոսող այն հեղուկից, Որ բոլորին

շտակ. տէր Յարութիւն եւ տէր Աւետիս հարց {պատրաստ} էի մատուցանել զձեր ողջոյն, բայց տէր Աւ

խնդիրի մեջ գրել ենք, թե նա առանց վարձի {պատրաստ} է ծառայել, որպեսզի տերությունը չհանդիպ

րը չի ընդունվելու, մանավանդ որ պատճառը {պատրաստ} է: Վասն որո ովի՞ն կարող էի դիմել այս խ

ություն տալ, վնասելու եւ քանդելու միշտ {պատրաստ} են. իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, բայց եթե

յանքը իմ աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե {պատրաստ} եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ վեր ե

ր լսելով սորանից եւ նորանից, հոժարակամ {պատրաստ} է անտես առնել ամենայն ազգօգուտ գործ: Մ

, չեմ մոռացել ոչ մինին եւ բոլորի համար {պատրաստ} կանգնած կամ մինչ ի մահ: Ցանկանալով Ձեզ

. պատկերներն յուրյանց մակագրով հանդերձ {պատրաստ} թողեցի, փողը 106 մանեթ ուղարկիր Սահակի

քաղաքը առ ժամս բան չստանա ներկա առձեռն {պատրաստ} արծաթով կամ փոքր բան ստանա եւ մնացածը (

ն: Բոլոր կայքերի արժողության եւ առձեռն {պատրաստ} գումարի հարյուրներից ընդհանրապե՞ս թե մի

ների բացարձակապես տիրապետելը կամ առձեռն {պատրաստ} գումարը ստանալը եւ այլ այսպիսի բաներ,

ենական վճռադատությամբ, եւ որքան առձեռն {պատրաստ} գումար դարձյալ մեր ձեռքով հասուցանվի քա

ն եւ հասարակության, նույնպես եւ առձեռն {պատրաստ} գումարը, եթե լինի, քաղաքը, յուր եւ մ

քննչացն թուեսցի կարօտ բացայայտութեան, {պատրաստ} եմ պարզել եւ լուսափայլ կացուցանել, որպ

՝ Սպանիան եւ Հռոմը երկու շոգենավ ունին {պատրաստ} Գայեթայի մոտակայքում թշվառ թագավորի, թ

լ այստեղ մի զինվորյալ լեհական լեգեոն եւ {պատրաստ} եւ կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի...

ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ, եթէ {պատրաստ} է զթուղթ ՚ի վերայ առաջնոյ կտակին, քանզ

գիտաց եւ փաստաբանից ունի տպագրել եւ երբ {պատրաստ} լիցի, յայնժամ ներկայանայ յատեան Սուպրի

զհրաման կամ զյանձնարարութիւն առ ի Ձէնջ {պատրաստ} կամի կատարել, որպէս եւ հասուցանել ի Հն

սուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժան {պատրաստ} է կատարել զհրաման Ձեր: Միայն զայս

ություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ եւ ես {պատրաստ} եմ առաջին հնարավոր դեպքում լրիվ, ամենա

ել. իսկ Անանիան, չար ոգու նման, հենց {պատրաստ} է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: Ես դեռ հիշ

հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ ես {պատրաստ} եմ նման, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի,

ա տեսակցության մասին եւ ես, միանգամայն {պատրաստ}, նույնպես եւ պ. վերակացուն, սպասում

քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ իցէ վախճան {պատրաստ} եմ հատուցանել, ըստ որում պարոն Խալիպով

արծաթ ունի, նա կաշառքը ձեռքին նստած է {պատրաստ}, նա կարող է դորանով հաճոյանալ մարդերին

ի որ եւրոպական մեծավայել հոգեւոր սեղանը {պատրաստ} դրած ու Հայոց զաւակը, հոգեւոր սովից եւ

քում էր նորա մօտ մի քանի աշակերտք, ապա {պատրաստ} էին այդ օբսկուրանտները մինչեւ երկինք բա

կողմը ճանապարհդ բաց է, պասպորտ տուողդ {պատրաստ}, ո՞ր օրիդ ես սպասում, ի՞նչ ես փտրում

ով: Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ {պատրաստ} են ինձ նամակ գրել, եթէ ես եւս յանձն առ

նը հաւատացել էր նորան: Նորա սիրտը միշտ {պատրաստ} է կարեկից լինել իւր մի որեւիցէ անբաղդաց

աչքում, որ այդ բանի համար թէ ինչի ասես {պատրաստ} եմ... Չկարծեմ, որ անյայտ լինի Մխի

փը լաւ գիտենք, որ ժողովուրդք ամեն ատեն {պատրաստ} են գայթակղելու, եւ անոր համար իրենց ար

աւորչականքս, ոչ միայն հռովմէականութեան {պատրաստ} չենք, այլեւ Պապին անունը մեզի յիշած ատ

Հայրապետին ափը, միշտ արիւննին թափելու {պատրաստ} էին: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ որ իմաց

պուածում Պ. Թիւյսիւզեանը եւ Պ. Գռէյլը {պատրաստ} են մի առանձին տուն բանալ Մարսէյլում: Ա

քաջ յայտնի է, Պ. Թիւյսիւզեան ազգայինը {պատրաստ} է բանալու ամենայն տեսակ յարակցութիւնք ե

ործողութենների վերաբերեալ, տալու համար {պատրաստ} է կոմս Էմմանուէլը, եթէ խնդրեն նորա միջ

, որ դորան պահպանելու եւ օգնելու մտքով {պատրաստ} ենք ամենայն զոհաբերութեան, ինչ որ միայ

յլի " մէջ գրուի, թէ Աստուած կայ, նոքա {պատրաստ} են եւ այդ ուրանալ: Մի քանի հոգեւորների

եւ իւր անխիղճ կամքը յառաջ տանելու համար {պատրաստ} է, 1000 մանէթ կաշառք տալով, դատաստանը

կել այդ վաճառահանդէսը, ինքը՝ պարոնը, {պատրաստ} է մի քանի ամիս ժամանակով գնել Բէգզադէից

ւ, դէպուղիղ գնալով իւր բնակարանը, ուր {պատրաստ} սպասում էր նորան սուրհանդակի կառքը, նս

բազմաթիւ նամակներով, թէպէտեւ առ ի սրտէ {պատրաստ} էինք յարգել մեր ազնուամիտ թղթակիցքը՝ պ

- Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու չէ. ես {պատրաստ} եմ քեզ լսելու: - Ուրեմն, Ազատութ

ր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ահա {պատրաստ} են վաճառականք գնել նորա ապրանքը:

աջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համար {պատրաստ} են իւրեանց գոյութեամբ վկայելու մեր ասած

եւ դերասանուհեաց ընդդէմ, նա շատ անգամ {պատրաստ} է դափնիներով պսակել այնտեղ այդ նուիրակա

րէ քեզ գետին, Եւ նաւավարն բարեբաստիկ {Պատրաստ} լինի ձեռքն ղեկին, Եթէ ցնցուես ` տեղից

ուղիղ քաջաբաստիկ Ձեռն ի սամիս կայ {պատրաստ}, ՚նդ կայմին յոխորտ շռինդ ահագին

թիւն սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ {պատրաստ} եմք եւ զանձինս դնել: Ո՛չ կամիմք վերջան

ա համար կեանքս առատ Ողջակէզ է միշտ {պատրաստ} ։ " Այսպէս ապրեն թէ ապրում ե

Այն սուրբ կամքը կատարելու ամենեքին եմք {պատրաստ} - Ծեր ու տղայ, երիտասարդ, կին,

կեղեցին սուրբ սեղանոյն առաջի, Թէ {պատրաստ} է նորա համար թափել վերջին արիւնը Ո

նման. Բահաղի մարգարէների համար վաղուց {պատրաստ} է Կիսոնի հեղեղատը։ Եթէ " Հիւսիսափայլը

ճը " ամեն տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ {պատրաստ} էր ուսանել իւրեանից լաւ խօսողներից "։

ւմ են մի մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները {պատրաստ} գտնում են նորան եւ առանց վերստին իրենց

եթէ փիլիսոփայութիւնը, այսինքն որեւիցէ {պատրաստ} վարդապետութեան համակարգութիւնը մերժենք

աջ ուղեղի համար քար էլ է ասող չէ եղած, {պատրաստ} գիտութիւնքը ժառանգել եւ նոցայ լուսով ան

օշափելի է զգայարանների համար: Բայց {պատրաստ} վարդապետութիւնը սորվել եւ այնուհետեւ քի

մէջ ամփոփել, նորան միօրինակ անօգուտ են {պատրաստ} համակարգութիւնքը: Մարդու էական արժ

լով իրենց անձերին երկնաւոր խօսքը՝ միշտ {պատրաստ} ունեցան, որ թէ՛ իրենց եւ թէ՛ լսողների

լցուած պաքսիմատներով եւ այլ հացեղէնով, {պատրաստ} դրած էր ահագնատեսիլ դժոխքի թագաւորի նախ

- Ուրուագիծը եւ հաշիւը վաղուց ահա {պատրաստ} է. տեսէ՛ք ահա, հարկաւոր է կանգնել երկ

հի երեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէս {պատրաստ} էր դա զոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի համա

դ է, որ ոչ թէ մի քանի ժամ, այլեւ օրեր {պատրաստ} էր զոհ բերել իւր բարեկամներին․ բայց ի՛ն

չական եմ, դա Աւետարանական է, ասելով, {պատրաստ} են միմեանց գլուխ ջարդել: Բայց չնայելով

ւ մէջ մի թուաբանական յարաբերութիւն, եւ {պատրաստ} է ստրկանալ նորան, եթէ նա կարողանայ մի

եւ խաժամուժ ամբոխը ամենայն միամտութեամբ {պատրաստ} է ընդունել մի գերբնական բանի տեղ: Ին՛չ

- Այդ ուրիշ բան է. ես այդ խնդրի մասին {պատրաստ} եմ օրերով խօսել, սիրական Շաքարեանց, ե

ծները եւս ճշմարիտ են, եւ այս պարոնները {պատրաստ} են ստորագրութեամբ հաստատել ծերի խօսքերը

րիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է, եւ թէ {պատրաստ} է երգել այն եւս, եթէ, դորա փոխանակ,

ովնաթանեանցը, - եւ ես մեծ յօժարութեամբ {պատրաստ} եմ լսել ձեր մարդասիրական խորհուրդը:

ուսանելու համար, իսկ ես մնում եմ միշտ {պատրաստ}, որքան կարող եմ ձեզ օգտակար լինել:

եր թռաւ տեղից եւ ձեռքից թողնելով կարը, {պատրաստ} էր ահա փախչել դէպի իւր ննջարանը, մինչ

յլ միայն մի չոր գլուխ, ծառայքը կանգնած {պատրաստ} սպասում են նորա մի նշանացի առնելուն, ո

ամուսինքը չէին սիրում մինը միւսին, եթէ {պատրաստ} չէին նոքա կեանքները զոհել միմեանց համար

ւմ է երեկոյեան ժամանակ: Երբ այս բոլորը {պատրաստ} էր, մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, դ

անդիմանալի գարշահոտութիւն: Երբ հալուած {պատրաստ} էր արճիճը, բերում է հիւանդի մօտ. հիւա

անցին, որ եւ ամենաչնչին բանի համար եւս {պատրաստ} էր կատարել նորա խնդիրը: Նախիջեւան ք

ի բոլոր հարստութիւնը, նա բոլորը միասին {պատրաստ} էր ահա բաշխել այն մարդուն, այն միջնորդ

ւրեմն ողջունեցէք իմ հարսը եւ զոքանչը եւ {պատրաստ} եղիք գալոց տարու վերափոխման տօնից յետոյ

ր, - ասաց Մկրտիչը քահանային, որ այսպէս {պատրաստ} սպասում էիք: - Ամենեւին ո՛չ, - պատա

ին նորան աշակերտքը, թէ այնտեղի իշխանքը {պատրաստ} էին տալու բնակութեան տեղ ու ապրուստի հն

օտար ազգից հատուածեալ միաբանութիւն, որ {պատրաստ} էր նուիրել իւր կրօնը, կեանքը, գոյքը ե

ներող, անյիշաչար, նախախնամող եւ միշտ {պատրաստ} ընդունել իւր գիրկը մարդկութեան որեւիցէ

ով սատանայի գերութենից եւ հոգեւորուած, {պատրաստ} էր ամենայն զոհաբերութիւն յանձն առնուլ ա

գտակար լինէր պապականութեանը, սա իսկոյն {պատրաստ} էր անտես առնել Աստուծոյ ձայնը, Քրիստոս

'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի {պատրաստ} էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատե

ը արդէն զգալի էին ժողովրդի համար, եւ սա {պատրաստ} էր ենթարկուիլ մի նոր վերանորոգութեան։ Մ

աղդութեան, զայս թոյլ լիցի ասել ( թէ եւ {պատրաստ} եմք ի պատասխանի ապացուցական փաստիւք [որ

ոսիւ կերպաձեւեալ զգիրն Մեսրոպայ առ ձեռն {պատրաստ}, փոխատրելով զհայերէն աթութայսն ըստ անս

եամբ, ըստ որում նորն լեզու չէր կազմ եւ {պատրաստ}, ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզո

ր կազմ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ {պատրաստ} եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի

դեռ չէր ամրացած սաստիկ հարինքից յետոյ, {պատրաստ} էր ընդունել ամենայն հրաշալի բան, վասնո

ա գաղափարը կազմած է, կարգը ( systema) {պատրաստ}, այս օրից կամքը ստացաւ իւր յատկացեալ պ

ված վարդապետները, ձեռքերում գաւազաններ {պատրաստ} ունելով նորան ծեծելու համար, ներգործեց

տուծոյ պատկերը, այն խորհրդով, թէ նոքա {պատրաստ} էին արդէն ամուսնական կեանքի համար։ Չնա

նել Գուատիմօզին կամ Մօնտեզումօն։ Կարգը {պատրաստ} է կործանուիլ, բայց Պարագուայի ժողովուր

ց։ Յիսուսեանք տեսանում էին, որ վտանգը {պատրաստ} է միշտ իւրեանց համար եւ երբէք ազատուելո

նահօր կեանքի ապահովութեանը, որի ընդդէմ {պատրաստ} էր ժողովուրդը գործ դնել ամենայն կերպ բռ

րդովումը սաստկանում էր. ապստամբութիւնը {պատրաստ} էր ահա՛ վառուիլ Փարիզի մէջ։ Լուդովիկոս

դէպի Հռովմ, բայց եւ այնտեղ նոցա համար {պատրաստ} էր հալածանքը, նոքա եւ այնտեղ պիտոյ է հ

հարւում է եւ տասը կամ տասնումի տարեկանը {պատրաստ} է սիրու համար իր անձը զոհել, ուրեմն,

ազգային կառավարիչների մասին, թէեւ մենք {պատրաստ} ենք ընդունել որպէս մի չար երգիծաբանութի

առնայ ճակատագրի ձեռքով " Մեղուի " համար {պատրաստած} օրհասին։ Բայց զուր է այս խրախոյսը եւ ք

ան ձեռքերում, հասարակ ժողովուրդը, իւր {պատրաստած} նիւթերի զօրութեամբ, կը ցրուէ նորան, ո

իմ մօտ ներս մտան. Ամենն իւր համար {պատրաստած} տեղում Կարգով, տխրութեամբ, կարծե

դառնաս փիլիսոփայ, առանց սորա կամ նորա {պատրաստած} համակարգութիւնքը ընդունելու: Գիտութիւն

ղովրդի համար, եւ նախախնամութեան ձեռնով {պատրաստած} մի պիտանի անօթ, օրինակ հաւատարմութեան

անը ունի իւր մէջ որպէս զանազան խորհրդով {պատրաստած} սենեակներ, նոյնպէս մի մեծ պաշտօնական դ

ով ախոռը, զննեցի քո արարողութեան համար {պատրաստած} բաների մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով լիք պտ

չ որ ունէիր ասելի... Կը տանեմ, թէեւ {պատրաստած} լինէիր ինձ մի խորտակիչ հարուած, հանդար

հանեց իւր թեւի միջից երկայն դանակը, որ {պատրաստած} էր, եւ ցցեց թագաւորի կուրծքը։ Պահապան

ւնի իւր Մեթերնիկները․․․ Գործակատարը {պատրաստակամութեամբ} յանձն առաւ կատարել իւր պարոնի պատուերը

ւմ արտահայտել ենք մեր սխալներն ուղղելու {պատրաստակամությունը}, եթե բարեխղճորեն մեզ ցույց կտան այդ սխ

ազանցութեան, ողորմած տէր, Մնամ {պատրաստական} խոնարհ ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց

թյան օրհնությունը եւ աղոթքը, մնամ միշտ {պատրաստական} խոնարհ ծառա Միքայել Նալբանդյան 9

փառութեան Ձեր եւ համoրեն ազգիս Հայոց {պատրաստական} խոնարհ ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց

մնալ նովին ազգասէր պարոնացդ միշտ {պատրաստական} խոնարհ ծառայ Մ. Նալբանդեանց ՚Ի

ստիքը, որով մնամ Մեծարու պարոնիդ {պատրաստական} խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց 1862 6

ծովի տարածութիւնը: Ողջ եղիք: Միշտ {պատրաստական} խոնարհ ծառայ Սերովբէ Խաչատուրեան Շ

րայ անարգաբար խաչուիլը աւազակների մէջ, {պատրաստական} սրտով եւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա

այց Պ. Արամեանի փոյթը եւ ջանքը, այլեւ {պատրաստականութիւնը} ընդունելու ամեն մի բարեմիտ խորհուրդ, ի

Քո եռանդուն ազգասիրութիւնը, քո միշտ {պատրաստականութիւնը} յառաջամատոյց գործակից լինելու ամէն մի բ

հրամանի նորին բարձր սրբազնութեան գոլով {պատրաստեալ} ՝ ունիմ մտանել տեղւոյս կայսերական համալ

քան զկոչել եմ երկրորդ ժողովն վերասաց, {պատրաստեալ} էի զթուղթ մի յանուն վեհափառ կաթողիկոսին

էր այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր եւ սակայն {պատրաստեալ} էի ուղղագրել եւ կատարելագործել զնոյն,

դդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ ես {պատրաստեալ} եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ընդ

ութիւն, Ադմինիստրացիօնին եւ երկրորդ՝ {պատրաստել} զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դրա

աղաղութիւն, յայնժամ հարկեցան ըստ օրենի {պատրաստել} զթղթեանն ընդ ձեռն օրէնսգիտի իմոյ եւ փաս

ն. ես հո չէի կարող երեք օրվա ընթացքում {պատրաստել} հաշվետվություն, Դուք նույնպես չէիք կար

ես: Ես ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ {պատրաստել} Խալիբյանին: Այդ կլինի, նախ, ներողութ

ով, որ այրը հիւրեր է գանչելու, ջուր է {պատրաստել}, որ լուանայ իւր ամուսինը, իսկ երբ ամո

լելով այն բոլոր շանթերը, որ Կիկլոպները {պատրաստել} էին մի ամբողջ ամսի համար, հասայ այն չա

ը եւ հրամայեց Կիկլոպներին՝ մի մեծ շանթ {պատրաստել} այդ թշուառականի օրը խաւարեցնելու եւ Պլո

վաճառել. թոյլ տրուած է ամենայն մարդու {պատրաստել} ֆրանսիական արաղ, բայց ոչ դուրս տանել Ռ

որի խորհուրդը է զանազան մսեղէն պաշարներ {պատրաստել} Եւրոպա ուղարկելու համար: Քաղաքի բն

ուսումնարան, որի խորհուրդը եղած լինէր {պատրաստել} կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ

ս մի այդպիսի փոս, ապա ուրեմն Հայաստանը {պատրաստել} է նորան իւր վսեմութիւնը եւ պարծանքը ուր

ն որեւիցէ ընդդիմութիւն կարո՛ղ է ինձ մահ {պատրաստել}, իսկոյն, զինաթափ լինելով, անձնատուր

ուրդներին օգնական, կարող էք, իհարկէ, {պատրաստել} ինձ շատ անախորժութիւնք, բայց այն ժաման

որ նա չէ կարող իւր ներկայ աւերանքի մէջ {պատրաստել} այնպիսի դպրոցք, որ կարող էին տիեզերակա

առայելու: Դուք պարտակա՛ն էք նոր հայրեր {պատրաստել} նոցանից եւ ազգութիւնը, լեզուն եւ կրօնը

զ իրագործել, այն ժամանակ՝ մեզ յաջորդք {պատրաստել} եւ ուխտելով նզով առնել, որ նոքա աշխատե

ան վերայ, որ գործակատարը յանձն էր առել {պատրաստել}: - Ուրեմն, уплата той же монетой!

պէս, որ մարդը արուեստական ճանապարհով է {պատրաստել}, եւ ի վերջոյ, որի արժէքը պայմանական է

, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ինքը եւս {պատրաստել} էր մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ Սա հա

ր մի, երկու տարի յառաջ հագած էինք, եւ {պատրաստել} տալ մեր համար այնպիսի զգեստ, որ առհասա

որպէսզի Աբովեանը կարողանայ այդ միջոցին {պատրաստել} իւր աշակերտքը։ Կաթողիկոսը ցոյց է տալիս

լու համար այն օթեւանում, որ վաղուց ահա {պատրաստել} էր նորա որդին նոցա համար, որ ճանաչել է

բի ճայթելուց, որ նորա գովական իտալացիք {պատրաստել} էին Ֆրանսիայի թագաւորի կեանքը կտրելու հ

դատարկապորտ չէիք, ճռաքաղ առնելով գինի {պատրաստել} բաւակա՜ն մեծ բան է։ Ո՞վ է աշխատութեան

ց եւ դուրս գնաց հանդիսից, որ հրովարտակ {պատրաստել} տայ։ Սատանան դարձաւ դէպի գրականու

աւիղում էր պարիաների ցեղից: Ճակատագիրը {պատրաստել} էր նորան անօթ ընտրութեան լինիլ դժոխքի հ

եց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ {պատրաստել} եւ նստելով աթոռի վերայ, զանազան պատկեր

շտ հարկաւոր էր. միւս այլ բաները վաղուց {պատրաստել} էի: Երէկ երեկոյեան, սպասաւորս գտել էր

էի առել իմ վերայ Տէրութեան զօրքի համար {պատրաստել} մի բան, ասենք թէ կօշիկներ: Եւ այսպէս

ինձ յանձնած է երկու հարիւր հազար կօշիկ {պատրաստել}, իւրաքանչիւր կօշկի համար ես պիտի ստանա

առած տէրութենական հիւանդանոցների համար {պատրաստել}, չգիտեմ թէ որքան կլայեկեայ անօթներ եւ

, պարարտ մարմինը երբեմն կարող էր աղիւս {պատրաստել} բաղանիքի հնոց շինելու համար, կամ ճեղքո

կնե՛ր, մէք հրաւիրեցինք ձեզ խնջոյք, որ {պատրաստել} էր մեզ Հոլոյին կինը, Թիւթիւնճի-օղլուի

տուն հոգեւորներ ունելուց յառաջ, պիտոյ է {պատրաստել} ուսումնարաններ, տպարաններ, որոնց միջնոր

գ կալցեն ինքեանք ձեռնտուութեամբ միմեանց {պատրաստել} վասն զաւակաց իւրեանց զսեպհական հնարս առ

ն ինքեանք վասն զաւակաց իւրեանց կերակուր {պատրաստել} սեպական ձեռամբ եւ իւրեանց յատուկ բանակա

ից եւ լծակից մի, զի զոր կարէր հեղինակն {պատրաստել} վասն զաւակաց ազգի, չկարէր զնոյն տպագրե

ոյր բախտից չէի կարողանում ըստ արժան այն {պատրաստել} դասս. իսկոյն վարժապետս բարկացած գոռալո

եծ քայլափոխ են արել։ Մենք բաւական նիւթ {պատրաստել} ենք, որ վերաբերվում են նոր լեզուի անդա

յգու խաղող եւ ճմլել նորանց, ձեր ձեռքով {պատրաստելով} մի քաղցրահամ խմելիք - Ձեր մռայլութի

էր, սկսեց հագնել իւր զգեստքը: Աղախինը {պատրաստելով} թէյի մեքենան ներս բերեց եւ դրեց սեղանի

րջինս՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ եւ {պատրաստելով} զսուրբն Սահակ եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ լուս

, որ դրած էր նորա մօտ, նորան մեռանելու {պատրաստելով} համոզում էր չ'զրպարտել պատուաւոր մարդիկ

ի տեղի տակի արկղները պակասում են, բայց {պատրաստելու} պետք չկա, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջին

աններին եւ նրա հետ գերեզման իջավ [ներկ] {պատրաստելու} եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս վերին աստիճ

ւթեան վերայ՝ բանագէտ եւ առաքինի մայրեր {պատրաստելու} համար: Առանց այս հոգաբարձութեան սո՛ւտ

արանք են բացում՝ անտանելի ծանր շղթաներ {պատրաստելու} եւ, եթէ կարելի է, բոլորովին խեղդելու

ւն գործել օրինաւոր ազգային դաստիարակներ {պատրաստելու} համար. դ) Ազգային դպրոցը, աշխարհական

անընդունակ է իւր յատակից ընդունելու եւ {պատրաստելու} իւր հիւթը, իւրեան թարմութիւնը պահող կե

ռք: Ժողովը ժամանակ տուեց նորան փոշիներ {պատրաստելու} համար, եւ հետեւեալ տարումը պիտի վճռուէ

րաստութիւն կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ {պատրաստելու}. յետոյ դարձեալ կը շատացնեմ, այժմ չէ կ

ից: - Շատ լաւ, եթէ մի մի փութ եւս {պատրաստելու} լինիս, այնուամենայնիւ կարճ միջոցում մե

այ առնուլ զանազան տէրութենական պաշարներ {պատրաստելու} պարտականութիւնք: Ո՛ւր մնացին նորա

ունը, տնտեսական գործով ապուխտ եւ երշիկ {պատրաստելու} համար. - յինանց պաշար. - որ Նախիջեւանի

մեքենան. Մանուշակը վեր կացաւ տեղից թէյ {պատրաստելու} համար: Հազիւ թէ անցել էր քառորդ րոպ

մաքրում էր մի ունդեղէն, պահոց կերակուր {պատրաստելու} համար: - Բարկացուցինք մեր պարոն փես

6. Բոլոր կամ կարելի եղածի չափ նիւթեր {պատրաստելուց} յետոյ մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային եւ եկեղ

ատան համար միայն թէյ ու հաց Թէ լոկ {պատրաստեն} ՝ կըմնայ քաղցած. Այդ պատճառով էլ

եր եւ մի յուսասցին ի մրրոյ աղխոյն, զոր {պատրաստեն} սուտ ազգասէրք, քամել գինի անոյշ եւ զու

Մանանեխը թռչնոց համար նիստի օթեւան {պատրաստեց}. Հետզհետէ եւ կենդանիք, նաեւ անշ

ան հարկաւոր պիտոյքը, այլեւ փառաւոր ճաշ {պատրաստեց} գերեզմանատնում 70 յուղարկաւորի համար։

դըն, եթէ միայն առողջանայ: Պարացելսոսը {պատրաստեց} օփիւմից երեք հատադեղ եւ քսան եւ չորս ժա

երբերեանից 23 թուականից օգոստոսի, որին {պատրաստեցի} պատասխան սեպտեմբերի 1-ին, որ 2-ին եղբօ

ուղարկում է Աւտուշի նամակը: 9-ին նամակ {պատրաստեցի} դէպի տուն, թուեալ է 11-ից, որ պիտի տա

դի ուրախութիւնը, հիմնեցին, կազմեցին, {պատրաստեցին} եւ մէջտեղ դրին մի այնպիսի սոսկալի բռնու

ափարական Հայաստանը յառաջուց մի ծննդարան {պատրաստէ} գիտնական որդիք ծնուցանելու համար, թո՛ղ

ական որդիք ծնուցանելու համար, թո՛ղ կաթ {պատրաստէ} նորանց սնուցանելու համար, թո՛ղ հաց պատ

ստէ նորանց սնուցանելու համար, թո՛ղ հաց {պատրաստէ} նոցա ապրուստը ապահովելու համար, ապա թէ

բերէ, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք {պատրաստէ}: Դպրոցի ազգայնութիւնը կախուած

ւնըս, Եթէ միայն հազար ցաւ Կը {պատրաստէ} սըրտիս համար. Հոգիս, կեանքըս մաշ

, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք {պատրաստէ}: ՕՇԱԿԱՆ Օշակա՜ն...

վ այդ ուտողների համար լաւ լաւ կերակուրք {պատրաստէի}, եւ թերեւս այդպիսի բաներով կարողանայի

: Եւ մինչդեռ օրէնսգէտն եւ փաստաբանն {պատրաստէին} զթղթեանն, ես ներկայացեալ առ պ. Ադմինի

թիւը, պիտի այդ բազմութեան չափով տեղ էլ {պատրաստէր}, ուստի եւ անհասկանալի չէ Փարպեցու այն

դարը պիտոյ է աւելի բաղդաւոր ժամանակներ {պատրաստէր} Հայկական դպրութեան համար. սորա միջոցին

ը. դուք ձեր աղջիկներից պիտի նոր մայրեր {պատրաստէք} գալոց սերունդի համար, դուք ձեր աղջիկնե

րբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, {պատրաստի} գումար դրամոց, պատկանեալ սրբոյ աթոռոյն

Վառուած երջանիկ սիրով երկնառաք, Թողած {պատրաստի} թակարդը լարուած ` Դիմում եմ դէպի Գրընե

կղզիից։  Ցաւում եմ, որ չունիմ {պատրաստի} Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովարտակի պատ

ն ինչ անծանօթ բանական արանց, եթէ զիարդ {պատրաստին} այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերեւս եւ

Երբ պատանած սուրբ կտաւօք քեզ թաղել կը {պատրաստին}: Այո՛, թաղել: Դեռ կը ծագի

տաղից կախած մեծ կոչնակը զարկել, հանդէս {պատրաստիր} ընդունելու համար այդ ծայրագոյն Բրամինը

- բացագանչեց սատանան, - յայտարարութիւն {պատրաստիր} շուտով այս ծայրագոյն Բրամինի բոլոր գործ

ցոյց տալով պ. Մարկոսի վերայ, - իսկոյն {պատրաստիր} ինչ որ կը հրամայէ քեզ: - Երկու շիշ

է ընդհանուր եւ հասարկ կրթութիւն, որպէս {պատրաստողական} հնար դէպի առաւել բարձր եւ հիմնաւոր կրթո

նից, խորհուրդ է կատարում Խանի կերակուր {պատրաստողի} հետ, սպանել Խանը գիշերով, մինչ նա քնա

տանող ապրանքների մաքսը աննշան, իւր մէջ {պատրաստուած} ապրանքի վերայ աւելի ծանր հարկ, ո՛չ երկ

պահանջ իշխաններին, թէ այս պատերի համար {պատրաստուած} աղիւսները, անդադար անձրեւի տակ մնալով

ատուր են մեզ, ընդունողը արդէն յաոաջուց {պատրաստուած}... ոչինչ երկիւղ չկայ: Եթէ կը ներէք

ւնող աստիճանաւորը չկարողանայ լաւ նկատել {պատրաստուած} հազարաւոր վերարկուների մահուդի անպիտանո

կատարել, թէեւ մի այդպիսի մարդ ամենեւին {պատրաստուած} չէր իւր հոգու տրամադրութեամբ։ Մեք

Ի՞նչպէս կատարելագործւում է այս կերպով {պատրաստուած} մեքենայն ( Automatum). նա ի՞նչպէս է հ

հաւաքում էր նորանց մի յատուկ նոցա համար {պատրաստուած} տան մէջ եւ քարոզում էր ապաշխարութիւն։

Րիշիէ ճար չ'գտաւ, որ չ'ստորագրէ արդէն {պատրաստուած} իւր գրքի հերքումը)։ Յիսուսեանք ա

տում էր իւր ուսման ընթացքը, միտք ունէր {պատրաստուել} բժշկականութեան Վարդապետի աստիճան ստանալ

մասին, որ մոռացաւ իւր մեղադրանքը, որ {պատրաստուել} էր առնել Շահումեանցին նամակի սառն հոգով

ը, շատ անգամ Ասիայից երթալով Եւրոպա եւ {պատրաստուելով} այնտեղ, հասնում է դարձեալ Ասիա, անցնե

մեծակշիռ բան է․ վասն որոյ պ. Մարկոսը, {պատրաստուելով} լսել, աւելորդ չհամարեց վերստին հաւատաց

զովքը զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք նոյնպէս {պատրաստուեցան} զէնքը ձեռքերին պաշտպանել իւրեանց իրաւու

կնեցին շատ դեւեր միաձայն: Բէհեղզեբուղը {պատրաստուեցաւ} յայտարարութիւնը կարդալու, սատանան ահու

նաւորել: Լաւ կը լինէր, եթէ յառաջագոյն {պատրաստուէր}, յետոյ յանձն առնուր այդ մեծ պաշտօնը:

առ օրէնսգէտս եւ առ փաստաբանս պարապեցայ {պատրաստութեամբ} թղթոց ըստ ճիշտ զօրութեան օրինացն Անգլիո

հրովարտակների ( акт) ահագին բազմութեան {պատրաստութեամբ}, ինչպէս մի հրովարտակների գործարան: Այ

ն գրութեամբ պահանջեաց յինէն վասն ծախուց {պատրաստութեան} թղթոց եւ տպագրութեան բովանդակ գործոյն զ

րհի երեսին, արժանի չէին ամենեւին առանց {պատրաստութեան} ոտք կախել մեր խնդրած ուսումնարանի շէմքի

ք բերել Հռոմի պապութիւնը, որ առանց մեծ {պատրաստութեան} եւ ժողովրդի միաբան ընտրութեան, պէտք է

անալով մոռանալ անցած գնացածը: - Քո {պատրաստութեան} մէջ ես տեսանում եմ թերութիւնք, - շարուն

Ինչեւիցէ. մէք ծանօթութիւն կը տանք նորա {պատրաստութեան} մասին, եւ թէ ինչպէ՞ս էր կատարւում այդ

համար: Ամենայն ինչ ձեռնտու էր դիւրագին {պատրաստութեանը} եւ, եթէ ընկերութիւնը ամէն մի ֆունտը քս

Այս ամենայն գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի պէտս {պատրաստութիւն} թղթոց օրէնսգիտաց յորոց պահանջեմ ես զգու

լինել այդ խնջոյքի հոգաբարձուն: Ամենայն {պատրաստութիւն} տեսել եմ, թէ կերակրեղէնի եւ թէ ըմպելիք

ամենակարողը յաջողութիւն տուեց ինձ, ես {պատրաստութիւն} կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ պատրաստելո

մեծ ուրախութիւն ցոյց տալը, ասել է, թէ {պատրաստութիւն} կար ձեռնտու լինել, եթէ միայն հնար լինէ

մ, իսկ մենք փտում ենք այստեղ: Ամենայն {պատրաստութիւն} տեսել եմ. կահ կարասիք բարձուած են սայլ

կ ունինք հարս տալու, պէտք է նորա համար {պատրաստութիւն} տեսանել ": Այս խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուի

ց, որդի՛ս, բանը այս է, որ մէք դեռեւս {պատրաստութիւն} չունինք: Նա եւս անցեալները, որ խօսու

արժանի առնէ, բայց ես չգիտեմ, այժմ մէք {պատրաստութիւն} չունէինք, հայրդ մտածում էր, որ ամառը

մ է. այս շաբաթներս... - Բայց եթէ {պատրաստութիւն} չկայ, մայրիկ, ի՞նչ կ՚առնու նա պահանջե

ս պիտի իմացուէր բանը: - Շուտով թէյի {պատրաստութիւն} տեսէք, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - վեցեր

պատմութիւնը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {պատրաստութիւն} տեսաւ թեթեւի. միւս օրը Հոլոյին կնիկը,

այեկը շատ ճրագներ, բազմութիւն, սեղանի {պատրաստութիւն}, երաժիշտներ, բայց ձայն, աղաղակ, ամե

ուսում ստանալու, մեք քո հետ հոգիներիս {պատրաստութիւնը} տեսանենք։ Հարկաւոր է մեր ճարելու հարստ

էջ, որ ցոյց տար նորա նամակը ուղարկելու {պատրաստութիւնը}, նա թէեւ ամբոխուած, այնուամենայնիւ կա

մ թեթեւը, այս պատճառով սկսեց նա թեթեւի {պատրաստութիւնը} տեսանել: Այստեղ պատշաճ ենք համարում

էր հիւանդի հանդերձից մի պաստառ. թեթեւի {պատրաստութիւնը} լինում է երեկոյեան ժամանակ: Երբ այս բո

րվիշը տեսանելով Գիրէյ-խանի պատերազմական {պատրաստութիւնը}, մի օր գնում է նորա փառաւոր, ծառերով

հարսանիք պահանջել. ես ստանալիք ունիմ, {պատրաստութիւններ} ունիմ տեսանելու, եւ չկամիմ ինչպէս եւ ի

լ հազար ու մի քաղաքական կամ զինուորական {պատրաստութիւնք}: Իսկ Թիւրքիան իւր պարտքերի հանդէպ ոչին

ւտ աւարտուի նորա հանդէսը, պատճառ, շատ {պատրաստութիւնք} տեսաւ ախոռը մտանելուց յառաջ: - Ի՞ն

եսաւ ախոռը մտանելուց յառաջ: - Ի՞նչ {պատրաստութիւնք} ․ - սկսեց պ. Մարկոսը հարց առնել: -

պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ {պատրաստութիւնքը}, դուրս գնացի արուեստանոցիցս մի փոքր մկ

գից, որ Աստուած ստեղծել է. եւ եթէ այս {պատրաստութիւնքը} չլինէին, կարո՞ղ էր մարդը ոչնչից բան գո

ը նրա համար դժվար է: Քաղաքումս մեծ {պատրաստություն} կա թագադրության մասին, եթե ժամանակ կու

ւյն հայտնել մեզ, որ մեր կողմից կարեւոր {պատրաստությունք} առնվին այդ ճանապարհորդության մասին, եւ

խօսքերով խնդրում են նորանից, որ շուտով {պատրաստուի} եւ գայ իւրեանց հետ, մի ծննդկանի երեխան

ելի արժան եւ նոյն որակութեամբ, կարող է {պատրաստուիլ} Ասիոյ մէջ: Աշխարհագրական անուանակոչութ

Հովհաննեսը, հավանաբար, ինձ համար {պատրաստում} է երաժշտական մի սյուրպրիզ, երբ ես ի վի

այս մասին բավական է: Ես նյութեր եմ {պատրաստում} ֆիզիկո-ֆիլոլոգիական, պատմա-աշխարհագրակ

է Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղաքներում {պատրաստում} են ստէարինեան ճրագներ եւ, ուղարկելով,

ննդարար գործարանի վերայ, որ զինուոր էր {պատրաստում} հայրենիքի համար: Անցան այն ժամանակները

չէ պահում իւր գոգում, որ բնութիւնը չէ {պատրաստում}, անմիջապէս, որ մարդը արուեստական ճանա

" Քո օրհասը մօտեցել է, տախտակներ {Պատրաստում} եմ ես քո դագաղի համար ": Ասաց,

ասխանում է այսպէս. " Ես քո համար {պատրաստում} եմ գերեզման ": Ճայթեց սիրտս...

ն կերոններից, որ սպանիական ինկվիզիցիոն {պատրաստում} էր աուտո-դա-ֆէ կատարելու համար: Ս

, Պրայս անունով ( Price): Այս բժիշկը {պատրաստում} էր փոշիներ, սպիտակ եւ կարմիր, եւ դոցա

էր իւր բանը: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, {պատրաստում} էր, ահա այն ծառերի տակ, խորովածը, գի

ւ սկզբումը, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս էին {պատրաստում} իւրեանց նահապետին, Րիբադանէյրայի պատմո

առաջուց չտեսնէր Սօսի եւ Վարդիթերի գլխին {պատրաստուող} փոթորիկը: Եւ այս դեռ բոլորը չէ, ".

անսիական եւ անգլիական նավեր: Այսօր {պատրաստվում} է Նեապոլիս ընդունել Կարինյանո իշխանը,

ն եւ գալու ինձ մոտ ( ես գիտեմ, նա իրոք {պատրաստվում} է հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնալու, որպեսզ

էր քարշում իւր կենսական զօրութիւնքը եւ {պատրաստւում} էր մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահու պա

ւ մեզ լսել Պ. Արամեանից, թէ նա շուտով {պատրաստւում} է առնել մի հրատարակութիւն, թէ ամենայն

սքին մեր մինչեւ այժմ գրածների համար եւս {պատրաստւում} է հերետիկոս անունով մեզ վերստին մկրտելո

հը "։ Ահա այսպիսի հանգամանքների մէջ {պատրաստւում} է մեր հանգուցեալը մտանել Թիֆլիզի արքուն

ից, բերանը եւ ճանկերը բացած, որպէս թէ {պատրաստւում} էր պատառոտել նորան: Աստարօտը սկսե

է եւ ինձ է պատկանում: Բուբանդուսը {պատրաստւում} էր կարդալ, սատանան ասաց. - Նստի՛ր, ի

Երբ նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն {պատրաստւում} էր արդէն գնալ անկողին. այս պատճառով եւ

ւորուած փոքր-ռուսիացոց եւ լեհացոց հետ, {պատրաստւում} է եղած յարձակուել Մեծ-Ռուսիայի վերայ:

ուսանելով մի դպրոցի մէջ, որի աշակերտքը {պատրաստւում} էին դէպի կրօնաւորութիւն, լարում էին իւ

Վենետկումը լինէին։ Բայց պատերազմը, որ {պատրաստւում} էր բորբոքուիլ Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի մէջ

դուածք 1 Յամի 1845 ի լինել ծայրագոյն {պատրիարգ} կաթողիկոսի ի Նոր Նախիջեւան, ըստ առաջար

ոց Պատրիարգին, որ գտանւում է Արարատեան {Պատրիարգական} վանքումը: Հինգերորդ. Երբ որ դուք

թ ստանալով, յօժարում է Կոստանդնուպօլսի {պատրիարգը} գլուխ եկեղեցու ճանաչել։ Ամենայն սուրբ

է ստորադրուին միայնակ իշխանութեան Հայոց {Պատրիարգին}, որ գտանւում է Արարատեան Պատրիարգական

իշեն: Հարիւր ռուպլին Երուսաղեմայ {պատրիարգին} ։ Հարիւր ռուպլի Նոր Նախիջեւանու ա

օք եւ միանգամայն փոխուցեալ եւս 'ի ձեռաց {Պատրիարգին} Հայոց հուսկ ուրեմն գնաց 'ի Մօռա, որ էր

հարկի ստիպեալ 'ի բռնութենէ տէրութեան եւ {պատրիարգին}, որ յառաջագոյն գիտակն էր այն ամենայն վ

ը բոլոր կայսրների, թագաւորների, բոլոր {պատրիարգների} եւ եպիսկոպոսների վերայ, որ պարտական էի

եհաճութեան նորին սրբազնութեան ծայրագոյն {պատրիարք} կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի

նինք վեհափառ Մատթէոս նորընտիր ծայրագոյն {պատրիարք} Կաթողիկոսից, որ նա իւր Հայրապետութեան

րարութիւնքը, համարձակութիւն ստանալով, {պատրիարք} կացուցին Հայոց ազգի վերայ Մեծ Ներսէսը.

ուսաղէմի հայոց պատրիարքի տեղը հայոց նոր {պատրիարք} ընտրելու հարցը: Հայ ժողովուրդը պատրիար

ատրիարք ընտրելու հարցը: Հայ ժողովուրդը {պատրիարք} էր ընտրում Թուրքիայի ողջ վանական հոգեւո

ր հաւանութիւն է գտել Էջմիածնի ծայրագոյն {պատրիարք} Կարապետ Ուլնեցու կողմից: Այդ աւանդութե

դրութեան արժանի բան չէ եւ թէ ` կարելի է {պատրիարք} ընտրել դրսեցիներից: Այն ժամանակ

րդապետը, որին վանականները կամենում էին {պատրիարք} ընտրել: Իսկ Սարգիս պատրիարքը, հակառակ

էր այդ, որպէսզի թոյլ չտրուի հայերին ` {պատրիարք} ընտրելու Ռուսաստանում գտնուած հայ հոգեւ

ուրդը Դռնից անկախ, ընտրում է Կ. Պոլսի {պատրիարք}, բայց հիմա, ըստ նոր կանոնադրութեան,

նրանց ընտրելի եպիսկոպոսների ցուցակից: {Պատրիարք} ընտրուելու իրաւունքից զրկող խիստ կասկած

. Հայ ազգը պարտաւորեցւում է Երուսաղէմի {պատրիարք} ընտրել բացառապէս Երուսաղէմի վանականների

մ գտնուած հայ եպիսկոպոսներին Երուսաղէմի {պատրիարք} ընտրուելու իրաւունքից եւ յատկացնում Երո

Ամենապատիւ սրբազան Գէորգ Արքեպիսկոպոսի {պատրիարքական} աթոռից իջանելը եւ նորա փոխանակ Բրուսսայ

Ամենապատիւ սրբազան Սարգիս Արքեպիսկոպոսի {պատրիարքական} գաւազան ընդունելը: Սորանից մի քանի

նամակներ տեղեկութիւն էին տալիս մեզ, թէ {պատրիարքական} գաւազանը երրորդ անգամ պիտի յանձնուի Ամե

ասին, գազազած ժողովուրդը խռներամ դիմեց {պատրիարքարան}, շրջապատեց այն, եւ, չնայած զօրքի դիմ

ադրութեան իսկ վերաբերմամբ: Հայոց {պատրիարքարանում} նրա հրատարակման առաջին օրը Կանոնադրութե

ն։ 7) Երես 50. Առ հարցումն. " {Պատրիարքաց} մէջ նախապատմութեան կողմանէ ի՞նչ կարգ կա

չճշմարտեց մեր թղթակցի կարծիքը: Յունաց {պատրիարքը} նոյնպէս փոխուած է:

իւնը կազմելուց յետոյ, Կ. Պոլսի նախկին {պատրիարքը}, ազգի կողմից " Սահմանադրութիւն " անուն

ով: Կ. Պոլսի հայոց նախկին Սարգիս {պատրիարքը} սկզբում, հաշուի առնելով ազգի ընդհանուր

մենում էին պատրիարք ընտրել: Իսկ Սարգիս {պատրիարքը}, հակառակ կուսակցութեան կողմն անցնելով

անդութիւնը եւ սկսեց քարոզել, թէ ապագայ {պատրիարքը} պէտք է ընտրուի բացառապէս Երուսաղէմի վան

ղծօրէն ցաւալի է, որ Էջմիածնի ծայրագոյն {պատրիարքը}, կամենալով վարձահատոյց լինել նրանց, ո

ողովուրդը պահանջում է նրա հրաժարականը: {Պատրիարքը} չէր համաձայնւում: Այն ժամանակ ժողովուր

տակ են արդէն Գէորգը ( Կ. Պոլսի նախկին {պատրիարքը}, որը Բրուսսայումն է հիմա) եւ Արիստակէ

ԱՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ {ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ} ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԵՐ

նմանի սեղանաւորութիւն սպասաւորի նախկին {պատրիարքի} Կոստանդնուպոլսոյ Յակոբոս արքեպիսկոպոսի

ՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ {ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ} ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾ

ալ Կաթողիկոսի Ամենայն Հայոց, ծայրագուն {պատրիարքի} Մայր Աթոռոյ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիած

ւթեամբ հանդերձ, Կոստանդնուպօլսի Աւետիք {պատրիարքի} հալածանքի երեսից գլուխը ազատելու համար

անդամներին: Քաղաքական ժողովը Կ. Պոլսի {պատրիարքի} նախագահութեամբ, որպէս ազգային կենտրոնա

բ առաջնին համազօր միւս ժողովը, դարձեալ {պատրիարքի} նախագահութեամբ պարտաւորուած էր վարելու

աւ անցեալ տարում մեռած Երուսաղէմի հայոց {պատրիարքի} տեղը հայոց նոր պատրիարք ընտրելու հարցը

յաջողուեց միանգամայն: Նրանք հրաւիրեցին {պատրիարքի} ուշադրութիւնը Դռան ունեցած շահագրգռութե

է աւանդութեան վերահաստատումը ծայրագոյն {պատրիարքի} կողմից, որի մօտ այդ նպատակով յատուկ սո

րուած ֆիրմանի հիման վրայ, այլ ըստ իր ` {պատրիարքի} բարեհայեցողութեան, եւ անյապաղ սկսել Եր

ցողութեան, եւ անյապաղ սկսել Երուսաղէմի {պատրիարքի} ընտրութիւնը: Հէնց որ լուր տարածուեց այ

ղովը, որ ընտրութիւն էր կատարում Սարգիս {պատրիարքի} նախագահութեամբ: Չբաւականանալով սրանով

կանանալով սրանով եւ գտնելով, որ Սարգիս {պատրիարքի} երկդիմի վարքագիծն այս խնդրում արժանի չէ

հայերը մասնակցութիւն ունենան Երուսաղէմի {պատրիարքի} ընտրութեան, ինչպէս որ Թուրքիայի հայերն

հայերն են մասնակցում Էջմիածնի ծայրագոյն {պատրիարքի} ընտրութեանը, ապա տեղին չէ՞ այժմեանից ի

կարգադրութեան նորին սրբութեան ծայրագոյն {պատրիարքին} վասն իմ ո՛չ առցէ զիւր վախճանական լրումն

ովանութիւնը հաստատուելուց յետոյ հրամայէ {պատրիարքին}... խաչը ձեռքին օրհնել Հայոց ազգը, որ

ից Հռովմայ, արծաթով յօժարանայր վաճառել {պատրիարքին} Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւն իւր թեր

, գործ դրին ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս {պատրիարքին} հակառակ համոզմունքի բերելու համար, եւ

եւանքով Դուռը փութաց կարգադրելու Սարգիս {պատրիարքին} ` ժողով հրաւիրել, բայց ոչ թէ Կանոնադրո

թէ զիա՞րդ հրամայեալ է ամենապատիւ նախկին {պատրիարքն} Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ զայն մուծանել՝

ացրին ազգի մէջ, պահանջելով, որ ապագայ {պատրիարքն} ընտրուի բացառապէս Երուսաղէմի միաբանների

դուրս: Դրա առաջին օրինակը Յակոբ Նալեան {պատրիարքն} է, որ ընտրութեամբ կոչուեց այդ պաշտօնին

կաթողիկոս ունինք, Լուսաւորչի յաջորդը, {պատրիարքներ}, առաջնորդներ. վանքերը լի են վարդապետն

մ իրենց, որպէս նաեւ բոլոր ուրիշ ազգերի {պատրիարքները}, որպէս եւ Հռովմի Պապը. ո՛ւր մնաց, որ

պոսի։ Եպիսկոպոսքը գտանւում են մասնաւոր {պատրիարքների} կամ Սսու եւ Աղթամարի կաթողիկոսների իրաւ

ատակարանս. - Կ. Պոլսի Հայոց եւ Յունաց {պատրիարքների} փոփոխութիւնքը: §1. Մեզ գրու

անցի մասին Թիւրքիայում հայոց եւ յունաց {պատրիարքների}, եպիսկոպոսների եւ վարդապետների արած ան

ւ այդ գործերն ուղղակի կամ Կ. Պոլսի հայ {պատրիարքների} միջոցով եւ վերջապէս ` Դռան առաջ իսկ խաղ

ր, որոնք ցոյց են տալիս, թէ Երուսաղէմի {պատրիարքներն} ընտրւում էին Երուսաղէմի վանականութիւնից

որ, պատմելով Արեւելքի առանձին առանձին {պատրիարքութենների} հիմնարկութիւնքը եւ հաստատութիւնքը, շար

ներ ձեռք առնել ` ոչնչացնելու Երուսաղէմի {պատրիարքութիւնը}: Այդ դէպքում մեր եպիսկոպոսների առաջ կը

եան, որպէսզի անջատուելով լուսաւորչական {պատրիարքութիւնից}, ազատուի վերը յիշուած անձերի ձեռքից (

ան ժամանակ դարձաւ ազնիւ երիտասարդների, {պատրիկիոսների}, ծերակոյտ մարդերի, այո՛, եւ նոյնիսկ

հուրդ պսակի կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի {պատրին} լատինաց ի ներկայութեան բոլոր կոչնականաց

ւմ.. Ինչպէս կռւում ծուխ հանելով {պատրոյգը} վառւում, Պատերազմում փորձ ու արի

ամենայնիւ կ՚աւարտուէին վերջապէս իւղը եւ {պատրոյգը}: - Փառք Աստուծոյ, մի ուղիղ մտածութ

ել, ես գիտեմ, որ նա կազմել է իւղից եւ {պատրոյգից}, որ Աստուած ստեղծել է. եւ եթէ այս պատ

Յիսուսի Քրիստոսի: Պատուելի Այվազովսքին {պատրուակ} ինքեան առադրեալ զանունդ " Վարդապետարան

ձն է իւրմէ զանուն հեղինակութեան պատեպատ {պատրուակաբանութեամբ} իւրով անգէտ լեալ զգրողէն թէ Նալպանտեանն

ւցանել զճշմարտութիւն, ճեղքելով զցնցոտի {պատրուակս} զոր սովոր է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր

այի մահմեդականներին ավետարանը քարոզելու {պատրվակով}: Պարոնայք միսիոներներն իրենց միսիայի ա

որ սիրտդ ուզենա: Իսկ թույլ տալ քեզ այդ {պատրվակով} անհանգստացնել մորս, չեմ կարող, եւ խնդ

ետ այսր ամենայնի, այն է հարստութեան եւ {պատւոյ}, Ղազարդ այդ ծառայ մնայ դարձեալ առաջնոր

մ ի կենաց իւրոց արժանացեալ վերատեսչական {պատւոյ} յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօսի զճառ

Ութսուն եօթը տարուց յետ ` Քեզ {պատւում} է Հայի որդին. Եւ նա՜, մա՛րդ է,

մ են երեսին, Այդպիսիներին դարձեալ {պատւում} ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։

ջ վարդապետի քարոզութիւն, եւ հօր պէս էլ {պատւում} էին, եւ մանաւանդ է՛լ աւելի տէր Համազաս

ջը: - Չէ՞, - ասաց Շահումեանցը, - ես {պատւում} եմ քեզ. ո՛չ թէ իբրեւ տան տէր, այլ իբր

, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ յարգում էր եւ {պատւում} էր պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչի

եռեւս չէ ընկել եւ չէ եւս ընկնելու ոչ մի {Պատօլօգիայի} մէջ։ Բժշկութիւնը ճար չունի ընդդէմ այդ

իրոյ հայրենիքը, ուր Խնջոյք է անվերջ, {պար} ու խրախճան: Ես ոսկորներս եմ քարշ տալի

Ընդ երկինս սիգայ, Յաստեղացն ի {պար} Ջահեալ բոցավառ "... - Զի՞ն

է նոցա պաշտպան, Կան այն տեղ խաղ, {պար}, երգեր. Ապա թէ նա հեռացած է,

սի աստուածները ցած բերեցիր Հովուաց {պար} ։ Մի՛ մոռանար, ինպէս անոյշ

յ, ուրեմն եւ դու ինքնին ` ցնծա՛յ, դու {պար} բոլորէ, Ես աստղերուն կը հրամայեմ

միածնից Օշական Դագաղին վրայ բռնած {պար} ` Չէ՞ր բուն լոյսը Մեսրովբեան:

ից բարձր... Գիտենք, դարձեալ պիտի {պար} գայ Հերոդիադան, դարձեալ պիտի աշխատութի

բ, որով խմում են սառուցով գարեջուրը եւ {պար} են գալիս Mein lieber Augustin երաժշտութ

ն մէջ: Նոյնիսկ Ձեր մռայլութիւնը այնպէս {պար} կ'ածեմ ամանիքների վերայ, կամ թէ կամենա

կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ {պար} առնուլ ի նախնեաց. բնական է զի ներկայն

քի վերաբերեալ, որ յայտնի են անունովս " {պար} ": Արդեօք, Աշտարակը, որ պահել է

անաւանդ մի աղջիկ խայթէ, դորա միակ ճարը {պար} գալն է. եւ պար գալ բազմութեամբ, խմբով

խայթէ, դորա միակ ճարը պար գալն է. եւ {պար} գալ բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս յ

էր, սիրահարքը հանդիպում էին միմեանց, {պար} գալիս իրար հետ, տեսութիւն էին նշանակու

փանվեն այն արտաթորումները, որոնք տվյալ {պարագայում} հավանական են արյան զարկերակայնության դե

եղանակը անունի պարագաները ունի եւ բայի {պարագայք} չունի, բայց հասարակ բայանուններից տարբ

ւթիւն ունին, չեն կարող այս կերպով բայի {պարագայք} ստանալ՝ անունի պարագայքը իրենց վրայից

յս կերպով բայի պարագայք ստանալ՝ անունի {պարագայքը} իրենց վրայից ձգելով։ Սորանից երեւում է

դպրոցներ, հասարակութիւններ եւ այլ շատ {պարագաներ}, որ կարո՛ղ էին Ազգի հոգու մէջ բուսուցա

դիմաց վաճառքի են հանում նրա տպարանական {պարագաները}: Իսկ ի՞նչ եղավ ծխախոտի խանութը, գոլոր

ելու կերպը, պարապմունքը եւ այլ անհամար {պարագաները} հակառակ էին իմ մտածութեանը, ապրելու կե

մբ։ Ստոյգ է, աներեւոյթ եղանակը անունի {պարագաները} ունի եւ բայի պարագայք չունի, բայց հասա

ամեմատէինք կանթեղի աւանդութեան եւ դորայ {պարագաների} հետ եւ որը անհամաձայն կը լինէր առողջ դա

ցույցից, նույնպես եւ նորա շրջանակից եւ {պարագաներից}: Մարդերի իրավունքը եւ ազատությունը

վերայ կը շինես քո բնակութիւնը, վերասաց {պարագաներով}: Իսկ թէ քաղաքում կամենում ես բնակուիլ

այենէզի սառն քաղաքավարութիւնը իւր բոլոր {պարագաներով} անցնում է դէպի Ակուաւիու եւ նորա յաջորդ

քեր, որ կարո՛ղ էին տպաւորութիւն գործել {Պարագուայեցիների} երեւակայութեան վերայ եւ տնկել նոցա հոգո

լխաւոր խորհուրդը այն էր, որ ուսուցանեն {Պարագուայեցիներին} կարգ եւ պահեն նորանց կատարեալ տգիտութեա

կաստանի, Չինաստանի եւ Եափոնիայի մէջ. - {Պարագուայի} Աստուածպետական Հասարակապետութիւնը. - Յի

ու գաղափարը. այս ասելով՝ ես խօսում եմ {Պարագուայի} վերայ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին գան

erain)։ Յիսուսեան Կարգը, հիմնարկելով {Պարագուայի} Հասարակապետութիւնը, նորա կազմուածքի մէ

ութեան եւ անասնադարմանութեան հետ։ {Պարագուայի} մէջ Կրօնն էր Յիսուսեանների Քաղաքական եւ

անչափ յարգում էին Յիսուսեան քարոզիչքը։ {Պարագուայի} բնակիչքը ծունկ չոքած լսում էին նոցա հրա

պարտականութիւնը։ Արհեստներից բերած էին {Պարագուայի} մէջ կենդանագրութիւն, ճարտարապետութիւն

տոյ է գործ դնէին Յիսուսեանք, որ ջնջէին {Պարագուայի} եւ Եւրոպայի միմեանց հետ կապակցութիւնը։

, կտաւեղինների անհամար գործարաններից, {Պարագուայի} մէջ ունէին ձուլարան, ուր շինում էին թն

ւսեանները համաշխարհային առեւտուր ունէին {Պարագուայի} բուսական բերքերի, մանաւանդ՝ բամբակի,

մօն։ Կարգը պատրաստ է կործանուիլ, բայց {Պարագուայի} ժողովուրդը կենդանացնում է նորան իւր անմ

զդեցութեան տակ, վասն որոյ տուեց նորանց {Պարագուայն} իբրեւ Տէրութիւն՝ ամենեւին անկախ Սպանիա

կողմը, հարստութեանը չափ չկար։ Միմիայն {Պարագուայն} իւրաքանչիւր տարի բերում էր աւելի քան թէ

րայ ազդեցութիւն ունենալուց յետոյ հիմնեց {Պարագուայումը} մի անկախ Տէրութիւն, որով իրագործեց իւր

քայն եւ խնդրէի բանալ զքննութիւն ի վերայ {պարականոն} ներգործութեանց Սինօդին, այլ որովհետեւ

ւթենէ աստի աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի {պարականոն} ներգործութեանց արանց, որք զանխուլ յազգ

իւն, Հոգւով կամելով ոգւոց Հօրն՝ լինել {պարակից}, եւ յետ վեց ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի

րեխայի պատճառով յետ մնայ խրախճաններից, {պարահանդէսներից} եւ դիմակահանդէսներից, թող երեխան աճէ ո

ենք. նախ, որ անպարան խօսքը, այսինքն {պարան} միացած բացասական ան մասնիկի հետ մենք հի

Լեզգիները մի գոմի մէջ. փոխանակ մազեղէն {պարանին} ՝ ձեռքս անցուցին մի ծանր երկաթի շղթայ ե

... Լեզգիները կապեցին ձեռքս մի մազեղէն {պարանով} եւ սկսեցին յառաջ վարել: Երկար մտածութե

ձրալի է մեզ այսպիսեօք պարապիլ, մինչդեռ {պարանոցաթաղ} լինիմք ՚ի բազմապատիկ աշխատութիւնս յաւէտ

եր յանդիման առնեն զմեզ Աստուծոյ: Եւ ՚ի {պարանոցաթաղ} լինել մեր ՚ի փարիսականութեան, յանտեսել

է, այն տիղմը եւ հոտած ճահիճը, որի մէջ {պարանոցաթաղ} խեղդւում ենք, նուիրական է, որովհետեւ

հանդերձը եւ այնպէս մօրից մերկ, մինչեւ {պարանոցը} մտաւ գետի մէջ, որի մօտից պիտոյ է անցան

ականութեան բարոյականութիւնը, որ մինչեւ {պարանոցը} թաղուած էր վերին աստիճանի անառակութեան

Նորա խաչն էր, որ խորտակեց մարդկութեան {պարանոցի} ծանր եւ անտանելի լուծը, որի տակ հազարա

ով բաց ձգել պապականութեան լուծը իւրեանց {պարանոցի} վերայից, բայց այս մի այնպիսի բան է, ո

մ մերկացուց երկաթը անզօրի եւ անպաշտպանի {պարանոցի} վերայ։ Բռնակալութիւնը, դահիճ դառն

ւած էր մինչեւ իւր կեանքի վերջը կրել իւր {պարանոցին}, մի պատիժ է, որ գերեզմանը միայն կարող

տոս, Մըսըր), Ալեքսանդրիայից Սուեցեան {պարանոցով}, Կարմիր ծովով Հնդկաստանի ծովահայեաց Բո

Սերունդ եմք քաջաց, որոց ո՛չ ձանձրանան {պարանոցք}, ՚ի բթացուցանել զսուսեր թշնամեաց խաղաղ

ի էր միլիոնաւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան {պարապ} եւ ամայի թողած դաշտեր, որոնց վերայ շատ

երի եւ կառավարիչների հանգստութեան համար {պարապ} ժամերում: Բացի ասացեալ տնից, նորա մօտ

նորա խաղակիցը եւ այլն եւ այլն, որ մեզ {պարապ} ժամերի արդիւնք է երեւում, որովհետեւ հի

նդակ ուսման ընթացքը մի քանի ուսանողների {պարապ} գլխից, հետքը մինչեւ անգամ չթողնելով,

ւետարանը եւ ուսանում է միշտ, եթէ ունէր {պարապ} ժամանակ: Բացի դորանից մեր քաղաքավարութ

դ առուտուրի էք, որդ փէշակի, մէջներիդ {պարապ} մարդ չկա. ռանչպարն էլ ( երկրագործ) իր

տեսնէ նորա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կամ {պարապ} միջոց գտած ժամանակը այնպէս արագ խօսել,

ումը, հետո նստում եմ տանս իմ գործերովս {պարապած}, այդ ասողների գլխուն վերան այնքան մազ

ք ունին, որովհետեւ ինքյանք օր ու գիշեր {պարապած} են յուրյանց թշվառ աբեղաների գործերով,

: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ բանով ես {պարապած}. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես նստում

րի հատուածները: Ինչպէս երեւում է, շատ {պարապած} ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, թող սր

առաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերայ {պարապած} էի նկատողութեամբք. ինձ պիտոյ էր մի շաբ

գային լուսաւորութեան վերայ, նորա ձեռքը {պարապած} չէ զանազան վիճակային գործերի մասին իւր

րա ազգասէր եւ միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ {պարապած} լինէր առանձին գործերով, քաղցր հաճութեա

ա ի՛նչ է շինում Անգլիան: - Նա այժմ {պարապած} է հնդկական ապստամբութիւններով, երկիւղի

ր եւ Վաշիկթօններ: Բացի սորանից Անգլիան {պարապած} է Չինաստանի հետ, նորերումս տիրել է Կան

Բացի այս երեւելի մարդերից ուրիշ շատերը {պարապած} են այս գիտութենով, բայց ցոյց տալու համ

կոսը, - եթէ Մանթուխեանցը այդպէս սաստիկ {պարապած} է, ասել է, թէ նա խնջոյքում եւս չէ կար

վերայ, առանց զգալու... - Ես շատ {պարապած} եմ, ուստի շատ անգամ շփոթւում եմ, - պա

չէր կարող ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ {պարապած} էր նա. եւ թէ այդպէս եւս չլինէր, ո՞վ գ

յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ եւ շատ {պարապած} էր մարդկութիւնը։ Մարդիկ առ հասարակ ուս

տ կանչուեցան Չինաստան, իսկ Թաթարները, {պարապած} լինելով իւրեանց սեպհական խռովութեններով

է, եթէ չասենք, որ նաեւ վար ու ցանքով {պարապած} երիտասարդքը ազատ են մայիսին, որովհետեւ

: Զայս առ կոյսն, եւ զնորա իրանաւ {Պարապատեալ} թաւալիմք առ վարդենեաւ Ի դալարիս,

րապելով, չունիմ իրավունք հայտնի կերպով {պարապել} այսպես բանի, թեպետեւ առանձին գործակից

րան դեռ անհրաժեշտ է սովորել եւ հատկապես {պարապել} աստղաբաշխությամբ, երկրաբանությամբ, հա

տից: Պետք է, վերջապես, գիտությամբ {պարապել}. թե չէ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սո

միայն չորրորդ օրն է, ինչ կրկին սկսեցի {պարապել}, բայց մի՛ վախենա, ոչ թե ուժերս լարած

տածեցի ընթերցանութեան եւ մատենագրութեան {պարապել}, բայց երանի թէ կատարել էի սրտիս ցանկու

նեայ մարդերի համար, որ ստուգապէս կամին {պարապել} վաճառականութեան: Նոյն այն գործարանքը,

դ շփոթների նեղութիւնից, կամեցայ աղօթքի {պարապել} եւ հանգստանալ։ Այս պատճառով գնացի Սիւն

երել այդ բոլորը: Թէ մինչեւ ո՞ր ժամանակ {պարապել} են հայք որսորդութեամբ. կամ, աւելի լաւ

պելոցն նախարարաց, աղօթից եւ տքնութեանց {պարապելոյ} " եւ այլն ( Փարպ., Պատմ. Հայ., երե

ես համալսարանում լինելով եւ բժշկությամբ {պարապելով}, չունիմ իրավունք հայտնի կերպով պարապել

Եթէ ես գործ դնէի, Իմ գործերին {պարապելով} ՝ Ինձ ճանապարհ բանայի։

միջակ դասակարգին: Միջակ դասակարգը {պարապելով} ձեռագործութեամբ եւ վաճառականութեամբ, ա

եւ աստղկեան մոլութեններով երկար ժամանակ {պարապելով}: Հետ ուրեմն պապից նորան յանձնած մի քան

կարողութեան չափով, Յունական գիտութեանց {պարապելով}, իմ տկա՛ր մտքի զօրելու համեմատ, կարդա

լ է դորա վերայ՝ նոյնպէս գիրքը ձեռքին, {պարապելով} իւր ուսմանը, քունը հատանելով "։ Այս օ

նը, քունը հատանելով "։ Այս օրինակ ահա {պարապելով} ամբողջ վեց տարի, երբ աւարտում էր իւր ո

էր Նախախնամութեան կամքը։ Հանգուցեալը, {պարապելով} անդադար եւ ել ու մուտ անելով Պ. Կրէյզե

զանդեցաւ նորա ասածներին, մանաւանդ ինքը {պարապելով} դիւթական բաներով, մի փոքր երկիւղ եւս ո

Առաջ էլ ասացինք, որ հեղինակը անդադար {պարապելով} իր առաջնակարգ ներգործողների հետ մեզ զրկ

ւց առաջացած կողքիս ցավը, ինձ զրկում են {պարապելու} հաճույքից: Դժվարությամբ եմ նստում մի հ

րոյական գործ են, որ եթէ մեր Հայերը եւս {պարապելու} լինէին այդ գործերով, արժանի էին դատապա

հասակից սկիզբն անելով բանական գիտութեան {պարապելու}, Յունաց աշխարհը գնաց, եւ այնտեղ լաւ ե

վերջանան, եւ ես, հանգչելու եւ աղօթքի {պարապելու} համար, գնացի Սիւնեաց աշխարհը եւ երկու

կարող էր թողուլ Աստուած իւր դիւթութեամբ {պարապելու} մեղքը: - Մեք այս բաների վերայ ուրի

որ լոկ ծերերը, աղջիկները եւ պառաւները {պարապեն} այս բանով, որքա՞ն օգուտ կարող է ստանալ

դպրոցին հիմնելոյ եկեղեցական գումարօք ի {պարապետէ} իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ յանուն իւր:

ի դեգերեալ առ օրէնսգէտս եւ առ փաստաբանս {պարապեցայ} պատրաստութեամբ թղթոց ըստ ճիշտ զօրութեան

քերը ", ) աստուածային բանի քննութեանը {պարապեցան} ։ Մեծ շահ համարելով իրենց անձերին երկնա

թիւնքը իւրեանց վերայից հեռացնելու համար {պարապեցնում} էին այդ ազգերը խաչակիր զինուորութեններո

աները դուրս էր հանած, իսկ աշակերտներին {պարապեցնում} էին դպրոցական իմաստակութեններով եւ այլ

պիսութեանը եւ կ՚աշխատին այնպիսի բաներով {պարապեցուցանել} ընթերցողները, որ ե՛ւ հասկանալի լինէին

այն էր, որ փոխեն ժողովքի ուղղութիւնը, {պարապեցուցանեն} նորան զանազան Աստուածաբանական չնչին բան

ց տասն տղայ ուղարկել Բեռլին, որ այնտեղ {պարապէին} զանազան ուսման ճիւղերի։ Աբովեանի ուրախ

. ահա այն մի հատիկ գործը, որով պիտոյ է {պարապէին} հոգիազգեաց հեղինակները եւ թարգմանիչքը մ

աղաւնեվաճառութեամբ եւ լոմայափոխութեամբ {պարապէր}: Ընդհանրապէս սկսանելով ձեր գրուածք

ժմ չերեւեցաւ եւ ո՛չ մի ընկերութիւն, որ {պարապէր} երկրագործութեան եւ երկրագործական բերքեր

լինէր սորա համար, եթէ իւր դարբնութեամբ {պարապէր}, քան թէ այնպիսի գործերի մէջ խառնուէր,

բաներից, եւ եթէ կամէր մի բան ուսանիլ, {պարապէր} բնական գիտութեամբ, այդ մանաւանդ հարկաւ

նանեանցն, որում ընծայի որսալ նամակին, {պարապի} ՞ արդեօք այդպիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել

պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնամականիս, եթէ {պարապի} նա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականիք ի

է կամի, այդ գործը աւարտելուց յետոյ թող {պարապի} Բուխայի ընտանեկան կեանքի նկարագրութեամբ

ր մի ազգ կազմող անհատների մեծագոյն մասը {պարապի} երկրագործութեամբ եւ առհասարակ գիւղական

ենների անդամ դառնալ, թռչնավաճառութեամբ {պարապիլ} եւ օգուտների մի բաժինը ստանալ: Տեսանո՞

չունենալով, չէ կարող երկրագործութեամբ {պարապիլ}. այն միլիոնները, որ բնակւում են Անգլի

թիւն: Այս օրէնքով, մի մարդ, որ կամէր {պարապիլ} որեւիցէ արուեստի, չ'պիտի ուղղակի գործէ

է քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ այսպիսեօք {պարապիլ}, մինչդեռ պարանոցաթաղ լինիմք ՚ի բազմապա

. ինչպէ՛ս կարելի է սատանայական բաներով {պարապիլ}... Պ. Մարկոսի այս բաները խօսելո

um non excedant)։ Ամենեւին չէր կարելի {պարապիլ} այն ուսմամբը, որ վերաբերում էր սկզբուն

բոլոր ժամանակը։ Երբ նա հարկադրուած էր {պարապիլ} Տէրութենական գործերով, խմում էր քանի մ

իմ վասն թշնամեացս, որք առ ի վնասել զիս {պարապին} անձնախաբէութեամբ եւ զպառաւական առասպելս

արապում են ազգային բաներով եւ միշտ պիտի {պարապին} այն չափով, ինչ չափով կարող է մի փոքրիկ

զգլխաւորն մարդութեան, յորմէ վերջացեալ {պարապին} դատարկապորտութեան, ամուլ եւ անգիտակից

իւնճի-օղլուն, - թող նոքա իւրեանը թէյովը {պարապին}, մէք մեր բաներիցը խօսենք եւ ժամանակը չ

սինքն սորան նորան բամբասելով, մանաւանդ {պարապին} մտածելով օգուտը իւրեանց ազգի եւ եկեղեցո

ագործութիւնը, որպէս ընդհանուր ժողովրդի {պարապմունք}, այդ մասին պատմութեան էջերը դատարկ են

բանի կանոնաւոր տեղեակ չէր: Սորայ բոլոր {պարապմունքը} մեքենայակազմութեան վերայ փարթամ խօսելն

հոգու առաջեւ։ Բայց այս երկրորդական {պարապմունքը} երբէք արգելք չեղան նորա յառաջադիմութեան

, որ նա հազիւ թէ ժամանակ ունենայ․ նորա {պարապմունքը} կը ներե՞ն արդեօք ժամանակ կորուսանել այս

եկամների համար մի քանի ժամ հետ դնել իւր {պարապմունքը}: - Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գործը մի

ու, որի մտածութիւնքը, ապրելու կերպը, {պարապմունքը} եւ այլ անհամար պարագաները հակառակ էին ի

աներից յետոյ Լօյոլա սկսեց իւր սովորական {պարապմունքը}, այսինքն՝ քարոզել ժողովրդին բարքի եւ

ոններին, որոնց սիրելի է այդպիսի բաների {պարապմունքը}, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ թէ բնաւ

եւս Շաքարեանցի նման գլուխս տայի դիւական {պարապմունքի}: Այստեղ պ. Մարկոսը երեք անգամ երե

ակյա լռությունս վերագրած լինիք իմ անչափ {պարապմունքիս}, թե անձնական եւ թե օրագրական գործերով

եւ կարգին ու մանրամասն գրիր ինձ: Իմ {պարապմունքների} վերաբերյալ ահա ինչ կասեմ քեզ. ամբողջ մ

միջնորդութիւնը: Ազգային խնդիրներով {պարապող} եւ ազգի վիճակին ուշադիր եղող մարդը չէ կ

րդերից մէկը՝ երանելի Ղազարը, սիրող եւ {պարապող} այսպիսի երկնաւոր արուեստի, դեռ երեխայա

րբ մի վայրենի, թափառական որսորդութեամբ {պարապող} ազգ սկսում է երկրագործութեան ձէռք զարկե

ատարակութիւնը եւ այն ազգային դպրութեամբ {պարապողների} համար, թող արգոյ տպագրողը հաճի ընդունե

ւնք, մանաւանդ՝ հացեղէն ապրանքի, որով {պարապողքը} մեծ մասնով երեւելի արծաթագլխի տէր են:

աքինի շրջակայքում. այս խորհրդածութենով {պարապուած} է միտքս այս րոպէիս, մինչ գրում եմ Յիշա

նել, վաճառականութիւն է... Ասացի, այս {պարապութեան} միջոցին գնամ նայիբի մօտ, գուցէ մի բան

ւում է եւ գործ է դնում այդ հնարը մնացած {պարապութիւնը} լցնելու համար, որ իսպառ զանց առնելի էր

ից խեղդում են, երբ մի փոքր առողջանամ, {պարապությունից} այնքան գրեմ, որ դուք էլ զզվիք, բայց ա

ւրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, ինքս {պարապում} եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս

ռք աստծո, ես առողջ եմ եւ բավական լուրջ {պարապում} եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս իզուր չ

բաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ եւ ինձ համար {պարապում} եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այս կամ

րայ. ամօթ քեզ, որ այդպիսի գործերով ես {պարապում}. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք ան

կան եւ այն՝ հարուստ ընկերութիւնք, որ {պարապում} էին թռչնավաճառութեամբ Հարաւային Ամերիկա

հոգին, ինչո՛ւ նորա բնակիչներից շատերը {պարապում} են մի մեքենական վաճառականութեամբ, որի

սիրութեան: Իմ աչքումը այն մարդիկը, որ {պարապում} էին այսպիսի գործերով, ոչ թէ միայն քրիս

ք դարձան ինձ շատ լաւ ծանօթք, բայց նոքա {պարապում} էին կամ իւրեանց ազգային գործերով կամ ըն

շակերտ գտայ ես ազգային վարժարանում, որ {պարապում} էին նախակրթական պարզ առարկաներով, ինչպ

ենք: Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապէտքը {պարապում} են այժմ Ֆրանսիարէնից Հայերէն, Հայերէնի

րի մէջ, աւարտելով իւր ուսման ընթացքը, {պարապում} է ներկայումս առեւտրական գործողութեամբ:

ղ: Մի այլ վաճառական պարոն, որ նոյնպէս {պարապում} էր այդ առուտուրով, գնում է Բէգզադէի մօ

յլը " կամ Յիշատակարանս կարելի եղածի չափ {պարապում} են ազգային բաներով եւ միշտ պիտի պարապին

ւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ չէ {պարապում} երկրագործութեամբ, կարող է հաւաստի լինե

երջանկութեան, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը {պարապում} է նորանով, եթէ միւս մեծագոյն մասը ամու

ացնել մի բազմութիւն, որ արիաջան փութով {պարապում} էր այն նուիրական գործով: Ո՞ւր ար

տակ ունենալ մի փոքր հասարակութիւն, որ {պարապում} էր մասնաւորապէս այն նիւթով կամ առարկայո

- Ճշմարիտ, մտքումս չէ: Ի՞նչ բանով է {պարապում} այդ անանուն ազգը: - Այժմ ոչնչով չէ

այդ անանուն ազգը: - Այժմ ոչնչով չէ {պարապում}, եւ ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն սու

ճարելով այդպիսի ծառայական արհեստով, նա {պարապում} է եւ զանազան գրեանք կարդալով: Նա միշտ

օր ( այժմ կը լինի նա 36 տարօք) անդադար {պարապում} էր զանազան դիւթական գրքերով. ինչ հին,

նելով ծառայից, իմացաւ, որ դիւթութեամբ {պարապում} է դարձեալ ախոռում: - Ի՛նչ անքրիստոնեայ

- Ի՛նչ ես խօսում: - Լսի՛ր, նա {պարապում} է Ալքիմիայով... - Ի՛նչ ասել է Ալ

կոս, թէեւ շատ կային աննշան մարդիկ, որ {պարապում} էին այդ գիտութեամբ: Այս մարդերից մինը

Սիգիսմունդ Ֆուգգերոսի մօտ: Պարացելսոսը {պարապում} էր որոնելով ընդհանուր դեղը եւ անորոշ ժա

պաշտօնից: Նա, ուսուցանելով Ալքիմիա, {պարապում} էր եւ գործական բժշկութեամբ: Մի անգամ հ

ացնել չար ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ {պարապում} է խեղ եւ խելառ բաներով, գիծեր է քարշու

ապագան, չէին իմանում թէ ի՞նչ գործով է {պարապում} Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից ստ

յս բանը միմիայն միտք բերելով հիանալու, {պարապում} ես պարտէզը չափելով, նորա ճանապարհների

թէ բոլոր աշտարակցիք այգեգործութեամբ են {պարապում}, այդ է նոցա ապրուստի միակ ճանապարհը:

Մինչ յԱթոռոցն ի սահման Ի քերուբից {պարառեալ} ՝ Արարչին կալ յանդիման, Եւ

սեմ, համարեայ թէ լի էր օդային հանճարեղ {պարառութեամբ}, ինչպէ՞ս գեղեցիկ մեկնում էր այն սաղմոս

ակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի էր իրօք {պարարել} եւ կերակրել հանգոյն աղուիսուն սառուցակե

Մեզ պիտոյ է հարստութիւն, Որ {պարարենք} մեր մարմինը: Հոգու համար ու

արկ հարկանել, գերի գերել եւ այլն, թող {պարարեսցին} քիմք դոցա եւ նմանապիսեաց այդունակ կերակ

էրն մեր ի գլխոյ մերմէ, փոքրիկ հօտս այս {պարարի} յուսով տեսութեան երկնառաք Հօտապետիդ: Ա

ասածի պէս բոլորովին մարմին դառնալով, {պարարում} են գիշեր ցերեկ իւրեանց փորը եւ այնուամե

ափոխ լինելու: - Կրօնափոխութիւնը մի {պարարտ} խորոված չէ, որ կուշտ փորով դժուար լինէ

վերասաց տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր {պարարտ} հողը բուսուցանում է գրեթէ ինքնըստինքեան

ուրծքը կատարելապէս կերպարանագործուած եւ {պարարտ}, իսկ հագուստը վերջին - ամենանոր ձեւով

տալիս, որ հաւատայինք, թէ մեր փափուկ, {պարարտ} մարմինը երբեմն կարող էր աղիւս պատրաստել

ով հնոյն մատենագրութեան եւ եթէ ջովացեալ {պարարտասցի} անդաստան բանականութեան նորա կենդանի բար

ն հիմնուեցաւ Բազըլ քաղաքում եւ Թէոֆրաստ {Պարացելսոսը} հրաւիրուեցաւ ունել այդ ամբիոնը: Այս գե

մօտ, յետոյ Սիգիսմունդ Ֆուգգերոսի մօտ: {Պարացելսոսը} պարապում էր որոնելով ընդհանուր դեղը եւ

ա կատարեց շատ փորձեր. Բայց, - ասում է {Պարացելսոսը}, - ես դեռ շատ յառաջ գիտէի փիլիսոփայակա

ուղարկել էր նորան Կոստանդնուպօլիս: {Պարացելսոսը} երկար ժամանակ չմնաց որպէս ուսումնապետ Ա

մի վտանգաւոր ցաւով հիւանդ աբեղայի մօտ: {Պարացելսոսը}, յառաջ քան թէ սկսած էր գործ դնել իւր բ

ցաւ 100 գուլդըն, եթէ միայն առողջանայ: {Պարացելսոսը} պատրաստեց օփիւմից երեք հատադեղ եւ քսան

ւանդը խիստ կարճ միջոցում առողջացել էր: {Պարացելսոսը} կորուսանելով այս վէճը, ցոյց տուեց դատա

ոստացած արծաթը շատ մեծ էր, համեմատելով {Պարացելսօսի} կարճաժամանակեայ բժշկագործութեանը, ուստ

լքիմիան սիրական գիտութիւնն էր երիտասարդ {Պարացէլսոսի}. նա ուսաւ այդ գիտութիւնը նախ Տրիթեմիոս

իբանանու վասն դատի միոյ ժամու զերիս ամս {պարաւանդեցաւ} այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել բռ

նկին 22 106 Վ[եհափառ] կաթողիկոսին, ԺԲ {պարբեր[ական]} 107 Եսայի վարդապետին 108 Քուաքեռաց

ց: Ես հավատացած եմ, որ այժմ որեւէ լավ {պարբերաթերթ}, իսկ ամենից ավելի՝ քաղաքական եւ գրակա

որոնցից ամենից ավելի աչքի է ընկնում հայ {պարբերաթերթերի} cornage-ը: Ոչ պակաս հետաքրքրական են թա

ղովականաց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող {պարբերական} բանից թղթոյն: Այլ յորժամ նորին վեհափառ

ն գնահատել: Ցանկանալով ամեն գնով որեւէ {պարբերական} հրատարակության խմբագիր լինել, ի վերջո

կամ շարունակուիլ մի այնպիսի օրագիր կամ {պարբերական} հրատարակութիւն, որ նուիրուած լինէր մաս

եթե նրա հարեւանները չդադարեցնեին իրենց {պարբերականները}. լավ է, որ նրա բախտից դադարեցրին, եւ

ացած հայկական հարցի շնորհիւ, եւրոպական {պարբերականները}, Հայոց լեզուին անտեղեակ, " Կոնստիտուց

մեր լեզվով գրական նորություններ, բացի {պարբերականների} համաճարակից: Ես հավատացած եմ, որ այժմ

մար գործ դրին։ Տակաւին երեւում են քանի {պարբերականք}, որ " Հիւսիսափայլում " երեւան ելած մակ

ղթ մի յանուն վեհափառ կաթողիկոսին, ութն {պարբերութեամբ}, զորոյ զպատճէն վաղ ուրեմն հասուցեալ եմ

գի դարաւոր թշուառութեան: Այս վերջին {պարբերութեան} ընդդէմ, մասնաւորապէս, պիտի եռ գան դար

ն ոճը ունի այն յատկութիւնը, որ ամենայն {պարբերութեան} վերայ հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ լա

յն առարկաները, որ գտանւում են նորա մէջ։ {Պարբերութիւն} (Punctum) երեւակայած պատկերը մանրամասնա

րոց յիշեալ է իմ յբ., յգ., եւ ՚ի դ. {պարբերութիւնս}, Սինօդն զկոնդակն զայն լուեալ եւ յօրագր

լն: Միթէ տպարանն շարադրե՞ յինքենէ զնոր {պարբերութիւնս}, եւ զո՞ կամի խաբել Այվազովսքին. չե՛մ

տորագրութեամբ, դնում եմ այստեղ մի քանի {պարբերութիւնք}. " Պարոն Կոմս Էմմանուէլ,...

յն բոլոր ձեւերը, այն լօգիկաբար կապակից {պարբերութիւնքը}, որոնցով հարազատօրէն կարելի էր ամենայն

տորագրությանց փող է ստացել եւ 600 մանեթ {պարգեւ}. տպագրությանց ծախքը հասնում է մինչեւ 1

ել էր կամար շնորհք արարչի Հարազատ {պարգեւ} հայազգի ոգին։ Գերեզմանական

ոգին տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար նորան մի {պարգեւ}, բայց Ասմոդեյը առաւել խորամանկ լինելով

անկ լինելով, ստացաւ նորա հոգին, առանց {պարգեւ} տալու, թէ ինչպէ՛ս պատահեցաւ այս, կ'իմ

միջոցին իշխում էր բոլոր Մօրէայի վերայ, {պարգեւ} ստացաւ մի կտոր հող՝ նորա վերայ վանք ու

տանում է Մխիթարեանց ձեռքով, այդ բոլորը {պարգեւ} է պապականութեան կողմից։ Այստեղ քաջ յայ

ելի է ընդունել այդ քամին որպէս երկնային {պարգեւ}: Ես ինքս, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզ

ւր աղքատ քսակից բաշխել ազգի մանուկներին {պարգեւ} ։ Հեղինակը՝ իւր ախատութեամբը, իր ազգի

աց ձեզ, թէ կտակ իցէ երկրորդն, այդ լոկ {պարգեւագիր} է, ի կենդանութեան Մասեհի Բաբաջանեանին

ավարութեան կտակակատարաց, բ) զի թէ {պարգեւագիր} էր, ուրեմն զկնի մահու կտակողին պարտ էր

քեմ առաջի քո եւ հրատարակեմ զթուղթն զայն {պարգեւագիր} լոկ արարեալ ի կենդանութեան, որ, ըստ օ

ասէր, վճռել կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ {պարգեւագիր}: Ընդ այս յեղափոխութիւն գործոյն, որ

твенная запись) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, եւ {պարգեւագիրն} վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ յայնժ

ռաջ վարել զդատն ըստ զօրութեան կտակին եւ {պարգեւագրոյն}, այն է պահանջել զկէս յարդեանց երկուց վ

նել ընդ բողոք իմ ըստ զօրութեան տակին եւ {պարգեւագրոյն}: Գեներալ Պրօկուրօրն առ այս բողոք պա

Բ-ի ձեռքով, 1779 թուականի տրուածքը եւ {պարգեւաթղթի} մէջ նշանակուածքը, Գերագոյն ողորմութեամ

մութեան համար ՄԵՐ՝ այս վերստին շնորհած {պարգեւաթուղթը} սեպհական ձեռքով ստորագրեցինք եւ ամրացնե

, գործն այն բովանդակ, այն է կտակն եւ {պարգեւաթուղթն}, թուղթն երեսփոխանութեան եւ բողոք իմ այ

իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը, {պարգեւած} ի Տէր հանգուցեալ Մեծ Թագաւորների, ՄԵՐ

եղէն կեանքը վերացաւ։ Իսկ եթէ Քրիստոսի {պարգեւած} Աւետարանից կամենան այսպիսի օրինակներ,

՝ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով մարդկութեանը {պարգեւած}, կենտրոնանում է մի մարդու մէջ, ուր մի

ից դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից {պարգեւած} արտօնութեան զօրութենովը։ Իգնատիոսը գրե

նօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժլատ լինելով {պարգեւատրելու} մասին, այնքան սրտով չէր կատարելու յիշո

ականատեսք, եւ մինչ Թադթէոս եպիսկոպոսն {պարգեւատրի} ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստիճանի նշանաւ

ղեք եւ աստված քեզ կատարյալ առողջություն {պարգեւե}, ամառն աստուծով կտեսանենք եւ այս բաներ

լ, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն {պարգեւել}. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պար

, շատ հաճութեամբ ընդունելով այս ընծան, {պարգեւել} է ճարտարագէտ Պ. Պատկանեանցին մի գեղեցի

ել Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն {պարգեւել} է բնութիւնը Ասիային: Անգլիոյ երկր

լ, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն {պարգեւել}. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պար

լեզուին Ազգը նորան զլացաւ Գիր {պարգեւել} անշուք շիրմին։ Խարխարեալ տա

ւ փառաւորութեամբ լցուած հմտութիւնը, որ {պարգեւել} է եւ բերել է նոցա շքեղութիւն եւ պարծանք

ստիարակութիւն, որ կարողանայ ազատութիւն {պարգեւել} մտքին, այսպիսի ծառայեցուցիչ գաղափարներ

ալու համար, ասաց նախագահին. " Աստուած {պարգեւել} է մի քանիսին խօսելու շնորհք, ուրիշների

դեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն արեան իւրոյ {պարգեւելով} զազատութիւն հոգւոց եւ մտաց, այլ եւ մար

սին։ Պիոս VII, ֆիզիկական կենդանութիւն {պարգեւելով} մահով դատապարտուած Կարգին, չէր կարող ջ

անբաղդ ազգերին մի ազատ եւ հանգիստ կեանք {պարգեւելու} համար եւ փոքր առ փոքր իւրեանց Կարգի իշխ

որ ամենայն ծնող, փոխանակ մի խաղալի բան {պարգեւելու} իւր զաւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ընծ

վայր հանգտեան, Որ ազգին գիր {պարգեւեց} ՝ Կեանք տուեց Հայոց լեզուին Ա

ետիկեան Ծերակոյտը մշտնջենաւոր ժամանակով {պարգեւեց} միաբանութեանը Սուրբ Լազարոսի վանքը՝ մօ

տակութիւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, որ պապը {պարգեւեց} Դմիտրի Դալմաթեան դուքսին թագաւորի պատու

էս հասայ շուտով, Փառք ու պարծանք {պարգեւեցի} ես իմ ազգին: Եթէ տեսայ ես Ռ

Քրիստոս մեռաւ, որ հարստութիւն եւ փառք {պարգեւէ} մարդկութեան, քա՛ւ լիցի. հեռի՜ այսպիսի

հնարը Պապի դռնումը, որ յառաջադիմութիւն {պարգեւէ} Իգնատիոսի մտադրութեան։ Ամենայն բան լաւ

ը ներքին համոզմամբը մերժուած Հռովմէական {պարգեւը} չելնէ նէ, կատակնիս ետ կ՚առնենք... Գնա

ք կարող չյաւելացնել, որ այս կայսերական {պարգեւը} եւ հաճութիւնը, եթէ մի մասնով պիտի վերա

վիշը: Խանը, ընդունել է այս հոգեւոր {պարգեւը} շատ սիրով, եւ հրամայել է գանձապետին մե

նպէս վայելած եմ այս բնութեան զուարթարար {պարգեւը}, էշ նահատակ եղած լինելով ցերեկուայ դժո

չպէս պատրաստ էր դա զոհել ամենայն ինչ մի {պարգեւի} համար: Վերջին անգամը խոստացել էր Ասմոդ

ս էր պատճառը, որ առանց Ասմոդեյի կողմից {պարգեւի}, նորա հոգին եկած է ձեր խաւար տէրութեան

ղտորութիւնք հետ դնելով բարեկամական ձեռք {պարգեւին} միմեանց: Ախ, պարո՛ն, երեւում է, որ

ւեցան նորա մօտ ամենայն կողմից առատաձեռն {պարգեւներ}, եւ Վենետիկեան Ծերակոյտը շնորհեց միաբա

տկանել Նախիջեւանայ եւ ոչ ի կենդանութիւն {պարգեւողին}, մինչ պարգեւողն ասէ, թէ բանի զայն տու

իւնեանին: Այսու ամենայնիւ զայսոսիկ ինձ {պարգեւողին} Աստուծոյ մատուցանեմ փառս եւ երկրպագութի

եւ ոչ ի կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ {պարգեւողն} ասէ, թէ բանի զայն տուն ի սեպհականութեն

իւր անձը այս կէս հոգեւոր, կէս դիւթական {պարգեւովը}, յաւելացրել է ուր սեփական խստութիւնը ա

կնորսութեան տեղեր, ամենողորմ գթութեամբ {պարգեւում} ենք մշտնջենաւոր ժամանակով բոլոր հասարակ

նոցի անուններով. մշտնջենաւոր ժամանակով {պարգեւում} էին իւրեանց գոյքը այդ աստուածահաճոյ շին

քին։ Օրհնեալ է Աստուած, որին ճանաչելը {պարգեւում} է մեզ անմահութիւն։ Ուրեմն եղբա՛րք, չա

հետեւ տեղացի կարծիքով այդ արարողութիւնը {պարգեւում} է ցաւերին բժշկութիւն եւ թեթեւութիւն, վ

կը օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի անունով, ես {պարգեւում} եմ նորան առողջութիւն: Խմեցին եւ միւս բ

՛ղ ասեն ուրեմն, որի՞ համար շնորհուելով {պարգեււում} է վարդապետութեան խօսքը, ասողի՞ համար.

" որովհետեւ շնորհը յետ չէ դառնում, եւ {պարգեւքը} չեն պակասում ", այլ դոցանից, որ իրենց

մ մի մարդ իմ անունը Աւագի մօտ, մի քանի {պարեգոտաւորների} առջեւ, տրտում հառաչանքով ասաց, թէ. "

օտար, կամ մի ուրիշի ծառայ. որովհետեւ {պարեգօտ} հագնողները ազատուած են Քրիստոսով։ Իսկ

է ուսել Սուրբ հաւատը, թէ Աղանն է նորան {պարեգօտ} հագցրել։ Փարպեցին, եթէ նաեւ մի ամիս լ

էի զպարարումն զայն։ Յորոյ վերոյ տեսեալ {պարեգօտաւորաց}, զայրագնեալ իմն զօրհնելոյ տիկնոջ Աւագի

այլում "։ " Եւ զիմ շնորհս քան զբազումս {պարեգօտաւորաց} " ( զօրացուցեալ պայծառացոյց Վերին Խնամա

ագին ": Մի՞թե հնար է ընդ ապերախտութիւն {պարեգօտաւորացս} չքստմնիլ.... Մամբրէ վերծանող,

անի " անուն ունենալ, քան թէ կապուիլ մի {պարեգօտաւորի} անունի հետ, որ շատ կարելի է թէ անաջողո

մէջ, եւ իմ շնորհը՝ առաւե՛լ, քան շատ {պարեգօտաւորների} շնորհից ( ահա անզգամեցայ եւ խօսում եմ,

նելու մասին, իսկոյն յարում է. " քանզի {պարեգօտաւորք} ազատեալ են 'ի Քրիստոս "։ Մեզ թւում է,

այ գլխաւորաց քահանայութեանն, յայն սակս {պարեգօտաւորք} սեղանակապուտ ձեռօք ընդ ոսկերս սրբոյն մա

՝ մինչդեռ գայր ի ճանապարհի եւ լուան, ( {պարեգօտաւորք} Հայոց) որպէս ի վերայ թշնամւոյ ընդ դէմ

յօրինակաց երկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին {պարեգօտաւորքն}, զայն ամենայն կամ ի հուր դատէին եւ կամ

յս խօսքը, երբ իր ազատութիւնը հիմնում է {պարեգօտի} վրայ՝ աւելցնելով տակաւին. " իսկ որ զա

ատուցանելով զնա 'ի ծառայութենէ աշխարհիս {պարեգօտիւք} ։ Զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբ

ելցնելով տակաւին. " իսկ որ զատոյցն զիս {պարեգօտիւք} 'ի ծառայութեան աշխարհիս եւ ա՛զատութեան

իստոսով։ Իսկ ինձ աշխարհի ծառայութիւնից {պարեգօտով} որոշող եւ ազատութեան պատճառ եղողը Տէր Ա

յ, անբնական է առն մտեալ ի տուն մեռելոյ {պարել} որպէս ի հարսանիս, այսպէս եւ մուսայն ոչ

ւն հայկական որդւոց, որք ի խնդիր աւուրն {պարենի} անբանացեալ չիցեն աղքատ, ողորմելի, առա

, մանավանդ, նորին գերազանցություն պ. {պարետի} շնորհիվ մինչեւ ժամը 11-ն ինձ իմաց են տա

ամակն ինձ համոզեց, որ դու չես եղել պ. {պարետի} մոտ: Սույն նամակն ստանալուն պես, ստաց

նեղություն տվի նորին գերազանցության պ. {պարետին}, որ նա քեզ հաղորդի այդ մասին: Վեպերը

քշաբթի, ես նույն օրն էլ վերադարձրի պ. {պարետին}, ենթադրելով, որ ամսույս 15-ին իմ գրած

ւն: Քո եղբայր Միքայել 92. ԲԱՆՏԻ {ՊԱՐԵՏԻՆ} ЕГО ПРЕВОСХОДИТЕЛЬСТВУ ГОСПОДИНУ КОМ

ան, որպէս զի կարողանան կամեցածների պէս {պարեցնել} ։ Մելեօնումը, բռնուեցաւ մի երիտասա

դ: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ {պարզ} ասում եմ ահա, երանի եւ հազար երանի կլի

հաճո չէ, ինձի սիմ սիմ մի ասեք, գրեցեք {պարզ}, վեր առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ ուղա

ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից {պարզ} էր, որ այն գրված էր 15-ին՝ նորին գերա

ասիրել են Աստվածաշունչը, շոշափելու չափ {պարզ} է, որ այդ ժողովուրդն ունենալով այդպիսի

երս ": Սպասելով տեսակցության կամ ավելի {պարզ} խոսքերով շարադրված նամակիդ, ես առայժմ

յն փողը, որի մասին գրել էիր, թե՞ ոչ: {Պարզ} է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ո

, երբ Անզլիայի եւ Ֆրանսիայի միտումը շատ {պարզ} է: Այդ հարցը շատ պատասխաններ ունի, բա

ական գավազանը: Իմ ամբողջ շարադրածից {պարզ} է, թե ես ինչ ուղղություն եմ բռնել: Ոչ

յն պատճառով, որ ինչքան կարճ է, այնքան {պարզ} է, ինչքան ազատ է խառնաշփոթություններից

ականով կատարելու այդ վավերագիրը: Ո՛չ: {Պարզ} է, որ նրանք չէին կարող կատարել օրինակա

արելի՞ էր արդյոք օրինական ճանաչել այն: {Պարզ} է, որ այդ անկարելի է եւ բացի դրանից,

րել է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռուբլի, {պարզ} է, որ նա այդ 64. 000 ռ. նորից վճարելո

ցին, Բոլոր գործած մեղքերըս Հազիւ կասեմ {պարզ}, մեկին: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես

թէ նոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: {Պարզ} երեւում է ահա սորանից, որ Նախիջեւանի ա

րը, այնուամենայնիւ աւելորդ չէր մի փոքր {պարզ} խօսել: Ազգային ուսումնարան ասելով

ւր սառն ծանրութենից, բուսուցանում է մի {պարզ} ծաղիկ, միւս օր ահա Բորէասը իւր մահաշու

աբաթ մնացի գոմի մէջ: Ստանում էի մի շատ {պարզ} կերակուր, խմելիքս էր կորեկաջուր: Այդ

նակի անփորձութիւնը բնագիտութեան մէջ շատ {պարզ} երեւում է, մինչ խօսելով Բաքուի հրաբուղ

րժարանում, որ պարապում էին նախակրթական {պարզ} առարկաներով, ինչպէս նաեւ Մուրադեան վար

քանքար, եւ այդ քանքարը կարող էր աւելի {պարզ} եւ վառ երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր

Երիտասարդը, ինչպէս վերեւում գրածներիցս {պարզ} երեւում է, ընկեր չէր, ուրեմն եւ ոչ բա

ս եկան իւրեանց փառահեղ բնակարաններից եւ {պարզ} երկնքի տակ՝ գետնի վերայ տարածուելով,

մարդ չկար նոցա ձեռքին ջուր ածող կամ այն {պարզ} կերակուրը եփող, որով ապրում էին: Իւրե

բոլոր գիւղերում եւ քաղաքներում հաստատել {պարզ} դպրոցներ, որոնց պաշտօնը էր լեզու եւ գի

կամ կարող էր գրել, ըստ որում, չկային {պարզ} եւ նոր աղբիւրք: Լուռ մնալ մի այլ հ

ելի է այսպէս ասել, եւ այս բանը կ՚երեւի {պարզ}, եթէ օրինաւոր կերպով քննութեան տակ դրո

ոթում է եւ խռովում է քո խաղաղութիւնը իմ {պարզ} հարցմունքս, եւ կամենում ես բռնակալ հայ

կրագիտութեան վարդապետների գրուածքը, մի {պարզ} բնագիտական եւ երկրագիտական տեսութիւն,

Բայց կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը {պարզ} տեսնում էին այս տեսակ ազատութեան անհնար

ինգ կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, աւելի {պարզ}, իւրեան իսկ առատ հաշուով 4, 106, 152,

մինչ հանդիսի մէջ երեւում են մարդիկ, որ {պարզ} աչքով տեսանելով եւ հասկանալով ճշմարտութ

նոց աղքատ Հիւրընկալ, համեստ օթեւանում {պարզ}: " Կա՛ց ", դռնապանը ինձ ձայն է տալիս

եւիթեւ Գլորւում են տագնապով, Դատավճիռը {պարզ} է ` " Անմեղութիւն, գնաս բարո՜վ ": - Ի

ք անդր ՚ի սեղան քաջամոյն։ Զանօսրութիւն {պարզ} օդոց ես գունեցի երփնորակ, Ընդ ազգ

երջանիկ, քեզ ամեն մարդ Չի ճանաչիլ {պարզ} աչքով, Միշտ չարաչար կը գործածէ

լիս էր, Քարտուղարը ծառի յետքից՝ {պարզ} ամենը տեսնում էր. Նա իւր մտքում ո

մտնի սեւ հողի ծոց, Խաւար ու զուրկ {պարզ} լուսից։ Մահը եկաւ, բացեց դ

ի՛նչ աստղ է, հայրիկ, Որ այնպէս {պարզ} վառւում է, Նորա մաքուր պայծառ լո

ոլոր գործած մեղքերըս Հազիւ կ՚ասեմ {պարզ}, մէկին: Ես ապրել լաւ գիտէի

ն ցուրտ շունչ թէեւ դեռ չկար, Բայց {պարզ} նորա հետք երեւելի էր։ Արեւն

իմաց գծագիրն ինձի ցոյց տուեց, Այս {պարզ} նշաններ. Գիրսաս էր անուն։

. Պ. Չամուռճեանի եւ մեր գրուածներից {պարզ} երեւում է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այ

մերժում ենք միահամուռ: Մէք խօսում ենք {պարզ}, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող

նոյնանշան բառեր, եթէ նոր լեզուն աւելի {պարզ} եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակո

ի շնորհին։ Այս ողբալի բանի պատճառը {պարզ} տեսանելի է ամենայն մարդու, եթէ, միջին

գործ դրել եմ ամենայն ջանք, որ իմ գրածը {պարզ} լինի եւ հասկանալի եւ որքան կարելի է՝ մ

, պահպանելով նախնական արմատն ու հիմքը, {պարզ} ու գեղեցիկ հաղորդակցվի ժողովրդի հետ, ժ

ւնը ցած իջանելով յուր վեհանիստ աթոռից, {պարզ} եւ հասկանալի լեզվով խոսում է հասարակ մա

աջաբանութեան մէջ): Այս գրութիւնից {պարզ} երեւում է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով

ունի, ոչ արժէք ": Այս դրութիւնը աւելի {պարզ} կերպով հասկացնում է եւ արդարացնում է իր

ջել, որ հանդիպողը ծունր դնէ իր առջեւ, {պարզ} ցոյց է տալիս, որ այդ փիլիսոփայ պարոնը

ղապէս երեւում է նորա քաղաքական կեանքում {պարզ} եւ շօշափելի կերպով: Երեսունից աւելի կտ

թեան յայտնի սկզբանը վրայ հիմնուած աւելի {պարզ} ձեւերը, գոնէ տեսական յարաբերութեամբ կա

Նորա, որպէս առաջադիմութիւն ընդունած " {պարզ} ձեւերը ", որ հիմնուած էին նոր տէրութեն

իշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին: Սորանից {պարզ} է, թէ անդրանկական համակարգութիւնը լոկ

ւտ ճանապարհի վերայ երկար գնալ: Երկինքը {պարզ} էր, արեւմտքումը չէր երեւում բոլորովին

թներից: Շիջանում էին այնուհետեւ երկնքի {պարզ} երեսի գիշերային բիւրաւոր անձեր կանթեղնե

բ պէտք է յաղթել: Այնտեղ վարում էինք մի {պարզ} կեանք միմեանց քաջալերելով ընդդէմ ահի եւ

է, դէպի ինձ ուղղած իւր քայլերը, նորա {պարզ} երեսի վերայ տարածուած էր տրտմութեան վար

թերի մէջ այս ամենը, այն ժամանակ առաւել {պարզ} վճիռ կը հատանէ դոցայ արարքի վերայ: Իմա

է՛ եւ մանաւանդ առաջարկուած հնարները շատ {պարզ} բաներ լինելով, օրինակ սառն ջրով լուացո

Փարպեցին։ Նորա Թուղթը եւ յառաջաբանը, {պարզ} երեւում է, որ պահել են իրենց մէջ եղած

կամ Նորքում լինելու վրայ, ասել է, թէ {պարզ} ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, թէ ինչ

մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ գրաւոր, {պարզ} եւ բացայայտ յիշատակարան կայ այդ մասին։

գաթանգեղ. եր. 329)։ Սորանից մենք {պարզ} տեսնում ենք, որ ոսկի խարիսխ ունեցող հր

եղեցին Աստուծոյ " ( եր. 375)։ Այս {պարզ} եւ բնա՛ւ երկբայութեան տակ չընկնող վկայո

ը՝ ստո՛յգ, անցքերի դասակարգութիւնքը՝ {պարզ}, եւ ժամանակագրական յաջորդութիւնքը՝ ան

ւթիւնը, որ շատ դիւրութիւն է տալիս բանի {պարզ} հասկացողութեանը, ձախողակի, շփոթուել է

սի խնդրէին զտեղին։ Այս այն աստիճանի {պարզ} կանոն է, որ բնաւ օրինակ եւս չենք ուզու

թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազմուածքը աւելի {պարզ} է եւ կարճ։  Եթէ բայը դիմաւոր է,

"իմ գրութեանց մէջ կամ իմ գրուածքի մէջ"։ {Պարզ} է, թէ այս ընդունելութիւն չէ, այլ գոյակա

լինի քո խօսածը, ուրեմն պիտոյ էր խօսել {պարզ} եւ կենդանի բարբառով, եթէ կամք ունէիր կ

րհուրդ եւ ո՛չ գաղափարական միայն: - {Պարզ} եւ կենդանի բարբառով, - կրկնեց ինքը ինք

կանութեան դեւը, միանգամայն քարացած, - {պարզ} եւ կենդանի բարբառով... բայց զրկեալ է

ս քեզ հրամայում եմ իմ ասածի նման գրել, {պարզ}, առողջ, բնական, հասկանալի, առանց դպ

սկանո՞ւմ ես թէ չէ: - Գրել առողջ, {պարզ}, խելացի... - կրկնեց քթի տակին գրակա

կ է, սպիտակ, մազերը շիկագոյն, աչքերը {պարզ} երկնագոյն, շրթունքը կարմիր, որի երեսը

քամակում, շատ սիրել էր նորան, այդպէս {պարզ} սրտով մարդ եղածի համար, այնուհետեւ ծան

ի էր, որ Թիւթիւնճի-օղլուի ապրուստը շատ {պարզ} էր, նորա կեցութիւնը շատ հասարակ. մարդ

խառնութիւնը ծառերի մէջ, թէեւ ոչ այնքան {պարզ}. պատճառ, օդը շատ թանձր լինելով, թոյլ

իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի գործ արկին {պարզ} մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ ճշ

ենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում էր {պարզ} եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւ

օսքերից, որ տալիս է իւր աշակերտներին, {պարզ} երեւում է, որ ունէր նա իւր սրտի խորքու

մենայն տեղից։ Գիշերները անցուցանում էր {պարզ} երկնքի տակ. նորա օտարութիւնը ժողոված է

յս աստիճանաւորքը ունին իւրեանց պաշտօնքը {պարզ} եւ յատկացած։ Բայց այսքան պաշտօնների գո

ին Պապական իշխանութեանը։ Երբ վարդապետը {պարզ} հոգով ասաց իւր կարծիքը, Կարդինալը գոռա

ասխանեց, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է եւ {պարզ}, եւ թէ ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Ք

յարում են Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին {պարզ} խօսում են Դռան պաշտօնեաները, ինչպէս նա

պաս խօսքերը, որ այլաբանութիւն չէ, այլ {պարզ} անուն, չգիտենք, թէ Վարագա՞յ Խաչինն է

տակ ընկել նորա լեզուն։ Այս դրութիւնից {պարզ} երեւում է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութի

որոնց ժամանակագրական յաջորդութեանց մէջ {պարզ} երեւում է, թէ մենք կանգնած չենք, այլ

է իւր ձեւով, բայց այդ մի քանի տողից էլ {պարզ} տեսնում ենք նորա ուղղութիւնը նրա լեզուի

կին ներգործութեանց ", - գրում է նա, որ {պարզ} գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս եւ աւելի միջա

նչիւր այդ գոյները մեզ ցոլացնող, այնքան {պարզ} կը տեսնվի մտքի ամբողջ նկարը, բայց եթէ

, գոնէ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա {պարզ}, անզարդ եւ բոլորովին անխարդախ եւ բնակա

արդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ {պարզ} նկարագիր բնութեան, ուր բնականաբար եւ ա

իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ {պարզ} երեւում է Հեթումի եւ իր կնոջ խօսակցութի

րաւունք ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք թէ {պարզ} եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակ

հետախոյզ բանասէր " չեղող կարդացողքը, - {պարզ} մահկանացուքը հասկանան այն փոխաբերական ձ

ած մեռելների հետ խօսել: Այս դրութիւնից {պարզ} երեւում է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութի

բռնել եւ ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, {պարզ}, բնական եւ անզարդ խօսքերի միջնորդութեա

ւ վերջը, բնութեան նկարագրութիւնը: Այդ {պարզ}, միեւնոյն ժամանակ հոյակապ նկարագրութիւ

յ Հեթումին Վաղարշակենց Արշակի մեռնիլը: {Պարզ} է, թեւ արգոյ հեղինակը կրօնաբար ուզում

տնտեսութեան մասին մենք լսում ենք մի շատ {պարզ} եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք,

լ բռնի ` պարծենա ": Այս խօսքերից {պարզ} երեւում է, թէ ի՞նչ սիրով պահւում է այն

նորա անունով միայն ուսումնականներին մի {պարզ} եւ յայտնի ճշմարտութիւն ապացուցանելու հա

էր ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան {պարզ} եւ լուսապայծառ ճշմարտութիւնը չեն կարողա

ւ անխարդախ դէպի ինքը սէրը, նա ուղիղ եւ {պարզ} մտքով կը տեսանէ այս չնաշխարհիկ եւ իմաստ

մեռած դիակի հետ՝ երեմիականներ կարդալ, {պարզ} եւ յայտնի թշնամութիւն է մեռածին եւ ոչ ս

եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ Սորանից {պարզ} երեւում է, որ գեղեցկութիւն խօսքը, լոկ

րուայ գեղեցիկը՝ առաջիկայ տարում։ Սորա {պարզ} եւ շօշափելի օրինակը թերեւս շորերի վրայ

վ՝ նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ {Պարզ} է, թէ պէտքը նախընտիր է, քան թէ գեղեցկ

ան կամ ճարտարութեան։ Այս դրութիւնից {պարզ} տեսնում ենք, թէ ինչ աստիճանի տղայական

մերժելու։ Խելքը գլխին մարդը տեսնում է {պարզ}, որ հին լեզուի իրաւունքը երբէք աւելի չ

պէս եւ միւս բոլոր անդամները կամ գոյնը։ {Պարզ} է, թէ այնպիսի գործողութիւնք նորածին մա

ն, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը շատ {պարզ} է. որովհետեւ Իսրայէլը, դարաւոր ժամանա

այն չկամեցաւ լսել, այլ Մովսէսի քարոզած {պարզ} Եհովայի կրօնի վրայ պատուաստեց նաեւ մարտ

ւթեան վերին տեսչութեանն, զորմէ չկարեմք {պարզաբանել}: Յետ ազգովին ընտրելոյ զնուաստութիւն

uարակի ցայս վայր խօսեցայ, ՚ի մասնաւորի {պարզաբանել}, գէթ ՚ի վկայութիւն աղէտիցն, որոց տանե

սելու տեղը չէ, բացի այդ, նման հարցերի {պարզաբանման} համար հարկավոր է ոչ թե ինչ-որ մի թերթ թ

մի քանի տեղ կան, որ պէտք ունէին աւելի {պարզաբանութեան} եւ ծանօթաբանութեան: Լոկ, խօսքով հանդէ

են նորանոր յայտնագործութիւնք եւ նորանոր {պարզաբանութիւնք} գիտութեան մութը եւ շատ անգամ անհասկանալ

Նախանձ սեւախանձ, աչքի մէջ արիւն. {Պարզաբար} տեսայ տեսիլ մռայլուն. Դիմաց գծագի

ծառայէ քաղաքական Պօլիցիայի մէջ, որպէս {պարզագիր}. եւ ահա մանուկ Գեղամեանցը երեւում է Պօ

վ հանգուցեալը կարողացած չէր աւարտել կամ {պարզագրել}, իսկ սեւ օրինակների մէջ շարունակութիւն

առավարութեան, զխնդիրս զայս շարադրեցի, {պարզագրեցի} եւ ստորագրեցի: Միքայել Ղազարեան Նալ

ին: Ի սմին խնդրոյ զոր շարադրեցի եւ {պարզագրեցի} ես, խնդրագործ Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեա

ձեզ. բայց հաստագլուխ մարդու հետ աւելի {պարզախօս} լինել մեր պարտականութիւնն է: Երբ ե

եան մէջ, կանգնած ոտքի մատների վերայ եւ {պարզած} աջ ձեռքը, աշխատում է բռնել մի մեծ թիթե

արատ խղճմտանք, ամբիծ հաւատ եւ մանկական {պարզահոգութիւն} ։ Մի մարդ, սնանելով այսպիսի կրօնի

անցան այն ժամանակները, երբ մտածում էին {պարզամիտ} մարդիկ, թէ օդի անչափելի բարձրութեան մէ

ան լոկ աշխարհագրական անուն է "։ {Պարզամիտ} մարդիկ կարող են հաւատալ այս կամ այն կառ

եանց քսակը միայն ցուցանելով, զոհում են {պարզամիտ} ժողովրդի բարեկենդանութիւնը: Գողգոթայի

սի չարարուեստ եւ ահաւոր մարդերից: Ոչ, {պարզամիտ} մարդ, որ չկարողացար իմաստասիրել, թէ ի

թէ այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ եւ {պարզամիտ} ժողովրդի վրայ այնպէս, ինչպէս հաշիշը կա

սի աներեւոյթ աջը, որ նոցանով զգուշացնէ {պարզամիտները}, արթնեցնէ թմրածները եւ խրատէ անմիտները

, կասկածներ յարուցանել հեղինակի վերայ, {պարզամիտների} միտքը եւ ատելութիւնը գրգռել նորա ընդդէմ

, մոլորական բան եւ յաւէտ գայթակղեցուցիչ {պարզամտաց} " անուանում է պ. Այվազովսքիի Վարդապետա

ուն տեսության հետեւից, դեռ մինչեւ հիմա {պարզամտորեն} ենթադրելով, որ մարդու կյանքը կազմվում

նդունայն Կեանքս վատնեցի. Իմ {պարզամտութեամբ} Ես աշխարհ ամեն ` Իմ պէս կարծ

յիշելու, պ. Այվազովսքին, աղաւնէական {պարզամտութեամբ}, ուղարկեց վեհափառ կաթողիկոսին, վերստի

ցանել մեր սրտի ցաւը մեր սիրելի բարեկամի {պարզամտութեան} եւ անփորձութեան մասին: Ինչեւիցէ,

մեր գլուխը լալու։ Շատերը կը ծիծաղեն {պարզամտութեանս} վրայ, որ դեռ այդ երկու բարբառքն էլ բնա

հնար իմն արուեստակեալ առ ի խաբել զազգին {պարզամտութիւն}: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք, թ

ժուար թէ կարելի է թոյլ տալ այն աստիճանի {պարզամտութիւն} լսողի կողմից ( գուցէ մենք սխալւում ենք

նասիրութիւնը, ուր տեսնում ենք մանկական {պարզամտութիւն}, ներողամտութիւն, եւ ուր բարեպաշտ ու ա

եաց " գրքից, որ Թովմ. Արծր. հիշում է {պարզապես}, այսինքն " Արեւելեաց " գիրքը, բայց վե

ղածներից ամենալավ Վինոգրադով բժիշկը ինձ {պարզապես} ասաց, եւ ես օրե օր մոտենում եմ գերեզմա

ոչ իւիք կարողացայ համոզել զտիկինն, որ {պարզապէս} զլացաւ տալ զհրիտակն առանց հրամանի դատար

ռնադրեալ եդի ներ կտակումս նովաւ ամենայն {պարզապէս} յայտնի կը լինի։ Երրորդ ի վերն յիշ

եւ արդէն մարած կեանքի մէջ. դորանով իսկ {պարզապէս} վկայում է, որ այդպիսի օրէնքը կենդանի ն

ւմ ենք այստեղ, որ միտքը չենք հասկանում {պարզապէս}. ուստի եւ բնագիրը պահեցինք, գուցէ կար

արպեցին թէ՛ Պատմութեան եւ թէ՛ Թղթին մէջ {պարզապէս} ասում է, թէ ինքը աշակերտ է երանելի Աղա

մի "։ Չենք ամաչում այստեղ ասել, որ {պարզապէս} չենք հասկանում այս ծանօթաբանութեան միտք

ախորդը, որ քերթող է կոչւում։ Փարպեցին {պարզապէս} անուանում է Մուշէին Սիւնեաց եպիսկոպոս,

քեռի էր " ( եր. 41)։ Եթէ քեռի խօսքը {պարզապէս} մօրեղբայր հասկանանք, եւ պիտի այսպէս հա

մենք յանձնառու չենք ասել, մանաւանդ որ {պարզապէս} չենք հասկանում եւ չգիտենք։ Այս պատճառո

քերից յետոյ Մաշտոցը քաղկեդոնիտ էր ասողը {պարզապէս} հայհոյում է անկաշառ ճշմարտութեան սրբութ

os, մինչդեռ հրէական բնագրում.......... {պարզապէս} սենեակ է նշանակում եւ ոչ հնոց. եւ Զամբր

ն յառաջաբանիւն: [Թողցի] մեզ աստանօր {պարզապէս} խոստովանիլ զճշմարտութիւնն, թէ [այս] առ

ներին այն ամենայն գիտութիւնքը, որ Պապը {պարզապէս} նշանակել էր իւր կոնդակներից մինի մէջ "

որ առանց վարագուրելու եւ կեղծաւորուելու {պարզապէս} եւ որոշակի հրապարակ է հանում իր իմացակա

ով, յատկացնելով նորան Սիւնեաց երկրին, {պարզացնում} է բանը եւ էլ պատճառ չէ թողում, որ ո՛վե

, որ Գրիգոր Մեծ նահատակի բարեխօսութեամբ {պարզացրել} էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր

թանց փոքունց Ի յաւէրժհարսանց {Պարզեալ} դիւրալոյծ Սնդուն գեղապանծ Ո

ւեսցի կարօտ բացայայտութեան, պատրաստ եմ {պարզել} եւ լուսափայլ կացուցանել, որպէս բերան կ

աքանչյուր փորձը՝ բոլոր մյուսների համար {պարզել} իր դրոշակը՝ " խոսի՛ր այսպես " մակագրու

: Մեր պարտքն է, ուրեմն, յառաջուց {պարզել} մեր հայեացքը եւ այս ծանրակշիռ խնդրի համ

ո՞ւր. մինչեւ ամօթ համարել իւրեան ձեռք {պարզել} մի ուրիշին, մինչեւ զոհ համարել խօսակից

անբարոյականութեան։ Աւելորդ չէ մի փոքր {պարզել} այս եզրակացութիւնը մեր ընթերցողների առա

չէաք զհնասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի {պարզել} զայս խնդիր ազգային մատենագրութեան: Խնդ

ակեց Պ. Բէգզադէն՝ աջ ձեռքը դէպի յառաջ {պարզելով} օդի մէջ, - այսօր քնած էի ճաշից յետոյ,

րապէս խօսակցութիւնը առիթ ունինք մի փոքր {պարզելով} շօշափելի կացուցանել մեր ընթերցողներին:

կը խօսենք, - ասաց Մանթուխեանցը, ձեռքը {պարզելով} դէպի արաղի շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատո

ից: Պարտականութիւն կայ մեր վերայ, {պարզելով} այս խօսակցութիւնքը մի փոքր հասկանալի կա

ի մտածողներից մինի հետ: Գանք այժմ {պարզելու} մեր ունեցած հայեացքը ազգութեան վերայ,

տարոտի են Ձեզ իմ խօսքերը, այնպէս չէ՞։ {Պարզեմ}, որ հասկանաք: Այս միջոցներումս ձե

սն յառաջ քան զայս: Այսոքիկ ամենայն {պարզեսցին} եւ մանրակրկիտ քննութեամբ մաղեսցին յատե

վիճակի տէր մարդն եմ: Մեծայոյս էի, որ {պարզերես} կը վերադառնամ իմ հայրենիքս, բայց, աւա

ր Պարոն Փափազեան, եկեղեցական պատմութեան {պարզերես} հեղինակը, իւր գրքի մէջ սեւ գոյնը կարմիր

անալու.... Այս խօսքերից յետոյ, {պարզեց} ձեռքը դէպի տակառը, բոլոր պալատականքը ա

ւել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս {պարզեցի}, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեց

ւել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս {պարզեցի}, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեց

Կանգնած նման ապառաժի ` Ձեռք {պարզեցիր} մարդկութեան: Եւ ցնդեցիր հա

է, թէ Հայոց պատմութեան ո՞ր խնդիրը պիտի {պարզէր} այդ բուրգերի մակագիրը կամ ովի՛ն քանի պա

փած հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը {պարզէր} դէպ 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քան ստամ

եան եկեղեցւոյ զտեղեաց հոգւոց, հիմնի ՚ի {պարզիմաց} բանս Քրիստոսի, որ սահմանէ " ուրախութեա

զով, խաղաղ երեկոյին Թէ ընդ ծառով {պարզիցիս}, Եւ զմայլեալ ի բոյր վարդին

մնւում է երկուութեան վերայ՝ dualisme, {պարզմտութեամբ} կամ հաւատարիմ մնալով իւրեանց երկճղի սկզ

ց ես շատ եմ զարմանում նախկին վերակացուի {պարզմտութեան} եւ անմեղութեան վերայ: Արդարամի՞տ մարդ

ձակ է վերակացուն. այս պատճառով, նոցայ {պարզմտութիւնը} պղտորելու համար, ասում էր, թէ վերակաց

զն. Խիղճ իմ ստիպեց, որ ուղիղն ու {պարզն} Յայտնեմ ձեր առաջ, որ այսքան տարի

ների, նախարարների ընտանեկան կեանքերը, {պարզուելու} չեն երբէք՝ իմանալով, թէ ո՛վ որքան գետ

ետ թագաւորում է հին նահապետական հոգին՝ {պարզութեամբ} դիմել դէպի մի մարդ եւ առանց վարագոյրներ

քննութեան մէջ առանց ծածուկ մտքերի, այլ {պարզութեամբ}, եւ խօսում ենք ուղղակի մեր սրտից, որ

ղի մէջ: Այդ մի շատ բնական գործ է եւ իր {պարզութեամբ} աւելի նմանում է այն փարելի բնական աղբիւ

բերգի ուսումնական քննութիւնքը զարմանալի {պարզութեամբ} բացում է տապանակի եւ վկայութեան խորանի

ւմ են կրակի եւ շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ {պարզութեան} մէջ կարո՛ղ են ներգործել սարերից կատաղաբ

՞թէ մեք հակառակն ենք կարծում: Բնութեան {պարզութեան} մէջ միայն կարող է փայլիլ մարդու բանաստե

ուն, միւսը իր փեսային: Ասենք, կեանքի {պարզութեանը} կարող է օգնել, որ հեղինակը մէկ մասնով

արդապետութիւնը՝ նորա բոլոր Աստուածային {պարզութենով} ։ Եւ այս էր պատճառը, որ Քրիստոնէութիւն

րանայ, բայց այս բաները աւելի են քան թէ {պարզութիւն}: Այն մատանու խաղը, որ յիշեցինք,

թիւնը յառաջ տանին մինչեւ գործի տարրական {պարզութիւնը}, այնտեղ ճեղքւում է վարագոյրը, եւ ահա

ծել եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, {պարզութիւնը} եւ այլ բնական հանգամանքները աւելի դիւրո

մ է մեզ նոյն ազգի տեսութեան եւ հայեացքի {պարզութիւնը} կամ պղտորութիւնը։ Եւ այժմեան լուսաւորե

Ոսկի բերան " առ Հայս, զի որ սորայս են {պարզութիւնն} ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսոփայականին, առո

աղաքակրթված եւ լուսավորված, որ ամենայն {պարզությամբ} հասկանում էին իրենց գործի արդարացի լինե

մտքերը այդ գործին վերաբերությամբ: Բայց {պարզության} համար, նախ եւ առաջ հարկավոր է մեջ բերե

չարը գործադրելով մեր խեղճ հասարակության {պարզությունը} եւ բարությունը, երկար ժամանակի ընթացքո

Ո՛հ, դեռ շատ ժամանակ հարկաւո՛ր է, որ {պարզուի} մարդու պղտոր տեսութիւնը: Քրիստոնէական

պիկ իւր հագին. Անհամարձակ նա իւր ձեռքը {Պարզում} է անց կացողին. " Ողորմութիւն արէք, պա

ան կառքերով. Այժմ, վախով նա իւր ձեռքը {Պարզում} է անց կացողին. " Ողորմութիւն արէք, պա

են եղել Հանձնաժողովին եւ ըստ տեղեկանքի {պարզվեց}, որ Հանձնաժողովն էլ իր հերթին 1863 թվի

բո՛ւն գրչագրիցը արտագրուած, որով չէին {պարզւում} աղճատուած կամ մութ տեղերը. չէ՛ր լցւում

ան կամ անշարժ կայք ու կալուած։ Սորանով {պարզւում} է եւ հասկացւում է Յիսուսեանների անհամար

լ էր յանձին միմիայն առ ի գտանել զաւուրն {պարէն} եւ առ ի ունել զիրաւունս ընդ անուամբս հո

յլոց գրագրութեամբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն {պարէն} եւ Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց զիւր վասն

ւն չունինք: Նոյնպէս Սօսի մեծ եղբայրը ` {Պարէտը}, հազիւ մի երկու անգամ հանդէս է գալիս,

, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը {Պարէտը}, - ա՜յ տղայ, բաս իշխանները քու հօր մշա

բերնով խօսում է նոր ժամանակների որդին: {Պարէտը} եւ Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունում են

առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր {Պարէտին}, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է

է Արշամը, Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու {Պարէտին}, - սաքի ընչի՞ էք երկու երեսանութիւն անո

ց Մուսայիդ քընարը, Խնդրեց Մուսայց {պարը}, Հիւր ընդունել իւր ծողում,

ատ արագութեամբ, այնպէս որ էլ ուժ չմնայ {պարը} շարունակելու: Երկրագործական աշխատութեա

կնքեն Փաւստոս Բիւզանդացի եւ Մեծն Ներսէս {Պարթեւ}, որոց առաջինն՝ շարունակէ զպատմութիւն

մոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ {Պարթեւ} եւ զՄեսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներս

ակէսի կաթողիկոսի Հայոց՝ յաջորդէ զՍահակ {Պարթեւ}, որ ստացեալ զաշակերտս իբր վաթսնից՝ փո

ն որ վասն բարձման հայրապետութեան ի տանէ {պարթեւազանց} եւ կործանման թագաւորութեան Արշակունեաց

անուանուած, ձեւացնում էր Ներսէս Մեծը ( {Պարթեւը} ), որ գնացած Կոստանդնուպօլիս Յունաց Թէ

ուրբ նախահարց գլխին, որպիսիք էին Սուրբ {Պարթեւը}, Սուրբ Մովսէս Խորենացին եւ Սուրբ Ներսէ

ուրբ Սահակից շատ յառաջ՝ դեռ Մեծ Ներսէս {Պարթեւի} կաթողիկոսութեան սկզբումը հաստատուած լին

մ Հոթորինը: Գօտեպնդած Մե՜ծ {Պարթեւի} - Սահակի հետ միասին, Աշխա՜րհ

ն Խորենացւոյ առթեալք ի մահուանէ Սահակայ {Պարթեւի} ՝ Հայրապետի Հայոց, եւ ի բարձմանէ թագաւ

եպիսկոպոս Ամատունեաց, աշակերտ Սահակայ {Պարթեւի} եւ Մեծին Մեսրոպայ, քարտուղար Վարդանայ

Այստեղ յիշուած Ներսէսը եւ Սահակը են մեծ {Պարթեւները} ՝ բուն Լուսաւորչի ցեղից, որոնց յիշատակ

չակուեցաւ մանաւանդ մի մարդ՝ Ֆրանսիսկոս {Պարի} անունով, որ ծագում էր մի ազնուական ազգ

մէջ զլւում էր Տարանտելլան ( tarantella {պարի} անուն է): Ծոյլը զբօսնում էր, սիրահար

ի մի հասարակ Բրամինի, որ շառաւիղում էր {պարիաների} ցեղից: Ճակատագիրը պատրաստել էր նորան ա

ծէր հասարակ ժողովրդի վերայ։ Այո՛, երբ {Պարիի} մահուան լուրը տարածուեցաւ մայրաքաղաքի մ

ք վազում էր դէպի այրը, ուր բնակւում էր {Պարին}, կտրատում էին մեռածի շորերը եւ իբրեւ մ

ռը, եւ Քրիստոնէութիւնը մի անյայտութեան {պարիսպ} քաշեց մեր Քրիստոնէական եւ անցած հեթանոս

նապահութիւնն էր, որ հարկադրում էր սոցա {պարիսպ} քաշել ճշմարտութեան ջրի ընթացքի հանդէպը

յ։ Թէ ո՞րքան երկայնւում էր տակաւին այդ {պարիսպը} դէպի հարաւ, չէ կարելի այլեւս հաստատ աս

եւ ընդ պատուհա՛նն վանդակաւ կանխեցայ ընդ {պարիսպն}, եւ փախեայ 'ի ձեռաց նորա "։ Թուղթ Պաւ

պետական ամրոցների մնացորդքը, ատամնաւոր {պարիսպները} եւ գոթական տաճարները քաղցրութեամբ յիշել

լուածատիրական շինուածքների աշտարակազարդ {պարիսպների} մէջ, մինչեւ այդ գիտութենների սպասաւորք

վերայ այսր ամենայնի, երբ Սեբաստուպօլսի {պարիսպքը} խոնարհեցան դաշնակից զինուորութեան առջեւ

ով բողոքեց այս բանի ընդդէմ։ Գործը մտաւ {Պարլամենտ} ։ Նոր եւ մինչեւ այն ժամանակ անյայտ փաստ

նի թագաւորի մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ {Պարլամենտ} եւ, ձեռքը դնելով սուրի վերայ, ասաց որ

գիում երեխաների դաստիարակութեան համար։ {Պարլամենտը}, դեռեւս այս հրամանը չ'կատարած, բովանդ

պատահեց զօրեղ հակառակորդների, որք էին {Պարլամենտը} եւ Համալսարանը։ Ֆրանսիսկոս IIի օրովը ա

թոյլ կարողացաւ հերքել այս բաները, բայց {Պարլամենտը}, չ'նայելով գործի ընթացքի վերայ, ատելո

ջ էր, թէ ո՞վին ընտրէ թագաւոր։ Բօրդոսի {Պարլամենտը} կամենում էր Հենրիկոս IV-ին, իսկ Տուլու

մենում էր Հենրիկոս IV-ին, իսկ Տուլուզի {Պարլամենտը} որոշեց հնազանդուիլ միանգամայն Սիկստոս Պ

oient convaincus par ma bouche): {Պարլամենտը} գործ դրեց ամենավճռական հնարներ։ Շատէլը

ժան էին գրելու։ Հենեարին կախեցին։ {Պարլամենտը} վճռեց քանդել այն տունը, ուր բնակւում է

ները, որ Դուքսի հրամանով շրջապատել էին {Պարլամենտը}, զօրացնում էին միեւնոյն ձայնը։ Հենրիկ

ը բարձրացաւ. Ֆրանսիացոց հոգեւորները եւ {Պարլամենտը} չէին կամենում ընդունել Unigenitus կոնդա

երգործութիւնքը փրկեցին նորան։ Է քաղաքի {Պարլամենտը}, ուր տարուել էր գործը, փոխանակ Ժիրարը

ակ, իսկ միւս կէսը՝ դէպի հասարակ մահ։ {Պարլամենտը} միեւնոյն ժամանակ արդարացուց եւ Լա-Կատիե

տ եւ ինքը ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ {Պարլամենտը}, որ չէր կամենում օրագրի մէջ արձանագրել

թէ ունիմ եւս, բայց նոքա այստեղ չեն "։ {Պարլամենտը}, կամելով վերահասու լինել ճշմարտութեանը

նը պարտաւոր է վճարել Լաւալլետի պարտքը։ {Պարլամենտը} հրամայեց Յիսուսեաններին ներկայացնել Կար

կանոնադրութիւնքը վերահասութեան համար։ {Պարլամենտը}, հնազանդուելով թագաւորի հրամանին, ներ

ի օրերին, տարի ու կէս քննուելով Փարիզի {պարլամենտի} մէջ, դատապարտուեցան նորա վճռահատութեամ

ք յետոյ) շատ վէճերի պատճառ եղաւ Փարիզի {Պարլամենտի} հետ։ Բայց Կարգը իւր արագ յառաջադիմ

ով, որ մինչեւ այժմ պահպանւում է Փարիզի {Պարլամենտի} հին դիւանների մէջ։ Այս շատ նշանաւոր պա

մի նամակներով լիքը ծրար, որ Բաստիլիայի {Պարլամենտի} անդամքը յանձնել էին մի Օգոստինեան աբեղա

ւսեանին։ Բայց երբ Դօբենին կանչուեցաւ, {Պարլամենտի} մէջ պատասխան տալու համար, ասաց նախագահ

դագաղի յետքից միանգամայն սեւազգեստեալ։ {Պարլամենտի} անդամքը իւրեանց սովորութենով գնում էին

" կոնդակի հակառակ, մինչեւ անգամ շատերը {Պարլամենտի} անդամներից, Յիսուսեանների սովորական կա

աղաքի մէջ 1720 թուականին մարտի 4 օրումը {Պարլամենտի} անդամքը ընդունեցին Unigenitus կոնդակը ի

այս ապստամբութեան առաջը, համաձայնեցաւ {Պարլամենտի} անարդար առաջարկութեանը եւ որոշեց հրատար

անք պահանջեցին, որ գործը դատուի Փարիզի {Պարլամենտի} մէջ՝ յուսալով Պալատի հետ ունեցած կապակ

ալեցան։ Շուազեօլը այս անգամ միացաւ {Պարլամենտի} հետ եւ մայիսի 8ին 1761 թուականին հաստատ

Նոյն տարուայ օգոստոսի 6-ին հաստատուեցաւ {Պարլամենտի} վճիռը, որ զօրութենով Յիսուսեանների քսա

չպէս որ է, ապա թէ ո՛չ թող չ'լինի ")։ {Պարլամենտի} ցանկութիւնը եւս այդ էր։ Յիսուսեանների

նախօրյակին 60. 000 ֆունտ ստերլինգով նա {պարլամենտին} վաճառեց իր համաձայնությունը հայտնի օրին

միջնորդութենովը Հենրիկոս II-ը հրամայեց {Պարլամենտին} արձանագրել թագաւորական հրամանը, որով օ

լուց երեք ամսից յետոյ Յիսուսեանք ընդդէմ {Պարլամենտին} հրաման ստացան ուսուցանել Կլերմոնդեան Կօ

երկայացնել Կարգի կանոնադրութիւնը ինքեան {Պարլամենտին} ՝ երեք օր ժամանակ տալով։ Յիսուսեանք,

պէս առնել, որ թագաւորը Հրովարտակ տուեց {Պարլամենտին} ինքեան թագաւորին մատուցանել Կարգի կանոն

տճէնը երեք օր ժամանակից յետոյ մատուցանէ {Պարլամենտին} ։ Նոյն տարուայ օգոստոսի 6-ին հաստատ

րա արիւնի, նորա տան եւ բոլոր Ֆրանսիայի {Պարլամենտների} վերայ "։ Այս սպառնալիքով լիքը նամա

րեզմանատնում 70 յուղարկաւորի համար։ {Պարծա՛նք} քեզ, Հայաստան, որ, թէեւ փոքր, այնու

տների հետ եւ ոչ միայն այսչափ. փա՜ռք եւ {պարծա՜նք} մեզ՝ Հայերիս, նաեւ՝ հայկական ճիզուիթ

ւնիմ փեսայ եւ այն իշխան: Իմ {պարծա՞նքը}, յիմա՛ր զքեզ. Ցոյց տուր ինձ դու

տաճարին Զմուտ խորանին Քարո՜զ {պարծանաց} Կուսից ամոթլեաց: " Հիմէ՜ն

պ ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող ազգային {պարծանաց} ի նշխարեալ աւերակս այրիացելոյն Հայաստան

որքան կարող ենք, մեր ժամանակից մի փոքր {պարծանք} թողուլ ապագա սերունդի համար եւ վառել ազ

մեք ազգասէր ենք, եթէ հայրենասիրութիւնը {պարծանք} ենք համարում, այսպէս առնենք կամ այնպէս

ակարանիս արեւ ցոյց չտալու համար, մի՞թէ {պարծանք} չէր քեզ եւ քո բոլոր գերդաստանին այդ ուս

զգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ {պարծանք} դոցա: Եւ մատենագրութիւնը, որ, հա

մէջ մի բանականութեան դատաստան, փա՛ռք եւ {պարծանք} նորա պաշտօնեաներին։ Այդ տարում խլրտուե

... "։ Եթէ այսպէս ըսէին, գուցէ իրենց {պարծանք} մըն ալ կ՚ըլլար այն անունը, որով ոչ միա

ինք չհամարեցին ինքեանց, այլ մանաւանդ՝ {պարծանք}, առաքինի ժուժկալութեամբ հարսնանալով եր

դերասանք եւ ոչ միայն այսչափ, փա՛ռք եւ {պարծանք} երիտասարդութեան յառաջադէմ քայլափոխին,

ր ազգին. երկրորդ, Նախիջեւանին փառք ու {պարծանք}, իսկ բարեգործ, ազգասէր, հանգուցեալ կ

կտրիճի պէս հասայ շուտով, Փառք ու {պարծանք} պարգեւեցի ես իմ ազգին: Եթէ

ւմ է այն մեծ Հայրը Օշական քեզ փառք {պարծանք} ։ Բայց ազգին որ նա սիրեց

ր ասպարէզը աշխարհիս հրապարակի մէջ: Ո՛վ {պարծանք} ճշմարտութեան մի մարդ, որ սօրայ վահանի

արգեւել է եւ բերել է նոցա շքեղութիւն եւ {պարծանք}, եթէ կարելի լինէր, նախանձի պատճառով,

նքան շատ պատուելի է նա, այնքան փառք ու {պարծանք} է նորա համար: Շատ ժամանակ չէ, ես պատա

ութեններով թմրի, արբենայ. մեզ Հայերիս {պարծանք} է եւ մեր ազգին մեծ օգուտ... Մի ք

նք։ Ինչ կանոնադրութիւն է այդ. փառք եւ {պարծանք} Մխիթարեանց անուանը, Յիսուսեան ապիրատ կ

իթ էին, այլեւ ճիզվիթ ըսուիլը իրենց մեծ {պարծանք} կը համարէին "։ Այս խօսքերը գրում է մի

սուսեան էր լինում յայտնի աստիճանի։ {Պարծանք} Պապականութեան, Յիսուսեան Կարգ. արժանի

զ սեպհական. Ցոյց տուր ինձ դու քո {պարծանքդ}: " Ի՞նչ հայրենիք, յիմար զք

ը հազարներով դնէ իւր կարծիքական եւ սուտ {պարծանքը}, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի գրչով եւ կէս

նը պատրաստել է նորան իւր վսեմութիւնը եւ {պարծանքը} ուրացող մուրացկան որդոց համար "։ Ես յա

ար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք եւ {պարծանքը} ուրացող մարդկանց գլուխը ", ես ամենեւին

ար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք եւ {պարծանքը} ուրացող մարդկանց գլուխը ", նշանակում է

նել: Շեկսպիրը՝ անգլիական թէատրոնի {պարծանքը} եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը, վաղուց դ

ը էր այս գործական, բայց թեթեւամիտ ազգի {պարծանքը}: Ֆրանսիացին մի նուիրական հպարտութեամբ

գոհարները կամ ուռած քրինօլինները։ Ձեր {պարծանքը} եւ յիշատակը են ձեր զաւակները: Նոցա ձեռ

վայր է գրում ազգը, եւ այդ հերոստրատեան {պարծանքը} ուխտադրուժների մեք պիտի կտակենք մեր զաւ

Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն, Իմ {պարծանքը}, իմ գանձերը. Թէ դոցանով չես բաւա

եսակ մարդիկ, որ ընդունում են այս սնոտի {պարծանքը} եկեղեցականների, ոչ միայն չկատարած, այ

նէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր Վարդանի դրօշի {պարծանքը}, որ այն միջոցին գտնւում էր նորա սիրելի

ինչպէս միայն հնար էր նորան։ Բայց նորա {պարծանքը} ուրանալ, որովհետեւ այլապէս կարողացած չ

, որ ցանկանում էին հասանել հերոստրատեան {պարծանքի} եւ յիշատակի, որ մտածում էին խայտառակու

դրոնում հաւաքուած են ֆրանսիական փառքի, {պարծանքի}, հասկացողութեան եւ կարողութեան ճառագայ

կարողութեան ճառագայթքը: Թէեւ դոյն այդ {պարծանքի} առարկան ժամանակներից յետոյ դարձաւ ֆրանս

թիւնք, եւ մեզ արժան է անհոգ չլինել այն {պարծանքի} մասին, որ սահմանուած է Հայութեանը մարդ

աբերութեամբ. դորա հակառակ մի բարոյական {պարծանքի} գաղափար, մի ընդհանուր ազգային շինութեա

": Դարձեալ պիտոյ է ասենք ճշմարտութեան {պարծանքի} համար, որ այդ պառաւը իւր վայրիվերոյ խօ

նի, Որ կոյսերի ամօթխած ` Մունետիկն է {պարծանքի}: " Հիմէ՜ն, ով կոյս տենչավառ, Պահել

խնամատարութեանը այդ հանդէսը, ուրեմն եւ {պարծանքի} պսակը, որ միշտ ծաղկելու է, որքան Հայ

ս թող մասնակից լինին այդ Հերոստրատոսեան {պարծանքին}, որովհետեւ մասնակից էին ձեր գործին, ե

որպէս Հայ, զրկուած ենք ներկայումս այդ {պարծանքից}: Չկամինք առաւել խօսել Պ. Չերքեզեա

ից Գէթ, ասում եմ, հրապուրուելով {պարծանքից}: Ուրեմն, ի՛նչ լուր էք հանե

եռանդը լուսաւորութեան, որ մարդկութեան {պարծանքն} էր։ Ուրեմն, նախ պիտոյ էր այն լեզուով

թիւն, որ 19 դարու տգէտ մարդերի միմիայն {պարծանքն} էր, այլ պիտոյ է տալ ազգի մանուկներին ե

ր կուրութեամբ երեւակայել երբեք չունեցած {պարծանքներ}, որ թէ պատմութեան յայտնի ժամանակներում

ուրիշ տեղերում առաջ է բերում Պաւղոսը իր {պարծանքները}. բայց մենք հերիք համարենք այսքանը։

ն օգուտ, որովհետեւ կարող ենք ցույց տալ {պարծանքով}, թե ահա ազգը ընդունում է եւ այլն եւ այ

յուն. նոցա ճակատը փայլում էր արժանավոր {պարծանքով}: Կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Գառիբայլդի

վ կարծում էին բոլորովին երեխայական սուտ {պարծանքով}, թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է: Իսկ

ից պարսաւապետ չէ, եւ այդ պաշտօնը՝ իւր {պարծանքով} հանդերձ, մնացած է Հայոց միակողմանի ուս

կրօնի արդիւնքը ազատութիւնն է, եւ մեք, {պարծանքով} նայելով այդ բանի վերայ, չենք կարող ոչ

ր մի հոյակապ յիշատակի արձան, որի վերայ {պարծանքով} պիտի նայէին հայերը եւ որ պատկառելի պիտի

էր, եւ տասն տարու մէջ ամենայն հայ մարդ {պարծանքով} եւ զմայլանքով դարձուցաներ իւր աչքը այդ

իր լաւութիւնքը եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ {պարծանքով} գրեց)։ Եւ ո՛չ բնաւ որպէս մի սխալուած

երտուած Մեծ Թարգմանչաց, ապա անշուշտ եւ {պարծանքով} կը յիշէր այն սուրբերի եւ մի ամսուայ երա

մ պաշտօն եւ առաքելութիւն լրանայ ամենայն {պարծանօք}: Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ ազգին յա

, ո՞ գայթակղի, եւ ո՛չ ես տապանամ։ Եթէ {պարծել} ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն պարծեցայց

ղ տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ բռնի ` {պարծենա} ": Այս խօսքերից պարզ երեւում է,

մամբ հանգիստ եղեք. բոլորովին չեմ կարող {պարծենալ} նրանով, բայց հուսահատվել դեռ շուտ է,

ավոր չէ կարդալ, մանավանդ որ իմ աչքերով {պարծենալ} բոլորովին չեմ կարող: Ութ ամիս գիշեր-ցե

ին, եւ անգլիական մարդը իրաւամբ կարող է {պարծենալ} իր ազատութեամբ, մինչդեռ ուրիշները եւ մ

ողների աղօթքով եւ ոչ իր անձի գիտութեամբ {պարծենալով} ։ Եթէ Աստուծու ընտիր անօթը՝ Պաւղոսը,

բան է. այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: Թող {պարծենայ} Անգլիան իւր հարստութեամբ, թող եւ Ուրալ

ն խաբում. թո՛ղ գնան իւրեանց գիւղերումը {պարծենան} շինականների առաջեւ, բայց մի օրինաւոր ը

ինձի յաղթէ ": " Առաջուց դու մի՛ {պարծենար}, - ասաց Էլբրուս, - Միգում մի բան ե

րների եւ նորատիպ մատյանների մեջ: Եվ ես {պարծենում} եմ նորանով, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը

նութիւնքը հասած են մինչեւ երկինք: Դուք {պարծենում} էք կամ մեծ յոյս ունիք ձեր որդու մեծատու

ն, ո՞ւր մնացին միւսերը: Մի փոքր յառաջ {պարծենում} էիր, թէ միմիայն Գերմանիայումը հանել ես

բաթագիրք ասես, որ չունենար. նա դեռեւս {պարծենում} է, թէ վեցհազարեակ եւս ունի... Շ

ւմ էր ամենայն տեղ այս սխալների վերայ եւ {պարծենում} էր, թէ՝ այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ

նութիւնների պաշտպանութիւնը: Եւ նա, որ {պարծենում} է իւր մարդ լինելով, պիտի պաշտպանի իրաւ

չ ասենք այն պարոններին, որոնք ոչ միայն {պարծենում} են իրենց հին լեզուի գիտութեամբ, որպէս

ի վրայ աճում է անգլիական մարդու իրաւամբ {պարծեցած} ազատութիւնը: Բացի սորանից, թող նորան

Եթէ պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն {պարծեցայց} ։ Աստուած եւ հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Ք

ելացնում եմ դորա վերայ եւ այս, թէ սուտ {պարծեցող}, աղքատ հպարտ, տգէտ եւ կամակոր որդոց հ

մի անգամ հասոյց զիւր բողոք ( որպէս ինքն {պարծէր} ) ի լսելիս նորին վեհափառութեան, ի հարկ

յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի {պարծի} թէ ա՞զգ պահեց: Մեր միւս խօսքերը, հ

կուի տակից, ուր դարերով ահա որջացել են {Պարկեանք}, ազատութեան բողբոջները մկրատելու համար

մ կարող հաշիւ ու համար տալ ինձ: Մի {պարկեշտ} ժպիտ խաղաց իմ անծանօթ հանդիպակացի շրթու

ր կաթն եւ մեղր, մեր քարոզութիւնը աւելի {պարկեշտ} է: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որ բո

անգամ յայտնւում է մարդկեղէն աշխարհի մէջ {պարկեշտ} կերպարանքով եւ այս պատճառով եւս չէ ընկն

իս բացերեւ կերպով այն արժանաւորութիւնքը {պարկեշտ} հագուստի տակ, որ անտես էին մնացած ընթե

ն, ձուկի նման մունջ են: Այս դասակարգը {պարկեշտ} է, եւ գիտելով իւր աղքատութիւնը, որովհ

կեանքը բարբարոսական: Թող սարսափին {պարկեշտ} ականջները մի տեսակ մարդերի, որ նուիրած

միայն եւ ո՛չ գործով. պա՛տճառ, մարմնի {պարկեշտութեամբ}, ամե՛ն ճգնութեանց մէջ, մինը միւսից գե

ճանաչելուց եւ գնահատելուց յետոյ, հազար {պարկեշտութիւն}, հազար չքմեղութիւն չէին կարող փոխել նո

Այս բանում եւս չէ կարելի չտեսանել նորա {պարկեշտութիւնը} ՝ իւր ասպարէզը սկսանելով կէս մատնաչափ մ

շատ մեծ պատիւների, բայց իմ հպատակական {պարկեշտութիւնը} թոյլ չի տալիս ինձ չափից անցուցանել իմ խ

եթէ կամենար առաւել ցոյց տալ ծնողքին իւր {պարկեշտութիւնը} եւ տխրութիւնը նորանցից բաժանուելու համա

էին լինում, ոչ թէ կամենում էին իւրեանց {պարկեշտութիւնը} ցոյց տալ դորանով, այլ խեղճ ողորմելիքը

 Յովհ. ԺԷ գլ., 17 համար։ ) {Պարկեշտութիւնը} թոյլ չէ տալիս մեզ յայտնել այստեղ այս սխ

անք: Կեցցէ՛ն դերասանուհիք, {Պարկեշտք} եւ ժրաջանք: Պերայ 17 դեկտե

հետեւ աշխատում էին ժողովել առաւել իրենց {պարկերի}, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։ Բայց ես, մ

պեցու եւ Խորենացու նման մուրացկանութեան {պարկը} յուսներիս ձգած Հայաստանէն պիտի փախչենք

վերայ, կապեց թամքին գօտին, ճանապարհի {պարկը}, հողաթափը, մի խօսքով՝ ինչ որ կը վայե

որ զհոգիդ հանես ձօն, Զաշխոյժ հոգի {պարմանեկին} քոյդ թակարդես ի ծուղակ. Դմա թոյլ

լիայից, 1768, {Պարմի} Դքսութենից եւ Մալթա կղզիից։ 

որ ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս երեւի, Մի՛ այլ {Պարնաս} իւր մուզայիւք, մի Արգոնեան եւ նաւորդք

ը: Յունաստանից շուտ կը փոխեմ {Պարնաս} լեառը սրբազան, Քեզանում յաւէրժ բն

ը: Մեք մուզաների բնակարան ճանաչում ենք {Պարնասը}, այլեւ գիտենք մեր ազգային աւանդութիւնը

, 1862 Ս. Պետերբուրգ ՄԵԾՍԱՐՈՒ {ՊԱՐՈ՛Ն} Ա. Պ. ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ, Վստահ լինելո

98. " ՄԵՂՈՒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻԻ " ԽՄԲԱԳՐԻՆ {Պարո՛ն}, Որպես հավելված, ճիշտ սրանից երեք

եւ մեծ տհաճութեամբ շարունակեց. - {Պարո՛ն}, ներիր ինձ ասել քեզ, որ դու ոչինչ հաս

նից, որ կտրատում էր ազգի սիրտը: - {Պարո՛ն}, քո խելքի բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճ

շուր եղած չարագործութեան ամրոցի վերայ: {Պարո՛ն} Իսահակեանց, խնդրում ենք անհանգիստ չլին

ուր շատ անգամ ընկնում են մարդիկ... {Պարո՛ն}, դուք, մեղադրելով ուրիշների դաստիարակ

ար՝ արծաթ ձգել ազգի գանձանակը: Այո՛, {Պարո՛ն}, բան խօսելու ժամանակ չէ պիտոյ մոռանալ

լ էին նորա բերանից այդ ողբը։ Առաջինը՝ {Պարո՛ն}, Խորենացին անկարօտ է մեր նման փաստաբան

աճառականի մէջ: Շինականը. - " {Պարո՛ն}, քաղաք մտանելով՝ տեսանում եմ բարձր տն

րամտութիւնն է, զարմանալի սրամտութիւն: {Պարո՛ն} ընթերցող, այսուհետեւ եթէ պատահի, որ ա

յլն ": Պ. Իսահակեանցը գրում է. " {Պարո՛ն}, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազ

ծ եւ ցաւագարուած: Հարցանում եմ. - {Պարո՛ն}, ի՞նչ է պատահել քեզ, միգուցէ հիւանդ է

ացած էին: Երիտասարդը պատասխանում է. " {Պարո՛ն}, թէ նոր է, թէ հին է, ահա քո՝ ինձ տո

նա չէ շինել, հողը բնութեանն է: - {Պարո՛ն}, չափդ ճանչցիր, ես գող չեմ, ես հողը չ

իւրեանց ապրանքի գինը: - Ների՛ր, {պարո՛ն}, հաստգլուխ ես եղած, որ մինչեւ այժմ չհ

ալ, ա՛յլ ճանապարհով... " Այստեղո՛վ, {պարո՛ն}, այստեղո՛վ ", ձայնեց, ( Ռիշըլեօ փող

ւմ է անց կացողին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": Ձեզ, սիր

ւմ է անց կացողին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": Մինչ թատր

ոռացել են բնաւին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": Ամենայն օ

ի անգամ հացի գին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": Ամենայն օ

հագուստ թէեւ հին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": Նորա շքեղ

նաւ պատերի տակին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": Ժամի դռնո

սոսկալի վշտերին. " Ողորմութիւն արէք, {պարո՛ն}, Անտուն, անտէր աղքատին ": ՀԱՅ

ածներից ( հանելուկներից) անցան: - {Պարո՛ն} Մարկոս, հոգի՛ս, դու գիտես, որ ես քեզ

արեկամական ձեռք պարգեւին միմեանց: Ախ, {պարո՛ն}, երեւում է, որ դեռ անփորձ ես եւ երիտա

իւր կարգով ընդհատեց նորա խօսքը: - {Պարո՛ն} բժշկապետ, ես բարերար եւ գործակալ էի Մե

եղծելով մահ չէ ստեղծել: - Հաւատա՛, {պարո՛ն}, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - թէ իմ

յակապ արձաններին։ Չէ՞ որ կասեն քեզ. " {Պարո՛ն}, մեզ կնիկ է հարկաւոր ներկայումս, իսկ

տարի նախքան Լուսաւորիչը: Նորանից յետոյ {Պարոյր} նահապետի թագ կապելով Քրիստոսից 749, ու

ԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅԱՆ {ՊԱՐՈՆ} ՌԵԿՏՈՐԻՆ ` Լազարյան Ճեմարանի հայոց լ

որ ինձ օտար էր, ամոթ համարելով, բայց {պարոն} Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող եք

վերա եթե հարցնելու եք, հարցուցեք միշտ {պարոն} Ալաճալովից, պարոն Գրիգոր Սալթիքովից եւ

եք, հարցուցեք միշտ պարոն Ալաճալովից, {պարոն} Գրիգոր Սալթիքովից եւ պարոն Մաթեոս Խաչատ

Ալաճալովից, պարոն Գրիգոր Սալթիքովից եւ {պարոն} Մաթեոս Խաչատուրյան Երեցփոխյանից: Խնդրե

кве. Խնդրում եմ ողջույնս հասուցանես {պարոն} Խատամովին եւ ասես, որ նորա եղբայրական

րծ դնել: Երկար ժամանակ է, որ ես եւ {պարոն} Նազարյանցն ցանկանում էինք դուրս տալ մի

ւթյունը եւ թույլ տա սկսանել մեր գործը: {Պարոն} Նազարյանցը նույնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլ

դիմացի շաբաթ, խնդրեմ ներողություն: {Պարոն} Նազարյանցի նամակից իմացած կլինիս նոր ծր

որ երբեք բարկանալու չէիր իմ վերա: {Պարոն} Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ, ես եւս

ՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ ԳԼՈՒԽ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ {ՊԱՐՈՆ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ձեր ապահովյալ նա

հոկտեմբ. 1860 ամի, Թիֆլիս ՄԵԾԱՊԱՏԻԻ {ՊԱՐՈՆ}, ԱՐԳՈՅ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, Ընդ այսմ

ԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ, {ՊԱՐՈՆ} ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ յԵրե

ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ {ՊԱՐՈՆ} ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերե

ուլիսի 1861, Կալկաթա ԱՌ ՄԵԾԱՐՈՒ {ՊԱՐՈՆ} ՊԱԼ Մեծարու պարոն, ՚Ի գործոց յա

կաթա ԱՌ ՄԵԾԱՐՈՒ ՊԱՐՈՆ ՊԱԼ Մեծարու {պարոն}, ՚Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ ՚ի քաղ

ԹԱ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ Յ. ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆՑ Արգոյ {պարոն}, հանգուցեալ Մասեհն Բաբաջանեան կամ հասա

ն տեղւոյս եւ հաւաստի առնել զՁեզ, արգոյ {պարոն}, թէ ՚ի շնորհս համարեցայց, եթէ հաճեսջ

եպտեմբերի 21, ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ ԱՐԳՈՅ {ՊԱՐՈՆ} ԱԲԳԱՐ ԵՒ ԱՌ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս

րելոյ զայն ընդ գումարին զորս ստասջիք ի {պարոն} Հագէ: Զփոխանակագիրսն եւ զհաշիւսն ա

ցանէ, թէ զամենայն զթուղթսն ստացեալս ՚ի {պարոն} Բայլէ ՚ի մասին գործոյն Բաբաջանեանի առաք

՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերստին գրել առ {պարոն} Բայլն: 5. Գրութիւն տէր Յովհաննես Ա

թիւն յայտարարութեանց: 8. Ստացագիր {պարոն} օրէնսգէտ Պայլի, յ2էն Օգոստ. ( ըստ նոր

, ուր մենք չենք կարողացել աշխատավոր մի {պարոն} նշանակել մեր հայտարարության մեջ, եթե հ

Ն ԲԱՐԵԾՆՆԴՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԳԼՈՒԽ {ՊԱՐՈՆ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻՆ Նախ

նդ էլ է մնում, իսկ նրանց ժամանակ X=0: {Պարոն} Ալաջալյանին չէր խանգարի իր աչալուրջ ուշ

ՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԲԵՐԴԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ {ՊԱՐՈՆ} ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ Ալեքսեեւսկի ռավելինի բան

պատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. աս բանը {պարոն} Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ,

զավակն իս, ինչ օրենք է քեզի զրկել: {Պարոն} Գրիգորը ինձի գրել էր մեկ անգամ Պետերբու

օծանել եւ զբերեալ պատկերն ընդ ձեռն իմ, {պարոն} Խալիբովն ոչ կամեցաւ հրամայել վասն տասնե

ախճան պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ որում {պարոն} Խալիպովն թոյլ չետ առանց դրամոց, թէեւ ե

նամակիս բառացի պատճէնը. " Ողորմած {Պարոն}, Կոմս Էմմանուէլ. Ապրիլի 14, 1858. Ր

օրագրին, բայց երկբայում եմ, մի գուցէ {պարոն} հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օրագրի մէջ ի

եր գոչիւնը...: Եղբայր, սիրական, {պարոն} ( ներեցէք ինձ, որ այսպէս ընտանեբար վար

" Ահաւասիկ Պարոններ " հանդէս էք գալիս, {պարոն} Իսահակեանց, " եթէ մեք ազգասէր ենք, եթ

մէջ բերել Յիշատակարանիս մէջ: {ՊԱՐՈՆ} ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Մայիսի 17, 1858.

պարտքերը հատուցանելու մասին: " Մի {պարոն}, - գրում էր նա, - որ պարտական էր մնաց

րի 18, 1858, Րեդուտկալէ: Ողորմած {պարոն} ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ, Քո երկարաժամա

ու վիճակը կարող եմ տեսանել, իմ ողորմած {պարոն} Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից,

, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լինի {պարոն} Իսահակեանցի գլխից. հեռի՜ մեզանից, քա՛

նի կարդալու, որովհետեւ պատասխանում է, {պարոն} Խ... -ին, թէ յիմարութենների կարդացող չ

ան, ճար չկայ: Ցաւելին այս է, որ {Պարոն} Իսահակեանցը իւր շրջանառութիւնը հինգ ամի

Սեպտեմբերի 13, 1858, Պօլտաւա: {Պարոն} ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Ինձ վաղուց յայտնի

րը գրում է ինձ մի այսպիսի նամակ. " {Պարոն} Կոմս Էմմանուէլ, Շնորհաւորեմ քո անբ

եղերից եւ զանազան պարոններից: {Պարոն} Կոմս Էմմանուէլ, " Սրտի մեծ ուրախու

գործը, ուրիշ անգամ գուցէ լաւ լինի, եւ {պարոն} ուսանողքը աւելի կրթեն եւ վարժեն իւրեանց

եմ այստեղ մի քանի պարբերութիւնք. " {Պարոն} Կոմս Էմմանուէլ,... Ով որ ազգի հա

կալէ, 14 Փետր., 1859 թ. ՈՂՈՐՄԱԾ {ՊԱՐՈՆ} Կոմս Էմմանուէլ. " Խորհուրդ

հակալութենից, ուրիշ բան չունինք ասելու {պարոն} թարգմանողին, ներողամիտ աչքով նայում են

դէս էր լինում այնտեղ: Մի այլ վաճառական {պարոն}, որ նոյնպէս պարապում էր այդ առուտուրով

նամակի բառացի պատճէնը. Արգոյ {Պարոն}, Կոմս Էմմանուէլ. Տարակո

սպիսի խօսքեր: Օրհնեա՛լ է Աստուած: {Պարոն} Տիրատուրեանի առաջարկած խնդիրը շատ մեծ յ

իրագործելու կերպարին եւ հնարներին: {Պարոն} Տիրատուրեանի նամակով կամէի այս անգամ վե

որի մասին չենք կարող զանց առնել: " {Պարոն} Յովհաննէս Տէր-Գաբրիէլեան Պատկանեանցը,

9 թ., Դուինի աւերակներում. ԱՐԳՈՅ {ՊԱՐՈՆ} Կոմս Էմմանուէլ. " Եթէ զա

նը աւելի, իսկ միւսինը՝ պակաս: - {Պարոն}, Հաւասարութի՛ւն, մոռցա՞ր... - Չ

ների տէր, որոնց դարմանելու համար ոչ մի {պարոն} չէ կարող տալ նորան բաւական վարձ, թողու

բաղդ մարդու համար հեշտ չէ նաեւ գտնել մի {պարոն}, որ յօժարէր ընդունել նորան իւր մօտ: Յ

քրիշատէ կարողութեան տէր մարդ, չէ՛, իմ {պարոն}, համաձայնիր, որ առանց հաշուի է քո յոյ

Ժամանակի ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ են {պարոն} Ներսէս Յովհաննէսն եւ պարոն Դիոնիսիոս Հա

էս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ {պարոն} Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստա

ր Մարտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատարն այ {պարոն} Աբրահամ Ավետմալն եւ զնոյնքն յոր տեղ լին

ն նախ առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակից {պարոն} Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յ

ս այս վերաբերի կտակակատար եւ եղբայրակից {պարոն} Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ ասաց

՛ւ, որ բնութիւնը ստեղծեցիր, ինչո՞ւ իմ {պարոն} մարդին Այն րոպէին ցոյց չտուիր քո ս

յաւիտեան լռեց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ ( Նուէր {պարոն} Կարապետեանի եւ Բերբերեանի) Գ

Այս միջոցին ծառան գանչեց. " Իմ {պարոն}, Լսի՛ր խօսքիս, բայց տե՛ս, դու

- Չկամիմ: " Ո՛հ, {պարոն}, Ես կարծեցի, դու որպէս անգլիացի

ադրել է այն բոլոր կտորները։ - Ոչ, {պարոն}, հեղինակի ձեռագիրը, որ կայ տպարանի մէ

նցան այն ժամանակները, գեղեցիկ խօսում է {Պարոն} Պիսարեւսկին, ) երբ համարում էին մարդի

ոգաբարձութիւնքը։ Եւ այս է պատճառը, որ {Պարոն} Փափազեանի նման մարդիկ աշխատութիւն են կր

կարագրել այնպէս, ինչպէս որ կային։ {Պարոն} Փափազեանը իւր 1848 թուականում տպած եկեղ

ս նախ, որ իմ ընթերցողքը չ'համարեն, թէ {Պարոն} Սիւ'ն, ոյժ տալով իւր մտքի թեւերին եւ ո

րծիք Եւժէն Սիւ Պարոնի մասին։ Երկրորդ՝ {Պարոն} Փափազեանը կամ, թէ նա ինքը կենդանի չէ,

1 [Դ Ր Ա Մ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Շ Ի Վ Ն Ե Ր] {Պարոն} Պետրոս Եագորիչ Թութունովէն առեցի 75 ման

էն առեցի 75 մանէթ եւ պիտի տամ Մոսկուա, {պարոն} Մովսէս Բայենդուրեանցին, на Большой Сук

ՍԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ ( Նամակ խմբագրին) Ողորմած {պարոն}, Այն հաճելի համոզմամբ, որ մեր ժ

ն, շտապում եմ տեղեկացնել ձեզ, ողորմած {պարոն}, մեր մայրաքաղաքի պատերի ներսում՝ գրակ

իջոցով: Թույլ տվեք ինձ, ողորմած {պարոն}, այստեղ ընդհանուր գծերով բնութագրել պր

ու խաժամուժ ամբոխի գռեհկաբանություն ": {Պարոն} Նազարյանցը ժամանակակից հայերի խոսակցութ

ուրդների մոտ: Թույլ տվեք ինձ, ողորմած {պարոն}, այստեղ բերել հարգարժան պրոֆեսորի բառե

ումը ": Թույլ տվեք այժմ, ողորմած {պարոն}, համառոտակի ծանոթացնել ձեզ նախատեսվող

րեխղճության մեջ: Ընդունեցե՛ք, ողորմած {պարոն}, առ ձեզ ունեցած իմ անկեղծ հարգանքի հավ

որի բովանդակութիւնը այս էր, թէ այս ինչ {պարոն} Թիֆլիզումը շինել է մի գիրք, որ 1840 քա

անակներ, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: {Պարոն}, դու գիրքդ ամուր բռնէ ձեռքդ, տեսնեմ ք

ստովանել կախարդութեան գոյութիւնը: {Պարոն} Չամուռճեանի անժխտելի տրամաբանութիւնն է

կախարդութեան հաւատալ: Այսպիսի մի {պարոն}, աւելի շուտով կը յօժարի դիմել դէպի գեր

գործակատար, պետական Քարտուղար քաջափայլ {Պարոն} Վլադիմիր Պետրովիչ Բուտկովը, տեսանելով

տ եւ Կայսերական համալսարանի ուսուցչապետ {Պարոն} Ֆէօդօր Իվանովիչ Ինոզեմցովին, որ կրթէ ն

ամենայն մարդ թագաւոր է, այսպէս ասում է {պարոն} Մոգենը: Ես մինչեւ անգամ մտադիր եմ հարկ

քերս․ " Սրտակից բարեկամ. {ՊԱՐՈՆ} ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղանաս բաց խօսածիցս, ին

բեցութեան մասին, այսպէս խօսեց. - {Պարոն}, դու գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի միւս բո

որդիքը ինչ կամին առնեն: Ահա քեզ, {պարոն}, մի անշուք, բայց ճիշտ պատկեր մեր հասա

- Ինչ այդպէս գլուխներդ կախած գնում էք, {պարոն}, - ասաց մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը

վերջապէս ուժ ու սիրտ ստանալով ասաց, - {Պարոն}, դուք ինչպէ՞ս էք վերլուծում " Լոյս զու

առաջարկեց մի այլ պատմական խնդիր: - {Պարոն}, - ասաց նա, - Առաքել․․․ պատմագիրը, Ք

է ձեր ընտանիքի եւ ձեր զաւակների վերայ: {Պարոն}, խնդրեմ, թոյլ տուեցէք ինձ, որպէս բժշ

խորհրդով: - Իսկ ես, խնդրում եմ, {պարոն} բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ թողուլ ինձ ձ

իմ ընտանիքը: - Ո՛հ, սխալւում էք, {պարոն}. այդ, նախախնամութեան գործը չէ: Նախախ

անում էք մարդկային արժանապատուութիւնը, {պարոն} բժշկապետ: - Ես խոստովանում եմ եւ ք

իմ վերջին խօսքը: - Համաձայնեցէք, {պարոն} բժշկապետ, որ դուք ձեր խորհուրդը տուեցի

պիտոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛, իմ {պարոն}. բայց դուք շատ լաւ իմանում էք այս գործ

, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: -{Պարոն}, - պատասխանեց ծառան դողալով, - խնդրեմ

հարկաւոր այդքան մեծ գումար... - {Պարոն}, ես չորս ամիս է, բան չեմ ստացած. ամի

եւս պիտոյ է մի բան վճարէ տիրոջը: - {Պարոն}, աղաչում եմ արդարադատ եղիք. միթէ վատ

վանդակութիւնը այսպէս էր. " Ողորմած {պարոն}. Ցաւում եմ, որ ճակատագիրը դարձեալ զար

Տիրեց րոպէական լռութիւն: Շահումեանց {պարոն} Գէորգը այն տեսակ մարդերից չէր, որ միմի

ք բացող բան: Այս պատճառով սկսեց. - {Պարոն}, դու, որ բանի տեղ չես դնում իմ հարցմո

մինչեւ ոտքերը: - Ներեցէ՛ք խնդրեմ, {պարոն} փեսայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, -

իտէի... - Ի՞նչ անհանգստութիւն է, {պարոն} Մկրտիչ, զոքանչի համար եւ առհասարակ ծնո

լռութիւն, երեւում էր մի բան կամէր ասել {պարոն} Մկրտիչը, բայց չէր համարձակւում: -

ւմ էիք տեսանել Մանուշակս, այնպէս չէ՞, {պարոն} Մկրտիչ, բայց նա միայն ամաչել էր, ի՞նչ

ւ եւ խնդրելու եկել էի, - ասաց կակազելով {պարոն} Մկրտիչը, - որ եթէ կարելի է այս եօթն շաբ

նը: - Ամենեւին այդպէս, - պատասխանեց {պարոն} Մկրտիչը, - ձեզ յայտնի է, որ ես դեռ անց

տոյ է առնել, խօսքը կտրիճինն է... {Պարոն} Մկրտիչը չթողեց, որ աւարտէր Թիւթիւնճի-օ

յնութիւնը: - Շատ բարի, - պատասխանեց {պարոն} Մկրտիչը, - միայն խնդրեմ այնպէս առնէիք,

: - Յատուկ շնորհակալ եմ: Դեռեւս {պարոն} Մկրտիչը բակի դուռը չէր բացած, մինչ կար

ուհանին մի արհամարհական ձեւով նայում էր {պարոն} Մկրտչի գնացածին, որ առաւել քան թէ քայլ

րդ էր տիրած. նաեւ տեսանել չկամէր անգամ {պարոն} Մկրտիչը, որին պիտոյ է տային նորա ծնողք

ը, որին պիտոյ է տային նորա ծնողքը: {Պարոն} Մկրտիչը շատ հասարակ եւ անկիրթ մարդ էր,

եց նորան եւ հրեց հասցէն այսպէս. {Պարոն} Գէորգի Բալդազարեան Շահումեանց.

րացնելու համար ասէր, թէ նամակ էր տարել {պարոն} Շահումեանցին. Յայտնի էր, որ Նախիջեւան

ածնի դուռը: - Այն թաղի մէջ հարցրո՛ւ {պարոն} Շահումեանց Գէորգի տունը, բայց նամակը ց

ուր ոչ ոքի. պատճառ, ամենայն տղայ գիտէ {պարոն} Շահումեանցի առատութիւնը, այս պատճառով

ւիս ժամուցիցդ որ առատութեամբ կը տայ քեզ {պարոն} Շահումեանցը: - Ոչ ոքի չեմ ցոյց տալ

ռ այս գիրը եւ հասցրո՛ւ, ինչպէս ասացի, {պարոն} Շահումեանցին. իւրեան ձեռքը, գիտե՞ս.

ով վերարկուն եւ տալով Մանուշակին, - ահա {պարոն} Շահումեանցը: Այս խօսքի վերայ փոքր մ

րս եկած տուն էի գալիս, յանկարծ պատահեց {պարոն} Շահումեանցը, բռնեց եւ բաց չթողեց, " գ

մի պառաւ աղքատ կին մի նամակ ձեռքին մտած {պարոն} Շահումեանցի տուն, հարցանում է ինձ, թէ

ւն, հարցանում է ինձ, թէ ե՞ս էի արդեօք {պարոն} Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, ես եմ,

- Գիտէի, - ասաց պառաւը, - որ դու չէիր, {պարոն}, բայց մի՛ բարկանար իմ վերայ, Աստուած

եցերորդ ժամն է, կարելի է որ շուտով գայ {պարոն} Շահումեանցը: - Ես վաղուց արդէն հրամ

մի բարակ ժպիտ պատճառուած այն բանից, որ {պարոն} Շահումեանցի նման մարդը ճաշով պատուասիրե

խօսքին, չեմ ասում, դեռ եթէ մի այդպիսի {պարոն} ճաշի կանչէ իւր մօտ, մեծ շնորհ է ռամկակ

ը եւս գալիս էր միտքը, որ արժանի է եղել {պարոն} Շահումեանցի սեղանին, միւս րոպէումը իսկ

ար: Հազիւ թէ անցել էր քառորդ րոպէ, {պարոն} Շահումեանցը ներս մտաւ: Թիւթիւնճի֊օղլու

աջ գնաց, " հրամայեցէ՜ք, հրամայեցէ՜ք, {պարոն} Շահումեանց ": Շահումեանցը առանց խօս

ն երկուքի առաջեւում եւս: - Ուրեմն, {պարոն} Շահումեանց, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, -

ահաւատալի բան ասէ. բայց հաւատա՛յ ինձ, {պարոն} Շահումեանց, ես այն մարդերից չեմ. ես,

դ-խաթունը այսպէս սկսեց խօսել: - Եթէ {պարոն} Թիւթիւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենում տալ ի

ւոր առնել Թիւթիւնճի-օղլուի աղջիկը, իսկ {պարոն} հայրը նա՞զի նստեց, ես մի քանի օր յառաջ

տրաստելու համար: - Բարկացուցինք մեր {պարոն} փեսային, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, ընդհ

մտաւ ` մի նամակ ձեռքին: - Դո՞ւք էք {պարոն} Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ես եմ, - պատասխ

կ ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն կարծում էր, թէ {պարոն} Շահումեանցը կամենում է դարձեալ մի նոր խ

-օղլուն այնչափ յարգում էր եւ պատւում էր {պարոն} Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչին բանի հա

թիւնճի-օղլուի յարաբերութիւնը այսպէս չէր {պարոն} Շահումեանցի հետ: Նա իսկոյն գլխարկը

ի առաջեւ, որպես թէ հայրը հրաժարւում էր {պարոն} Շահումեանցի առաջարկութենից, եւ կամենու

կը կարծում էր, որպէս թէ ինքը զրկուած է {պարոն} Շահումեանցի կին լինելուց: Նա մտածում է

Նա մտածում էր, որ հայրը չհամաձայնելով {պարոն} Շահումեանցին, անպատճառ պիտոյ է կտրուէր

Մկրտչին գնար, Մկրտիչը ճանաչած լինելով {պարոն} Շահումեանցը իւր հակառակորդ, ամենեւին թ

ր Մանուշակը գնայ հօր տուն, ինչ ժամանակ {պարոն} Շահումեանցը այնտեղ կը պատահէր, եթէ հօր

է հօր բարեկամութիւնը եւս կտրուած չլինէր {պարոն} Շահումեանցի հետ: Բացի սորանից, ի՞նչ կ

նորա վիճակը, այս մտածելու ժամանակ, որ {պարոն} Շահումեանցը համոզել կամենալով Թիւթիւնճի

սուամենայնիւ կամակոր մնալով, ետ դառնար {պարոն} Շահումեանցից, իմացած լինելով Մանուշակի

ջանալի ցաւերի մէջ, նա հաւատում էր, որ {պարոն} Շահումեանցի թափելու արտասուքը կարող էին

իւր կնոջը, - ինչ պատճառով էր կանչել ինձ {պարոն} Շահումեանցը: - Ի՞նչ տեղից պիտի իմա

ռով եւ չէր խառնւում եւս բանի մէջ: - {Պարոն} Շահումեանցը... - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու

.. - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն զարմացած, - {պարոն} Շահումեանցը... - Պարոն Շահումեանց

արմացած, - պարոն Շահումեանցը... - {Պարոն} Շահումեանցը ի՞նչ, - հարցրեց կինը: -

Շահումեանցը ի՞նչ, - հարցրեց կինը: - {Պարոն} Շահումեանցը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլ

սնութիւնը, եւ ահա՛ մատանին, որ ստացայ {պարոն} Շահումեանցից, իբրեւ գրաւական: Այս

արդեն աւարտուած էր: Քահանան ճանաչեց {պարոն} Մկրտչին եւ շնորհաւորեց նորա գալուստը:

րի վերջին: Տեսանում ես, մտածում էր {պարոն} Մկրտիչը, եթէ ես եւս հոկտեմբերին ամուսն

աւ, եւ ահա նոցայ որդին է մկրտելին: {Պարոն} Մկրտիչը գունաթափուեց եւ առանց հրաժարակա

զմեր շնորհակալիս, զի եւ նոքին իսկ ըստ {պարոն} Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր բարբառն ազ

ագրութեանց: Գիտնական հայրենակից մեր {պարոն} Մեսրոպ Դաւթեան Թաղիադեանց, ոչ սակաւ քա

ք յերկուանալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ {պարոն} Թաղիադեանցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց

ւթիւն ժամանակին ի վերայ լեզուին, որպէս {պարոն} Թաղիադեացն: Առ հասարակ ապագայ հնախոյզք

եւ այլք, զորս չէ տեղւոյս յիշել, միակ {պարոն} Թաղիադեանն լոյս տացէ ապագայ խուզարկուաց

րարին Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանց եւ {պարոն} Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ չէր ախորժ

ւն, այլ զայսմանէ բան լիցի զկնի: Գուցէ {պարոն} Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ ճշմարտախօս

ցիչ, զոր ամեն ուրեք տեսանեմք ի տետրակս {պարոն} Զմիւռնացւոյն։ Յառաջաբանեալ հեղինակ

եպհական յիշեալ հեղինակացն եւ զկարկատանս {պարոն} Էմինայ հանդերձ սխալականօք, զորմէ ինքնի

կվա յամի 1850. վասն մեր, հայրենակցացս {պարոն} Էմինայ քաղցր էր տեսանել զբանասիրական քն

ակամ ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս ասէ {պարոն} Էմին, զի առիթ ետուն նմա գուն գործել որ

արաց հսկայից իւրոց, որք առ մեզ համարին {պարոն} հեղինակք հնախoս գրուածոց. առ տեղեաւս չ

, թագաւորը ասում է եւ հաստատում է, թէ {պարոն} Սիկստոս V-ը, որ պապ է կոչւում, չ'նայե

ապետին ճանապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ {Պարոն}, յիշեցէ՛ք, թէ ինչ որ դուք մեր հարերին կ

II, pag. 34.  Զարմանալի է, որ {Պարոն} Փափազեան, եկեղեցական պատմութեան պարզերե

բառ արտագրել. մանաւանդ այն պատճառաւ, որ {Պարոն} Փափազեանը, իւր եկեղեցու պատմութեան մէջ

դժոխքի ջամբռ մատենի մէջ գրէ մեր անունը {պարոն} Բեհեղզեբուղը, միայն թէ մենք բիւրաւոր ժ

։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ գուցէ մի {պարոն} ոք մին ես, այլ եւ քո ծառան, եթէ գտնէ

լով, ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա առջեւը։ {Պարոն}, լեզուի խնդիրը ծանր խնդիր է եւ որքան ծ

լխավորն է, թե ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ {պարոնայք} միսիոներները, նա անպայման կխաբվի, բայ

աններին ավետարանը քարոզելու պատրվակով: {Պարոնայք} միսիոներներն իրենց միսիայի ատյանի առաջ

իցին Մադրասայ որբոց սնդուկին կառավարիչք {պարոնայքն}, հանդերձ ի Տէր հանգուցելոյն կտակակատար

զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ {պարոնաց} վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նո

իմ առ Ձեզ ցանկամ մնալ նովին ազգասէր {պարոնացդ} միշտ պատրաստական խոնարհ ծառայ Մ.

սչափ նեղության դիմանում է այս անպարծանք {պարոնը}, ասելով, թե չէ պիտո զենքը ցած դնե, մ

աթի վերայ դնէ իւր ծանրութեան քարը: Այդ {պարոնը} ազգի յետ մնալու պատճառ լուսաւորութեան կ

որ բաւական մեծ գումար արժէին: Այդ {Պարոնը}, մի քանի ժամանակ անցուցանելուց յետոյ բ

չգիտեմ այդ ոտանաւորի հեղինակը։ Եթէ այդ {պարոնը} հնար տար ինձ, ես նորան կ'ուղարկէի մի ն

րելի՛ ընթերցողք, ինչպէս բարի սիրտ ունի {պարոնը}. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլիա գնալուն:

ւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցանում է այդ {պարոնը} ՝ ասելով, թէ " ազգը պակասաւոր լինելու

տել, նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբան: {Պարոնը} ասում է. " Եթէ կայ եւս մի այդպիսի փոս

թեանը, աւելորդ է խօսել, որովհետեւ այդ {պարոնը}, մի ասիական անմխիթար դպրոցում այբուբեն

կանութեան դատաստանի առաջեւ յարգ չունի: {Պարոնը} ասում է " ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապէս եւ

բ յապաւել ", իսկոյն երեւում է, որ այդ {պարոնը} բնակւում է այգիների մօտ եւ անդադար տեսա

ի այդպէս նախասահմանուած է նոցա վիճակը: {Պարոնը} իւր ներկայ յօդուածի վերջումը, կամելով

եծ բարերարութիւն էր ազգի համար, որ այդ {պարոնը} կամեցել էր ներկայ գտանուիլ այդ հանդիսին

րկայումս առեւտրական գործողութեամբ: Այս {պարոնը}, ընկերանալով Պ. Գռէյլ ( Grélle) Ֆրան

ինչպէս պատմում են, մեր ազգից կարգուած {պարոնը} առաւել խիստ վարւում է հեղինակների հետ,

նք չուղարկել այդ վաճառահանդէսը, ինքը՝ {պարոնը}, պատրաստ է մի քանի ամիս ժամանակով գնել

է պարոնից կանոնաւոր մուրհակ: Երբ գնող {պարոնը} իւր ապրանքի հետ միասին հեռացած էր քաղաք

յ վերադառնում է վաճառահանդէսից պարտական {պարոնը} եւ, իմանալով Բէգզադէի արած տմարդութիւն

ն Բէգզադէն եւ այլ նորա համախոհ մարդիկ: {Պարոնը} հարցանում է. - Ի՞նչ ընկերութիւն է

էր դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր {պարոնը}: Բէգզադէի գնալուց մի երկու օր յետո

ին եւ թէ՛ հրատարակողին արժանի յօդուած: {Պարոնը}, շատ ժամանակից սկսած, լրացեալ եւ անթե

դատարկ տակառը մեծ ձայն է տալիս ": {Պարոնը} մինչեւ այժմ երկու տող բան գրած մարդ չէ

ջ մի քանի մարդերի աչքում պատկերանում էր {պարոնը}: Հասարակութիւնը իրաւունք տուեց այն բոլ

րայ, որ իւր սրտի յաւելուածից բաշխել էր {պարոնը} " Մեղուի " հասարակութեանը: Յաջողու

ժէ այսպիսի աշխատութեան)։ Թողունք, որ {պարոնը}, " Եւժեն Բօռէի աշխարհագրութենից օգուտ

ողոքենք այն զրպարտութենների ընդդէմ, որ {պարոնը} ժողովում է մեր երանելի եւ սուրբ նախահար

շեւից՝ բնաւ չտարակուսեցանք կարծել, որ {պարոնը} կա՛մ ամենեւին չէ կարդացել Խորենացին, կ

իքը: Առաջին կարծիքը՝ նորանով, որ {պարոնը}, ապացուցանել կամելով Հայաստանում մոգակ

ը պատճառ չունէր Կեսարիա դիմելու, թէ եւ {պարոնը} չէ ուղարկում նորան Կեսարիա՝ հրատարակել

վկայութիւն այս բանին՝ կարո՞ղ է արդեօք {պարոնը} յառաջ բերել մեզ մի պատմական իրողութիւն

ցաւի համար պիտի մինչեւ վերջը պաշտուին, {պարոնը} ճանաչում է " կարօտ ուղղութեան ": Ա

երբէք խնդրած չէ նորա փաստաբանութիւնը։ {Պարոնը} ինքնակամ, իւր սենեկի անկիւններում աստո

աւորւում է մեր սրտի ցաւը, տեսանելով որ {պարոնը} փարատել է, կամ գէթ աշխատել է փարատել,

րէնութի՞ւն, ինչպէս կամի հաւատացնել մեզ {պարոնը} իւր տիտայական փիլիսոփայութեամբ: Եւ

ւթեան։ Եւժէն Սիւ՝ մարդկութեան բարեկամ {Պարոնը}, այս աշխատութեան մէջ նկարագրում է Յիսո

տեսնել եւ գնահատել: Այդ փիլիսոփայ {պարոնը} ի՛նչ տեղից առաւ իր դրութիւնքը. յայտնի

, պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ փիլիսոփայ {պարոնը} ինքը ծնրադրութիւնից աչք չի բանում այս կ

պարոնի ներս մտանելով մեր սենեակը. այդ {պարոնը} տեղեակ էր մեր տհաճութեան, պ. Չամուռճե

ետեւ հիմք չկայ, այլ զարմանում ենք, որ {Պարոնը} ասում թէ Փարպեցին ( Աշուշայի տանից դուր

երը մէջ բերած յառաջաբանի խօսքերից յետոյ {պարոնը} շարունակում է. " քանզի վաղ տեսանեմք զն

պատուանունը հասարակաց վկայութեամբ, այդ {պարոնը}, մի օր մի լաւ երկրպագութիւն եւ ուխտ կա

ծառայից, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա {պարոնը} գնացել էր ախոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ

տալու վերայ: - Տե՛ս, ի՛նչ է ասում {պարոնը}, - շարունակեց Շաքարեանցը ծառային, ցոյց

եանց գոյնը երեսի վերայ: Ինչեւիցէ. այդ {պարոնը} կը լինէր այսպէս 55 տարեկան։ - Բարո

ք ինձ, մի մարդ չկայ, որին հաւանէր այդ {պարոնը}, նորա աչքումը ամենեքեան յիմար են, ամե

էջ, սկսած յետին աղքատից մինչեւ երեւելի {պարոնը}: Տարու մէջ, ես տեսանում եմ շատ տեսակ

անի օր է, դարձեալ, վեր ու վայր էր այդ {պարոնը}, իսկոյն հասկացայ, որ մի փորացաւ ունի

բակը մի փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ այդ {պարոնը} եւս ման է գալիս իւր բակում, որ բաժանւո

անութիւնք: Ո՛ւր մնացին նորա նախկին {պարոնը} կամ ընկերակիցքը. նա սկսեց նայել նոցա վ

էր եղած իւր զաւակների կրթութեան մասին: {Պարոնը} ապրում էր բաւական լաւ, եւ նորա մօտ ել

մ են երկիրը առանց մի բան ստանալու: Այս {պարոնը} ունէր նոյնպէս մի քանի եղբարք, որոնցից

էր զաւակների կրթութեան մասին: Ինքը {պարոնը}, ինչպէս սովորաբար լինում են չնչին դրու

ինում է բոլորովին անխորհուրդ: Մեր {պարոնը}, մանաւանդ խաժամուժ ամբոխի աչքերը ներկե

լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը: {Պարոնը} կը լինէր այսպէս մօտ յիսուն տարեկան, մի

տրորել ժառանգութիւն է փոքրոգի մարդերի. {պարոնը} վեր կացաւ սօֆայի վերայից, ուր ընկած էր

ցաւ սպասաւորը: - Պօղո՛ս, - կանչեց {պարոնը}, - կոչի՛ր շուտով Գրիգորը: - Գրիգո

կ'աւարտէք գործողութիւնը, յաւելացուցի, {պարոնը} կպարգեւէ ձեզ բաւական մեծաքանակ արծաթ ար

՛մ, բաւական օգուտ, - կրկնեց քթի տակից {պարոնը}, - բայց ի՛նչ արժէ ինձ այդ օգուտը եւ ի՞

ութենների վերայ: Մինչդեռ խօսում էր {պարոնը} իւր գործակատարի հետ, ամենայն զգուշութե

ծրար եւ տուեց պ. Յովնաթանեանցին: {Պարոնը} արձակեց գործակատարը եւ սկսեց կարդալ նամ

- Առ քեզ խայտառակութիւն, - բացականչեց {պարոնը}, ձեռքը միմեանց զարկելով, - Не было пе

... Սրտիս հրամայող. Այսօր այն {պարոնը} մեր տուն գալով, ինչ ժամանակ տանը ոչ ոք

լացրեց նա դառնալով դէպի իւր կինը, - այս {պարոնը} մտածում է եղած, որ շնորհ է ցուցանում մ

ին, նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն {պարոնը}, ասում ենք, բաց ու համարձակ երկու տող

ակի եւս օրագիրը պիտի հասաներ մի այդպիսի {պարոնի}: Ավելորդ ենք համարում ասել այստեղ

ֆլիզոյ առաջին սուրհանդակաւ յանուն արգոյ {պարոնի} Հայրապետեանց: Աղաչելով զՁեզ աներկբա

կան օգուտ: Յուրաքանչյուր ստորագրող {պարոնի} անունը, օրինակների թիվը եւ գումարի որք

ցանում՝ ծածուկ կերպով վատնելով իւրեանց {պարոնի} արծաթը։ Այս պատճառով, եթէ մի այդպիսի

Յիշատակարանին: Անցեալները գրում էր մի {պարոնի} տեսութիւնը՝ առանց ծոցից արծաթ դուրս տա

յլն ": Դու հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի {պարոնի}, թէ ազգը չեն անարգում, այլ դատապարտու

նուէլի Յիշատակարանի մէջ, որովհետեւ այն {պարոնի} խնդրած դպրոցները նոյնպէս ցանկալի են ինձ

իքայէլ Յարութիւնեան Ստեփանեանց մեծարգոյ {պարոնի} տանը: Մոսկուայի եւ եկաւոր Հայերից մօտ

հարցանում են վաճառականք: - Այս ինչ {պարոնի} այսքան արծաթի ապրանք հաւատացի, բայց թէ

ն: - Ինչո՞ւ այդպէս կոտորում էք այն {պարոնի} անունը, նա ոչ ոքի արծաթ կերած չէ, ոչի

մէջ Բէգզադէի խորհուրդը այն էր, որ այն {պարոնի} անունը կոտրուի վաճառանոցում, որ, հաւա

նորա անյագ չարախօսութիւնքը այս կամ այն {պարոնի} վերայ՝ հրատարակելով սորանց տգէտ եւ առա

եւ շատ հաճելի էր եղել մի այլ երկակենցաղ {պարոնի}, որ թէեւ ատում էր գործի հեղինակը, բայ

կարդում էինք՝ յառաջուց ճանաչած լինելով {պարոնի} թէ՛ հայագիտութեան եւ թէ՛ այլ բաների մաս

նից Հայոց եկեղեցին, որ երբէք չէ խնդրել {պարոնի} փաստաբանութիւնը եւ այսուհետեւ եւս կամք

երկու անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից ( {պարոնի} գործը չարժէ այսպիսի աշխատութեան)։ Թող

օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի ստրկութենից եւ {պարոնի} իշխանութեան եւ լուծի տակից: Այստեղ եւս

իւր անձը զգում էր ազատ, գոնէ՛ որեւիցէ {պարոնի} անմիջական հրամաններից, թէեւ կատարելապէ

ալ մի կոպիտ յարաբերութեան, որ լինում է {պարոնի} եւ ծառայի մէջ, տանել այն բոլոր անախորժ

ւում է մի խեղճ ծառայ մի անտաշ եւ տմարդի {պարոնի} մօտ: Թերեւս, եթէ վաճառականին հան

րադասութիւն գործելու համար: Մի այդպիսի {պարոնի} ճանապարհը կը լինի Նախիջեւանից Կոստանդնո

այլ ընթերցող հասարակութիւնը յարգելու: {Պարոնի} վայր ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը ստոր են

սելով՝ չենք ակնարկում մի որպիսի եւ իցէ {պարոնի} վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ

երայ ինձ քաղցր եղաւ դուրս տալ Եւժէն Սիւ {Պարոնի} " Թափառական Հրէայ " անունով վիպասանութե

ուեն ամենայն ստորաքարշ կարծիք Եւժէն Սիւ {Պարոնի} մասին։ Երկրորդ՝ Պարոն Փափազեանը կամ,

պէս կրիտիկա մի թիֆլիզաբնակ գաղթական... {պարոնի} գործի վերայ, այն խորհրդով, որ մոսկուա

ները, որպէս զի դորանով խայտառակուի այն {պարոնի} գործը։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը մի

որ երբեւիցէ շարժուած են այս չնաշխարհիկ {պարոնի} ընդդէմ: Նորա այսքան տարու խորամուխ քնն

ր այս մարդկային հնարները յարգ ստանան մի {պարոնի} աչքում, որի հիւանդութիւնն էր սիլլաների

** * Մեր գրութիւնը ընդհատուեցաւ մի {պարոնի} ներս մտանելով մեր սենեակը. այդ պարոնը

ի սպասաւորն էր, որ իսկոյն երեւեցաւ իւր {պարոնի} ձայն տալու վերայ: - Տե՛ս, ի՛նչ է

եղ: Նա բաւական միջոց յառաջ վարելով իւր {պարոնի} գործերը այս քաղաքում, իհարկէ ոչ առանց

ը, - շարունակեց բժշկապետը, ընդհատելով {պարոնի} խօսքը: Պ. Յովնաթանեանցը իւր կարգո

որ ընտանեկան գաղտնիքը, եւ երկրորդ, որ {պարոնի} ընտանիքը միշտ կարօտ էր բժշկապետի այցելո

ար զարկելով եւ աղաղակ հանելով, դարձուց {պարոնի} ուշադրութիւնը դէպի այն կողմը: -Ո՛վ

ուրիշ ամէն տեղ անարգուելուց յետոյ, հայ {պարոնի} առաջեւ եւս անարգւում էր: Մի՛ վրդով

տրաստակամութեամբ յանձն առաւ կատարել իւր {պարոնի} պատուերը ամենայն ճշտութեամբ: - Մու

քանի բարեկամք ասացին ինձ, թէ քաջափայլ {պարոնի} մինը ստացել է մի անստորագիր նամակ, որպ

մ է եղած, թէ դուք հետամուտ էք խլել այդ {պարոնի} պաշտօնը եւ այլ այսպիսի շատ բաներ: Դուք

մեծ ցածութիւն է: Իմ համար ոչինչ է այդ {պարոնի} բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը, ըստ ո

մտածել, թէ դուք կարող էիք հասանել այն {պարոնի} պաշտօնին: Գուցէ դուք ձեր ծանծաղամտութե

ն տիկին Յովնաթանեանցի ներս մտանելով մեր {պարոնի} առանձնարանը: Յովնաթանեանցը, բոլոր

ների վերայ եւ պարծենում էր, թէ՝ այս ինչ {պարոնի} աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա թո

զայս մի ինչ կարեւոր դատեմ յայտնել արգոյ {պարոնիդ}: Ի մտանել իմ ի Լոնդոն, անդէն առնմին փ

ղծ յարգութեանս, որով ցանկամ մնալ արգոյ {պարոնիդ} խ. ծ. Մ. Նալբ. 66. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ

ության հավաստիքը, որով մնամ Մեծարու {պարոնիդ} պատրաստական խ. ծ. Մ. Նալբանդյա

արգությունը, որով մնամ միշտ Մեծարու {պարոնիդ} անձնանվեր Միքայել Նալբանդյանց

դեն լռած է: Անկեղծ հարգությամբ, հարգո {պարոնիդ} անձնանվեր Մ. Նալբանդյանց 20 հու

հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ Արգոյ {պարոնիդ} խ. ծ. Մ. Նալբանդեանց 19 դեկտ.

աշխատություն հանձն առնուք ցույց տալ այն {պարոնին} աշխարհագրական տախտակի վերա նորա գնալու

եւ պ. Պ. Յ. Պալ, յայտնելով առ ժամն {պարոնին} այնմիկ եթէ զՁեր յարգութիւն կարգեմ լիակա

: Ամենայն յաջողութիւն ցանկանում ենք {պարոնին} այս նոր ասպարէզի մէջ եւ հաւատում ենք,

ղի վերայ, ոչինչ ունին ասելու ազնուական {պարոնին}. ընտրութիւն չկայ, պիտի հնազանդուիլ ճա

վերայ ծառայում էր եւ հարկ էր տալիս իւր {պարոնին}, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը լինէր ս

յ Տեր Ստեփաննոս Յարութիւնեանի ձեռն, որ {պարոնին} քաթումն թալապ եւս ունիմ գրած եւ մնացեալ

երկու շարժառիթ տեսանք, որ կարապետել են {Պարոնին} դէպի այդ վիհը: Առաջին, երբ մեր փոք

գիտութեան, մի այդպիսի վիշտ է պատճառել {պարոնին}. միւս կողմից չափաւորւում է մեր սրտի ցա

վատաբաղդ դիպուածում վնասը կը հասանի իմ {պարոնին}: - Բան չկայ, գոնէ կը խելօքանայ եւ

լի մօտ յարակցութիւն ունէր մեր նկարագրած {պարոնին}, քան թէ միւսքը: Կինը եւ դստերքը, տէր

ի հեղինակը, եւ այդպէս հաւատացնելով այն {պարոնին}, որի հետ վաղ ուրեմն վերջացուցած եմ ամե

.. Ստոյգ է, որ ես, ասել եմ քաջափայլ {պարոնին}, թէ կոմսն էր այն անստորագիր նամակի հեղ

մ, - այդ վնասակար կը լինի եւ ձեզ եւ իմ {պարոնիս}: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներում արգելու

բէգ: Ես շատ շնորհակա՛լ եմ այս {Պարոնից}, դա միշտ կերակուր է տալիս իմ Յիշատակար

այնում է, տալիս է ապրանքը եւ ստանում է {պարոնից} կանոնաւոր մուրհակ: Երբ գնող պարոնը իւր

հինգ մանէթանոց թղթադրամ, որ ստացել էր {պարոնից}: - Փոյթ չէ, - պատասխանում է գործա

տուելուց յետոյ, պիտի վարձու առնուր իւր {պարոնից} ։ Ինչ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ

ն չկար շինականին։ Այո՛, պիտի ազատուէր {պարոնից}, բայց դորա փոխանակ պիտի ընկնէր կառավար

ի տեղ րէ եւ այլն է գործ ածում, այդպիսի {պարոնից} ինչ պահանջես։ Թող չկարծեն, թէ մենք չե

չքը արտասուք խնդրել է... Ահա այս {պարոնն} էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, եւ սա էր

վերջաւորեց իւր ճառը. " Դուք ինքներդ, {Պարոննե՛ր}, դուք ինքներդ, որ այժմ ընդունում էք Յ

սուրի վերայ, ասաց որոտալիր ձայնով. " {Պարոննե՛ր}, այս սուրը դեռ մերկ չէ, դեռեւս նա գտա

նշուիմ դարերի ծանրութեան տակ։ Ա՜խ, {պարոննե՛ր}, մաքուր սրտով եւ սուրբ խղճմտանքով ասու

յլն ", կարծես աֆիշ լինի՝ " տիկիններ, {պարոններ}, մանկլավիկներ, հյուրեր " եւ այլն: Կր

թուք ու մուր արձակուեն նոցա վերայ։ Ո՛վ {Պարոններ}, ազգը այս տեսակ կրթութիւն չի ստանալ,

կ սրտից, ինչպէս կամիք: " Ահաւասիկ {Պարոններ} " հանդէս էք գալիս, պարոն Իսահակեանց,

ժմ գովել են, պատուել են, այժմ մի քանի {պարոններ} բոլորովին այլ ուղղութեամբ վարւում են մե

չարախօսութիւնը արգել չեղաւ, որ մի քանի {պարոններ} իւրեանց լեզուն մաքրէին եւ կանոնի տակ դն

եզուիտներ եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած {պարոններ}, կատաղեցէք եւ փրփրացէք, եւ ձեր պարսաւ

է ինչպէս չպիտի լինէր. ստոյգ է, որ շատ {պարոններ} ուրիշ օրագիրները իրենց բացասական դատողո

լեզուին ասում են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք {պարոններ}, բայց այնպէս արէք, որ նոյն իսկ հին լեզո

իւն, եւ դուք, դժոխային հոգիք, դուք, {պարոններ}, որ տէր սատանայի շնորհքով այսօր արժանի

հասարակ ժողովրդեան հետ նրա բամբիռը "։ {Պարոններ}, Աստծու սիրուն, խնայեցէք ժողովրդին,

հայերի համար հինգերորդ դարը, բայց այդ {պարոնները} փորձով կտեսանեն. եւ աստուծով առաջին ան

ք, չէ պիտո գեթ մոռանալ այն, որ գնացող {պարոնները}, որպես քաղաքի երեսփոխանք, պիտի երեւին

ամակիս վերջումը: § 2. Գնացող երկու {պարոնները}, երեսփոխան կարգվելով եւ ստանալիքը դատա

վեին քաղաքին: Այժմ խնդիր է, գնացող {պարոնները}, որոնց առաջարկվում է հարյուրին տասն պր

չ. այլ նա ասում է միայն, որ ստորագրող {պարոնները} համաձայն են հաշիվներն առանց դատարանի վե

ու նրանց աճուրդը: Սակայն ովքե՞ր են այդ {պարոնները}. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ են: Նախ եւ առաջ

ընդմիշտ անհետանան, ինչպես եւ նույն այդ {պարոնները} ՝ գերեզմանափորի բահի տակ, այնպես, որպ

րկար է ուղիղից: Համենայն դեպս, այդ {պարոնները} անփոխարինելի վնաս հասցրին հասարակության

ելը: Եթէ քաջ վարժ լինէին ներգործող {պարոնները}, գուցէ իւրեանց խաղարկութեամբ մի փոքր կ

դ, միակողմանի, ուսումնական անուանուած {պարոնները}, որ թիթեռնակի պէս թռթռում են ճրագի չոր

եւ ձեր ստրկական յարաբերութիւնը դէպի ձեր {պարոնները} վերջացած է. գնացէ՛ք, ուր կամիք եւ ապր

ն նոյն յարաբերութեան մէջ, դէպի իւրեանց {պարոնները}, ինչպէս յառաջ, ստրուկները եւ լսել չկա

րից տարբեր է եւ չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ {պարոնները} իրենց համակարգութիւնքը հէնց դրել են մէջ

հոյակապ քարակառոյց գմբէթը։  Այն {պարոնները}, որոնք ամեն ստութեան երկրպագում են, միա

, նորա ասածները եւս ճշմարիտ են, եւ այս {պարոնները} պատրաստ են ստորագրութեամբ հաստատել ծերի

երայ, անդատաստան երեխայի պէս ուրախացող {պարոնները} ինքեանք չգիտեն, թէ ի՛նչ պայմաններ էին

ի անունները եւ տարակոյս չունինք, որ այդ {պարոնները} ինքեանք, իւրեանց գործից կը ճանաչեն այստ

յարմատից բաժանէին. ի՞նչ են կարծում այդ {պարոնները}, խոնարհածները աներեւոյթ եղանա՛կ է, թէ

գործեմ, մեղանչեմ, եւ այլն։ Բայց այն {պարոնները} մեզ կարող են ասել, թէ այդ հին լեզուի կ

շատ բան էլ իսպառ մոռացուցին: Բայց մեր {պարոնները} անդադար այդ միջին դարերի կպրէ կարասում

էլ թեթեւութեան արդիւնք է: Թող այդպիսի {պարոնները} լաւ սորվին ընդհանուր պատմութիւնը եւ նոր

հաւաքելու։ Սորանով երեւում է, որ այդ {պարոնները}, դեռեւս իւրեանց տգէտ եւ անտեղի դատողու

դը, որ ծածուած կայ այս գործի մէջ։ Այդ {պարոնները} փչում են իւրեանց փողը, թէ կայ չկայ հին

Շատ եւ շատ զարմանալի է, որ այդ հնամոլ {պարոնները} խօսելու ժամանակին թէեւ աղաւաղ, այնուամ

ք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի {պարոնները} ինչ ժամանակ կամենում էին իւրեանց միտքը

Սորա պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ {պարոնները} իրանք եւս գիտէին, որ գիտենք. բայց որո

ւթեան աղբիւրը մեզ քաջ յայտնի է։ Այդ {պարոնները}, անուսումն մնալով եւ ամենեւին ծանօթութ

անել հաստատուն եւ տեւողական։ Այժմ այդ {պարոնները}, եթէ խոստովանէին ճշմարտութիւնը եւ համա

էինք, եթէ միայն կը պատասխանէին մեզ այդ {պարոնները}, ո՞րտեղ է տեսնուած, որ մի սառած մարդ

նչ որ կայ նոր լեզուի մէջ։ Այդ պատուելի {պարոնները} եթէ փոքրիշատէ ուղիղ տեսութիւն ստացած լի

րանից յետոյ, սորա համար, որ միայն այս {պարոնները} իւրեանց աննշան կեանքի մէջ իւրեանց անուն

վ ուրիշներին։ Շատ զարմանալի է, որ այդ {պարոնները}, որ հին լեզուի պոչը բռնած՝ քշում են ի

պայծառ ճշմարտութիւնը չեն կարողանում այդ {պարոնները} դեռ իստակ աչքով տեսանել, ուստի եւ ասու

արեանցը գործ է դրել հին բառեր, թող այդ {պարոնները} իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ եւ օրի

ր մատենի մեջ եւ յուրաքանչյուր ստորագրող {պարոնների} համար կուղարկեք տոմսակներ, կանոնի համե

ե մինչեւ անգամ այն կատարված լիներ նույն {պարոնների} կողմից առավել ձեւականությամբ: Ինչո՞ւ:

ադրանքը, որ նորերումս լսւում է մի քանի {պարոնների} գրչի բերանից, ինչպէս վկայում է Պ. Իսա

ած, փորձ էք փորձում յարձակուիլ մի քանի {Պարոնների} վերայ, այն պատճառով, որ նոքա, ճշմարտ

անում ենք յետոյ, որ գործ ունիք մի քանի {պարոնների} հետ. ցանկալի էր մեզ իմանալ այդ պարոննե

րոնների հետ. ցանկալի էր մեզ իմանալ այդ {պարոնների} անունները, որ այդպէս վրդովել էին ձեր հ

սարակ ժողովուրդը մատով ցոյց է տալիս այդ {պարոնների} վերայ՝ որպէս մի երեւելի ուսումնականներ

ւում այժմ մի քանի ճշմարտասէր եւ հեռատես {պարոնների} ձեռքով, հալածանքի տակ է ներկայումս. ե

րած լինէին միասին: 2) Յայտնել այն {պարոնների} անուանքը, որ, անարգելով եւ անպատուելո

րողացել էր ներկել անդաստիարակ եւ անկիրթ {պարոնների} աչքեր, եղած էին նորա անյագ չարախօսութի

տաղահաս դստերքը զոհ գնացին անխնայ, մեր {պարոնների} բռնաբարութեան. կանանց մասին այլ խօսք չ

տարեկան մարդու առաջարկեալ ծառայութիւնը {պարոնների} համար չէ կարող լինել մի հրապուրիչ բան:

ասնակից էի, յայտնի է, թէ մեր սքանչելի {պարոնների} կշտամբանքի մի բաժինն էլ ուղղակի ինձ էր

ռնանք մի քանի նեղսիրտ, պղտոր տեսութեամբ {պարոնների} առաջեւ, որ ծածկելով ազգի պակասութիւնքը՝

ն միանալով իւրեանց նման կարողութեան տէր {պարոնների} հետ՝ օգնել ազգի ողորմելի եւ թշուառ դրո

ք յայտնելու իրաւունքը պատկանում է միայն {պարոնների}, այսինքն նոցա, որ շատ արծաթ ունին: Մ

րդ եւ արժէք ունին մեր գիտուն անուանուած {պարոնների} աչքում, ոչինչ են վերաբերութեամբ դէպի ա

ւթիւնը հարկադրուած է այժմ ծառայել երկու {պարոնների} ՝ Հայոց ազգին եւ պապականութեանը։ Ծառայ

է պատահելու լինի մեզ տեսանել այդ հնամոլ {պարոնների} կողմից անդարձ կամակորութիւն, ուրիշ ոչ

տաճկական տրամաբանութեամբ չվշտացնէր մեր {պարոնների} կոյս անկաջը, բայց որ հայոց անկախութեան

ջույնը եւ հարգությունը հայտնել հետեւյալ {պարոններին}. Հայրապետյանցին, Քայալյանցին, Խլթճյա

ջակողմյան բաժինը կտրելով կտաք ստորագրել {պարոններին}, որպես անդորրագիր, իսկ ձախակողմյանը կ

րենի եւ բարբարոս ազդեցութեան տակ մնացած {պարոններին}, որոնց անձնասիրութիւնը, շահասիրութիւն

Մովսէս եւ զմարգարէս, եւ կարօտ չենք այն {պարոններին}, որ ամենայն րոպէ ծակում են մեր սիրտը.

եալ ժամանակ, ամ ըստ ամէ վճարեն իւրեանց {պարոններին} այն հողի գինը, մինչեւ վճարը աւարտուի:

յայտնել մեր անկեղծ շնորհակալութիւնը այն {պարոններին}, որ կամակար յօժարութեամբ ուղարկեցին մե

հաբառ եւ ոչ աշխարհաբար։ Շտապում ենք այդ {պարոններին} իմացնել, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքե

հին լեզուն չգիտէ, բայց ի՞նչ ասենք այն {պարոններին}, որոնք ոչ միայն պարծենում են իրենց հին

ատ հասարակ եւ խեղճ բաներ: Թողնելով այն {պարոններին}, որոնց սիրելի է այդպիսի բաների պարապմո

։ Երանի՜ թէ հնար լինէր ասել այդ հնամոլ {պարոններին}. հին լեզուի միջումը եւս կայ խորհուրդ,

, դեռեւս ո՛չ մինը քաղաքի գլուխ ընտրուած {պարոններից} հոգ չէ տարել քաղաքը սալայատակ առնելու մ

որ ստացել եմ զանազան տեղերից եւ զանազան {պարոններից}: Պարոն Կոմս Էմմանուէլ, "

աշտեց, քան թէ երբեւիցէ ունեցած էին այն {պարոններից} դատապարտուած օրագիրքը։ Այս խօսքերը ասե

ստրկացած էին քարոզում, թէեւ այդ տեսակ {պարոններից} 99ը հարիւրից գերմաներէն էլ չգիտէին. բա

ջադիմութեան շարժառիթքը։ Խնդրում ենք այդ {պարոններից}, որ բամբասելու էին մեզ, ձեռքը սրտի վերա

իւրեան, եւ այժմ եւս համարում է ազգասէր {պարոններից} մինը եւ ինչո՛ւ չէ համարելու իւրեան ազգա

ւթեան մասին այսքան միայն լսած եմ բժշկող {պարոններից}, թէ յառաջանում էր արիւնի անկարգ շրջանա

եկուզ 40-ի փոխարեն ստորագրեին 400: Այդ {պարոններն} իրավունք չունեին գործելու հասարակության

հրապարակում բանջարեղեն է վաճառում: Այդ {պարոններն} այնքան էին կուրացած իրենց բծախնդրությամ

այ ձայնով էին խօսում, այդպիսի սքանչելի {պարոններն} էլ իրենց չգիտութիւնը արդարացնելու համար

ն եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խելօք {պարոններն} են, որ 19 երրորդ դարու մարդերը կամենու

ոտանաւորներ անօգուտ էին ազգին։ Թող այդ {պարոններն} իմանան, որ հայոց ազգը հինգերորդ դարուց

նքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր սիրելի բարեկամ {պարոններն} եւս անհոգս մնան, որ նոցա փառասիրութիւն

ւնճի-օղլուն, մօտենալով ծառային: - {Պարոնս} ուղարկեց ձեզ այս նամակը, - եւ նամակը տո

նակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք {պարոնքն} ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորոյ ե

րի արտասուքով, Նորան մոռցան... {Պարում} են տօնի շքեղ զգեստով. Ապա ո՞վ է գ

մք Տըխուր նըստած միայնակ, Ես {պարում} եմ աղջկայ հետ Ու համարում ինձ այդ

աւ իմ ու միւս մարդկան առաջեւ, Ահա {պարունակ} անցքին համառօտ։ Պաշտօնիս ան

քի մէջ գտանում ենք մեք բաւական երկար ու {պարունակ} թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի վերայ,

տ անգամ եւ բառերը, որոնց մէջ կարելի էր {պարունակել} նոր մտքերը, որ մինչեւ այժմ չ'կային Հայ

բովանդակի պատկերը մի կաթիլ հեղուկի մեջ {պարունակելով}, երբեմն եւս այս հեղուկը պատած եղջերայի

գիտութիւնք ցարդ յայտնագործեալք յաշխարհի {պարունակէին} ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել թէ

ադիմութիւնքը այս գրքի մէջ իբրեւ գաղափար {պարունակուած} մտքերի պտուղքն են միմիայն։ Լօյոլա

ն սկզբունքը չէ հասել մինչեւ այդ աստիճան {պարունակութեան} ( объем) այդպիսի մեծութեան եւ դորա հետ

տում են։ Չ'նայելով այս գրքի խորհրդական {պարունակութեանը}, նորա մէջ երեւում են ջանք եւ աշխատութի

ատճառ, որ, բացի արտաքին ձեւից, ոչինչ {պարունակութիւն} չկայ միջումը։ Բանաստեղծութիւն անուանւո

տվածներից, որոնք, համաձայն հոդվածների {պարունակությանը}, պիտո է զարդարվեն գեղեցիկ պատկերներով

եւ տպելի օրագրի պայմանքը, որի համառոտ {պարունակությունը} այս է. առաջինը՝ որ այդ օրագիրը պիտի դ

նավանդ առաջին անգամ ծանոթանալուց հետո, {պարունակում} է յուր մեջ մի խնդիր, որ կարելի էր միայ

ել, ինչ որ ես խնդրել էի: Այս գրքույկը {պարունակում} է ոմն Մադաթյանի անպետք ոտանավորները, ո

ս, դ) քանի՞ տոկոս բյուրեղային շաքար է {պարունակում} իր մեջ հյութը: Մնացյալը, այսինքն, մե

զանազան խորհրդաւոր բանահիւսութիւնք, որ {պարունակում} էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից

խաւար եւ անթափանցելի մտքերի միջով, որ {պարունակում} է իւր մէջ այդ կոնդակը, չեն կարող անցան

ն բոլոր յայտարարութիւնքը, որ ոչինչ չեն {պարունակում} իւրեանց մէջ, սկսանում են հնազանդութեամ

բարբառներով, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն {պարունակում}, բայց գլխաւորը եւ ուշադրութեան արժանին

կները, նախ այն պատճառով, որ ոչինչ չեն {պարունակում} իւրեանց մէջ բացի յիմարութենից, որ մեզ

համարեայ թէ գունաթափուեցաւ. նամակը չէր {պարունակում} իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ դարձուածներ

ւառականք՝ իշխող գաւառներին ( որ երբեմն {պարունակում} էին իւրեանց մէջ քանի մի Տէրութիւնք),

es sur le Nouvea Testament "։ Այս գիրը {պարունակում} է իւր մէջ հարիւր մի կանոն՝ մեծ մասնով

սին, որովհետեւ այդ դաստիարակութեան մէջ {պարունակւում} են նորա զաւակի ապագայ առաքինութեան, եր

ստիարկութեան համար, որովհետեւ դորա մէջ {պարունակւում} էր նորա մարմնաւոր եւ հոգեկան երջանկութե

ռայելով: Այսպիսի գործերումը, ուր {պարունակւում} է ժողովրդի կեանքը եւ նորա բարոյական շրջ

չէ. պատմութիւններ, որոնց մէջ ոչինչ չէ {պարունակւում}, ճարտասանութիւններ, որ ոչինչ չուսուցի

մի սառն քաղաքականութիւն։ Այս գրքի մէջ {պարունակւում} է Յիսուսականութեան բովանդակ հոգին եւ ու

պէս զի սրբութեան հասանեն։ Այս գրքի մէջ {պարունակւում} են հետեւեալ կանոնները. ա) թղթի վերայ

աբեղաների խորամանկ Քաղաքականութեան մէջ {պարունակւում} է դորա պատճառը։ Այս միջոցներում Յի

այն բաներն առնուլ, ես եւս, դուն իս իմ {պարունս}, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել

ր տուտ խածեալ բոլորակ Զառամութեամբ {պարուրէ} մահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ... Մնա՛ դու հ

վ, իսկ երեկոյան դեմ փոխվեցավ խստագույն {պարոքսիզմի}, այնպես որ, բժիշկ Կեպեն հավանորեն ավե

. Այստեղ բժիշկ Նայդենեւը, որ կումիսով {պարպում} էր ամառները մասնավոր կերպով, դժբախտաբա

այլեւ, ինձ թվում է, արժանի է ամենայն {պարսավանքի}: Իր մտածողության ձեւով նա տանել չի կար

այց մեք կարող չէինք յարգել մի մարդ, որ {պարսաւ} էր գրում փոխանակ կրիտիկայի եւ մի գործ ք

ք եւ պարսաւիչք կրօնական կողմից Իտալական {պարսաւագրքերով} ։ Բայց, միտ դնելով ներգործող պատճառներ

ւնքը, վէճը, եւ ի վերջոյ, անբարոյական {պարսաւանքը}, թոյլ երեւեցան նորա աչքում. նորա վշտա

որ ոչ ոք դեռեւս ճշմարտախօս հեղինակներից {պարսաւապետ} չէ, եւ այդ պաշտօնը՝ իւր պարծանքով հան

երի շէմքերը՝ սորան վատաբանելու, նորան {պարսաւելու}, իւրեանց սուտ արժանաւորութիւնը սուրբ թ

պէս ինքը՝ " Մեղուի " հրատարակողը եւս, {պարսաւը} կրիտիկայի տեղ են գործ ածում, արագիլը ս

գին ստրուկներ, իւրեանց ազգի մատնիչք եւ {պարսաւիչք} կրօնական կողմից Իտալական պարսաւագրքերով

ոյն հրաժարւում է իւր՝ Հայոց վերայ գրած {պարսաւից} եւ չէ ամաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ բա

րոններ, կատաղեցէք եւ փրփրացէք, եւ ձեր {պարսաւները}, որ գրում էք, որքան առանց լոգիկայի գր

նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան {պարսաքարեր} եւ թուք ու մուր արձակուեն նոցա վերայ։

նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան {պարսաքարեր} եւ թուք ու մուր արձակուեն ազգի վերայ։

ել, որ մեր ազգի մէջ եւս մի բան մտած էր {Պարսիկ}, Ասորի կամ Յոյն գրերով: Ինչ որ կա

զյոյն գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ, եւ {պարսիկ} վերակացուք թոյլ ումեք չտային ի Հայոց յո

տից անց կացող թուրք, թաթար, արաբացի, {պարսիկ}, ռուս Սարգիս Բուխարացու գեօռի պէս մի ք

մանելու համար ( այնտեղ շատ արաբական կամ {պարսիկ} բառեր կան, որ մենք չենք հասկանում),

մեր լեզուի մօտից անցնող թուրք, թաթար, {պարսիկ}, արաբացի, ռուս, Սարգիս Բուխարացու գե

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ հրապարակում {Պարսիկը} առակ արել է Հային. " Եթէ Ասորու ն

Բնիկ ժառանգի թեւերը կտրած, Անարգ {Պարսիկը} ՝ այս ու այն թեմի՝ Կարգում է տեսո

պիսկոպոս էլ չարաւ ինձ նոցանից մինը, որ {Պարսիկները} եւ անարժան մարդիկ այսօր էլ անում են։

ւղարկում է Հայաստան։ Պատերազմ է լինում {պարսիկների} հետ, յաղթւում են սոքա, եւ Պապը, եւ Հ

հարիւրադուռն Թեբասը: Ականատես էի, երբ {պարսիկք}, ալանք, արաբացիք եւ այլն, սրով ու հր

ց, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։ Եւ արք {Պարսիկք}, որ փախուցեալ էին վասն Քրիստոնէութեան ե

Թադթէոս եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն {պարսից} երկրորդ աստիճանի նշանաւ արեւու եւ առիւծ

զարդուք բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրութենէ {պարսից} եւ գոհութիւնք առ աստուած ՚ի քրիստոնէակա

նունը Յիշատակարանիս մէջ, հաւատա՛ ինձ, {Պարսից} Շահի հրովարտակի նման ոսկի տառերով կը գր

ր: Եղերերգութեան մէջ Հայոց զօրքը, {Պարսից} պատերազմից յետ դառնալով, երգեց գիտնակա

ան ընդարձակ սենեակ՝ մաքուր եւ զարդարած {պարսից} գորգերով եւ այլ ասիական կարասիքներով:

համբերելով, մեռանելով, նահատակուելով {Պարսից} ձեռքով եւ ի վերայ այնր ամենայնի անխախտ

արից հազարով մնաց, Մինչ մնացել էր {Պարսից} լոկ մատեան Գունդը մեր վաթսուն հազա

չները: Նոյնպէս տեսայ ես, երբ Կամբիզես {պարսից} թագաւորը զայրացած իւր անյաջող արշաւանքի

կայարաններում։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը, երբ {Պարսից} Վաղարշ թագաւորից Հայոց սպարապետութիւնը

նուաճումը, այսինքն՝ նորա հաշտութիւնը {Պարսից} տէրութեան հետ, եղաւ 484 թուին, երբ Պե

ած չդրեց զէնքը, մինչեւ որ յարգել տուեց {Պարսից} տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի եւ թէ՛ նորա

սացինք ( § 20), Մեծ Վահանը հաշտուեցաւ {Պարսից} տէրութեան հետ 484 թուականին։ Մինչեւ այ

Վահանի այն նեղ ժամանակը գնում էին նորան {Պարսից} ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը՝ Փարպե

անուանւում է քահանայ. Սուրբ Ղեւոնդը, {Պարսից} հրապարակում, յայտնելով Սուրբ Յովսէփի ե

անհնազանդութիւնը եւ պատերազմը տեւում էր {Պարսից} ընդդէմ։ Փարպեցին, ինչպէս ինքը իր թղթո

ալ, որովհետեւ, եթէ Ձուիկը տարուած լինէր {Պարսից} Դուռը, անհնար է, թէ նորա պէս ժրագլուխ կ

50 թուին Յունաստան գնաց՝ Թէոդոս կայսրից {Պարսից} ընդդէմ օգնութիւն խնդրելու (Ինչ ապրանք է

ովակին, մինչ դեռ Հայաստանը գտանւում էր {Պարսից} իշխանութեան տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, ին

մարում, ժողոված են Թուրքից, Թաթարից, {Պարսից}, Յոյնից եւ ուրիշներից, որոնց ժամանակ

կացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ {Պարսից} արքայի, եւ այրէ զամենայն գրեանն յունակ

տուեալ աշխարհին ուսանել զլեզու եւ զգիր {Պարսից}: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծածկի

ալ ի Միջագետս ըստ հրամանի Վռամայ արքայի {Պարսից} ՝ լուծանել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յուն

ծանել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յունաց եւ {Պարսից}, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զ

եւ այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի բաժնի {Պարսից} ՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն ե

ռաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի {Պարսից} ՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն ե

յԱյրարատեանն աշխարհ, ի դուռն առաքելով {Պարսից} ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝ զՍմբատ

հեթանոսութեան, երկրորդն՝ ընդդէմ դենին {Պարսից} եւ քաւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ իմա

ութիւն սուրբ գրոց, զպատերազմ Հայոց ընդ {Պարսից}, զարգաւանդութիւն Այրարատայ, զբարօրութ

ի խռան մարտին ընդդէմ Յազկերտի Երկրորդի {Պարսից} արքայի, որ զՀայաստան հրապուրէր ի կրօնս

պակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ առնուլ ի {Պարսից} կամ յԱրաբացւոց, այլ ի սեպհական հին լեզ

լ ազդեցութեանց այլոց պետութեանց, որպէս {Պարսից}, Յունաց եւ այլոց շատ կամ սակաւ՝ հայեց

ի առասպելքն իցէն. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ {պարսից} անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ թէ առ

Եթէ Հայոց ազգը, դարերով ստրկանալով {Պարսից}, Մոգոլների, Սելջուկեան Թաթարների, Ար

զվով ամսագիրն է, որը Լազարյան ճեմարանի {պարսկա} -արաբական գրականության պրոֆեսոր, դոկտոր

ում, երբ Հայոց ընտիր որդիքը զոհ գնացին {պարսկական} վիշապին, նոցա մայրերը, կանայքը, քոյր

ի հայկական լեզվի օրինաչափություններով: {Պարսկական}, արաբական եւ թաթարական լեզուներից, պա

ղում ենք եգիպտական ծարիրը ( սիւրմէ) եւ {պարսկական} խինան, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն ե

րք առ հասարակ եղեալք առ արքունի դրանն, {պարսկականաւն} վարէին եւ եթ գրչութեամբ: Ի դարձ առնել

նախարարաց զաւակները, որ յետոյ ուղարկեց {Պարսկաստան} ։ " Իսկ յամին եօթն եւ տասներորդի Յազ

իայն մի քանի հիշատակարաններ Ջուղայի կամ {Պարսկաստանի} գավառների կամ թե Աստրախանի հայկական խոս

րշ թագաւորից Հայոց սպարապետութիւնը գտած {Պարսկաստանից} Հայաստան վերադարձաւ, նախ եւ առաջ գնաց

ոյն 455 թուականին, երբ Վահանը յետ եկաւ {Պարսկաստանից} իր երկու եղբարց հետ, նորա մայրը՝ Ձուի

ւստի 455-ին, երբ Մեծ Վահանը վերադարձաւ {Պարսկաստանից} եւ Աշուշայի տանը սննդակից եւ խաղակից եղ

րեք որդոցը եւ Դուռը տարաւ, երբ աշուշան, {Պարսկաստանից} յետ բերելով, նորանց յանձնում է նոցա մօր

Դոցանից մեծագոյն մասի, Տաճկաստանից կամ {Պարսկաստանից} գաղթած հայերի, այլակերպ եւ վերջին աստի

յն կարող էին պաշտպանել նորանց կրակապաշտ {պարսկի} նեղութեններից " ( տե՛ս երես 110):

էլը հեռացաւ դէպի քաղաքի ծայրը, դէպի մի {պարսպաւոր} եկեղեցի, որի բակը էր միեւնոյն ժամանակ

Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կրում է յուր {պարսպի} վերա նեապոլիտանյան խայտառակ դրոշակը. 4

ուանում են Խդրելեզ: Խդրելեզին եկեղեցու {պարսպի} մօտումը շինւում են զանազան խանութներ,

ում են քաղաքից եւ գեղերից, ոմանք վանքի {պարսպի} մէջ, ոմանք պարտէզումը նստում են իւրեան

Դարաւոր փոշով ծածկուած Տաճարի {պարսպի} տակ Կայ մի ծակ ուր օձի պէս Կա

ակաւին երեւում է այսօր Վաղարշապատի հողէ {պարսպի} մնացորդը՝ քաղաքից աւելի հեռու, քան թէ

ան տեղ դէպի արեւմուտք, այն ժամանակ հին {պարսպի} մնացորդը կը հանդիպի քեզ դէ՛մ յանդիման՝

ւ Ս. Գայիանեանց վանքը բաւակա՜ն հեռու է {պարսպի} մնացորդից, որ գրեթէ վերջանում է լճի մօ

աւելորդը, լսում եմ ահա, որ մի մարդ, {պարսպի} միւս կողմից ծիծաղում է բարձրաձայն: Ես

ած լինէր այդ անպարկեշտ մարդը: Վեր ելայ {պարսպի} վերայ, կամելով տեսանել թէ ո՛վ էր այն,

կեղեցու բակը, եւ շատ ծառեր տնկած կային {պարսպի} հետ զուգահեռաբար, որոնց ստուերքը ստանո

որութեան սպասաւորից եւ սկսեց դիմել դէպի {պարսպի} դարպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտած

անցանում է նորա մօտից եւ անյայտանում է {պարսպի} միւս կողմում, որ դէպի փողոցն էր նայում

անիծեալ պահապանը կանգնած էր ձեր պարտիզի {պարսպի} տակ, այնպէս որ նորա ներկայութիւնը խափա

ը խափանարկու էր ինձ ցած իջանելու այստեղ {պարսպի} վերայով: Բաւական միջոց սպասեցի, մինչե

քաղում: Ամէնին յայտնի է Էջմիածնի {պարսպի} հարաւային կողմում այն մեծ լիճը, որ հան

յդ, ինչպէս ասում եմ, պատահեց պահապանի {պարսպին} մօտ կանգնած լինելուց: Մանուշակը այն

յց ոտքերի վերայ վէրք ստանալով ձախումը՝ {պարսպից} արձակուած քարից, իսկ աջումը հրազէնքի գ

մի վանք հոյակապ, Շքեղ զարդարուած {պարսպով} ահագին։ " Այստեղից ահա ես ե

նոց), չունիք երբէք խնայել զձեր ովսանն {պարտ} ու պատշաճ ներգործութիւն: Աշակերտ Լա

զեկեղեցիս, եւ մինչ զմնացուածն ի դրամոց {պարտ} է մեզ ի գործ դնել վասն բանալոյ այդրէն զ

ողութեանց: Քարեղեն են շինուածքն եւ {պարտ} է տալ զարժանի իրաւունս պատպանութեան Ադմ

նհոգ հարց, զնոցա զանհոգութեան զյանցանս {պարտ} եմք քաւել անօրինակ կորստեամբ: Սարգ

ան յաղագս ի յայտ բերելոյ զկորուսեալսն, {պարտ} է ինձ մնալ մինչ ցվերջ կոյս Մայիսի առաջի

: Բաց ՚ի գումարէն հատուցելոյ ինեւ, {պարտ} է վճարել զվարձ օրէնսգիտին, որ գուցէ թէ

գուցէ թէ անցցէ անդր քան զ1000 ռուփիս, {պարտ} է վճարել փաստաբանին, որ վասն խօսելոյ յ

գեւագիր էր, ուրեմն զկնի մահու կտակողին {պարտ} էր տանն այնմիկ պատկանել Նախիջեւանայ եւ

արինեայ Խօջամալեան: Այս ամենայն գումար {պարտ} ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստութիւն թղթոց օրէ

եթէ հաճեսջիք շնորհել: Զայդ ամենայն {պարտ} է կնքել ի մի ծրար յանուն իմ եւ առաքել ի

կատարել զհրաման Ձեր: Միայն զայս մի {պարտ} համարիմ զեկուցանել վեհիդ, զի թէ հաճեսջ

աժին չորս միւս եղբայրս գտանէ, բայց նախ {պարտ} է տալ հինգ հազար ռուպլի միոյ տեղւոյ տպա

ղուն նմա իբր ժառանգութիւն յինէն եւ զայս {պարտ} է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զ

ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն {պարտ} է սիրել եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ

ունիմ կատարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, {պարտ} եմ սորա եւ նորա դրանը մուրալով ապրել:

ը ես քեզ ասացի, որ գործարանի հոգատարքը {պարտ} են քեզ օգնական լինել, բայց սուտ էր այդ

սուտ էր այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ {պարտ} է նոցայ իշխանութեան տակ ստորադրուիլ, ե

Երկրորդ, եթէ սա լինէր ողջամիտ անձն, {պարտ} էր նախապատիւ համարել ազգի օգուտը, քան

ր կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ նայում, {պարտ} էր ամեն կողմից աշխատել ծառայողներին գոն

յել: Ազգի օգտի վերայ մտածողները հարկաւ {պարտ} են մոռանալ իւրեանցը: Ազգասէր անուն կրե

ւրեանցը: Ազգասէր անուն կրել կամեցողը, {պարտ} է իւր խորհրդին համեմատ գործեր ունենալ,

ծանօթաբանում. " կամ զՎաղարշապատ իմանալ {պարտ} է ( տե՛ս Պատմ. Ղազարայ, եր. 307) եւ

սքան խօսելու) " կամ զՎաղարշապատ իմանալ {պարտ} է եւ կամ զմերձակայն Նորք "։ § 7. Բ

մեզ յողջոյն, եւ քո զմտաւ ածեալ, որպէս {պարտ} է առնել մեզ, հրամայեա՛ եւ այնպէս առնեմ

տ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց {պարտ} էին վտարել յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի գա

, եւ չլինէին պատճառ չարեաց, եւ ոչ եւս {պարտ} էին կրթել այնուհետեւ զմանկունս 'ի դեռափ

զմիտս նոցա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ {պարտ} էին դրոշմել 'ի գիրս իւրեանց զեղանակաւոր

մ ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ գայ, թէ {պարտ} է դարման առնել այսմ, կամ անձամբ անձին

անհնարին է, բայց գոնեայ պահպանել զայն {պարտ} էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. եւ մեք ասե

, որ պատկանի հասարակաց] մարդկութեանս, [{պարտ} էր պահել ի թագստեան եւ բանալ միայն] հնգ

ից, եւ ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր ինչ {պարտ} էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մեր

առ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, {պարտ} էր միտ դնել բռնակալ հանգամանաց ժամանակի

այդ պետք է մտցնենք լեզվի մեջ, բայց ոչ {պարտադրաբար} կամ պաշտոնապես, այլ որպես մաքսանենգ ապ

բայց Բէգզադէն համը տարաւ: Յիշատակարանս {պարտակա՛ն} է նորա հրաշագործութիւնքը պատմել: Այնպի

բաժանորդ Բէգզադէի շահին կամ վնասին։ Նա {պարտակա՛ն} էր վաճառած ապրանքի արծաթը եւ մնացած ապր

են եկել նիւթականութեան ծառայելու: Դուք {պարտակա՛ն} էք նոր հայրեր պատրաստել նոցանից եւ ազգո

լ եւ երեւել ազգի մէջ: Կո՛մս, Դուք {պարտակա՛ն} էք ազգի բողոքը ընդդէմ այս բաների հրատար

փայլը ", որպէս մի բարոյական գործարան, {պարտակա՛ն} է պաշտպանել իւր ազգը եւ եկեղեցին:

ի դէպի ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: {Պարտակա՛ն} են նոքա ուղղել իւրեանց ընթացքը. մինչեւ

են ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ {պարտակա՛ն} է լուսափայլ կացուցանել ազգի ընդհանրութե

Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութեան հաւատալ {պարտակա՛ն} է ամենայն քրիստոնեայ. պատճառ ` քրիստոն

մ այն խօսքը մեկնելու կամ լուսաբանելու, {պարտակա՛ն} է հերքել եւ մերժել խնամով այն բոլորը,

՞ նա երեսփոխան է ամբողջ ազգի, միթէ՞ նա {պարտակա՛ն} է ազգին, թող ազգը մտածէ, թող ինքը հոգ

նորանց արձակել, որ գնան, ապա թէ ոչ, {պարտակա՛ն} են մնալու մինչեւ որ հրաման տաս: Արձակե

պարտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն չափով {պարտակա՛ն} է նշաւակել եւ սպանել նորա պակասութիւնքը

է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը {պարտակա՛ն} են գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտ

, մի այդպիսի գիրք թարգմանելու ժամանակ, {պարտակա՛ն} է նորա բոլոր գրութիւնքը համեմատել գիտու

իք չէր այս, ոչինչ վարձ չառնում, այլեւ {պարտակա՞ն} մնամ, այս ո՛ր աշխարհի կամ ինչ կրօնից թ

չենք կարող մի քանիսը ցոյց չտալ: Այո՞, {պարտակա՞ն} ենք ցոյց տալ, որովհետեւ մինչեւ այժմ թե

է կամի նա խորհուրդ ունենալ, ապա ուրեմն {պարտակածն} է սպասաւորել ազգի յառաջադիմութեան:

եմ նորանով, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը {պարտական} է յուր գոյությամբը եւ հառաջ գնալովը իմ

արժանելի աշխատությունը, բայց ամեն տարի {պարտական} չենք էշի նահատակ լինել: Մեք՝ երկու

տության վերա: Մեք բոլոր բան հասկացողքս {պարտական} ենք ընդդեմ զինվորվել եւ ցույց տալ ժաման

ն օրինաց համաձայնեալ է ընդ զայն մինչդեռ {պարտական} էր զգուշանալ զի մի առ ոտն կոխեսցի արդար

ւթեան Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն {պարտական} էր իսկ եւ իսկ բանալ զկանոնաւոր քննութիւ

ել զգումարն, այլ ի վերայ այսր ամենայնի {պարտական} է ծախուցն, զոր ի գործ դնեմ առ ի ցրել զ

անէ եւ թէ յայսմ գտայց անյաջող, յայնժամ {պարտական} է Այվազովսքին բովանդակ վնասուցն, որ առ

ել ( հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով ես {պարտական} եմ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց ա

եր Ժոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շատ է {պարտական}: Եվ ամեն անգամ, երբ ես որեւէ բան եմ լ

աշիւ տեսանելու միջոցին, ոչ թէ միայն ես {պարտական} չմնամ նորան, այլեւ մի քանի հարիւր մանէ

ն քար: Ամենայն բանական մարդ, թէեւ {պարտական} է միշտ, ճիշդ կերպով պաշտել բարոյականու

դաստիրակութեան եւ կրթութեան մէջ: Մարդը {պարտական} է դաստիարակուիլ, կրթուիլ, յետոյ, սոց

: " Մի պարոն, - գրում էր նա, - որ {պարտական} էր մնացած մի կառավարութեան մի արծաթի մե

իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան {պարտական}, բայց որովհետեւ արգելք են դրել կայքի վ

վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ {պարտական} եմ ես ազգին, ամենայն ծնող թող հոգս առն

ում ես, թէ " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ {պարտական} չէիր ազգին, թէ դու ուրիշի զաւակների հո

մի բարի գործ կատարում է նորա համար, որ {պարտական} էր, եւ ի՞նչպէս կարելի էր այնուհետեւ բա

, որ զուրկ էր նորանից։ Մի՞թէ Քրիստոսը {պարտական} էր մարդկութեանը իւր անմեղ արիւնը, որ ք

բայց այդ ժամանակի անցանելուց յետոյ դուք {պարտական} էք վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վա

որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ որ {պարտական} էին դարձուցանել գանձատանը տասն տարուց յ

ը, որ անուանում էր իւրեան քրիստոնեայ, {պարտական} է հետեւել Քրիստոսի ճշմարտութեանը, եւ ն

րով խօսել։ Այսօր բանը կ'ասեմ, եւ դուք {պարտական} էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը յետոյ

գայ ": Բայց մեք ինքնին, որպէս մարդ, {պարտական} ենք օգնական գտանուիլ մարդկութեանը, եւ

րիստոնեայ մեք ենք, որ համարում ենք մեզ {պարտական}, իսկ այլ ոք չունի համարձակութիւն պարտա

տական, իսկ այլ ոք չունի համարձակութիւն {պարտական} քարոզել մեր ազատ անձը: Եւ այս է մանաւա

երը, եւ թէ այդ երանելիքը չեն ասել, որ {պարտական} չէին Հայաստանին, այլ շտապել են գալ Հայ

՞նչ պիտոյ է առնել, այսպիսի Բէգզադէների {պարտական} ենք ցոյց տալ ամենայն մարդկային կարեկցու

ուստի եւ նոքա եւս ազգին համար գործելու {պարտական} են: Բայց այսպէս չէ. ազգի ուսումնական

ձեր Մարգարէի փոխանորդ, Աստուծոյ առաջեւ {պարտական} էք ընթացք տալ օրինապատշաճ ազատութեան:

ւ մեղանչելով այդպէս՝ գտանւում ես մահու {պարտական}: - Ամենայն օրինաւոր իշխանութիւն,

կոյս չկայ, որ դու յանցաւոր ես եւ մահու {պարտական}, որովհետեւ այս ծերունիների առաջեւ յանդ

սրբուէին, բայց մեք մեր կարողութեան չափ {պարտական} ենք սպասաւորել այս սուրբ պաշտօնին: Մեր

ակից յետոյ վերադառնում է վաճառահանդէսից {պարտական} պարոնը եւ, իմանալով Բէգզադէի արած տմար

33. 000 մանէթի մուրհակ, որի զօրութեամբ {պարտական} է մնում հատուցանել այդ գումարը: Գտ

մանէթը՝ օտարներին մնալով 55. 000 մանէթ {պարտական}: - Բայց այդ օտարքը ի՛նչպէս ապա պիտ

այլ 2076 մանէթ է ստացել, ուրեմն դեռ նա {պարտական} էր Բէգզադէին 76 մանէթ: Գործակատարը աղա

ուլութիւնը եւ անհոգութիւնը, մեք ինքնին {պարտական} ենք նախ գործ սկսանել եւ ապա խնդրել Տիրո

ւր անձը ազգի բարոյական սպասաւորութեան, {պարտական} է ծառայել ոչ ազգի կուռքերին, այլ՝ հաս

ն մեքենան. լուսաւոր մարդիկ կարող են եւ {պարտական} են միայն ուղղութիւն, զարկ եւ ընթացք տա

նդիր, որ ազգի կարողքը եւ ուսումնականքը {պարտական} են լուծանել։ Չկայ աշխարհի երեսին մի այ

ակը ուսանի օտար լեզուներ. դորա հակառակ {պարտական} է նա քաջանալ իւր լեզուի մէջ: Հայերը դե

ս իրողութիւն է, բայց ազգային դպրոցները {պարտական} են բանալ մանուկների միտքը, պինդ տնկել

յն հագուիք, ուտէք, խմէք եւ քնէք, այլ {պարտական} էք մայրութիւն առնել եւ ձեր Հայութիւնը ե

ծ է Հայութեանը մարդկութեան մէջ: Հայերը {պարտական} են լուսաւորուիլ եւ գործիք լինել Նախախնա

սերունդի համար, դուք ձեր աղջիկների մէջ {պարտական} էք տնկել եւ սնուցանել ազգութեան տունկը

րակութիւն, այս պատճառով ազգային դպրոցք {պարտական} են կատարել այս պաշտօնը քնքուշ խնամով:

ը հաստատ պիտի մնայ իւր ուղղութեան մէջ՝ {պարտական} չհամարելով իւր անձը ուշադրութիւն դարձու

ուսաւորութենից: Եթէ օրագիրքը մի կողմից {պարտական} են պահել իւրեանց ազգայնութեան նեղ շրջան

ւ քաղաքակրթութեան պտղաւէտ սկզբունքը մեք {պարտական} ենք որոնել երկրորդի մէջ: Ճշմարի՛տ

անում է միայն, թէ ինչպէս այն աւելի շատ {պարտական} տէրութիւնքը, որ պէտք է եւ աւելի շատ նե

այն ժամանակ ինքը՝ այդ հասարակութիւնը, {պարտական} է, կողմնակի եւ իւր ձեռքից եկած հնարներ

անայ... Միւս կողմից, այն մարդիկը, որ {պարտական} էին նորան, չեն վճարում իւրեանց պարտքը

անքը պարտքի փոխանակ տալուց յետոյ դեռեւս {պարտական} մնաց եւ առանց ամենայն հնարի, որ անհրաժ

պատշաճաւոր կերպով կարգադրելուց յետոյ, {պարտական} է իւր ուսումնական, ազգասէր, լուսաւոր

սուն հազար ռուփի սքայ գունահքեարի տալոց {պարտական} կապեցի զիմ անձն, կայքն օրդնին կտակակատ

աթովն, յիմ տների եւ յիմ ստատի եկամտիցն {պարտական} են հատուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս ե

ինչ յաւել կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն {պարտական} լիցի ահեղ ատենին Քրիստոսի: Գոհանա

աստք. ուստի յաւելու վարդապետն " եւ մեք {պարտական} եմք հետեւել նոցին ճանապարհի ": Ուրեմն

երձուածող: Իբր. " Մեսրովբ {պարտական} է Սըւազցի Մխիթարին. Հացեկացի

ք, ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, {պարտական} իսկ ենք մեծարել եւ յարգել հանճարը եւ բա

, թէ մի օրագիր երեւելով մեր ազգի մէջ, {պարտական} է ոչ թէ ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք, դա

ապէս հասուցանէ նորա սրտին։ Եւ հեղինակը {պարտական} է գործ ունենալ ժողովրդի սրտի եւ հոգու հ

համար կայ չկայ, միայն ուսումնականքն են {պարտական} գործ կատարել։ Ո՛չ, ազգային խօսքի տնտե

մաշելուց յետոյ իւր աշխատութեան վերայ, {պարտական} չէ հոգալ եւ նորա տպագրութիւնը։ Նա յանց

արութիւնը մինչեւ այսօր։ Ազգային եղբարք {պարտական} են նոյնպէս քաջալերել իւրեանց համար աշխա

ողովրդի օգտին, նորա ժամանակի համեմատ, {պարտական} է խոսել ազգի բազմության հետ, ինչպես սա

կության որդիք լինելով ունին իրավունք եւ {պարտական} են նախանձավոր լինել լուսավորյալ ազգերի

ժ սեփականութիւնը բաժին-բաժին անել, այլ {պարտական} է թողուլ անդրանիկ ժառանգին, իսկ երկրոր

խոլերից նոյեմբեր 14-ին 1831-ին "։ {Պարտական} ենք այստեղ մի երկու խօսք աւելացնել այն

անաւորութիւնը։ Անտարակո՛յս, նորան ենք {պարտական}, որ այս հրաշալի Թուղթը կարդում ենք այս

որպէս ուսումն եւ խրատ ամեններիս համար, {պարտական} ենք տեղեկանալ մեր բարոյական ցաւերին ու

ցնես լօգիկա։ Սակայն Հայկազնեան բառարանը {պարտական} էր անունով յիշել հնոցը պոռնկանոց հասկաց

գի մասին: Վէզիրը յայտնեց, թէ այն օրին {պարտական} էին յայտարարութիւնք կատարել. արհի նախա

ման էինք կապել, որի զօրութեամբ դեւերը {պարտական} էին չմօտենալ Հռովմին շուրջանակի տասն մղ

ել նոցա: - Ինչպէս եւ իցէ, բայց ես {պարտական} եմ գնահատել քո արժանաւորութիւնը եւ արժա

լու վերայ, եւ ո′չ այսչափ միայն, այլեւ {պարտական} է մտածել եւ աշխատել, որ օրէ օր աւելի կ

այդ չնչին փայտից: Մեզանից իւրաքանչիւրը {պարտական} է գետնի հետ չհաւասարել իւր մարդկութիւնը

ծոյ շունչը, որ փչել էր մեր վերայ, մեք {պարտական} ենք իրաւացուցանել Արարիչը, յարգի կացու

էր ընտրել իւր բոլոր ձեռագործերից: Մեք {պարտական} ենք ոչ թէ միայն հաւասարուիլ տակառին, ա

անխելների եւ տգէտների հետ, ո՞չ ապաքէն {պարտական} էր գոնէ՛ պատշաճի ընդդէմ չներգործելով,

նի են, դու եւս, մտանելով այդ քաղաքը, {պարտական} ես մի աչքդ հանել, որ հաւասարուիս ուրիշ

քավարութիւն կայ. մեր կարծիքով, այսպէս {պարտական} է ներգործել խելացի մարդը: Կոմս էմմանու

տուել ինձ որպէս գաղափար, որի նմանը ես {պարտական} էի հատուցանել կառավարութեանը, ինձ նստե

ձեր բժշկական պաշտօնը: - Ես ոչ ոքին {պարտական} չեմ ձրի ծառայել. բայց իմ համար, իմ ան

, աստուածային եւ քաղաքական օրէնքներով, {պարտական} էր հնազանդուիլ նորան եւ գնալ նորա քամակ

սքերով, թէ դուք վշտացնելով իմ պատիւը, {պարտական} էք զղջալ եւ քաւութիւն որոնել, այլապէս

ամարձակւում եմ մտածել, որ դու անպատճառ {պարտական} էիր ինձ ազատել... Թէեւ դու ազնիւ սիր

թենով ներկէ նորա աչքերը: - Մէք միշտ {պարտական} ենք հասակը պատուել, եւ այս բնական օրէն

ստոս, եւ այդ դեռ կատարեալ սէր չէ. մէք {պարտական} ենք սիրել մեր ընկերը, պարտական ենք սիր

է. մէք պարտական ենք սիրել մեր ընկերը, {պարտական} ենք սիրել ամբողջ մարդկութիւնը, առանց խ

մինն էր, որ համարում էին, թէ աշխարհը {պարտական} է շարժուիլ նոցա չնչին եւ խելացնոր կամքո

թէ ճշմարիտ էր վարդապետութիւն իւրեանց, {պարտական} էին ջատագովել եւ զընկերակիցս իւրեանց եւ

արբուցանել հետեւողաց իւրեանց, ուստի եւ {պարտական} էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ

րբ Պետրոսին, թէ իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ {պարտական} է հնազանդ լինել սուրբ գահին, ուրեմն եւ

ատրիարգների եւ եպիսկոպոսների վերայ, որ {պարտական} էին պապի ձեռքից ստանալ իւրեանց թագ ու ս

թեան մէջ գտանուած իւրաքանչիւր գերդաստան {պարտական} է հարկ տալ ամենայն տարի երկու սու, եւ

նոյն պատիւը պահանջում էր ժողովրդից, որ {պարտական} էր միայն Աստուծոյ հատուցանել, որի մոլե

յօժարի ընդունել։ Մեր ասածի վկայութիւնը {պարտական} ենք որոնել մարդկութեան պատմագրքի մէջ,

էջ այն գաղափարը, թէ ամբողջ երկրագունդը {պարտական} է խոստովանել այս գերմարդկային իրաւասութ

ին կեանք եւ շարժողութիւն ստանալու համար {պարտական} է Մխիթարին, որովհետեւ նա է հիմնադիրը ա

իթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը, {պարտական} էինք խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու համ

ամսոյ 1853 թուականի, յորում անամօթաբար {պարտական} կացուցանէին զսուրբն Մեսրոպ Մխիթարայ Սեբ

ետեւեալ կանոնները. ա) բոլոր անդամները {պարտական} են բնակուիլ հիւանդանոցներում եւ ապրիլ մ

, պիտոյ է փոփոխակի իշխեն միմեանց, գ) {պարտական} են ուսուցանել ժողովրդին փողոցներում եւ

է իւրաքանչիւր եպիսկոպոս առանձին առանձին {պարտական} են հնազանդուել Պապին, եւ թէ նորանցից մ

պաշտօնքը հակառակ չեն մեր կոչմանը. մեք {պարտական} ենք չ'արհամարհել հասարակաց կարծիքով շատ

անդամք իշխում էին նոցա վերայ, եւ նոքա {պարտական} էին խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքերը,

էր ինքը Գեներալը։ Այս Գեներալ յաջորդը {պարտական} էր սահմանեալ ժամանակի մէջ հրաւիրել խորհ

Բացի այս ծանօթութեններից, գաւառականքը {պարտական} էին յայտնել ո՛չ թէ միայն այն բաների մաս

տարական մարդ, որ մտանում էր Եափոնիայ, {պարտական} էր այնտեղի աստիճանաւորների ներկայութեամ

ն սահմանեալ չափով կանեփ կամ բամբակ, որ {պարտական} էին մաքրել կամ գործել նորանցից զանազան

ւ իբրեւ թշնամի թագաւորի եւ Տէրութեանը, {պարտական} են բոլորը, առանց բացառութեան, այս վճի

կարծիքը, Կարդինալը գոռաց. " Դուք այժմ {պարտական} էք հրաժարուիլ ձեր գրքից կամ այս րոպէիս

բ. " Հոգեւոր եւ մարմնաւոր դատարանները {պարտական} են չարագործութիւն ճանաչել, հոգեւոր աստ

էր առնում Ամերիկայի մէջ, սնանկանալով, {պարտական} մնաց Մարսելիայի վաճառական Հուֆրին եւ Լէ

ջնջուելու մասին։ Հրամանի լսողքը իսկոյն {պարտական} էին մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հանդերձ

բայց ես չեմ զղջում, ես առաջի Աստուծոյ {պարտական} էի դուրս տալ նորան "։ Արդարեւ Կարգի ջն

ու սպասաւորութեան, յետեւաբար, մեծապէս {պարտական} էր անարատ պահել իւրեան: Բայց, մի այսպ

թիւն: Ամեն այն ազգային անդամ ինչ չափով {պարտական} էր սիրել իւր ազգը, նոյն չափով պարտակա՛

դու։ Հաւատարիմ մնալով ժողովրդին՝ մենք {պարտական} ենք ընդունել այս կանոնը, բայց ոչ դրակա

նակը հանդէս հանելով մի նմանօրինակ բան, {պարտական} է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տասն եւ

րերի ժանգը, որ նստել է մեր վրայ, մենք {պարտական} չենք պահել: Կան ազգեր, որ միջին դարեր

աւոր, որոնք, այո՛, մենք մինչեւ այսօր {պարտական} ենք մնացել: Երաշտութեան ընդդէմ Նո

, ինչպէս հաշիշը կազմուածքի վրայ, ուստի {պարտական} ենք ամենայն խնամով արմատախիլ անել այդպի

ե՛ս, թէ ո՞րտեղ է հասել աշխարհիս բանը. {պարտականը} ոչ թէ միայն չկամի հատուցանել իւր պարտքը

թեան արժանի, եթէ զանցառու էր այդ սուրբ {պարտականութեան} մասին: Եւ ամենայն ծնող, որ հնար ո

ի կերպով յառաջ վարելուց: Դնենք, թէ ես {պարտականութեան} էի առել իմ վերայ Տէրութեան զօրքի համար

րպով հաւատարիմ կացաւ իւր դժոխային հոգու {պարտականութեանը}: Ագահութեան կողմից, հիանալի ագահ

ամ միթէ այժմ զանցառու եղայ իմ ծառայական {պարտականութեանը}: Ո՞չ ապաքէն դուք ինքներդ գովեցիք ինձ,

սկանալիք ընթեռնու եւ [տեղեկանայ իւրոցն] {պարտականութեանց} իւր առ [անձն իւր], առ ընկերն, եւ առ Ա

ական հիւրասիրութենից շարժուած, քան թէ {պարտականութենից} դէպ ի մեր արժանաւորութիւնը, որ բնաւ պա

նգորդիդ հայրենի սեպհական հօտին, այլ եւ {պարտականութի՛ւն}: Այո՛, պարտականութիւն, եւ զի՞ ընդ

Ձեզ ի 6-էն Յուլիսի համարաւ 370, քաղցի {պարտականութիւն} համարեցի ինձ յանդիման լինել նորին սըրբա

մենայն դէպս ոչ ի գործ դնելով զիւրովսանն {պարտականութիւն}, յայն սակս հայեցեալ մանաւանդ ՚ի պաշտպա

նական թղթոյ, նորին պայծառափայլութեան, {պարտականութիւն} ինձ համար իմ յայտ առնել Ձեզ, թէ նորին

ին, այլ եւ պարտականութի՛ւն: Այո՛, {պարտականութիւն}, եւ զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վ

, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք եւ զայդ {պարտականութիւն} սրբազան: Եւ մեր է պարտականութիւն,

յդ պարտականութիւն սրբազան: Եւ մեր է {պարտականութիւն}, եւ զի՞նչ արդեօք, զառաջինն դիմել առ Ձ

նարս զառ ի Ձէնջ անկախս: Եւ բնականս այս {պարտականութիւն} համարի լցեալ, այն ինչ ամենայն լրջութեա

մենայն բանիմաց եւ ճշմարտասէր Հայի վերայ {պարտականութիւն} կայ պատժել եւ պատուհասել բերանով եւ գրչ

ը: Այս պարտականութիւնը մի սուրբ եւ մեծ {պարտականութիւն} է, որ այլապէս պիտոյ էր կատարել, իսկ ա

տիրակութեան միջնորդութեամբ: Որքա՛ն մեծ {պարտականութիւն} կայ ամենայն ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու լի

հակառակ ամեն մի բարոյական մարդու վերայ {պարտականութիւն} կայ՝ ազգային գործի անունը լսածի պէս իս

ութիւնը առաւել մօտ է մեզ, այս պատճառով {պարտականութիւն} համարում ենք մեզ անփոյթ չլինել Հայոց ազ

կայութեան մէջ: Ինձ՝ որպէս քրիստոնէի, {պարտականութիւն} էր ներողապէս նայել նորա յանցանքի վերայ

ձին տպարանում: Խօսելով տպարանի վերայ՝ {պարտականութիւն} ենք համարում մեզ լուռ չմնալ Պ. Ճանիկ Ա

ադէի եօթն հրաշալիքը, այն ժամանակ սուրբ {պարտականութիւն} կը համարենք դնել նոցա առաջեւ Բէգզադէի ա

քր վերեւում խօսեցինք. մեծ եւ անմերժելի {պարտականութիւն} կայ ձեր վերայ՝ նմանել նոցա եւ հասկանալ

նորհել է դրամական վարձատրութիւն ": {Պարտականութիւն} համարելով մեզ հրատարակել այս իրողութիւն

նքն՝ մերժեցին Քաղկեդոնեան ժողովը: {Պարտականութիւն} համարում ենք հրապարակով յայտնել անարուե

րքի վնասակար ուղղութեան մասին անմերժելի {պարտականութիւն} համարեցինք մեզ՝ առաւելը թողնելով ուրիշ

հասարակութեան վերայ սուրբ եւ անմերժելի {պարտականութիւն} կայ, հետեւիլ եւ ձեռք բերել այդ ժառանգո

տացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր ամենեցուն {պարտականութիւն} է, ըստ չափու կարեաց եւ ըստ արտօնութեան

ով այս մասին երկար բարակ քարոզ կարդալ, {պարտականութիւն} եմ համարում միայն այսքան ասել, որ, եթ

ասած բանը ընդհանրապէս, եւ թէ ի՞նչ ծանր {պարտականութիւն} կար մի մարդու վերայ, որ կամէր կատարել

տարել Կրտիկոսի ( ուսումնական դատաւորի) {պարտականութիւն} ՝ ամենեւին ազատ պահելով իւր անձը կանխակ

ու բանականութեան առողջ թելադրութեանը, {պարտականութիւն} ենք համարում մեր վերայ հրապարակով քարոզ

ն ապագայ աշխատութենների մէջ։ Քաղցր {պարտականութիւն} կը համարենք մեզ Հիւսիսափայլի գալոց ամսա

եկամ կարդինալի գովասանքից եւ այնպէս մեծ {պարտականութիւն} յանձն առնլով, չէ կարողացել արդիւնաւորե

այստեղ, որ ընթերցողը տեսնէ։ § 60. {Պարտականութիւն} ենք համարում պահել այստեղ այդ հոյակապ ա

տենական քնով հանգստացած։  Քաղցր {պարտականութիւն} կը համարենք մեզ հրատարակել այս աշխատութ

նում էին նորան ամենայն կերպ։ Այստեղ {պարտականութիւն} ենք համարում նոյնպէս յայտնել մեր առ ի ս

ւ փրկութեան մասին մտածելուց աւելի ուրիշ {պարտականութիւն} չունինք, իսկ ազգի բաները, եկեղեցու բա

ամ պատահում է մեր ընթերցողներին, ուստի {պարտականութիւն} ենք համարում մի փոքր տեղեկութիւն տալ նո

թէ իմ աստղը վայր է ընկել երկնքից: {Պարտականութիւն} կայ մեր վերայ, պարզելով այս խօսակցութի

ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա {պարտականութիւն} էր դրել իմ վերայ հրապարակաւ յայտնել քեզ

, լաւ կամ վատ անդամ եւ այս լաւերի վերայ {պարտականութիւն} կայ այն վատերը եւս լաւ շինել: Ինչո՞վ,

ստեղծութեանց ուսումնասիրութիւնը, - մենք {պարտականութիւն} ունինք հրատարակել, թէ պ. Աբովեանցի "

ւոր ժամանակում ենք ապրում մենք. եւ մեծ {պարտականութիւն} կայ մեր վրայ, գրգռել այդ թոքերի գործու

լիովին ահա կատարած էին իւրեանց ծնողական {պարտականութիւնը}: Այս պարտականութիւնը մի սուրբ եւ մեծ պ

իւրեանց ծնողական պարտականութիւնը: Այս {պարտականութիւնը} մի սուրբ եւ մեծ պարտականութիւն է, որ ա

ապահով գրաւականը, եւ որքա՛ն մեծ է այս {պարտականութիւնը}, որքա՛ն երանելի է մի ծնող՝ լիապէս կատ

րանելի է մի ծնող՝ լիապէս կատարելով այս {պարտականութիւնը} նոյն չափով եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի

ելով Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ իմ {պարտականութիւնը}: Ինչպէս երեւում է, այդ անունի տակ վար

, եւ ես կատարած կը լինիմ իմ խորհրդաւոր {պարտականութիւնը}: Թող չսրտնեղին տղայաբար այն մարդիկ

ակը, մի խօսքով՝ կատարել այն ընտանեկան {պարտականութիւնը}, որ ծնողք պիտի կատարեն իւրեանց ազգի օգ

փեսայացուի երեսը: Այս չէր ձեր մայրենի {պարտականութիւնը}. դուք ձեր աղջիկներից պիտի նոր մայրեր պ

կարանիս մէջ՝ կատարում եմ այն բարոյական {պարտականութիւնը}, որ մեր պատուելի թղթակիցը դնում էր մեր

ան: Մէք մեր կողմից կատարեցինք մեր {պարտականութիւնը} վերստին կեանք տալով այդ կտակներին. այժ

երի ներկայ վիճակը, նոցա ինչպէս լինելու {պարտականութիւնը} Վարդապետարան Քրիստո[նէութեան] Այվազի Օ

փով ու սահմանով կատարել էր հեղինակը իւր {պարտականութիւնը} ։ Այսպիսի խելացի եւ բազմակողմանի վե

անաներից: Նոցանից եւ ո՛չ մինը իւր {պարտականութիւնը} չէր ճանաչում. երբեմն հոգատարր կամ մնու

ւատարմութեամբ չէ ծառայում, յանձնեց այն {պարտականութիւնը} իւր քահանաներից մէկին, որի վրայ մեր խօ

ձայն ընթացք ունենալ: Եւ որովհետեւ նորա {պարտականութիւնը} շատ մեծ է, մի բազմաթիւ ժողովրդեան կենդ

Այս անմիտը բոլորովին չէ՛ ճանաչել իւր {պարտականութիւնը}, եւ կարդինալի կամքին ծառայելով, գործի

յնտեղից գոռում է վերակացուն: Միայն ձեր {պարտականութիւնը} այն լինի, որ դուք այս ապստամբներին, ո

քեզ իմ տեսութիւնս, թէ ի՛նչ էր մի Հայի {պարտականութիւնը} իւր ազգի առջեւ: - Դու մի գիտուն մա

բնութիւնը կատարելու էր իմ վերայ եւս իւր {պարտականութիւնը} եւ օրէնքը: - Այդ զգացմունքը, որ դր

րձը դէպի իւրեանց ծնող եկեղեցին, եւ այս {պարտականութիւնը} կատարելու ժամանակ, վերջին ջանքը գործ ե

խայք մինչեւ անգամ ունէին իւրեանց օրական {պարտականութիւնը} ։ Արհեստներից բերած էին Պարագուայի մէջ

ւթեան սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր սուրբ {պարտականութիւնը} դէպի իւր կրօնը եւ դէպի իւր ընկերը, հաւ

բայց գոնէ այս է մեր ճամբան, այս է մեր {պարտականութիւնը}, որ ինչքան մեր ոյժը կը տանի, ձգտենք ա

գոնէ՛, այս է մեր ճանապարհը, այս է մեր {պարտականութիւնը}, որ ինչքան մեր ուժը կը տանի ձգտինք այս

ապէս ենք միայն խօսել: Բայը կատարել այս {պարտականութիւնը}, եւ այն քիչ թերթերի մէջ, հեշտ չէ, որ

հանդիպում են միմեանց: Մեր նուիրական {պարտականութիւնն} է, որչափ մեր ուժը կը տանի, սպասաւորել

ձեռքում կանգնած ենք եւ այսուհետեւ հայի {պարտականութիւնն} է անխնայ հանդիպել հոգեւորներին, որովհե

տակ. չէ՛, այլ թէ օրագրի եւ մատենագրի {պարտականութիւնն} է մշակել այդ լեզուն՝ յարգելով համօրէն

ը եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւոր {պարտականութիւնն} է եկեղեցիք շինել, եղած եկեղեցիների պատ

դադարում է նորա մէջ ձգտողութիւնը: Մեր {պարտականութիւնն} է պատերազմել հանգամանքների հետ եւ հողի

ուխ մարդու հետ աւելի պարզախօս լինել մեր {պարտականութիւնն} է: Երբ եկայ ես այս քաղաքը, որից ե

հարցնէ կամ բառարանին ակը տայ։ Հեղինակի {պարտականութիւնն} է ժողովրդի լեզուի բաղդասութեան հաւատարի

րդին յայտնի օրէնքով կապակցել։ Ժողովրդի {պարտականութիւնն} է հեղինակի գրածը ուշադրութեամբ կարդալ ե

ան, դպրութեան, բանաստեղծի եւ հեղինակի {պարտականութիւնն} է ժողովրդի հասկացողութիւնը մաքրել, նախ

ն եւ իւրայինների հետ կատարել բոլորեցուն {պարտականութիւնները}, որ ամենեքին եւս հրամայեն տիրաբար: Եթ

նց հասկացողութիւնը եւ կատարելով իւրեանց {պարտականութիւնները}, որոնց, ինչպէս կարելի է գուշակել, շա

նազան տէրութենական պաշարներ պատրաստելու {պարտականութիւնք}: Ո՛ւր մնացին նորա նախկին պարոնը կա

պով դնում էին նորընծաների վերայ այնպիսի {պարտականութիւնք}, որոնց մանաւանդ յարմար էին։ Եթէ նոցան

ամուսնանալով մի աղջկայ հետ, բարոյական {պարտականութիւնք} է առնում իր վրայ մարդկային ընկերութեան

գութեան վերայ, իսկ հոգատարները իւրեանց {պարտականութիւնքը} ճանաչելով, չխառնուէին վերակացուի գործե

ստատ տեղեկությունք եւ ճանապարհներ, մեր {պարտականությունն} է քաղաքին հայտնել: § 12. Բացի երես

բարեկամի ու գիտության բնագավառի ընկերոջ {պարտականությունն} է: Ես շատ հավատացած եմ, որ նա նատուր-

մեզ բնավ չի վերաբերում. մեր անմիջական {պարտականությունն} է մեր շահը զատել Թեոդոսիայի որջի բախտախ

եր տեսակցությունից, ունեն իրենց եւ այլ {պարտականությունները}: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ

մի հավատարիմ եկողի հետ ուղարկեմ։ Ես իմ {պարտականությունս} կատարեցի, բերի նորան այստեղ հասուցի,

կանուած վէրքերը ընկերի աչքից, կարող էր {պարտակել} իւր ողորմելի դրութիւնը. այդ վէրքերը ճա

վարուել են իւրեան հետ, եւ թէ նա, իւր {պարտապահանջների} ապօրինի ընթացքի պատճառով հասել է մեծ վն

շահուիլ: Այժմ դատաստան է բացել իւր {պարտապահանջների} հետ եւ պահանջում է նոցանից իւր չկրած,

այլեւ մի մեծ գումար եւս կամի ստանալ իւր {պարտապահանջներից} որպէս տուգանք: Եւ պատմում են, թէ այդ

ցի տեսարանս. վանքն Ամենափրկչեան հռչակի {պարտապան}, առաջնորդ նորա քարոզէ զանձն անինչ եւ ա

այնուամենայնիվ, մնում է հասարակության {պարտապան}: Այդ լավ դաս է այն մարդկանց, որոն

րակության: Դիցուք թե պարտապանը ճանաչվի {պարտապան}, բայց դա ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակու

րբ, ոչ ունիցի թողութիւն յաւիտեան, այլ {պարտապան} լիցի յաւիտենիցն մեղաց " ( Մարկ., գլ.

ւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ {պարտապան} էաք ըստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն զանձ

վնաս հասցրին հասարակության: Դիցուք թե {պարտապանը} ճանաչվի պարտապան, բայց դա ապահովո՞ւմ է

ինքն ըստ ինքյան ոչինչ բան է: Սակայն {պարտապանի} կողմնակիցները եւ իրենց դատապարտելի կրքե

րորդ, յոթ տարի տեւող քաշքշուկից հետո, {պարտապանն} ունի՞ արդյոք պահանջը բավարարելու կարողո

իպեանէ, ազատ կացոյց զմեծագումար դրամոց {պարտապանն}. եւ ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ բարերար ո

՝ իւր բարերերի յիշատակին, փոքր ի շատէ {պարտավճար} լինի նորա հոգու առաջեւ։ Բայց այս ե

բար կամ լավ եւս իմաստասիրաբար քննելով՝ {պարտավոր} ենք տածել ու խնամել նոր բողբոջները, որ

անց չի արգելվում օրենքով, սակայն նրանք {պարտավոր} են արտահայտել իրենց կարծիքը ընդհանուր ժ

կեղեցիները, բայց միթե՞ հասարակությունը {պարտավոր} է օրինական ճանաչելու նրանց աճուրդը: Սա

լի քան աններելի. մանավանդ, Նախիջեւանը {պարտավոր} չէ Թեոդոսիայում անկելանոց պահել, որտեղ

աց, թէ շնորհելով Ձեր զվկայաթուղթս իմ՝ {պարտավորեսջիք} զիս գոլ միշտ երախտագէտ առ ազգասէր գերդա

ճշտորեն կհաղորդես, որով ինձ շատ ու շատ {պարտավորեցրած} կլինես: Ես չգիտեմ, թե պաստոր Բարտո

կայացնելն այն բանի մասին, որի համար ես {պարտավորվել} եմ անգլիական դատարանի առջեւ, այսինքն,

, կարծես 19-րդ դարի հայը ստորագրությամբ {պարտավորվել} է հին հայերին՝ ապագայում չարտահայտվել

դկանց. հակառակ դեպքում հասարակությունը {պարտավորվում} է իր հաշվից լրացնել վատնած գումարը:

ուրիշ խոսքով, նրանք բարի են ցանկանում {պարտատիրոջը} եւ թույլ են տալիս նրան վճարել իր պարտքն

անակ էր եւ ուրիշ բանի վերայ խօսողը մահի {պարտաւոր}: Մի քանի օրից յետոյ, երբ արդէն ա

իս՝ դաւանել, թերեւս եւ զանպարտականդ՝ {պարտաւոր} նմին կացուցեալ: Են քո որդիք, որք զանո

կք մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միայն {պարտաւոր} պաշտել զազգասիրութիւն, միթէ Լազարեանք

րգը, այլ վերեւումը յիշած նորա մի մասնը {պարտաւոր} է վճարել Լաւալլետի պարտքը։ Պարլամենտը

ցաղս, եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ թե {պարտաւորական} էր զայդ ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի, որպ

րութիւն ընդ Բարսեղ քահանային, ուստի եւ {պարտաւորեալ} գտա այսու իմով յատուկ խնդրագրով ծանուցա

լոյ յակադեմիայն, ըստ ժամուն սադրելոյ, {պարտաւորեալ} գտանի մտանել իւր ի թիւս օրինաւոր աշակեր

ուութիւնք Ձեր մեծագունից քան զիս անձանց {պարտաւորեալ} են միշտ զնոսա Ձեզ, ո՜րչափ զիս զնեղեալս

Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր դատաստանի {պարտաւորեալ} զԽալիպեանն ՚ի հատուցանել մերձ իբր զերկո

ն այսորիկ։ Եւ յերկրորդում նուագի չոքան {պարտաւորեալք} 'ի բանից Մաթոս աղայի Ալլահվերտեան, որ

, նա միշտ զհակառակն ուսոյց եւ զընդդէմն {պարտաւորեաց} ուսուցանել, որպէս եւ յայտնի եղեւ։

առ այն նպատակ Պատկանեանին, որով ունիք {պարտաւորել} զիս յանչափս: Յանձն արարեալ զիս ի շն

անեանցի հայրը մեռանելու ժամանակ նզովքով {պարտաւորել} էր իւր որդին, ոչ ոքի չբանալ մատանու գա

նը ընդունել կամ մերժել, արդարացնել կամ {պարտաւորել}: Թո՛ղ ապրի՛ հրապարակախօսութիւնը:

րբ ազգը, զզուելով այդպիսու գործերից եւ {պարտաւորելով} նորան, իրաւունք է ստանում, որ լուսաւո

ր ամեն մինը լսել են, առանց իրենց հոգին {պարտաւորելու} թող ճշմարիտը ասեն։ Բայց երեք եղբարք

ո՛չ կամեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հռովմ, զի մի {պարտաւորեսցի} 'ի բաց կալ 'ի փօլիթիքայէն, զոր յինքն կ

ս զարձակուրդ ի հասարակական տեսչութենէ, {պարտաւորեցայ} ինքնին թէպէտ եւ հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ

ի յետադրեաց զիւր վասն իմ տնօրինութիւն, {պարտաւորեցայ} առանձին խնդրագրաւ ի 10-էն դեկտեմբերի ան

էին այդ կոչումին: Եւ 3. Հայ ազգը {պարտաւորեցւում} է Երուսաղէմի պատրիարք ընտրել բացառապէս

սանում եմ, որ ազգը դատապարտում է վնասի {պարտաւորը}. երբ ազգը, խոստովանելով այդպիսու անար

Ուստայեանն, բայց այնուամենայնիւ կրկին {պարտաւորի} նա քահանայն Պոպովեանց քանզի եթէ ինքն գտ

նայն Հայորդի չեւ յարբունս հասեալ հասակի {պարտաւորի} զկենցաղականս հայթայթել, զի ժամանակն պա

ւնակ հրամանի, վիճակային կոնսիստորիային {պարտաւորիմ} ապաքէն, սրբազնագոյն տէր տարածանել առաջ

այն տնօրինութիւն լուսաւորչեան Սինօդին՝ {պարտաւորիմ} յայտնել զհետեւեալս. թէպէտ եւ սկզբնական

ա իբրու պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարու, {պարտաւորին} որդիք Հայաստանի ցորչափ կանն, եւ մինչ ա

Բոլոր Յիսուսեանք սարսափելի երդումով {պարտաւորուած} էին տեղեկութիւն տալ միմեանց մասին։ Այս

ղովը, դարձեալ պատրիարքի նախագահութեամբ {պարտաւորուած} էր վարելու կրօնական գործերը: Այս ժողով

ւթեամբ: Քա՛ւ լիցի մեզ. ո՛չ երբեք: {Պարտաւորուածը} քահանայ ճանաչելով պիտի արհամարհենք քահա

մերկացնելով իւր քահանայական զգեստներից {պարտաւորուածը}: Այդ դատապարտութեան մէջ, որպէս նաե

այութեամբ, որ հարկ դիպուածում պաշտպանէ {պարտաւորուածի} իրաւունքը, եթէ քաղաքական կամ քրէական ա

յս դաշնադրութեան զօրութենով նոքա բոլորը {պարտաւորուեցան} գործ դնել ամենայն զօրութիւն Պապականութի

է գրութեան իմոյ ընդդէմ իմոյ հոգեւորական {պարտաւորութեան}, հրամայեաց չուել գնալ յէջմիածին, համա

նձին՝ սակաւ թոշակաւ: Համաձայն ազգական {պարտաւորութեան} իմոյ, ըստ յորդորանաց բարենախանձ անձանց

երն էլ, ագահութեա՛ն ցաւով հիւանդացած, {պարտաւորութեան} տա՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛նարդարին

նչո՞ւ շուտով դուք մոռցաք Ձեր սուրբ {պարտաւորութիւն} ։ ՀՈԳԵՎԱՐՔ 18 փետ. 1855 ամի

հինգ հատ քաղաքական-պաշտօնական օրագիր, {պարտաւորւում} եմ պոչովս եւ երդւում եմ, որ երեք ամսից

վճիռը, որի զօրութենով Յիսուսեան կարգը {պարտաւորւում} էր վճարել Լաւալլետի պարտքը, եւ թէ հակա

դրութեան, կենտրոնական քաղաքական ժողովը {պարտաւորւում} է ուղարկել Դռանը բոլոր եպիսկոպոսների ցո

ասասջիք, թէ ծառայք անպիտանք եմք, զոր {պարտեա՛քն} առնել արարաք " ( Ղուկ. գլ. ԺԷ, համ.

աշալի եղանակ էր եւ ես դարձյալ դուրս եկա {պարտեզ} զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. եր

ման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա {պարտէ} ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ

անք, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտն էլ Հացեաց {պարտէ՞զ} ։ Բայց շնորհակալ ենք երանելի Մովսէս Խոր

աշտօնը: Տունը ունի մի բաւական ընդարձակ {պարտէզ} աշակերտների եւ կառավարիչների հանգստութե

տես Երազներով իր արբած Կոյսը իջնում է {պարտէզ}... Թիթեռի պէս ` լուսառեչ Ծաղկէ ծաղիկ

ծառաները ասացին. Թագուհին էլ գնաց {պարտէզ}, որ գտնւում էր տան մօտին։ Ի

պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը պիտի {պարտէզ} իմանանք, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտն էլ Հա

ւմը աղօթելու վերայ, պիտի երեւակայել մի {պարտէզ} որոշեալ մեծութենով եւ դրութենով ( certa

ս ասացինք, գտանւում է սարի վերայ, իսկ {պարտէզը} ՝ այդ սարի ոտքում մի տափարակ տեղի վերայ

ռլինի մուզէոնը, Լոնդոնի կենդանաբանական {պարտէզը}, բրիտանական հռչակաւոր մուզէոնը, Լոնդո

մարդ խոստովանում է զարմանալի: Վերսայլի {պարտէզը} զարդարած է հարիւրաւոր գեղեցիկ մարմարիոն

ին եւ միւսները 486 թուականին, այս չիքի {պարտէզը} ։ Բայց այս, որպէս ենթադրութիւն, հի

խանն էր, ուրեմն իր երկիրը եւ գրօղամնայ {պարտէզը} ՝ Անձեւացեաց գաւառում։ Անշուշտ պ. Էմի

անդակունին չէին գնալ մի այդպիսի Յուդայի {պարտէզը} ։ Այսքանը գիտենք, որ պ. Էմինը ո՛չ մի

եկոյ, տասն եւ մի ժամին, ես կը գամ ձեր {պարտէզը} եւ կը սպասեմ քեզ, մի վճռական խօսք լսել

չպէս մի գող բանում է օտարի դուռը, մտաւ {պարտէզը}, նայում էր այս եւ այն կողմը, եւ ահա՛

միւս ծայրը, որ ես կարողացայ ցած իջանել {պարտէզը}: Մանուշակը մի փոքր հանդարտած էր երե

այն միտք բերելով հիանալու, պարապում ես {պարտէզը} չափելով, նորա ճանապարհների կարգը զննել

քնարը ` Զերթ աղաւնեակն է մնչում... Եւ {պարտէզի} գաղտնաթով ` Թաւուտներում թաքթաքուր Շտա

լուսի՜ն: Է. ԴՈՒՐՍ ՉԵ՜Մ ՀԱՆԻ... Իմ {պարտէզի} ծաղկանոցը իջնելով ` Հանդիպում է ինձ զո

ում բերել։ Բայց ի՜նչ ասել է Սեւուկի {պարտէզի} մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը պիտի պարտէզ

եմ ես նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա {պարտէզիս} դուռը դէպի. Բայց նա տուժե՜ց... որով

գագաթներին Շողշողալիս, ով դու կոյս, {Պարտէզն} իջած թէ փարուես դու Սիրեցեալիդ անձկալի

դէն տասն րոպէ կը լինէր, որ Շահումեանցը {պարտէզն} իջած ու տեսած Մանուշակը ուշաթափ ընկած ն

եղբօրորդու երանելի Յովհաննի, Սեւուկի {պարտէզում}, մի քանի մարդերի կողմից քեզ Տիրոջդ ասա

ա՞յ արդեօք պատահում է մարզպանին Սեւուկի {պարտէզում}, թէ՞ Դուին վերադառնելուց յետոյ յատկապէ

ապնդած թարգմանում էինք այդ տեղը " Սեւկի {պարտէզում} ", մեր մեծ յոյսը այս էր, որ այստեղ իմ

եղերից, ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք {պարտէզումը} նստում են իւրեանց շինած կտաւեղէն տաղաւա

ի մօտը մի օր, երբ նա տանը չէր. " {Պարտէզումը} նա ճեմում է " - ծառաները ասացին.

lanam aut arduam), եթէ նորա Գեթսեմանի {պարտէզումը} աղօթելու վերայ, պիտի երեւակայել մի պար

թէ միայն չկան հրապարակական ճեմելիք կամ {պարտէզք}, այլեւ շատ սակաւ կը գտանուի այնպիսի տո

եալ ի դարսն, որք անցին զնոքօք, հարկաւ {պարտէին} վիճակի վհատեալ եւ անհանգիստ հոգւոյ, ո

ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, այդ դատ {պարտի} առանձին վարիլ, որպէս երկրորդական առար

պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ {պարտի} յառաջանալ ըստ զօրութեան կտակին, որով

Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ զհաւատոյս, {պարտի} դրականապէս պատասխանել առ առաջարկեալ հար

արուն մարմին մեղաց ": Ուսումն կրօնական {պարտի} զհետ գնալ վկայութեանց յայտնեալ աստուածա

ճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն {պարտի} սեպհական լինել բովանդակ մարդկութեան, ե

ւսաւորեալ ազգաց, եթէ պատմութիւնդ անուն {պարտի} անշուշտ ունել ըստ գործարանաւոր մարմնոց

իտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն {պարտի} խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասո

ժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշուշտ, յորում {պարտի} լինել միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառ

մասսան իրար ատող դավանաբանական մի քանի {պարտիաների} բաժանելու համար: Իհարկե, Դռնից խնամքո

չափով կը ստանաս քո բնակութեան, առտնին {պարտիզի}, անասնոց գոմի եւ այլ կարեւոր բաների հա

րազ տեսայ այս գիշեր, Որպէս թէ մի {պարտիզի} մէջ կանգնած եմ. Մշտադալար զարդար

եցաւ իմ սիրտը: Գնում եմ խոր {պարտիզի} մէջ. մարդ չկայ, Ոչ մի տեղից ձայ

թուելով իւր կարճ մուշտակի մէջ, մօտեցաւ {պարտիզի} դուռին, բացեց նորան այնպիսի երկիւղով,

ոչ պակաս մի սպիտակ կատու էր, որ լսելով {պարտիզի} դուռի բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամու

փողոցի անիծեալ պահապանը կանգնած էր ձեր {պարտիզի} պարսպի տակ, այնպէս որ նորա ներկայութիւ

բառնայ զձայն, Եւ ի դարպաս ձգտեալ {պարտիզիս} ՝ Բայց տուժեցա՛ւ... զի իմ առժամա

ց: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս էր եկել {պարտիզից} եւ մօտեցել իւրեանց տան դուռին, մինչ Շա

... Եւ ի թաւուտս Սաղարթախիտս {պարտիզկան} Ընդ առաւօտս Կանխեն ամոլք միաբ

մ ճանաչում ": " Ես նա եմ, քոյր, ում {պարտիզում} որ զուարթ Սոխակի միշտ թովիչ դայլայլն է

ռի, որին կապել էին Քրիստոսին Գէթսեմանի {պարտիզում} մատնութեան գիշերին: Ես դեւերից երկիւղ

եղ ոչ այն պատճառով, որ ասինք, թէ նորա {պարտիզումն} է անցել յիշուած անցքը. հեռի՜ մեզանից ա

յն, միանգամայն անվնաս, անախրոնիզմ է: {Պարտիզպանական} ընկերության եւ Օվսյաննիկովի ցուցակները

էս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս {պարտին} գտանիլ եւ ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի

որպէս զմատեան ինչ առաջնորդող ՚ի կրօնի, {պարտին} քննիլ յատեն ի Սիւնհոդոսին Սրբոյ Էջմիածն

զգին. երկրորդ, զի եւ միտք ժողովրդեանն {պարտին} ուղղեալ լինել յայն կոյս, յոր բեւեռեալ

եան, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. {պարտիս}, ասէ ինձ ( նոյն իշխանութիւնն) խնդրել

հանդէս դուրս գալ այդ տաժանելի քննութեան {պարտիքը} հատուցանելու։ Այս խորհրդի վերայ դիմեց

րել անձամբ առ անձին եւ զեկուցանել առ որ {պարտն} էր, այլ ամենայն ինչ 'ի գլխաւոր նոցին ա

ոքա լռութեամբ միայն խոստովանին զիւրեանց {պարտութիւն}, մեք զմերս հրապարակեմք կարծիս, թէ հին

եղեկացեալ, կարեւոր դատիմ յայտնել Ձեզ ի {պարտուպատշաճ} գիտութիւն բովանդակ ազգին, որոյ իմս երե

յն ամի ընդ համարօք 217 եւ 218, ընկալայ {պարտուպատշաճն} յարգութեամբ, սակայն՝ ընթերցեալ զայն ա

պարհի, ի ներքոյ գտանիմ առաւել քան զայն {պարտուց} վասն իմոց անցեալ անընդհատ երկու եւ աւել

յսր եւ բանտարկելոցն ի փոքր ատենի, վասն {պարտուց}: Անդէն առ նմին բացան աչք մեր եւ քնն

պանութիւն դպրոցաց, որ ըստ օրէ թաղի ընդ {պարտուք}, որպէս քարոզէ յառաջնորդն, եւ Ղազար ան

գէտ, փորագրել տայ զտառսն եւ անկեալ ընդ {պարտուք} ՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւետիս եւ յՈսկա

, պետք է որ նախ եւ հառաջ մենք մեր անձը {պարտվենք}. եթե այս չենք կատարում մենք, կանարգեն

9-ի N: 704 գրության հետ: Ընդ սմին {պարտք} եմ համարում տեղեկացնել, որ ամբողջապես

արան տպագրության բոլոր վարձը, իսկ թղթի {պարտք} ունիմ 65 ստոպի. յուրաքանչյուրը 3 մանեթ

դ ի՛նչ խելագարություն է, որ ես ուրիշից {պարտք} առնեմ ապրեմ, " Հյուսիսափայլի " վերա տի

աբեբայութեան եւ անբարոյականութեան հետ ( {պարտք} հատուցանել՝ առանց իւր ծոցից արծաթ դուր

տունկը եւ ծնողական սուրբ իրաւունքներով {պարտք} դնել նոցա վերայ նոյնը՝ աւելի աճեցուցած

է այս հնարը, հարկաւորապէս, պիտի շահով {պարտք} առնու եւ այնպէս վճարէ. չվճարել իւր ժամ

դ մասին, որովհետեւ գիտէր, թէ որոնց որ {պարտք} ունի, կախւում է նոցանից, թէ մի անյաջո

է խորհուրդը յառաջ քշելու համար, ներքին {պարտք} է հրատարակում նա, եւ ամեն մարդ առանց ե

չգիտէ, այնտեղ իւրաքանչիւր անհատ միայն {պարտք} ունի: Մեր բաղդն է, որ անշունչ բնութիւ

ին. Հաւատացիր ինձ փոխ արծաթ որպէս {պարտք}, Մինչ ունէի անտանելի նեղութիւն:

նութիւնը գիտելով վերակացուն, իւր վերայ {պարտք} համարեց գործ կատարել, առանց խորհրդակից

վինք ըստ-ը ներս առնուլ, բայց եւ այնտեղ {պարտք} կայ մեր վրայ խնամով գործ դնել եւ աշխատե

անութեան: Այո՜, արդարութիւնը նոյնպէս {պարտք} է դնում մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակել պ

այն գլխաւոր բնաւորութիւնը, յայտնի է թէ {պարտք} կայ նորա վերա ` բնութեան սահմանից դուրս

0 մանեթ խնդրեմ, այստեղ 100 մանեթը մանր {պարտքեր} տալու եւ 100 մանեթը ճանապարհի ու համալս

ռանց այդ էլ ասում էիր, թե այստեղ արդեն {պարտքեր} ես արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտք

ւնը՝ առանց ծոցից արծաթ դուրս տալու իւր {պարտքերը} հատուցանելու մասին: " Մի պարոն, -

անելով, որ աւելի շատ են այլ տէրութեանց {պարտքերը}: Նա զարմանում է միայն, թէ ինչպէս այն

ունենայ, մերկութիւնը ծածկէ, բնութեան {պարտքերը} հատուցանէ, ահա այդ ճամփան եւ հնարներն

է տիկին Ամեդիի համար, քանի որ վերջինիս {պարտքերի} դիմաց վաճառքի են հանում նրա տպարանական

ղանայ, մի տարի միայն, ծածկել Թիւրքիոյ {պարտքերի} շահը եւ տարեկան ծախքի պակասորդը: Ի՛նչ

րական պատրաստութիւնք: Իսկ Թիւրքիան իւր {պարտքերի} հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: Երեք ու

գնւում են սոսկալի հարկերի եւ սարսափելի {պարտքերի} ծանրութեամբ, որոնց էականապէս ժողովուրդ

Թիւրքիոյ կառավարութիւնը չէ սոսկում իւր {պարտքերից}: Նա մխիթարւում է՝ տեսանելով, որ աւել

րտքեր ես արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ {պարտքերն} արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս

, մինչեւ այժմ ապրել է արտաքին եւ ներքին {պարտքերով}: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տարու, Թիւր

եւ 1861, արտաքին եւ ներքին ( Պօլսի մէջ {պարտքերով} ) այստեղ է հասած: Այժմ կամենում է բարւ

գամանքները, թողում եմ Սադայի 250 մանեթ {պարտքը}, որի մասին հայտնած եմ երբեմն եւ ամեն օ

որհակալ եմ Անանիային՝ ընկերոջ եւ եղբոր {պարտքը} զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու եւ ի

գումարը, արդեօք ա՞յն պատճառով, որ այդ {պարտքը} հատուցանելով խանգարելու էր իւր վաճառակա

ը, նա կամի այդ գումարով հատուցանել իւր {պարտքը} եւ մնացորդը գործ դնել շամպայն գնելու հա

տականը ոչ թէ միայն չկամի հատուցանել իւր {պարտքը}, ո՛չ, հերիք չէ այդ, այլեւ մի մեծ գու

ով որեւիցէ գործողութիւն, վճարել էր իւր {պարտքը}, եթէ Աստուած օրհնել է քեզ հարստութեամբ

էր որպէս հաշուատեսութիւնը, նոյնպէս եւ {պարտքը} վճարելը: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, վաճառակա

որ ձեր Խալիլ նայիբը, երկար ժամանակ իւր {պարտքը} չվճարելով, այլեւ ամենայն կամակորութեամ

, իսկոյն ժամանակից յառաջ վճարում է իւր {պարտքը} Բէգզադէին՝ մտածելով, թէ այսպիսի ազնու

վ ( եթէ տան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի {պարտքը} տեղափոխելով գաւառների մէջ, այսինքն՝ ի

ս հնարների ուղղակի հետեւանքը: Այն, որ {պարտքը} պիտի կրկնապատկուի, այն, որ գաւառները

չէ գրել Կուրանի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց {պարտքը} անհատուցանելի չէ, պարտքի գումարը վատնո

նգամ աւելի արժողութեամբ, կայ գործ. եւ {պարտքը} այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն չէ: Նոք

իասին լափլիզող: Այստեղ անհատուցանելի է {պարտքը}, այստեղ բարձրաձայն խօսում է սնանկութիւ

առանց վաստակի վաճառել ապրանքը, որպէսզի {պարտքը} կարողանայ վճարել: Եթէ գործ չդնէ այս հն

նորան ապրանքը առանց վաստակի վաճառել եւ {պարտքը} վճարել: Ուստի իջեցնում է նա ապրանքի գի

արտական էին նորան, չեն վճարում իւրեանց {պարտքը}, առեւտուրը ընկած է, ոսկին կրկին արժէք

ռէ, նորանից կը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր {պարտքը} եւ աւելորդ շահով ինքը կ'ապրի կամ գանձ կ

- Ինչո՞վ ապահովում է կառավարութիւնը այն {պարտքը}, որ առնում է ժողովուրդից: - Ի՛նչ

երութիւն չունի: Նորան հերիք է, եւ իւր {պարտքը} չի կշռով կատարած պիտի համարի, եթէ կարո

ի մասնակից, իւրաքանչիւր ոք աշխատէր իւր {պարտքը} լցուցանելու է ՚ի մեծ խորհրդի սպասաւորել

նդութեամբ աշխատելու իւր երախտագիտութեան {պարտքը} վճարել, չարութենների չափը լցուցանելու

կարգը պարտաւորւում էր վճարել Լաւալլետի {պարտքը}, եւ թէ հակառակ այս վճռին Կարգը չ'կամեն

րա մի մասնը պարտաւոր է վճարել Լաւալլետի {պարտքը} ։ Պարլամենտը հրամայեց Յիսուսեաններին նե

ենք ստացած եւ այդ պատճառով գտանվում ենք {պարտքի} տակ: Մի՞թե արժան չէ, որ ազգային եղբար

ին պ. Խալիբյանցի եկեղեցական մեծագումար {պարտքի} մասին: Թող հայտնի լինի Ձեզ, որ վերադա

րեն Գալֆայանք մեծ նեղության եւ անտանելի {պարտքի} մեջ են: Ես հույս ունեմ, որ դուք բո

առանց փողի մնալ, բացի այդ ընկնել նաեւ {պարտքի} մեջ: Իմ փոխարեն սեղմիր Հովհաննես եղբոր

երից, որոնց ես դեռ չեմ պատասխանել: Ես {պարտքի} տակ եմ: Միշել 83. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱ

րակության պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ իր {պարտքի} նա դեռ 1856 թվին վճարել է մեր Մագիստրատ

ւելեան պատերազմը, կառավարութիւնը ընկաւ {պարտքի} մէջ, ժողովուրդը կրեց անտանելի ծանրութի

ղանաւորների մօտ, որ աշխարհը խեղդում են {պարտքի} մէջ, եւ երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկ

Թիւրքիայի եւ թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին {պարտքի} հաշիւը.... 32, 849, 220 լիբրէ ստերլ

իշ տէրութեանց պարտքը անհատուցանելի չէ, {պարտքի} գումարը վատնուած չէ, պարտքի հանդէպ, ե

անելի չէ, պարտքի գումարը վատնուած չէ, {պարտքի} հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին անգամ աւելի

մօտ է, որովհետեւ նոցա մօտ է վաճառականի {պարտքի} մատեանը կամ մուրհակը: Միւս կողմից՝ խա

Բայց այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ իւր նոր {պարտքի} համար, կը տանի նորա ապրանքի վաստակը,

ւմարը եւս հալեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրանքը {պարտքի} փոխանակ տալուց յետոյ դեռեւս պարտական մն

մանակի մէջ կը ցնդին, մէջտեղում կը մնայ {պարտքի} մուրհակը եւ նորանից յետոյ գալու հոգեվար

կալուածքը Ֆրանսիայի մէջ պիտոյ է խլուէին {պարտքի} դէմ։ Բայց Յիսուսեանք պատասխանեցին, թէ

կը հարկադրուիս այսօրուայ հազար ղուրուշ {պարտքիդ} փոխանակ, վաղը երկու հազար կամ աւելի վճ

է բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, չնայելով այն նոր {պարտքին}, որ առնում է նա Անգլիայից: Այդ լիբրէն

ժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշեանցը պրծաւ իր {պարտքից}, այժմ մերն է կարգը նորա համար հայելի դ

փոքրութեանս: Ոչինչ աւելի, քան զոր {պարտքն} էր, առնեմք, եւ յամենայնի, յոր զձեռն

երա: Այսուհետեւ ամեն մի բանական մարդու {պարտքն} է միօրինակ գարշիլ եւ զզվել, որպես բռնա

տիրոջը եւ թույլ են տալիս նրան վճարել իր {պարտքն} առանց դատական կամ վերջնական որոշման եւ

ց արգելք մը չէ դրուած, բայց Վարդապետին {պարտքն} է չգայթակղեցնել զժողովուրդս, եւ իրեն ա

աւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատենին համար իր {պարտքն} էր, չըներ նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ

թիւնը պաշտպանելու համար: Եւ մեր ամենիս {պարտքն} է մինչեւ այն ժամանակ մնալ ազգութեան դրօ

ցնում է առաջին տպաւորութիւնը: Մեր {պարտքն} է, ուրեմն, յառաջուց պարզել մեր հայեաց

, որովհետեւ ինչ որ ուղղակի քո մարդկային {պարտքն} էր, այն զոհի անունով գործեցիր, վշտացո

ալ քրիստոնեայ բանտարկելոցն, քանի անձին {պարտքն} վճարելի, որ բաւական լինիցի, էնքան անձ

րելի, որ բաւական լինիցի, էնքան անձանց {պարտքն} հատուսցեն եւ ի բանտէն ազատեսցեն յաւուրս

ինչպէս մի տօն կատարելու ժամանակ։ Որոնց {պարտքն} էր, սենեկում չորս կողմս նստած, լալ իմ

նձ. վէրքերիցս մահի դուռն եմ հասած, քո {պարտքն} է այսուհետեւ դեղ դնել եւ բժշկել, իսկ թ

ակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին նոր {պարտքով} ( եթէ տան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի պ

րի տուած խրատը, ուր ասում էր նա, թէ " {պարտքով} ապրիլը նմանում է ծակ տակառի մէջ ջուր լց

նմաւոր նօթարիսին, որոյ կտակակատար գնան {պարօնիք} Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ Աբրահամ Ավետմալն.

-ին 1799 թուականին: Բնագրի վերայ " {ՊԱՒԵԼ} ": Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմութե

իւն՝ լրտես համարելով նորան. ըստ որում {Պաւիա} քաղաքի մօտ եղած պատերազմը դեռ չէին մոռա

" անունով - Արամեան տպարան - Փելիքս եւ {Պաւլինէ} - Ազգային երիտասարդք Փարիզի մէջ - " Արե

եկաւ այդ տպարանից մի գիրք՝ " Փելիքս եւ {Պաւլինէ} "՝ Պ. Թորոսեանի ձեռքով իտալական բնագր

նարդէն դը Սան-Պիեռի գործը, " Փելիքս եւ {Պաւլինէի} " մէջ պիտի տեսանէ մի կոյր նմանողական ձգ

: 5) Դքսուհի դը Շեւրեօզ: 6) {Պաւլոս} եւ Վիրգինիա: 7) Մինին ` խօսք, մի

րը դուրս եկած են, եւ միայն երկուքը ( " {Պաւլոս} եւ Վիրգինիա " եւ " Մինին ` խօսք, միւսի

ռ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " {Պաւլոս} եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն բանը, բայց

դորան: Ամենայն մարդ, որ կարդացած էր " {Պաւլոս} եւ Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն դը Սան-Պ

բոքել էր Հռովմի որոտալից փայլատակները։ {Պաւլոս} հինգերորդ պապը, 1605 թ. յաջորդելով Կլ

օնդարինի Կարդինալի ձեռքով առաջարկուեցաւ {Պաւլոս} երրորդ պապին հաստատութեան համար, այն ա

սկոպոսի առաջեւը ( որ յետոյ Պապ դարձաւ՝ {Պաւլոս} IV անունով) եւ բոլորովին արդարացաւ նոր

րից մինը եւ մանաւանդ Լայենէզն էր գրել։ {Պաւլոս} III Պապը, կարդալով այս պայմանքը, ուրա

վերջապէս հասաւ իւր ցանկացած նպատակին։ {Պաւլոս} III Պապը իւր կոնդակովը, որ գրած էր 154

անի վարդապետութեան հակառակ կոնդակը, որ {Պաւլոսը} Պապ, յուսալով իւր անմեղանչականութեան ե

եւ վանքերի վերայ։ Հերիք չէր այս, մինչ {Պաւլոսը}, տեսանելով, որ Ծերակոյտը եւ բովանդակ

տեսաւ, որ արդէն բանը բանից անցել էր։ {Պաւլուս} III Պապը, որպէս զի կարողանայ այս ընդհա

ծն եղիցի ըստ գործոց իւրեանց " ( Թուղթ. {Պաւղ}. առ Կորնթ., երկր. գլ. ԺԱ, համ. 1

Աստուծոյ, 'ի Քրիստոս խօսիմք " ( Թուղթ {Պաւղ}. առ Կորնթ. երկր. գլ. Բ, համ. 17)

սպն, եւ փախեայ 'ի ձեռաց նորա "։ Թուղթ {Պաւղ}. առ Կորնթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 21-

" Մանաւանդ առ ընտանիսն հաւատոյ ". Թ. {Պաւղ}. առ Գաղատ. գլ. Զ, համ. 10։ Իններո

քն է այս. " Եւ համարիմ կղկղանս " ( Թ. {Պաւղ}. առ Փիլիպ, գլ. Գ, համ. 8)։ §

նէ իբրեւ զանզգամ ընկալարուք զիս " ( Թ. {Պաւղ}. առ Կորթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 1 եւ

նայն, որ կախեալ կայցէ զփայտէ " ( Թուղթ {Պաւղ}. առ Գաղատ., գլ. Գ, համ. 13)։ Մե

մ աւուր քսան եւ չորք հազարք " ( Թուղթ. {Պաւղ}. առ Կորնթ. Առաջ. գլ. Ժ, համ. 8)

րիստոսի, որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի " ( Թ. {Պաւղ}. առ Կորնթ., երկր., գլ. ԺԳ. համ.

ս Քրիստոսի 'ի մարմնի իմում կրեմ " ( Թ. {Պաւղ}. առ Գաղատ., գլ. Զ., համ. 17)։

իւն նեղութեանցն 'ի մարմնի իմում " ( Թ. {Պաւղ}. առ Կողոս., գլ. Ա, համ. 24)։ Ամ

. " Զի ընդ գիտունս օրինաց խօսիմ " ( Թ. {Պաւղ}. առ Հռովմ., գլ. Է, համ. 1)։

՛ իսկ 'ի ձեզ ընդէ՛ր պոռնկութիւն " ( Թ. {Պաւղ}. առ Կորնթ., առաջ., գլ. Ե, հ. 1

ւ անուանեսցի մի՛ 'ի միջի ձերում " ( Թ. {Պաւղ}. առ Եփես., գլ. Ե, համ. 3)։ §

հրոյն որ ուտիցէ զհակառակորդսն " ( Թուղթ {Պաւղ}. առ Եբր., գլ. Ժ, համ. 26-27)։ Ա

ինս քննէաք ապա ոչ դատապարտէաք " ( Թուղթ {Պաւղ}. առ Կորնթ. Առաջ., գլ. ԺԱ., համ.

ի լինելով), իբրեւ մի անզգամ, ինչպէս {Պաւղոս} մեծ առաքեալը, բայց դո՛ւ Քրիստոսին նման

), ասում է ինքն Փարպեցին, իր Թղթում, {պաւղոսեան} գեղեցիկ անզգամութեամբ ( եր. 42)։

Բայց ինչի՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ սուրբ {Պաւղոսը}, նեղանալով երբեմն այն մարդոց վրայ, որ

ունի, եւ ես կը հանգստացնեմ ձեզ ". եւ {Պաւղոսը} աշխարհի անյայտ դէպքերից անկանգնելի ընկն

պարծենալով։ Եթէ Աստուծու ընտիր անօթը՝ {Պաւղոսը}, Եփեսոսի մէջ հաւատացեալներին գրում էր

կտակարանում չկան այս խօսքերը։ Միայն, {Պաւղոսը} Փելիքս դատաւորին այսպէս է ասում. " յոր

ցանից, եւ ուրիշ տեղերում առաջ է բերում {Պաւղոսը} իր պարծանքները. բայց մենք հերիք համարե

գլ. Ժ., համ. 38-39)։ Այս պատճառով {Պաւղոսը} ասում է. " Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից

ատթ., գլ. Ե, համ. 28)։ § 49. {Պաւղոսը} ինքն է վկայում. " Եթէ զփորձ ինչ խնդրէք

ա " ( Ղուկ., գլ. ԺԲ., համ. 10)։ {Պաւղոսը} Հոգւոյն Սրբոյ հայհոյութիւն է համարում,

ձեռագիրը կրճատուած է այստեղ. պատճառ, {Պաւղոսը} այսպէս է ասում. " Զի եթէ զանձինս քննէա

րդերից. ուստի միտքը բերելով եւ յիշելով {Պաւղոսի} խօսքը, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէրքը ամեն

ենց գլխին դատաստանի օրում եւ չե՛ն լսում {Պաւղոսի} բողոքը. " թէ որ մեր անձը դատէինք " (

երնով, ինչպէս երբեմն խօսում է՛իր սուրբ {Պաւղոսի} ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր քո հաշտ լինելը

ի մտաց կեցցեն " ( եր. 37)։ Ո՛չ միայն {Պաւղոսի} թղթերում, այլ բովանդակ նոր կտակարանում

գրեց Աբասին, մեզ թւում է, թէ դարձեալ {Պաւղոսի} այս գաղափարն է յեղյեղում, երբ ասում է

այս Թղթի մէջ առհասարակ շա՛տ է հետեւում {Պաւղոսի} ձեւերին, ինչպէս պիտի տեսնէ կարդացողը։

էտեւ երեւիցեմ " ( եր. 39)։ Դարձեալ, {Պաւղոսի} խօսքն է այս. " Եւ համարիմ կղկղանս " (

ի հասկանայ։ § 16. Կորնթացոց հետ էր {Պաւղոսի} բանը, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։

գիտեն "։ Այս խօսքերը յիշեցնում են մեզ {Պաւղոսի} Ագգրիպասին տուած պատասխանը. " կենաց իմ

telos egapesen autus Տիմոթէոսին գրուած {Պաւղոսի} Առաջ. թղթում գլ. Ա, համ, 5, թարգմա

օսում եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ {Պաւղոսից} ՝ ա՛յն մարդուց, որով Քրիստոսը խօսում է

Աստուծոյ առաւել ընդանի " ( եր. 39)։ {Պաւղոսից} է փոխ առնում այս ձեւը. " Մանաւանդ առ ը

գիտնոյ Օրինաց են խօսքս " ( եր. 46)։ {Պաւղոսիցն} է փոխ առնում այս ձեւը. " Զի ընդ գիտուն

ումդ ոչինչ չի ասվում։ Դու ինձ խոստացար {պաքսիմատ} ( սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գինու վերածվեց

գին սեւ թաթը կոխեց տակառի մէջ ` մի քանի {պաքսիմատ} տանելու համար. բայց դժոխքումը եւ պաքսի

ւարի թագաւորը սկսեց տակառը խառնել, լաւ {պաքսիմատ} որոնելով. նորա բաղդից հանդիպեցան նորա

ւելացրեց խաւարի իշխանը, մի լաւ զննելով {պաքսիմատը}: - Ձեր մռայլութիւն, շո՞ւտ կբարեհա

17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ {պաքսիմատի} եւ Բոքլի գրքի հետ միասին: Բոլորի հա

այ ոչինչ գրած կամ տպած չէին: Այս տեսակ {պաքսիմատներ} պատուիրել էր նորան պալատական արհի բժիշկ

մեծ ուշադրութեան: - Անպիտան, ի՛նչ {պաքսիմատներ} ես ուղարկել ինձ, - ասաց սատանան բարկու

աճաշիկի համար բերել էին մի քանի նորատիպ {պաքսիմատներ}, որոնց մէջ Ձեր մռայլութիւնը շատ տտիպայ

սիմատ տանելու համար. բայց դժոխքումը եւ {պաքսիմատները} մեր պաքսիմատների նման չեն. մերը եփած է

ծ, սատանան նկատեց արդէն, որ այս տեսակ {պաքսիմատները} եւ ուտելիքը, ծանրացնում են նորա ստամոք

, ինչպէս հարկն է: Դուք ասացիք, որ այս {պաքսիմատները} դիւրամարս չեն. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթ

ին.... սխալմամբ թէ թշնամութեամբ այդ {պաքսիմատները} ձգել են այն գինու ծովակի մէջ, որ Ձեր ա

ար. բայց դժոխքումը եւ պաքսիմատները մեր {պաքսիմատների} նման չեն. մերը եփած է, իսկ դժոխքինը՝

, որ Ձեր ամբողջ տարեկան պաշարն էր, այդ {պաքսիմատների} թթու եւ տտիպ նիւթը խմորել է գինին եւ այ

էջ անցուց իւր կեանքը Դիոգինէսը, լցուած {պաքսիմատներով} եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ դրած էր ահագ

էք տալիս ձեր վերին աստիճանի թուլութիւնը {պեդագօգիայի} մէջ։ Դուք ասում էք՝ մանկութիւնը պիտոյ

ոքր աշխատութիւն յանձն առնուիք ծանօթանալ {Պեդագօգիայի} կանոնների հետ, եւ, առհասարակ, վատ չէ

Ինչ որ վերաբերում է Պ. Իսահակեանցի {Պեդագօգիայի} մէջ ամենավերջին թուլութեանը, աւելորդ է

ր գուցէ այբուբենք եւս ուսուցանել, բայց {Պեդագօգիան} շատ կարծր բան է նորա դիւրափխրելի ատամնե

ներում համար չըլլա թե խասեվեթ անիք, թե {պեդերցիլ} է կամ ինչ եղիլ է տեյին, չէ, միայն փող

ելուս ես ալ չի գտիմ, միայն կանուխվանեն {պեթեր} չիմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ, ասիմ նե, սու

րի սրտումը, որոնք համարում էին, թէ նա {Պելագիական} էր. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, երբ խ

գործը համեմատենք նկարչութեան հետ, պիտի {պեյզաժ} ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը

է: Եվ այսպես, կրկին ցտեսություն: Այդ {Պենելոպեի} ձեւն է, երբ նա Ոդիսեւսի վերադարձին էր

ասկանաք, որ ես ազատ չեմ, որ կամեցածիս {պես} ուղղեմ իմ ընթացքը. պաշտոնիս հանգամանքն

եղում, de facto: Սերմերն ստանալուն {պես}, թող նա այն ուղարկի Նախիջեւան որեւէ գն

ի կյանքի պոեզիան բաղկացած է՝ ցանկացածի {պես} ապրելուն արգելակող միջոցների դեմ մղած պ

ասվածքներ էլ կան: Այս նամակն ստանալուդ {պես} Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի նա հրավիրի

րավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի {պես}: Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվու

), որ իբր թե լեզուն, ինչ որ ադամանդի {պես} կարելի է փակել արկղում եւ հենց որ արկղը

հետեւ ոչ մի դեպքում հնարավոր չէր մարդու {պես} նստել եւ աշխատել քիչ թե շատ կռացած. ստ

պ. պարետի մոտ: Սույն նամակն ստանալուն {պես}, ստացիր գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը նամակ

նվի ժողովներին, եւ նա, ով հումեդահավի {պես} այնքան է բղավել, որ մշակել է առանձնապե

Այդ կլինի, նախ, ներողություն խնդրելու {պես} մի բան, որ իմ եղբայրը, անփափկանկատ գտ

ունիմ, եւ ինձ նայող բժիշկն ալ առաջվան {պես} չի վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հու

նգամ չէ եղել Փարիզում, իսկոյն, տեսածի {պես}, այս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛

ց լուր ունենալով գոնե կկարողանանք ազգին {պեսքը} հասկանալ եւ ձեռքերից եկած ծառայությունք

վը, չնայած զանազան պետությունների որոշ {պետական} անձերի մարդասիրական ձգտումներին: Իհարկ

լոր երկրագունդի վերայ, եթէ ներկայ եղած {պետական} համակարգութիւնքը այսօր ոչնչանան, վաղը

ութեանը։ Կօմիտետի գլխաւոր գործակատար, {պետական} Քարտուղար քաջափայլ Պարոն Վլադիմիր Պետրո

արստութեան: Այս մարդիկ, հասնելով {պետական} պաշտօնների եւ հետեւաբար մօտիկ յարաբերու

պետ[եանցին], Կալկաթայի մասին 64 Հայրա[{պետեանցին]}, կաթ[ողիկոսի] կոնդակով Մայիս 1 65 Փա

այնպես լինելուն: Լեպետեւային տարին {Պետեր}. պատճառը բերանով կասիմ մի օր: Ամառ

վեցավ, բացի դորանից մարդ գնայ այստեղից {Պետեր}., որովհետեւ գործը մտավ Государст[венн

ր 28 հին ոճով Արամին Թիւյսիւզեանցին {Պետերբ[ուրգից]} Փարիզ Նոյեմբեր 2/14 Թիւյսիւզ[եանցին]

ԹԵԱՆՍ ԸՆԹԱՑՔԸ 1860 -1861-1862 1860 թիւ {Պետերբ[ուրգից]} ելայ...., յունիսի 15 Մոսկու

րս մնացել է, պատճառն է Խաչատուր աղային {Պետերբուրգ} չիգտնուիլն, որ գնացել էր զակրանից, եւ

ը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1-ին եւ 9-ին գնաց {Պետերբուրգ} կայսրի հետ տեսության համար. երբ հետ Մո

ակ 54 կբաներ, մանավանդ այն սեւը, հետո {Պետերբուրգ} գնացի. 2 շաբաթ հետո քիմիայից քննությու

մ է: Այժմ այսքան ասեմ, որ գնում եմ {Պետերբուրգ}, կանդիդատի քննություն տալու, որպեսզի

րհ ես պիտո է լինեի կանդիդատ եւ գնում եմ {Պետերբուրգ} մնալ մի քանի ամիս ու քննություն տալ. ի

բայց երեւակայիր քեզ, եթե այս վիճակում {Պետերբուրգ} գնալու, այնտեղ համալսարանի 50 մանեթը տ

գրեալ առ մինիստրն արտաքին գործոց ի Ս. {Պետերբուրգ}, որպէս զի նա ընդ ձեռն Մինիստրին արտաքի

րեալ առ պ. նախարարն արտաքին գործոց, ի {Պետերբուրգ}, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազէկ առնել զտէրութ

է կնքել ի մի ծրար յանուն իմ եւ առաքել ի {Պետերբուրգ} ՚ի բնակութիւն իմ մշտական ըստ ներքոյգրեա

տանել ի վերջ միւսոյ նամակիս եւ առաքել է {Պետերբուրգ}: Եթե գտայց ես անդր, այն է զի ընկալեալ

նորա մոտ եւ նա այն հասցեով կուղարկե ինձ {Պետերբուրգ}, որ 6 օրի ճանապարհ է այժմ: Ներեցեք

ՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ 20 Հունիսի, 1862 Ս. {Պետերբուրգ} ՄԵԾՍԱՐՈՒ ՊԱՐՈ՛Ն Ա. Պ. ՍՈՒԼԹԱՆՇ

ան մեջ: Ես կարգադրություն արած եմ, որ {Պետերբուրգ} ստացվեն այն բոլորը, եթե ես չպատահիմ եւ

рат. 1862, դեկտեմբերի 30, Ս[անկտ] {Պետերբուրգ} ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶ

, իսկ նա դեռ ճանապարհորդում է Մոսկվայից {Պետերբուրգ}. տրովադյան ձին էլ արդեն հասած կլիներ:

Налбандов 1863, Հունվարի 18 Ս. {Պետերբուրգ} ՆՈՐԻՆ ԲԱՐԵԾՆՆԴՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՔԱ

հետո - Բելոկամեննուց [Մոսկվայից] Պիտեր [{Պետերբուրգ]}: Եղբայր սիրելիս, այդպիսի հանդուգն ճա

ер<ебром>. 1863, փետր. 17 Ս. {Պետերբուրգ} Սիրելի եւ անգին եղբայր. Ե

ю. 1863 թ., փետրվարի 24, U. {Պետերբուրգ} Անգին եղբայր, Քեզ ընդարձակ ն

жидаю Тобозо. 1863 թ. Մարտի 2 {Պետերբուրգ} Սիրելի եղբայր, Փետրվարի 2

Мишель. 1863 թ., ապրիլի 8, {Պետերբուրգ} Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ չ

Твой Мишель. 1863, ապրիլի 12, Ս. {Պետերբուրգ} Իմ անգին եղբայր, Երեկ երե

письмом. 1863, ապրիլի14, Ս. {Պետերբուրգ} Իմ թանկագին եղբայր, Այս րոպե

ою силу. 1863, ապրիլի 19, Ս. {Պետերբուրգ} Թանկագին իմ եղբայր. 17 թվակի

т Анания. 1863, մայիսի 1, Ս. {Պետերբուրգ} Թանկագին իմ եղբայր. 29-ին գր

Мишель. 1863, հունիսի 6. Ս. {Պետերբուրգ} Սիրելի եղբայր, Երեկ ստացա քո նա

. М. Н. 1863, հուլիսի 13, U. {Պետերբուրգ} Սիրելի եղբայր, Երեկ առավոտյա

вой Мишель. 1863, հուլիսի 18, Ս. {Պետերբուրգ} Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ երեկո

Мишель. 1864, հունվարի 1, Սանկտ {Պետերբուրգ} Սիրելի եղբայր Անանիա, Ղազար

լբանդյան 1864, հունիսի 17, Ս. {Պետերբուրգ}, կեսօր Իմ սիրելի եղբայր,

Պարոն Գրիգորը ինձի գրել էր մեկ անգամ {Պետերբուրգ}, թե դուն քո բաժինդ հարսնությանդ ժամանա

, ինձ արժէ միայն մի նամակ արձակել դէպի {Պետերբուրգ}, այնուհետեւ աւարտուած էր քո ասպարէզը:

փետրվարի 11, 1860 թիւ. ՚Ի Սանկտ {Պետերբուրգ} В. С. Петербурге, на Васильевск

ր տունը, Նախիջեւան 108 Խաֆաֆեանցին, {Պետերբուրգ} 109 Հայրապետեանցին, Նախիջեւան Յուլիս

ն 18/30 112 0[րիորդ] Մ. Խաֆաֆեանցին, {Պետերբուրգ} 113 Խաֆաֆեանցին, Պետերբուրգ 27/8 114

ֆեանցին, Պետերբուրգ 113 Խաֆաֆեանցին, {Պետերբուրգ} 27/8 114 Հայրապետեանցին, Պետերբուրգ 1

, Պետերբուրգ 27/8 114 Հայրապետեանցին, {Պետերբուրգ} 115 մեր տունը 116 Խաֆաֆեանցին 117

ոյիշեալ Թամամշեանի հոգաբարձութեամբ դէպի {Պետերբուրգ}, այժմ հանգուցեալ Ագաթոն Ակիմեանցի վերա

Եւրոպա ման է եկած, վերջումը պատահել է {Պետերբուրգ}, կարծեմ Մոսկուա եւս, այժմ ճանապարհի վ

ւնը՝ Գամառ-Քաթիպայի աշխատութենով։ Ս. -{Պետերբուրգ}, 1857։ Մեր սիրտը եւ հոգին բա

, շատ դիւրագին է՝ մանաւանդ համեմատելով {Պետերբուրգ} քաղաքի մէջ տպելու պայմանների հետ։ Այս

արգոյ հայրենակիցս մեր զկայսերական Սանկտ {Պետերբուրգեան} համալսարանի զկանդիտատն արեւելեան լեզուա

տ լինէր... Միւսերը եւս խիստ լաւ, բայց {պետերբուրգեցի} աստիճանաւորի պաշտօնը չափից դուրս անպիտա

լոց ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ. եւ ի {Պետերբուրգէ} յ2-էն Յունվարի, իմանամ, եթէ արք ոմանք

ջեւանէ ի 27-էն դեկ. եւ 12-էն յունվ. ի {Պետերբուրգէ}, իմանամ, եթէ արք անբարոյականք հռչակեա

րժան հոգեւորաց ընդհանրապէս, ուղղեալ ՚ի {Պետերբուրգէ} ՚ի 11-էն փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ են

аковa եւ այլն, եւ այլն։ 27. ՍԱՆԿՏ-{ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ} ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Прошение М. Налба

անի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-{ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ} ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ՝ Մոսկվա, 19

կա, պ. Ռուդակովի տանը: 28. ՍԱՆԿՏ-{ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ} ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Прошение М. Налба

յանի դիմումը գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-{ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ} ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Սրան կից պատիվ

անում էր մինչեւ 74 կամ ավելի, մանավանդ {Պետերբուրգի} քաֆե-րեստորանումը: Մնաս բարյավ եւ

դեմիայի դիմաց այնպես է, ինչպես Մոսկվան {Պետերբուրգի} դիմաց. հարկ չկա սկսել, որ ֆրանսիարեն

խիջեւան քաղաքի լիազոր երեսփոխան, Սանկտ {Պետերբուրգի} համալսարանի կանդիդատ Միքայել Նալբանդյան

ндов 5 февраля 1864 года. ՍԱՆԿՏ-{ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ} ԲԵՐԴԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ ՊԱՐՈՆ ԿՈՄ

եքսեեւսկի ռավելինի բանտարկյալ Սանկտ {Պետերբուրգի} համալսարանի կանդիդատ Միքայել Նալբան

ւցած: Զարմանալի բան. Մոսկուայի եւ {Պետերբուրգի} կամ այլ քաղաքների մէջ, Ռուսսիայում, տ

բայց ներկայ ժամանակումս բարեկամ գտանել {Պետերբուրգի} մէջ, շատ կարծիքական մի բան է: Այս խօս

որպիսությունը, միայն մեկ լուր ստանանք {Պետերբուրգից}: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, ինքս պարապ

մինչեւ 150: " Մեղուն " պիտի վախճանի: {Պետերբուրգից} մի քանի մարդիկ, որոնց մեջ եւ պ. Իզմիր

ն " Հյուսիսափայլին " պիտի ստորագրվիմ եւ {Պետերբուրգից} պիտի ուղարկեմ պ. Նազարյանցին 9-50 կոպե

ՀԱՅՐ ԱԹԱՆԱԳԻՆԵԻՆ 1865 մարտի 22, Ս. {Պետերբուրգից} Գիտեմ, նամակս շատ ձգվեցավ, եւ

նամակ ստացայ Պ. Գամառ-Քաթիպայից ( Ս. -{Պետերբուրգից} ), որ մեղադրում է ինձ, թէ ինչո՛ւ համա

ւ ներկած սեւ լուրը Երբ դուրս եկաւ {Պետերբուրգից} անկարծիք, Խորտակում էր ճամբի վեր

ւցակը կորած է, որոնց թիւը էր 21: [{Պետերբուրգից]} ամիս համար Փետրուար 11 22 Կաթողիկոս

, ամիսներով նորա հետ միասին բնակվել ենք {Պետերբուրգում}: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս ստանալուդ նա ե

համարում իմ հետ պատերազմել: Իմ որդին, {Պետերբուրգում} կրթուած լինելով, ունի շատ մեծատուն բար

տասխան չունիմ մինչեւ այս օրս: Սրբազանն {Պետերբուրք} է: Ավետիք Խազերովը եւս նորա մոտ է

իզ ՚ի պաշտօնի ՚ի Հիւպատոսարանի օսմանեան {պետութեան}, բազմիցս հետամուտ են եղեալ ի ձեռս բերե

ւ ՚ի լաց։ Զիս Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ {պետութեան} լայնէր փոր, Այլ յորժամ գահ արքայի

ալական եւ հայոց եկեղեցու վարդապետութեան {պետութեան} հակառակ, արգելեց: Այս իրողութեան մասի

ոյ հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այն սահմանս {պետութեան} Հայկականաւ վարել լեզուախօսութեամբ, այժ

ամբ կառավարչի ատենին եւ դրութեամբ կնքոյ {պետութեանն} Անգլիոյ: Այժմիկ, թուղթն այն երեսփո

թենէն Ռուսսիոյ, եթէ ոչ զպատճէն հրամանի {պետութեանն} Անգլիոյ, յանուն ընդհանրական նահանգապետ

եղւոյս Կորտ անուանելոյ եւ, ըստ օրինաց {պետութեանն} Անգլիոյ, ամենայն գործ սկսանի ընդ ձեռն

ել ՚ի ներկայ դատ իմ, քանզի ըստ օրինաց {պետութեանն} Անգլիոյ, այդ դատ պարտի առանձին վարիլ,

Լոնդոն ի վերազնութիւն ի գերագոյն ատենի {պետութեանն} Անգլիոյ: Ահա ներկայ վիճակ Բաբաջանե

սա թղթակցեալ ընդ ձեռն նախարարութեանց եւ {պետութեանց} ՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն: Մի՞թե

ագին իւրոյ, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար {պետութեանց}, որով զրկեալ ՚ի քաղաքականն անօթոյ, կո

այացեալ եւ ստրկացեալ ազդեցութեանց այլոց {պետութեանց}, որպէս Պարսից, Յունաց եւ այլոց շատ կա

ամենայն հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ եւ ՚ի {պետութեանցն} Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի գործոց յանձն

սէ ամենայն Հայոց ի [տէր Մատ]թէոսէ եւ ի {պետութեանցն} Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ, կանդիդատ Սանկտպետ

իկոսէ ամենայն Հայոց ի տէր Մատթէոսէ եւ ի {Պետութեանցն} Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ № 95 14/26

լ եւ թողցէ զգործն ի քննութեան, մինչեւ {պետութիւնն} Անգլիոյ ստուգեսցէ եւ այլն եւ այլն, յայ

ագաւ զամիսս քանիս բացակայ լինելով յօտար {պետութիւնս}, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ զայնմա

եկեղեցու։ Հայերը գիտէին, որ այդ օտար {պետութիւնքը}, ձեռք տալով նորա կրօնին կամ դաւանութեա

ան ես առիթ եմ ունեցել տեսնել այս եւ այն {պետության} մեջ, շատ բարձր չէ, այնուամենայնիվ, մ

այն մանրամասնությամբ կշարադրվի ռուսական {պետության} պատմությունը: Այս բաժնում հիշարժան տեղ

ցամաքում առաջացան մի շարք սահմանադրական {պետություններ}, որոնք միմյանց հետ կրքոտ մրցակցության

ւմ էր իբրեւ օրինակ նրան շրջապատող մյուս {պետությունների} համար: Թուղթս չի բավականացնի, որպեսզի

նց կենցաղում դեպի լավը, չնայած զանազան {պետությունների} որոշ պետական անձերի մարդասիրական ձգտում

) քերականության փորձ, որպես ձեռնարկ ի {պետս} պատանիների՝ այն բոլոր դպրոցների համար

բինին փողը տվել եմ. շլյափը բերող չկա, {Պետր} Նիկոլաեւիչի նամակը ստացա, սվոտի մասին

նորա մասին եւս բաներ ունիմ խոսելու: {Պետր} Նիկոլաեւիչին սիրով բարեւ: Առայժմ այնքա

՞նչ դիտավորություն ունիս այդ մասին: {Պետրոս} Նիկողայոսյանի նշանածներդ իմացա, շնորհա

Գայանե Նիկոլաեւնային սիրով ողջույն, {Պետրոս} Նիկողայոսյանին նույնպես: Այսքանը առ

ւթյունը հայտնել Գայանե Նիկոլաեւնային եւ {Պետրոս} Նիկոլաեւիչին: Ես կգրեմ Լոնդոնից ու կհա

րոսեան, պ. Սաղաթիէլ Դաւթեան, պ. {Պետրոս} Դանիէլեան, պ. Յակոբ Մատթէոսեան,

6. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ ( ?) 1865, {Պետրոս} -Պողոսյան Բերդ Անգին ընկեր, Այս ն

79 թուականի Նոյեմբերի 14-ին Արժանապատիւ {Պետրոս} Մարկոսեան արքիմանդրիտի անունով, որ առ

: Մեր ամենահարազատ Արքիմանդրիտ {Պետրոս} Մարկոսեանին եւ բոլոր Հայադաւան հասարակո

ութեան մէջ: Չորրորդ. Արքիմանդրիտ {Պետրոս} Մարկոսեանին մինչեւ նորա մահը Գերագոյն ո

քան այլոց եպիսկոպոսաց, ըստ որում ինքն {Պետրոս} չէ՛ առաւել քան զայլ առաքեալս, թերեւս կ

աթոռն Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստատի. այլ թէ {Պետրոս} զառաջինն քարոզեաց յԱնտիոք, զայդմանէ ու

կեանց Փարիզ, վառօդապետ Պօղոս պէյի որդի {Պետրոս} պէյ Պոլիս, Միքայէլ աղա Արզումանեանին

Դ Ր Ա Մ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Շ Ի Վ Ն Ե Ր] Պարոն {Պետրոս} Եագորիչ Թութունովէն առեցի 75 մանէթ եւ պ

, որ եւ նոյնչափ երեւելի եւ առաւել եւս, {Պետրոս} եպիսկոպոսի նախորդը, որ քերթող է կոչւու

ադրութիւնների մէջ, որ այդ աչքդ երեւելի {Պետրոս} անապատականը հանել է իւր մաշիկով, առաջի

փետրուարի 7-ին։ Մխիթարի հօր անունը էր {Պետրոս} Մանուկեան, իսկ մօր անունը՝ Շահրիստան

եւ ընթեռնուլ ուսանել, ինչպէս վկայում է {Պետրոս} Րիբադայները, որ ժամանակակից էր նորան ե

դիկ։ Բաղդը յաջողեց նորան. նա հանդիպեց {Պետրոս} Ֆաբերին ( Le feve), որ շատ աշխատաւոր

նգներից։ Նա սկսեց կեղծաւորուիլ այնտեղի {Պետրոս} Կարաֆֆա եպիսկոպոսի առաջեւը ( որ յետոյ Պ

ալը ( առաջուայ Վենետիկի Եպիսկոպոսը) եւ {Պետրոս} Օրտիցը, այն երեւելի Աստուածաբանը, որի

բերը Քեօլն քաղաքում ստացաւ մի նոր անդամ {Պետրոս} Կանիզի անունով, որ յետոյ մեծ արդիւնք ց

Սուրբ Իգնատիոսը եւ նորա առաջին ընկերը՝ {Պետրոս} Ֆաբեր իբրեւ Դաֆնիս եւ Լիցիդա)։ Հի

ովմ ուղարկեցին մի Պալատական Յիսուսեան՝ {Պետրոս} Մարտինի անունով, որ կարողացաւ համոզել

լով պատշաճը... Դեռեւս 1780 թուականին {Պետրոս} Հալլերշտէյն Շուապացի Յիսուսեանը Պալատակ

գար Յովհաննէսեան Բոբումեանց, Յովհանջան {Պետրոսեան}: Վերն կտակի չորք օրինակից մինն Ս

զարեան Ուստայեանց Տիրացու Գէորգ {Պետրոսեանն} ողջոյն նուիրէ եւ ամենայն ընտանիք ձեր ող

ի խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ {Պետրոսը} եւ դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմութեան եր

տ զպապն Հռովմայ, իբր զյաջորդ առաքելոյն {Պետրոսի}: Եկեղեցին Հայոց ընդհանրականս ճանաչէ մի

արոնէոսի: Յաջորդ լինել պապին առաքելոյն {Պետրոսի} ՝ չտայ նմա իրաւունս ինչ առաւել քան այլո

ելն, եթէ ո՛վ իցէ մեծ, եւ այլն: Ունել {Պետրոսի} զաթոռն Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստատի. այլ թ

ոսաց իբրեւ փոխանորդ Քրիստոսի եւ գահակալ {Պետրոսի}, պատուելի Չամչեանն ըստ քմաց նկարագրէ ո

է Պապական իշխանութիւնը, ապացուցանում է {Պետրոսի} գերազանցութիւնը միւս առաքեալներից, որի

եզրակացութիւն, թէ եւ Պապը որպէս յաջորդ {Պետրոսի} գերազանց է այլ եպիսկոպոսներից, որոնք մ

մարդկային ազգի վերայ իշխանութիւնը Սուրբ {Պետրոսին}, թէ իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ պարտական է

տական Քարտուղար քաջափայլ Պարոն Վլադիմիր {Պետրովիչ} Բուտկովը, տեսանելով նորա արժանաւորութի

վին տայ փողը 22 44 Հայրապետեանցին, դը {Պետրովիչի} մասին, որ օգնեն 27 45 Հայրապետեանցին

գանքը կնոջդ, իմ ամենասիրելի քրոջ Ֆլորա {Պետրովնային} եւ քո զավակներին: Ի սեր աստծո, մի

առն իմոյ եւ ծնողագութ բարերարի: Չեն {պետք} ծանօթաբանութեան զանձնէ իմմէ, արդէն բազ

ասիրություն, ուրեմն մեք եւս նույն բանը {պետք} է ուրիշներին առնենք: Սիրելի ծնողացս

մ էիր, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ ինչպես {պետք} է՝ այնպես գործ կատարե, հույս ունիմ,

նալ եւ իմացածը գործ դնել խելոք կերպով, {պետք} է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ կին չդառնա

կամենայինք, որ մեզ ուրիշները պատվեին, {պետք} է որ նախ եւ հառաջ մենք մեր անձը պարտվեն

նչեւ գերեզման գնա, եւ ես իմ այս գրչովը {պետք} է արձան հավիտենական հիշատակի կանգնեմ քո

ղջ եւ առողջ են եւ ողջունում են քեզ: {Պետք} է տեսնես թե " Ժիտը " ի՛նչ փառավոր տպվու

. այլեւ, որովհետեւ օրագրի տարեվերջումը {պետք} է հրատարակենք ո՞ր քաղաքից որքա՞ն մարդ ս

րհակալությունը, պատճառ, եթե այդ գիրքը {պետք} է երեւի հայոց ազգի մեջ եւ պիտի մի օրինա

չինչ ենք, նույնպես եւ դուք առանց մեր. {պետք} է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով ջարդել

ենք տալիս մեր իսկական դրությունը, բայց {պետք} է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այս բոլորը եւ ի

հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ ( եւ {պետք} է ստանալ), ես ասել եմ Սահակին եւ խնդր

ուստ ճարել եւ բժշկությունը շարունակել: {Պետք} է որ ես ինքս գտանիմ իմ ճարը, ըստ որում

այրապետյանցին, հույս ունիմ, որ ինչ որ {պետք} է նե, կհոգա, եւ չեն համարձակվելու խան

ն ուղարկի Նախիջեւան որեւէ գնացողի հետ: {Պետք} է միջոցներ ձեռք առնել, որպեսզի սերմերը

պիտի լինեն Նախիջեւանում մարտի սկզբին: {Պետք} է այդ սերմերը ցանել երկու շաբաթ առաջ այ

ածկում են հողով: Մոռացա ասել, որ հողը {պետք} է հերկել ըստ կարելույն խոր եւ դաշտային

թղթերը, ինչպես եւ Ձեզ պահ տված դրամը, {պետք} է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ իմ գործիս վերջանա

երջապես, միանգամայն համոզվեցի, որ ե՛ս {պետք} է ձեզ մխիթարեմ եւ ոչ թե հակառակը, այդ

ստացա՞ր, թե ոչ: Եթե չես ստացել, ապա {պետք} կլինի խնդրել [բանտի] վարչությունից թույ

, երբ ես մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց {պետք} է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը

առու Կարպովին հանձնելու համար. վերջինս {պետք} է հանձնել մեր հարազատներին, որոնք հաճա

, մեծադիր թղթի ուղղակի սովի պատճառով, {պետք} է բավականանամ փոքրով: Հոմորով լի երեկվ

գնալ: Անիվների օղակները թուլացել են, {պետք} է ամրացնել, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքնե

յնպես, ի միջի այլոց: Այնուհետեւ կառքը {պետք} է ներկել: Ծախսերը թող իմ հաշվին գրի,

արկղները պակասում են, բայց պատրաստելու {պետք} չկա, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջինը տան

ք խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հավատարմագիրը, որ {պետք} էր Հնդկաստան ուղարկել, եւ Հայրապետյանը

ե՞ս է M-lle Madelaine-ի առողջությունը: {Պետք} է ենթադրել, որ նա նույնպես առողջացել է

սպասում եմ Տոբոզոյին: Գրքերի համար {պետք} է գալ եւ փնտրել: 81. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱ

ել, որ 1/4-ը ամբողջապես փոշի է, եւ ես {պետք} է փոշին առանձնացնեի, որովհետեւ խառնած

կորած, մյուսը բանտարկված "... բայց {պետք} է հուսալ, որ մռայլ օրը հավետ այդպես չի

ն ինչ է տպագրել, բայց զգում եմ, որ դա {պետք} է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագիտությա

վ է տարբերվում հունական եկեղեցուց: {Պետք} է ավելացնել նաեւ, որ այդ ամբողջ պրոպագ

րտեղ է գտնվում այժմ: Անանիան նրա մասին {պետք} է որ իմանա. նա մոսկվացի է, բացի այդ ե

ությունների խիստ հուսահատական վիճակին: {Պետք} է ճշմարիտն ասել, որ խմբագրությունները

խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի, թեկուզ {պետք} է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ էր լինու

ւը եթե գտնենք որեւէ գավառում, մենք այդ {պետք} է մտցնենք լեզվի մեջ, բայց ոչ պարտադրաբ

բնույթը եւ նույն դրոշմը, բնականաբար, {պետք} է ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր հին լեզվո

լ ժողովրդի բարոյական գործոնի աստիճանի, {պետք} է զոհաբերեն իրենց գավառային ինքնասիրութ

նիսի հեռացնելը եւ ուրիշների պատվաստումը {պետք} է կատարվի շատ զգույշ եւ նպատակահարմար կ

գրված էր տանելի տառերով, իսկ սրա համար {պետք} է զինվել, եթե ոչ մանրադիտակով, ապա գո

է, որ այդ մասը ես արդեն կարդացել եմ. {պետք} է, ուրեմն, սպասել մինչեւ լույս կտեսնի

չմոռանաս, որ գրքում եղած աղյուսակները {պետք} է առանձնացնել, եւ ոչ թե գրքի հետ կազմե

հատյալ, երկրորդ հատորի աղյուսակներն էլ {պետք} է դուրս թողնել, որպեսզի դրանք միասին կ

անին, որ ոչինչ չեմ ուզում իմանալ - նա {պետք} է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես խն

շատ կարեւոր է տնտեսական տեսակետից: {Պետք} է, վերջապես, գիտությամբ պարապել. թե

տարակել եւ սովորեցնել նրանց, թե ինչպես {պետք} է աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը - իս

քով բեռնավորեցի Անանիային, բայց չէ՞ որ {պետք} է աշխատել. թո՛ղ արիստոկրատները ձեռքերը

մարյա Հավաննայինին հասցրած սիգարներին, {պետք} է ասեմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս " թույ

անգամ չկարողացավ գալ: Միայն ահա թե ինչ {պետք} է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11

ասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց {պետք} է ի նկատի ունենալ, որ ծառայողները, բա

ողորմություն, այդ չնչին գումարը: Բայց {պետք} է ճշմարտությունն ասել Անգլիայի վերաբերյ

մն արդեն հասել է: Այժմ մենք առավել եւս {պետք} է ուրախանանք եկեղեցական փողերի [խնդրի]

ասարակության ներկա զարգացման հետեւանքով {պետք} է ընդմիշտ անհետանան, ինչպես եւ նույն ա

հափառ մեր հայրապետին. այդ կետերի մասին {պետք} է անպայման հոգալ, որպեսզի նրանց մեջ նշ

միայն, որ դու լավ բացատրես, թե ինչպես {պետք} է ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել,

ս, թե ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը՝ {պետք} է խոր փորել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյ

իտի տպագրի, ապա երբեք վերջ չի ունենա. {պետք} է, չէ՞ վերջացնել երբեւիցե: Հաղորդի

արգելված է հայոց լեզվով նամակներ գրել, {պետք} է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ, նամակներս

է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ, նամակներս {պետք} է կարդամ կոմենդանտի առաջ. բարբարոսի ար

բանը կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ գրել {պետք} չէր, բայց այս քանի տողը դարձյալ գրեցի

հոս կչորնա, զարար չունի: Ուրիշ բան {պետք} չէ, քանի մը հատ լիմոն, փոռթաքալ կուզե

։ Դուք հարցանում էք, թէ " մինչեւ ե՛րբ {պետք} է նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեա

ս եղեալ վէքիլներիցն, որ իմ կտակակատարն {պետք} է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում եմ եւ պա

ուններ, որոնք մեր ժամանակ կենսականորեն {պետք} են յուրաքանչյուր մարդու, հասարակության

, որպես երիտասարդ սերնդի դաստիարակներ, {պետք} է ծանոթանան մեր լուսավորված դարի առաջադ

անալով, որ յուրաքանչյուր նոր հորինվածք {պետք} է հիմնված լինի նախորդ զարգացման լավագու

գործիք եւ ժողովրդի զարգացման միջնորդ, {պետք} է ամենայն հոգատարությամբ մշակել եւ գիտո

երոզի տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը։ Բայց {պետք} չէ մոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած չդրեց զէն

հին ձեւերը նոր լեզվի համար նույնքան են {պետքական}, որքան դեղձենու կեղեւը փշատերեւ ծառերի

մ էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել էր {Պերա} ( Բէյօղլու) ասացեալ տեղում, որտեղից կ

Նալբանդեանց 19 դեկտ. 18 60 {Պերա} -Կոստանդնուպոլիս

նչ եղիլ է տեյին, չէ, միայն փող խարճած {պերածներս} անոր համար է, որ պակասավոր չիմնա տեյին

Պարկեշտք եւ ժրաջանք: {Պերայ} 17 դեկտեմ. 1861

րտն է զարկում կարօտակէզ... Փրփրածինի {պերճ} պալատում, Կրկնալուսնի խոր ակօսով Յաւ

տակ, Եւ ի բոսոր Վառի կուսին {պերճ} դիտակ: Համբոյրք խաղան...

ծառաք պատուհաս Զնոյ հանդէպ իմ աչաց {պերճ} ընտանեօք վերամբարձ. Մինչ լաստակերտն կե

ւն Յօդս ճախրէ լուսագանգուր յիմաստութեան {պերճ} կամար. Տգիտութեան եւ թանձրաբարդ միգաց

տ փութացի կամակար. Թո՛ղ եւ լուսով {պերճ} գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն,

, Միւս օրն ահա արեւի տակ քո երեսը {պերճ} փայլեց: Թէ երկինքը քեզ ամլացաւ `

ոլ։ Բայց այս միակերպ կեանքը, թէպէտ եւ {պերճ} պալատի ճոխութենով, չ'կարողացաւ յագեցու

ՍՕՍ ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ ՎԷՊ {ՊԵՐՃ} ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ ( Մատենախօսութիւն)

առասպելք սուտ... Մի արդէօք յունական {պերճ} եւ ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ պատ

ած ընդարձակ նամակիդ՝ ըստ Տրեդյակովսկու {պերճախոսության} տեսության - ինչպես խոստանում եք ներկա ն

է մինչեւ ցվախճան երեքտասաներորդ դարու, {պերճացեալ} ընտիր հայախօսութեամբ կործանի ի սպառ ի չ

ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ Ազգային վիպասանութիւն, պ. {Պերճի} Պռոշեանց, 1860, Թիֆլիս ( Ս

եանդիու, Կարելիայի, Տուերի, Իւգօրի, {Պերմի}, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագու

օգիցիու, Կորելիայի, Տուերի, Իւգօրի, {Պերմի}, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւ

անց: ի 14 մայիսի 1852 Քիշնեւ {Պերնէն} արուն քա նէ պալխ նէ քսի, խաֆեիով խմէ:

ովութեանց եւ պատերազմի ժամանակները, որ {Պերոզի} ընդդէմ մղում էր Վահանը եւ որին մեծապէս

ից տէրութեան հետ, եղաւ 484 թուին, երբ {Պերոզի} տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը։ Բայց պետք

ութիւնը, Մեծ Վահանի պատերազմերի ժամանակ {Պերոզի} օրով։ Չենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ, ե

, որ ինչ տեղ գիր գրիք, տահա հոս կմնանք {պեքիմ} ինչ վանքի մարդը գա նը: [Նամակի

, փոռթաքալ կուզենայի ամա, ան ժամանակը {պեքիմ} տահա չի ըլալ, զերե գիտցածս խդրելեզներո

ատասխանիդ գլխաւոր բանը այս արիր, թէ " {պէ՛տք} էր, որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի խօսք

րի ճանապարհը եւ հարեւանի ջուրը կտրում: {Պէ՛տք} էր որ Հեթումի պէս մարդիկը խրատ առնուին

նելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: {Պէ՞տք} էր աւելացնել, թէ տրոպիկական աշխարհների

զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ ": Դպրոց {պէ՞տք} է, բնական գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ են,

արիզ, վառօդապետ Պօղոս պէյի որդի Պետրոս {պէյ} Պոլիս, Միքայէլ աղա Արզումանեանին ` եղ

ղփ Աստուածաբան կարծելոցն։ Իսկենտեր {պէյ} յետ բազում աշխատ առնելոյ յՕսմանեանս հիւ

տուր Դաստակեանց Փարիզ, վառօդապետ Պօղոս {պէյի} որդի Պետրոս պէյ Պոլիս, Միքայէլ աղա Ար

ւուրս Թերեզեայ թագուհւոյն եկն դեսպան 'ի {Պէջ} քաղաք յՕսմանեանց։ Ի նստիլ տասնապետի մի

րիին ( օղուռսըզ ոտքը Բեսարաբեայ կոխածին {պէս}, քահանայք թարաքը էլլան, եւ այլն):

եանց Ստեփանոս քահանան, այնպէս տղամարդի {պէս} հանդէս է եկել եւ խայտառակում է Նազարեան

ւ ընկնէին. ես ոչ թէ մի սեւահոգի մարդու {պէս} այն խորհրդով եմ մերկացնում այդ պակասութ

ամբ պիտոյ է գրէր, մանաւանդ, Խորենացու {պէս} երկնաքաղաքացի եւ տօնելի մարդը: Նա, բա

որոտմունքը թնդում էին, փայլակները ջրի {պէս} սկսանում էին վազել եւ մի ակնթարթում կայ

լիս փորձը, ուրեմն մարդը, իւր կամեցածի {պէս} որակրութիւն տալու համար մի բոյսի, կարո

ուշադրութեան լաւ կամ վատ կողմից, եւ քո {պէս} մարդը պէտք է ուրախանայ եւ շնորհակալութի

անութիւնք, եւ ա՞յդ էր պատճառը, որ ձեր {պէս} խելօքների բերանով անուանւում էինք Լօթեռ

թեամբ կատարելով նոցա մէջ իւրեանց օրէնքի {պէս} բոլոր եկեղեցական կարգերը, եւ Արքիմանդր

ռ կատարել ձեր կանոնների եւ սովորութեան {պէս} վիճակով ընտրուած ձեզանից մեծաւորներով,

ամարհելով ամենայն ունայնութիւն, կտրիճի {պէս} կ'անցանէ այն նեղ եւ փշոտ ճանապարհից՝ դ

ութիւն կայ՝ ազգային գործի անունը լսածի {պէս} իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան եւ

գոնէ նորա մեծ մասը անդատողական երեխայի {պէս} կարծում է, թէ այդ սուտ ազգասէրքը, օբս

միք ներս բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց {պէս} ամենայն բանի համար ցոյց տալ ապացոյցներ

, ի՞նչ էք վզիս նստել՝ անհաւատ մարդերի {պէս} ապացոյց պահանջելով, տեսուած բա՞ն է Հայ

մինի մէջ ( տարակոյս չկայ, որ աշակերտի {պէս} ) եւ գո՛նէ այնքան բան ուսանէր, որ նորա

յել դառնային, եւ խօսելու ժամանակ դահճի {պէս} չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս

Աստուծոյ շնչով եւ արձակած իւրեանց ձիւնի {պէս} սպիտակ թեւերը, թռչում են դէպի անմահութ

նան սնուցանում է կոմսի որդին իւր զաւակի {պէս} ՝ անուանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի

կան գթով եւ խնամքով սնուցանել իւր որդու {պէս}, բայց ի՞նչ... Պատահում են այդպիսի բան

կ կը լինէր, որ մեր ազգակիցքը Մոսկուայի {պէս} տեղում ցանկանային տարին մի քանի անգամ ք

նա, նա, որ ուրիշ աշխարհներում փեսայի {պէս} դուրս է ելանում ծովերի ծայրերից՝ իւր ո

ոզուած ճշմարիտ հաւատը, եթէ յօժարիս մեր {պէս} թլփատել քո մարմնի անթլփատութիւնը, այն

նգնած մարդու վերայ. մի հայեացք կայծակի {պէս} թռչում է, մտանում է նորա մէջ եւ, ասես

կան անուանուած պարոնները, որ թիթեռնակի {պէս} թռթռում են ճրագի չորս կողմով, երբ սա ե

րով: Օրերը եւ շաբաթները վազում էին ջրի {պէս}, բայց եւ ո՛չ մի խօսք այն բաների համար

նունի մի կախարդական գաւազանի զարկուածքի {պէս} դղրդեց ուղեղս: Աչքիս երեւեցան իսկոյն ֆ

որապէս գործ դնել, մանաւանդ, որ դպրոցի {պէս} բանը գոնէ վեց եօթն տարի ժամանակի է կարօ

լէն ետեւ, աղջկան ոտքը Լոմպարտիա դպածին {պէս} կառավարութենէ բռնուելուն, եւ անոր անցա

ամար իր պարտքն էր, չըներ նէ, շատերուն {պէս} ազգատեաց կ՚ըլլար եւ դժոխքը կ՚երթար...

յն Հայ զաւակներ: Հայ կանա՛յք, ձեր {պէս} չէին ձեր մայրերը. նոցա սիրտը զարկում է

քը կամ, աւելի լաւ, այն մայրը, որ մօր {պէս} խօսում էր իւր զաւակների հետ. մեք չտեսա

.................... Անգլիայի {պէս} հզօր եւ լուսաւոր տէրութեան մէջ գիւղական

չէր կարելի ապրել, մի ելեքտրականութեան {պէս} բան, որ փայլակի շուտութեամբ տարածւում

յ, բայց ի՛նչպես լուռ մնանք՝ համր դեւի {պէս} պապանձուած, կամ ի՛նչպես չբողոքենք այն

մ է եւ պատմութեան ընդդէմ՝ իւր կամեցածի {պէս} աղճատելով իրողութիւնքը: Լսենք մի

յացեալ հասակում, քան թէ նոր տպած գործի {պէս} աշխատութենների հրատարակելը, որ բանի տե

արել ես եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ {պէս}, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայել, ի վեր

ը, - պիտի իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի {պէս} գործ կատարեցինք եւ մեր դարաւոր ցանկութե

երրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի {պէս}: Ի՛նչ եղաւ հետեւանքը: Մանր վաճառականը

ւր նախահարց մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի {պէս} չէ, ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մ

ր օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրիշ իւր {պէս} անձնաւորութեան շահը: Ազգը, այսինքն՝

ւում ասացինք, որ ազգի մահը անհատի մահի {պէս} չէ՛։ Ասացինք, որ ազգը չէ մեռնում ֆիզի

նդուէին, եթէ մեք ամեն բան մեր կամեցածի {պէս} կարողանայինք շինել, եթէ տեսական հաշիւը

, երբ իւր կարգով հասնի քո հասակին եւ քո {պէս} աչքը հետ դարձնէ դէպի իւր անցած ճանապարհ

Մեք համոզում գիտենք, որ հնազանդութեան {պէս} կոյր չէ, որ հրամանի պէս չէ բռնաբարում

հնազանդութեան պէս կոյր չէ, որ հրամանի {պէս} չէ բռնաբարում քո հասկացողութիւնը, այլ

մբ զրպարտել բոլոր ազգը եւ կատաղի ճիւաղի {պէս}, փողոցից փողոց եւ տունից տուն վազելով

եռնագրեալ Գէորգ Մանուկեան Վերոյին {պէս} ձեռնադրեալ՝ Յարութիւն Զաքարայ Նո

րբած Կոյսը իջնում է պարտէզ... Թիթեռի {պէս} ` լուսառեչ Ծաղկէ ծաղիկ թռչելով Փունջե

ուժգին Ճմլում փափուկ, ձիւնափայլ Նռների {պէս} կաթնագեղ Ստինքների լուսափայլ Պտուկները

մարմնի, Լուա՛ իմ սիրտս, թո՛ղ քեզ {պէս} փայլի։ Թող մաքուր լինիմ, ի

բ ես, Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ {պէս} ։ ՈւՍԱՆՈՂ ԵՒ ՄԵԾԱՏՈՒՆ Ու

ին իսկոյն. Ի հարկէ կ՚ուտէր. նորա {պէս} թէ կուշտ Ես էլ քնէի՜ կ՚ուտէի անշու

խճան ես դու որոնում, ինչպէս շատերը քեզ {պէս}, Կեանք գտանել, որ միշտ մնաս, ապ

ր, որ ջոկ-ջոկ տեղ Նոքա կշռում են {պէս} -պէս: Թէ մոռացար բեւեռը,

որ ջոկ-ջոկ տեղ Նոքա կշռում են պէս-{պէս}: Թէ մոռացար բեւեռը,

ո՛չ առաջին, Թուրը ձեռիս, կտրիճի {պէս} հասայ շուտով, Փառք ու պարծանք պա

Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա ` Եթիմի {պէս} վեր կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, էսպէս է

ի՛ որոտար, Մա՛րդ եղիր եւ դու մեր {պէս}. Վերացական խօսքերով Մի՛ գար

նքդ քեզ. Ի՛նչ դանակ է, - ածելու {պէս} սուր սրած, Մի կարճ աղօ՛թք արա շու

իկ է մարմինը, Աչքը յօնքը սեւ սաթի {պէս} փայլում են: Չքնաղ իրան, մ

ում, Նորա ձայնը կախարդում է թովչի {պէս}. " Խաղա՛ աղբիւր ", նա երգում է

. Եւ այս խօսքը ասած չասած, ծուխի {պէս} Անյայտացաւ իմ աչքիցը ամէն բան:

Երթում եմ ես... բայց ամպի {պէս} մի պատկեր Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչք

տութեամբ Ես աշխարհ ամեն ` Իմ {պէս} կարծեցի. Է՛հ, քարը ձեր գլխին

, ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի {պէս}, Գնա՛ փրկել մեր հայրենիք,

ընկեր։ Գնա՛ մեռիր դու քաջի {պէս}, Թող չտեսնէ թշնամին Քո թիկո

ճարի պարսպի տակ Կայ մի ծակ ուր օձի {պէս} Կարէ մտնել մարդ միայնակ։

այնպիսի զարբ տայ, Որ մուկի {պէս} Վատիկանի Մտնէք ծակերն ահաբեկ.

գեվար նաւ ու կառքին Նետի, ռումբի {պէս} վազել. Ջնջուեցաւ տարածութիւն.

Սկզբից մինչեւ այժմ, անարգ մարդու {պէս}, Շրջում եմ անտուն եւ միշտ անկայան

արժառիթը, այնուամենայնիւ, այսօր արեւի {պէս} յայտնի է, որ գրուածքի հոգին, բոլորովի

դեռ չգիտես, թէ ճշմարտութիւնը օրացուցի {պէս}, տարին մի անգամ փոխւում է. հարկ դիպու

իրենք էլ հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածին {պէս} ՝ իշ օլսուն։ Երկրորդ յանցանք. " Հիւսի

եր, բայց ի՞նչ առնես. ամենայն մարդ իւր {պէս} կը խօսի, անհատութիւնը չէ կարելի ոչնչաց

ժողովուրդը աչքը այս եւ այն կողմը ձգածի {պէս} պիտոյ է տեսանէ նոր մատենագրութեան պատկա

համակարգութիւն է, թէեւ կործանուածների {պէս} գլուխներ, պրակներ ու կատեգորիաներ չուն

ր դառնալու: Բայց ի՛նչ անես, որ Հեգելի {պէս} մարդը փրկութիւն է տեսնում բռնական ֆրիդր

նց, եւ այս ` 1830-31-ին: Թուրքի ասածի {պէս}. մասգարալըք փարայ իլեն փուլ իլեն դէիլ

ւնները, որոնց մեք տանում ենք Կալկաթայի {պէս} վաճառաշահական քաղաքում, բոլորը այն հին

րգամիտ, չափազանց շողոքորթ եւ իւր տիրոջ {պէս} շատ ժլատ մարդ է. նորա դռանը ո՛չ մի մու

երի եւ եպիսկոպոսների մէջ արուսեակ աստղի {պէս} պայծառացած էր փայլում։ Մեծիմաստ Վահ

լով այս բոլորը՝ Ղազարը քաջ պատերազմողի {պէս} զինեց իրեն, որ զօրաւոր խօսքերով իր ոգո

ոգեսիրութեամբ, մե՛զ էլ ձե՛զ հետ, ձե՛ր {պէս} սնուցին։ Այս բոլո՛ր պատճառներով քե՛զ՝

րը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների ասածին {պէս}, փոխանակը մարդ չկայ. իսկ ա՛յժմ, նախա

որ մարմնի մէջ եղած ժամանակ անմարմինների {պէս} ապրելով հրեղէ՛ն կառքով դէպի հոգեղէն կեա

ալու աշխարհում ", բայց արհամարհողների {պէս}, բանի տեղ չեն դնում։ Բայց մարդ մարմնի

, առասպելի ասածին համեմատ, թէ " Խո՛զի {պէս} հարսին կպրէ-կարասը բաղնիք "։ Իրա՛ւ որ

, որ անում էին, սարսափում էի Յակովբոսի {պէս} ահագին մարդուց, որ աղաղակում է. " թէ

պի՛ղծ եւ վատթա՛ր գործերով լցուած մարդոց {պէս}, որ իրենց գերանին չնայելով, ուրիշների

որի համար հարստահարում են, ձեռք բերածի {պէս}, այնուհետեւ ամենին էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ

էր Յովհաննին էլ նեղացար, թէ " բնաւ քեզ {պէս} մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ ինձ

ծաթով յեսան ( սրող քար) գնելով՝ թուրի {պէս} սրեցին իրենց լեզուները եւ իժերի թոյն կա

։ Եւ ես, չկարողանալով Սաղմոսերգողին {պէս} աղօթել, թէ " պահէ՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձ

մի առողջ վարդապետի քարոզութիւն, եւ հօր {պէս} էլ պատւում էին, եւ մանաւանդ է՛լ աւելի

անում, եւ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի ասածին {պէս}, " ցաւե՛ր են յղանում եւ անօրէնութի՛ւն

չպէս մի հոտած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ դեւի {պէս} պապանձուած։ Եւ եթէ Մարդասէրը գթալով,

նչը միշտ ձեռքը բռնած, յիմարացած մարդոց {պէս} այս ու այն խօսել։ Իսկ մեր երանելի ուսո

ում մեզանից եւ այն բոլորը Դաւթի սաղմոսի {պէս} գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ լիրբ եւ

վ, խաբէական եպիսկոպոսութիւնքը մահադեղի {պէս} խմեցնելով սուրբին, խեղդեցին. որ թէ իր

ամենայն իրաւունքով յանձնել էր Փարպեցու {պէս} մի մարդու, որ այն ժամանակ, ինչպէս վկա

ւմ է Թղթի յառաջաբանը, " արուեսակ աստղի {պէս} էր փայլում "։ " Եւ զիմ շնորհս քան զբազ

հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի {պէս} նոր լեզուին ասում են "աշխարհաբար"։ Չափե

ծ լինէր Պարսից Դուռը, անհնար է, թէ նորա {պէս} ժրագլուխ կինը հանդէս չունենար այն անցքե

է Մարգարէի խօսքը, թէ մարդը վայրի ծաղկի {պէս} ծաղկում է. փչում է նորա վերայ քամին,

կարգով սպասում է իւր սիրականին եւ եկածի {պէս} կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ գլուխը

քի օգտի համար, որպէսզի նա, ներս մտածի {պէս}, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, եւ ես տա

որը քնած եւ որը... իսկ ինքը տղամարդի {պէս} գինու թասը ձեռքին կանգնած նոցա մօտ, ծա

մ էր վշտացածը, թէ արժան չէր կին մարդու {պէս} ամենայն բանից նեղանալ, միեւնոյն ժամանա

ուառ դրութիւնը․ բայց պ. Շահբէգի ասածի {պէս} բոլորովին մարմին դառնալով, պարարում են

ց, եւ համարեա թէ միասին աճելով, եղբօր {պէս} վարւում էին մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շաք

, հոգի՛ս, դու գիտես, որ ես քեզ հոգուս {պէս} սիրում եմ եւ քեզանից երբեք մի բան ծածկա

ն ձայնը, այն սիրած աղջիկս, ուրուականի {պէս} երեւում էր աչքիս եւ անյայտանում դարձեալ

ցը, այս խօսքերը ասելով, սկսեց երեխայի {պէս} լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներով: Նա մտածո

միր, եւ դոցա միջնորդութեամբ, կամեցածի {պէս}, ժիպակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի եւ եր

երը չորս բացեց սիրուն քուէր անուն լսածի {պէս}: - Այն նորա քոյրը չէ, - շարունակեց

ի փոքրիկ լճակ, եւ որի երեսի վերայ սերի {պէս} կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը, գրաւեցին

աշխարհը զարմանայ: Շամպայն ասածդ հեղեղի {պէս} կը թափեմ, կը բանամ քսակիս բերանը, թո՛

թեթեւագին բաներ են, այնուամենայնիւ իմ {պէս} մարդու համար, ինչպէս էի մինչեւ ներկայ

աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս քո {պէս} անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօ

եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի {պէս} իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր

եանքի արեւը, որոնք դուռը միշտ բաց է իմ {պէս} աղքատների համար. տօնի, զատկի, տալիս

դ իւր կարողացածի կամ իւր հասկացողութեան {պէս} երգելով, փոքր ի շատէ հեռացել են այդ եղ

կան հրէշների վերայ, անդատաստան երեխայի {պէս} ուրախացող պարոնները ինքեանք չգիտեն, թէ

հանդարտ է եւ ոչինչ չկայ. մարդ է մարդու {պէս}: Երեկեան երեկոյին, երկինքը պայծառ էր

թեթեւ։ Մի անգամ տեսայ Աթենասի {պէս} Զրահաւորուած զինուորի զէնքով,

դէպի պատժարան, Անհոգ արձակած սաթի {պէս} մազերը, Արտասուք թափելով հեղեղի նմ

վարձկան լալականը ննջեցելու տունի տեսածի {պէս} սկսանում է իւր ողբը, այնպէս եւ դուք մե

, եւ կերպարանքը, գլուխը կախած ստրուկի {պէս}, մօտեցաւ սեղանին: Դա մի ծառայ էր, որ

Քեզ ո՛վ է կարգել հինգ մանէթ թոշակ. քո {պէս} ծառան դեռ կերած հացի համար եւս պիտոյ է

րովին, գոնէ՛ մի բարակ կերպով, ստրուկի {պէս} բան: Տարակոյս չկայ, որ Մանուշակը փ

աւեց, եւ պառաւները առաջին երկու անգամի {պէս}, սկսեցին պտոյտ գալով երգել. Մեզ մ

վաճառում էր իւր եղբօր ապրանքը կամեցածի {պէս}: Այսպիսի անզգամ կնոջ, այնպիսի տխմար ե

վերայ եւ ազգի մէջ, պիտոյ է մուրացկանի {պէս} օտար աշխարհ գնային, օտարի հողի վերայ,

ից եւ մեկնիչներից, որ իւրեանց կամեցածի {պէս} հասկացնում էին ժողովրդին ամենայն բան,

մի ազատութիւն, եթէ չխլէր նա մի այլ իւր {պէս} մարդկութեան անդամներից։ Այս մի անժխտել

Խաչատուրի հետ։ Տեսանք նորա փախստականի {պէս} դուրս գնալը Տաճկաստանից դէպի Մօրէա՝ իւ

եւում են մարդիկ, որ մտածում են Մխիթարի {պէս}, բայց կան այնպիսիք, որ վիճակուած չլին

աթողիկոսքը եւ աբեղայքը Մովսէս Խորենացու {պէս} մարդուն, որ հայրն էր մեր մատենագրութեան

ր ոտաբոբիկ վանքից քշեցին Ղազար Փարպեցու {պէս} մարդուն, եւ իւրեանց յիմար ընթացքովը յու

ի գրով, որ Յիսուսեանք իւրեանց կամեցածի {պէս} սրբագրել էին. մէջի եղած գլխաւոր բաները

ւնենան, որպէս զի կարողանան կամեցածների {պէս} պարեցնել։ Մելեօնումը, բռնուեցաւ մ

ը: Այն մարդիկը, որ անդատաստան երեխայի {պէս}, զայրանում են տեսանելով ազգային որեւէ՛

յառաջադիմութիւն քարոզել եւ անդամալուծի {պէս} բեւեռցած մնալ մի կէտի վերայ:

մնաց նորա քահանայութիւնը: Պօղոսի {պէս} հոգեւորք, եթէ կան, թո՛ղ այս օրից չոգա

. " Խաչ, օգնես ինձ " ասելով շուտով ջրի {պէս} սերտեցի մինչեւ վերջի թերթը. " Աշխատողա

ն գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի {պէս} կը լինի, որ ո՛չ բարով պիտի ասէր։ Ե

, պարսիկ, ռուս Սարգիս Բուխարացու գեօռի {պէս} մի քար է ձգել, բնականաբար անհնարին է,

որմունքը, նոյնպէս եւ ուրիշ շատեր, մեզ {պէս}, ոչ բարով, գրողների պահպանութիւնք կամ

կորցնելով, ազգին համար կը լինի չեղածի {պէս}, իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, գրական լե

ն գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի {պէս} կը լինի, որ ոչ բարով պիտի ասէր:

ղ է հասնիլ նորան, քանի որ նա ուրիշների {պէս} իմաստական դոնկիխոտութեանց չէ նուիրել իր

ի մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձուկի {պէս} բերանս բաց մնացած, անհամբեր սպասում էի

րաբացի, ռուս, Սարգիս Բուխարացու գեօռի {պէս} մի քար է ձգել, բնականաբար անհնար է, ո

ւանի ջուրը կտրում: Պէ՛տք էր որ Հեթումի {պէս} մարդիկը խրատ առնուին այս բանից. մանաւա

մունք չունենայ, ընչի՞ կանի, նա էլ քեզ {պէս} մի մարդ: Բայց Վայկունը էլ առաջ է

րկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու {պէս} թել քաշել շերամի բօժօժից. նոյնիսկ հիւս

ասութիւնը մեծ մասով թուրքի բաղդասութեան {պէս} է. թուրքի՞ցն է մտել, թէ՞ ինչ բնական կ

հեղինակ իր սենեկի մէջ նստած, կամեցածի {պէս} կարող է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գո

բան չէ, որ ով կամենայ եւ երբ, ուզածին {պէս} շինէ, կերպաւորէ. դորան հարկաւոր է ժամ

՛, կարո՛ղ ես շինել նաեւ նախնեաց շինածի {պէս}, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու եւ հին ժ

պատսպարէ իր անձը ու չպաղի սատկած ձուկի {պէս}, քաղցածը էլ համին չի նայիլ միայն թէ ու

բայց բորբոքուած կրակի վրայ ջուր ածելու {պէս}, նստեցնում է օդի ելեքտրականութեան գործ

այնքան կարողացել է պահել, որ այսօր մեզ {պէս} ազգի կորած շուարած որդիքը կարողանում են

երբեմն արժանայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի {պէս}, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնում "։ Ո՛հ,

արում հեռուից ` խօսքով. Հրացան իմ {պէսը} կուրծքին ե՞րբ սեղմեց... Է՛

ւ թունկի օրը չըխմել Մեծ ամօթ է ինձ {պէսին} ։ Գոված իմ կեանք, իմ ազնիւ կեանք

հրապարակի մէջ, ամօթ է մինչեւ անգամ իմ {պէսին} երգել, - պատասխանեց օրիորդը մի փոքր կա

ի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա {պէսին} ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ ի

ք, ձեր ժամանակը անցաւ, հերիք է որ ձեր {պէսների} անխել կարծիքները երեսուն քառասուն տարի

եցւոյ, այլեւ, որոց հակամ իտեալ իցեն ի {պէսպէս} տեսութիւնս օտարս մեզ եւ եկեղեցւոյ մերու

ն " եւ թէ. " Մի՛ յուսմունս օտարոտիս եւ {պէսպէսս} դանդաչիք ", կամենում է խելքիս նստեցնել

նորդ կարգելոյն զգումար դրամոց լոկ առ ՚ի {պէտիս} դատաստանական ծախուց եւ վարձոց օրէնսգիտա

ենէ Հայոց Նախիջեւանայ, որոց չունէի ինչ {պէտս}, որ եւ չգիտեմ ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ

նացորդն պայմանեալ ճանապարհական ծախուց ի {պէտս} գործադրութեան: Խնդրելով աներկբայ լ

ագիր: ՚Ի գումարէ յայսմէնէ 400 ռուփին ի {պէտս} գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան, իսկ 300 ռու

աբանի, վճարելով առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի {պէտս} թղթոց եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վ

րգործութենէ Այվազովսքւոյ: Անշուշտ ի {պէտս} գործոյս մնայ ինձ ծախել աւելի քան զերկու

ան: Այս ամենայն գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի {պէտս} պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտաց յորոց պա

սգիտաց յորոց պահանջեմ ես զգումարսն եւ ի {պէտս} տպագրութիւն յայտարարութեանց: 8. Ս

104, վասն ստանալոյ յինէն զ350 ռուփիս ի {պէտս} երկուց փաստաբանաց յաղագս գործոյն Խօջամա

ջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջուղա: Առ ի՞նչ {պէտս} արդեօք վատնին եկամուտք վանացն մինչ եւ դ

առատութեամբ բաշխէ Այվազովսքին - քանզի ի {պէտս} ազգային դպրոցաց գոլ զմատենիկն հրատարակէ

մեծի եւ զգուշաւոր քննութեան եւ կրկտանաց {պէտս} ունին բանք զկրօնէ եւ զնորին ստորոգելեաց

, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ {պէտս} ունէր նպաստից, եւ առ այս ոչ ոք այնպէս

իւնս Յունաց եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի {պէտս} պատմաբանական գիտութեանց, եւ ոչ թե առ ի

իտէր գէթ ընթեռնուլ, այլ այսպիսի կարծիք {պէտս} ունին մեծամեծ փաստից եւ ապացուցութեանց

ռ եւս բազում հանճարոյ եւ իմացականութեան {պէտս} ունին առ ի ճանաչել միայն զզիարդն եւ զոր

Անապատացեալ միանգամայն կյանքն Հայկական {պէտս} ունի շատ եւ շատ մշակութեանց լոյս առեալ

գիշերն խաւար է, իսկ տիւն լոյս, առ մեզ {պէտս} ունի ապացուցութեան՝ լարեալ թերեւս զկար

աղկացուցանէ զ4600 վերսս, առ որ անշուշտ {պէտք} են դրամոց իբրեւ 400 մանէթ արծաթ, այլ ե

լծոյ տակը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ ե՞րբ {պէտք} է նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեա

ան լաւ կամ վատ կողմից, եւ քո պէս մարդը {պէտք} է ուրախանայ եւ շնորհակալութիւն մատուցան

դպէս է հարկաւոր։ Վաղուց այդպիսի մարդիկ {պէտք} էին մեր ազգին... Մեր ազգին հարկաւ

շուտով՝ չլինելով հնարք պահպանութեան: {Պէտք} էր մի փոքր աւելի շրջանկատ լինել այսպիսի

ւթեանցը մտիկ ընելու գլուխ ունինք: Մեզի {պէտք} եղածն ու ազգային իրաւունքնիս այն է, որ

ւ մեկդի ձգենք.... Երկայն բարակ մտածել {պէտք} չէ. համախո՛հք, գրէ՛ք, քահանաներն ալ

ետ, զարհուրելի է: Երբ տէրութիւնը {պէտք} ունի, երբ պատերազմ ունի, շատ անգամ իւ

օսակիցը վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը {պէտք} է ասել, խղճի խայթ եւս զգաց, ազնուաբար

, իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ {պէտք} չէ՞. իմ ժառանգները եւ իմ սերունդը, որ

ագունդին բաժանում է իւր ձեռագործքը, որ {պէտք} ունի միլիոնաւոր ձեռքերի, ի՛նչպէս ուրեմ

այն աւելի շատ պարտական տէրութիւնքը, որ {պէտք} է եւ աւելի շատ նեղութեան մէջ լինէին, ք

քանզի աղքատութիւն կայ մէջտեղում, քանզի {պէտք} կայ, քանզի հացի խնդիրը ամեն րոպէ բաղխո

է ինձ, իմ կենդանութիւնը պահելու համար {պէտք} եղած կարիքը կամ նորանց լցնելու հնարները

. ասում ենք եւ վերջացնում, այլ ինչ որ {պէտք} է, առանց ամենեւին քաշուելու, իսկական

գուեցի Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս են {պէտք} ինձ պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր

միթէ Ցոլքն այն կրել կրծքիդ տակ. Եւ ո՞վ {պէտք} է քեզ հոգար, Ո՞ւր էակն այն ընդունակ,

դ վրայ աշխարհ զարմանայ։ Ինչո՞ւդ է {պէտք} գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր,

քացի լոկ. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից յետո {Պէտք} է սպասել դառնալու մերկ, բոկ: ՖԻԶ

երբերեանի) Գարնան վարդը ինձի {պէտք} չէ, Եթէ անուշ հոտ չունի. Սո

ւկն իսկ յարգ չունի։ Ինչի՞ս է {պէտք} մանկութիւնըս, Եթէ միայն հազար ցաւ

Որ այս աշխարհըս երկու Ունի դռներ. {պէտք} եղածին Մտնելու եւ դուրս գալու,

Մանճ էիր ձեռիս տակին, Դու {պէտք} է գաս, ֆըշշ անես Ամէն օր իմ ականջ

մարմինը: Հոգու համար ուսում {պէտք} չէ, Ո՛ր սուրբերը ուսեալ էին.

չքանալ վայրապար: Ա՛ռ նորան յետ, ինձ {պէտք} չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի

Գետնափո՜ր այն բեմի տակ՝ Սողալով {պէտք} է մտնել, Կամ անթափանձ խաւարում,

ն] տենդը տակաւին կայ, թէեւ խիստ թոյլ, {պէտք} է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem 28-ին

ուրիշ խօսքերով, ասել է մեռանք, մի՞թէ {պէտք} չէր մի փոքր կեանքի վերայ եւս մտածել.

իրների վերաբերութեամբ այսպէս կամ այնպէս {պէտք} չէր, այս անօգուտ է, միւսը զուր է եւ ա

եր. պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այս {պէտք} չեղած, կամ անօգուտ, կամ զուր բաները ա

, չունէր այն յատկութիւնքը, որ անշուշտ {պէտք} էին հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով ամեն բ

ութիւնը, որ երեւում է որպէս դոգմա: Չէ {պէտք} մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մարդու արած յառ

, ես այսչափ միայն գիտեմ, որ կորցուածը {պէտք} է փնտրել, երբ որ այդ բոլորը ձեռք գայ,

ի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն {պէտք} է. ես ինչ իմանամ, թէ ինչպէս կը լինի մ

ս կարող գործ դնել, օգուտը ինչ է: Բայց {պէտք} չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղափարի

ամու հետ կարող է զարկուիլ, ուրիշ ոչինչ {պէտք}, ոչինչ յարաբերութիւնք, ոչինչ վիճակ չէ

նչ բան որ ուզում էր կեանքը շարունակել, {պէտք} էր որ աւելի երկար ապրէր[12], Օգոստոս

այսօր մի վայրենի մարդ, քաղաքակրթուելով {պէտք} չունի շոգենաւին հասնելու համար կոտրած ծ

րանքը ամէնից շուտ հասանելով Հնդկաստան, {պէտք} է որ մեք եւս ամէնից շատ օգուտ քաղենք:

ռնում: Ո՛չ. նեղութեանը մեծահոգութեամբ {պէտք} է յաղթել: Այնտեղ վարում էինք մի պարզ կ

պով: Նորա հետ եմ ծնուել, նորա հետ եւս {պէտք} է թաղվիմ միեւնոյն գերեզմանի մէջ: Իմ կր

յիշատակարանների մէջ ( նոցայ հետ միասին {պէտք} է յաւէրժանայ եւ իմս): Ցոյց տուր մարդկ

արեց մի մետաքսի գործարան, որի արդիւնքը {պէտք} է գործ դրուէին Յիսուսեան աբեղաների կարգ

, նորա համար մի շատ հարկաւոր բան: Նոքա {պէտք} է լաւ մտածէին, որ նոցայ ազգութեան եւ կ

խ: Այսպիսի գործարանում ծառայող անձինքը {պէտք} է լինէին լուսաւորեալ, անփառասէր, եւ ա

, եւ այդպէս օգուտ տառաջացնելու համար, {պէտք} է, որ ամէն մարդ իւր պաշտօնը քաջ ճանաչէ

մեծ խորհրդի սպասաւորելով: Այն ժամանակը {պէտք} է արդիւնաւոր լինէր գործարանը եւ ցոյց տա

ավարն էր, որ իւր անվայել գործերի համար {պէտք} է զրկուէր իւր պաշտօնից: Առաջին տհաճութ

ձգելու վերակացուն: Բանը հասաւ պապին. {պէտք} է իմանալ, որ պապի սիրելի կարդինալն եւս

տութեան եւ ժողովրդի միաբան ընտրութեան, {պէտք} է յաւիտենական նախատինք լինէր նորան եւ պ

անութեանը եւ գուշակելով այն չարիքը, որ {պէտք} է իւրեանց հասանէին նորա ներգործութեամբ

ասածներին, եւ դատել այն հետեւանքը, որ {պէտք} է չառաջանային դոցայ թիւր ուղղութեամբ:

ռը ընծայելով նորան. բայց ճշմարտութեամբ {պէտք} է ասած, նոքա երբեք ուշադիր չէին նորա ս

ի կամ շատ անզգայ, կամ շատ անհմուտ մարդ {պէտք} է եղած լինի. թէ ի՞նչ բանումն է երեւում

նորա ընտրութեանը եւ նորան չէր սիրում, {պէտք} է որ այդ գործը յանձն չառնուր, թէպէտեւ

անից: Իսկ յանձն առնելուց յետոյ, նորան {պէտք} չէ՞ր այսպիսի անարգ ճանապարհներով աշխատե

ւն վերայ իբրեւ հասարակաց հայր լինելով, {պէտք} է իւր հայրագութ սիրով, արժանաւոր գնացք

յնտեղ մեծ կշիռ եւ տեղիք կարդինալի մօտ, {պէտք} է ազգի հարկաւորութիւնքը ուշադրութեան տա

ապա քահանայապետի կենդանութեան ժամանակը {պէտք} չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ

ով նորա ծածուկ եւ յայտնի գործերը, միշտ {պէտք} է հեռի փախչէր նորանից, եւ այդ մեծ պաշտ

էական ժողովրդին առակ նշաւակի է դարձած, {պէտք} է աշխատէր այն կեղտ անունը իւր վերայից ք

նապատը գտար քեզ ապաստանարան, այժմ ու՞ր {պէտք} է ապաւինիս քո անիրաւ եւ անհամար հալածիչ

է կային դորայ մէջ այնպիսի սկզբունք, որ {պէտք} էր արմատախիլ առնել իւր սրտից, որ բարոյ

չէր կարող ուղղել: Կարդինալի ասութեամբ {պէտք} է, որ սա շատ երեւելի վարպետ լինէր, թէ

րէր իւր սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որին {պէտք} էր ցոյց տար իւր կշռի ծանրութիւնը: Երկր

անը, այդպիսի մարդիկ միշտ վնասակար են. {պէտք} է լաւ հասկացած: Սոքա առաւել լաւ մարդիկ

բարեբախտութեան վերայ մտածողներին: Դու {պէտք} է մինչեւ այն օրը հառաչես, մինչեւ քո ան

հնչիւն բառեր, որ, ինչպէս կարծում եմ, {պէտք} է կարդինալի, հոգատարների, վերակացուի

ութիւնը այն միջոցին հասկանալ. բայց ինձ {պէտք} էր իսկոյն ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչ

, թէ որոնք որ լաւ գիտեն, Դաւթի սաղմոսը {պէտք} է միայն ժամի միջոցին անսխալ իմանալ եւ ո

բովանդակութիւնը։ Յառաջաբանը կարդացողքը {պէտք} չէ՛, որ հակասութիւն համարեն նորա մէջ հ

եւ թարգմանութեան գործակից լինելու համար {պէտք} էր, որ նա Յունարէն իմանար, եւ գիտենք

եծ Թարգմանչաց աշակերտ եղած լինէր։ Բայց {պէտք} չէ մոռանալ, որ Խորենացին, Կորիւնը եւ

տի, եթէ հիմնուինք քեռի խօսքի վրայ, եւ {պէտք} է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-Վ

ռայքը պիտի հասկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ {պէտք} է նոցա՞ կարդալ եւ բոլոր յիշուած սրբերին

վները։ Մեզ թւում է, թէ այս բանի մասին {պէտք} էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոցա

ան չէ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւնը {պէտք} է պահանջել գալոց քերականութիւնից նոր լե

են նոցա լեզուն։  Սոցանից մինը {պէտք} է որ տպագրութեան սխալ լինի։  Այ

աբերութիւն չունի, բայց եւ այնպէս այսքան {պէտք} է ծանօթացնել, որ նա իր մի քանի վերջաւոր

ինք, ինչ որ մնացել էր նորանից։ Անշուշտ, {պէտք} է կարծել, որ դոքա եւս կորած անհետացած ե

ուական Մերհուժանի կամ Մեհրուժանի անունը {պէտք} չէ շփոթել Արծրունեաց տանից դուրս եկած ո

անունը էլ ոչ ոք չէ տալիս իր զաւակներին։ {Պէտք} չէ մոռանալ, որ այդ անուններով շատ ընտիր

. մեզ հարկաւոր չէ. նորա խունկ ու մոմը {պէտք} չէ, միայն թէ մեր եկեղեցին թող չգայ: Ե

չպէս պաշտում է Լուսաւորչի լոյս հաւատը, {պէտք} է աշխատենք, որ այդ հաւատը ամուր եւ անխ

ի տանենք այստեղից․ մի չոր հոգի ունինք, {պէտք} է աշխատել, որ դժոխքի բաժին չլինի մեր խ

բան, եթէ մկրտութիւն կամ մի այլ հոգեւոր {պէտք} կատարուի նոցա տանը, նոյնպէս չեն մոռանո

" մա՛րդ, մէք աղջիկ ունինք հարս տալու, {պէտք} է նորա համար պատրաստութիւն տեսանել ":

իտասարդ մարդերի հետ խօսելը: Ո՜հ, ե՞րբ {պէտք} է վերանայ այս կեղտը, որ մի թեթեւ կերպո

այրս չվախճանէր, բայց այս տարի անպատճառ {պէտք} է գնալ, ուխտ դնել եւ չկատարելը յաջողու

ծ վկայ է, որ խաբեբայ չեմ: - Երդում {պէտք} չէ, - ասաց Մանուշակը, - ա՛ռ այս տասն կո

երկայն է: Բայց սատանայական, այսօր {պէտք} էր որ ուշանար այդքան, մինչ հարկաւորութ

, նորա ինչ լինելը, նորա կազմուածքը քեզ {պէտք} չէ եւ հանդէս չունի մեր խօսակցութեան մէջ

նով: - Կախարդական գաւազանո՞վ. գաւազան {պէտք} չէ մարդկութեանը, նա գազան չէ, այլ սէր

տեսանելով այս սպիտակ բանը, անտարակոյս {պէտք} է, որ նախիջեւանցոց սովորութենով կարծած

տճառ, նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս: {Պէտք} է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չեն, ե

եւ ինչի՞դ է հարկաւոր կնոջ խելքը, մարդը {պէտք} է որ խելօք լինի, եւ պէտք չէ, որ կինը

խելքը, մարդը պէտք է որ խելօք լինի, եւ {պէտք} չէ, որ կինը իւր սեփական խելքը ունենայ

ունենայ, նորա խելքը մարդն է, եւ մարդը {պէտք} է կառավարէ իւր կնոջը: Վարդ-խաթունի

եալ ի Մոսկվա, յամի 1853: Ուստի եւ ո՛չ {պէտք} ինչ ծանօթաբանութեան զառնէն՝ որոյ մտաց

իւն Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ 68: Զի՞նչ {պէտք} որոնելոյ զյարգող ուսման Ծերունւոյս, եթ

ին հայկական սեպհական լեզուախօսութեամբ, {պէտք} գոն հայկական նորախօս մատենից, յորս աւա

մեզանից: Փառք նախախնամութեանը, ինչո՞ւ {պէտք} էր յուսահատուէինք. այն գաւազանի երկիւղ

եւ սկսեց քարոզել, թէ ապագայ պատրիարքը {պէտք} է ընտրուի բացառապէս Երուսաղէմի վանականն

ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. նա {պէտք} է իմանար, որ Երուսաղէմի վանքը պատկանու

ար: Ալի փաշայի ասելով, վերաքննութիւնը {պէտք} է սահմանափակուէր ուղղումներ մտցնելու այ

, ըստ նոր Կանոնադրութեան, նոյն ժողովը {պէտք} է բաղկանայ տասներկու անդամից, որոնցից

վ, չէ կարդում վում է, այլ՝ ուում է։ {Պէտք} չէր գործ դնել այս ձեւը, եթէ հարկ չկայ

ն, այն ժամանակ բայական վերջաւորութիւնը {պէտք} չէր, որ իբրեւ առանձին առնված էական բայ

ոչ բարով, քերականութիւն են դաս տուել։ {Պէտք} չէ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գրել գոր

թիւն տալ բառին, սահմանական եղանակում, {պէտք} է որ նա կպչի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։

եւիցէ հեղինակ, մի բան գրելու ժամանակ, {պէտք} է նայի, որ իր ձեւը եւ ոճը հարթութիւն ո

կ միավանկ կամ քիչ վանկով բառերում իսպառ {պէտք} է հեռանալ հին սեռականներից, որովհետեւ

կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խնայելով եւ {պէտք} եղածից աւելի չառնելով։ Մենք ասացինք,

եղ, նաեւ շատ փոքր հասարակութեանց մէջ։ {Պէտք} է այդ բոլորից էլ օգուտ քաղել խնամով եւ

ղ է կանգնում նորա սրտին " ( եր. 26): {Պէտք} չէ նոյնպէս մոռանալ, որ եւրոպական մայրա

տեսակ բաները, մեր կարծիքով զգուշութեան {պէտք} ունին. եւ հեղինակը հանդէս հանելով մի ն

ատէ տեղեկութիւն տալ ազգին նորայ մասին, {պէտք} էր, որ մենք աչքի տակ առնուինք բնութեան

այնը ` որոտ: Բայց այժմ այս վերջինը մեզ {պէտք} չէ. մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը ամպի

յդ գիրքը, բայց էլ մի քանի տեղ կան, որ {պէտք} ունէին աւելի պարզաբանութեան եւ ծանօթաբա

կան շահասիրութեան: Բայց, առանց լսելու {պէտք} չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ չի դիպչու

ւթիւնը եւ մենամարտութիւնը կարծեմ մնացած {պէտք} է լինի մեր նախնի թագաւորների ժամանակից

ուելի փիլիսոփայքը մի՞թէ այս էլ չգիտեն: {Պէտք} չէ մոռնալ, որ այս մարդիկը, որոնց անու

եցինք: Այս տեսակ հոգեբանական երեւոյթքը {պէտք} է, որ ամէն մարդ իր մտքով ու սրտով հասկ

լաւն էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի {պէտք} կը գայ էլի ", - ասում է Վարդիթերը Անոյշ

մարդը ինչ բանից որ ուզում է օգուտ քաղել {պէտք} է, որ այդ բանը լաւ սորուի. այլապէս,

ի է թէ երկնքից չէ կարող ուսանիլ. մարդը {պէտք} է տեսնէ, լսէ, եւ դոցա օգուտը ճանաչէ,

սպէս է ասում, ես նորան չնմանելու համար {պէտք} է, որ գործ չդնեմ այդ ձեւը, ասել մենք

մէջ, եւ որովհետեւ այդպէս է, ուրեմն եւ {պէտք} է հին ձեւի տակ շարել եւ կապակցել, թէեւ

ում է Մարինոսի չար աչքից. դորա ճարն էլ {Պէտքականենց} Համազին երթալ " օխտը ձիու մուննաթ " անե

, նորա հասկացողութեանը աղբիւրքը, նորա {պէտքերը}: Այդ կեանքի բարւոքելը է ամենամեծ եւ ճշ

, մարդկութեան կեանքի երեւոյթքը, գտի՛ր {պէտքերը}, ճանչցիր պէտքերը լցնելու հնարները եւ կ

նքի երեւոյթքը, գտի՛ր պէտքերը, ճանչցիր {պէտքերը} լցնելու հնարները եւ կը դառնաս փիլիսոփայ

այն ժամանակ, եթէ ուսանենք այն ժամանակի {պէտքերը} եւ շրջապատող աշխարհի հասկացողութեանը գո

ով, կարողանում էի հոգալ եւ՛ վատնողների {պէտքերը}, եւ՛ վանքի պաշարը։ Բայց դո՛ւ, Տէր

եցկութիւնը, որովհետեւ կեանք չկայ, եթէ {պէտքերը} չհոգացուին։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը

, իսկ երբ մարդը հոգացել էր բոլոր էական {պէտքերը}, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ապահո

այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս մեր բոլոր {պէտքերը} նա է հոգում մեզ համար, իսկ հին լեզուն

ցկութեան սիրահարուելով, իրական աշխարհի {պէտքերը}, այո՛, եւ իր մարդկային կոչումը ուրանա

ւմ: Ձեր սակաւաթիւ լինելը, համեմատելով {պէտքերի} շատութեան, թո՛ղ չվհատեցնէ ձեզ. այն մա

վերաբերութիւն չունինք: Էական եւ իրական {պէտքերի} մէջ տեսնում ենք նորա կեանքը, կեանքի պա

րհի վրայ ամէն վայրկեան զարկւում է անթիւ {պէտքերի}, անհամար յարաբերութեանց եւ վիճակների հ

մ ինձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներից վանքի {պէտքերի} համար էր գործ դրւում։ Իսկ Աղուանստանից

զում էր մէկը ձեռք բերել, այն եւս վանքի {պէտքերի} վրայ էի ծախում։ Կերակուրներ եփել սորվա

մէկ դրամ վրաս անցուցած չեմ, եւ ո՛չ իմ {պէտքերի} համար ում եւ իցէ տուած, եւ այս բանը գի

եր էլ ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, {պէտքերի} եւ հասկացողութեանց որպէս յայտարար, ինչ

ւ ամբողջ շինուածքը պիտի կազմեն, իրական {պէտքերի} յարմար, նոր ճարտարապետութեան կանոնների

սը։ Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի եւ {պէտքերի} իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ չունի։ Մ

մեր հոգու գեղասիրութեան քաղցը, բայց ոչ {պէտքերի} քաղցը, եւ ամեն բանից առաջ եթէ մենք պէտ

ն, որովհետեւ շատ այդպիսիների գաղափարքը {պէտքերի} հետ միասին կորած են եւ չկան ներկայ Հայի

ու ոճերը, որպէս ներկայ գաղափարների եւ {պէտքերի} յայտարար, որ հնումը չկան։ Եւ ինչո՞վ կ

օգտակար եւ յարմար են քո ազգի կեանքին եւ {պէտքերին}, ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ ճշմարտութ

ը այն է, որ շինուածքը ծառայէ քո իրական {պէտքերին}, ապա ուրեմն պիտի յարմարուին միմեանց հե

այում է մարդու բովանդակ կեանքին, բոլոր {պէտքերին} միահամուռ, եւ ոչ մասնաւորապէս այս կամ

տ, որ ընկերական կեանքում չեն կարող մեր {պէտքերին} ծառայել։ Միմիայն նայելով նոցա սառը եւ

մար քեզ հաց չեն տալիս, ո՛րը կարող է քո {պէտքերին} ծառայել, Բենվենուտտօ Չելլինու մետալիոն

ւն տիկինները կը կենդանանա՞ն, որ գան իմ {պէտքերին} ծառայեն։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիրամ

մշակուի ինքնուրոյնաբար։ Թող ներկայ մեր {պէտքերին} անհրաժեշտ ընդունակութիւնը եւ ձգականութի

թիւնը ` idéal, եւ նորա էական եւ իրական {պէտքերից} աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չո

, որովհետեւ ներկայ հայեացքով եւ ներկայ {պէտքէրին} նայելով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները ա

ս եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի {պէտքը}, եւ գտանելով, որ հարիւր երեսուն տարու

ամ եսաւուլ, որ գալիս ա բա նրան հաց չի՞ {պէտքը}, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը

լիս ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ {պէտքը}, հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը, գինի, ար

պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ {պէտքը}, գառը, գինի, արաղ չի՞ պէտքը, դու քո

միս չի՞ պէտքը, գառը, գինի, արաղ չի՞ {պէտքը}, դու քու երեխին, որ մի կապայ ես կարու

լանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ {պէտքը} նախընտիր է, քան թէ գեղեցկութիւնը, որո

երի քաղցը, եւ ամեն բանից առաջ եթէ մենք {պէտքի} քաղցը չկշտացնենք, մեր գոյութեան հաւասա

ւելուցս յետոյ ընկայ այս ու այն տեղ՝ իմ {պէտքս} եւ կարօտութիւնս առանձնապէս հոգալով. սա

եւ Նավարրայի, թագաւոր Բէարնա, առաջին {Պէր} Ֆրանսիայի, ընդդիմանում է Հռովմի պապ ան

մի չարագործութիւն յանձնում է Ֆրանսիային {Պէրերի} դատաստանին, որոնց գլուխը ինքն է։ Ինչ

3. " Եւ բանակեցաւ Իսրայէլ 'ի Սատտիմ եւ {պըղծեցաւ} պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու։ Եւ կոչեցի

բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եարն ինձ եար {պըտի}, - ձեռումը ֆանար պրտի, Իմ եարի կաննած

Իմ եարի կաննած տեղըն, - մէկ չինարի ծառ {պըտի}: Ա՛յ տղայ, դու հազար ըլնիս, - իմ ախպ

բաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի եւ {պժգալի} երդմնագիր, -բոլորովի՜ն արժանի նորա շա

է այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող խմող եւ {պի՛ղծ} մարդիկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդունում էին

ա քամակից, թէ " ո՛վ որ պոռնի՛կ է, կամ {պի՛ղծ}, կամ ագա՛հ, որ է կռապաշտ, ժառանգութի

եալ չէի յանդգնեցնում ինձ վարդապետելու, {պի՛ղծ} եւ վատթա՛ր գործերով լցուած մարդոց պէս,

Դարձեալ ասում էին, թէ " մէկ խօսքով {պի՛ղծ} եւ չարագործ մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղ

, մինչ անարգ մահու սիւն, Պիտի գոռամ, {պի՛տ} կրկնեմ, անդադար, ազատութի՛ւն: Կոմս Է

ասդայ եւ իւր քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով {պիաթօյ} Օրէսթոս եւս Լամաթ. սոցա գինն Եալջիս քա

թուրքական կառավարությունից՝ 4800 արծաթ {պիաստր}: Այդ կառավարությունները կարծում են, ո

ան թէ հարաւային Ֆրանսիայի կամ Իտալիոյ ( {Պիեմոնտ} ) մէջ քաշուած թելը, բայց այդպիսի դիպու

էր բառ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-{Պիեռի} " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն բա

ս եւ Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն դը Սան-{Պիեռի} գործը, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէջ պիտի

ն օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց {Պիզայի} թէք զանգատնից դէպի վայր, այն օրից, եր

սիսափայլ ", 1858 թ. ԱՂՔԱՏ ԿԻՆ ( {Պիէր} Ժան Բերանժէ) Ցուրտը փչեց. ձմեռ

ազմած մեր մատենագրութեան հարստութիւնը, {Պիլուարդի} Աստուածաբանութեան հատորները, տրամաբանո

ակով օդընտելացնել Փոքր Ասիայի գխտորաբեր {պիծակ} ( opeхотворка) միջատը. նրա լավագույնը

, ուր, ինչպէս Աւետարանիչը վկայո՛ւմ է, {Պիղատոսը} ճանաչելով, թէ նախանձի պատճառով մատնեցի

վաճառականութիւն ասացեալը դրականապէս մի {պիղծ} բան է, որ անպատճառ պիտոյ է հիմնուած լի

ուիլակ թագաւորի հրամանով), ոմանք՝ մի {պիղծ} թագաւորի ձեռքով թունաւորուելով, ոմանք

նկան փշրուած... Թէեւ այսօր {պիղծ} բերաններ Ոմանք, դարձեալ քո ընդդէ

։ Ծերունի մարդու... այս իմ {պիղծ} ձեռներ Թաթաւեց արեամբ այս չոքած ըն

երայ եւ հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մի {պիղծ} էակ, որ կորուսանում է իւր սոսկ մարդ կո

ւնը, նախ որ երկար է, երկրորդ, որ շատ {պիղծ} բան։ Կամեցողը թող կարդայ, Երկր. Թագ

3)։ § 54. " Ամենայն պոռնիկ, կամ {պիղծ}, կամ ագահ, որ է կռապարիշտ ոչ ունի ժառ

ւթեան եւ սիմոնականութեան, այն աղտեղի եւ {պիղծ} ախտի, պղտոր եւ անմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛

ւհասը քո գլխի վերայ։ Գնա՛ լցուցանել քո {պիղծ} ցանկութիւնը, իսկ ես կը մնամ այստեղ՝ ա

իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ թէ աղբիւրը {պիղծ} էր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը,

բ խօսեցին Լոնդոն, Նոր-Եօրք, Պուլ-{Պինանդ}: Բայց պատմութեան օրէնքնե՞ր

րված, այնուամենայնիվ, աչքերի կապը դեռ {պինդ} է: Ժամանակն է արդեն մի քիչ հրաժարվել մ

րը պարտական են բանալ մանուկների միտքը, {պինդ} տնկել նոցա մէջ ազգութեան սերմը, վառել

ս վեր տանելով կրծքի մօտ ` Բաց եմ անում {պինդ} կոճակը նախանձոտ. Եւ արեւի ծիրան ցոլքե

Ադամի մօտն է բերում: Նախահայրը սիրաւէտ {Պինդ} գրկում է իր էգին, Սիրախառնւում նրա հետ

ան: Մի ծանր մուրճ բռնած էր {պինդ} իւր ձեռքում, Որով գետինը փորում

կապում է պատմութիւնը Բնութեան հետ {պինդ} կապով, Ցանցառ միստիկի բաժնածը `

XIX դարու հեղինակութիւնքը կարդալու։ Նա {պինդ} կապած է ժամանակի շղթաներով. ժամանակը վ

եան դեւի դատարկ գլխին այս քարոզը, դեւը {պինդ} սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ լի

այց թէ ճլ-ը ինչ բառի կտոր է, որ կպել է {պինդ} բառին, չգիտենք։ Շուշտակ բառը մինչեւ ա

ղայի գլուխը խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ {պինդ} է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ

, գեղեցիկ եւ մշակուած համարուիլը, շատ {պինդ} կապուած լինելով նոր լեզուն բռնաբարելու

ի անպարկեշտ նշանակ, Բայց վեցերորդ {Պիոս} պապը դուրս տուեց մի մեծ կոնդակ.

ւթիւն, սկսած Եգիպտոսի քուրմերից մինչեւ {Պիոս} եօթերորդի ձեռքով վերականգնեալ Պ. Չամու

ահա՛ մտել էր աշխարհի գործերի մէջ։ {Պիոս} VIIը, որին որսացել էին Յիսուսեանք իւրե

ւղղութիւնը կենդանի էին աշխարհի երեսին։ {Պիոս} VII, ֆիզիկական կենդանութիւն պարգեւելով

երջացնելու էին ահա գործը։ Այս պատճառով {Պիոս} IV Պապը հարկադրուեցաւ տասն տարուց յետոյ

ութենից սկսած մինչեւ Կարգի նորոգութիւնը {Պիոս} VII-ի ձեռքով։ Առաջին յօդուածի մէջ

մէջ կային երեք հատ նորադարձ իշխաններ։ {Պիոս} IV Պապը շատ փաղաքշանքով ընդունեց այս դե

ջոցին հալածուեցան այս աշխարհներից, երբ {Պիոս} VII-ը իւր անպարծանք կոնդակովը, որ տուե

Քարտուղարը խելօք մարդ էր, նա գիտէր որ {Պիոսը}, Թէ կին գտնէ, պիտի անշուշտ պաչէ

երստին խօսել Յիսուսեանների մասին՝ սկսած {Պիոսի} ձեռքով նորանց Կարգի վերականգնելուց մինչ

ու հոքնան: Պազերկյաններն տեղիս ամեն օր {պիռժան} կերթան, աչքերը դեպի Ստամպոլին կնային,

են սուլթանները զինչ խոտեր դաշտի, {Պիսակ} ուլանները բռնում, հանում են փոշի:

մի թել, ապա ուրեմն, շատ խայտաբղետ եւ {պիսակ} մի թել է նա: Այդ կարճ կամ երկայն շղթայ

ոնում մի մորթած սեւ հաւ, առանց ամենայն {պիսակի}, եւ մի սեւ կոթով դանակ: Բնական բաների

յն ժամանակները, գեղեցիկ խօսում է Պարոն {Պիսարեւսկին}, ) երբ համարում էին մարդիկ, թէ միմիա

երջանալու էր բանդով, Կամ կախաղան {պիսի} ուտէր գլուխս. Բայց ի՛նչ կ՚առնուն

ոռոզլամիշ եղածդ ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող {պիտ} ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս

ուն գրեցինք ու մանրները մնացին: Նամակս {պիտ} վերջացնեի, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ

, Մինչեւ անարգ մահու սիւն Պիտի գոռամ, {պիտ} ՚ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն:

դա: Իսկ այն մասին, թէ նրան Սիրէ Ադամն {պիտ} մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը նա Չդարձնէ

նչեց ու խնկեց, Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ, {Պիտ} ՚ պաղատիմ դէպի քեզ: Ես կ՚ընդունիմ կամա

ր սափորից, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ երբեք {պիտ} ՚ սողամ Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ

նայն տեղ մահը մի է, Մարդ մի անգամ {պիտ} ՚ մեռնէ. Բայց երանի՜, որ իւր ազգ

Մինչեւ անարգ մահու սիւն, Պիտի գոռամ, {պիտ} կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: <Ա

աշալի ճակտիդ պսակ ` Միշտ վարդավառ {պիտ} ՚ մնայ: Ժ. Ժ. ՌՈՒՍՍՈՅԻ ՅԻ

իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի {պիտակ} բան, ինչպէս այսօր դարձել են այն բոլոր

նէ այդ ժապաւէնից մի քանի գազ, ամենեւին {պիտակաբար}, միմիայն թշուառ գործաւորներին օգնելու

Մնում է տակաւին Սօսի մօր, այդ բանում, {պիտակաբար} հանդէս գալը: Եւ զարմանալի է, որ Վարդի

այրը ` Արշամը կամ Գեղամը մի երկու անգամ {պիտակաբար} երեւելուց յետոյ, իր պաշտօնը աւարտում է

նում է հաւի ձու ածած տեղում, բոլորովին {պիտակաբար}. եւ եթէ թուխս եկած խեղճ հաւը, իր անխո

ծ է այդ ոտանաւորը եւ ասւում է բոլորովին {պիտակաբար}, առանց որեւէ արարողութեան կամ խորհրդի

յքում թշվառ թագավորի, թշվառ եւ ոչ ոքին {պիտանացու} կյանքը փրկելու համար: Մեսսինա մտած

ռ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ, {պիտանացու} դատի առ հոգեւորականութիւն ", մինչեւ ա

ատուած ծրագրիդ կերակրի միշտ ի Շտեմարանէ {պիտանէ} գիտելեաց " Զմիւռնիոյ, երբեմն հրատարակե

արդյոք ռուսերեն լեզվով շերամաբուծության {պիտանի} ու կարգին ձեռնարկ: Սպասում եմ Անանիայի

յլն. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օրն էլ տան {պիտանի} բաները ճարելու աշխատելով, ահա այսօր առ

աւում եմ քո վերայ. դու կարող էիր աւելի {պիտանի} մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո ազգին, եթէ

նի մտանել այն խնդրի մէջ, թէ ի՛նչ չափով {պիտանի} էր այդ գործը ապսպարողին: Նորանից խնդրո

՝ բացի ծովագնացութենից ուրիշ ամեն բանի {պիտանի}, մի քանի հազար քաղցած ու մերկ զինուոր

ռ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ՝ {պիտանի} ՛ դատի առ հոգեւորականութիւն. եւ այսպէս

նված լինի նախորդ զարգացման լավագույն ու {պիտանի} տարրերի վրա, որ չի կարելի եւ չպետք է խ

, եւ նախախնամութեան ձեռնով պատրաստած մի {պիտանի} անօթ, օրինակ հաւատարմութեան, առաքինու

մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցին լաւ եւ {պիտանի} մարդոցը։ Եւ մանաւանդ վստա՛հ լինելով ամ

Այժմ ոչնչով չէ պարապում, եւ ոչինչ բանի {պիտանի} չէ. միմիայն սուտ-սուտ լուրերով լցնում

թեանը, եւ նոցա ամէնից շատ նզովեալը եւս {պիտանի} չէ Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: Նոքա մ

ու անհասկանալի էր հասարակ ժողովրդեան եւ {պիտանի} մասնաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ իս պաշտօ

ց առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց յաւէտ {պիտանի} էր բառարան ի Ռուսաց լեզուէ ի Հայ քան ըն

որ ապագային տուր եւ առութեան ժամանակիդ {պիտանի} լինի քեզ: - Կրկին աջահամ... Անէ՜. ո

օգնեն նորան, որ նա դառնայ ընկերութեան {պիտանի} անդամ։ Բայց իր մօրը նման չէ, կամ այնպ

բ հարիւր անգամ նախընտիր եւ հարիւր անգամ {պիտանի} լինել, քան թէ նորա մեռած մայրը։ Այսպէ

ազգի բարոյական տարրերը. նորի շինութեան {պիտանին} պիտի առնունք, իսկ փտածները, որ մինչեւ

ռումը չէ՞ ոչ միայն գեղեցկության, այլեւ {պիտանիության}, այն բանի, որ մի ժամանակ պաշտվել եւ ի

իտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով այլ {պիտառութեան}: Բարի ճանապա՛րհ: Եթէ կառավարութե

յունից հետո - Բելոկամեննուց [Մոսկվայից] {Պիտեր} [Պետերբուրգ]: Եղբայր սիրելիս, այդպիսի

րկին կերթաս Մակարիա եւ սեպտեմբերից առաջ {Պիտեր} չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բարեւիր այնտեղ բ

ա՞տ է։ Եթէ այսքան եւս չլինի, ասե՞ս որ {պիտեր} քաղցած մեռանել: Ինչ է իմ ստացածս եկեղե

րախը թանկ է տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով {պիտի} երթար ու զարարի ալ պիտի հանդիպեր, զերե

տին այդ կսկիծով պիտի երթար ու զարարի ալ {պիտի} հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ աժըննալու

ղացած լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտարի աչքովը {պիտի} ճանաչեմ. իմ սերս ահա՛ այսքան է, թեեւ

կեմ։ Մինչեւ այս հասակը այդտեղ էլ դորան {պիտի} կարդալու տայիք. նա այժմ վաճառական լինե

յան: 2 ամիս ու կես ժամանակով Սահակն ալ {պիտի} գա, միասին կգանք երեքս էլ աստուծով: Ա

պատասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս գիր {պիտի} գրեի, բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլ

ստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես նորան գիր {պիտի} գրեի, բայց կարծելով թե գիրս չի հասնիլ

թյունը այս է. առաջինը՝ որ այդ օրագիրը {պիտի} դուրս տա պ. Նազարյանցը, ամենայն ամիս

գիր տպելը քանի մի հնամոլ մարդերի ընդդեմ {պիտի} թվի, պատճառ, որ դոքա հին եւ մեռյալ լե

րակություն ինքը յուր խելքը գլուխը բերած {պիտի} մտածե յուր անցածը, ներկան եւ ապագան,

մտածե յուր անցածը, ներկան եւ ապագան, {պիտի} չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել յուր խ

ացի կերպով քաջությամբ գործ կատարելուց, {պիտի} չափե նույնպես վնասը, որ կարո՛ղ էր հասա

դարձյալ շկոլայի մեջ մի տարի եւս այդպես {պիտի} լինի, տարեկան վարձ ստանում է 180 մանեթ

Ես հույս ունեմ, որ մեր բարեկամությունը {պիտի} մինչեւ գերեզման գնա, եւ ես իմ այս գրչո

, ինչպես խոստանում է նախարարությունը, {պիտի} կարգադրություն լինի, եւ այս է պատճառն

յդ գիրքը պետք է երեւի հայոց ազգի մեջ եւ {պիտի} մի օրինավոր ընթերցանության գիրք դառնա՝

ւ դորա տպագրությանը, այդ աշխատությունը {պիտի} մնար ո՞վ գիտե որքան տարի եւ իմ այնքան տ

ի եւ իմ այնքան տարվա ջանքս եւ տառապանքս {պիտի} զուր անցաներ, ուրեմն ընդունիր իմ անկեղ

եկամ, Ձեր նամակը, որի զորությունով {պիտի} ստացվեր Կամենշիքյանից 650 մանեթ, ստացա

անելուց, որով իմ տարեվոր աշխատությունը {պիտի} կենդանանա ազգի համար, հավաստի եմ նույն

աների վերա հետեւյալ համարներից մինի մեջ {պիտի} խոսենք եւ տանք արժանի հարգը: Մինչեւ

ական հնա՞րը, այդ չունինք մեք, եւ ազգը {պիտի} օգնել եւ այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխ

բայրական անխարդախ սերը նույն է եւ նույն {պիտի} մնա, չնայելով որ երբեմն նամակներս ուշա

մեր թշնամիների աղբաթը եւ այսուհետեւ եւս {պիտի} խառնվի: Ճշմարտության թշնամիների հույսը

ոց տարի ավելանա, ուրեմն պակասածը միայն {պիտի} լինի Ղրիմում եւ Նախիջեւանում, բայց հու

տատությունը չկա. ձայն կա, որ Լանսկոյն {պիտի} փոխվի եւ նորա տեղը, ասում են, որ պիտի

պիտի փոխվի եւ նորա տեղը, ասում են, որ {պիտի} կարգվի Ռոստովցովը: Վարժապետի գործի

գրել չէ կարելի եւ այլն: Հոկտեմբերին {պիտի} ստորագրություն բանանք գալոց 1859 թվակ.

վեր եմ առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես {պիտի} պատերազմեմ ստության եւ խավարի հետ եւ,

ան թույլ տան մեզ շրջապատած հանգամանքը, {պիտի} խորտակեմ դավաճան վիշապի գլուխը: Իմ մին

է պիտո դադարի, մեք ազգի ընտրյալ որդիքս {պիտի} ձեռք ձեռքի տանք միմյանց եւ շարունակենք

ւյսն է, որ օրագիրը խափանվի, բայց դուք {պիտի} պաշտպանեք մեզ ազգի եւ ճշմարտության համա

ա մնալով, որ առանց տոմսակի եւս օրագիրը {պիտի} հասաներ մի այդպիսի պարոնի: Ավելորդ

յսպիսի բաներ: Այժմ նոքա ամեն ջանք գործ {պիտի} դնեն, որ մենք ստորագրող չգտնելով, ընկ

ւմ ենք եւ բավական մխիթարական: Դո՛ւք {պիտի} պահպանեք մեր ծրագիրը, նա եւ Ձերն է, ո

ը, նա եւ Ձերն է, որովհետեւ ազգինն է, {պիտի} ամեն ջանք եւ աշխատություն գործ դնեք, ո

շմարտավարոզ եւ ճշմարտասեր ընկերության, {պիտի} Ձեր վերա առնուք օրագրի մասին աշխատելու

մասին աշխատելու ծանրությունը: Ի՞նչ {պիտի} ասենք, ազգը դժվար է հասկանում առաջին ա

ենք ծածկել, ասում ենք հազիվ տալ, բայց {պիտի} իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չե

սումը բարձրացավ մինչեւ 150: " Մեղուն " {պիտի} վախճանի: Պետերբուրգից մի քանի մարդիկ,

ւթյանը, բայց ինչպես տեսանում եմ, այժմ {պիտի} մի մարդուց առնուլ եւ տալ նորան, պատճառ

վին. մարդը ասում է, որ 106 մանեթ դահա {պիտի} հասանի նորան. տակի գրերը հոգացի, միամ

զգի մեջ մինչեւ այժմ եւս խավարը եւ սուտը {պիտի} հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության վերա:

ն կարող է հասկացնել [..... ] ինչպես {պիտի} որոշեմ իմ ապագան, որ հ[ուսալով] աստուծ

այսքան անկամ լռությանս պատճառով, բայց {պիտի} ներողամիտ լինես, եթե իմանաս իմ ողորմել

ից բերած՝ տվել էի " Հյուսիսափայլին ", {պիտի} տպվի հոկտեմբերի տետրակի մեջ եւ այնուհետ

յնուհետեւ բարյավ մնա հայոց ազգը: Գրիչս {պիտի} կոտրեմ եւ ձգեմ. մյուս անգամ հայոց ազգի

մ հայոց ազգի անուն տված ժամանակները եւս {պիտի} սիրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա եղբայ

ւն տալ. իմ ամեն բանը այսպես պատերազմով {պիտի} լինի, բայց երեւակայիր քեզ, եթե այս վի

վերա գրել: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " {պիտի} ստորագրվիմ եւ Պետերբուրգից պիտի ուղարկե

այլին " պիտի ստորագրվիմ եւ Պետերբուրգից {պիտի} ուղարկեմ պ. Նազարյանցին 9-50 կոպեկ:

անչափ շնորհակալ եմ եւ հավատում եմ, որ {պիտի} ցավեիք, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկան

եւ Ձեզ, որ առաջարկում եք, եւ մեզ, որ {պիտի} ընդունենք այդ առաջարկությունը: Ձեր դրո

ու կես կամ lիսուն օր միմիայն ծովի վերա {պիտի} ճանապարհ կատարել: Մեք որքան կարողացանք

գիտենք, որ 55 աստիճան երկայնությունից {պիտի} հետ գնանք դեպ արեւմուտք մինչեւ 40 աստիճ

նակ հյուսիսային լայնության 47 աստիճանից {պիտի} ցած իջանենք դեպի հասարակածը մինչեւ տասն

սիսային լայնության 15 աստիճան գիծերով, {պիտի} հառաջ խաղանք դեպի արեւելք մինչեւ 105 աս

նահեռավոր Ցեյլոն կղզին, որից անցանելով {պիտի} գնանք դեպի վեր՝ հյուսիս, Գանգես գետի

լ եւ տալիս են անդադար, որպիսի վտանգներ {պիտի} աչքի տակ առնու ճանապարհորդը: Ուր թողու

ղ պարոնները, որպես քաղաքի երեսփոխանք, {պիտի} երեւին թե Հնդկաստանի հայոց լուսավոր հաս

րակության եւ թե անգլիական մեծամեծների, {պիտի} գնան նոցա մոտ եւ նորանց պիտի ընդունեն յ

ամեծների, պիտի գնան նոցա մոտ եւ նորանց {պիտի} ընդունեն յուրյանց մոտ եւ այսպես անդադար

ով պահպանվում է, եւ գնացողները իսկույն {պիտի} ստանան կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը,

արծաթը կամ անշարժ կայքերը, իսկ թե բանը {պիտի} ընկնի դատաստանի, այն ժամանակ, ով գիտե

ղքը հարկադրվին այնտեղ երկար մնալ, ի՛նչ {պիտի} ստանան քաղաքից յուրյանց կառավարության հ

խքի վերա եւս: § 3. Ձեզ քաջ հայտնի {պիտի} լինի, որ Մասեհ Բաբաջանի թողած կայքը վա

ճառելի բան չէ, այլ միայն նորա եկամուտը {պիտի} ստացվի կտակի զորությամբ: Մեզ մինչեւ այ

յն ժամանակ եւս քաղաքի իսկույն ստանալիքը {պիտի} լինի տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակնե

նշարժ կայքերով, որոնց տարեկան եկամուտը {պիտի} սեփականվեին քաղաքին: Այժմ խնդիր է,

հարյուրին տասն պրոցենտ, ո՛ր հարյուրից {պիտի} ստանան: Բոլոր կայքերի արժողության եւ ա

ե միմիայն այն հարյուրներից, որ արծաթով {պիտի} հասուցանեին քաղաքին, եւ որը, ինչպես ա

ւմարը ստանալը եւ այլ այսպիսի բաներ, որ {պիտի} բացահայտ կացուցանեին խնդիրը եւ գնացողնե

ագրով, որ մի հավատարիմ հաշվատնի ձեռքով {պիտի} քաշվեր Լոնդոնի մի երեւելի սեղանավորի վե

ստացած 800 ֆունտ ստերլինգի կեսից, որով {պիտի} հետ գայինք, կսկսենք երկուքս ամենայն ամ

. Բացի երեսփոխանական թղթից, որ քաղաքը {պիտի} տա մեզ, այս մեր բոլոր պայմանները պիտի

պիտի տա մեզ, այս մեր բոլոր պայմանները {պիտի} գրվին եւ հաստատվին օրինավոր դաշնագրով,

ացավ եւ հափշտակեց: Մինի առավելությունը {պիտի} հիմնվի մյուսների աղքատության վերա. ազն

. Ֆեռգուլայի եւ նորա նմանների անունները {պիտի} նույն տեղը գտանին, ինչ որ մեր պատմությ

րությունը, տեսանելով, որ հառաջընթացքը {պիտի} ոտք կոխեն մինչեւ Վատիկանի դուռը: Բայց

եղեցու վերանորոգությամբ, որ այսուհետեւ {պիտի} դուրս գար պապի իրավասության տակից, հոգ

րանից երեք օր առաջ ասում էր, թե շուտով {պիտի} ազատվին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, ե

թեանց Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, ուրեմն եւ {պիտի} հետեւեցուցանել զի թէ նա գրել տայ յօգուտ

ցը կսրբագրե այն չնչին թերությունքը, որ {պիտի} լինին քո գրվածքում: Ես հաջողությամբ

օք առաւել իցէ քան զծախս, զոր անհրաժեշտ {պիտի} առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ զայսմ

նի բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք {պիտի} գործ դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձե

եմ ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, դու {պիտի} հասկանաս գոնե, այն, որ վշտալի տեղեկու

ձ համար չի հրաժարվի դրանից: Սերմերը {պիտի} լինեն Նախիջեւանում մարտի սկզբին: Պետք

, որ ինքը հասարակությունն անմիջականորեն {պիտի} տնօրինի այն իր ընտրած մարդկանց ձեռքով ե

grido " ասում է ինձ, որ ես շուտով նրան {պիտի} գրկեմ եւ եթե այդ չմնա սոսկ ցնորք, այլ

նալու, ավելին գրելու տեղ էլ չկա, եւ, {պիտի} խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում

ա դիմում է արված կամ թե՝ ով որ դիմումը {պիտի} գրեր՝ հրաժարվել է եւ ես պիտի գրեմ՝ ըս

ր դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ ես {պիտի} գրեմ՝ ըստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որ

ասել, որ նրանից այլեւս չեմ վախենում: {Պիտի} խոստովանիմ, որ ես վախենում էի թե Bronc

ա հենց 11-ի թվակիր նամակդ: Միայն՝ քեզ {պիտի} ասեմ, որ դու բոլորովին այն չես ուղարկե

չ չգիտեմ, բայց առաջին հնարավոր դեպքում {պիտի} զբաղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թ

0-րդ եւ հաջորդ դարերի մանուկը հավանորեն {պիտի} ժպտա Բերցելիուսի, Լավուազեի, Լիբիխի ե

ից ես կհասնեմ այն կետին, ուր եւ խարիսխ {պիտի} ձգեմ, որովհետեւ այս դեպքում ինձ հարկավ

ս գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն էլ {պիտի} ասել, որ քերականության վերլուծական մաս

ը հակառակ դեպքում ավելի կամ պակաս չափով {պիտի} տուժեր: Բայց ես արդեն ասացի, որ այդ վ

ի տեքստի սրբագրությունը: Եթե նա այդպես {պիտի} տպագրի, ապա երբեք վերջ չի ունենա. պետ

տաքնալ ցուրտին մեծ եղածեն, նայինք երբ {պիտի} վերջանա: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅ

ւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա {պիտի} սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնա

որ, գործ դնելով վաճառականութեան մէջ, {պիտի} անպատճառ շահուէր այսքան գումար - աւելի

, ո՛վ է վախենում քեզանից, ես դեռ երազս {պիտի} պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասում...

նակիչներին, որ օտարազգի են եւ որ գնողք {պիտի} լինէին այդ արհեստաւորների աշխատութեններ

որանից, որ Նախիջեւանի այդ ընտիր որդիքը {պիտի} մի բարոյական պատերազմ կատարէին խաւարի,

սկ գլխաւորը բանական կեանքը, որով միայն {պիտի} զանազանուէր նա բուսականներից եւ շնչական

անց անունները հազիւհազ գրել ուսանելով, {պիտի} գան ու գնան աշխարհից, քանի որ եւրոպակա

յն կիսամեռ ընկած, իւր խաւար շրջակայքից {պիտի} նայի այդ լուսաւոր եւ առատ սեղանին՝ առա

աջ գնալու համար, ուրեմն, անտարակոյս, {պիտի} յետ գնայ, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մե

ւրեմն, անտարակոյս, պիտի յետ գնայ, եւ {պիտի} չքանան այնուհետեւ մեր բարի բարի յոյսերը

տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛նէ {պիտի} բարւոքէր ներկան գալոց ժամանակները ապահո

հոգաբարձութիւն այդ բանի համար: Ինչո՛ւ {պիտի} հրաժարուին երեւելի հարուստները յիսուն մ

գնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ {պիտի} ներս բերէ ազգային գանձարանը ուսումնարան

երի լուսաւորութեան մասին անհոգութենից, {պիտի} գերեզման իջուցանեն ինձ: Թո՛ղ այսօր լին

Նախախնամութիւն, եթէ, արդարեւ, այսպէս {պիտի} խօսի Յիշատակարանիս կարդացող Հայը, ինչո

, որովհետեւ ափսոսում եմ ժամանակիս, որ {պիտի} կորուսանէի, ափսոսում եմ ընթերցողներիս

երցողներիս ուշադրութիւնը, որ զուր տեղը {պիտի} լարէին: Մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրների մ

ասկանալու եւ առանց իւր օգուտը ճանաչելու {պիտի} բամբասէ մի մարդ, որ ազգի համար ճշմարտո

ւնը ուրախութիւն էր ցօղում երկնքից: {Պիտի} իմանալ, որ իմ կեանքը մի հիւսիսային գիւ

յ մատենագրութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝ {պիտի} ասել, որ Պ. Իսահակեանցը փախչում է իմ

մութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ թէ առանձին {պիտի} գրէ ": Ինչպէ՛ս է, սիրելի՛ ընթերցող,

տալ այդ համալսարանը, իմացած եղէք, որ {պիտի} կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, թէ ա

նակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ ": Ի՛նչ {պիտի} գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան

լու մտքից, որովհետեւ կնքահայր ասացեալը {պիտի} լաւ իմանայ եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Ս

հբէգ. շատ ցաւերիդ վերայ մի մեծ ցաւ եւս {պիտի} յաւելանայ: Ս. Խ. Շահբէգ:

թութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորանից, {պիտի} ասել, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. Բէգզ

երը ամենայն տասներկու տարու մէջ միանգամ {պիտի} կրկնուին, այնպէս չէ՞: - Ինչպէ՞ս:

լի՛ ընթերցող, մտածել Նոր տարու վերայ: {Պիտի} ասես՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ, Նոր տարի

ի սուտ եւ երեխայական ուրախութիւն, որով {պիտի} ուրախանայինք, մեզ շատ վնասակար կարող է

իթողի: Առաջին մարդու անունը, որին {պիտի} պատահէք Յիշատակարանիս մէջ, Բէգզադէն է

մի ծայրացեալ երջանկութիւն: Այսքան {պիտի} իմանալ, որ հօրեղբայրս ինձ ոչինչ չէ ասե

է... Բայց, մտածելով, թէ իւր պատճառով {պիտի} մեռանին անբաղդ բանտարկուածքը, յօժարում

էգզադէի ազգաբանութիւնը: - Ո՛րտեղից {պիտի} իմանամ: - Լսի՛ր ուրեմն, Բէգզադէի

պակասութիւնը եւ չքաւորութիւնը: Այս եւս {պիտի} ասել, որ եղերերգական խաղարկութիւնը կատ

գին անդամ եղողը ազգի կենդանութեան համար {պիտի} գործէ, ինչպէս մարմնոյ անդամք։ Միայն ա

սնունդ, վասն այսորիկ եւ գուբղաների մէջ {պիտի} մեռանին: Թէ որ այս փաստով չի արդարանան

այս փաստով չի արդարանան, ինչպէս որ չի {պիտի} արդարանան, այն ժամանակը պիտի ասենք, ո

պէս որ չի պիտի արդարանան, այն ժամանակը {պիտի} ասենք, որ վիճակները եղած հոգեւորականք

նութեան պարկը յուսներիս ձգած Հայաստանէն {պիտի} փախչենք։ Այս խօսքերը չեմ ասեր՝ հոգեւո

մինչեւ որ ազգերնուս աչքը բացուի, եւ ես {պիտի} ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ ազգային հանգամանա

մ տուել նորան չտպուելու պատճառի մասին: {Պիտի} իմանալ, որ ես " Հիւսիսափայլի " հրատարա

ս պատասխանատու եմ այն բաների մասին, որ {պիտի} ընկնէին Յիշատակարանիս մէջ: Իսկ Յիշատակ

յարակցութիւնը, այնուհետեւ այդ արարածը {պիտի} խաղալիկ լինի շրջապատող բնութեան ձեռքում

, այդ կորած ու գտանուած արծաթի հաշուից {պիտի} բաժանորդ դրուէի " Մասեաց աղաւնուն ", "

կի տալու լինէր մեզ: - Ուրեմն, ինձ {պիտի} տանէ՞ք... - Դէպուղիղ Շամիլի մօտ,

քարը, թո՛ղ վնասէ. ո՞չ ապաքէն միանգամ {պիտի} մեռանիմ, գոնէ մինչդեռ ժամանակ ունիմ ձե

փոքր լաւ կարծիք ունէին ձեր գլխի վերայ, {պիտի} այժմ հասկանան ձեր անխելութիւնը՝ նայելո

ել իւր նամակը: Բայց գիտեմ, որ դու {պիտի} բարկանաս, եթէ չգրեմ, որովհետեւ կատարե

դու, մեր հոգաբարձութեան տակ լինելով, {պիտի} լսես մեզ ": " Չկամիմ լսել, եւ ո՛վ դրե

, եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ, դուք, որ {պիտի} օրինակ լինէիք ձեր ազգին, քարոզում էք բ

արոզած չլինէիք անբարոյականութիւն, դուք {պիտի} հաշտուէիք նախ եւ յառաջ, որ ազգը եւս բա

ւել սիրելի էր խաւարը: Հաշտուելով մեք՝ {պիտի} վերջանար այդ քարոզութիւնը, պիտի խաւարը

մեք՝ պիտի վերջանար այդ քարոզութիւնը, {պիտի} խաւարը դարձեալ տարածէր իւր մառախլապատ ե

որ Ռուսաստանի մէջ, այդ օրագրի գործակալ {պիտի} անուանուի Պ. Նալբանդեանցը: Ի՛նչ լաւ կ

սկսանում էր ընկնել այն մեծ քնի մէջ, որ {պիտի} ընդհատուէր Սեբաստացի Մխիթարի ձեռքով: Մ

արցանէ, թէ Հայոց պատմութեան ո՞ր խնդիրը {պիտի} պարզէր այդ բուրգերի մակագիրը կամ ովի՛ն

եւ պատմութեան բաց մնացած երեսները, ուր {պիտի} գրուէին ազգի ընտանեկան կեանքը, թագաւոր

րագրող մարդը, բացի այս գիտութեններից, {պիտի} քաջ ուսած լինի բոլոր բնական գիտութիւնքը

աշխարհագրութիւն: Նա իւր նկատողութիւնքը {պիտի} արձանագրէ ծանրաչափը, ջերմաչափը եւ էլեկ

հեղինակին, հարկաւ, նորա աշխատութիւնը {պիտի} նմանէր մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող

, թէ ամենայն օդ, որ վառւում է, հարկաւ {պիտի} ծծումբ ունենայ իւր մէջ։ Ինքը՝ արգոյ հ

րդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը ( ի՞նչ տեղից {պիտի} իմանայ), թէ ծծումբը, վառուելու ժաման

վ չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից {պիտի} յառաջանար արեան թանձրութիւն, շնչառութե

սիրութեան արժանի մի խնդիր է այս, ուստի {պիտի} խնդրեմ եւրոպական իրաւաբաններից, որ տեղ

որ, կարդալով այս տողերը, անտարակոյս, {պիտի} յիշէ իւր վհատական եւ ողբալի դրութիւնը Ն

սոփայական մտածութեան առարկայ: Թէպէտ եւ {պիտի} արդարութեամբ խոստովանել, որ մի այսպիսի

ր դպրութեան մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք {պիտի} առաջնորդեն ազգին դէպի լուսաւորութիւն:

կան է, ե՛ւ յաւիտենական, նորա ատամները {պիտի} մաշեն մեզ ամեններիս... Միայն մի բան,

մարմինքը եւս կենդանանային, ապա ուրեմն {պիտի} տեսանէի անշուշտ, թէ ինչպէս անբաղդ Պոլո

ծառերին եւ հովերին բանալու իւր սիրտը: {Պիտի} տեսանէի, անշուշտ, թէ ինչպէս փոքր Տրիա

ւնքը՝ մասնակից լինելու կտակին, օրէնքը {պիտի} ստորասաբար պատասխանէ Հայերի օգտի համար

ոտանաւորը, բայց մի՞թէ հեղինակի նպատակը {պիտի} լինի հեշտ կերպով կատարել մի գործ, երբ

ւմ են կիսակատար եւ այլ տպարանում նորուց {պիտի} սկսանեն տպել: Այս անբնական գործողութեա

քիչ մը մօտենանք դատելու համար, մենք ալ {պիտի} կորսուինք, թո՛ղ որ հեղինակը, կա՛մ վախ

րեան համախոհը դատելու միտք ունենայինք, {պիտի} հարցնէինք իրեն: Նախ՝ մեր ընտանի խ

ւթիւննիս, Մխիթարեան համախոհաց իրաւունք {պիտի} տայ ափեղ ցփեղ Աստուածաբանութեանց թերթեր

որդ: Լսում ենք, թէ տասն եւ չորս հատոր {պիտի} լինի բոլոր հրատարակութիւնը: Որպէս

ոցա օգուտը կապուած չէ մի վնասի հետ, որ {պիտի} վերաբերուէր ֆրանսիական կառավարութեան:

իեռի գործը, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէջ {պիտի} տեսանէ մի կոյր նմանողական ձգտողութիւն.

ազգի մէջ. այդպիսի հեղինակը ոչ թէ միայն {պիտի} կուրծք մաշէ, աչքի լոյսը թափէ ազգին նոր

ազգին նոր գաղափարք տալու համար, այլեւ {պիտի} տանի այն սեւ սեւ բամբասանքներին, որ ան

մերկանդամ տեսանել ճշմարտութիւնը: Իզիսը {պիտի} քօղով ծածկուի միշտ եգիպտացու աչքից։ Այ

ցնելու համար: Չգիտենք, թէ մինչեւ ե՞րբ {պիտի} յարատեւէ Հայ-Ճիզուիթների ազդեցութիւնը մ

ռ օտար տների հետ գործ ունենալու ժամանակ {պիտի} նեղութիւն կրէին լեզուի կողմից: Այդ

կարելի էր երբեւիցէ յուսալ, ապա ուրեմն {պիտի} լինի այն ճշգրիտ եւ ստոյգ լուսաւորութեան

մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սիւն {Պիտի} գոռամ, պիտ՚ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜

մեր ուղղութիւնը, ըստ որում մեք ինքնին {պիտի} կասկածելի երեւէինք մեր աչքին: Ազգի

նքը եւ արդարացնել Բէգզադէի գործերը, որ {պիտի} նկարագրենք եւ որոնց համար ուրիշ յարմարա

տ տալ, պակաս մնացած 25 կոպէկը որտեղի՞ց {պիտի} դուրս գայ ": - Քո վարձից, - շուտո

ռնում եմ ես այդ բաները: - Ո՞րտեղից {պիտի} իմանամ: - Քեզ քաջ յայտնի է իմ գոր

կարողանալու չէ առնել այդ բաները, ուստի {պիտի} բորբոքուի նոցա մէջ անմիաբանութեան եւ գժ

անշուշտ, իւրաքանչիւր մանէթից 40 կոպէկ {պիտի} վնասուէր, տալիս է իւր սիրական գործակատ

կան: - Բայց այդ օտարքը ի՛նչպէս ապա {պիտի} ստանան իւրեանցը քո մարդ շինած գործակատա

ճանապարհը փրկութեան: Էջմիածնի մէջ {պիտի} հիմնուի՞ արդեօք մի օրինաւոր դպրոց, մին

ւր չունինք: Թիֆլիսի հոգեւոր դպրոցը {պիտի} բարեկարգուի՞ արդեօք, նոյնպէս չգիտենք:

մտանում նորա տուն մի աբեղայ: Յառաջուց {պիտի} ծանօթաբանել, որ աբեղայ ասածդ միշտ վեր

սակաւութիւնը եւ թէ՛ աղքատութիւնը պատիժ {պիտի} համարուէր քահանային: Խեղճ քահանայ

վուրդը: Հասարակ ժողովրդի երջանկութիւնը {պիտի} երեւի նորա ընտանեկան եւ տնտեսական ապահո

: Ազգային շինութիւնը բնական կերպով {պիտի} յառաջանայ ցածից՝ հիմքից. այդ հիմքը է

ծ էին բուն ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ {պիտի} լսուէր հայկական խօսքը, ուր Հայոց բառեր

ուէր հայկական խօսքը, ուր Հայոց բառերով {պիտի} ներս մտանէին ազգի զաւակների մէջ զանազան

ր լեզուներ խօսեցնելով ազգի զաւակներին, {պիտի} վարժեցնէին նորանց այդ լեզուների մէջ։ Ա

ն մէջ: Սուտ է այն լուսաւորութիւնը, որ {պիտի} լինի օտար լեզուով. սորա վկայող դառն փո

ւրացող է ազգութեան: Դպրոցի օգուտը {պիտի} հետեւի նորա ուղղութենից. առանց խղճի եւ

տալ ազգի զաւակներին. սոքա հարկ եւ հարկ {պիտի} դիմեն օտարի դպրոցը եւ այնտեղ ուսանին:

յն ընտանեկան պարտականութիւնը, որ ծնողք {պիտի} կատարեն իւրեանց ազգի օգտի համար, եւ որ

ք կորուսել են իւրեանց խորհուրդը: Մայրը {պիտի} ուսուցանէ իւր զաւակներին ազգային լեզուն

է իւր զաւակներին ազգային լեզուն, մայրը {պիտի} տնկէ տղայական սրտերի մէջ ազգութեան սերմ

ի պարտականութիւնը. դուք ձեր աղջիկներից {պիտի} նոր մայրեր պատրաստէք գալոց սերունդի համ

: Նոցա ձեռքով եւ նոցա արժանաւորութեամբ {պիտի} փառաւորուին եւ անմահանան ձեր անունները

րը. սորա հակառակ, նոցա անարժանութեամբ {պիտի} մեռանին եւ ոչնչանան: Երանի՜ թէ լսե

ին իմ այս արտասուախառն խօսքերը, որքա՜ն {պիտի} մխիթարուէի ես. յոյսիս արեւը մի գրկաչափ

ուէի ես. յոյսիս արեւը մի գրկաչափ աւելի {պիտի} բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վե

այս պատճառների հիման վերայ առաջին փոյթը {պիտի} լինի նախ եւ յառաջ կենդանացնել մայրենի լ

բանը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր {պիտի} երեւէր երկրիս վերայ եղած Հայերի ստոյգ թ

ոյթներին յարմարել իւրեանց գաղափարը, որ {պիտի} ծառայէր ժողովրդին որպէս աղբիւր նիւթական

կնողը սարից սար եւ քարից քար, թէ ինչ է {պիտի} օգնէ այս խնդրի լուծմանը, ո՛ր ուսումնակ

իշտ ընդունելի եղած են, ընդունելի են եւ {պիտի} լինեն հոգեւոր դասուն: Կարծեմ, որ այժմ

յսինքն՝ 3-4 միլիոն, մինչ մեր կարծիքով {պիտի} լինի 4-5 կամ հինգ միլիոնից փոքր պակաս:

ինս, շատ հասկանալի լինելով, զուր տեղը {պիտի} ժամանակ կորուսած լինէի։ Այլ հարկաւոր ե

քրէր այն տեղերը, ուր կարծիք կային, թէ {պիտի} լինին հեթանոս Հայերի մեռածների մնացորդք

ի բան է, եթէ ընկերութիւնը կազմուի, նա {պիտի} ունենայ մի կանոն, որով պիտի առաջնորդու

զմուի, նա պիտի ունենայ մի կանոն, որով {պիտի} առաջնորդուի իւր բոլոր գործողութեան մէջ

ն պարգեւը եւ հաճութիւնը, եթէ մի մասնով {պիտի} վերաբերուին ճարտարագէտ վիմագրողին, միւ

Պ. Չերքեզեանցին յարգութիւն ցոյց տուած {պիտի} լինէինք՝ պատասխանելով նորա գրուածին։

զ, նախատինք համարում ենք ներկայումս եւ {պիտի} համարենք ապագայում, ըստ որում, չենք կ

տէինք, որ դարաւոր տգիտութիւնը պատերազմ {պիտի} յայտնէ գիտութեանը, որին լինելով մի լոկ

նի գրուածի պատճառով, այլապէս դէպի չարը {պիտի} գործ դրած լինէինք ընթերցող հասարակութեա

ւթեան վերաբերութեամբ այսպէս է, թէ ազգը {պիտի} իւր գոյութիւնը պահպանէ իւր եկեղեցու միջ

ըստ որում, դորա բարոյական ազդեցութիւնը {պիտի} վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց ազգի ներկայ

երոստրատեան պարծանքը ուխտադրուժների մեք {պիտի} կտակենք մեր զաւակներին: Պ. Խուդաբ

է այդպէս լինէր, ապա նորա աշխատութիւնքը {պիտի} լինէին Հայերէն եւ հարկաւորապէս այլ կերպ

ի փոքր ազատ շունչ առնուլ: Իհարկէ, {պիտի} հարցանես, թէ այս ինչ մարդ է, որ բոլոր

մեր մտերմութեան, ինչ եմ ասում ես, մեք {պիտի} աւելի լինենք, քան թէ մտերիմ, ըստ որու

պատճառով. քա՛վ լիցի, ես մի անհամ մարդ {պիտի} լինէի, որ սեպհական ինձ վերաբերեալ բանի

հերքելով նորա բոլոր սխալական գաղափարը, {պիտի} հարկադրուէինք մի նոր գիրք գրել՝ երկու

կարդացողը, եթէ օրինաւոր կարդացել էր, {պիտի} անշուշտ տեսանէր, որ Հայերը տիրապէս կռա

հաստատութեան համար մինչեւ տակը խմելով, {պիտի} ՞ համարուին իւրեանց օգուտը, անձնական իր

ցաւէին իւրեանց բաժանուելու վերայ: Եթէ {պիտի} ցաւէին, նշանակում է հոգով եւ սրտով ընդ

ն պատճառ են լինում, քանի որ Հայոց տառը {պիտի} կարդացուի: Անյայտ չէ Հայերից, որ

որ Պ. Խուդաբաշեւի սրտի մեծ ցաւի համար {պիտի} մինչեւ վերջը պաշտուին, պարոնը ճանաչում

ենք " Հիւսիսափայլից ", եւ Յիշատակարանը {պիտի} երեւի նորա մէջ: Բացակայութեան ժամանակ

չափ պարապում են ազգային բաներով եւ միշտ {պիտի} պարապին այն չափով, ինչ չափով կարող է մ

ատ հեշտ է, բայց ամենայն պահանջողութիւն {պիտի} լինի բանական դատողութեամբ: Աւելորդ

յայտնի է արդէն. նա մինչեւ վերջը հաստատ {պիտի} մնայ իւր ուղղութեան մէջ՝ պարտական չհամ

Ազգի էական օգուտներին զոհել ենք եւ {պիտի} զոհենք ամենայն բան։ Պատասխանելու չենք

մեր ներկայ վիճակին՝ մեր մխիթարութիւնը {պիտի} որոնենք անդադար գործականութեան մէջ. շա

, թէ պատրիարքական գաւազանը երրորդ անգամ {պիտի} յանձնուի Ամենապատիւ Յակոբոս սրբազան Արք

ն եւ ձեր վերայ է միակ յոյսը: Ինչ չափով {պիտի} արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան եւ չափ

արացնէք այդ յոյսը, դորա վկան եւ չափողը {պիտի} լինի ձեր գործը: Մի՛ մոռնաք, որ ձ

գործը: Մի՛ մոռնաք, որ ձեր ապագան {պիտի} դատաստան կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, ի

րերից բռնած, որչափ յառաջ, այնքան ծանր {պիտի} լինի այդ դատաստանը. աշխատեցէ՛ք պայծառ

կալ կարծիքները, որպէսզի աւելի չասենք, {պիտի} պատերազմին ձեզ հետ. այս բնական է, բայ

ն մարդը, որ զգում է իւր անձը կենդանի, {պիտի} յարի ձեզ, որովհետեւ կեանքի հոսանքը միա

րի մշակութիւնը ընկնի, այն ժամանակ ի՞նչ {պիտի} լինին անգլիական գործարանների եւ գործաւո

այս, կամ ստրկութիւնը վերնալով, յիրաւի {պիտի} ընկնին այդ մշակութիւնքը՞, ինչպէս կամին

ը պատասխանենք մեք: " Ազգ ասելով՝ {պիտի} իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա մի

եամբ, կարող է հաւաստի լինել, որ հազիւ {պիտի} կարողանայ մշակել, շինել, գործել եւ վա

ի, եթէ սա զլանայ գործ տալ նոցա, մշակը {պիտի} սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ գործէ

ւ ազնուական պարոնին. ընտրութիւն չկայ, {պիտի} հնազանդուիլ ճակատագրին: Այս պատճառով,

ւրդը դառնում է իւր բնակարանը եւ դարձեալ {պիտի} հարկ տայ ազնուականին այն հողի համար, ո

սաստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը. եւ {պիտի} գաղթէ նա, որ չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մ

լ պայմանով: Ձեզանից իւրաքանչիւր գնացող {պիտի} զէնք ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ դիպուա

իւր ձեռքում եւ հարկ դիպուածում պատերազմ {պիտի} մղէ, իմ հետ հաւասար, երկիրը աւազակի ձ

որ ինձ կամ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատին {պիտի} բաժին ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ դու

տօնութիւն կ'ունենաս այն հողի վերայ, որ {պիտի} ազատենք, - ընդհատում եմ ես նորա խօսքը:

լիքը վերաբերւում է դաշտային հողին, ուր {պիտի} ընթանայ երկրագործութիւնը: Պիտի իմանաս

ն, ուր պիտի ընթանայ երկրագործութիւնը: {Պիտի} իմանաս, որ գեղի եւ քաղաքի իւրաքանչիւր

քանչիւր անդամը, հաւասար չափով իրաւունք {պիտի} ունենայ մի որոշեալ քանակութիւն հողի մշա

մշակելու եւ գործելու: Եւ այս իրաւունքը {պիտի} տեւէ այնքան, որքան նա կամ նորա սերունդ

եւէ այնքան, որքան նա կամ նորա սերունդը {պիտի} բնակուի այն հողի վերայ: Իւրաքանչիւր քա

: Իւրաքանչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր գեղ, {պիտի} ունենայ իւր յատուկ հողը, որ պիտի սեպհա

գեղ, պիտի ունենայ իւր յատուկ հողը, որ {պիտի} սեպհական մնայ քաղաքի կամ գեղի հասարակու

դու ձեռք, ասել է, թէ բովանդակ գեղացիք {պիտի} վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու եւ

որը, որ ապրում է այսօր, չգիտէ թէ վաղը {պիտի} հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քանզի չ

նա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քանզի չգիտէ, թէ {պիտի} շարունակէ՞ գործարանը իւր գործը, որ եւ

չունի հող եւ երկիր, երբեք չյուսայ, որ {պիտի} հարստանայ. այդ անբնական մի բան է եւ դո

քնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ խօսքը, - {պիտի} իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի պէս գործ կ

է իմ ազատութիւնը յայտնեմ բացարձակապէս, {պիտի} զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իմ ընտանի

- Ուրեմն արդարութիւն չկայ: Եւ դուք {պիտի} համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարութիւն չկայ

ականութիւն չէ, նորա վերայ ապրում են եւ {պիտի} ապրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր: -

էր յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը {պիտի} գնայ նոյն ճանապարհը, որով գնում էր պատ

տ չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ {պիտի} բռնանայ իւր ընկերի վերայ: Եւ քանի որ տ

գործում էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, {պիտի} վարձու առնուր իւր պարոնից։ Ինչ ազատութ

մի, համարւում էր հարկ, իսկ այժմ նոյնը {պիտի} անուանուէր վճար: Բայց շինականին ի՛նչ մ

փոխութեան մէջ, քանի որ գործը նոյնն է: {Պիտի} ասեն, որ այդ տեսակ ազատութենից շինական

մխիթարական բան չկար շինականին։ Այո՛, {պիտի} ազատուէր պարոնից, բայց դորա փոխանակ պի

տի ազատուէր պարոնից, բայց դորա փոխանակ {պիտի} ընկնէր կառավարութեան աստիճանաւորների ձե

հ լինելու երկիւղից եւ յուսահատութենից, {պիտի} պատերազմի սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր

, թէ ստրուկները ազատ են եւ իւրեանց հողը {պիտի} ստանան հրովարտակի թուեալ օրից, երկու տ

ետոյ, իսկ մինչեւ այն երկու տարու վերջը {պիտի} մնան նոյն յարաբերութեան մէջ, դէպի իւրե

այս, ընդհանրական աղքատութիւնը երթալով {պիտի} զօրանայ եւ հասնի հսկայական աստիճանների

առաջացած արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, {պիտի} ներս բերէին դուրսից իւրեանց մէջ, որեւի

ի կարօտողների թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը {պիտի} դրամ ստանար դուրսից, այժմ ինքը պիտի տա

քը պիտի դրամ ստանար դուրսից, այժմ ինքը {պիտի} տայ: Այո՛, այն մարդը, որ թողեց երկրա

ոլորը, որ ինքեանք զօրութիւն չունենալով {պիտի} ուրիշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան են այ

եւ կարօտութիւն այն նիւթերի, որոնց հետ {պիտի} փոխուի դրամը. այստեղ կամքը կամ հաճոյքը

ը. դրամը կենդրոնացած է, եւ ժողովուրդը {պիտի} քարշէ նորան այդ կենդրոնից։ Ինչո՞վ, մի

Այսպիսի վիճակում, մինչ միլիոնաւոր հոգի {պիտի} ապրի իւր մեքենական աշխատութեան վարձով,

շահը եւ տարեկան ծախքի պակասորդը: Ի՛նչ {պիտի} լինի ուրեմն այս հնարների ուղղակի հետեւա

երի ուղղակի հետեւանքը: Այն, որ պարտքը {պիտի} կրկնապատկուի, այն, որ գաւառները եւս պ

ի կրկնապատկուի, այն, որ գաւառները եւս {պիտի} հասանեն Պօլսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ

ողանան հաց ճարել, աղքատութիւնը եւ սովը {պիտի} հարկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն եւ կ

, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ գէթ {պիտի} երեւի, որ իւր ողորմելի ստրուկներից աւե

ակոյս, եթէ ոչ այսօր, վաղը կամ միւս օր {պիտի} հանդիպի երես առ երես: Ի՛նչ հնար կ

իրը նոյնիսկ այնտեղ է, որ նա աղքատ է եւ {պիտի} առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մինչեւ

զրկուիլը, դժոխային աշխատութիւնը, որով {պիտի} շահի նա այն մի քանի յաւելեալ ղուրուշներ

ուն, վարատական եւ անմաքուր կեանքը, որ {պիտի} անցուցանէ նա զանազան իջեւաններում: Երե

անէ նա զանազան իջեւաններում: Երեկոյեան {պիտի} գայ վաստակեալ, ուժաթափ, շատ անգամ եւ

չէ իւր տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին {պիտի} հանդիպին երկու գերեզման եւ մի ամայի բնա

րութեան հետ, որ չգիտէ, թէ վաղը ինչո՞վ {պիտի} կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի դարմանէ իւր

վաղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս {պիտի} դարմանէ իւր ընտանիքը, ո՞ւր կը մնայ վեր

նքը, իւրեանց ընտանիքի ապագան, մեռածը՞ {պիտի} հոգայ: Նորա ընտանիքին սպասում է ն

ւթիւն: - Չենք ասում բոլորը, բայց {պիտի} որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ լինի,

վերայ լինելոց շինութիւնը: Ինչո՛վ {պիտի} նորոգենք այս հիմքը. լուսաւորութի՞ւն տա

գին բազմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով՝ {պիտի} մտածէ, թէ ի՞նչպէս սնանի կամ ի՞նչպէս սն

ւ քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան թէ {պիտի} գոյանայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց յետ

յանայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց յետոյ {պիտի} ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ իմաս

նալուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ {պիտի} քննէ եւ իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կեանք

ր անցածը, իւր ներկան եւ յառաջ, քան թէ {պիտի} մտածէ եւ հոգաբարձու լինի իւր ապագայի մա

նորա տարեկան ապրուստը, զիարդ եւ իցէ, {պիտի} կարողանար ապահովել: Նա չէ կարող աւելի

է նա յոյս ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը {պիտի} գնահատուի, եթէ նա տեսնէ իւր մշակութեան

պիտոյքներ չեն, եւ նորա մանր վաճառականը {պիտի} վաճառէ իւր ապրանքը հասարակ ժողովրդին:

ալ, որ ձեռագործի վաճառականը առողջ դրամ {պիտի} վճարէ Եւրոպայից ստացած ապրանքի փոխարէն

պայից ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ ինքը {պիտի} վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կ

րի, երկրագործութեան բերքերի վաճառականը {պիտի} գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վա

նը պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ {պիտի} վաճառէ Եւրոպացոց, ասել է թէ, փոխանակ

ացոց, ասել է թէ, փոխանակ տալու, ինքը {պիտի} ստանայ առողջ դրամը: Ձեռագործի վաճ

ոպայից, մինչ ինքեանք կրկին անգամ աւելի {պիտի} կարողանային վաճառել նորան, դրամ ուղարկ

թէ գործ չդնէ այս հնարը, հարկաւորապէս, {պիտի} շահով պարտք առնու եւ այնպէս վճարէ. չվճ

երը դադարեցնելու: Բայց այն տոկոսը, որ {պիտի} վճարէ իւր նոր պարտքի համար, կը տանի նո

ողութիւնը, ինչ որ անցաւ առաջին անգամ, {պիտի} կրկնուի, անշուշտ, որովհետեւ նոյն հանգ

մնայ անշարժ եւ անդամալուծեալ: Այն օրից {պիտի} թուենք ազգային նորոգութեան դարագլուխը,

կան զօրութիւն է, քանզի ապրանքի փոխարէն {պիտի} ստանայ զուտ արծաթ: - Մի՛թէ այս վա

այլ խնդիր է մտնել՝ հաստատ գիտելով, որ {պիտի} խեղդուի ": Հայոց ազգը, քանի որ չ

ի, երկրի բերքերը դուրս տալով, իւր մէջ {պիտի} դարձնէ դրամի շրջանառութիւնը: Եւ մ

ւխ թէ ուշ, թէեւ սոսկալի փոթորիկներով, {պիտի} լուծուի: Ոչինչ բռնութիւն, ոչինչ պահպա

նդիրը լուծուելուց յետոյ եւրոպական մարդը {պիտի} իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, երբ այն պառա

յետոյ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա: {Պիտի} գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկա

սիա: Պիտի գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան {պիտի} մանկանայ, եւ ասիական ազգերը այն վայրկե

կանայ, եւ ասիական ազգերը այն վայրկենից {պիտի} սկսանին իւրեանց պատմութիւնը, եթէ ընդու

ն ընդունել որպէս իրողութիւն. նա ակամայ {պիտի} յօժարի ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց

Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւնը {պիտի} խոստովանի միայն այն ժամանակ, երբ ստուգ

հով տեղ դնում է իւր ունեցածը: Եւ ինչի՞ {պիտի} վախենայ, քանի որ կառավարութիւնը երաշխա

- Ուրեմն, կառավարութիւն ասելով, {պիտի} իմանալ որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ ն

ով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ {պիտի} լինի Լեհացի, քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի

ջ, ուրեմն նոյն կշիռը եւ նոյն իրաւունքը {պիտի} լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած ազգերի

եւ մեր իսկ սիրելի բարեկամների մէջ, որ {պիտի} ասեն՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հողը,

, որ կամէր պարապիլ որեւիցէ արուեստի, չ'{պիտի} ուղղակի գործէ այն, ուր հասած էր արուես

յէլեան ազգին խոստանում էր մի երկիր, որ {պիտի} բղխէր կաթն եւ մեղր, մեր քարոզութիւնը ա

ւ աղքատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը {պիտի} թագաւորէ բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, չնայելով

ր մի ընտանիքի, բայց վաղը քո ստացուածքը {պիտի} բաժնուին քո զաւակների մէջ, որոնց իւրաք

ւակների մէջ, որոնց իւրաքանչիւրին բաժին {պիտի} հասնի քո ունեցածի կէսը, կամ քառորդը,

րաքանչիւր մասերի տէրերը առանձին առանձին {պիտի} կազմեն քո նման գերդաստան: Իւր կարգով,

Իւր կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը {պիտի} բաժնուին նոցա զաւակների մէջ, որ ասել է

է, թէ քո թոռներին, քո ունեցածից հազիւ {պիտի} հասնի հարիւրին 5-6 տասանորդ: Իսկ թոռնե

տասանորդ: Իսկ թոռներիդ որդիքը դարձեալ {պիտի} մտանեն այն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որ

յն բարձրութեան մէջ: Կանուխ, թէ ուշ նա {պիտի} դառնայ դարձեալ դէպի այն ընկերութիւնը,

ւթեամբ: Իմ որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ {պիտի} սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան թէ ես.

ս ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւրը {պիտի} ստանայ իմ կայքի կէսը, կամ քառորդը, կա

րող զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի ներս {պիտի} գրաւէր դուրսի հարստութիւնը, այնտեղ մի

եւ այն ժամանակ քո հարստութիւնը անպատճառ {պիտի} նուազի: - Ինչպէ՛ս, - բացականչում

ելի մի հարիւր ստանայ, մեզնից միւս մինը {պիտի} տուժէ այդ հարիւրը: Եւ այս հարիւր ոսկին

ել էր նոցա հայրը, այն ժամանակ բիւրաւոր {պիտի} լինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է այս,

ւ նոյն ճանապարհի վերայ եւ նա իւր կարգով {պիտի} հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթին: Եւ եթ

արդը այս բոլորը քննելու ժամանակ անշուշտ {պիտի} լեղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան սիրել

աշուի է քո յոյսը, թէ քո որդիքը նոյնպէս {պիտի} տիրանան այն կարողութեան, որին յաջողել

ը հետ դարձնէ դէպի իւր անցած ճանապարհը, {պիտի} տեսանէ նո՜յնպիսի աւերակներ, նո՜յնպիսի

որ մեք չենք ընդունում: Մեք նորա առջեւ {պիտի} դնենք գործ, նա մեր առջեւ պիտի դնէ հրամ

րա առջեւ պիտի դնենք գործ, նա մեր առջեւ {պիտի} դնէ հրաման: Գործը ցոյց տալով՝ պիտի խօ

եւ պիտի դնէ հրաման: Գործը ցոյց տալով՝ {պիտի} խօսինք համոզման անունով, նա, հրամանը

ան անունով, նա, հրամանը մէջ բերելով, {պիտի} պահանջէ հնազանդութիւն: Հնազանդութ

ան է, որովհետեւ եթէ օրէնքը չարգելուր, {պիտի} գործէր: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, ո

վ, որ եթէ գործէր, իւր նման մի ուրիշին {պիտի} զրկանք, վիշտ կամ մահ պատճառէր, այլ որ

ը վտանգելու չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը {պիտի} վտանգէր: Այստեղ բարոյականութիւն չկայ,

ն պատճառով, որ հաւատում է, թէ փոխարէն {պիտի} ստանայ... Մեք չենք ընդունում նորան որպ

ն, որովհետեւ եթէ չհաւատար, թէ փոխարէն {պիտի} ստանայ, չ'պիտի գործէր: Մարդը ուխտում

է չհաւատար, թէ փոխարէն պիտի ստանայ, չ'{պիտի} գործէր: Մարդը ուխտում է, եթէ ես այսին

չհասնի, չպիտի գործէ: Այս առեւտուր է. {պիտի} տայ ստանալու ակնկալութեամբ, բարի պիտի

պիտի տայ ստանալու ակնկալութեամբ, բարի {պիտի} գործէ ստանալուց յետոյ: Եւ այս բոլորը,

իւնը մարդ չէ. ապա թէ ոչ, ի՛նչ փոխարէն {պիտի} տայինք արեւին, որ մեզ լուսաւորէր:

արատեւել տալու համար: Դորա փոխանակ դու {պիտի} զգաս, որ ես եմ քո ազատիչը... Թշո

առաջադիմութեան տարեգիրը ոսկեղէն տառերով {պիտի} աւանդէ գալոց սերունդին թատրոնի սկզբնապա

քը, շատ դժուարութենների տանելուց յետոյ {պիտի} պատերազմէին եւ մի հինցած նախապաշարմունք

այց թատրոնից դուրս գնալու ժամանակ, երբ {պիտի} մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մո

ոտք կոխողը գրեթէ հասարակաց անարգութեան {պիտի} հանդիպի: Եւ միթէ պակա՞ս քաջութիւն հարկ

, հասարակաց սխալ կարծիքը արհամարհելով, {պիտի} կարողանային ցոյց տալ իւրեանց մէջ այս բա

ւհին, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը {պիտի} որ յառաջ դիմ են, պիտի որ կատարելագործո

սպարէզի կատարածը պիտի որ յառաջ դիմ են, {պիտի} որ կատարելագործուին: Քաղցր է մեզ

ան էր այն բարի գործին: Եւ ինչպէ՞ս {պիտի} մխիթարուէինք մեք, եթէ մի քանի ժամանակի

թիւնը եւ այլ յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը {պիտի} նպաստաւոր լինէին նորա մեծ յառաջադիմութե

ապ յիշատակի արձան, որի վերայ պարծանքով {պիտի} նայէին հայերը եւ որ պատկառելի պիտի կացո

նքով պիտի նայէին հայերը եւ որ պատկառելի {պիտի} կացուցաներ ազգը, ուրիշների առաջեւ ցոյց

իպուածում նախիջեւանեցոց գալոց սերունդքը {պիտի} յաւիտենական նախատինք եւ նզովք կարդան իւ

անան գոնէ հարիւրին 8 տոկոս բերել, որով {պիտի} պահպանուէին լինելոց ուսումնարանը, տպար

նական մնացած իմ բաժին ժառանգութեանն զոր {պիտի} գտանեմ, բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարա

Act V, Sc. 1 " Ինձ սիրողների Անունը {պիտի} Գրեմ սիրաջեր Արեւի՜ց էլ վեր. Նա - կ

նչո՞ւ... - չի՛ ասւում այդ: Այն, ինչ {պիտի} կատարուէր ` Գիտակ եղաւ սերովբէն. " Արդ

ակէր ՚ի Փարիզ. " Մինչեւ ՚ի մահ կաթոլիկ {պիտի} մնամ ". այլ մեք ընդունեմք յաւէտ զպատու

ութեանը բերանով, Թէ քո կեանքն էլ {պիտի} անցնի լուսաւորաց կանոնով: ԲԱՆԱՍՏԵ

նա գիտէր որ Պիոսը, Թէ կին գտնէ, {պիտի} անշուշտ պաչէ նորա ոտները, Բարկացե

կմախքը Խաւար ու գէջ հողի մէջ {Պիտի} փըթեն մի օրինակ, Պիտի ուտեն որդ ո

ղի մէջ Պիտի փըթեն մի օրինակ, {Պիտի} ուտեն որդ ու ցեց։ Այս բանը մենք մ

ւսինն ակնով մուճակը։ Ինչո՞ւ համար {պիտի} ցանկայ Աղքատ մարդը այս կեանքին,

ողնում է Ու ինքը զուրկ ամենից {Պիտի} մտնի սեւ հողի ծոց, Խաւար ու զուրկ

ուսել, յիմար զքեզ, Թէ հայրենիք {պիտի} սիրել. Բայց թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր

ր քո մահով մեռանիս, Քո ճանապարհը {պիտի} տանի քեզ դժոխք. Ուրեմն, վճռի՛ր

չորս կողմից. Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ {պիտի} գայ գլխիս, Բայց դողում եմ բոլոր

ել կեանքը սիրած աղջկան: Ես {պիտի} դուրս գամ դէպի հրապարակ, Առանց քն

ռանց քնարի, անզարդ խօսքերով. Ես {պիտի} գոչեմ, պիտի բողոքեմ, Խաւարի ընդդ

անզարդ խօսքերով. Ես պիտի գոչեմ, {պիտի} բողոքեմ, Խաւարի ընդդէմ պատերազմել

ի՛ւն ու կրա՛կ թշնամու վերայ, Այս {պիտի} լինի խորհուրդ մեր կեանքին:

Իւր քաջ որդոց սուրբ արիւնով {Պիտի} լինի ազատուած: Ահա՛, եղբայ

ս բարեաւ, սիրական, Այս դրօշակին {պիտի} նայի Ամբողջ բանակ իտալեան:

հ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սիւն, {Պիտի} գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւ

Քեզ ո՛չ երբեք, Ժան-Ժակ Ռուսսօ, {Պիտի} մոռանայ աշխարհ. Անմահ ես դու, ո

ո երկնաշունչ մեծ գործերը Յաւիտեան {պիտի} ծաղկեն. Անթառամ է քո պսակը,

Առաջին իւր լոյս, կարծես թէ այստեղ {Պիտի} ամփոփէ ոսկեայ ճաճանչով։ Իսկ

այսօր ահա նա Հազար, բիւր տանջանք {պիտի} ստանայ. Թէ այստեղ, թէ անդ, Աստո

ացայ, ուր յայտնում են, թէ այսօր-էգուց {պիտի} պատասխան ընդունեն, պիտի ընդունուի՞ ռնգ

թէ այսօր-էգուց պիտի պատասխան ընդունեն, {պիտի} ընդունուի՞ ռնգեղջիւրը, թէ չէ: Նոյն օր

ն, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը {պիտի} երթայ եղած մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխանե

սօր ինձ ասացին, թէ Կարապետ Մարգարեանցը {պիտի} գայ 12-ին: Այսօր իմացայ, թէ [ճանապարհ

րաստեցի դէպի տուն, թուեալ է 11-ից, որ {պիտի} տամ վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս

մահ, կախաղան, մինչ անարգ մահու սիւն, {Պիտի} գոռամ, պի՛տ կրկնեմ, անդադար, ազատութ

փարներին, գիտէինք, որ նորը պատերազմով {պիտի} կանգնեցնէր իր դրօշակը հնութեան աւերակնե

երբեք: Պարտաւորուածը քահանայ ճանաչելով {պիտի} արհամարհենք քահանայութիւնը, կամք չունի

է այդ անտեղի եւ գեղջուկ բացագանչութեամբ {պիտի} կարողանայ բռնաբարել ազատութիւնը. խե՜ղճ

այութեամբ: Եւ ո՜վ է այն մարդը, որ {պիտի} փակէ մեր բերանը այս անօրէնութիւնների ըն

նօրէնութիւնների ընդդէմ բողոքելուց, ո՛վ {պիտի} համարձակի բռնանալ մեր ազատ խղճմտանքի վե

, քաղաքական եւ քրէական գործերի պատճառով {պիտի} դատուի քաղաքական եւ քրէական ատեանների ա

թեան, անառակութեան եւ սպանութեան համար {պիտի} յանդիման լինի կրօնական ատենի առաջեւ, մ

ղութիւնը, անառակութիւնը եւ սպանութիւնը {պիտի} համարէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմն եւ Կր

ղեցականը նոյն պատիժը կրելու չէ, ինչ որ {պիտի} կրէր մի աշխարհական: Այդպիսի դիպուածում

ղակի, այնուհետեւ այդ եկեղեցականութիւնը {պիտի} դատաւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի

պիտի դատաւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, {պիտի} յանդգնի բերա՞ն բանալ, մա՞րդ խրատել, ի

ն բանեցնել: Ողորմելի՛ է այն մարդը, որ {պիտի} ընդունէ այդպիսի եկեղեցականութիւնը:

եւ եզուիտների կացութիւնքը: Ոչ բնաւ {պիտի} ընդունինք այս դրութիւնը, քանի որ մեր ե

ելու համար: Վա՛յ մեզ, որ ոչ երբեք {պիտի} արժանանանք, այս երանութեան: Փա՜ռք

Օրիօնից բարձր... Գիտենք, դարձեալ {պիտի} պար գայ Հերոդիադան, դարձեալ պիտի աշխատ

րձեալ պիտի պար գայ Հերոդիադան, դարձեալ {պիտի} աշխատութիւն յանձն առնու Պ. Չամուռճեանը

երիք է, եւ իւր պարտքը չի կշռով կատարած {պիտի} համարի, եթէ կարողանայ երկրայինը միայն

այլեւ խղճմտանքի սահմանի մէջ ամփոփուած, {պիտի} վերանորոգուին կամ հնանան իւրաքանչիւր ան

ով, ոչ երբեք ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ {պիտի} ներէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի կէտ

եղեցական կառավարչութեան, ռեֆօրմ, որով {պիտի} սանձահարուէին ոչ միայն Պօղոսը եւ Նիկողո

ին պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, {պիտի} եռ գան դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կր

աւորապէս, պիտի եռ գան դարձեալ ախտերը, {պիտի} դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղու

ժամանակ կը տեսանէինք... բայց ինչպէ՞ս {պիտի} տեսանէինք. վասնզի մէք եւս ծնելու չէինք

ելուց յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը {պիտի} պարծի թէ ա՞զգ պահեց: Մեր միւս խօսքե

՜հ, ինչ պատմութիւն... Աւելի դիւրին {պիտի} լինէր պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մի

արակել է. " Կաթոլիկ ծնած եմ եւ կաթոլիկ {պիտի} մեռանիմ ", որ Տատեան Պօղոս բէյին համար

է, " թէ որ մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ {պիտի} կատարէ զայն եւ յետոյ, թէ որ ասելիք մը

անի հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականաբար {պիտի} եւ աւելի շատ ընթերցողք ունենայ, մինչդե

արածութեան սահմանափակութիւնը։ Այդ բանը {պիտի} ձգէր մեզ ոչ միայն մետաֆիզիքական քննողու

կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ նա ինչպէս {պիտի} լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գր

սափայլը " լեզուի կողմից ունէր, ունի եւ {պիտի} ունենայ թերութիւնք։ Մեր ընդդիմախօսքը ի

ն արդիւնք է։ Յայտնի է, թէ տալուց առաջ {պիտի} ունենալ. իսկ այն գրիչը, որ տակաւին իր

իներով քնելուց յետոյ ո՞րքան աշխատութիւն {պիտի} մեր Ազգին Հայկական խօսքը վերակենցաղելու

ս Եագորիչ Թութունովէն առեցի 75 մանէթ եւ {պիտի} տամ Մոսկուա, պարոն Մովսէս Բայենդուրեան

ոսեանցից առել էի ` 43. 22 2. 1 41. 21 {Պիտի} ուղարկեմ նորան այժմ 41 տալեր 21 զիլբեր

որ, թէ կենդանութիւն լինի, ամբողջ տարի {պիտի} վայելեմ քո Յիշատակարանը:

վ ընդհանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս եւս {պիտի} ասել, թէ նա մի չափ է, մի նշանացոյց է

ց մինը եւ առաւել գլխաւորը լեզուն է, որ {պիտի} յարմարուի կեանքի որպիսութեանը։ Ամե

իր ժամանակի ազդեցութեան կրաւորականապէս {պիտի} ներգործէ ժամանակի ոգուն համեմատ, այստե

ալիս գործակատարին: Յայտնի է, թէ մարդը {պիտի} չատէ, յափշտակութիւն չյղանայ, ես-ին ոգ

տեցողի, յափշտակողի վրայ եւ իրար երեսից {պիտի} պաշտպանուին միմիայն երկիւղի միջնորդութե

: Եթէ թերեւս հաւասարութեան անունով {պիտի} պաշտպանեն " ակն ընդ ական " վարդապետութի

թող չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը {պիտի} բխի իւրաքանչիւր ազգի կեանքից. եւ այդ կ

ոխում, ամէն մի կերպարանքում ( phasis) {պիտի} աղբերացնէ նոր հայեացք: Առաջուց գրուած

բռնաբարուած խելքի արդիւնք, առաւել եւս {պիտի} մերժուին եւ արժանի չեն ընդունելութեան:

աւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ {պիտի} լինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք

րի ետքը նոցայ ժառանգները արիւն-քրտինքով {պիտի} աշխատեն վերստին որպէս մի կորած բան փնտր

տ դիպուածներում միշտ ոտնահար են եղել եւ {պիտի} միշտ լինին գերմանականութեան: Ընկած

իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտել է եւ {պիտի} դատապարտէ: Չնայելով այս բոլորի վերայ,

ւթեան ստոյգ թերութիւնքը: Առանց պայմանի {պիտի} համաձայնել կրիտիկոսի ( Հեգելի) հետ ամէ

շարունակում է Հայմը, - թէ ինչ խորհուրդ {պիտի} վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինուածին

մարդը կամ իր քաղաքակրթութեան աստիճանից {պիտի} հետ դառնայ, կամ բարոյապէս պիտի մեռնի ե

տիճանից պիտի հետ դառնայ, կամ բարոյապէս {պիտի} մեռնի եւ նորա հասկացողութեանց շրջանը ան

նորա հասկացողութեանց շրջանը անբացուելի {պիտի} փակուին, որ նորա կատարելութեան գաղափար

մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ {պիտի} գործ դրուի մինչեւ այն կէտը, բայց եւ կէ

պանակը գտնւում էր լաւած վիճակի մէջ: Նա {պիտի} հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, երբ կանգն

արդիւնք ճիզուիթական դպրոցին, այնպիսին {պիտի} մտածէ, թէ XVIII դարու փիլիսոփայութիւնը

, յղացան այն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը {պիտի} այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ

թիւնից, ամէն նորմուծութիւն նորա ընդդէմ {պիտի} ծանրանայ ազգի վրայ որպէս հարստահարութիւ

տոյգ է, որ անդրանկական համակարգութիւնը {պիտի} ծանրանայ հասարակ ժողովրդի վրայ մանաւանդ

է այն աշխատութիւնը, ինչ որ դեռ Անգլիան {պիտի} կատարէ. պրուսական թագաւորների խորին խե

ւ հիմնաւոր սկզբունքների երեւեցուցիչքը, {պիտի} երեւցնեն իրենց մէջ, կառավարութեան եւ ն

սներկու: Ինչ ապրանքով մեր ընկերութիւնը {պիտի} տուր եւ առք առնէր, այդ ապրանքի տեսակից

մենեւին անօգուտ էր եւ խթանի դէմ աքացողը {պիտի} միայն իւր ոտքը վիրաւորէր. այս չէ՞ր պատ

Այս անձը շատ անհմուտ եւ սնապարծ մարդ {պիտի} եղած լինի, որովհետեւ սա չկարողանալով ի

: Իհարկէ այսպէս բան բռնողը, անտարակոյս {պիտի} շուտով հարստանար, որովհետեւ կողոպտում

անը Այս տեսութեան կէտից դիտելով, {պիտի} գուշակէր հեռատես աչքը. որ թէ վաղ, թէ

ոսի արդիւնքը չուրանալու համար, անշուշտ {պիտի} հաւատալ եւ խոստովանել կախարդութեան գոյո

ն այսպիսի ցնորաբանութիւնք: Մինչեւ ե՞րբ {պիտի} խայտառակուին եւ իւրեանց հետ միասին պիտի

պիտի խայտառակուին եւ իւրեանց հետ միասին {պիտի} խայտառակեն հայ մամուլը, մեր այս դեւընկ

ի առաջին կարգի ասպետութիւնը, որը նշանը {պիտի} գտանէք այս ծրարի մէջ: Այո՛, ամեն

մասին եւ իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ {պիտի} պատահի այս ամենը, եւ չլինի՛ թէ, անպատ

՞րչափ եւս առաւել ձե՛զ եւ իմ մօտ մարդոցը {պիտի} ասեն։ Ա՛յսպէս էլ, նախանձի պատճառո

բայրներ, գիտցած եղիք, որ մեծ դատաստան {պիտի} ընդունինք "։ Դարձեալ չէի յանդգնեցնում

համար. բայց արդեօք այդ գրքերը կարդալով {պիտի} լուսաւորուի՛ն այդ տեղում բնակվողքը, կա

ն այդ տեղում բնակվողքը, կամ ուրիշներին {պիտի} լուսաւորե՞ն։ Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս

արուեստի համար դո՛ւ, Տէ՛ր, պահպանելով {պիտի} մեծարէիր ինձ "։ Սորանում ի՞նչ բանի չէի

, ճշմարիտն ասում եմ ձեզ, որ այդ ազգից {պիտի} պահանջեմ "։ Այլ տգէտները պիտի մխիթարեն

յդ ազգից պիտի պահանջեմ "։ Այլ տգէտները {պիտի} մխիթարեն մեզ Հրէից ազգին ասուած կարծելո

եղում։ Կարդացողը երբեմն վկայութիւնք {պիտի} տեսնէ մեր բացատրութեանց մէջ, որ մենք ո

ի քանի տեղեկութիւնք, առանց որոնց աւելի {պիտի} մթնէր մեր համար Թղթի բովանդակութիւնը։

, այս յիշատակարաններից ենթադրելով միայն {պիտի} գուշակել այն դառը հանգամանքը, որոնց մէ

, որ պ. Էմինի այս ոճը սիրելը շատ անգամ {պիտի} ստիպէ մեզ երկար խօսել հիմնաւոր փաստաբան

ում, ուստի բնականաբար, վանահօր ձեռքով {պիտի} կառավարուէր Սուրբ Կաթուղիկէն, ուստի եւ

, երբ բազմացնում էր կրօնաւորների թիւը, {պիտի} այդ բազմութեան չափով տեղ էլ պատրաստէր,

. եթէ որպէս պատմագիր, Եղիշէից երկրորդ {պիտի} համարուի Փարպեցին, այդ մենք չենք ընդու

ա՛տ է հետեւում Պաւղոսի ձեւերին, ինչպէս {պիտի} տեսնէ կարդացողը։ § 14. Բնագիրը. "

գագոյն էր քան զՎահան ", բայց եւ այնպէս {պիտի} ընդունենք, որ Փարպեցին 455 թուականին խ

տ է ինքը, ապա ուրեմն առանց այլ եւ այլի {պիտի} ասենք, որ այդ առաքինի մարդը աշակերտ է

պետ խօսքը, եւ եթէ մենք էլ յոքնականապէս {պիտի} հասկանանք։ Այս վերջին խօսքերը ասում են

նի մէջ ( եր. 53) վիրաւորացը վիրաւորիս {պիտի} կարդանք, որովհետեւ միայն Փարպեցու գլխի

հիմքի գրել էր այս ծանօթութիւնը, գո՛նէ {պիտի} չմոռանար այս եւ 53-դ երեսում, երբ հարկ

ել այն կաթողիկոսի անունը, եթէ անպատճառ {պիտի} կաթողիկոս իմանանք այն մարդը, որից բողո

քում էր Փարպեցին. պատճառ, այն ժամանակ {պիտի} այլապէս խօսէր Թղթում եւ պիտի ասէր, թէ

յն ժամանակ պիտի այլապէս խօսէր Թղթում եւ {պիտի} ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես

յս բանից, թէ երեւելի եւ հարուստ մարդիկ {պիտի} եղած լինէին Փարպեցու ծնողքը։ Երկրոր

։ Եթէ ազգակից լինէր, ո՞րչափ եւս առաւել {պիտի} ասէր՝ " ըստ այդմ մասին քեզ տեառնդ անկ

խօսքը պարզապէս մօրեղբայր հասկանանք, եւ {պիտի} այսպէս հասկանալ, որովհետեւ ուրիշ նշանա

Ս. Լուսաւորչին։ Արդեօք նորա՞ ծառայքը {պիտի} հասկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ պէտք է նոց

ԺԱ., համ. 31)։ ( Դատապարտէաք խօսքը {պիտի} կրաւորականապէս հասկանալ, յունական բնագ

դնել դարձեալ, ինչպէս, նորանով, բանը {պիտի} շփոթուէր եւ ընթերցողը պիտի դժուարանար հ

րանով, բանը պիտի շփոթուէր եւ ընթերցողը {պիտի} դժուարանար հասկանալ, թէ ո՛ւմ է վերաբեր

դոյ. ինձ կարծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ {պիտի} լինել, եւ գուցէ նոյն իսկ իշխանին Անձեւ

։ Եւ ի՞նչ պատճառով Սեւուկը անպատճառ {պիտի} մարդուն անուն կարծենք. միթէ չէ՞ր կարող

կեպտիցիզմը։ Ի՛նչ է մեր հիմքը, որ մենք {պիտի} ասենք, թէ՛ Սեւուկի դրախտի մէջ է անցել

սի խնդրէին զտեղիդ "։ Մի՞թէ իրաւունք {պիտի} ունենայ բարկանալ մեր վերայ հայկաբանութե

ուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը {պիտի} պարտէզ իմանանք, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտ

նի զօրութիւնը. մանաւանդ որ կա՛մ այսպէս {պիտի} թարգմանէինք, կա՛մ այնպէս ճար չկար։ Բա

ականի զօրութիւնով է գործ դրվում այստեղ։ {Պիտի} իմանալ նոյնպէս, որ անցեալ ընդունելութիւ

եւ բացառայական կանոնների աւանդութիւնքը {պիտի} քերականութիւնից եւ բառարանից պահանջել։

ցու Պատմութեան եւ Թղթի մէջ փոքր այլապէս {պիտի} խօսուէին, եթէ Ձուիկը լինէր երբեւիցէ բռն

մ է այնուհետեւ Աբովեանը, - դուք ինքներդ {պիտի} բանաք ձեր ճանապարհը "։ Ահա այսպիսի

- Դոքա՞ են ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն {պիտի} ասել, որ ձեր ժամանակը շատ յիմար է:

այմանով, Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւորը {պիտի} է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր:

թիւններովը գերազանցելով տէր սատանայից, {պիտի} գնայ դժոխք եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւո

դժոխքի թագաւորը իւր գահի վերայից, ինքը {պիտի} թագաւորէ: Սատանան միշտ վերահասու

ետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւնքը անտարակոյս {պիտի} լսած լինէր այդ անպարկեշտ մարդը: Վեր ել

եան գաղափարի ուրուականը, որ անտարակոյս {պիտի} երեւէր ինձ, եօթն ջրհօրի ջրով լցրած պտո

սակցութիւնք. մարդը ուրախանալու ժամանակ {պիտի} մոռանայ իւր անձը, իւր որպիսութիւնը, ի

քը մեր մէջ մնայ, մարդը այդպիսի ժամանակ {պիտի} մի փոքր անասնանայ... կարծեմ, դու եւ

, այն ուսումնական անուանուած յիմարքը, {պիտի} ասեն, թէ մարդը բանական հոգի ունի, մար

պատրաստելու համար, եւ հետեւեալ տարումը {պիտի} վճռուէր նորա գաղտնիքի գործը, բայց Ալքի

ը, հրաժարուեցայ, որովհետեւ անտարակոյս {պիտի} նեղութիւն պատճառէի քեզ. խնդրեմ, հրամա

իշտ պատահում է նորա տնում. բայց այսքան {պիտի} իմանալ, որ շատ օրիորդք մուտ եւ ել ունի

աւիրելու միտք ունենայիք, ես անտարակոյս {պիտի} խորհուրդ տայի ձեզ հրաժարուիլ այդ մտքից

մասնաւոր վնաս չունի, շատ շատ, միւս օր {պիտի} մի ոտանաւոր գրէ, կամ իւր յիշատակարանին

թիւնը, որ իւրեանց պայմանի զօրութեամբ, {պիտի} մեծ ազդեցութիւն ունենար եւ Շաքարեանցի կ

յդքան փոքր շինեցիր, երկրորդ անգամը շատ {պիտի} շինես, այնպէս չէ՞: - Անտարակոյս․

ոցը: - Ի՞նչ ես խօսում: - Ի՞նչ {պիտի} խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ

ւնինք, սիրելի, այս աշխարհիս մէջ, ինչ {պիտի} տանենք այստեղից․ մի չոր հոգի ունինք, պ

մեր խեղճ հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպէս {պիտի} մեռանի՞, թէ ոչ, ուսում ստացողի կեանքը

ուողի եւ նորա բոլոր ննջեցեալների անունը {պիտի} յիշատակուի: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց, ե

լ այնքան, որքան ասացի կամ որքան դեռեւս {պիտի} ասեմ: Բացի սորանից, կոմս էմմանուէ

երը եւս քանդւում են: Որեւիցէ գործ, որ {պիտի} պատկանէր ամբողջ ազգին, հարկ է որ կատար

արութեան: Ո՛հ, արեւը շատ անգամ դեռեւս {պիտի} մտանէ Հայերի ասիական պղտոր հայեացքի վեր

րը ( ходячие трупы) դեռեւս շատ ժամանակ {պիտի} կենդանի մարդիկ թուին մեր արտասուելի ազգ

ելութիւնը այս ազգին հասած, բայց արդեօք {պիտի} տեսանէի՞ն մեր որդիքը կամ թոռները, դժու

լը այնքան ախորժ չէր քեզ, չնայելով, որ {պիտի} արդիւնաւորուէիր: - Ինչպէս չէ: Զօր

սքան տարի եկեղեցու դրանը ծերացար, այժմ {պիտի} խարդախութի՛ւն գործէիր հաշիւների մէջ. մ

եւ դեռ օրէնքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը {պիտի} վերահասու լինի եկեղեցու տարեկան արդիւնք

գ հոգի հարուստքը, որ խօսում էին: Բայց {պիտի} այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժան

համար ստանալ անձնական թշնամիք. ինչ որ {պիտի} մտանէ հասարակութեան գանձարանը, միթէ օգ

րձու եւ գտանելու չէ երբեք: Ուրեմն ի՛նչ {պիտի} լինի այս ազգի վերջը, շարունակում էր նա

տակարանների վերայ, որ սուրբ են եւ միշտ {պիտի} սուրբ մնան քնքուշ եւ հասկացող սրտի համա

ւթեան հետեւանքը, այդ մի սուրբ բան է եւ {պիտի} ծածուկ մնայ միշտ ուրիշից, որ մի գուցէ

մէջ կան եւ այնպիսի րոպէներ, երբ մարդը {պիտի} խոսէ միմիայն իւր հետ, իւր հոգու հետ,

ֆրանսիարեն խօսել, ապա թէ ոչ, անհնարին {պիտի} լինէր միմեանց հասկանալ: Կոմս էմմա

յց կարող չեմ, որովհետեւ այդ ժամին հիւր {պիտի} ընդունեմ իմ մօտ, - պատասխանեց կոմսը:

րեմն, անտարակոյս, հարիւրին եօթանասուն {պիտի} փոքրանար նեղսրտելու եւ բարկանալու պատճա

. Եումի վերայ: - Ի՛նչ ազդեցութիւն {պիտի} գործէ. նա չէ կարող ընդունել դորան, որ

չգիտէ հայերէն ․ միակ տպաւորութիւն, որ {պիտի} գործէր նորա վերայ, այդ էր տաղի երաժշտո

այս չէ կարելի հերքել: Բանաստեղծութիւնը {պիտի} որ հոգի ունենայ, կեանք ունենայ, եւ այ

յն բաները ինչ որ այժմ ճնշում են հոգիս, {պիտի} ճնշեն եւ ոսկերքս գերեզմանի մէջ․․․․․․․․․

անականութեան: Ազգային են այն երգերը եւ {պիտի} համարուին ազգային, քանի որ կայ Հայերից

ր երեւում էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ {պիտի} ազգանայ․ ազգի յանցանքը եւս առաքինութիւն

, չար ոգիների - փերիների գործակցութեամբ {պիտի} տեսաներ նորայ պատկերը կամ ուրուականը,

մէջ, որ դրած էր նորա ախոռում, այլ եւ {պիտի} խոսէր նորա հետ եւ այլն: Ես, որովհետեւ

այսօր: Թողած ուսանել բնութիւնը, որով {պիտի} մեկնուէր նոցա մի ամբողջ կարգ հրաշքների

կնուէր նոցա մի ամբողջ կարգ հրաշքների եւ {պիտի} փարատուէին այնուհետեւ այսպիսի մոլորութե

գան: Ինչ որ ունիս հարցանելու նոցանից, {պիտի} լինի տղայի միջնորդութեամբ, դու կ'ասես

րսի վերայ, հաւաստի լինելով, որ շուտով {պիտի} գետին ընկնի որսը որսորդի օգտի համար: Պ

չեն ասում չար լեզուները... Առհասարակ {պիտի} իմանալ, որ այսպիսի գործողութենների մէջ

պատրաստել, իւրաքանչիւր կօշկի համար ես {պիտի} ստանամ, դնենք թէ մի եւ կէս մանէթ: Բայ

ւ, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս {պիտի} լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը:

ար քայլերով: - Չէ, - ասաց նա, - {պիտի} այս բանի առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը

տութեամբ: Եղբայրս որ, եթէ ես չլինէի, {պիտի} ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր պատճառն է

ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, իմ երեսի կեղտը {պիտի} որ ես ինքս ծածկեմ օտարների աչքից...

ր կառավարութիւնը այդ արճճի քանակութիւնը {պիտի} ստանար որպէս անգլիական կլայեկ: Կարծում

ւ ինձ կղմինդրի օրինակովը փոքր մնաց, որ {պիտի} հաւանեցնէիր, բայց երկրորդ օրինակդ յարմ

օրէնքներին, հասկանալով նոցայ նպատակը, {պիտի} պահանջէ, որ իւր մարմինը ազատ մնար այս

տոյ է սառն աչքով նայի այս բանի վերայ եւ {պիտի} օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձեռագործքը անմ

րբին մոմ ", այսինքն, որ խոստացել ես, {պիտի} կատարես: - Դու ուխտի մասին ես խօսու

, - ձեզ յայտնի է, որ ես դեռ անցեալ տարի {պիտի} երթայի, եթէ եղբայրս չվախճանէր, բայց ա

Այնպէս չէ՞: Ի՛նչ եւ իցէ, բանը մի կերպ {պիտի} շուտով աւարտել, որ մի՛ գուցէ յանկարծ ծ

կը չէր տուել իւր հօրը, որով անտարակոյս {պիտի} իմացուէր բանը: - Շուտով թէյի պատրաս

տացած: - Ասում է, թէ Յիսնակին Ղրիմ {պիտի} երթայ եւ մինչեւ զատիկ այնտեղ պիտի մնայ

Ղրիմ պիտի երթայ եւ մինչեւ զատիկ այնտեղ {պիտի} մնայ, իսկ առաջի պսակներին Սուրբ Կարապե

նայ, իսկ առաջի պսակներին Սուրբ Կարապետ {պիտի} երթայ: - Լաւ հաշիւներ են. այսպէս պ

ի երթայ: - Լաւ հաշիւներ են. այսպէս {պիտի} առնէ, այնպէս պիտի առնէ, բայց հարցրե՞լ

հաշիւներ են. այսպէս պիտի առնէ, այնպէս {պիտի} առնէ, բայց հարցրե՞լ է ինձ, խնդրե՞լ է

ր յարգելի կացուցանել իւր մարդկութիւնը, {պիտի} սէր ունենայ, պիտի սիրէ իւր ընկերը, ազ

լ իւր մարդկութիւնը, պիտի սէր ունենայ, {պիտի} սիրէ իւր ընկերը, ազգը եւ մարդկութիւնը

խօսքերի բայց Շահումեանցը քիչ մնաց, որ {պիտի} բարկացնէր նորան մի բանով, բայց այդ բան

մի ժամ, երբ առաջին անգամ իւր կեանքում {պիտի} խոսէր նա մի օտար մարդու հետ, հօրից եւ

որա մրգերը եւ առհասարակ այն բաները, որ {պիտի} ձգուէին: Թեթեւ թափողը բոլորովին աւարտե

, ի՞նչ կայ. մի՞թէ այժմեան ժամանակումը {պիտի} կտրիճը խնդրէ աղջիկ, աղջի՛կը կտրիճ պիտի

պիտի կտրիճը խնդրէ աղջիկ, աղջի՛կը կտրիճ {պիտի} խնդրէ, մէք կամեցանք բաղդաւոր առնել Թիւ

, եւ եթէ խելքի արժանաւորութեանը նայելով {պիտի} քեզ հարս ընտրես, ուրեմն առանց կին կը մ

մտանէ իմ գումարի մէջ, ի՜նչ ուրախութիւն {պիտի} առնեմ, առաջին գործս քեզ մի թաւշեայ վեր

ի վերայ, իբրեւ քո հարսի ապայ այն օրից {պիտի} փոխեմ նորա վարքը, բարքը, մտածութիւնը

աւանդութիւնը ասում է, որ դա եօթն մարդ {պիտի} տանի միւս աշխարհ այն ցեղից, որի ձէռքու

, եթէ բացասական պատասխան տալու լինէր, {պիտի} ուտէր քրոջ ձեռքից այդ հարուածը, այն պա

անայ այս մատանին, այն ժամանակ գողացողը {պիտի} մեռանի կայծակից, եւ ովի ձեռքում որ մնա

մ որ մնայ մատանին, այն ցեղից եօթն մարդ {պիտի} տարաժամ մեռանին անպատճառ, բայց քանի՞ տ

նը պատասխանում է այսպէս. - Ես էգուց {պիտի} հրամայեմ թշնամիների գլխից աշտարակ շինել

լով, որ այս սպանութենից յետոյ անհնարին {պիտի} լինի մնալ Ղրիմի մէջ առանց իւրեանց անձը

րկինքը բարկացած է նորա վերայ, եւ թէ նա {պիտի} պատժուի չարաչար իւր եղեռնագործութեան մա

գտանւում է մեր ցեղապետի մօտ, եօթն մարդ {պիտի} մեր ցեղից ժամանակ առ ժամանակ մեռանին տա

ռ ժամանակ մեռանին տարաժամ, վերջին զոհը {պիտի} լինի մեր ցեղի մի միայն արու ժառանգը, ո

ի մեր ցեղի մի միայն արու ժառանգը, որով {պիտի} ջնջուի մեր ցեղի յիշատակը աշխարհի երեսից

մատանին, այն ժամանակ իսկոյն միանգամից {պիտի} ջնջուի մեր ցեղը տարաժամ մահով: Այս

իմ Մանուշակս տալ նորան, իսկ նա դեռեւս {պիտի} կոտրատուի՞. նա չեղաւ, ուրիշը կը ճարեմ

նձ պարոն Շահումեանցը: - Ի՞նչ տեղից {պիտի} իմանամ, - պատասխանեց կինը, որ արդարեւ

ծ կատարելով, օտարի հացը ուտելով, միշտ {պիտի} օտարին գովէ, օտարի օգուտը պաշտէ եւ իւր

գրեթէ բառական թարգմանութիւնն է, հարկաւ {պիտի} գտնուին մէջերնին անոր կանոնները ճիշդ պա

նդիսում։ Առհասարակ այն խնդիրը, որ {պիտի} լուծանէր Մխիթարեանց միաբանութիւնը մեր հ

ղ է ունենալ, որքան գործ պատահել են կամ {պիտի} պատահեն նորա, մանաւանդ թէ այդ գործը յա

որ դորա գրողը սպառուած է զօրութենից եւ {պիտի} ասել, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած չէինք

առ ազնուագործելոյ եւ մշակելոյ զլեզուն՝ {պիտի} խաթարել եւ կործանել կազմած բուն հայախօս

տ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին {պիտի} լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պար

նք զլատինականն եւ զյունականն, բայց նմա {պիտի} լեզու այլ, նոր եւ կենդանի լեզու աշխարհ

զայս գործ զընթացս լցին կենցաղոյս եւ զի՞ {պիտի} ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց.

ա Գեթսեմանի պարտէզումը աղօթելու վերայ, {պիտի} երեւակայել մի պարտէզ որոշեալ մեծութենով

ամի լուանալ իւր աղտերը, ինչպէ՛ս ուրեմն {պիտի} իրագործել մաքրութեան գաղափարը: Այն մար

պակասութիւնքը ծածկելու: Ոչ երբեք {պիտի} չառաջանայ ազգը, հետեւելով հին խելքերի

տեւելով հին խելքերի դրութեան: Ոչ երբեք {պիտի} յառաջանայ ազգը, հետեւելով մի տեսակ վար

մ ենք ազգի յառաջադիմութեան, ապա ուրեմն {պիտի} քննենք եւ քրքրենք ազգի բարոյական տարրեր

ոյական տարրերը. նորի շինութեան պիտանին {պիտի} առնունք, իսկ փտածները, որ մինչեւ այժմ

այժմ եւս արգելք են եղած ազգի ընթացքին, {պիտի} մերժենք եւ դատապարտենք: Օրէնքը պ

նա, որ պարծենում է իւր մարդ լինելով, {պիտի} պաշտպանի իրաւադատութիւնը, որովհետեւ առ

սոսկալի յանցանքներով դրոշմուած մի անձն {պիտի} յանդգնէր Քրիստոս պատարագել իւր եւ ներկա

է օրէնք ստանալ անօրէնից, ինչո՛վ ուրեմն {պիտի} երեւի այդպիսու քահանայութիւնը, ստորագր

լսից. եւ թէ Կրօնական ժողովը այսուհետեւ {պիտի} ճանաչէ նորան քահանայ, ապա ուրեմն պիտի

պիտի ճանաչէ նորան քահանայ, ապա ուրեմն {պիտի} հակառակի Քրիստոսի հրամանին: Մեղու

տ զաւակները մտրակով եւ կաղնեայ ճիւղերով {պիտի} դաստիարակուին ": Ահա՛ քեզ զատիկ,

զ այդ բարբարոսական երջանկութեանը, որով {պիտի} դիմէինք դէպի լուսաւորութեան եւ գիտնական

քահանայապատկան ուսանելիք են, այժմ գրիչ {պիտի} առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել սովորես

ացերէն գրել սովորես, բայց մէկ եզան էրի {պիտի} ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը

նկատեցի որ այդ կենդանին հաւատարիմ ծառայ {պիտի} լինէր, որովհետեւ կարմիր վզանոց էր ստաց

ս կանոնադրութիւնը, որպէս մի միջոց, որ {պիտի} պաշտպանէր ազգը յայտնի անձնաւորութիւններ

ւանդ այնպիսի գրքի մէջ, որ առաջին անգամ {պիտի} ողջունէր Հայոց մանուկը, որ չգիտէր դեռե

րձուցել է լեզուի վերայ։ Այնուամենայնիւ {պիտի} խոստովանել, որ նորա լեզուի մէջ անխտիր

նք թէ գլուխը քարը տուեց, շինեց, յետոյ {պիտի} այդ բառարանը տպէ ու հրատարակէ, որ " Սօ

ց աւելի հմտութիւն եւ ճարտարութիւն, ուր {պիտի} որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ շարված թելե

սի՞րտն է կաթուածահար եղել. այն ժամանակ {պիտի} ՛ որ մեռնէր՝ առանց ոչ թէ շաբաթներով, օ

Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ բարով {պիտի} ասէր։ Եթէ ստոյգ ասենք, մեր քննութե

եզուի համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն {պիտի} ուրախութեամբ ողջունել մի ամբողջ գործ,

ով խօսել։ Այս պատճառներով, նոր լեզուն {պիտի} նայվի եւ մշակվի ինքնուրոյնաբար, առանց

դհանրութեան լեզուի վրայ պատուաստվելու, {պիտի} ընկնեն ճարտարապէս հեղինակների քուրայի մ

եւ քիմիաբար ( ֆիզիկաբար ո՛չ) միանալով {պիտի} դուրս գան ոչ որպէս թլպատութիւն կամ անթլ

կան, ուստի եւ մեր բոլոր նկատողութիւնքը {պիտի} ընդհանուրին ընծայուի, թէեւ պ. Պռօշեան

Նոր լեզուի մէջ կրաւորական բայը վ տառը {պիտի} ունենայ խոնարհվող վերջաւորութեան նախընթ

, բայց նոր լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց {պիտի} եւ մէկ վեվ աւելացնել՝ գործել-գործվիլ,

մինչդեռ նոքա, ընդհանուր կանոնով, տառ {պիտի} կորցնէին իրենց միջից հոլովելու ժամանակ

րդ շռայլութիւն է եւ քանի որ այդ ուն վեվ {պիտի} հնչվի, ու պահելու խորհուրդն ի՞նչ է. ը

պէս կարծում են բաժանողքը, հարկաւորապէս {պիտի} խոստովանեն նոյնպէս, որ նոր լեզուի մէջ

նց մանրամասն քննութիւնը քերականութիւնից {պիտի} պահանջել, բայց մենք աւելի աչքի երեւցող

ննութեան եւ ֆիզեօլօգեային, բայց բոլորը {պիտի} մտնեն նոր լեզուի մշակութեան տեսութեանը

Արարատեան լեզուին եւ թէ կարդացողը ո՞րը {պիտի} ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞րի, թէ՞ ճիւղե

տ խնամով ( որովհետեւ օտար է ժողովրդին) {պիտի} թոյլ տալ երբեմն, եթէ նոր յոգնականը բազ

նական առարկաների մէջ, ուզենք չուզենք, {պիտի} ստիպվինք ըստ-ը ներս առնուլ, բայց եւ այ

ւելի չառնելով։ Մենք ասացինք, որ ըստ-ը {պիտի} ստիպուենք ներս առնուլ, բայց՝ գիտական

վսեմ ոճերի քամակից գնաք, միշտ անպակաս {պիտի} լինին ձեր գլխից այս տեսակ փորձանքներ.

ծում։ Յայտնի է, թէ այդպիսի դիպուածում {պիտի} բառ փոխ առնենք հին լեզուից, եւ այնպէս

ոցա բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք, {պիտի} նաեւ օտար լեզուներից առնունք, ինչպէս մ

չկայ ասել, որ քսան տարի ետքը աւելի լաւ {պիտի} հասկանան իրար խօսածը։ Կան գաւառական

ացում է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ բառերը {պիտի} գործ ածել իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեա

ժում, հոլովելով հերքումի եւ մերժումի։ {Պիտի} թոյլ տալ այս ձեւը, որովհետեւ շատ անգամ

ը, որ անում ենք ժողովրդի ձեւի ընդդէմ, {պիտի} խնամով, զգուշութեամբ եւ միայն անհրաժեշ

, այն առասպելական ժամանակների եղածները {պիտի} լինէին շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ: Թողն

այ ներգործութիւններից աւելի, ընթերցողը {պիտի} իր հայեացքը ուղղէ դէպի հեղինակի խօսքերը

Սոս եւ Վարդիթերը ", եթէ ուղիղն ասենք, {պիտի} նայուի որպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որ

անցի գործը համեմատենք նկարչութեան հետ, {պիտի} պեյզաժ ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր գ

ձութիւնը եւ նորաբողբոջ երիտասարդութիւնը {պիտի} թողուին իրենց հետքը այդ գործի վրայ, առ

ովից ու պաշարումից պակաս չէ: Արտասուել {պիտի}, քան թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների ե

եմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես {պիտի} տամ Զայրմայրի էջմիածնեցի քաւորին ": Հա

եւանքներ ունենալու համար. կամ պատճառքը {պիտի} աւելի սաստիկ եւ ազդու լինէին, կամ հետե

ց աւելի հմտութիւն ու ճարտարութիւն, ուր {պիտի} որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ լարուած թել

սի՞րտն է կաթուածահար եղել, այն ժամանակ {պիտի} որ իսկոյն մեռնէր, առանց շաբաթներով ապր

ործարանների կաթուածահարութիւնը, եթէ ոչ {պիտի} սպանէին իսկոյն, պիտի անշուշտ պատճառ դա

րութիւնը, եթէ ոչ պիտի սպանէին իսկոյն, {պիտի} անշուշտ պատճառ դառնային ուղեղի եւ ջլերի

Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով {պիտի} ասէր: Ազգային աւանդութիւնքը որքան

դ ազդեցութեանը հետեւանքն անգամ: Եւ եթէ {պիտի} կապենք մեզ այդ խաւար անցածի հետ, եթէ խ

ելով մեր հիւանդութիւնը, այնուամենայնիւ {պիտի} ուզենք միջնադարեան թարախը պատուաստել մե

ոյնիսկ մեր ցաւի եւ հիւանդութեան պատճառը {պիտի} առնունք որպէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւր ենք

այն ( որպէս անմեղութեան երեւեցուցի՞չք) {պիտի} կատարեն: " Երեխեքն էլ "- պատմում

, որ վերաբերութիւն չունէին կրօնի հետ, {պիտի} կորչէին: Թէեւ խեղճ բաներ, բայց եւ այն

ւածաշնչի պատմութեանցը, ապա մեր ասելիքը {պիտի} հիմնենք մեր հին հեղինակների գործերի եւ

գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած {պիտի} լինի: Հարկ չկայ ասել, որ բնական երեւո

հա այս է պատճառը, որ ամէն բանական մարդ {պիտի} աշխատի ոչ միայն ինքը ուսանել բնութեան օ

, որ եթէ սուրբի միջնորդութեամբ դարձեալ {պիտի} մեկնուի այդ կրակը, էլ ո՞ւր Լուսաւորիչը

ենթադրելով խօսելու լինինք, այն ժամանակ {պիտի} ստիպուինք ամբողջ էլեկտրականութեան համակ

րաշք է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը եւ այս {պիտի} ստիպուի ընդունել ամէն մարդ, որ ուսումն

մի անգամ արդէն ասացինք, այսպիսի գրքերը {պիտի} թարգմանուին լաւ բնագէտների ձեռքով. պատ

յս պատճառով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը {պիտի} լաւ գիտենայ իր առարկան եւ գիտութեան ներ

յց այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ {պիտի} ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածներ

լ ազգի ազատութիւնը խաւարից, ապա ուրեմն {պիտի} լոյս գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն

ց. յայտնի է, թէ կարգը, մէկ օր մեզ էլ {պիտի} հասնէր, եւ ուրա՛խ ենք, որ հասել է. պ

կերաբար հասկանում է ամէն բան, այնպիսին {պիտի} որ եւ Աստուածաշնչի մէջ հակասութիւնք եւ

ծ, անհամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը {պիտի} թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենարար շո

գօտին բարձր է, քան թէ կարող էր կամ թէ {պիտի} լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ ա

արմինները ամէն կողմ հաւասարապէս ճնշելով {պիտի} մի մակերեւոյթ եւ մի հաւասարութիւն ունեն

հետեւանքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած օդը {պիտի} վազէ լցնել Արարատեան դաշտի օդի պակասութ

բան, որ գալոց աւելի լուսաւոր ժամանակը {պիտի} աշխատէր քերել այդ բոլորը: Թէ մինչեւ ո՞

արը տուեց ու շինեց, յետոյ այդ բառարանը {պիտի} տպէ հրատարակէ, որ " Սոս եւ Վարդիթերի "

թիւնը, վերջինս եթէ չլինէր, առաւել գոհ {պիտի} լինէինք: Հեղինակի լեզու ասելով չե

աղճատանք համարել նորը դրականապէս: Ի՞նչ {պիտի} պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, թէ ինչ

եզուի համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն {պիտի} ուրախութեամբ ողջունել մի ամբողջ գործ,

ւի լծից ազատելով նոր լեզուի մշակութիւնը {պիտի} դնել այս կամ այն գաւառական բարբառի լծի

երպով խօսել: Այս պատճառով, նոր լեզուն {պիտի} նայուի եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առան

հանրութեան լեզուի վրայ պատուաստուելու, {պիտի} ընկնին ճարտար հեղինակների քուրայի մէջ ե

քուրայի մէջ եւ այնտեղ քիմիաբար միանալով {պիտի} դուրս գան " ոչ որպէս թլպատութիւն կամ ան

կուի նոցա միտքը: Եթէ այն պատճառով {պիտի} մեղադրուի հեղինակը, որ նորա գործի մէջ

ք կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսները {պիտի} արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ թէ բան, ա

ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը {պիտի} բռնուի, բայց եւ այնպէս խորամանկ պառաւը

չնայելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ {պիտի} բանալ եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լ

մէն բան փողով ենք առնում ": Ինչի՞ {պիտի} այսպէս լինի Աշտարակի վիճակը: Եւ միայն

ութիւնը բնականաբար վնասակար հետեւանքներ {պիտի} ունենային մանաւանդ երբ դպրոց-մպրոց չլին

այսպիսի բաների, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ {պիտի} երեւնին դոքա: Բայց, այս է բանը, որ դ

ծ եւ ծանր պաշտօնները երիտասարդների վրայ {պիտի} լինի բնականապէս, բայց, մի՞թէ չկան այն

ն թէ այժմ: Տարապայման բթամտութիւն {պիտի} լինէր մեր կողմից, եթէ մեղադրել ուզենայ

քը չէր կարող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ {պիտի} թրջուէր էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բա

դ տոհմական հայերը, ասում ենք նորանց էլ {պիտի} մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տար

ենք իջնելով հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ {պիտի} ստիպուինք բուն թուրքի բառեր էլ ներս առն

ան մասին ընդհանրապէս, որ մանրամասնաբար {պիտի} քննուին այն բոլոր խնդիրները, որ վերաբե

որ այն պատմական եւ բնական ազդեցութիւնքը {պիտի} ցոլանային եւ լեզուի վրայ, եւ այդ ազդեց

, նորա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը {պիտի} լինի ամեն խելքը գլխին մարդու գործը։ Մե

քը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը {պիտի} նորա ժառանգին խնամ տանի, սորանից աւելի

սկզբնական ձեւը, քո բոլոր աշխատութիւնը {պիտի} լինի մնացածը տաշել կոկել եւ շինուածքին

ը վերականգնել կամ խոռոջը կանգնել, զուր {պիտի} աշխատես, որովհետեւ կարկտանը միշտ կարկտ

պրող ծառը, որովհետեւ ոչ չոր ծառի ճիւղը {պիտի} կենդանանայ եւ զարթի՝ ապրող ծառի վրայ պ

ուաստվելով, եւ ոչ թարմ եւ զարթուն ծառը {պիտի} աճէ՝մեքենաբար խրուելով չորցած եւ անհի

ծառայէ քո իրական պէտքերին, ապա ուրեմն {պիտի} յարմարուին միմեանց հետ եւ ամբողջ շինուա

մարուին միմեանց հետ եւ ամբողջ շինուածքը {պիտի} կազմեն, իրական պէտքերի յարմար, նոր ճա

մեր ազգի գլխից։ Ուրանալով այս դէպքերը {պիտի} անշուշտ հաւասարէինք մեր անձը այն չնաշխա

աշտօնը. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւնը {պիտի} չափուի բնութեան չափով։ Բայց մարդկային

չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս {պիտի} նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կա

կութեան եւ ներկայ տգեղութեան պատճառները {պիտի} փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ երկու

՝ երթանք Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ {պիտի} պսակուէին իրենց ընտրած աղջիկների հետ,

ո խելքին ընկնինք, ասել է թէ առանց կնիկ {պիտի} մնանք, որովհետեւ ներկայ աղջիկները դոքա

րեք հազար տարուայ մեռած գնացած կանայքը՞ {պիտի} կենդանացնեմ եւ այն այս իրական աշխարհում

ած չլինելով եւ չմշակուելով, բնականապէս {պիտի} ունենար այդ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզո

նալով միմիայն հասարակ ժողովրդի բերնին, {պիտի} ճապաղ լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի

ելի վերաբերւում են այն խնդրին, թէ ո՞րը {պիտի} նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր լեզո

, եւ եթէ մահ էլ չպատճառեն, ապա ուրեմն {պիտի} համաձայնել, որ աւելի այլանդակում են մա

Յայտնի է, թէ մանուկը, բնականապէս, {պիտի} աճէ եւ զօրանայ այն կերպարանքի տակ, ինչ

մօրից, կրթութիւնը եւ դաստիարակութիւնը {պիտի} օգնեն նորան, որ նա դառնայ ընկերութեան

ւս նոր լեզուն չպիտի ստրկանայ հնին, այլ {պիտի} մշակուի ինքնուրոյնաբար։ Թող ներկայ մեր

դունակութիւն եւ ձգականութիւն ստանալով, {պիտի} եւ նոր չափով չափուի. մեր հնասէրի չափը

մարդիկը, եթէ ուրիշ բան չգիտեն, գո՛նէ {պիտի} ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կարդում են

ռենք այս բաների բուն պատճառքը, ի՞նչպէս {պիտի} հասկանանք եւ մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ

կին, մի անգամ խելքիդ նստեցրել էիր, որ {պիտի} կարողանաս այն ահագին հսկայի ուժով յաղթե

կրագունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն {պիտի} լինի եւ նորա երկրաչափական կենդրոնի հետ

ը կարելի՞ է պահանջել։ Ո՞ր խիղճն է, որ {պիտի} ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի բարձրանայ

ղճն է, որ պիտի ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ {պիտի} բարձրանայ մի գաւազան էլ այստեղ նորա գլխ

ան նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ {պիտի} լինի։ Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որ

ափւում են նորա զգացողութեան վրայ։ Բայց {պիտի} մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի անելանելի վ

այնտեղ, որպէս մի անելանելի վիրապում եւ {պիտի} մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ հնար չո

, կապուած լինելով բնութեան օրէնքներով, {պիտի} աստիճան աստիճան թողուին իրենց կերպարանք

պատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը {պիտի} լինէր աւելի ազատ, աւելի բազմակողմանի,

ղիւսը, այն քարը, միւս սիւնը քակելով։ {Պիտի} կարողանային այդ երկու բարբառքը երբեւիցէ

իր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ {պիտի} օրէ օր իջնէր մինչեւ իր բարբառի տակը, ա

Էից ի բնաւս տէր, իշխան: Եւ զի՞ {պիտին} ինձ պսակք Լուսանորոգք եթերին,

րել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի {պիտին} նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելո

անհատ ոք անկարանայ ուղղագործել, առ այս {պիտին} ժամանակ եւ բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ

եր ձեռքը հասած է, եզրակացնում ենք, որ {պիտո} է անհամար շատ ունենայինք այսպիսի երգեր

ք կացած էին նահապետական ժամանակներում. {պիտո} է, որ ունենայինք եւ մեհենական կամ նվիր

ծերությունը անհնար էր, ինչպե՞ս արդյոք {պիտո} է մեկնեինք մեզ այդ լեզուների ընթացքը.

մ ոսկրանյութ պատենով. ուրեմն եւ լեզուն {պիտո} է մնա անմահ, բայց այս անմահությունը դա

եսը. թող հայրը մնա պատված, իսկ որդուն {պիտո} է խնամ տանել, զարգացնել, ըստ որում հա

րը այսօր էգուց մեռանելու է եւ նորա տեղը {պիտո} է որդին բռնե. եթե սերմերը ոչնչանային,

, համաձայն հոդվածների պարունակությանը, {պիտո} է զարդարվեն գեղեցիկ պատկերներով եւ օրին

ներով եւ օրինակներով։ Երրորդ՝ օրագիրը {պիտո} է անվանվի " Հյուսիսային փայլողություն "

ияниe) եւ ամենայն ամսական տետրակի վերա {պիտո} է տպվի որպես անունը, նույնպես այս փայլ

հետո " Ժիտի " տպագրությունը. ամեն թերթ {պիտո} է երեք անգամ սրբագրել: Եղբայր, ես

մոթը, թե լուսավորությունը մեր ազգի մեջ {պիտո} է փտած պապական աբեղաների ձեռքով մտանե:

, ինչպես լսում ենք մասնավոր կերպերով, {պիտո} է լինի անպատճառ: Մի երկու բան կպատմե ք

որ միշտ մենք փոքր ի շատե բան հասկացողքս {պիտո} է ներողամիտ լինինք: Օրագրի այսքան գ

կարողանանք մենք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս {պիտո} է լիներ օրագիր ասած բանը մեր ազգի դաստի

եննան կամ թե նորերումս Փարիզը, թե դոքա {պիտո} է կամ կարող են միայն ազգը դաստիարակել,

ի 10 կավարտվի նույնպես, եւ այն ժամանակ {պիտո} էր մի հոգաբարձություն իմ մյուս աշխատութ

ը այն է, որ օրագիրը կխափանվի, բայց չէ {պիտո} թույլ տալ, որ այդ հարվածը ստանանք. հա

: Մեր պատերազմը դադարած չէ, եւ ձերը չէ {պիտո} դադարի, մեք ազգի ընտրյալ որդիքս պիտի ձ

ի նամակով, իմանաք, թե ո՛ւր եւ ի՛նչպես {պիտո} էր մակագրել: Եթե Ձեր հովվապետական հորդ

հոգալ. սառն մնալով բան չէ առաջանում, {պիտո} է ջերմությամբ կպչել գործին: Գիտեմ, որ

ատեցավ: Որպես ապրուստի ճանապարհ ես {պիտո} է լինեի կանդիդատ եւ գնում եմ Պետերբուրգ

Եթե այս բաները եւս անտես առնենք, չէ {պիտո} գեթ մոռանալ այն, որ գնացող պարոնները,

քը դատաստանը աչքի տակ առած լինելով, չէ {պիտո} մոռանաք, որ գնացողքը գործ ունին անգլիա

նը եւ իրավունքը: Այսպես լինելով բանը, {պիտո} է մտածել եւ վարելու դատի ծախքի վերա եւս

է այս անպարծանք պարոնը, ասելով, թե չէ {պիտո} զենքը ցած դնե, մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս Եր

ր պատահելու չէ, եւ եպիսկոպոսը ոչինչ չէ {պիտո} կարողանա առնել: Ողջունեցեք հատկապե

եկեղեցին եւ ո՛չ յուր ազգությունը, այլ {պիտո} է մի տխուր եւ արհամարհելի խաղալիք լինի

հասարակաց են այժմուս յԵւրոպայ, ուրեմն {պիտո} է փոքր աշխատութիւն ի կողմանէ հասարակութ

ետ, փոխանակ նորա խօսքին պատասխանելու, {պիտո՞յ} է ասէիր, թէ գնա դու այժմ, եւ ես խօսքի

եր ի լսարանն Լազարեանց ըստ որում չէ մեզ {պիտոյ}, դուք պահեցէք զայն գիր միշտ առ Ձեզ իբր

եղծանել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատճառս {պիտոյ} այնր ինձ լինելոյ: 8 Յօրէ անտի մինչ

ն Մատթէոս արքեպիսկոպոսն, որում ասէր թէ {պիտոյ} է հրամայել գնալ ի Նախիջեւան, քանզի քաջ

ախուց ց75 ֆունտ ստերլինգաց: Ոչինչ է {պիտոյ} խօսիլ զթանգութենէ ծախուց վասն դատաստանի

բաները քո համար անհասկանալի են, միայն {պիտոյ} է ինձ այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու եւ ո

եմ կարդացել, բայց գիտեմ, որ յիմար բան {պիտոյ} է լինի. պատճառ, չեմ կարծում, որ համա

դրականապէս մի պիղծ բան է, որ անպատճառ {պիտոյ} է հիմնուած լինէր սատանայական կանոնների

, ո՛չ, վաճառականութիւնը սուրբ բան է, {պիտոյ} է արդարութեամբ եւ խղճմտանքով գործակատար

ւած ստեղծել է, ամենայն ինչ բարի է, եւ {պիտոյ} է զգուշանալ, չմեղանչել արդարութեան ընդ

մ " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ Բայց չէ {պիտոյ} մոռանալ Ղազար Փարպեցու առածը. " Ըստ խո

հարկադրում է ամուսնուն լուացուիլ. ինչ {պիտոյ} է առնէր, կամայ ակամայ յօժարում է: Մեր

կական ուղղութիւն հոգու: Եւ այդ պատճառը {պիտոյ} էր որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ ֆիզիկաբա

նդեանցի հետ, որ, ինչպէս տեսանում եմ, {պիտոյ} է գլխաւոր աշխատակից լինի Պ. Հրատարակող

այ բարօրութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, որ {պիտոյ} է յառաջանար պակասութիւնքը վերանալուց յե

ի, ճանաչում ենք մեր արժանաւորութիւնը, {պիտոյ} է ուրեմն խոստովանենք մեր ունեցած պակասո

ռանց որեւիցէ փոքրոգի կասկածաւորութեան, {պիտոյ} է հանդէս հանել ազգի առաջեւ նորա խաւար կ

րուիլ չարութենից, այլ, դորա հակառակ, {պիտոյ} է յաղթէր նորան եւ կանգնեցնէր առաքինութե

գիայի մէջ։ Դուք ասում էք՝ մանկութիւնը {պիտոյ} է դաստիարակել գգուելով, փաղաքշելով, փ

Այո՛, Պարո՛ն, բան խօսելու ժամանակ չէ {պիտոյ} մոռանալ այն շրջապատը, որի մէջ կատարւու

յական մարդու, եւ վա՜յ այն մարդուն, որ {պիտոյ} է ուրիշի ճշմարտութիւնը չափէր բարեկամութ

կամ թշնամութեան չափով: Ստոյգ ազգասէրը {պիտոյ} է խօսի ճշմարիտը, այո՛, ճշմարտութիւնը

նձը ստութեան սպասաւորութեանը, բայց ինչ {պիտոյ} է առնել. այդ նոր բան չէ աշխարհի երեսին

ր իւր քարոզութիւնքը, իւր ճշմարտութիւնը {պիտոյ} է բաժինք յառաջացնէին: Բայց ծածկել եւ վ

րդիւնք յառաջացուցած չէ եւ այլն։ Այսքան {պիտոյ} է իմանալ, որ ոչ ոք դեռեւս ճշմարտախօս հ

րասէր հալածանքին, ամենայն արդարութեամբ {պիտոյ} է գրէր, մանաւանդ, Խորենացու պէս երկնա

արդարել իմ Յիշատակարանը: Ներողութիւն, {պիտոյ} էր այստեղ գրել այն խօսակցութիւնը, որ պ

ին. - " Իսկոյն կ'ասեմ. միայն յառաջուց {պիտոյ} է իմանալ, որ այդ կինը վայր էր քարշում

մարդ չքացնէր ": Շին. - " Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, չեմ տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը

ական որակութիւնքը, որ ունէր կամ դեռեւս {պիտոյ} է ստանար՝ մնալով իւր հայրենի հողի վերա

ել այն պայմանքը, որոնց ազդեցութեան տակ {պիտոյ} է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. ի՞նչ պա

ն օրէնքը, բայց մանաւանդ այս խստութիւնը {պիտոյ} է գործ դնել իւր անձի վերայ, եթէ կենակի

ազգի: Զաւակ ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով {պիտոյ} է կրթուի եւ դաստիարակուի Աստուծոյ երկիւ

ստուծոյ երկիւղի մէջ. մայրը կաթից յետոյ {պիտոյ} է կերակրէ իւր զաւակը այդ վերին հոգեւոր

րբ եւ մեծ պարտականութիւն է, որ այլապէս {պիտոյ} էր կատարել, իսկ այնպէս կատարել, ինչպէ

Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը եւ նպատակը չէ {պիտոյ} այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յետոյ յե

թութենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը եւ փոյթը {պիտոյ} է լինի յառաջ հոգաբարձու լինել իւր զաւակ

ային սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս {պիտոյ} է աճէ իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի

է աճէ իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի {պիտոյ} է ապրի իւր աշխարհում: Այդ օտար դպրոցնե

րդը անմահ է ստեղծուած. նա իւր կեանքում {պիտոյ} է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ ժառան

արքայութիւնը: Աստուծոյ նմանելու համար {պիտոյ} է լինել առաքինի եւ բարոյական մարդ, որո

լել այս երանութիւնը, բայց ով որ կամի, {պիտոյ} է արժանի կացուցանէ իւր մարդկութիւնը այս

րհին իւր առաքինական գործերով, ուրեմն, {պիտոյ} է լուսաւորէ եւ հարստացնէ իւր բանականութ

աւորէ եւ հարստացնէ իւր բանականութիւնը, {պիտոյ} է ուսանի ճանաչել Աստուածը, իւր ընկերը

մի զաւակի մեղքի համար նորա թշուառ ծնողը {պիտոյ} է պատասխան տայ Աստուծոյ ահեղ դատաստանի

ան եւ խարդախութեան վերայ, այդ պատճառով {պիտոյ} է միշտ մնայ գող եւ աւազակ մարդերի սեպհա

հասկացայ, որ հիւրը մի քաղաքավարի մարդ {պիտոյ} է լինի, որովհետեւ, առանց իւր անունը ե

ւմ ես, թէ չունէիր դուստր. մի՞թէ մարդը {պիտոյ} է այն բանը առնէ միայն, որից օգուտ էր յ

ուծուց դուստր եւ դաստիարակած նորան, նա {պիտոյ} է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը եւ աղօթ

ի մարդ մօտենում է մի անդունդի բերանի եւ {պիտոյ} է կործանուի նորա մէջ, եւ նա, տեսանելո

որ եթէ մի մարդ չհաւատար դորան, Աստուած {պիտոյ} է բարկանար մի այդպիսի մարդու վերայ։ Ձե

ւնը չկայ մեր մատեանների մէջ. այդ մասին {պիտոյ} է հարցանել փրփրածին Աստղկից... Մի մարդ

ւ այդ շանթերը, լափելով նորա փորոտիքը, {պիտոյ} է վախճան դնէին նորա անարժան Բրամինապետո

յդ նամակի վերայ: Ե. Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, սիրում եմ հին բաներ։ Ինչ պիտո

իտոյ է ասել, սիրում եմ հին բաներ։ Ինչ {պիտոյ} է առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մ

րը, եւ Արքիմանդրիտը եւ Հայոց քահանայքը {պիտոյ} է ստորադրուին միայնակ իշխանութեան Հայոց

ակով ընտրուած ձեզանից մեծաւորներով, որ {պիտոյ} է վայելէին արժանաւորութիւն եւ թոշակ ազո

կով: Ոչինչ աւելի լաւ կառավարութիւն չէր {պիտոյ} ցանկանալ Հայերի համար, եթէ այդ ընտրութ

որա հակառակ գետեզրից կէս վերստ ճանապարհ {պիտոյ} է կատարել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: Պատմու

ւղը ստիպել էր նորանց հեռանալ այդտեղից: {Պիտոյ} է կարծել, որ անհիմն է այդ պատճառը, որ

նչպէս սովորութիւն էր Տագանրօգի մէջ: Եւ {պիտոյ} է ասել, որ այս ճանապարհով շատ շուտով յ

ք ժամը մի անգամ մի սեղանի դգալ. " Ի՞նչ {պիտոյ} է օգնէ, - ասում է, - հիւանդին այդ անն

ուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով {պիտոյ} էր ներս բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմի

քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան յառաջ: {Պիտոյ} էր իմանալ, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան

ճառանոցում կամ ղահուէտնում, իսկ կանայք {պիտոյ} է տեսանեն միմեանց կամ եկեղեցու մէջ եւ կ

մնացած լինին այդ աշակերտներից: Տպարանը {պիտոյ} է մտածել, որ բաւական օրինաւոր բան եղած

դիր պաշտօնակատարութիւնքը, անտարակոյս, {պիտոյ} է հրաշք թուին: Նախիջեւանի բնակիչքը

ամ հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քաղաքի մէջ: {Պիտոյ} է ասել, որ Նախիջեւանը՝ իւր աշխարհագրա

ոպական կերպով, որ աւելի ճիշդ խօսելով, {պիտոյ} էր ոսկու հանք անուանել, անտես է արած բ

ն պատերազմը, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը {պիտոյ} է ունենային խաւարի եւ ստութեան հետ:

է միշտ եւ կայ այժմուս աշխարհի երեսին, {պիտոյ} է շատ հետեւողներ ունենար, քան թէ կարող

ութիւնը յաղթուելու վերայ են, եւ այստեղ {պիտոյ} է խորտակուի խաւարի ամբարտաւանութեան եղջ

անախորժութենների։ Այս հիման վերայ, չէ {պիտոյ} ամենեւին զարմանալ, որ միեւնոյն բանը կր

չլինել: Այս հիմքերի վերայ հարկաւորաբար {պիտոյ} է մտածել, որ եթէ Նախիջեւանը հոգաբարձու

որդութեամբ: Ապա այս իրողութիւնը ինչպէս {պիտոյ} է համաձայնեցնել այն պատասխանի հետ, թէ

մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ ճշմարիտը {պիտոյ} է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեան եւ

մանակները ապահովելու համար, գոնէ՛ այժմ {պիտոյ} է հոգաբարձու լինէր մի արծաթագլուխ կանաչ

հետ, սահմանէ այս կարգերը, ժողովուրդը {պիտոյ} է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է ժողովրդի բեռը

սէր եւ ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, չէ {պիտոյ} յօժարի իւր զաւակների կրթութեան եւ ապագա

վերայ է, թէեւ սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ {պիտոյ} է առնել, պիտոյ է յուսալ, որ այդ սակաւ

ակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, {պիտոյ} է յուսալ, որ այդ սակաւքը շատանան, միա

որութեան աւազան դառնալ մեր ազգի համար, {պիտոյ} է ուսուցանէր իւր աշակերտներին Հայերէն,

անք եւ շարժողութիւն, դուք մեր ձեռքումը {պիտոյ} է լինիք որպէս մի լոկ մեքենայ, որպէս մե

ւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը, բայց ինչ {պիտոյ} է առնել, բնութեան կանոնն է, որ զաւակն

ի վերայ պարապած էի նկատողութեամբք. ինձ {պիտոյ} էր մի շաբաթով Անափա գնալ: A propos. մ

ատ սիրելի չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, ես " Մեղուի " վերայ չկամիմ ուշ

տ սիրեցի, եւ այժմ եւս սիրում եմ. ի՞նչ {պիտոյ} է առնել, մարդ ենք, ունինք շատ թուլութ

ահոգութեան առաջեւ սեւերես չմնալու համար {պիտոյ} է նորան մի բարի խորհուրդ տալ. արդեօք ա

ասել նորան, որ, կրթութիւն ստանալով, {պիտոյ} էր անպատճառ սէրը կորուսանել։ Մի՞թէ կրթ

մ սխալանքը լուսաբանել, չգիտեմ՝ ինչպէս {պիտոյ} է հասկանալ այս բանը: Երեւի թէ Պ. Իսահ

յանձն ես առնում եւ քաւում ես դու։ Ի՞նչ {պիտոյ} է առնել. երեւի այդպէս նախասահմանուած է

ես միւս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ է. ինչ {պիտոյ} է առնել, գիտեմ, վատ սովորութիւն է, բ

ի մէջ, ուր Նախախնամութեան տնտեսութեամբ {պիտոյ} է մնանք՝ սպասելով հրեշտակապետի որոտընդ

ս փորձանք դարձաւ, կարող էք ասել՝ ի՞նչ {պիտոյ} է առնել, այսպիսի Բէգզադէների պարտական

թեան մէջ այրեց իւր սեպհական որդին: Ինչ {պիտոյ} է առնէր, թշուառ Ազուչենան սնուցանում է

ում եմ, որ կան այդպիսի օրինակներ եւ չէ {պիտոյ} հեռի տեղերում որոնել. մեր մէջ եւս կայ

ն չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս {պիտոյ} է եւ արժան է լինէր, որ ունենար դաստիար

рустно! " երգի եղանակով: Մի բան եւս չէ {պիտոյ} թողուլ առանց ուշադրութեան. Պ. Չիքուայ

էպի մի անտանելի Ռեւմատիսմուս: Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել. մեր համար, ըստ որում սովորած

իւնը, նոյնպէս եւ պարտքը վճարելը: Ի՛նչ {պիտոյ} է առնել, վաճառականութիւն է... Ասացի,

իլը, - ձեր կրօնը, կորստական լինելով, {պիտոյ} է, անտարակոյս, եւ թիւր վարդապետութեան

անցաւ նորա երեսի վերայով: Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, ես խիստ վարուեցայ՝ յանդիմանել

ձը, ապա ուրեմն առանց ամենայն վնասի ինձ {պիտոյ} է արձակէք դէպի իմ աշխարհը, որովհետեւ ա

ել, որ այդպէս զզուել ես մարդերից։ Չէ՛ {պիտոյ} յուսահատուիլ, եթէ մի բարի խորհրդի վերա

տրեց խօսքս իմ անծանօթ սիրելին. - ես չէ {պիտոյ} մտածեմ վրիժառութեան վերայ: Մի՞թէ Նա,

, եթէ նոր ռամկական ( jargon!) լեզուով {պիտոյ} էր գիրք շարադրել կամ օրագիր տպել: Եւ ո

ճառ, այդ բաների աղբիւրը ամենայն խնամով {պիտոյ} է որոնել ազգային կեանքի հետ յարակից հան

ս բոլորի արժէքը լիապէս գնահատելու համար {պիտոյ} է հարիւր տարիներով յետ երեւակայել իւր ա

էի Լոնդոնում մադամ Տիւսսօի մօտ: Չէ {պիտոյ} մոռանալ, որ Վերսայլի փայլողութիւնը սկս

ր էր Մխիթարեանց խղճմտանքը ( կա՞յ), չէ {պիտոյ} ապերախտ գտանուէին ընդդէմ բարերարին, չէ

ապերախտ գտանուէին ընդդէմ բարերարին, չէ {պիտոյ} պապականութիւնը որպէս մի պատնէշ կանգնեցն

եւ հանգուցեալ Մուրադի շնորհի մէջ։ Նոքա {պիտոյ} է կամակար հրաւիրէին, որ բուն Հայոց կող

-Կլու պալատներում, իսկ Լամարթինի համար {պիտոյ} է ողորմութիւն հաւաքէին, որ ապրէր: Մի՞

ը: Օրագրերի այսպիսի անհաստատութիւնը չէ {պիտոյ} յանցանք համարել հրատարակողներին։ Մեր ա

չտալ անձնական կրքերի եւ ախտերի, երբ որ {պիտոյ} էր կատարել իւր պաշտօնը: Ուր չկայ մ

քեզանից ստացել էի: Եթէ մի մանէթի բանը {պիտոյ} է 75 կոպէկով յետ տալ, պակաս մնացած 25

) եւ, յայտնելով, թէ երկու օրից յետոյ {պիտոյ} է միասին ճանապարհ ընկնէին դէպի Մ...,

նայք, մեր ազգը աւերուել է այժմ, նորան {պիտոյ} է վերանորոգել։ Նա թմրել է մի խոր քնով

որոգել։ Նա թմրել է մի խոր քնով, նորան {պիտոյ} է զարթեցնել։ Բայց այս երկու դիպուածում

սի բան, ուստի մտածում եմ, թէ առ այժմս {պիտոյ} էր ազգի թուովը միայն շատանալ, որ հեշտ

Վաղարշակի հիմք դնելով եւ նորա օրինակով {պիտոյ} է մտածել, որ մեր ազգի մէջ եւս մի բան մ

տալիս մեզ փոքր թէ շատ այն տեղերը, ուր {պիտոյ} էր մտածել, թէ կենդրոնացած էին մեր դպրո

րջապէս " հատել է նորա համբերութիւնը ", {պիտոյ} էր տպագրութեամբ հայհոյել։ Եթէ այդպիսի

առածը. " Նման զնմանն սիրէ ": Դարձեալ {պիտոյ} է ասենք ճշմարտութեան պարծանքի համար, ո

րձ, ստիպուեցաւ հաղորդուիլ: Սակայն {պիտոյ} է ասել, որ դոյն այդ հաղորդութեան օրում

այնութեան նեղ շրջանակը, միւս կողմից չէ {պիտոյ} նոցա ձեռքից թողուլ ընդհանուր լուսաւորու

, դորա փոխանակ, իմ ամբողջ սերունդը չէ {պիտոյ} այլեւս մահու եւ կեանքի մէջ տատանի՝ մի

ամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ {պիտոյ} գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած վճարում ե

ց եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից չէ {պիտոյ} դուրս գանք այս անգամ: Ամէն մարդ կ

քով, բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց չէ {պիտոյ} մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաղդ դիպուա

րան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ {պիտոյ} իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով այլ պիտա

չ ընդդիմադրութիւն, որեւիցէ կողմից, չէ {պիտոյ} կարողանայ փակել նորա առաջքը, թէեւ այսօ

գրելի խոր է եւ սաստիկ: Խաղաղութիւնը չէ {պիտոյ} տիրէ այնտեղ, մինչեւ այդ երկու կողմերը

ամի՞ արդեօք ուսանել, թէ ոչ: Սակայն չէ {պիտոյ} աչքից հեռացնել նոցա քաղաքակրթութեան տար

ին խելքերն ենք ասում, չէին կարող եւ չէ {պիտոյ} պատճառ եւ հիմն լինէին մի այսպիսի գործի

: Հայկական թատրոնի պատմութիւնը չէ {պիտոյ} մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փափազեանց ար

նց կեանքի խորհրդի վերայ, երկար ժամանակ {պիտոյ} է ամրացնէին իւրեանց նիւթեղէն ոտքերը, ո

երելու մասին, որ օտարի ձեռք ընկնելով, {պիտոյ} է յաւիտենական զրկանք լինէր անմխիթար Նախ

լու: Առաջին հոգաբարձութիւնը, որ {պիտոյ} է առնէր Նախիջեւանը, էր պատշաճաւոր կերպ

): Մեզանից յառաջ ազգերի կատարած փորձը {պիտոյ} է մեզ խրատ եւ օրինակ լինի: Նախիջե

Իմ, կամ իմպէսների փորը. Մեզ {պիտոյ} է հարստութիւն, Որ պարարենք մեր մ

Ուրեմն ի՛նչ հարկի համար Մեզ {պիտոյ} էր ծառայել Ճշմարտութեան անպատճառ

կը: Եւ այս նպատակին հասանելու համար չէ {պիտոյ} ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առաջեւ,

մարդկութեան պարծանքն էր։ Ուրեմն, նախ {պիտոյ} էր այն լեզուով խօսել, որ ժողովրդի ական

վ ժողովրդի սրտի վերայ ներգործելու համար {պիտոյ} է այնպիսի ձայնով ներգործել նորա լսողութ

յոցն է, նայելով նորա այժմեան վիճակին, {պիտոյ} է ընդհանուր եւ հասարկ կրթութիւն, որպէս

րի հիման վերայ հեղինակի գրելիքը առաջինը {պիտոյ} է լինէին նոր հայախօսութենով։ Երկրորդ՝

յախօսութենով։ Երկրորդ՝ հեղինակութիւնը {պիտոյ} է վերաբերուէր ընդհանուր կրթութեան, եւ

ը վազում է յառաջ, ուրեմն եւ ժողովուրդը {պիտոյ} է վազէ։ Այստեղ նա միջոց չունի, թէ եւ

ցած չ'գալ այս դարուցը։ Ուրեմն ի՞նչպէս {պիտոյ} է սոքա միմեանց հասկանան։ Չ'գիտեմ՝ ի՞ն

օրէնքի տակ, ամենայն բան գրելու ժամանակ {պիտոյ} է իւրեանց խորհուրդը ունենան, եւ այս խո

նց խորհուրդը ունենան, եւ այս խորհուրդը {պիտոյ} է կարելի բան լինի, այսինքն՝ ժամանակի

ով հայերս ամբողջ ոճեր եւ դարձուածներ չէ {պիտոյ} դնենք մեր շարադրութենների մէջ Խորենացու

ն մարդ իւր վիճակի եւ կարողութեան յարմար {պիտոյ} է գործակատար գտանուի. միմիայն հեղինակն

չեղաւ, որ աշխատեց։ Նորա աշխատութիւնը {պիտոյ} է դառնայ հասարակաց ժառանգութիւն, թէեւ

, ուրեմն եւ՝ թարգմանողը։ Եւ ճշմարիտը {պիտոյ} է խոստովանել՝ ի՞նչպէս կարելի է, որ մի

նոր քաջալերութիւն եմ զգացել, որովհետեւ {պիտոյ} է բարձրացնէի ճշմարտութեան դրօշակը։

հեռի են մնացել լուսաւորութեան ճրագից, {պիտոյ} է ասել, թէ այս վիպասանութիւնը, այս հր

ովուրդը աչքը այս եւ այն կողմը ձգածի պէս {պիտոյ} է տեսանէ նոր մատենագրութեան պատկանած մի

անցանք է ձայն տալ մեր հեղինակներին, թէ {պիտոյ} էր, հրաժարուելով հնախօս հայկաբանի ունա

ի լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի վերջոյ {պիտոյ} էր հասկանալ, թէ մատենագիր հեղինակը գոր

զուն է, այդքան դարաւոր ժամանակների մէջ {պիտոյ} է փոփոխուած լինի. լեզուն ենք ասում, ո

էիս մի յաւիտենական գեղեցիկ արձան, որով {պիտոյ} է անմահանայ նորա միշտ գեղեցիկ անունը։

ութեան տակ լուսաբանած, սկզբումը իհարկէ {պիտոյ} է նորան օտար թուին դոքա, որովհետեւ Հայ

ազգի զաւակների դաստիարակութեանը, որ եւ {պիտոյ} է շատ ձեռնտու լինէր դորան։ Մեք մեր

հա քեզ մի զարհուրելի ապերախտութիւն, որ {պիտոյ} է դարուց դար քարոզուի ազգերի մէջ: Ապեր

առաջարկում էր այսպէս. " քոյ գործերում {պիտոյ} էր քեզ օգնական առնուլ հոգատարքը ": Թէպ

ժողովրդեան կենդանի օրինակ համարուելով, {պիտոյ} է նորան մեծ մեծ առաքինութիւններ ունենալ

ւթեան ճշմարտութեանն՝ այնուհետեւ ոչ եւս {պիտոյ} է վասն մեղաց պատարագ. այլ ահեղ ակնկալո

ապարանոց կացուցանելով այս իրողութիւնքը, {պիտոյ} է համարուինք ազգային ամօթի մերկացուցիչ.

է համարուինք ազգային ամօթի մերկացուցիչ. {պիտոյ} է վատամարդիկ դառնանք մի քանի նեղսիրտ, պ

եր գրիչքը շաղախել արտասուքով. պատճառ, {պիտոյ} է մեզ այսօր բօթաբեր լինել մի առաքինի հա

կոչումը՝, բժիշկ լինելը, որին մարդիկ {պիտոյ} է մի օր հաւատային իւրեանց կեանքը, իւրե

ամերգութեան աւարտուելուց յետոյ, երբ որ {պիտոյ} է սկսանուէին ննջեցելու վերայ տան եւ եկե

ղեցական կարգի աւարտուելուց յետոյ, մինչ {պիտոյ} է երգէին " ժողովեալքս ի հրաժարումն ",

էպի Վագայնկով). մի երկու ժամից յետոյ {պիտոյ} է հողին տայինք մեր հանգուցելու հողը։

անի ձայն, այսպիսին ձայներ լսելու համար {պիտոյ} է լինել կամ սատանայ կամ մատնիչ: Լ

ր այս պաքսիմատները դիւրամարս չեն. ի՞նչ {պիտոյ} է առնել, եթէ չկայ սոցանից լաւը. բայց

բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, {պիտոյ} է դոքա դիւրամարս լինէին. պատճառ, այդ

կուլ տուեց եւ խմեց նաւթը վերայից: {Պիտոյ} է իմանալ, եթէ մի սատանայ կերաւ մի որպի

պալատական ճարտարապետ տէր սատանայի մօտ: {Պիտոյ} է ծանօթաբանել, որ դժոխքումը մի դեւի պա

ւատարիմ եւ գովանի ծառայութիւնքը դժոխքին {պիտոյ} է հրատարակուէին պաշտօնական կերպով, եւ

իմնաւորապէս հասկանալու համար, անպատճառ {պիտոյ} է յիշեցուցանել Ձեզ մի քանի անցք, որ թէ

նորանց այն պայմանով, որ նոցա թագաւորը {պիտոյ} է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր.

յս պայմանի զօրութեամբ, նոքա ամենայն օր {պիտոյ} է կռուին, ամենայն օր միմեանց սպանեն,

: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ {պիտոյ} է ստանայ գոնէ՛ 40. 000 կորած հոգի:

թեամբ խաբել, ինչպէս այս գործում: Բայց {պիտոյ} է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւա

թենից հետեւում է, որ այժմ դեւերը միայն {պիտոյ} է դաշնադրութիւնների սրբութիւնը պաշտեն ո

ւունքը, որով այդ տետրակներից մի քանիսը {պիտոյ} է նուիրուէին մեր անունին եւ մի քանի ուր

ուրիշների մէջ մեր անունը առաջին տողումը {պիտոյ} է տպուէին բաժանորդների կարգումը:

, որ հասկանալի լինի քո խօսածը, ուրեմն {պիտոյ} էր խօսել պարզ եւ կենդանի բարբառով, եթէ

ը արդէն ծանօթ է նորա հետ. այսքան միայն {պիտոյ} է ասել, որ Ֆիֆիքոքոյ դեւը ( այսպէս է ա

յելով ցուցակին մեծ ուշադրութեամբ. - ես {պիտոյ} է ճշմարիտը ասեմ, որ իմ կառավարութեան բ

ւաքւում էին դէպի դժոխքի դուռը, որտեղից {պիտոյ} է ներս մտանէր ծայրագոյն Բրամինը:

ը՝ այդ Բրամինը: - Այսուամենայնիւ {պիտոյ} է կարգը պահել. ի՞նչ կասէ, եթէ տեսանէ

էջ պահում էք դժոխքը, բայց անարժան էր, {պիտոյ} է քննութիւն բանալ: Այս միջոցին անի

անաւոր ճառ կարդալ այն հանդէսի մէջ, ուր {պիտոյ} է երեւէր առաջին անգամ ծայրագոյն Բրամինը

աջարկութիւնը: Կարդացողը անտարակոյս {պիտոյ} է զարմանայ, որ մի քանի թերթ յառաջ նկար

անացու մարդերի միջից այնպիսի մի նզովեալ {պիտոյ} է դուրս գայ, որ իւր աշխարհի երեսին արա

ին, որ բերեց իւր ազգի վերայ, ճշմարիտը {պիտոյ} է խոստովանել, երկիւղ ունէր, որ միգուց

այն դժուար խնդիրներում մինչ տէր սատանան {պիտոյ} է կապուէր մնար հնար չգտանելով որպիսի եւ

եգլուխը: - Շատ բան ասել էի. միթէ՞ {պիտոյ} է ամենայն ասած բան կատարուի. այժմ վաստ

ուռը բաց է, ուստի կարծելով, որ այդտեղ {պիտոյ} է կատարուած լինի դիւահարցութիւնը, ներս

առք Աստուծոյ. ի՛նչ վախենալու բան կայ. {պիտոյ} էր ուրախանալ: - Սեւ ուրախութիւն կը

տնիքս, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը դու {պիտոյ} է լինիս, որ իմանաս: Ես քո բարեկամութե

մ, եթէ լինէր, այնուհետեւ ամենայն ջանք {պիտոյ} է գործ դնէի, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրել

այց թէ ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ, դու {պիտոյ} է ինձանից լաւ իմանաս, որովհետեւ ներկայ

նցը կարծում էր նոյնպէս, թէ այդ օրիորդը {պիտոյ} է գեղեցիկ եւ սուր ձայն ունենայ․ նա եզրա

ինչ որ հոգացել ես, լաւ է: Բայց այսքան {պիտոյ} է իմանալ, որ ուրախութիւնը ուրախութիւն

ի՛նչ այնպիսի բանէր կային, որոնց վերայ {պիտոյ} է խօսել: - Դու գրում էիր, թէ պիտո

իտոյ է խօսել: - Դու գրում էիր, թէ {պիտոյ} է խորհուրդ կատարել, ովի՛ն հրաւիրել եւ

դէպի տրտմութիւն փոխադրուի: Եւ ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, ուրախութեան մէջ ի՛նչ հարկաւոր

Շաքարեանց, ուրեմն համաձայն ես ինձ, որ {պիտոյ} էր ընտրութիւն առնել հրաւիրելի մարդերի մ

ց: Ալքիմիայի սկիզբը յայտնի չէ. չէ {պիտոյ} որոնել նորան ո՛չ Յունաց, ո՛չ Եգիպտացոց

մտածել մարմինների վերլուծութեան վերայ: {Պիտոյ} է, որ Արաբացիք համարուին ամենահին Ալքի

ց յայտնելու շահաստացութեան ցանկութիւն: {Պիտոյ} է նոյնպէս յիշել այստեղ եւ Նիկոլայոս Ֆլա

րութեան մասին այսպէս է մեր կարծիքը, թէ {պիտոյ} է, որ այդ մարդը շատ կանգնած լինէր կրակ

թոռ, նստաւ սեղանի մօտ: - ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ... -

մ էր թաքուն, այդ բանը: - Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ, - կրկն

թէ այսօր ամսի քառասուն եւ հինգն է, նա {պիտոյ} է համաձայնի․ ո՛վ չգիտէ, որ ամսի քառասո

": - Մի բան ասեմ. մանաւանդ նորան {պիտոյ} է հրաւիրել, որովհետեւ այդպիսի բնաւորու

է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ: Նա միանգամայն {պիտոյ} է խայտառակուէր անպատասխանի մնալով:

նստած կան նորա փորում, նա ասում է, թէ {պիտոյ} է հետեւել եւրոպական այժմեան լուսաւորութ

այդ ազգերի կուրութենից, հրաշքի տեղ չէ՛ {պիտոյ} կարողանար ընդունել տալ այս բաները, որ

: Իմ կարծիքը այս է, որ ինչքան կարելի է {պիտոյ} է հեռի մնալ դորանից. բայց այս մի լոկ կ

կտոր հաց բերանը դնելով, - եւ ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչէի այս սո

յդ վերջին փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, {պիտոյ} է գլորէր ինձ յուսահատութեան ծովը: Բայց

ալուց յետոյ, ասելիքս այս էր, թեւ ի՜նչ {պիտոյ} է առնենք ազգի համար: - Ուրեմն քո ա

աւորութիւնը դէպի ներգործական: Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, Շաքարեանցը իւր ժամանակին այս ա

, բայց օտարի համար գաղտնի պատճառից, չէ {պիտոյ} երեւին ուրիշին, սա իրաւունք չունի նկատ

ց յիշեց նա իւր սովորական կանոնը, թէ չէ {պիտոյ} արհամարհել եւ գայթակղեցնել մի խեղճ մարդ

են հասկանալ խեղճ կոմսի դրութիւնը: Ին՜չ {պիտոյ} է առնել: Ընկել էր մի անգամ: - Երկ

հարկաւորաբար քրիստոնէականը - Յունականը {պիտոյ} էր ներս բերել: Բացի սորանից, շարականն

ռեւս տասն ժամը չկայ, թէ տուն գնաս ի՛նչ {պիտոյ} է առնես, ո՛չ ապաքէն ժամանակ է, որ անց

ի յայտնութիւնը, եթէ տեսաւ: - Ի՛նչ {պիտոյ} է առնել, - ասաց կոմս էմմանուէլը, - նա

ն փերիքը, առանց ուրիշ բան հարցանելու, {պիտոյ} է հարցանել, - ինչ ազգից էք: Նոքա կը յ

ութեամբ: Երբ աւարտեցիր հարց ու փորձդ, {պիտոյ} է նորանց արձակել, որ գնան, ապա թէ ոչ

տեղ: - Լսելու համար այդ երգը, ինչ {պիտոյ} է առնել, հարկաւոր է յանձն առնուլ այդ թ

, այնքան շահաստացութիւն: Բայց ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, ինչո՞ւ չէ պիտոյ օգուտ քաղել դի

Բայց ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ինչո՞ւ չէ {պիտոյ} օգուտ քաղել դիպուածներից, օգուտը գողու

թիւնը, քան թէ լինելութիւնը, եթէ մարդը {պիտոյ} է լինէր ու ապրէր որպէս մի լոկ բուսական

ոչ միայն զանազան մարմինք, որ շատ անգամ {պիտոյ} էր զգուշութեամբ ներս բերել հիւանդի կազմ

բժշկապետի այցելութեանը... - Ին՛չ {պիտոյ} է առնել, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, մի

կոյս, ընդունելուց յետոյ մի բան դարձեալ {պիտոյ} է սեւցնել նորան: - Այո՛, իմ պարոն

նքից յետոյ չէր կարելի այլեւս ծածկուել, {պիտոյ} էր յառաջ գալ, եւ կերպարանքը, գլուխը կ

. քո պէս ծառան դեռ կերած հացի համար եւս {պիտոյ} է մի բան վճարէ տիրոջը: - Պարոն, ա

, իմանալով այս, իսկոյն վճռում էք, թէ {պիտոյ} է, որ ես լինեմ այդ յիմար նամակի հեղինա

մարդի իրաւունք, եւ առանց այդ արծաթին, {պիտոյ} է մինը լինէիք այն ռամիկներից, եթէ ոչ ա

Յովնաթանեանցը երկիւղ կրէ նորանից. ի՛նչ {պիտոյ} է առնէ, որի՞ն է վախեցնում: Ես այսուհե

ց, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմեալ երեսից, {պիտոյ} է լինէր համարեա թէ վաթսուն տարեկան. ու

րան չկայ, այս պատճառով այնտեղի մարդիկը {պիտոյ} է անպատճառ յօժարէին ամենայն բանի, որի

ւնը մինչեւ քո զգայուն կեանքի վերջը, նա {պիտոյ} է ետ ստանայ քեզանից, նա արդար է, եւ ա

ր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ {պիտոյ} է իւր տուածը ստանայ. եւ դու եթէ կամենա

լու համար: Բայց բնութեան հարազատ որդին {պիտոյ} է սառն աչքով նայի այս բանի վերայ եւ պիտ

յց եթէ դուք անպատճառ կամենում էք, ի՞նչ {պիտոյ} է առնել, խօսքը կտրիճինն է... Պար

սանել չկամէր անգամ պարոն Մկրտիչը, որին {պիտոյ} է տային նորա ծնողքը: Պարոն Մկրտիչը

ամուսնութեան այն թշուառութիւնները, որ {պիտոյ} է յառաջանային միջումը սէր եւ յօժարութիւ

եւ օգուտ եւս չունիմ ընդդիմանալուց. զոհ {պիտոյ} է լինիմ այս քաղաքի բարբարոսական սովորու

լի՛ ընթերցող, թէ Մանուշակը ի՞նչ կերպով {պիտոյ} է իւր նամակը տեղ հասուցաներ. ծառայ չու

չկար քաղաքական սուրհանդակ, ուրեմն ի՞նչ {պիտոյ} է առնէր: Այսպիսի դիպուածներում այր

ճանաչում, միայն գիտեմ, որ բարի աղջիկ {պիտոյ} է լինիս. Աստուծոյ օրհնութիւնը անպակաս

որ առանց նայելու, տեսանելու եւ քննելու {պիտոյ} է լինի, եւ այն այնպիսի ժամանակ, մինչ

ու ասես մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ {պիտոյ} է ասես նորա եւ արժանաւորութիւնը եւ պակա

ակ տան տէրը հիւրին պատիւ տալու, հի՞ւրը {պիտոյ} է պատուէ տան տիրոջը: - Չէ՞, - ասաց

իւր կարգը, նշանակում է թէ որքա՞ն շաքար {պիտոյ} է ձգած լինէր, մի՞թէ մօտի մարդիկը չէին

եթէ կամենում ենք նմանել Աստուծոյ, ապա {պիտոյ} է եւ նորա գործերը եւս գործէինք: Մարդը

տեղ ժողովուիլը սէր կամ ընկերասիրութիւն {պիտոյ} է ասուի, ուրեմն սէր եւ մարդասիրութիւն

որ է մեր առանձնախօսութիւնը, որից յետոյ {պիտոյ} էր ինձ առարկայ բանալ իսկոյն քո հօր հետ

, ոչ մի րոպէ աւելի, ոչ մի րոպէ պակաս, {պիտոյ} է տեսանէ Շահումեանցին: Վերջապէս սկս

ի փոքր պատճառ դղրդում է քո ջլերը: Ի՞նչ {պիտոյ} է եղած լինէր այն... Անպատճառ կատու կ

նց ճիշտ նկարագիրը պատկերացնելու համար, {պիտոյ} են էժեն Սիւ եւ Դիւմայ, ֆրանսիական բանա

ւսնանալով Թիւթիւնճի-օղլուից դստեր հետ, {պիտոյ} է Թիւթիւնճի-օղլուից ստանար հինգ հարիւր

իացած Վարդ-խաթուն քրոջ հետ, այլ այսքան {պիտոյ} է ասել, թէ բաղկանում էր երկու սենեակից

կուիմ, դէռեւս հօրիցս կանուխ ամուսնացած {պիտոյ} է լինիմ: Եթէ այդպէս յօժարի, եւս նամակ

չպէս ես լսել եմ, նա ոչ թէ իմ հրամանովը {պիտոյ} է վարուէր, այլ քեզ, եւ գլխաւորը ինձ ե

վարուէր, այլ քեզ, եւ գլխաւորը ինձ եւս {պիտոյ} է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ Աստ

ածողութիւնը չհեռանայ այն առարկայից, որ {պիտոյ} է վճռէր նորա կեանքի բոլոր որպիսութիւնը

աձայնելով պարոն Շահումեանցին, անպատճառ {պիտոյ} է կտրուէր նոցայ բարեկամութիւնը եւ եթէ ս

ս չկայ, որ մեծ վշտերի եւ ցաւերի պատճառ {պիտոյ} է լինէր այս գրագրութիւնը, եւ անշուշտ Մ

Մանուշակը մտածում էր, թէ ի՛նչ կեանք {պիտոյ} է լինի իւր կեանքը այնպիսի կոշտ եւ սոպռ

ա, մի սիրելու սիրտ չունենալով, որքա՞ն {պիտոյ} է ատէր եւ նախատէր իւր կինը նորա այս յար

, հասել էր ահա ճակատագրական րոպէն, կամ {պիտոյ} է անչափ ուրախանար կամ ստանար մի խորտակի

ճանը. նա սպասում էր վերջին րոպէին, որ {պիտոյ} է յայտնէր նորան կամ աւետիք կամ բօթ:

հնարաւորում էր տպագրութեան գիւտը, որով {պիտոյ} է ազատուէր մարդկային միտք ու բանականութ

երի բանդից եւ, թեւ ու թռիչք ստանալով, {պիտոյ} է տարածուէր ամենայն տեղ՝ մի հատ մարդու

նեւութերորդ դարու սկիզբը։ Այս դարը {պիտոյ} է աւելի բաղդաւոր ժամանակներ պատրաստէր Հ

ազգի փոքր ի շատէ իմացական նորոգութիւնը {պիտոյ} է կատարուէր ոչ թէ բուն Հայաստանի հողի վ

, օտար աշխարհում։ Հայկական դպրութեանը {պիտոյ} էր հիւր գնալ Իտալիա եւ օտարի հացով սնան

ար։ Այս ժամանակիս կամ թէ մի փոքր յառաջ {պիտոյ} է պատահած լինի եւ նորա յատկապէս փոխանցո

խոհական եւ մտածող Հայ սրտի համար ո՛րքան {պիտոյ} է ծանրանայ այս պատմութեան տրտում խորհու

իւր հայրենական հողի վերայ եւ ազգի մէջ, {պիտոյ} է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ գնային, օ

ալ, որ նա երազում եւս տեսած լինէր, թէ {պիտոյ} է գայ մի օր, երբ նորա միաբանութեան գլխ

ութեան պայմանների մէջ եւ յառաջ ու յետոյ {պիտոյ} է մի օր աճէին, կերպարանք առնուին եւ դո

էս է, այսինքն՝ բանական կարգ է. միայն {պիտոյ} է հասկանալ նորան։ Մեղաւոր չէ ո՛չ Մխիթա

'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժանն էր եւ {պիտոյ}, թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի

սասանեցուցիչ յեղափոխութիւնքը անտարակոյս {պիտոյ} է ազդեցութիւն ունենային եւ նոցա հոգու ո

ւթենից, դեռեւս ամենայն շրջանկատութեամբ {պիտոյ} է հաշուի եւ համարի տակ դնել այն հանգամա

ջապատը, որի մէջ, այն հողը, որի վերայ {պիտոյ} է աճէր եւ ծաղկէր նորատունկ ընկերութիւնը

ւնքի հետ անմեղանչաբար ծանօթանալու համար {պիտոյ} է յառաջուց վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ա

անպէտ էին։ Ուրեմն ի՞նչ կերպով եւ ո՞ւր {պիտոյ} է որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցաւի դարմանը

լով բնութեան օրէնքներին, նոյնպէս հոգին {պիտոյ} է գտանէ իւր համար մի աննիւթական աղբիւր

յրը, որին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մարդը {պիտոյ} է յաւիտեանս յաւիտենից ապահովէր իւր անան

արւում է այս։ Սորան պատասխանելու համար {պիտոյ} է քննել այդ կրօնի բուն սկզբունքը եւ ուղ

ներողութիւնը եւ այլ կրօնական պիտոյքը, {պիտոյ} է ձրիաբար բաժանուին։ Նա խլեց դպիրների

ալով դեռեւս ստրկական կրօնի խաւարի մէջ, {պիտոյ} է խարխափելով քայլէին եւ այն՝ կառած ու

սարսափելի գին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ {պիտոյ} է տեսանենք, թէ ի՛նչպէս այդ մեծագին ազա

ի տգիտութենից, փակում են նոցա աչքերը։ {Պիտոյ} է տեսանենք մորմոքուելու համար, թէ ինչպ

ոնեայ աշխարհում։ Արդեօք դժոխքի դուռերը {պիտոյ} է յաղթահարէի՞ն վերջապէս պապական աթոռը։

երայ։ Ահա այն իրողութիւնքը, որ չէ {պիտոյ} համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի եւ Աւետ

այն եկեղեցական աստուածպաշտութեանը, որ {պիտոյ} է կատարուէր ամուսնաւոր քահանայի ձեռքով

" այսպիսի ընթացքին երիտասարդ արքայազնի {պիտոյ} է հաւանի թագաւորը եւ տէրութեան բոլոր եր

վերայ որպէս իւր սեպհականութեան վերայ, {պիտոյ} է նորա պաշտպանը լինի "։ Պապը միեւնոյն

եւ ոտաբոբիկ կանգնած եկեղեցու դռնումը, {պիտոյ} է ապաշխարէր։ Դեսպանքը միւս Հենրիկոս չո

անութեան տարերքը որոնելու համար դարձեալ {պիտոյ} է մեզ դիմել դէպի նոցա կրօնը, որ է պապա

էր լիակատար ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս {պիտոյ} է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը

, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, ասես թէ միշտ {պիտոյ} է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստութե

ազգերին, թէ ( առ ժամս) կրօնական մտքով {պիտոյ} է հարկաւորաբար լսել այս հովուի ձայնին մ

մեծ բան էր, խորհրդաւոր բան, որի համար {պիտոյ} էր ներողութիւն տալ մեղքերին հարկաւորապէ

Ահա այն աղբիւրքը, որոնցից անմիջապէս {պիտոյ} է բղխէր Մխիթարեանց բարոյականութիւնը, ա

բարոյականութիւնը, այն հողը, որի վերայ {պիտոյ} է բուսանէր, եւ այն ատմօսֆերան որի մէջ

է բուսանէր, եւ այն ատմօսֆերան որի մէջ {պիտոյ} է ծաղկէր նա։ Բայց այս բոլորը ընդհանուր

ենք այժմ դէպի ճառիս երրորդ գլուխը, ուր {պիտոյ} է քննուի նոցա գործունէութիւնը Հայկական

Ն ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ Այս գլխի մէջ {պիտոյ} է քննենք Մխիթարեանց լոկ մատենագրական գո

քաջ նահապետի նուիրականը։ Այս գլխի մէջ {պիտոյ} է տեսանենք շարժողութիւն Հայկական մատենա

Հռովմի պապին։ Խօսելով այս բաները՝ չէ {պիտոյ} մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի յոյսը մնացա

էր ազգին այս կամ այն կողմից։ Ճշմարիտը {պիտոյ} է ասել, սիրելի չէ մեզ նայել մի այդպիսի

լ եւ կատարելագործել զնոյն, զի թէ երբէք {պիտոյ} ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահի

ապետների ագահութիւնը եւ արծաթսիրութիւնը {պիտոյ} է հարկաւորապէս չափից անցանէր. քահանայապ

նգամ հայոց նշանագիրքը եւ նոցա ուսուցիչը {պիտոյ} է Բիւզանդական գայիսոնի ուժով բռնութեամբ

նում, գիտուն հոգեւորներ ունելուց յառաջ, {պիտոյ} է պատրաստել ուսումնարաններ, տպարաններ,

ւրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց {պիտոյ} էր յաւէտ դարման տանել, զառաջինն [զի մի

տի զհետ գայր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն {պիտոյ} էր չափել չափով բարեկամութեան կամ թշնամո

ւ անմերձենալի լինելով նոր ժողովրդեանն, {պիտոյ} էր ուղի հատանել լուսաւորութեան ընդ կենդ

լեզուի եւ այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ բնաւ {պիտոյ} անուանել գիտութիւն. ամենայն որ եւ է լե

աշխատութեանցն սակաւ յոյժ տեսանին, այլ {պիտոյ} է սակաւիկ մի զաչս դարձուցանել ի վերայ ժ

յստակ հայախօսութեան, թէպէտ առ հասարակ {պիտոյ} է ասել, թէ հին հեղինակացն բարբառ չէ այ

մեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս հակառակն {պիտոյ} էր ենթադրել, միտ եդեալ անեզր եւ անվերջ

ս զԱստուածաշունչ մատեանն, թէեւ ցաւելով {պիտոյ} էր խոստովանել՝ աղճատելով զայն ըստ սահմ

չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայն {պիտոյ} էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ խօսից, հա

՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն {պիտոյ} էր անտեսել եթէ չկարէաք հիմնել հաստատել

ոճ խօսից. առ ի ապացուցանել զայս կարծիք {պիտոյ} է գէթ հրաւիրել յիւրաքանչիւր անջատ վիճակ

յլ թէ դեպ լինէր հարցանել, թէ զի՞նչ ապա {պիտոյ} էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան պատմո

սա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել թէ չէր {պիտոյ} զսրբազան պատմութիւն եւ զաւետարան ուսանե

ան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս, թէպէտ {պիտոյ} էր խոստովանել զճշմարտութիւն, թէ Հայք ե

ն առհասարակ, Յիսուսեանները քանի՛ անգամ {պիտոյ} է փոխէին իւրեանց ներգործութեան ձեւը եւ

եծութենով գիրք գրել, որի վերայ տարիներ {պիտոյ} էր գործ դնել։ Այդ իմ կողմից, իմ այժմե

միմիայն ճանապարհ ընկաւ դէպի Փարիզ, ուր {պիտոյ} է ընկնէր նոր փորձանքների մէջ եւ հանդիպէ

տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր, որ {պիտոյ} է չարչարուի՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւո

, որ նորա ընկերքը եւ բոլոր վարդապետները {պիտոյ} է գործ դնէին ամենայն աշխատութիւն նորան

նչեւ պարանոցը մտաւ գետի մէջ, որի մօտից {պիտոյ} է անցանէր երիտասարդ ընկերը։ Երբ սիրահա

tii commesurationem)։ Այստեղ մանաւանդ {պիտոյ} է, որ շնչառութեան եւ բառերի միջոցը լին

, եթէ Քրիստոսի քարոզութիւնների վերայ, {պիտոյ} է նախ եւ յառաջ երեւակայել ճանապարհ, հա

ա իւրեանց վարդապետի հրամանի զօրութենովը {պիտոյ} էր 1537 թուականի սկզբումը Վենետկումը լի

նդամները, որ կը բնակին մի քաղաքի մէջ, {պիտոյ} է փոփոխակի իշխեն միմեանց, գ) պարտական

ելով, որ գործը այսպիսի ընթացք ստացաւ, {պիտոյ} է ամենայն ջանք գործ դնէին ժողովքի առջեւ

ը ուրախութեամբ կատարեց այս հրամանը, որ {պիտոյ} է նոր փառքով ծածկէր Կարգի երեսը։ Նա ըն

թիւնը, որպէս զի այդ նիստը չ'լինի, ուր {պիտոյ} է արդարապէս խայտառակուէին Փարիզի իմաստո

խանը տարեկան հարցաքննութենից յետոյ կա՛մ {պիտոյ} է թոյլ տար աշակերտներին ընդունել ուխտը

րի անդամ լինել ցանկացողքը շատ տարիներով {պիտոյ} է փորձուէին, վասնորոյ Լայենէզ խնդրեց,

այնեցան, բայց երբ այս սահմանադրութիւնը {պիտոյ} է գրով արձանացնէին, Լայենէզ, Լատինի բ

ենալ շատ բարձր պաշտօններից։ Այո՛, մեզ {պիտոյ} է հիւանդանոցներումը վարժել մեր ջերմեռան

արգի Կառավարութեան մասին, բնականաբար, {պիտոյ} է հեռացնէին նորա միտքը երկնային տեսիլքն

չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէջ {պիտոյ} է մնային. պատճառ, այդ բանը Գեներալի կ

երուն եւ Կօլլեգիումներուն, իսկ ինքեանք {պիտոյ} է ապրէին մուրալով։ Բայց թէ գտանուէին Կ

ամար, որոնք թէ եւ Յիսուսեան էին, բայց {պիտոյ} է ծածկէին այդ նախ, Կարգի օգտի համար,

ների մեռուցումն։ Կարգի օգտի համար նոքա {պիտոյ} է ոչնչացնէին իւրեանց ազատ կամքը եւ կոյր

նէին Կարգի մէջ, այլ առանց ձայն հանելու {պիտոյ} է հնազանդուէին Կարգի կամքին եւ կատարէին

ւատ չունենալով միմեանց վերայ, անպատճառ {պիտոյ} է եւ հեռի լինէին միմեանցից, որով Գեներ

cat duaestiones, այսինքն՝ " Ո՛չ ոք չէ {պիտոյ} յառաջ բերէ նոր խնդիրներ "։ Այս կանոննե

ճշմարտութեններից։ Գեղարուեստների մասին {պիտոյ} է միեւնոյն բանը ասել. պատճառ, որ, բա

դիկը նորից հեթանոս դառնային ( ինչպէս եւ {պիտոյ} է լինէր. պատճառ, խաբեբայութենով էին մ

էական Հասարակապետութեան գաղափարը, որից {պիտոյ} է ծնանէին նահապետական ժամանակների երջան

ն սկզբունքը։ Եւրոպայի եւ Ասիայի մէջ նա {պիտոյ} է պատերազմէր ներկայ բաների կարգի հետ.

աւորութեններով, եւ ի՞նչքան աշխատութիւն {պիտոյ} է գործ դնէին Յիսուսեանք, որ ջնջէին Պար

նպիսի գերեզման, դէպի որը հարիւր մղոնից {պիտոյ} է թռչին, հասանեն ագռաւները եւ անգղները

ա մարմնի հոտը առած, գերեզման, որին չէ {պիտոյ} կարողանան մարդիկ մօտենալ՝ առանց քիթերը

լու գարշահոտութեան պատճառով. որի վերայ {պիտոյ} է բուսանին մամուռ եւ եղինճ, եւ ուր պիտ

տոյ է բուսանին մամուռ եւ եղինճ, եւ ուր {պիտոյ} է բոյն շինեն մողէսները եւ բազիլիսկները

բոյն շինեն մողէսները եւ բազիլիսկները, {պիտոյ} է վայեն բուերը եւ այլ գիշատող թռչուններ

ա գլուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին {պիտոյ} է դնել դեղին գլխարկ՝ աքաղաղի փետուրներ

գը, որ ժառանգաբար պատկանում էր նորան, {պիտոյ} է նա պատերազմով ստանար։ Յիսուսեան աբեղ

, թէ նա ինքն է հերետիկոս, եւ այս բանը {պիտոյ} է ապացուցուի, մի ազատ եւ օրինաւոր, լր

սաց շրջապատող Պալատականներին. " Ուրեմն {պիտոյ} է, որ այս... Յիսուսեան աբեղաների դատա

իւս անգամ ոտք կոխեն Ֆրանսիայի աշխարհը, {պիտոյ} է պաժուին իբրեւ թագաւորի հրամանի յայտնի

էնի գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար {պիտոյ} է բարեյաջող լինէր նա Յիսուսեաններին։

թէ դուք խաբեցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ դուք {պիտոյ} է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը. նա գի

անսովոր դիպուածը XVIII անհաւատ դարումը {պիտոյ} է, որ տպաւորութիւն գործէր հասարակ ժողո

ան մէջ կրօնական հաւատալիք չէ, սակայն, {պիտոյ} է նորան հնազանդուիլ ", բ. " Հոգեւոր ե

աւորական հրովարտակը տարակոյս չ'կար, որ {պիտոյ} է զայրացնէր Յիսուսեանները։ Արդարեւ, ն

ն ժամանակ Կարգի կալուածքը Ֆրանսիայի մէջ {պիտոյ} է խլուէին պարտքի դէմ։ Բայց Յիսուսեանք

ր պատրաստ էր հալածանքը, նոքա եւ այնտեղ {պիտոյ} է հանդիպէին նեղութենների եւ սարսափելի չ

արեգրական ցուցակներ, որոնց զօրութենովը {պիտոյ} է Կլեմենտ XIV-ը մեռանէր 1774 թուականում

նշանակում է մի ընդհանուր տեղի, որի մէջ {պիտոյ} է երեւակայել իւր անձը եւ այն առարկաները

ը. նա միայն ճանապարհ է ցոյց տալիս, որով {պիտոյ} էր գնալ (Constitutions des Jésuites App

ն միմեանց հետ. եթէ կը հասկանան ինչպէ՛ս {պիտոյ} էր նոցայ, ապագայ օրերը աւելի լաւ, աւե

ասելով. ցաւալի հայոց ազգ, մինչեւ ե՞րբ {պիտոյ} է մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ, մինչեւ ե՞ր

մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ, մինչեւ ե՞րբ {պիտոյ} է քո նախկին կենդանութեան շունչը աննորոգ

եցայ ոմն Ստեփաննոս անուն մէկ քահանայի. {պիտոյ} է ասեմ, որ իմ ուսումնառութեան սկզբումը

ետ, յիրաւի՛, եթէ դու չլինէիր, ես եւս {պիտոյ} է մնայի միւս ռամկականների հաշիւումը. զ

կարդալու. աջահամբոյրը ի հարկէ անշուշտ {պիտոյ} է լինէր. ես եւս այս անկարգութիւնից չհր

այս անկարգութիւնից չհրաժարելու համար, {պիտոյ} էր ընծայաբեր լինէի իմ կողմից, որ այբբե

եւ ծոյլ կենդանին: Ի հարկէ Սարգիսը եւս {պիտոյ} է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛չ, նոյն ո

։ Դորա ընդհանուր արժանաւորութեան վերայ {պիտոյ} է այսքանն ասել, որ դա շինած է երեխաներ

Կառամզինի իմաստուն խօսքին, ապա ի՞նչպէս {պիտոյ} է մեկնել նորա գործակատարութիւնը, որ ան

ափարներ. ահա այն մի հատիկ գործը, որով {պիտոյ} է պարապէին հոգիազգեաց հեղինակները եւ թա

լ։ Մենք հանդէս ենք հանում, սորանից չէ {պիտոյ} եզրակացնել, թէ բծախնդրութիւն է մեր արա

եւին սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի գիրք է, որ {պիտոյ} է կարդալ եւ ուղիղ հասկանալ. սխալ ըմբռն

ց տուեցինք, որ ազգային մատենագրութիւնը {պիտոյ} է լինէր նոր եւ կենդանի լեզուով, որ կար

ց փողը, թէ կայ չկայ հին լեզուն էր, որ {պիտոյ} է լուսաւորութեան սերմանքը Հայոց ազգի ան

, որ այս մոլորական կարծիքն հերքում էր, {պիտոյ} է չափէր եւ կշռէր ազգի խորին տգիտութեան

յայտնի ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար {պիտոյ} էին այդքան խօսք, վկայութիւնք եւ օրինակ

եւ մինչեւ այժմ հանդէս չէին բերած, այժմ {պիտոյ} էր հանդէսով ցոյց տալ, որ հաստատուէին ի

ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ {պիտոյ} էր նոր լեզուով գործ կատարել, անտարակոյ

ռակելու տեղիք չկար այն բանի միջու, մ որ {պիտոյ} էր ազգի հետ մտածել եւ խօսել այն լեզուաւ

արհամարհանքը ամենայն րոպէ հասանում է եւ {պիտոյ} է հասանի եւ դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը

տարածելու մասին ժողովրդին մէջ անպատճառ {պիտոյ} էր ազգային մատենագրութիւն. սա էր առաջի

ունի կրօնի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը {պիտոյ} էր սերմանել ազգի մէջ մատենագրութեան միջ

վ, եւ այս երկուսը, ձեռքէ ձեռք բռնած, {պիտոյ} է մշակէին ազգին բանականութիւնը։ Բայց ա

ուով, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով, {պիտոյ} էր իմանալ այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը

ցը առնելով եւ իւր տանը պահելով ( ինչպէս {պիտոյ} է անէ հին լեզուով հայ մատեանները), կա

կ բան, անարմատ ծառ... Ամենայն մարդ {պիտոյ} է իւր սեպհական կերակուրն ունենայ, իւր

յոց ազգի մեծատունքը առաւել մեր կարծիքով {պիտոյ} է նախանձաւոր լինէին ազգի լուսաւորութեան

իր ազգի մեծատունքը՝ իւրեանց տուրքովը, {պիտոյ} է գործ կատարեն. մինը առանց միւսին ոչին

տգէտ մարդերի միմիայն պարծանքն էր, այլ {պիտոյ} է տալ ազգի մանուկներին եւ ընդհանրապէս բ

հարկաւոր գաղափարներ ստանալու մասին։ Չէ {պիտոյ} նորա հինգ դարու հայախօսութիւնը. այդ նո

աչքով տեսանել, ուստի եւ ասում են, որ {պիտոյ} է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի, որ դիմացի

ասին, իւրեանցից կանոն են հաստատել, թէ {պիտոյ} էր խօսել այնպէս, որ դժուար լինէր հասկա

զաւակը։ Աւերակների քարերը կարող են {պիտոյանալ} նոր շինուածքի, ինչպէս պահանջում է ժամա

՝ կազմելով մի այլ էակ կամ իբրեւ նիւթ, {պիտոյանալով} այլ կազմուածքի, այնպէս եւս ազգութիւնը

լինի մնացածը տաշել կոկել եւ շինուածքին {պիտոյացնել} ։ Հազար անգամ էլ որ աշխատես կամ անկիւնը

գն մեր, ի բարւոք տնտեսութիւն բարոյական {պիտոյից} ազգին, այժմիկ յանձն եղելոյ իմում կառավ

գային ի գործ մուծանել եւ մշակել զնա ըստ {պիտոյից} մերոց աւուրց: Երանի՜ թէ յաջողեալ էր հն

ն] ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳիրս {պիտոյից} " եւ զայլ բազում եկեղեցական երգս, որք

ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է գրած գիրն " {Պիտոյից} " արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ

լեզու Հայոց, յարդարեալ եւ մշակեալ ըստ {պիտոյից} աւուրցս, ունելոց էր զանունդ ռամկախօսու

, այլ զոհիւք եւ նուիրագործութեամբք ըստ {պիտոյից} հանգամանաց: Լուսաւորութիւն լուսաւորեալ

մանուէլ. " Եթէ զանարժանն ըստ {պիտոյիցն} ոչ յանդիմանես, մի՛ լինիր վարդապետ ":

ամբ, եւ առանց միտ դնելոյ սեպհական ազգի {պիտոյիցն]} ` նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ

կորիցին], քան թէ ապախտ արարեալ վզնոցին {պիտոյիւք]} փառս անձին որոնել տղայականս, [վասն զի

ի Լոնդոն, մեկնեցայց աստի այլուր, ուր {պիտոյք} կենաց դիւրագին իցեն, առաւել քան յԱնգլի

որ ինչ այժմուս հայկական ընկերութեան էին {պիտոյք} եւ ժամանակիս արդարացի պահանջելիք, եւ զ

ումնականքը հասկանալ մեր այժմեան ազգային {պիտոյքը} կամ լուսաւորութեան մասին բարձրացած խնդի

զինուորներին: Ինքեանք հոգացին իւրեանց {պիտոյքը} եւ աղախիններից չպաշտուեցան. մարդ չկար

մասը հարկադրւում է միմիայն կեանքի էական {պիտոյքը} հոգալ՝ կարելի եղածին չափ տնտեսութիւն գ

են ներգործել եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի {պիտոյքը}, պարզութիւնը եւ այլ բնական հանգամանքնե

իւնը մի տեսակ արհեստ չէ նիւթական կեանքի {պիտոյքը} հայթայթելու համար եւ թէ կամի նա խորհուր

ու այնտեղ գնացին իւրեանց թշուառ կեանքի {պիտոյքը} հայթայթելու: Միայն նոցանից մէկը ի

թեան, կերակրի, զգեստի եւ այլ հարկաւոր {պիտոյքը} ։ Ի՛նչ ճար գտանել սորա համար։ Աբովեանց

ոչ թէ միայն հանդիսաւոր թաղման հարկաւոր {պիտոյքը}, այլեւ փառաւոր ճաշ պատրաստեց գերեզմանա

լի էր արծաթ վաստակել, կեանքի անհրաժեշտ {պիտոյքը} հոգալու համար: Բացի սորանից, այս եւս

ստների վերայ, որ կը հոգան քաղաքի բոլոր {պիտոյքը}: Այսպէս ահա, իննսունից երեսունը դուրս

ազգի բոլոր թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացական {պիտոյքը} "։ Մխիթարը իւր ձեռնարկութեան մէջ ունէր

, շնորհը, ներողութիւնը եւ այլ կրօնական {պիտոյքը}, պիտոյ է ձրիաբար բաժանուին։ Նա խլեց դ

ովուել ժողովուրդը՝ հոգալով նորա հոգեկան {պիտոյքը} ։ Երանի՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի վերայ չլինէ

թէ կարելի էր լցուցանել կեանքի անհրաժեշտ {պիտոյքը} ։ Այս բաներից կարելի է եզրափակել, թէ ի

ուելով, մինչեւ անգամ իւրեանց մարմնաւոր {պիտոյքի} մասին նեղութիւն կրելով, նեղութիւն եւ ց

ների կարգի դէմ զինուորուող վարդապետների {պիտոյքի} համար: Այդ գործարանի մէջ եղած անցքերը

որան գործակից լինելով, հսկէր գործարանի {պիտոյքի} եւ բարեկարգութեան վերայ, իսկ հոգատարնե

ին՝ ուշ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան {պիտոյքին}, եթէ մասնաւոր եւ անձնական բաները խափան

ծախքը, այլեւ հոգաբարձու լինի եկեղեցու {պիտոյքին}: - Մեր ժողովուրդը այդպիսի բան չգիտ

ական աւերանք մի չեղուի, որ ժամանակների {պիտոյքին} յարմար լցնում էր իր պաշտօնը: Նեղսրտութ

ծ ապրանքների մեծագոյն մասը կեանքի էական {պիտոյքներ} չեն, եւ նորա մանր վաճառականը պիտի վաճա

ւ եւ խելացի ճանապարհով գործ դնելու ազգի {պիտոյքների} վերայ, ահա խնդիրը: Արդէն վաթսու

, երկրորդի գումարը տնտեսելով Մանուշակի {պիտոյքների} համար: Կինը շատ անգամ ասում էր, եթէ Թ

զբունք, հանապազօրեայ փորձերից եւ էական {պիտոյքներից} հետեւեցած փիլիսոփայութիւնը, որ անկանգն

րողապես միտ դնել ազգերի կարոտությանը եւ {պիտույքին}, մեր լուսավորյալ վեհանձն ժամանակումը,

, " այդ քեզ անհասկանելի է " ( դեմիրտէն {պիր} լեպլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել

էիք ձեռամբ ( այսինչ անձին) զմի տեօրտի {պիրլիք}, ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ եւ զանուն

բոցեղէն սուր աչքոյք Զաստուած տեսին {պիրկ} ի փայտ, ի գլուխ պսակ բազմաքուք։ Ընդ տ

ելով ստիպուած։ Պատճառ, որպէս ամուր եւ {պիրկ} կապով կապուած լինելով Տիրոջդ քաղցր եւ ա

ական անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես ասելով, {Պիւրհռոսին} ` Ալեքսանդր, Եպամինոնդին ` Փիլիպպոս:

այլ խնամք չի պահանջում այս շատ օգտակար {պլանտացիան}: Խնդրում եմ, եղբայր, հենց որ Սուլթան

տի, դեր խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի {պլեբեյից} ավելի լավ չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտա

9 թուականին վերջին անգամ ճաշ կերաւ էրեց {Պլինիոսը} ։ Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի եւ պէ

Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի, Սենեքայի եւ {Պլինիոսի} գրքերում շատ անգամ յիշւում է մի լոյս,

ր Լեւոնի Արքայի Հայոց: Յովհան Երզնկացի {Պլուզ}, որ մանաւանդ յայտնի է հանդիսի հայկական

: Յուլիոս Կեսարի, Տիտոս Լիւիոսի, {Պլուտարքոսի}, Պրոկոպիոսի, Սենեքայի եւ Պլինիոսի գրք

տել այդ թշուառականի օրը խաւարեցնելու եւ {Պլուտոնի} թագաւորութիւնը ուղարկելու համար: Ա

ւ Փոքր Մասիս ", " Հայոց աշխարհիկ ", " {Պլպուլն} Աւարայրի " տաղերգութիւնքը ջերմացուցել ե

ացեալ ռուփիս, ցերեքտասան անայս եւ ցինն {պղինձ}, որ հաշուելով ըստ ռուսական դրամոց, ըս

նի հսկայական աստիճանների: Թողունք {պղինձը}, այսչափ ոսկու եւ արծաթի հանք, որ ամեն

սարակ մետալները, զօր օրինակ, երկաթը, {պղինձը}, անագը եւ այլն, ազնուացնել, այսինքն

աղադրական մասներին, անտարակոյս անագը, {պղինձը}, երկաթը եւ միւսները փոխարկուելու էին դ

ծ տղամարդերը՝ թափելով նոցա ոտքումը իւր {պղինձը}, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դո

վասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամիմ {պղծել} իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողու

չ հարկաւորութիւն ունիմ անհաւատի արիւնով {պղծել} իմ ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ դու յանցա

արաւոր է. այն ապականութիւնքը, որով նա {պղծել} է իւր հայութեան անունը, մեծ հնարների ե

որ արժանի չէին բերանից հանելու, թող թէ {պղծելով} Գուտտենբերգի գիւտը հասարակութեան հրատար

ռ Կորնթ. Առաջ. գլ. Ժ, համ. 8)։ " {Պղծեցան} նոքա 'ի Բէլփեգովր... բարկացուցին զնա '

ընկնում է ամենայն կողմ, որ ապականէ եւ {պղծէ} կարապների մաքուր փետուրների պատուական ս

դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա {պղծուել} էր: Այսպէս լինելով իմ դրութիւնը ժողովր

առաջ սովորական խոստովանութեան լեզուն կը {պղծուէր}, եւ անհասկանալի նոր ժողովրդին հին լեզո

Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան եւ ամենայն {պղծութեան}, կամ ագահութեան անո՛ւնն էլ թող չլինի ձ

§ 53. " Այլ պոռնկութիւն եւ ամենայն {պղծութիւն}, կամ ագահութիւն եւ անուանեսցի մի՛ 'ի մ

ր ազգի մէջ, այդ Դանիէլի ասած " աւերածի {պղծութիւնը} " անխտիր սրբացնե՞լ, անխտիր նոցայ առջեւ

ելով այն բանի վերայ, թէ ամենայն Բրամին {պղծւում} է՝ մտանելով ստորակարգ մարդու տուն։

րը, թմբուկ խփում են: Թնդանօթները {պղնձեայ} վազում, որոտում.. Ինչպէս կռւու

որի անունի հետ կապակից է այն հրաշալի " {պղնձեայ} գլխի " յիշատակը, - Ֆրանսիսկեան կարգի ա

ապարտեցին նորան որպէս կախարդ, երեւի թէ {պղնձեայ} գլխի համար, որ խօսում էր եւ համարում է

չինչ չէ կարդում, կամ թէ՝ ժողովածու եւ {Պղնձէ} քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ այս վերջին

տ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի վերայ, երբ {պղնձի} թասի մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ ար

ն իբրեւ զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ {պղնձի} եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, զի

է ունէիր մի գիտութիւն, որ հրամայում էր {պղնձին} կամ երկաթին ոսկի փոխուիլ, եւ անշունչ մ

րի վերաբերմամբ - բրինձ, Պրովանսի ձեթ, {պղպեղ}, եւ այլն: Ես կարծում եմ, որ նույնպես

չէր լսւում ձայն, աղաղակ, բացի անձրեւի {պղպջակների} պատառուելու ձայնից: Առանց որոտմունքի փ

չ այլ բան չէր տեսանում, բացի պատառուող {պղպջակներից}, որ լողում էին լճացած անձրեւաջրի երեսի

վաղուց, ահա, ազատուած լինելով ասիական {պղտոր} տեսութեններից եւ, ամենայն կերպով ամենա

ժամանակ հարկաւո՛ր է, որ պարզուի մարդու {պղտոր} տեսութիւնը: Քրիստոնէական, կատարեալ հա

ն ինչ իցէ այս, Կամ վայրահար կի՞րք {պղտոր} Վայելել զՏեառն ընծայս Յարի սէ

դեմ ժամանակին, հաղթել ասիական բնության {պղտոր} եւ անմխիթար հատկություններին եւ զարդարե

յ է վատամարդիկ դառնանք մի քանի նեղսիրտ, {պղտոր} տեսութեամբ պարոնների առաջեւ, որ ծածկելո

անգամ դեռեւս պիտի մտանէ Հայերի ասիական {պղտոր} հայեացքի վերայով... գնայուն մեռեալնե

անօգուտ, այլեւ վնասակար էր Մխիթարեանց {պղտոր} պապական լուսաւորութիւնը։ Այստեղ պա

ացուածս կուսակցութեան Հայոց, եւ ոչ եւս {պղտոր} ջուր արբուցանել հետեւողաց իւրեանց, ուս

աստիկական գրքեր, որ գրուած էին պապական {պղտոր} հայեցուածքով։ Մխիթարը մի քանի գրե

մոնականութեան, այն աղտեղի եւ պիղծ ախտի, {պղտոր} եւ անմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛ այն մարդուն

սի նամակը հառաջացած լինելով քան զձերը, {պղտորած} լինի կաթողիկոսի կամ Սյունհոդոսի միտքը.

Ահա մի նոր գաղափար Հայերի ասիական թանձր {պղտորամտութեան}, մինչեւ այս աստիճան մտքի եւ գաղափարի ա

ւի գործունէութեամբ եւ ետ դնելով ամենայն {պղտորամտութիւն}, անմիջապէս ինքը հոգաբարձու լինի այդ ար

ւ ոճոյ խօսից] պաշտելոյ առ ազգն, այլ [ի {պղտորեալ} վտակաց անագանեալ Բիւզանդեան դպրութեան ո

նս իբրու աստուածային բարբառով: Այլ այս {պղտորեալ} տեսութիւն էր կելոց ի նախնի դարս, այժմ

կաշկանդեալ են դարձեալ ընդ սահմանաւոր եւ {պղտորեալ} տեսութիւնս իմաստակական դարուց, յորս կե

ւթեամբ գրաւել էին դէպի իւրեանց կողմը եւ {պղտորել} էին միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին խաբել

ռեալ զգրիչ վասն պապին, ջանացեալ է միշտ {պղտորել} զընթացս հատ ու կոտոր աւանդութեանց, ազգ

ւն. այս պատճառով, նոցայ պարզմտութիւնը {պղտորելու} համար, ասում էր, թէ վերակացուն գործար

նքը, Բայց ով սովոր էր վտանգի՝ չի {պղտորի} եւ սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ

նութեամբ նենգողների մօտ վազելով եւ միտք {պղտորող} խաբէբայական չար խօսքերով ասում էին. "

ն այնուհետեւ այսպիսի մոլորութեան ամպերը {պղտորուած} հայկական հորիզոնից, աշխատում են ուսանե

ի տեսութեան եւ հայեացքի պարզութիւնը կամ {պղտորութիւնը} ։ Եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգերի մէջ այն

արկայ, որի անունով ամենայն երկրորդական {պղտորութիւնք} հետ դնելով բարեկամական ձեռք պարգեւին մի

թեան հրաւիրող անձանց սկաւառակներուն մէջ {պճեղ} մը խելք կա՞յ... Կատակէն ալ ուրիշ ա

ողունք ոմանց մօտ շռայլութեան կամ ունայն {պճնասիրութեան} համար արծաթ ճարելու բարբարոս խորհուրդը

րով իր սիրուն Կազմած բուրեան մի պսակ ` {Պճնում} ճակատն սիրածի. Ու գեղգեղո՜ւմ է, հնչու

այլ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջրով լիքը {պնակ}: Թեթեւ թափողը լցնում է հալած արճիճը պն

ակ: Թեթեւ թափողը լցնում է հալած արճիճը {պնակով} ջրի մէջ: Իսկոյն երբ աւարտուած էր այս,

նել իր տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը {պնդանայ} եւ ծաղկի, կարող է նա եւ գեղեցիկ չլինել

, զորս միահամուռ մերժեմք, եւ զհակառակն {պնդեալ}, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն

դրել բամբասել մեզ եւ մեր ասածի հակառակը {պնդել}, մինչեւ այն աստիճան մոլորութեան հասանե

ցաւ: Պ. Այվազովսքին չէ կարող հակառակը {պնդել}, ըստ որում իւր սեփական ձեռնագրով, պ.

եան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար {պնդել} թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօս

դէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], զհետ {պնդել} խաւար առաջնորդութեան հնոցն, առանց [շրջ

աւանդութեան հետ խառը տեսնելով չէ կարելի {պնդել}, թէ ստուգապէս չորրորդ դարումն է երեւել

է իսպառ միանալ, այդ չենք համարձակւում {պնդել}, բայց այսքանը անհերքելի է, որ շատ եւ

ին կապերը միմեանց հետ աննշմարելի կերպով {պնդելով}, ամրացնելով, օրէ օր այդ բարբառքը միմե

կ ժողովուրդը դիմեց դէպի Դուռը եւ այնտեղ {պնդեց} դարձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէ

Յերկրորդում այս ժողովի երկոքին անդամք {պնդեցին} եթէ նախ քան զկարգելն նորոյ քննութեան ըն

մբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ, {պնդեցին} ի զարհուրելի շղթայս ստրկութեան, եւ զնե

ր մանկութեան ժամանակ եւս չէ յատկացած մի {պնդութեամբ} ։ Ամենազօրաւոր պատասխանին, որ լսում են

է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, - ինչպես {պնդում} են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես ասում են ե

չէր եղած Հայերի մէջ։ Բայց պ. Էմինը {պնդում} է, որ Փարպեցին է կրճատել այդ անունը,

կայ, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, աչքերը {պշուցած} Շահումեանցի երեսին: - Այնպէս, որ ո

ձությունը ես կհանձնեմ տեր Մովսիսին, նա {պոդրյադչիկի} ձեռքով կուղարկե, նույնպես այն ջուրերը

մեջ կզետեղվեն ինչպես արձակի, այնպես էլ {պոեզիայի} ասպարեզի լավագույն մտքերն ու լավագույն

էլ այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի կյանքի {պոեզիան} բաղկացած է՝ ցանկացածի պես ապրելուն արգ

ին մեքենայով ուղարկել ինձ մի օրինակ Կ. {Պոլիս} տպված ( 1857) աշխարհաբար Աստվածաշունչ

ոստանդնուպոլսոյ Յակոբոս արքեպիսկոպոսի ի {Պոլիս}: Արքեպիսկոպոսն ցուցանէ զանձն կարօտ օրա

շացել էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին {Պոլիս}, բայց ես արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դե

եալ տետրակը մեզ ուղարկողը գրում էր, թէ {Պոլիս} ամէն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութիւ

Առաջին, երբ մեր փոքրութիւնը ոտք կոխեց {Պոլիս}, ազգային լրագիրները մի երկու տող գրեցի

55 Սրբազանին, կոնդ[ակի] պատճէնով 8 56 {Պոլիս}, պ. Մալիւմ Հազարեան 10 57 Կաթողիկոսի

անսարեանցին, Թիֆլիս 102 Սուաճեանին, {Պոլիս} 103 Յակոբեանին, Ալեքսանդրիա 104 Մատ

Բաթում Տրապիզ[ոն] Տրապիզ[ոնից] ելայ {Պոլիս} մտայ Պոլսից ելայ Մեսսինա մտայ Մեսսին

դրետ] 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ 18 Ելայ {Պոլիս} մտայ նոյեմբ. 20 Պոլսից ելայ դեկտեմբ.

, վառօդապետ Պօղոս պէյի որդի Պետրոս պէյ {Պոլիս}, Միքայէլ աղա Արզումանեանին ` եղբայր տի

ւթիւնից ազատելու համար: Կ. {Պոլիս}, 22 դեկտեմբերի 1861 թ. 3

ը Ներոն, Կալիգուլա կամ նոցա աշակերտ մի {պոլիտիկական} աւազակ, բնաւ սարսափելի չէ. քանզի այն

վ, այդ պառլամենտականութիւնը շտեմարան է {պոլիտիկական} ապականութեան եւ անխելքութեան։ " Ձեւաւո

մունքը, որ յատուկ բնաւորութիւն է տալիս {պոլիտիկական} կուսակցութեանց դատողութեանցը, երբ նոքա

ուղղակի մասնակից է կառավարութեան եւ որի {պոլիտիկական} իրաւունքը խոստովանում է անգլիական կոնստ

մօրէն ազգի անձն իւր անդամներին չէ տալիս {պոլիտիկական} իրաւունք: Եւ կառավարութեան մեքենան շար

իտական հոդվածների առկայության դեպքում՝ {պոլիտիպաժով}, պատմական դեմքերի կենսագրական բնութագր

անազատ, դիւանապետական ( buregrattic) {պոլիցակազմ} ազատութեան մէջ ": Յայտնի է, թէ ազ

Սպասում եմ պ. Հայրապետյանցին: {Պոլիցիայի} գործը դեռ շուտով հառաջ շարժվելու չէ, ը

մի դիպուածում էլ անուանում է Կաստոր եւ {Պոլլուկս}: Այդ կրակի վրայ էլ սուրբի անունը

, անուանւում է մի դիպուածում Կաստոր եւ {Պոլլուկս}, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խօսք: Իսկ

յդ դիպուածում նորան ասում են Կաստորը եւ {Պոլլուկս}, - նաւաստիքը ուրախանում են, որովհետեւ

աջող նաւարկութիւն են բերում Կաստորը եւ {Պոլլուկսը}, յունական անտիկեան առասպելի հերոսքը:

պիտի տեսանէի անշուշտ, թէ ինչպէս անբաղդ {Պոլոնիացի} Մարիա Լեշչինսկին դուրս էր գալիս մեծ Տրի

ԹարգմանութԻւն {ՊՈԼՍԱՀԱՅ} ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի վրա

ենք եւ ցաւելով չենք կարող չմեղադրել մեր {պոլսեցի} եղբայրակիցքը, որ մինչեւ այժմ հայերէն չ

ադարձիս ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ {Պոլսի} ՞ վերայով թե Լոնդընի՞, այդ կախված է գոր

Հիւսիսափայլը " եւ Յիշատակարանս. - Կ. {Պոլսի} Հայոց եւ Յունաց պատրիարքների փոփոխութիւ

ԱԶԳԱՅԻՆ ԹԱՏՐՈՆ {ՊՈԼՍԻ} ՄԷՋ Յառաջաբաններով չենք սկսանում ա

ի քանի ժամանակից լսէինք, որ հայոց ազգը {Պոլսի} մէջ կազմել է մի ընկերութիւն, մի փառաւո

. 18 Մալենցովին 19 " Մեղուին " 20 {Պոլսի} ռուսի փոստին 21 Էլիգիւզէլին 22 Սուա

ն, վարելու այդ գործերն ուղղակի կամ Կ. {Պոլսի} հայ պատրիարքների միջոցով եւ վերջապէս `

Կանոնադրութիւնը կազմելուց յետոյ, Կ. {Պոլսի} նախկին պատրիարքը, ազգի կողմից " Սահման

վների անդամներին: Քաղաքական ժողովը Կ. {Պոլսի} պատրիարքի նախագահութեամբ, որպէս ազգայի

չի կարելի արդարացնել ոչնչով: Կ. {Պոլսի} հայոց նախկին Սարգիս պատրիարքը սկզբում,

ժողովուրդը Դռնից անկախ, ընտրում է Կ. {Պոլսի} պատրիարք, բայց հիմա, ըստ նոր կանոնադր

սի կասկածանքի տակ են արդէն Գէորգը ( Կ. {Պոլսի} նախկին պատրիարքը, որը Բրուսսայումն է հ

էին Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի ելած {Պոլսից} դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ. Հարո

16 118 Միանսարեանցին, Տրապիզոնից [{Պոլսից]} 22 119 Հայրապետեանցին 22 120 մեր տունը

143 Անջելօ Ռազետտօ 144 Ստանիսլաւին [{Պոլսից]} [Դեկտեմբեր] 1/13 145 Սուաճեանին 14

պիզ[ոն] Տրապիզ[ոնից] ելայ Պոլիս մտայ {Պոլսից} ելայ Մեսսինա մտայ Մեսսինայից ելայ Նէ

մտայ 18 Ելայ Պոլիս մտայ նոյեմբ. 20 {Պոլսից} ելայ դեկտեմբ. 27 1862 Մարսէլ մտայ յուն

Մինչեւ, մրրկից կոտրուելով կամ արմատից {պոկ} գալով ծառը չնկնէր ծովի մէջ եւ մարդը չտե

նդը կհասկանա, այդ աքցանով էլ չի կարելի {պոկել} հաջորդ սերնդից: Առաջարկված արխիվնե

լինի ձեռքն ղեկին, Եթէ ցնցուես ` տեղից {պոկուած} Կայմի խրոխտ շառաչից, Աչքերըդ վեր երկ

այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա: Պատվելի {Պողոս} աղա Չոռնովին սիրո ողջույն, որդին ողջ է

Ռուսսիոյ Միքայել Նալբանդեանց 62. {ՊՈՂՈՍ} ՊԱԼԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգի

ՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ ( ?) 1865, Պետրոս-{Պողոսյան} Բերդ Անգին ընկեր, Այս նամակս մի

նգների վերարկուների տակից դուրս շողացին {պողովատիկները}: Նոքա ապրեցան եւ քրտնեցան ընդհանուր

կն պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար {պողոտայէն}, եթէ յաւելցուք, թէ մեղանչականք գործեց

ց, որոնք արահետները գերադասում են լայն {պողոտայից}: Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսու

են կարդացել եմ մեծ հաճույքով։ Հեղինակը {պողպատե} տրամաբանություն ունի: Չգիտեմ ում թարգմ

Քո ճառագայթով ո՛րքան փայլել է {Պողպատեայ} սուրը ծխուած արիւնում... Թէ հնար

ց զինուորը գիշերով, Թեկն տուեց նա {պողպատէ} Իւր նիզակին պսպղուն. Զինուո՛

րդիկ, որոնք օժտված են հանճարեղ մտքով, {Պոմպեյի} կամ Հերկուլանումի ավերակների տակից գտնե

տութիւնը ուսումնասիրելու համար, ինչպէս {Պոմպէյի} աւերակներում վերականգնեցին բանաստեղծի ա

էս առհասարակ փորում են եւ բացում են թէ՛ {Պոմպէյի} եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց նոքա

, որպիսի փառաւոր հանդիսով չէր ընդունել {Պոմպէոս} մեծին, երբ նա վերադառնում էր լիակատար

ւրի տակ։ Եթէ դու մեծ ես համարում, կամ {Պոմպէոսը}, կամ Կեսարը կամ Ալեքսանդրը, բաց ճշմար

նախահարքը մշտնջենաւոր Կեսարին, երբ նա {Պոմպէոսին} յաղթելուց յետոյ որպէս ինքնակալ տիրում է

Մասեաց դարեւանդից, այլ Րէդուտկալէից՝ {Պոնտոսի} եզերքից, ինչպէս ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը

ժանի հարազատութիւն: Բացի սորանից, պ. {Պոոշեանցը} արդեօք չպիտի՞ դուրս եկած լինէր բնականու

ոգիդ կեանքդ ուսման համար՝ որ շատ յիմար {պոչ} բանէ, Վարդապե՞տ մի կուսզես ըլլալ

եռանել՝ ձեռքերում բռնած ունենալով կովի {պոչ} ։ Ո՛չ ոք բարեպաշտ Հնդկացիներից չէր ուտո

տեւողքը անշարժ մնում են միջումը, որպէս {պոչատ} աղուէս: Սոքա բոլորը գանչում են, աղաղա

Փառախոտ Ցոլակեանց ԿՆԴՈՒԿ {ՊՈՉԱՏԻ} ԵՒ ՆՈՐԱ ՍԱՆՉՈՅԻ ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ

ը բերանը մնաց: " Տօ՛, այդ կնդուկ {պոչատին} Քաշեցէք կպրէ կարաս, Մի բաբ

ՍԱՆՉՈՅԻ ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ " Կնդուկ {պոչատն} է գալիս, Ճամփայ տուր, է՜, մե՛ր

է իմ հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ այժմեան {պոչաւոր} աստղի երեւիլը. այդ եւս վատ բան է նշանա

ընդդիմութեան ունայնութիւնը՝ քարշում են {պոչերը}: Ը. Նոր տարի 1859 - Բէգզադէ

՛նչպէս հասկնանք, հասկնանք ալ նէ, որի՛ {պոչէն} ըմբռնենք։ Այսպիսի գրքի մը կատակէն ուրի

ան հրաւիրող գրութիւն մը կը հրատարակէ եւ {պոչը} նեղի մտած ատենը, " ես Հռովէական Հայոց

ւր քամակը սատանային եւ վեր բարձրացնելով {պոչը}, ցոյց տուեց սպեղանին, որ մածուած էր պ

ակները Աստարօտի վերայ եւ տեսանելով նորա {պոչը}, ընդունեցին նորան այն մեծ մոլորակի տեղ

րէժը: Եկ գրկախառնիր ինձ, տէր սատանայի {պոչը} անպակաս լինի բերանիցդ, ամէ՛ն: Եր

լի է, որ այդ պարոնները, որ հին լեզուի {պոչը} բռնած՝ քշում են իւրեանց էշերը յառաջ,

քական պատերազմները եւ այսպէս անուանուած {պոչի} ( երկայն պաոռլամենտի մնացորդքը) լրբութ

ց երկիւղամեծար պատկառանքով տէր սատանայի {պոչի} ծայրը: Խաւարի թագաւորը սկսեց տակա

խոնարհութեամբ եւ համբուրեց տէր սատանայի {պոչի} ծայրը: - Թո՛ղ հանդէս գայ ապստամբու

էս դիակը լինում է. մի մեծ սպեղանի դրած {պոչի} տակում. թեւերի տակին երեւում էր մի խու

ը, ցոյց տուեց սպեղանին, որ մածուած էր {պոչի} տակին: Սատանան եւ բոլոր դժոխային

սատանային, համբուրեց պատկառանքով նորա {պոչի} ծայրը եւ սկսեց կարդալ: Թ ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻ

ոխքի իշխանը բռնեց իւր խորամանկ ոստիկանի {պոչից}... յետոյ բարձրացնելով օդի մէջ, դժոխ

Այս դիպուածով ահա Աստարօտ զրկուեցաւ իւր {պոչից}, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց եւ

նէթ, այժմ սկսում է քրքրել իւր սատանայի {պոչով} գրուած մատեանները, երբեմն գլուխը քորել

ներով, ճանկերով, ժանիքներով եւ երկայն {պոչով}, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի գդակը

հնարին է: - Երդւում եմ քո անիծեալ {պոչովը}, Ձեր մռայլութիւն: - Բայց ի՛նչ դո

ր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ {պոչովը} զարկում էր յատակին խազերը: Առաջին անգա

կան-պաշտօնական օրագիր, պարտաւորւում եմ {պոչովս} եւ երդւում եմ, որ երեք ամսից այնպիսի խ

եւ այսօր, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին {պոչտով} գրում եմ քո ամեն մի խոսքիդ պատասխանը:

ւածոց դաւադիր ծուղակի Բարսեղի քահանային {Պոպովեան}: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար խնդրեմ յ

եկութեանս իմացեալ եմ զի Բարսեղ քահանայն {Պոպովեանց}, ի լինելն տակաւին ի սուրբ Աթոռն Էջմիած

նդ պատճէնի պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային {Պոպովեանց} զտողեալն ի 29-էն մարտի սոյն ամի ընդ համ

նձ զպատճէն պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային {Պոպովեանց} ՝ հրամայէ ի դէմ այնր տալ զապացուցութիւն

ոգեւոր կառավարութիւնդ գիտել ի քահանայէն {Պոպովեանց} թէ նա որ յերկբայս գտանի արդիս թէ Նալպան

եւ բազմախարդախ հեղինակութիւն քահանային {Պոպովեանց} աստանօր մերկապարանոց յայտնի, որ տակաւի

ուամենայնիւ կրկին պարտաւորի նա քահանայն {Պոպովեանց} քանզի եթէ ինքն գտանէր յերկբայս զգրողէն

զայլ որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քահանային {Պոպովեանց}, որ էր տիրացու Սարգիս, որ յայնոսիկ ժա

ք, պ. Հայրապետյանցը, պ. Էմմա[նուել] {Պոպովը} եւ պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց Աղավնին "

ապետյանցին, Քայալյանցին, Խլթճյանցին, {Պոպովին} եւ այլոց, որ մեր սիրելի եւ բարեկամ կճա

Մոսկվա էին դեռեւս պ. Ալեքսանովն եւ պ. {Պոպովն}, ես հիվանդացա եւ պառկեցա 18 օր մեծ նեղ

ժանելի Մ. Նալբանդյանց Ցուրտերը, {պոռան} խըյամեթները 10 օր է խափաթմիշ արել են ին

Եւ իսկո՛յն, սորա քամակից, թէ " ո՛վ որ {պոռնի՛կ} է, կամ պի՛ղծ, կամ ագա՛հ, որ է կռապաշ

լ. Ե, համ. 3)։ § 54. " Ամենայն {պոռնիկ}, կամ պիղծ, կամ ագահ, որ է կռապարիշտ

բ. որովհետեւ եթէ իսրայէլեան բանակում մի {պոռնիկ} մարդ կամ մի բոզ յայտնուէր, իսկոյն քարկո

ւկ բոզանոց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ {պոռնիկ} չկար։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա

ատար զօրութիւն ունի մարդասպանը, գողը, {պոռնիկը}, շունը, հարստահարողը, վէսը, ամբարտա

ում։ Ինչ որ սա՛, իր բոլոր թղթերում, {պոռնիկների} արքայութիւն չժառանգելու մասին գրեց խի՛ս

ձեալ նոցա ասած բաներին նման էր, ինչպէս {պոռնիկների} մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համարելը։ Բա

տակը, ճարը կտրուած, յիշում է "ըստ այլոց {պոռնկանոց} "։ Ցանկալի էր իմանալ՝ ո՞յք են այդ "այլքը

ր իմանալ՝ ո՞յք են այդ "այլքը", որ հնոցը {պոռնկանոց} են հասկանում. եւ քանի արժէք ունի այդ տե

առարանը պարտական էր անունով յիշել հնոցը {պոռնկանոց} հասկացողքը, որովհետեւ այժմ առանց վկայու

բանակեցաւ Իսրայէլ 'ի Սատտիմ եւ պըղծեցաւ {պոռնկել} ընդ դստերսն Մովաբու։ Եւ կոչեցին զնոսա

ւ 9)։ " Եւ մի՛ պոռնկիցուք որպէս ոմանք {պոռնկեցան} 'ի նոցանէ եւ անկան 'ի միում աւուր քսան

. ԻԵ, համ. 1-3, 5 եւ 9)։ " Եւ մի՛ {պոռնկիցուք} որպէս ոմանք պոռնկեցան 'ի նոցանէ եւ անկա

ի քղանց կամ շատ անգամ զօշաքաղութեամբ եւ {պոռնկութեամբ} ապականուած մի ձեռք: Ո՛հ, ինչ սարսա

ոլոր սարերը ծեծկուեցան. չէ՞ որ նա, որ {պոռնկութեամբ} էր բորբոքուած։ " Տեսա՛ն, - ասում է, -

առաջին թղթումն է գրում, թէ ինչի՞ բնաւ {պոռնկութեան} անունը կայ ձեր մէջ, մնացած ամե՛նն էլ հ

ն էլ հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, թէ " {պոռնկութեան} եւ ամենայն պղծութեան, կամ ագահութեան ա

. " Բնաւ եւ անուանի՛ իսկ 'ի ձեզ ընդէ՛ր {պոռնկութիւն} " ( Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., առաջ., գլ

դէ՞ր իսկ բնաւ եւ անուանի 'ի միջի ձերում {պոռնկութիւն} " ( եր. 46)։ § 53. " Այլ պոռնկու

կութիւն " ( եր. 46)։ § 53. " Այլ {պոռնկութիւն} եւ ամենայն պղծութիւն, կամ ագահութիւն ե

եր՝ ասելով, " թէ Ղազարն ասո՛ւմ է, որ {պոռնկութիւնը} մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին էլ գրել է

չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկրը եւ Յուլիա {Պոստրանայի} պատկերը: Այս բաները մեծ զարմանք բերեց

պտուկ․ բայց ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա {Պոստրանայի} պատկերը եւս անհրաժեշտ առարկայ է դիւթութ

նել, միշտ տեսանում եմ: Ինչպէ՞ս չտեսայ {Պոստրանայի} պատկերը, եւ դեռ եւս ներկով նկարած:

եսայ մի ջրով լիք պտուկի յատակում Յուլիա {Պոստրանայի} պատկերը, որ ձեռքով եւ բաւական կոպիտ նկ

երկայն բրդով մեծ մեծ կատուներ, մի քանի {պորտ} անցանելով, կորուսին իւրեանց բրդի այդ յ

ողութիւնը, ոյժը դեռեւս առաջին ազգում ( {պորտ} ) կիսուեցաւ, քառորդուեցաւ, կամ աւելի

իւրեանց ընթացքը. մինչեւ այժմ, վարձկան {պորտաբոյծ} եւ ոչ հովիւ հօտաբոյծ, մինչեւ այժմ նոցա

դերձը, առնում է իւր հետ մետաքս երեխայի {պորտը} կապելու համար, եւ նուիրական արօտը,

հագել ա Կարմիր գօտիկ կապել ա Եղ բերէր {պորտը} քսենք, Զար բերէք գլխին ածենք Մեր Նուրի

եղ էի, եւ օրիորդ Մարիամը ածեց իմ համար {Պորտիչիու} Համը անունով ողբերգութեան գեղեցիկ ներա

աւը տարածուեցաւ մինչեւ շատ հեռի տեղեր։ {Պորտուգալիայի} Տէրութիւնը խնդրեց Իգնատիոսից, որ սա մի

փոքր յետ կենալ իւր առաուջայ ուխտերից։ {Պորտուգալիայի} թագաւորը կամենում էր իւր խոստովանահայր

անաչում էին նորա հոգին եւ ուղղութիւնը։ {Պորտուգալիայում} դատապարտում էին Յիսուսեանները, թէ նոքա

ագրական քարտեզները եւ մի քանի լուսանկար {պորտրեներ}: Գործս ավարտելուց հետո ես պատիվ ունեցա

խցերում, անգիր էին ուսանում Արիստոտէլի {Պորփիւրոսը}, եւ Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայի սահմանքը։

սկզբանց ", թարգմանութիւն Արիստոտելական {Պորփիւրոսին}, " Սահմանք փիլիսոփոuականք " եւ այլ այս

յսմ յանդիմանութեան ո՛չ կարելով տանել. - {պու} նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք

ովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս լինիցի այս. ( {պու} նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի "

Յիսուսեան Կարգին։ Սոցա միջնորդութենով {Պուասսիու} եկեղեցական ժողովքը, որ յայտնի էր անուն

ործերում: Ֆրանսիացի հայտնի մաթեմատիկոս {Պուասսոնը} երկար ժամանակ ֆրանսիական պալատի անդամ է

նը, որտեղից քամի էր փչում, բայց մի՞թե {Պուասսոնը} պակաս իրավունք ուներ, քան անդադրում խո

տուել մի առանձին խելք, եւ փակեց նորան {Պուատուի} Շատինիէ անունով ամրոցի մէջ, ուր հետեւե

պաշտօնի, երկրորդն՝ գրութեան գերազանց {Պութկովայ} առ Ձերոյին գերազանցութիւնս՝ ի նոյն միտ

ւմ երբ խօսեցին Լոնդոն, Նոր-Եօրք, {Պուլ} -Պինանդ: Բայց պատմութեան օր

ղծութիւնս Հեղինակաց Ռուսաց, որպիսիք են {Պուշկին}, Ժուկովսկի, Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն

իններից ես խուսափում եմ այնպես, ինչպես {Պուշկինը} սեմինարիստներից: Բոլոր այդ փիլիսոփաներ

ոգիդ մաշէ ժանդահար։ ՉԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ ( {Պուշկինից} ) Գետը վազում է կատաղած

լու համար: Տեսնելով այս, Հեգելը նորից {պուպլիցիստ} է դառնում: Նա հրատարակում է Պրուսիոյ տ

մի շատ հասարակ քաղաքագէտ եւ շատ հասարակ {պուպլիցիստ} չէին կարող առանց ամաչելու արտաբերել իրե

ջինը ջնջում է առաջինը: Բայց ֆլօրենտացի {պուպլիցիստը}, մեզ թւում է թէ աւելի խոր մտած է իր առ

ղեղս: Աչքիս երեւեցան իսկոյն ֆրանսիական {Պուպլիցիստները}, Մարաթը՝ իւր սպիտակ կեղծամով, որ խոս

վ բարեկամ խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց {պուռոս} վջ 1857 Հունիսի 1 Մոսկվայի մե

ությունը չբխեցնի բողոքականությունից կամ {պուրիտանիզմից}, ինչպես ուրիշներն, առանց այլեւայլությ

րալաշիւ 600 ղուռուշ ծախելով առաքեցին 'ի {Պուքրէշ} առ Ելքենճի խանն, զի անձամբ տարցէ 'ի Հռ

՛ր լիցի, ո՛վ կոյս, Ընդ վայրայօն {պչրանաց}, Որոց բախեն՝ բա՛ց զքո դուրս,

րս էր գալիս ծովից լայնարձակ. Հազար {պչրանքով}, քնքուշ շարժմունքով, Ձկնորս էր որ

ւ նոցայ միջնորդութեամբ հոգատար կարգուիլ {պպապի} գործարանումը, մի փոքր փառք գտանելու հա

եմ քեզ: Միխայիլ Մանուիլիչից կստանաս {պռասլետը} եւ զապոնկաները, իսկ գիրքերը փոշտով կստ

ԴԻԹԵՐ Ազգային վիպասանութիւն, պ. Պերճի {Պռոշեանց}, 1860, Թիֆլիս ( Սիրական եղ

յում ենք հայելու արժանաւորութիւնը: Պ. {Պռոշեանցը} պրծաւ իր պարտքից, այժմ մերն է կարգը նո

, եւ ոչ միշտ աջողութեամբ, ծածկել: Պ. {Պռոշեանցը} երբեք կարօտ չէ այդ օգնութեան, եթէ հաւա

րմանալի է, որ ինչպէս մեզ է թւում, պ. {Պռոշեանցը} առանց հարկի եւ ստիպողութեան ընկել է այս

պարտում էին նորանց դէպի մահ: Բայց պ. {Պռոշեանցը} իր բերնից է խօսում այս բաների վրա եւ նո

նօթութիւն: Մենք յոյս ունինք, որ արգոյ {Պռոշեանցը} ուրիշ անգամ աւելի շատ հանդէս հանէ այդպի

մնուած են միմիայն անալոգիայի վրայ: Պ. {Պռոշեանցը} պատմելով, թէ փեսան չէ կարող կերակուր ո

ստանը: Ահա մեր վերջին խօսքը: Պ. {Պռոշեանցը} փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բու

սրբուած կը լինէին: Սխալւում է պ. {Պռոշեանցը}. ազգը ընդունեց այդ գործը ( եւ իրաւունք

բազմապատիկ թերութիւններին ": Պ. {Պռոշեանցը} շնորհակալութեան եւ յարգութեան է արժանի

հեղինակի գործը, այլեւ նորա անձը: Պ. {Պռոշեանցը} չէ կարող բացառութիւն լինելով չհանդիպած

վանդակ մարդկութեան հոգին: Եթէ պ. {Պռոշեանցը} չէ ստեղծել կամ չէ նկարագրում մեզ բնաւոր

աղթում այդ երկնային դեսպանին: Պ. {Պռոշեանցը}, Աշտարակի տնտեսական վիճակը եւ հասկացող

րի տայ, - ասում է Գարեգնի բերնով անիրաւ {Պռոշեանցը} ( եր. 2), - բողազներին հուպ տաս երկու

րակաց է ներգործութեան պաշտօնը: Եթէ պ. {Պռոշեանցի} գործը համեմատենք նկարչութեան հետ, պիտի

ք նկատում ենք մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. {Պռոշեանցի} քանքարը աւելի զօրութիւն եւ աւելի ուժ ու

յլ եւ ուրիշ շատ հազարաւորը կարդալով պ. {Պռոշեանցի} խօսքերը ոչ միայն չեն երկբայիլ այդ վարդա

րան բառի ստուգաբանութիւնը, այսինքն պ. {Պռոշեանցի} կարծելը ( եր. 7) թէ գուցէ անպարան բառ

Առաջ ենք գնում: Առհասարակ պ. {Պռոշեանցի} ծանօթաբանութիւնքը աջողակ չեն: Խօսելով

ջան աշխատութիւն: Մի փոքր առաջ պ. {Պռոշեանցի} յառաջաբանի անունը տալով ձախ ածականով մկ

Վերջացնենք մեր հատուածը: Պ. {Պռոշեանցի} ոտանաւորքը մեծ հարազատութիւն ունին Արար

ամար. այդ, առաջին անգամ լսում ենք պ. {Պռոշեանցից}: Գո՛նէ խոստովանում ենք մեր տգիտութիւնը

, կամ ձայնը չլսուելու համար ակռաները եւ {պռոշները} սխմած երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փոխե

համար ատեան կանչել նորան։ Իրա՛ւ, պ. {Պռօշեանց} միայն յառաջաբանը եւ ծանօթութիւնը գրել է

պէս՝ գրում եմ-գրվում եմ, գրել-գրվիլ։ Պ. {Պռօշեանցը} որպէս կրաւորական աներեւոյթ եղանակ գործ

են։ Բացի սորանից, ցաւում ենք, որ պ. {Պռօշեանցը} փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բու

կը մնայ։ Մեզ կարող են ասել, թէ պ. {Պռօշեանցը} հազիւ մի քանի տող է գրած սեփական ձեւ ու

կամ մի հատ ձեւը, որ գործ էր ածում պ. {Պռօշեանցը}, որ թերեւս կարող էր տպագրութեան սխալ լ

որ անմիջապէս յարաբերականից առաջ է։ Պ. {Պռօշեանցը} հին լեզուի համաձայն, բայց նոր լեզուի հ

տալիս, այլ չեմ տալի կամ չէ տալի։ Պ. {Պռօշեանցը} իր գրութեան մէջ գործ է ածում այս ձեւը.

լիս ասելու տեղ։ Ինչպէս երեւում է, պ. {Պռօշեանցը} ուրիշ շատերի նման կարծում է, թէ տալիս

, որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ արգոյ {Պռօշեանցը} գրում է. "... շնորհակալութիւն անելիս

ի տեղ չենք լսում նորան առանց վեվի։ Պ. {Պռօշեանցը} նոյնպէս ընդունում է այս, թէեւ վեվի տեղ

նչ իրաւունքով եւ որտեղից է մտնում։ Պ. {Պռօշեանցը} սովորաբար գրում է՝ երգում-է, փայլում-

ումի տակ խիստ քիչ բացառութեամբ։ Պ. {Պռօշեանցը} գիտէ այս, որովհետեւ Արարատեան աշխարհի

իր բուն ձեւը։ Շատ ուրիշների հետ, պ. {Պռօշեանցը} անխտիր գործ է ածում երգոց, զօրաց եւ այ

ի սեռական յատկացուցիչ էլ չունենայ։ Պ. {Պռօշեանցը} շատ է քշում այս ըստ-ը. " ըստ ժամանակին

չէ լսվում ժողովրդի մէջ, երկրորդ՝ պ. {Պռօշեանցը}, գեղեցիկ եւ վսեմ ձեւերի հետեւելով, (

տնել։ Պ. Աբովեանի Վէրք Հայաստանին եւ պ. {Պռօշեանցի} Սօս եւ Վարդիթերը այս տարբերութեան ծայրո

ափարը, որ աւելի որոշ կերպով յայտնվի։ Պ. {Պռօշեանցի} գործի մէջ (եր. 1088) կարդում ենք "Ամբեր

ՍՕՍ ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ ՎԷՊ ՊԵՐՃ {ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ} ( Մատենախօսութիւն)... Գինի

դէպի փորը։ Բայց մենք դառնանք դէպի Պ. {Պռօշեանցի} գործը։ Ֆաթալիզմի վրայ խօսելով՝ ազգ

եղ այն թերութիւնքը, որ տեսնում ենք պ. {Պռօշեանցի} սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում ենք ա

երութիւններին, քան թէ մասնաւորապէս պ. {Պռօշեանցի} ։ Եւ եթէ այդ ուրիշները նոյնպէս օգուտ քա

թէ խօսում ենք, այն է պատճառը, որ պ. {Պռօշեանցի} գործի մէջ մի անգամ երեւցածը ուրիշների մ

քը պիտի ընդհանուրին ընծայուի, թէեւ պ. {Պռօշեանցի} պատճառով էինք խօսք բացում։ Պ. Պռօշ

անցի պատճառով էինք խօսք բացում։ Պ. {Պռօշեանցի} ձեւ ու ոճի մէջ մենք տեսնում ենք հին լեզ

չունի։ Բայց այս էլ ճշմարիտ է, որ պ. {Պռօշեանցի} գերութեան ոգին բուն հայկական է եւ կատար

այս բառի վրայ է մեր խօսքը եւ ոչ իսկ պ. {Պռօշեանցի} գրուածքի վրայ. այսպիսիք հազարներով կան

տեսնում ենք հին ձեւերի ազդեցութիւնը պ. {Պռօշեանցի} լեզուի վրայ։ "... Խորենացին... ախորժ

այ։ Լեզուի մասին ատեան ենք կանչում պ. {Պռօշեանցին} ՝ ոչ ծաղրելու եւ ոչ պախարակելու մտքով,

խոստովանում ենք, որ այս ձեւը բնաւ պ. {Պռօշեանցին} միայն սեփական չէ, այլ գրեթէ բոլոր գրող

շնորհակալ լինին, ինձնից ո՛չ, այլ պ. {Պռօշեանցից}, որի գործը պատճառ է եղել մեզ այս տողեր

րբ մատներով իր սիրուն Կազմած բուրեան մի {պսակ} ` Պճնում ճակատն սիրածի. Ու գեղգեղո՜ւմ

թոյր, Քնքուշ մատանց Կազմեալ {պսակ} բազմաբոյր, Սրտացելոյն Վառեն

մռունչ Նախամարդոյն մինչ գլուխ կրէր {պսակ} ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ նա յանցանաց յին

Զաստուած տեսին պիրկ ի փայտ, ի գլուխ {պսակ} բազմաքուք։ Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ ե

րբէք չքանայ, Բայց հրաշալի ճակտիդ {պսակ} ` Միշտ վարդավառ պիտ՚ մնայ:

ելուց, ամուսնութիւնը լուծել եւ վերստին {պսակ} դնել մի այլ մարդու հետ: Մի ուրիշի ա

նացածները: Պատմութիւնը մի դափնեայ {պսակ} կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի վերայ եւ նոցայ

եւ, կրակի նման տաքացրած կարմիր շամփուրը {պսակ} շինելով եւ ուրացօղի գլխին դնելով, տեղն

էր մի մարդու ձեռք: - Բայց այդ ի՞նչ {պսակ} է, - շարունակում էր նա իւր մտքիցը, - որ

վիճակեցաւ ընդունել] ի գլուխ [զդաբնեայն] {պսակ} ՝ [եթ է ոչ այնմ], որ [կորովի] մտացն [հ

ւխ հինգերորդ դարու զերկոսին զսոսա իբրու {պսակ} ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարու, պարտաւորին ո

որպէս թէ անբնական չէ Վարդիթերի հասակը: {Պսակե՞լ}: Ինչի՛ չէ, կարելի է, մենք լսած ենք մ

դ: - Անգլիան՝ այն ազատ երկիրը, որի եւ {պսակեալ} գլուխը չէ կարող ժխտել վերջին սոսկականին

ճակատը կենդանի մարդերի անունով ցանկացայ {պսակել} եւ այս խորհուրդով ձեզ ընծայեցի: Մ

դէմ, նա շատ անգամ պատրաստ է դափնիներով {պսակել} այնտեղ այդ նուիրական տաճարի քուրմերը եւ

բանալ իսկոյն քո հօր հետ այս մասին, եւ {պսակել} մեր փափագը: Քեզ միշտ սիրող ու սրտով

ց հնոյն Հայաստանի ոչ կամեցան եւ զսորայս {պսակել} պատմութիւն, համարեալ զնա հակառակ Քաղկե

բանը, թէ Արարատեան աշխարհում շատ անգամ {պսակել} են 11-12 տարեկան աղջիկ, ուստի, որպէս

ի հետ եւ չձանձրացաւ երբեք: Յաղթութիւնը {պսակելու} համար յանկարծ երեւում է զէնքի շողշողիւն

ն նոքին փառաց ՚ի քոյդ գլուխ դաբնիդեայ, {Պսակեսցեն} զանուն քաջաց հայկածընին զաւակաց, Թէ ո՛

ս մարդիկ կարծում էին տեսանել յաղթութեան {պսակը} խաւարի ճակատի վերայ։ Այդ երեւակայական

կը փարատուին եւ այդ կարծեցած յաղթութեան {պսակը} խաւարի ճակատի վերայ, կը դառնայ յաւիտեն

ւիտեան պիտի ծաղկեն. Անթառամ է քո {պսակը}, Թո՛ղ ազգեր գան, թո՛ղ կորչեն:

սակից եւ մեռեալից, բայց մկրտութիւնը եւ {պսակը}, համարեա թէ ոչինչ արդիւնքի աղբիւր չեն

ուսնութեան օրը, եթէ այդպէս համաձայնի, {պսակը} կարող է յետացնել մինչեւ մի երկու տարի,

ւթեանը այդ հանդէսը, ուրեմն եւ պարծանքի {պսակը}, որ միշտ ծաղկելու է, որքան Հայ մարդը

յետ գանչել աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ {Պսակը} քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը գնաց Լիօն՝ իւ

նակէր յայնժամ ի Թաղանրօգ, եւ զխորհուրդ {պսակի} կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի պատրին լատի

որում է Արարատը: Սորա տակ՝ մի դափնեայ {պսակի} մէջ, գրած են հետեւեալ տառերը՝ Ս. Գ.

լու եւ երեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն {պսակի} եւ ուրիշ էլ աւելի մեծ մեծ բաների համբեր

միաւորել այս երկու սիրահարքը օրհնութեան {պսակի} կապով: Բայց այդ դեռեւս չոր յոյս էր: I

նք քեզ, զաւա՛կս, ի հարկէ Աստուած բարի {պսակի} արժանի առնէ, բայց ես չգիտեմ, այժմ մէք

երկու սիրող սրտերը կապուէին օրհնութեան {պսակի} կապով: Ինչպէս դու, նոյնպէս եւ ես, տա

հականալ ըստ իր խնդրով, օրինակ " վկայքն {պսակին} ըստ ճգնութեանցն ", այն ժամանակ ըստ-ի խ

նչ տեղից է մեր արդիւնքը: Մկրտութենից, {պսակից} եւ մեռեալից, բայց մկրտութիւնը եւ պսակը

զ օրհնում է բիւր բերան, Քեզ դաբնի {պսակներ} հիւսում է ապագան. Ընդունի՛ր այս

ին դրած էին սպիտակ եւ անուշահոտ շուշանի {պսակներ} ` կուսութեան նշան, որ միայն արգելք էին

խիջեւանի մէջ էլ եղել են այդպիսի անճոռնի {պսակներ}, բնութեան տարաժամ բռնաբարութիւնը, բայ

նչեւ զատիկ. զատկից յետոյ մինչեւ առաջին {պսակները} չէ կարելի այդ. իսկ յունիսի մէջ, ես նո

նչեւ զատիկ այնտեղ պիտի մնայ, իսկ առաջի {պսակներին} Սուրբ Կարապետ պիտի երթայ: - Լաւ հաշ

ղղափառութեան նշան՝ գլխների վերայ վարդի {պսակներով} եւ ի պատիւ Աստուածամօր եւ այլ սուրբերի

ի վասակութիւնը, որոնց մէջ մեհրուժանեան {պսակով} փայլում է Նիկոլ, չիք եպիսկոպոսը, սոքա

րպիսութիւնը, անունը միայն լսում էին եւ {պսակուած} ժամանակները, դեռեւս, մինչ Աստուածային

տ ընդդէմ էր նորան Մարգարիտայն, որի հետ {պսակուած} օրը Փարէզը արիւնով էր լուացուել). ա

՞, թէ փարան կամ գռօշը։ Ասենք թէ ես {պսակուած} եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց

քեզանից միշտ նախատուել են եւ առաքինիքը {պսակուել}: Այնուհետեւ յառաջ տարաւ իւր պատմ

ուութեամբ գիտութեան փառաւոր ասպարիզումը {պսակուել} են: Շատերը սորա միջնորդութեամբ Ֆրանսիո

քանի տարով մեծ էր իւրեանից, եւ որի հետ {պսակուել} էր՝ յարմարուելով քաղաքական հանգամանքնե

, հաստատուն, Եկեղեցու միջումը Օրէնքով {պսակուելով}: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ

, Եկեղեցու միջումը ` Օրէնքով {պսակուելով}: Ես ապրել լաւ գիտէի.

շատ օգուտ քաղենք: Մեր յոյսերը անշուշտ {պսակուելու} էին, բայց երբ որ մի քառորդ ժամու ճանապ

արծաթի քաջագործութիւնը հանդէս հանելով, {պսակուեցաւ} սպարապետից: Այն պատերազմումը այս եղաւ

անք Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի {պսակուէին} իրենց ընտրած աղջիկների հետ, ասենք՝ թո

մէջ եւ հաւատում ենք, որ նորա ջանքը կը {պսակուի} ՝ կատարելագործելով եթէ ոչ Հայ հեղինակնե

իւր հաշիւը ունի. ինձ այսպէս յարմար է, {պսակուիլ} եւ յետոյ ուխտ գնալ: - Ի՞նչ ասել է.

, ուրեմն ես եթէ երկու տարուց յետոյ եւս {պսակուիմ}, դէռեւս հօրիցս կանուխ ամուսնացած պիտոյ

աճարի քուրմերը եւ քրմուհիքը. այո՛, եւ {պսակում} է իսկ, այո՛, եւ չէ խնայում իւր կոկորդ

ած ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւները {պսակում} է ադամանդեայ կաթիլներով. եւ առանց մի ն

րութիւն ունի բանին. Ինչպէս՝ " վկաները {պսակվում} են իրենց ճգնութեան չափով " եւ այլն։ Մէ

դորայ համար հարկաւոր է քնքուշ սիրտ. նա {պսակւում} էր Մանուշակի հետ, տեսանելով, որ նա գե

արածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս են պէտք ինձ {պսակք}, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հրեշտակաց

աւս տէր, իշխան: Եւ զի՞ պիտին ինձ {պսակք} Լուսանորոգք եթերին, Քերովբէ

արխանու, Արքայուհի Սիբիրիայի, Թագուհի {Պսկովեան} եւ Մեծ Իշխանուհի Էստլանդիու, Լիֆլեանդի

յի, Արքայ Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, Թագաւոր {Պսկովի} եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վ

Թեկն տուեց նա պողպատէ Իւր նիզակին {պսպղուն}. Զինուո՛ր, մի՛ քնիլ դու մութ ժամ

նն էլ տոպրակ ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի {պստի} բըժութ ու ման են դայի տները, որ դրան ա

родину. Ну, ведь, տէրտէր, դու {պստիկ} Մանճ էիր ձեռիս տակին, Դու

ուրիշ հնար փոքրիկ. Մի թուղթ, մի {պստիկ} նամակ... Մի քանի սու՜տ... ի՞նչ

ի, կամ տարին չբեր ըլնի սոված կոտորուիլ {պտենք}. մեր մասիլն էլ որ կայ, ամէն բան նրան

համար չի ստեղծել... ինչ գրուել ա էն {պտի} ըլնիլ. ճակատի գրուածը ջնջուիլ չի. հար

իջին տարեկան մասրաֆ ա էլել, փչացել ա, {պտի} լրացնենք, համա որտե՞ղ, քոմմայ իրանք ե

իս, Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը գլխովդ {պտիտ} գայ, Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսի

նոր ուրեմն յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց {պտկեալ} ի ստեղէնս, եւ խոստանայ զպտուղ շատ տալ

ւ լինես: Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղից {պտկից} ջուր խնդրի, Եւ սուրբ Յակոբ Նահապետի Ջ

կլէր, զի ծփիւր, Ճնշեալ զվարդագեղ {պտկունս} ՝ Ուռուցելոց ըստ նռանց Ստեան

նա կուսին: Զմուռս բուրեն ստեանց {պտկունք}, Յայն հոտոտի մեր քերուբ. Ի

ւոր եւ օգտակար ֆաբրիկայք, գործատներ եւ {պտղաբեր} այգիներ, որոնց յառաջանալուց յետոյ կարո

պէս բարձիթողի են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ {պտղաբեր} դաշտեր կան Նախիջեւանի շրջակայքում, ուր

, որ ջերմացնում է ամենայն սառն սիրտ եւ {պտղաբեր} է գործում ամենայն ամուլ եւ անծին հոգի:

չէր կարող իսկոյն հասկանալ ազգութիւնը եւ {պտղաբեր} շինել նորան. այս մեր հասարակաց վատաբաղ

ասուած, երկնաւոր լուսով ծաղկեցնելով, {պտղաբեր} է անում լսողների հոգիները։ Այս մարդիկը

ր նոյնպէս Աստուծոյ տուրքն էր, մշակէ եւ {պտղաբեր} շինէ. եթէ նա վերջապէս հնազանդ մնայ եւ

Ինքը՝ Մխիթարը, չէ կարող համարուիլ մեծ {պտղաբեր} հեղինակ այս վերստին նորոգութեան, որովհ

նկալցի նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ {պտղաբեր} գործեսցէ զանդաստան մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հա

զսերմն բարի, ջուր տալ եւ սնուցանել առ {պտղաբեր} գործելոյ, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ ազգին լեզո

ն զլոյս. Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ զօրէ {պտղաբերել} բեղմնաւոր, Որչափ ուսման լոյս անազ

նորա գիտութեան աղբիւրից եւ արդարութիւն {պտղաբերեն} Աստուծու։ Հայոց երրորդ պատմութիւնը

սրտերի մէջ եւ ոռոգուելով նորա արիւնով, {պտղաբերեց} մարդկութեանը ազատութիւն, երջանկութիւն

ընդդէմ նորոյս իտալախօսութեան ոչ այլ ինչ {պտղաբերեցին}, եթէ ոչ քաջալերելով զժողովուրդն արձան

ամենայնիւ, կարելի չէ յուսալ մի տիրապէս {պտղաբերութիւն}: Արժանապատիւ Խորէն վարդապետը այս օ

ւթեան օրէնքը, հովութիւն, զովութիւն եւ {պտղաբերութիւն} տարածելու համար: " Սոս եւ Վարդիթե

առանձին, ի՛րենց կամեցողութեամբ, վանքի {պտղաբերութիւնը} հատուցանելով։ Մեռնելու չափ անմխիթա

ւային ջերմութեան կամի զիս ծաղկազարդել, {պտղաբերս} առնել եւ օր աւուր վերածել ի լաւ անդր վի

Թէ սիրակեզ հէգ ծարաւոյ Ընդ ծագ {պտղան} ջուր խնդրել Նահապետին ի Յակոբու

րաւային Ռուսսիայում, կորուսանում է իւր {պտղատու} որակութիւնը, թէեւ բացում էր հոտաւէտ ծա

ութիւն չէ գտանելու, եւ քաղաքակրթութեան {պտղաւէտ} սկզբունքը մեք պարտական ենք որոնել երկրո

թէ առողջ դատողութեամբ, գտաւ ցայս վայր {պտղաւէտ} եւ օգտակար եւ րստ այսոցիկ անժխտելի յատկ

ա՜ծ դու լինես: Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին {Պտղից} պտկից ջուր խնդրի, Եւ սուրբ Յակոբ Նահա

Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. " Ծառը իւր {պտղից} է ճանաչւում, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզ

գ. արժանի որդիք, արժանի հօր։ " Ծառ ի {պտղոյ} իւրմէ ճանաչի "։ 1857 թ.

րը, երբեմն գլուխը քորելով եւ երբեմն մի {պտղունց} թաբակ քիթը լցնելով, ասում է, թէ գործա

արգութիւն ցոյց տալու համար, երեք անգամ {պտոյտ} եկաւ օդի մէջ: - Ի՞նչ նոր բան ունիս

անգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ {պտոյտ} եկաւ: Յետոյ դարձեալ գլուխ տալով աս

նցքի վերայ, սկսեց այնպիսի սաստկութեամբ {պտոյտ} գալ, որ տեսանողը կը կարծէր, թէ պտուտո

կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ գլուխը {պտոյտ} է գալիս գործի շատութենից: - Ես գի

, մի քանի արաբական խօսքեր արտաբերելով, {պտոյտ} գալ սենեկի մէջտեղում: Պ. Մարկոսը տեսա

լաւեց: Պառաւները սկսեցին շուրջանակի {պտոյտ} գալ խարուկի չորս կողմով, կամաց, բայց

, կապած, թէ արձակ: Երէք անգամ {պտոյտ} գալով խարուկի չորս կողմը, այս երգը ասե

րը այս մլաւելու վերայ, դարձեալ սկսեցին {պտոյտ} գալ խարուկի չորս կողմով եւ երգել նոյնպի

ռաջին անգամի նման, պառաւները աւարտեցին {պտոյտ} գալը, երգի վերջանալով, եւ իւրաքանչիւր

ւները առաջին երկու անգամի պէս, սկսեցին {պտոյտ} գալով երգել. Մեզ մոռանում չէ աշխար

երրորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը եւ {պտոյտ} գալը, եւ իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ իւր

դակի սրածայրումը շինած է մի դրօշակ, որ {պտոյտելով} փայտեայ առանցքի վերայ, ցոյց է տալիս,

մի որձ չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկր, մի {պտուկ} եւ այլ մանրամասնութիւնք, որ ուրիշ ժամա

ւտում էր մռմռալով: Դորա մօտ դրած էր մի {պտուկ}: Պ. Մարկոսը մօտեցաւ պտուկին, տեսաւ,

տած սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք {պտուկ} ․ բայց ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա Պոստրա

չ ձոր, ո՛չ պառաւներ, ո՛չ խարուկ, ո՛չ {պտուկ} եւ ո՛չ կատու: Անձրեւը կտրած էր բոլո

տուկին, տեսաւ, որ ջրով լիքն է, շրջեց {պտուկը}, եւ ահա նորա միջից դուրս ընկան չղջկի կ

ջկի ոսկրի հետ միասին դրել էիր ջրով լիքը {պտուկի} մէջ... - Միթէ դու մի բան տեսա՞ր

իտի երեւէր ինձ, եօթն ջրհօրի ջրով լցրած {պտուկի} մէջ, եւ հարցանէի նորանից, նորա ո՛վ եւ

մեծ եւ անզովանալի փափագով աչքս ձգում եմ {պտուկի} վերայ, երեւում է ինձ մի կերպարանք, որ

ած բաների մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով լիք {պտուկի} յատակում Յուլիա Պոստրանայի պատկերը, որ

- Ի՞նչ բան ունի այդ հրէշի պատկերը իմ {պտուկի} մէջ, ո՞ր սատանան ձգել է նորան այդտեղ,

պատկերը կամ ուրուականը, մի ջրով լցուած {պտուկի} մէջ, որ դրած էր նորա ախոռում, այլ եւ

ախոռի դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը {պտուկի} մէջ եւ լաւ զետեղեցի նորա պտուկի յատակի

պատկերը պտուկի մէջ եւ լաւ զետեղեցի նորա {պտուկի} յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ

այս թուղթը, որ դրած էր սեղանի վերայ, {պտուկի} մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ զննեցի չորս կո

ի չորս կողմում, անընդհատ նայում էին մի {պտուկի} վերայ, որ հեղանիւթով լիք դրուած էր կրա

դրած էր մի պտուկ: Պ. Մարկոսը մօտեցաւ {պտուկին}, տեսաւ, որ ջրով լիքն է, շրջեց պտուկը

անգնած եւ այն երկուքը երբեմն նայում էին {պտուկին}, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր ահա, եւ

տեղերում ինչպէս յառաջ: Մի փոքր ժամանակ {պտուկին} նայելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց մի

քը կանգնեցան իւրեանց տեղերում, նայելով {պտուկին}: Մի քանի վայրկեան անցանելուց յետոյ

անթարթ աչքերով նայում էին երեքը միասին {պտուկին}. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւել զարհուրել

նցուելուց: Նա մի քանի վայրկեան նայելով {պտուկին}, ասաց դժոխային ձայնով. - " վերջին գնդա

ի ոտքերին եւ աչքը չէր հեռացնում նոյնպէս {պտուկից}, որ համարեայ թէ կրակ էր դարձած, եւ որ

Նռների պէս կաթնագեղ Ստինքների լուսափայլ {Պտուկները} վարդագեղ: - Երանութի՜ւն խելայեղ... Զի

ել: Եթե Ձեր հովվապետական հորդորը ավելի {պտուղ} բերելու լինի, քան թե մեք տոմսակ էինք ո

նրան, երբ այս նամակից իմանան, թե ինչ {պտուղ} է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, յուրա

շատը, որ Հայաստանում տալիս է քաղցրահամ {պտուղ} ։ Այդ ծառը, տնկուելով հարաւային Ռուսսի

ն է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառը ունէր իւր մէջ {պտուղ} բերելու ընդունակ գործարանները, ո՞չ ապա

րոցը, որ յայտնի է անունովս Ներսիսեան ( {պտուղ} արտասուաց Եփրեմ Կաթողիկոսի ի Հաղպատ),

ելու համար, թէ Խորենացու այդ ողբ գրելը {պտուղ} չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի բ

, որ կարողանայ ցոյց տալ մի արդիւնք, մի {պտուղ}, իսկ եթէ նա փակւում էր դեռեւս մի անգամ

ամ: Թող ծաղկի, աճէ, Թող {պտուղ} բերէ, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք

Թող ծաղկի, աճէ, Թող {պտուղ} բերէ, Սուրբ յիշատակիդ Նոր

ան տակ իւր կարգով յառաջ գնալով ցոյց տար {պտուղ} եւ արգասիք: Ինչպէս երեւում է, նորա վե

նորա առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու {պտուղ} չէր. նա ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ ճ

վերայ դատապարտութիւն, անէծք եւ նորանց {պտուղ} ապաբախտութիւն: - Քո ամուսնու մահը չ

այ, ծառ դարձան, տերեւներ արձակեցին եւ {պտուղ} բերեցին այնպէս, ինչպէս որ սերմի յատկու

ց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ {պտուղ} բերել եւ նոր աշխարհում։ Յիսուսեանք

րող են ազգի կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ {պտուղ} բերել: Ազգային աւանդութիւն Է դարբիններ

ես իմ մոտ, կամ իմ սեփական մտածողության {պտուղը} եւ կամ ուրիշից մշակած, որոնց անունը տա

: Ահա անկրթութեան եւ թեթեւամտութեան {պտուղը}. Աստուա՛ծ իմ, ի՛նչ ողբալի մարդիկ կան

կը լինիս յետոյ ինձանից մինչ կը վայելես {պտուղը} այն ծառի, որ իմ խորհրդով տնկել էիր:

գնահատուի, եթէ նա տեսնէ իւր մշակութեան {պտուղը}, ո՞չ ապաքէն կրկնապատիկ կը սկսի ցանել,

ղաղութիւնը, ներգործել է եւ բերել է այն {պտուղը}, որի մասին ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում էր

՞նչ օգուտ: նա չկարողացաւ իւր արիութեան {պտուղը} քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից յետոյ,

մ, երբ ճաշակում են իւրեանց անխելութեան {պտուղը}: Վերակացուի երկրորդ օգնականը Այս

ւթիւնք ջնջուած էին. հասարակաց քրտունքի {պտուղը} պատկանում էին Յիսուսեաններին, որոնք բա

իայի համար Յիսուսեանների խռովարարութեան {պտուղը} այն եղաւ, որ նորա երեւելի թագաւորներից

րով ծաղկելով՝ քո կամքիդ հաճելու արժանի {պտուղներ} բերենք եւ քե՛զ մատուցանենք։ Արդեօք

ապ մարդիկ կարողացել էին սերմեր տնկել եւ {պտուղներ} յառաջացնել, չունէր այլ եւս այն բարոյակ

ւական տապանագրից յետոյ. " Ահա սիրոյ {պտուղներ}, Մի ագահ մարդու զոհեր, Ով ըստեղ

ն տապանագրից յետոյ. - " Ահա սիրոյ {պտուղներ}, Մի ագահ մարդի զոհեր. Ով ըստեղից անց

թեան եւ ախտաւոր ձգտողութեան այսքան դառն {պտուղները} " ( երես 114, բառական թարգմանութիւն)

։ Բայց այդ վնասակար նպատակը, այդ տտիպ {պտուղները}, որ բերել է շատ մասներով Մխիթարեան միա

րբ լինելու էր դոյն այդ ազատութեան քաղցր {պտուղները} ճաշակել: Պատասխանում էր արգոյ հեղինակը

րտի խորքում արտասւում էր հերձուածի դառն {պտուղների} վերայ: Իբրեւ վկայութիւն այս բանին՝ կա

յլ վնասաբեր եւս, այլեւ չար եւ թունաւոր {պտուղների} պատճառ ապագայումը։ Այս երեւելի Մխիթարը

, եւ զճառ ի Հռիփսիմեանս: Յիրաւի, {պտուղք} այնքան երկարավաuտակ աշխատութեանցն սակաւ

հետո ակնհայտնի երեւին նորա արդյունքը եւ {պտուղքը}: Ստորագրողների բազմությունը մեր համ

իւնաւոր լինէր գործարանը եւ ցոյց տար իւր {պտուղքը}: Պապի արժանաւոր գործերից մինը եւս այս

րծ կատարել. եւ ինչպէս ծառը, այնպէս եւ {պտուղքը} ։ Աշխարհի երեսին մի մարդու մտադրութ

ի մէջ իբրեւ գաղափար պարունակուած մտքերի {պտուղքն} են միմիայն։ Լօյոլա, ոգեւորութեան

բան է: Ну, սաղ օրը գլուխս {Պտուտ} է գամ, что такой, Что он мог сде

ծողների մէջ եւ անդադար նոցա մօտ ուզելով {պտուտ} գալ, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ հարեւան

վտանգները, որոնք շատ նավեր եւ շոգեշարժ {պտուտակավոր} նավեր կուլ են տվել եւ տալիս են անդադար

: Մխիթարեանց ու համախոհ ընկերին անել եւ {պտուտաւոր} ճամբուն եթէ քիչ մը մօտենանք դատելու համ

խլեց նորան իւր տեղից եւ, բաւական միջոց {պտուտելով}, ձգեց վերջապէս Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի մ

իլիոսը... Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ {պտուտելով} նորան իւր գլխի վերայ, ձգեց սարսափելի զ

ողը մի թերաթափանցիկ գունդ է, եւ այսպէս {պտուտուեցաւ} նա մի ամբողջ շաբաթ, մի րոպէում կատարել

գնում: Բովանդակ աշխարհը մի վայրկենում {պտուտում} եմ, տեսանելու մարդերի անարժան եւ արժան

որովին աւարտելով իւր գործը, երեք անգամ {պտուտում} է հիւանդի գլխին կապոցը, եւ դնում է ձգե

պտոյտ գալ, որ տեսանողը կը կարծէր, թէ {պտուտուողը} մի թերաթափանցիկ գունդ է, եւ այսպէս պտո

ետ գժտված լինելու պատճառով, եւ լուր էր {պտտվում}, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժդա] Նի

ունեց: - Ո՛վ է այդ հարցանողը: ( {Պր}. Այվազովսքին պատասխանում է. )- Մի հեր

տոս 2/14 121 Խաֆաֆեանցին 3/15 122 առ {պր}. Պալ Օրէնսգէտ 10/22 123 Հայրապետեանցի

սել արդյոք Բոկլի երկրորդ հատորի երկրորդ {պրակը}, Մակոլեյի երկրորդ հատորը: Հարցնել

եյի երկրորդ հատորի եւ Գերվինուսի առաջին {պրակի} հետ միասին ստացա այսօր, ճաշից հետո: Ն

է, թէեւ կործանուածների պէս գլուխներ, {պրակներ} ու կատեգորիաներ չունի: Բարւոքել մարդկա

ի մեծ Ալքիմիկոս - բժշկութեան վարդապետ, {Պրայս} անունով ( Price): Այս բժիշկը պատրաստո

րայ, հարկ համարեց, որովհետեւ վարդապետ {Պրայսը} անդամ էր այդ հասարակութեան, մի առանձին

նակները քննելու համար: Երբ հարկադրեցին {Պրայսին} փորձ կատարել ժողովի անդամների առաջեւ,

այդ թուականներում ոչ միայն աշակերտուած {պրծած} է նա Մեծ թարգմանչաց, այլեւ՝ Յունաստան

, պատճառ, մի մեծ ամբոխ դեւերի, դուրս {պրծած} դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն աղաղակո

խօսք չկայ... - Ուրեմն ինչ: Այդ {պրծած} բան է. այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: Թող

անակը յունիսի սկզբում, երբ շերամի բանը {պրծած} է, այլ թէ ասենք, որ լոկ ծերերը, աղջի

ու եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն արած {պրծած} ազգեցութիւնքը ուրանալու: Մենք կարող են

ւ լատինախօսութիւնը վաղուց արդէն թաղուած {պրծած} է հռովմէական Ֆորումի եւ Կապիտոլիոնի աւե

Դինամօմետր երկաթին: Բայց թէ {պրծանք} այս անգամ Գոնէ՛ կոտրած երեքով,

նք այն թթուուտին, որի տեսութիւնը միայն {պրծացնում} է գերմանացու շապիկը: Նա չէ կարող տանել

: Յանկարծ դեւերի բազմութեան միջից դուրս {պրծաւ} մի ոգի, միջակ հասակով, բաւական լիքը,

Վարդիթեր գործի, որպէս վիպասանութեան, {պրծաւ} ։ Մեր այսուհետեւ նկատելի թերութիւնքը էլ

այելու արժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշեանցը {պրծաւ} իր պարտքից, այժմ մերն է կարգը նորա համ

արդիթեր " գործի, որպէս վիպասանութեան, {պրծաւ}: Մենք չենք ուզում քննութեան տակ ձ

ադիտակ երեսը. Ցանկանում է կեանքից {պրծնել} Ու հետեւել օրհասին։ Նո

սուգն ու կոծը շա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը {պրծնի}, Եւ թէ իսկոյն նոր ծանօթ մեզ պատահ

" Իմ արդար դատից, չես երբեք {պրծնիլ}. Զանազան կերպով հարկ է քեզ տանջու

, ամենայն ժամանակ իւր յաջողաշարժութեամբ {պրծնում} էր սատանայից ` համարեայ թէ նորա ձեռքի տ

Մերթ ի գիրկս կուսական Ճնշէր, {պրկէր}, մերթ թողոյր Մերթ շօշափէր նա զԱդա

ռ աչկունք. Կոյս գրկումը իր ջերմին Մերթ {պրկում} էր ու թողնում, Մերթ շօշափում Ադամին,

ւմ պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ {պրոբէթ} դրած ասացեալ Կոռտի կնքով. Հայրապետեան

լորովին հակառակ տեսանկյունից: Ըստ իս, {պրոգրեսի} տեսակետից քաղաքակրթության զարգացման հիմ

նքան ավելի խուսափել նրանից՝ հօգուտ նոր {պրոգրեսիվ} լեզվի, որքան այդ բարբառի մեջ տեսնում ե

ե ինձ: Իմ առօրյա կյանքի միանգամայն {պրոզայիկ} վիճակից երես շրջելով, դառնում եմ դեպի

Կեսարի, Տիտոս Լիւիոսի, Պլուտարքոսի, {Պրոկոպիոսի}, Սենեքայի եւ Պլինիոսի գրքերում շատ անգ

րկոքին նոքա ի միասին ընդ պաշտօնակատարին {պրոկուրօրի}, ի մէջ բերին զթուղթն զոր 41 անձինք տու

եւ ճերմակը, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ {Պրոմէթէոսեան} լուսաւորութեան կրակը, այն ժամանակ, ան

Պետք է ավելացնել նաեւ, որ այդ ամբողջ {պրոպագանդը} մղվում էր հանուն կրոնի, իսկ Դուռն իրավ

կանգ կ՚առնի նրանց կրօնի եւ ազդեցութեան {պրոպագանդը}: Ինչ վերաբերում է Երուսաղէմի հարց

ստացված մթերքների վերաբերմամբ - բրինձ, {Պրովանսի} ձեթ, պղպեղ, եւ այլն: Ես կարծում եմ,

ալ, ստանալիք գումարից, հարյուրին տասն {պրոցենտ}: Այժմ մի փոքր քննենք այս առաջար

րը, որոնց առաջարկվում է հարյուրին տասն {պրոցենտ}, ո՛ր հարյուրից պիտի ստանան: Բոլոր կայ

ողութենից կհատուցանե մեզ հարյուրից տասն {պրոցենտ}: Կայքերի գնահատությունը կլինի անգլիակա

անքը իւրեանց արծաթագլխից, րուբլիուց մի {պրոցենտ}, պատկանաւորքը արուեստաւորների ընկերութ

յն կհատուցանե մեզ այդ բոլորից պատկանյալ {պրոցենտը}: § 11. Հայտ բերված կայքերի, թե կա

արգարեությունը միշտ կատարվում է, թե ես {պրոցեսից} ազատվելու չեմ, բայց վերջը հաջող է եւ Ն

արցնել նույնպես՝ լո՞ւյս է տեսել արդյոք {Պրուդոնի} " Պատերազմ եւ խաղաղություն " գրքի երկրո

Այո՛, գիտենք յարգել ոչ միայն Օուէնը, {Պրուդօնը}, Ֆուրիէն եւ Ֆօհթը, այլեւ Շիլլերը, Գե

աստականութիւնը ( умничанье) խառնւում է {պրուսական} աստիճանաւորի անուրջների ( мечта) հետ:

ին իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասին: {Պրուսական} դիւանապետականութիւնը միաւորուած գերմանա

ուատներ եւ տաղեր է երգում գերմանական եւ {պրուսական} տէրութեանց, եւ այս ` 1830-31-ին: Թուր

իւնը, ինչ որ դեռ Անգլիան պիտի կատարէ. {պրուսական} թագաւորների խորին խելքը եւ ճշմարտութեան

ննէս Տէր Կարապետեան Տէրոյենց Չամուռճեան {Պրուսացի} ": Ի՞նչ օրհնութիւն, կամ ի՞նչ գոհ

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Պրուսիան} ՝ Լեհաստանի մահուան առաջին պատճառը, յա

պուպլիցիստ է դառնում: Նա հրատարակում է {Պրուսիոյ} տէրութենական լրագրում իր վերջին յօդուած

" Այստեղ, - ասում է Հեգելը, այսինքն {Պրուսիոյ} մէջ, - կատարուած է այն աշխատութիւնը, ի

ին աւելի դիւանապետական, քան թէ նոյնիսկ {Պրուսիոյ} այն ժամանակուայ տէրութիւնը, նոյնպէս եւ

թէ մի քանի տեղերում, ինչպէս Ռուսսիա եւ {Պրուսսիա}, ընդունեցին նորանց, շուտով զղջալով իւ

պական աշխարհներից, ) ապաստանարան գտան {Պրուսսիայի} եւ Ռուսսիայի մէջ, բայց շուտով եւ այս տ

ն Սուպրիմ Կոռտումն Բէնկալու դատաստանում {պրուվ} արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ պրոբէթ դ

գործը: Պարոն Նազարյանցը նույնպես, մի {պրոֆեսոր} Մուխլինսկիից խնդրել է, որ նա եւս աշխատ

ն ճեմարանի պարսկա-արաբական գրականության {պրոֆեսոր}, դոկտոր Նազարյանցը, բարձրագույն բարեհ

ոն, այստեղ ընդհանուր գծերով բնութագրել {պրոֆեսոր} Նազարյանցի՝ նոր հայկական ամսագրի ղեկավ

ապարհներ ունի այդ անելու 1) զոոլոգիայի {պրոֆեսորը}, 2) բնախույզ ընկերություն, 3) կենդա

տական պայմաններից մեկը: Հարգարժան {պրոֆեսորը}, որը նոր հայերեն լեզվով գրած իր բազմաթ

ողորմած պարոն, այստեղ բերել հարգարժան {պրոֆեսորի} բառերը: " Մեր մարդասեր եվրոպական դարու

ու, ամբողջ հոգով ցանկանում ենք հարգելի {պրոֆեսորին} լրիվ հաջողություն, հավաստիացած լինելով

Որքան ժամանակ այստեղ Կորուսի {Պրոֆեսորներիդ} Զուր սպասելով... Այժմ վերջա

Սալթիքովը վերջին անգամ լավ քոթակ տրվեց {պրոֆերանս[ով]}. այն օրից, ասում է, բանս հետ զարկեց

, Իմ եարն ինձ եար պըտի, - ձեռումը ֆանար {պրտի}, Իմ եարի կաննած տեղըն, - մէկ չինարի ծա

ելով այս բանի վերայ՝ Ֆրանսիացի Գեներալ {Պրօկուրօր} Դէ-Մօնկլարը իւր շարադրութեան մէջ " Comp

ի։ Վեց տարին մի անգամ գալիս էր Գեներալ {Պրօկուրօրը}, հաշւում էր եկամուտքը եւ գոյացած դրամը

եւ զիս, ուր ներկայ էր եւ պաշտօնակատարն {պրօկուրօրի}, պ. Թաղիանոսեանցն, եւ առարկեալ զխնդր

ինօդին, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն {պրօկուրօրի} լռէ յամենայն դէպս ոչ ի գործ դնելով զիւր

անն իմ եւ խնդրեցի բողոքել առաջի գեներալ {Պրօկուրօրին}, որպես զի սա ստիպեսցէ ըստ օրինաց զօրէն

ինոդական իրաւանց եւ արտօնութեանց եւ պ. {պրօկուրօրն} հակառակ կարգին օրինաց համաձայնեալ է ընդ

թեան տակին եւ պարգեւագրոյն: Գեներալ {Պրօկուրօրն} առ այս բողոք պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգիտ

թացքի վերայ, ատելութիւն ունենալով դէպի {Պրօտեստանտները}, յետ դրեց այս գործի վախճանական վճիռը ա

ութեան օրինաւորութիւնը՝ իրաւունք տալով {Պրօտեստանտներին} ( բողոքարկուներին) մի ազատ ժողով կազմե

ան, որ գո՛նէ դորանով կարելի լինի փակել {Պրօտեստանտութեան} առաջը, որ ինչպէս մի կրակ չոր նիւթերի մ

։ Բոլոր երկիրը, ինչպէս վկայում է {Պօդօզի} քաղաքի ընդհանրական նահանգապետը՝ Դօն Մա

ան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան եւ {Պօդօլեան}, Իշխան Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կուր

հուան առաջին պատճառը, յափշտակել է նորա {Պօզնայնի} դքսութիւնը եւ խեղդում է... - Քա

ն բովանդակութիւնը։ Ծանօթութեանց մէջ {պօլ} բառը բացայայտված է կոտ, կամ կօպի, կամ

ամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ նոյնպէս Գէյլօն, {Պօլապատան}, Մելանիուր եւ Մալակկա կղզիները՝ քարոզ

պէս անհասկանալի են, ինչպէս բացայայտեալ {պօլը}. եւ այս ոչ միայն ընդհանուրին անհասկանա

տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ արծաթը բերելով {Պօլիս}: Այս է նորա միակ հնարը, որով կամենում

, իւր ամուսինը, իւր զաւակները եւ գնալ {Պօլիս} կամ այլ քաղաք ` աղքատութենից ազատուելու

գնում է... - Ո՞ւր բարով: - {Պօլիս}, Տրապիզոն, եւ այլն, եւ այլն: -

ն ենք ցոյց տալիս։ Ագաթանգեղոս, Կ. {Պօլիս} տպած 1709, հրատարակութիւն Մարսուանցի Գ

Արծրունի, Պատմ. տանն Արծրունեաց, Կ. {Պօլիս}, 1852, հրատ. Թանգարանին վերծանութեան

եպիսկոպոս, ( Պատմ). 'ի Հերակլն, Կ. {Պօլիս}, 1851, հրատ. պ. Թ. Մ. Միհրդատեանց

Եօթներորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ {Պօլիսի} Մխիթարեան համախոհաց վրայ քիչ մը խօսինք

սած Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդից մինչեւ {պօլիտիկական} մեծ աւազակը: Ամբողջ վեց ժամ ման գալուց

նաեւ՝ հայկական ճիզուիթների հետ, որոնց {պօլիտիկային} ընդդէմ է ամենայն ճշմարտութիւն, որի հետ

րթութենից: Բանդերը են նոցա դպրոցները, {պօլիցականք} եւ ժանդարմը՝ դաստիարակները, շղթան՝ հ

ւթիւնը, որ նորա որդին ծառայէ քաղաքական {Պօլիցիայի} մէջ, որպէս պարզագիր. եւ ահա մանուկ Գե

իր. եւ ահա մանուկ Գեղամեանցը երեւում է {Պօլիցիայի} մէջ։ Բայց այս ծառայութիւնը չէր կար

ս հարկաւոր չեն, մանաւանդ, որ բժշկական {պօլիցիան} սաստիկ արգելում է այդպիսի չարագործութիւ

ոխային խօսքեր դուրս ժայթքելով բերանից։ {Պօլիցմէյստերը} պատուանից տեսանում է այս հանդէսը: Տղան

մ է այս հանդէսը: Տղան գնում է գանգատ: {Պօլիցմէյստերը} կանչում է Բէգզադէն եւ ասում է, թէ կա՛մ

շինովի էր եւ խարդախած Բէգզադէի ձեռքով: {Պօլիցմէյստերը} ասում է Բէգզադէին, թէ լաւ չէ նորա ընթա

ովին անօգնական մնալով, կամենում է գնալ {Պօլիցմէյստերի} մօտ գանգատելու ( Բէգզադէն բնակւում էր Պ

ի մօտ գանգատելու ( Բէգզադէն բնակւում էր {Պօլիցմէյստերի} տան դէմուդէմ): Բէգզադէն, լսելով տղայ

ններ էիք հաստատել մի առանձին քաղաքում՝ {Պօլուդենկա} ասացեալ սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով

լով: Մինչեւ 1861, արտաքին եւ ներքին ( {Պօլսի} մէջ պարտքերով) այստեղ է հասած: Այժմ կ

պարտքով ( եթէ տան), իսկ միւս կողմից՝ {Պօլսի} պարտքը տեղափոխելով գաւառների մէջ, այսի

ա միակ հնարը, որով կամենում է դէմ դնել {Պօլսի} դրամական հոգեվարութեան: Թիւրքիոյ կառավ

ի, այն, որ գաւառները եւս պիտի հասանեն {Պօլսի} օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ թէ՛ Պօ

սի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ թէ՛ {Պօլսի} եւ թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարող

Այս ապագայի ստուերական եւ թոյլ օրինակը {Պօլսի} մէջ երեւցաւ 1861 թուականի վերջերում, բ

, կարող է լինել նորա փրկութիւնը: {Պօլսի} մէջ, նորա շրջակայքում կամ այլ քաղաքներ

նալով, աղքատ էր գեղում, աղքատ կը լինի {Պօլսի} մէջ կամ այլ քաղաքներում, ՝ ութն կամ տա

բարբառներ մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. {Պօլսի}, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող նոց

ընտիր Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոսը, {Պօլսից} ելանելու ժամանակ երդմամբ չափ պատուէր է

Համար 3. Սեպտեմբերի 13, 1858, {Պօլտաւա}: Պարոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Ինձ վա

ան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, {Պօլօցկի}, Րոստովի, Եարոսլաւի, Բելօզերսկի, Ու

ց զանգակը եւ երեւեցաւ սպասաւորը: - {Պօղո՛ս}, - կանչեց պարոնը, - կոչի՛ր շուտով Գրի

նոցա յաւուր միում ասացեալ է արժանապատիւ {Պօղոս} քահանայի Խռճեանց եւ այլոց, որոց մոռացե

տատում է որպէս հրամայէ սրբազան Առաքեալն {Պօղոս}. Արդ ներքոյ ձեռնադրող կեսարիացի Մ

լ Պ. Չամուռճեանի շնորհակալութեան հետ, {Պօղոս} չարագործը եկեղեցական ճանաչելով, հարստա

մ եւ կաթոլիկ պիտի մեռանիմ ", որ Տատեան {Պօղոս} բէյին համար տետրակ գրելով ներկայացել է

[Դեկտեմբեր] 1/13 145 Սուաճեանին 146 {Պօղոս} Մելիտոս ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ 1862 Յունուար

1 " Մեղուին " 21 32 Քեաթիպեանցին 26 33 {Պօղոս} Մելիտոսին 34 Պալին 35 Թ. Խ. Աւետո

տուածատուր Դաստակեանց Փարիզ, վառօդապետ {Պօղոս} պէյի որդի Պետրոս պէյ Պոլիս, Միքայէլ ա

ատասխանի ամենայն խնդրոց, միաբանութեամբ {Պօղոս} աղայի Սեբաստեան գրէր առ Կոստանդի՛՛ ( գո

, 27 մարտի Գէորգեւսկ ` տէր Սարգիս Տէր-{Պօղոսեան} Աստուածատուր Սիմէոնեան Չոռչաքեանց Բալտ

ուէլեան Խօճայեանց Ստաւրոպոլ ` Յովհաննէս {Պօղոսեան} Չուվալեան 6 օրինակի փող 2 օրինակ Իզմի

ի բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ {Պօղոսը} եւ պահպանել նորա խայտառակուած ճակատի վե

, երկրորդ, որ գրուածքի հետեւութիւնն է {Պօղոսը} պաշտպանել: Ինչ որ մեր ամբաստանուած

քերուելով, ինկվիզիցիօնական է համարում {Պօղոսը} դատաստանի մատնելը եւ մտածում է թէ այդ ա

ֆօրմ, որով պիտի սանձահարուէին ոչ միայն {Պօղոսը} եւ Նիկողոսը, որոնց մասին Հիւսիսափայլը

երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկական {Պօղոսը} մինչեւ ապաշխարութեամբ չքաւէ իւր մեղքերը

գտանիւր ՚ի ձեռս հայազգի օրէնսգիտի պ. {Պօղոսի} Բայլ, որ եւ կատարէ միշտ զամենայն զդատա

ւմ այդ ազատ կառավարութիւնը: Իսկ մէք {Պօղոսի} համար մահապարտութեան խօսք արած չէինք,

ընթերցող հասարակութիւնը վերստին կարդայ {Պօղոսի} չարագործութիւնքը Մեղուի մէջ եւ թող կարդ

չարագործութիւնների համար, մեր կարծիքը {Պօղոսի} մասին յայտնեցինք այնպէս, որ աւելի ասել

խօսելու չէր, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, եթէ {Պօղոսի} չարագործութեան ենթակայ եղած լինէր իւր ք

նագրում այսպէս է ասած. " յիշելով զբանն {Պօղոսի}, զի յամենայն ժամ աստուածասէրքն առանց խ

սում, - հրապարակով յայտնեց իւր վճիռը մի {Պօղոսի} մասին, որ հայոց ազգի եւ եկեղեցու նախատ

մեր Կրօնական ժողովը, եթէ չէ լուծանում {Պօղոսի} քահանայութիւնը: Եթէ ժողովուրդը դա

: Ո՛ւր մնաց նորա քահանայութիւնը: {Պօղոսի} պէս հոգեւորք, եթէ կան, թո՛ղ այս օրից

տ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք " ( թուղթ {Պօղոսի} առ Հռովմայեցիս, Գլ. Թ, համար 3):

ակեց, որ վերագրւում են երբեմն կրօնաւոր {Պօղոսին}, եւ որ մի սարսափելի գգուանք պատճառեց մ

երի համար. ազգը ժառանգութիւն տրուած չէ {Պօղոսին} կամ Նիկողոսին, որ ինչպէս կամեն այն այ

Հոկտեմբերի 1819 ամի: Երկրորդ՝ պ. {Պօղոսն} Որդանան, ի Կալկաթայէ, գրութեամբ իւրով

ոց պատկանեալ մասերի մէջ նահանգապետները։ {Պօնդիկերի} համար նոր նշանակուած Գեբերտ նահանգապետի

կի խօսքերը, որ Կարդինալ Տուրնօնը տարաւ {Պօնդիշար}. " Մեք չենք կարող այլեւս համբերել, որ

ամբ աքսորուեցաւ Փարիզից եւ գնաց հեռացաւ {Պօնդուազ} ։ Այս քաղաքի մէջ 1720 թուականին մարտի 4

ց փաստաբան նշանակուեցաւ Անտուանտ Արնօ՝ {Պօր} -րուալեան հռչակաւոր անապատականի հայրը,

ղութենից յառաջ հնչեցուցին մեր ականջին " {Պօրտիչիու} համր կամ Ֆենելլա " ողբերգութեան գեղեցիկ

ւ ներկայ պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի եւ {Պօրտիչիու} տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ

ւնքների մասին, որ ստացել էր Պապական եւ {Պօրտուգալական} Տէրութեններից, յայտնեց Գօայի Եպիսկոպոս

արկել Չինաստան։ Դեսպան նշանակուեցաւ մի {Պօրտուգալացի} հարուստ վաճառական։ Կսաւիէն գտանւում էր

ատ աշակերտներ եւս մանաւանդ Սպանիացիք եւ {Պօրտուգալացիք}, հռչակաւոր Յակոբ Լայենէզը, Ալֆոնս Սալ

խորհուրդ տուեց Կայսրին օգնութիւն կանչել {Պօրտուգալացիքը} ՝ համոզելով, թէ ոչ ոք նորանցից լաւ չ'գ

անաւորները։ Սոքա միմիայն, ինչպէս ասաց {Պօրտուգալացոց} թագաւորը իւր հրովարտակի մէջ, Յիսուսեան

քարոզիչը եղաւ Յիսուսեանների միջից։ Նա {Պօրտուգալացոց} նաւատորմիղի հետ 1542 թուականին գնաց Հնդ

մարգարտաբեր ծովեզրը, ուր գտանւում էին {Պօրտուգալացոց} գաղթականքը։ Այնտեղի բնակիչքը հեթանոսք

եզուն։ Նա սկսեց իւր գործը նորանով, որ {Պօրտուգալացոց} օգնութեամբ ջարդեց, կործանեց նոցա կուռք

լակկա կղզիները՝ քարոզելով Աւետարանը եւ {Պօրտուգալացոց} օգնութենով կամայ ակամայ հեթանոսները Քրի

խաբեբայութենով էին մկրտուած)՝ խնդրեց {Պօրտուգալացոց} թագաւորից, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ այնտ

յելով Կսաւիէի ջերմեռանդ քարոզութեանը եւ {Պօրտուգալացոց} զինուորների բարբարոսութեանը, չ'ընդունե

լով իւրեանց համբերութիւնը, ապստամբեցան {Պօրտուգալացոց} ընդդէմ, եւ Կրիմինալը, Յիսուսեաններին

էր։ Կսաւիէ չ'ընդունեց այն գումարը, որ {Պօրտուգալացոց} վաճառականները ընծայում էին նորան եւ շտա

ն. շուտով վերադարձաւ նա Գօա եւ համոզեց {Պօրտուգալացոց} փոխարքային դեսպանութիւն ուղարկել Չինաստ

սրի հպատակ էին, եւ, խոստանալով նորանց {Պօրտուգալացոց} օգնութիւնը, հարկադրում էին ընդունել Քր

ան մարդիկն էին։ Բոլոր վաճառականութիւնը {Պօրտուգալացոց} ձեռքից անցաւ Հօլլանդացոց ձեռքը, եւ այս

իրտը, որ նոքա միջնորդ լինին Չինացոց եւ {Պօրտուգալացոց} մէջ։ Կայսրը համաձայնեցաւ այս բանին։ Յ

դղրդել այս սովորութեան զօրութիւնը։ {Պօրտուգալիայի} տէրութիւնը, տեսանելով Կսաւիէի աշխատութ

օիայից, 1759, {Պօրտուգալիայից}, 1767, Սպանիա

ան թագաւորութենների մէջ։ Րոդրիգէզ մնաց {Պօրտուգալիայում}, ուր այնպիսի ազդեցութիւն ունեցաւ, որ