Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

վարդապետին 108 Քուաքեռաց 109 Գրիգ. {վ[արդապետ]} Տէր. Ստեփ[անոսեանցին] 110 Եղիազար ե

տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ {Վ[արդերեսի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

եանցին, հասարակ 21 105 Կռնկին 22 106 {Վ[եհափառ]} կաթողիկոսին, ԺԲ պարբեր[ական] 107 Ես

սուր մերկացնողքը երկու uպայք էին, մինը {Վ[իկտոր]} Էմմանուելյան, իսկ մյուսը բուրբոնյան,

ց գիտութիւնն լուսաբեր Կնճիռը այդ լուծեց {վա՛ղ}: Նրանց, որ չեն հաւատում Այս խօսքերիս

ուշադրութիւնը: Կատակերգութիւնը՝ " {Վա՛յ}, իմ կորած յիսուն ոսկի " անունով, մի ք

ւցիչք կորուսանեն իւրեանց ամբիոնը: {Վա՛յ} այն ծառին, վա՛յ այն բուսականին, որի ա

իւրեանց ամբիոնը: Վա՛յ այն ծառին, {վա՛յ} այն բուսականին, որի արմատը անընդունակ

ւնը պահող կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: {Վա՛յ} այն ծառին եւ բուսականին, որի յոյսը դրո

րա ամեն մի սեպհականը սուրբ է նորան, եւ {վա՛յ} միւսին, որ ձեռք բարձրացնէ նորա, այս կ

Թաթաւեց արեամբ այս չոքած ընկեր. {Վա՛յ} իմ տարաբաղդ գլխին յաւիտեան. Չկան

ւնքը իսպառ ոտքի տակ առնելու համար: {Վա՛յ} մեզ, որ ոչ երբեք պիտի արժանանանք, այս

կամուտ եւ կամամտածական կարծիքներից։ {Վա՛յ} մեզ, մենք տասն եւ իններորդ դարու մէջ,

կերը, եւ դեռ եւս ներկով նկարած: - {Վա՛յ}, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ,

եւ դեռ եւս ներկով նկարած: - Վա՛յ, {վա՛յ}, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ, - ասելո

եւս ներկով նկարած: - Վա՛յ, վա՛յ, {վա՛յ}, ես այժմ հասկանում եմ, - ասելով զարկե

ց պահելով դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. " {Վա՛յ}, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւ

ւ, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա Սօսին, - {վա՛յ} թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ երեսս

ցին իմ վրայ իրենց բերանները եւ ասացին՝ {վա՛շ} վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ վայրախօ

մ վրայ իրենց բերանները եւ ասացին՝ վա՛շ {վա՛շ}, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ վայրախօսութի

ասացին այո՛, այո՛, տեսին աչք մեր... {վա՛շ} վա՛շ անձանց մերոց, զի ընկլուզաք զնա "

ին այո՛, այո՛, տեսին աչք մեր... վա՛շ {վա՛շ} անձանց մերոց, զի ընկլուզաք զնա " ( Սաղ

: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Աջն էութեանց {վա՛ր} դէպի, Բարեխօսներն շուրթերից Այս են լսո

Պալչոքին թաղման օրը ինչպես կսկծվեցավ, {վա՜յ} տիրոջն, արդըխ աստված հասնի: Ինչ տեղ թ

որ այսուհետեւ այդպիսի բան չանի, թե չէ {վա՜յ} նրան: ՝ Շատ ուրախ եմ կենդանաբանակա

իկ խորհուրդն է մի բարոյական մարդու, եւ {վա՜յ} այն մարդուն, որ պիտոյ է ուրիշի ճշմարտո

այ կամ եպիսկոպոս չեն, այլեւ մարդ չեն: {Վա՜յ} եւ դատապարտութիւն դոցա յաւիտենական: Եթ

ոնից ու միւս անգամ չերեւի, այն ժամանակ {վա՜յ} քեզ Շահբէգ. շատ ցաւերիդ վերայ մի մեծ ց

Չը լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն ա՞լ չեղաւ... {Վա՜յ} ձեր թշուառութեանը... Այդպէս ըլլալը շատ

անգիստ ` բաղդը իւր մօտ հիւր ունի, {Վա՜յ} եթէ մին հանդիպեցաւ նա կատաղի մրրկի,

, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ վրայ բերէ, թէ՝ {վա՜յ} նորան, որ չար ագահութիւն է պահում իր տ

քեզ մի նոր ցուցակ դարձեալ կը տամ... {վա՜յ}, վա՜յ, վա՜յ, Սարեպտի բալասան եւս մոռ

նոր ցուցակ դարձեալ կը տամ... վա՜յ, {վա՜յ}, վա՜յ, Սարեպտի բալասան եւս մոռացել է

ւցակ դարձեալ կը տամ... վա՜յ, վա՜յ, {վա՜յ}, Սարեպտի բալասան եւս մոռացել է. այդ ի

ան քնքուշ եւ հասկացող սրտի համար: Բայց {վա՜յ} այն ազգին, այն ժողովրդին, որի արտասու

դ. պատճառ, ամուսնութիւնը սուրբ է, եւ {վա՜յ} այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսինքը չէին

ցանել մի շինովի, հնարած ճշմարտութիւն։ {Վա՜յ} այն ճշմարտութեանը, որ այսպիսի հնարների

ատ էլ ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. {վա՞յն} էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին

բայց իմ ողորմած հոգի մարդը ամուսնացաւ, {վա՞տ} օր տեսաւ. թէեւ Աստծու կամքն էր, որ վե

գամ մոռցուած է այսօր։ Լա՞ւ է եղել, {վա՞տ} է եղել, խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ գիտէ

----------- 40 մինչեւ Քեօլն 36 грош {վագ[անընթ}. ] 1-10 թէյ եւ այլն, եւ այլն 25 մինչեւ

 Հայոց գերեզմանատունը գտանւում է {Վագայնկով} արուարձանի մէջ։  Տպագրական ինչ

Սգասիրտ խումբը յառաջ շարժուեցաւ դէպի {Վագայնկով} ). մի երկու ժամից յետոյ պիտոյ է հողին

տեսակ կրթութիւն չի ստանալ, ազգը վայ ու {վագլխով} իրա կորուստը չի գտնիլ. մանկութիւնը սիր

բերել մի զույգ ընտիր կայսերական կոչված {վագր}, բայց զգուշացա, ցանկանալով իմանալ, թ

վուրդը երեք օր շարունակ կռւում էր որպէս {վագր} կամ կատաղած սպանիական ցուլ. արիւնը թափ

նահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը. իսկ {վագրերի} բանը հեշտ է, միայն մի պայմանով, որ ըն

յականութեան վերայ, վանդակի մէջ փակուած {վագրը} բարոյական է, որովհետեւ մարդ չէ փառատու

ում: Եւ ի՞նչ տարբերութիւն կայ. մինը ( {վագրը} ) ստիպուած է չգործել, երկաթէ վանդակից

, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: {Վադուժի} նամակը տուի. եւ ինձ բերել էր Լ[ազար] Ի

իցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց {Վադուժի} նամակը: 24-ին պատասխան գրեցի թէ եղբօր

: 24-ին պատասխան գրեցի թէ եղբօրս եւ թէ {Վադուժին}. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն եղբօ

ջ կարո՛ղ են ներգործել սարերից կատաղաբար {վազած} ջրերով, որի համար հարկաւոր չէ վատնել ա

մ էին, փայլակները ջրի պէս սկսանում էին {վազել} եւ մի ակնթարթում կայծակը սեւացնում էր ա

ր նաւ ու կառքին Նետի, ռումբի պէս {վազել}. Ջնջուեցաւ տարածութիւն. Մի

հանգամանքներից եւ յոյսերից բռնադատուած {վազել} է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուա

-դեղնագոյն ճպռով, որ եւ փոքր ինչ յառաջ {վազել} էր թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, խա

ւթիւն չգտնելով լայնացած օդից, սկսում է {վազել} դէպի դաշտը, պատճառելով այն ախորժ քամին

ին աւանդութեան մնացորդ տեսնելու ժամանակ {վազել} թագաւորների քամակից. ազգը մինչեւ թագաւ

են բանը ուրանալ եւ նորա սիրականի ետեւից {վազել}, ինչպէս սիրահարը վազում է, որովհետեւ

: Երազի նման յիշում էր իւր ախոռից ներս {վազելը} եւ պ. Մարկոսին տեսանելը: Հաւաստելու հ

Մուզան ասել է՝ Մասեաց դարեւանդից Ղզլար {վազելով}: Ինչպէս մեծ խորհուրդ եւ ազդեցութիւն ու

ւաղի պէս, փողոցից փողոց եւ տունից տուն {վազելով} դիմել մինչեւ ոստիկանութիւնը...

սում եմ. Խիտ ծառերի միջերից դուրս {վազելով}, Յանկարծ մի այլ նոր երեւոյթ տեսն

սարակութիւնը, շատ անգամ ձեւերի քամակից {վազելով}, հագուստ եւ զարդարանք որոնելով, իւր հ

Իսկոյն դաւաճանութեամբ նենգողների մօտ {վազելով} եւ միտք պղտորող խաբէբայական չար խօսքերո

ի ժամ յառաջ խելագարուել էիր ախոռից ներս {վազելով}, այնպէս, որ քեզ հանգստացնելուց յետոյ

նալի, խօսք ենք տալիս, որ մենք առաջինը {վազենք} նորա դրօշի տակ: Բայց ցաւելին այս

աւին իւր ծարաւն անցուց, հովտի մէջ գետը {վազեց}, Նոյն ամպումը փայլակ ու բոց ջրերի

երի մէջ փայլեցան: Կատաղած առիւծը {վազեց} մորին, մարդիկ ահից թաք կացան. Զա

ովրդոց բազմութիւնը ըստ կրօնի կրօնի {Վազեց} երդուել եկեղեցին սուրբ սեղանոյն առաջի,

րահար սոխակը Իւր վարդի հետքից {Վազեց} Արարատ, Շինեց իւր բունը։

, Մի սրտաթափ, մազերն արձակ {Վազեց} աղջիկ սգաւոր Դէպի գեղի գերեզմանքը

քանի թշնամի: - Ասաց. {վազեց} դէպի հանդէս Աւստրիացոց յանդիման,

ութիւնք անհամար. Ո՛վ հոգաց, ո՛վ {վազեց} լսել ազգի հռնչիւն, Ո՛վ ներկայ նո

ւեց Սեւագլուխ մի մարդ մեր ներս մօտ {վազեց}, Կատաղի դէմքով նայեց չոքածին

եցաւ ներսի կողմից եւ շատ թարախ ու արիւն {վազեց}: 27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շատ նստ

ղորմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով {վազեց} դէպի նաւը, որով Աստուած, ողորմի՛ր ինձ

ատ նայեցայ... բայց մեր նաւն արագ {Վազեց} դէպ յառաջ... կորաւ իմ աչքից...

ուցած, մի փոքր լուռ կանգնելուց յետոյ, {վազեց} իւր ննջարանը եւ շուտով փակեց քամակից իւ

րանն էր գնում, կայծակի արագութենով ցած {վազեց} սանդուղքներից եւ մօրը ուղարկեց խօսելու

ելի բարեկամի հետ: Նամակը գրելուց յետոյ {վազեց} ննջարանը, որ զմուռ եւ կնիք բերէ կնքելո

աղքատին, որ կանգնի ու չգնայ, իսկ ինքը {վազեց} խոհարանը, կտրեց մի պատառ հաց եւ բերեց

ւշ ձեռքերը ցաւեցին զարկելով: Նա իսկոյն {վազեց} բակը եւ կանչեց աղքատին բակի մէջ, աղքատ

էր, այնտեղ թուփերի միջից դուրս թռաւ եւ {վազեց} ուղղակի վերաս... Աւելի ոչինչ չգիտեմ

թենովը հանեց գլխարկը, իսկոյն վերարկուն {վազեց} Մանուշակը որ առնու, հայրը մի անթարգման

ին, բիւր անգամ համբուրեց նորան, յետոյ {վազեց} դէպի մայրը, նորան եւս նոյնպէս գրկախառն

ակից յետոյ զուարթ եւ ուրախ երեսով դուրս {վազեց} մատուռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, յայտ

Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչքին. Մօտ {վազեցի}, դարձեալ տեսայ..... ես նորան,

ուսի ես ինձ... գիտեմ միայն, որ ներս {վազեցի}... բայց թէ ի՛նչ էր պատահել այնուհետե

, այդ սաղմոսի թերթերը ճղելով քամու նման {վազեցի} մինչեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ վարժապետից

ափ անմխիթար տրտում եմ, որ գայլերի նման {վազեցին} իմ ունեցած չունեցածի վրայ եւ առանց խնայ

մ հսկաները, երկրաշարժութենից վախելով, {վազեցին} գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ եւ խոստովա

ի քանի րոպէ, երբ նոքա 2000 ասպարէզ տեղ {վազեցին} զանազան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի ի

ապանքը, լսելով թագաւորի աղաղակը, ներս {վազեցին} եւ, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ թաւալ

ուրբ ջրի մշտիկը ձեռքին. բոլոր Բոլոնիայ {վազեցինք}: Հռովմի մօտ գնալ չէի կարող: Ձեզ յայտն

նիւը կանգնած է իւր դարձակէտի վերայ, որ {վազէ} կա՛մ դէպի փրկութիւն, կա՛մ դէպի յաւիտեն

շխարհին: Գրիչը ձեռին թղթի դաշտումը Կը {վազէ} արագ, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք չէ կարող

է յառաջ, ուրեմն եւ ժողովուրդը պիտոյ է {վազէ} ։ Այստեղ նա միջոց չունի, թէ եւ ցանկանա

դրուի մինչեւ այն կէտը, բայց եւ կէտը կը {վազէ} առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան չափով: Սո

ուշակը: Քիչ մնաց որ Մանուշակը դուրս {վազէ} ննջարանից եւ յայտնէ հրապարակաւ, թէ ամե

անքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած օդը պիտի {վազէ} լցնել Արարատեան դաշտի օդի պակասութիւնը

եւ Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ {վազէին} իրենց աղօթքը, գոհութիւնը եւ ուրախական

մարդ, որ փախչելով օտար դայեակի գրկից, {վազէր} դէպի իւր ծնող բուն հայկական եկեղեցին։

փէլերի բարձրաւանդակից անցնիլ, որ յետոյ {վազէր} դէպի Էջմիածին, ու խե՛ղճ միաբանին ազատէ

հնչեցէք Իմ քընարը եօթնաղեայ։ {ՎԱԶՈՂ} ՋՐԻՆ Իստակ ջուր վազուկ, արդե

իւններ զսպեցին, Լուսից աւել արագ {վազող} Ուժեր ստրկացուցին: Նոյ

։ ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ Իստակ ջուր {վազուկ}, արդեօք ի՞նչ կլինէր, Որ քո ալիքն

երարկուի մէջ, այս սաստիկ անձրեւի տակով {վազում} է դէպի իմ տան կողմը: Ես ամենեւին չկարծ

ան գործարանքը, մինչ արիւնը առատութեամբ {վազում} էր մարմնի դէպի այդ սահմանքը, արդէն մեծ

ց դէպի բանտ, որդին տեսանում է նորան եւ {վազում} է փրկել, բայց եւ ինքը ընկնում է թշնամո

րայ, թեք ընկած մի ծառի տակ։ Առաջեւիցս {վազում} էր մի քաղցր եւ պայծառ վտակ: Տեսայ, որ

րդկութեան գործերով: Օրերը եւ շաբաթները {վազում} էին ջրի պէս, բայց եւ ո՛չ մի խօսք այն բ

ԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ ( Պուշկինից) Գետը {վազում} է կատաղած Ու խըռոված յորձանքով.

մտքում, - " Բան ու գործ չունին, {վազում} փողոցում "։ Քանի որ իւր գոր

ա ո՞վ է գիշերը, որ երբեմն սրտադող {Վազում} է դէպ այն շիրիմ, կամենում է մտնել հող

ուկ խփում են: Թնդանօթները պղնձեայ {վազում}, որոտում.. Ինչպէս կռւում ծուխ

նքի վերայ եւս մտածել... Տարիները {վազում} են փայլակի շուտութեամբ, օրերը թռչում ե

դ կապած է ժամանակի շղթաներով. ժամանակը {վազում} է յառաջ, ուրեմն եւ ժողովուրդը պիտոյ է

րսափելի սխալ է, երբ մարդիկ ընդհանրապէս {վազում} են այս սիստեմից դէպի այն սիստեմը, " փի

ուղիղ լինել, որովհետեւ ժամանակն առաջ է {վազում}, հասկացողութեանց գումարը կերպարանափոխ

բռնում, կէս մի կանգ է առնում, կէս մի {վազում} է անհնարին արագութեամբ: Եղան ժամանակնե

ւմ եւ ահա բովանդակ գիտութիւնքը միայղոյն {վազում} են առաջ: Այս վիճակում լինելով բանի զօր

եւմտեան Հնդկաստանը երկու մասն բաժանելով {վազում} է եւ վիշապօրէն յառաջ խաղալով թափւում է

առանց նիզակակցի այս կողմ ու այն կողմ էր {վազում} եւ երկու ճեղքում զինավառ թշնամիների խու

էր, սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ {վազում} էր եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց էր ե

րժի՛ր, հոգա՛... - Աշխատում եմ, {վազում} եմ, հոգում եմ, բայց դժուար է, Ձեր մռ

երազմի գործերը որոշելու մասին: Սատանան {վազում} էր Աստարօտի քամակից, բայց ապստամբութեա

րոպէ սպասում են կորստական դիպուածների, {վազում} են, խուճապում են, կապում են կայքերը,

մ աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով նորան {վազում} եմ դէպի նա... բայց, աւա՛ղ... աղջ

շարժողութեան մի տեղից դէպի մի այլ տեղ, {վազում} է անհաւատալի արագութեամբ մի օրուայ մէջ

: Մրրկից յետոյ եւս դեռ բաւական ժամանակ {վազում} են կատաղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրած ու

նիք, աղբիւրներ, խոր ձորեր, որոնց մէջ {վազում} էին վտակներ, մեծ-մեծ ծառեր, որ բուսած

ի կրակ չոր նիւթերի մէջ, այնպէս առաջ էր {վազում} դէպի ամենայն կողմ ժողովրդի մէջ։ Այո՛,

ռնած մինչեւ մանուկը, խուռն բազմութենով {վազում} էին նորա մօտ, որ տեսանեն այս հրաշալի մ

արածուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ, ամենայն ոք {վազում} էր դէպի այրը, ուր բնակւում էր Պարին,

ան շատրուանների եւ հռոմէական ագուգաների {վազում} է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպ

ց մի նեղ սահմանի մէջ փակուելու ազատօրէն {վազում} է դէպի ուր որ քաշում է նորան բնութեան օ

վ: Մեղադրելի չէ ժողովուրդը, եթէ {վազում} է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրա

սիրականի ետեւից վազել, ինչպէս սիրահարը {վազում} է, որովհետեւ բազմութիւնը աւելի առողջ է

ատապարտուած են ոտաբոբիկ այս ու այն կողմ {վազվազել} մի կտոր հաց ճարելու, մի բնակութիւն գտն

Սահակ Պարթեւ, որ ստացեալ զաշակերտս իբր {վաթսնից} ՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա յուսումն

այս եւ առ օտարս, մինչ հարցանեն զպատճառ {վաթսուն} եւ հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթ

ուն եւ հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: {Վաթսուն} եւ հի՞նգ ամ. դժոխայի՞ն անհոգութիւն: Ե

տ կտակողացն, որ ցայսօր մնայ անկատար 'ի {վաթսուն} եւ 'ի հինգ ամաց հիտէ: Հրիտակքն այնո

թաբէութան ( գիրք կուլ տուող): Մօտ իբր {վաթսուն} տղայ Յովսէփ սրբազանը, գաղթեցնելով Բեսս

վ՝ ընդունեց այս խաչը։ Բայց այն յիսուն-{վաթսուն} տարեկան մարդը, ընտանիքի եւ զաւակների տ

յօժարէր ընդունել նորան իւր մօտ: Յիսուն-{վաթսուն} տարեկան մարդու առաջարկեալ ծառայութիւնը

յքների վերայ, ահա խնդիրը: Արդէն {վաթսուն} տարին լրացած ` դէպի եօթանասունն է գնում

Չորրորդ, ամենայն զատ զուտ մնացեալ {վաթսուն} հազար հինգ հարիւր քառասուն ութն ( 60548

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ քաջն Վարդան {Վաթսուն} հազարից հազարով մնաց, Մինչ մնացել

ել էր Պարսից լոկ մատեան Գունդը մեր {վաթսուն} հազարի դիմաց. Երբ մեր վատութեամբ

իմոց հրամանի 'ի Հոռոմս " ( եր. 40)։ {Վաթսուն} երկրորդ երեսում Փարպեցին, խօսելով իր ս

իւրեանց Բրամինների վերայ, արդէն յիսուն-{վաթսուն} տարի սորանից առաջ նշանաւոր էր գտանուած

ւն ութն, քսան չորս դորա վերայ, հարիւր {վաթսուն} երկու, մի բան չէ․ բայց եթէ մի վեդրօ ար

կէնը վերջաբանի տեղ, այն ժամանակ հարիւր {վաթսուն} երկու շիշը մի բանի նման կը լինի: Բայց

երեսուն, քառասուն եւ երբեմն յիսուն կամ {վաթսուն} հոգի: Այդ տեղերում լինում են շատ խօսակ

, իննսունից երեսունը դուրս եկաւ, մնաց {վաթսուն}: Բայց այս վաթսունը եւս չէ խօսում: Վաթ

ք վաճառական չէք եւ ոչինչ հաշիւ չգիտէք. {վաթսուն} հազար մանէթ... - Իսկ ձեր համար՝

ոմեալ երեսից, պիտոյ է լինէր համարեա թէ {վաթսուն} տարեկան. ուրախ բնաւորութեամբ, բայց զր

բարձր էր այժմ, քան թէ Նաբուգոդոնոսորի {վաթսուն} կանգուն արձանը։ Այս յեղափոխութիւնից էլ

որ էր մահու թագաւորութեանը... Մի {վաթսունամեայ}, բայց առոյգ ծերունի, ճաղատ ճակատով եւ

նը դուրս եկաւ, մնաց վաթսուն: Բայց այս {վաթսունը} եւս չէ խօսում: Վաթսունի մէջ կան քառասո

ուն: Բայց այս վաթսունը եւս չէ խօսում: {Վաթսունի} մէջ կան քառասուն եւ հինգ կամ յիսուն միջ

թեցնելով Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայից եւ {Վալախիայից}, բերել է Սուրբ Խաչ վանքը եւ դրել է այն

ւրքիայում ( Եվրոպական), Ավստրիայում, {Վալախիայում}, Մոլդավիայում եւ այլն ապրում են ավելի

ւթյունների՝ ապրում են 450, 000 հայեր. {Վալախիայում} եւ Մոլդավիայում՝ 36 հազար, Ավստրիայու

մանակ, բացի Բենեդիկտեան կարգի Բասիլիոս {Վալենտին} աբեղայից, որ Գերմանիայի էրֆուրդ քաղաքո

կոսը մտածում էր բաժանուիլ իւր Մարգարիտա {Վալուա} կնոջից, որ քանի տարով մեծ էր իւրեանից

ում ոչ թէ իւր վերայ եղած հեղինակութենից {վախելով}, այլ եթէ գիտակցութիւնը եւ համերաշխութի

անգամ ցանել չհամարձակուեցաւ՝ մարդերից {վախելով} ։ Դահեկանները լիքը բռնով Սամարացի գթածի

երայով: Իմ հսկաները, երկրաշարժութենից {վախելով}, վազեցին գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ

արում վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը, {վախելով}, թէ մի՛ գուցէ Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ

է, ինչ կրկին սկսեցի պարապել, բայց մի՛ {վախենա}, ոչ թե ուժերս լարած, այլ ավելի ձանձրո

եսանելով այս ծառան, Մտքից չանցուց {վախենալ} մի վտանգից: Այս միջոցին ծա

րծիքով շատ ցած ճանաչուած գործը, եւ ո՛չ {վախենալ} շատ բարձր պաշտօններից։ Այո՛, մեզ պիտո

այն արտաքին աշխարհից - հասնելու պատիժից {վախենալով}. ուրեմն ընկերութեան ապահովութիւնը էակա

հետ, ենթադրելով, որ այդ ուրիշը պատժից {վախենալով} չպիտի յանցանք գործել Յայտնի է, թէ այս

կամեցան հետեւել նոցայ: Բայց կարդինալը {վախենալով}, մի՛ գուցէ տհաճութիւն ծնանի ժողովրդի մ

կ՚ուրանան նորա բազմաթիւ պաշտօնակիցքը, {վախենալով} դորայ վրէժխնդրութենից, ճշմարտութեան հա

մ ո՞ր կողմից է վտանգը: Ո՛հ, մեք երբէք {վախենալու} չէինք այդ վտանգից, եթէ... եթէ... Վեր

րկեան: Վախենում ենք եւ իրաւունք ունինք {վախենալու}, թէ մի՛ գուցէ, մինչեւ հայը կշտանայ իւ

ող էինք տալ Փարպեցու Պատմութեան՝ առանց {վախենալու} եւրոպական գիտութեան դատաստանից։ Հայ

ւիրելուս պատճառը. փառք Աստուծոյ. ի՛նչ {վախենալու} բան կայ. պիտոյ էր ուրախանալ: - Սե

ան տարր " սահմանադրութեան մէջ, սորանից {վախենամ} է գերմանացին, ինչպէս ագռաւը խրտուիլակի

եղ դնում է իւր ունեցածը: Եւ ինչի՞ պիտի {վախենայ}, քանի որ կառավարութիւնը երաշխաւոր է:

կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին, մի՛ {վախենար}, ես այստեղ չեմ մեռնի եւ աստծու օգնությ

պատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտերից {վախենաք} ։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը սիր

փոքր հանգստացա, բայց այնուամենայնիվ, {վախենում} եմ, որ Բոքլն ամբողջ քաղաքակրթությունը

որոշակիորեն ասել, որ նրանից այլեւս չեմ {վախենում}: Պիտի խոստովանիմ, որ ես վախենում էի թ

չեմ վախենում: Պիտի խոստովանիմ, որ ես {վախենում} էի թե Bronchitis siոplex-ը copibalis-ի

մ այժմ, որ ինքս ինձ հայելիի մեջ տեսնել {վախենում} եմ, վկա է աստված. ջերմը ամենայն օր հո

է, մեր տղա՛յ, եւ եթէ բարկացար, ո՛վ է {վախենում} քեզանից, ես դեռ երազս պիտի պատմեմ քեզ

ցիր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստուծուց չե՞ս {վախենում}, ես մի մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ սուրբ

րձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը եւ չէ {վախենում}: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին

րող է Արեւելք ": " Արեւելքից չեմ {վախենում}, - ասաց Կազբէգ սար, - Նենգժոտ ցեղ

, օրերը թռչում են, որպէս մի վայրկեան: {Վախենում} ենք եւ իրաւունք ունինք վախենալու, թէ մ

րենց բերանը։ Այս պատճառով զարհուրած {վախենում} եմ, չլինի թէ եւ դոցա կպչի Աւետարանի սպ

կը չեն աւարտում իւրեանց ճաշը, երեկոյին {վախենում} են ելանել մի տեղ ժամանակ անցուցանելու հ

ր այս բանը, բայց դորան ընդդէմ դուրս գալ {վախենում} էին ժողովրդից, որովհետեւ սա որպէս մարգա

նձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես {վախենում} եմ նորանցից։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի

հանուր մարդկութեան առաջեւ: Եթէ մի մարդ {վախենում} է կամ չկամի լուանալ իւր աղտերը, ինչպէ՛

սրտի եւ հոգու քաջութեան պակասութենից, {վախենում} են միանգամ այն կտրել բաժանել իւրեանց ան

գործակցութեան չար ոգիների հետ, այնքան {վախենում} էին այդ կախարդ անուանուած խաբեբաներից,

ն Վայկունի խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց {վախենում} են, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշ

յն ճշմարիտ սէրը, որ չի հնանում, որ չէ {վախենում}, բուն այն անխորտակելի շղթան, որով բնա

: - Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց {վախեցած} դեւը, - լաւը չկարողացայ գտնել. իրաւ է

յ պատասխան տալ: Մանուշակը դողում էր {վախեցածից}, բայց որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից, որ

առողջութիւնդ, ես, ճշմարիտն ասեմ, շատ {վախեցայ}... - Երեւի թէ առաւօտուն վաղ մարդ

րտարոսի մէջ: Զարմանք է, ինչպէս չէ {վախեցել} Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուցէ Պ. Կ. Էմ

մ............ "։ - Չեմ {վախեցել}. այդ սուտ է, Եւ թէ բաղդը ինձ սր

Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ նա ինձ {վախեցնում} է ո՛չ միայն ծավալով, այլեւ տեսակարար կ

է նորանից. ի՛նչ պիտոյ է առնէ, որի՞ն է {վախեցնում}: Ես այսուհետեւ աւելի զայրացած կխօսիմ ն

անան ինչպէս այժմ նկարագրւում է որպէս թէ {վախեցող}, որովհետեւ այս եւ այն բաների մասին հոգ

ց նորան, բայց նահանգապետը, նզովքներից {վախեցող} մարդ չ'լինելով, հրամայեց երկաթի շղթանե

իտի կորսուինք, թո՛ղ որ հեղինակը, կա՛մ {վախէն} եւ կա՛մ տկարութենէն առջի քաջութիւնը մոռ

ամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց {Վախթանկայ} եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին 1284: Ի ս

Նա աւելի խլանում է, Երբ տեսնում է {վախկոտին} ։ Վերջին ոյժը թափել ուզեց

իմ յապագայ կեանս իմ, եթէ այլ ազգ լիցի {վախճան} նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամբ աղաչեմ զ

էսենցիալն չկա, այս քանի օրս ամեն բանը {վախճան} կստանա եւ կկարգադրվի, ես իսկույն կհայտ

է վախճանը այն ամենի, ինչ սկիզբ ունի, {վախճան}, իհարկե, միայն տիպիկական եւ անհատական

Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի, ամեն ինչ {վախճան} ունի ", եւ այլն: Առայժմ անկաշկանդ կող

եւ իցէ քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ իցէ {վախճան} պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ որում պարոն

նթերը, լափելով նորա փորոտիքը, պիտոյ է {վախճան} դնէին նորա անարժան Բրամինապետութեան կեա

ովկիան ` կեանքիդ թելը կտրած է. Թէ {վախճան} ես դու որոնում, ինչպէս շատերը քեզ պէս

ենների չափը լցուցանելու համար մահադեղով {վախճան} է դնում այն բազմաշխատ մարդու կեանքին,

նովիմբ 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի {վախճան} կենցաղոյս իմոյ։ Այլ յաղագս իմաստաւոր բ

նովիմբ 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի {վախճան} կենցաղոյս իմոյ " ( Թուղթ, եր. 65)։

վողի գլ. ԺԲ, համ. 13 թարգմանուած է " {վախճան} բանիս " - telos logou, եւ Յովհ. գլ.

պահեալ զթերաշունչ կենդանութիւն մինչեւ ի {վախճան} երեքտասաներորդ դարու: [Ի սոցա գրաւոր վ

պաշտօնով գտանւում էր Աստրախան, Սերոբէն {վախճանած} էր արդէն: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր առաջնորդ

րագոյն պատրիարքին վասն իմ ո՛չ առցէ զիւր {վախճանական} լրումն: 6 Գործս այս լինելով անտեղի

այդ առասպելի արուեստականութիւնը։ Խնդրի {վախճանական} լուծումը թողում ենք ժամանակին. բայց,

էպի Պրօտեստանտները, յետ դրեց այս գործի {վախճանական} վճիռը անորոշ ժամանակով եւ թոյլ տուեց Յի

իրութեամբ եւ գաւազանի բարեխօսութեամբ իմ {վախճանական} նպատակին. այսինքն, աւարտեսցի բովանդակ

ւ զկնի չորից ամաց, այն է, յամի 1812, {վախճանեալ} ՝ թողեալ է յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգոր

եցուցանել ըստ ամենայն կարի եւ յամի 1824 {վախճանեալ} ՝ թողեալ է զայն ամենայն որդւոյ իւրում Յ

զամս յոլովս, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի {վախճանեալ} ՝ թողու կնոջ իւրում զգումարն վերասաց,

հազար լիբրէ ստերլ[ինգ] ( 25. 000) եւ {վախճանեալ} զկնի չորից ամաց, այն է յամի 1812, ժառ

եւ մնայ միայն Կիրակոսն Յարութիւնեան: {Վախճանեալ} եւ սորա յամի 1824, թողու զբովանդակ գո

իրակոս Յարութիւնեան: Սարգիս Ծատուրն {վախճանեալ} է յամի 1812: Յետ վախճանի նոր վախճանեալ

վախճանեալ է յամի 1812: Յետ վախճանի նոր {վախճանեալ} են նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք ն

Կիրակոսի Յարութիւնեան: Յամի 1824, {վախճանեալ} եւ սորա, թողեալ է զդրամս եւ զկտակ պ.

կամ հասարակ կոչմամբ Աբդըլմսեհ Մարտիրոս {վախճանեալ} յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վայրի իցէ

կը լուր է առնում, որ իւր ծերունի հայրը {վախճանել} է, մայրը հիւանդ է: Մի փոքր ժամանակից

չքը այդ միջոցին արդէն 15-16 տարի է, որ {վախճանել} են։ Բայց պ. Էմինը, այս չափով էլ գոհ

մ էր աշխարհի երեսին դժոխքի օգտի համար, {վախճանել} է: Սատանայի դէմքի վերայ փայլեց մի ժպիտ

ց գրուած, որով յայտնում է եղբայրս հօրս {վախճանելը}: Տէր լուսաւորեսցէ հոգին: 8-ին պատասխա

խմեցնելով սուրբին, խեղդեցին. որ թէ իր {վախճանելու} ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք գրով դրել է գլ

ալ բնաւ, այնուամենայնիւ Մեծ Թարգմանչաց {վախճանելու} թուականներում Փարպեցին աւելի չէ լինում

իպելով այս աշխարհում, շատ խիստ վշտերով {վախճանեցան} ։ Երանելի Մովսէս Փիլիսոփոսը ( Խորենա

էր Սահակի եւ ուրիշ շատերի մասին, որոնք {վախճանեցան} ՝ ո՛չ օրհնելու համար բանալով իրենց բերա

: Այլ չերեւի ինչ ՚ի գործոցն եթէ ո՛ւր {վախճանեցաւ} այրն այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի ձեռս մնաց

ծները եւ խրատէ անմիտները: Քահանայապետը {վախճանեցաւ}, թէ ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին իսկոյն սր

տնի է եւ ինքը՝ Չամչեանն էլ վկայում է, {վախճանեցաւ} 421 թուին. ուրեմն Փարպեցին ծնած էր այդ

անի գտաւ Սուրբ Յովհան Մանդակունուն, որ {վախճանեցաւ} կա՛մ նոյն 486-ի վերջերում, կա՛մ 487-ի

ամանակ գետնի երեսին ապրելով, այստեղ էլ {վախճանեցաւ} ( Տե՛ս Չորր. թագ., գլ. ԺԳ, համ. 2

486-ին։ դ) Ս. Յովհան Մանդակունին {վախճանեցաւ} 487-ին։... ։ Ծանօթ. Այստեղ

նս Սրբոյն Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ {վախճանեցաւ} իսկ։ Եւ ահա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին ա

թիւն առդնելով եւ յօգուտ ազգային։ Իբրեւ {վախճանեցաւ} առաջին Ստեփանոս աբբայ, յաջորդեաց նման

ը, որ այնքան սիրում էր Յիսուսեանները, {վախճանեցաւ} շուտով, նորա ժառանգը, առ հասարակ քրիս

յաղթանակով մտաւ Փարիզ։ Այս միջոցին {վախճանեցաւ} Սիկստոս V-ը։ Շուտով նորա քամակից մեռաւ

ովը մտաւ կուսանաց վանքը, ուր եւ շուտով {վախճանեցաւ} ։ Երկու տարուց յետոյ մեռաւ եւ Ժիրարը Լի

ը այս էր, որ Կարդինալ դը Նոյալը շուտով {վախճանեցաւ} խոր ծերութեան մէջ։ Նորա փոխանակ Յիսուս

արսափելի չարչարանքների։ Կլեմենտ XIII-ը {վախճանեցաւ}, նորա տեղ նստաւ Պապական աթոռը Կլեմենտ

աւորութի՞ւն ազգի. ո՞չ ապաքէն հալածանօք {վախճանեցուցաք} զփիլիսոփոսն Մովսէս եւ մարտ թերեւս ընդ ո

էս մահադեղ տալով, անհանգիստ հալածանքով {վախճանեցուցին} եւ որ, իւր վախճանի ժամանակ, ահաւոր նզ

արդուն՝ տիրո՛ջը, անհանգիստ հալածանքով {վախճանեցուցին} եւ այժմ էլ դեռ անյագութեան գինով հարբած

ան այրն զտէր նոյն՝ անհանգիստ հալածանօք {վախճանեցուցին}, որք եւ այժմ դեռ եւս անյագութեամբ գինո

t mors... et nemini paratui!: Այս է {վախճանը} այն ամենի, ինչ սկիզբ ունի, վախճան, ի

տանք, երկու աղքատ ու անմեղ սիրահարք եւ {վախճանը} գործի, մի փոքր այլապէս ընթացք տալու հա

ասանէ Թիւրքիայի դրամական կեանքի վճռական {վախճանը}: Ազգը, լաւ ու վատ, փորձեց մինչե

րատարակելու: Բայց այլապէս եղաւ բանի {վախճանը}: Վեհափառ կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց ե

adillia ԳՐԵԼԻՔ Արեւմուտք օրագիրը - նորա {վախճանը} Մասիսը - Միսաքեանի յօդուածները Մասեաց

Երրորդ շրջան մինչեւ վերջին վրդովմունքի {վախճանը} Այս տեսութեան կէտից դիտելով, պիտ

որով եւ շտապեցուց իւր ցաւելի եւ կսկծալի {վախճանը} ։ Անցեալ 1857 թուականի Դեկտեմբերի սկզբո

, քան թէ մարդը, այլ ընդհանրապէս, նորա {վախճանը} եւ նպատակը, մի խօսքով մարդը ամենայն կո

րումը։ Այսպէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի {վախճանը}, որի մասին զանազան մարդիկ զանազան բանե

ց։ Այսպէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի {վախճանը}, որ միմիայն իւր ջերմեռանդութենովը դէպի

այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի {վախճանը}: Երանի թէ ես եւս օգնող լինել այդ գործա

բարձրացավ մինչեւ 150: " Մեղուն " պիտի {վախճանի}: Պետերբուրգից մի քանի մարդիկ, որոնց մ

գիս Ծատուրն վախճանեալ է յամի 1812: Յետ {վախճանի} նոր վախճանեալ են նոյնպէս երկու անգլիացի

ամու բորբոքը կարող էր հասցնել օրհասական {վախճանի}, իսկ ես նրան ափսոսում եմ, այո, շատ ե

մ այս վիճակին: Ես արդեն չեմ էլ մտածում {վախճանի} որպիսության մասին: Եվ օրգանիզմիս համար

քանի խոսք չասել " Համբավաբեր Ռուսիո "-ի {վախճանի} մասին: Այդ ի՞նչ դժբախտ օր է հոկտեմբերի

պիսի դիպուածում, մանաւանդ թէ, հիւանդը {վախճանի}, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք են լինում.

ստ հալածանքով վախճանեցուցին եւ որ, իւր {վախճանի} ժամանակ, ահաւոր նզովք գրեց հայոց կաթող

մի առաքինի հայազնեայ երիտասարդի վաղահաս {վախճանի} մասին, որի վերայ, անտարակոյս, սուգ ա

տանալ բարեկամս 'ի Հռովմ եւ այլն։ Ի {վախճանի} Մխիթարայ աբբայ հօր յաջորդեաց նմա Ստեփան

լ Մխիթարեանց, եւ որպէս զի արդարասցի 'ի {վախճանի} Հ. Միքայէլ Չամչեանց, որով եւ բոլոր մի

գլխաւոր նոցին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի {վախճանի} բանիս յայտնի իմն է ամենեցուն քօնթրասքօլ

այ չարաշուք դիպուածոցս, զորս գտանեմք ի {վախճանի} պատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմանէ, եւ

ան զանազան գուշակութիւններ Պապի մօտակայ {վախճանի} վերայ։ Ման էին գալիս զանազան տարեգրակա

դի, որ առաջացել էր Ագապի օրիորդի սգալի {վախճանի} պատճառած հարուածից: Բնականութիւնը եւ ա

դերի բարի խորհուրդը հասանու՞մ է իւրեանց {վախճանին}. արդեօք Նախիջեւանը հոգաբարձու լինո՞ւմ

թիւն արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ {վախճանին} ասացեալ էր զահաւոր նզովս ի վերայ գլխաւո

բուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ {վախճանին} զի՞նչպիսի ահաւոր նզովս գրով ի վերայ գլխ

դ Մագիստրաթին մի խնդիր, որ նա մեր հորը {վախճանից} հետո ինչ որ մնացել է, ի հայտ բերե, թե

անայ կամ մատնիչ: Լուկուլլոսը, որ {վախճանուեցաւ} որկրամոլութիւնից, սատանայի պալատի մէջ

աղքատութեան, 1541 թուականի սեպտեմբերին {վախճանուեցաւ} Ստրասբուրգ քաղաքում: Այս մեծ Ալքիմիկոս

ցումն առաջին անգամ կիրառեց Փարիզում նոր {վախճանված} նշանավոր Սենտ Իլյեր Ժոֆրուան: Եվրոպան

ւն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատարելապես {վախմ} արարի ( отказать в пользу) եւ ետու Նախ

նարա ասիք, որ ինքը տված թուղթեն թող չի {վախնա}, միայն թող գրե, թե ես ֆիլանս ֆիլան մա

, եւ ինձ նայող բժիշկն ալ առաջվան պես չի {վախնալ}. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հույս չունեի

, որ, քանի մը Տիտայական տրամաբանութենէ {վախնալով}, կապուած մնացին ու հերձուած անունը միշ

ի ե՛ւ կառավարութիւնը, ե՛ւ ազնուականը, {վախնալով} բարձրացնել այս ճակատագրական վարագոյրը,

չ միայն կ'ազատուի Եւրոպացոց համար ախ ու {վախով} եւ բիւր նեղութեամբ գործ կատարելուց, ոչ

ոցներում Իւր սեպհական կառքերով. Այժմ, {վախով} նա իւր ձեռքը Պարզում է անց կացողին. "

Ведь ուզում եմ հարցանել, Ведь {վախում} եմ, в самом деле, Թոփերը ինձ շու

.. բայց դժուար թէ յաջողի ինձ այս եւ ես {վախում} եմ, որ այն բաները ինչ որ այժմ ճնշում ե

չափուեցաւ եւ " բնութեանը դարտակութիւնից {վախում} է " առածը մերժուեցաւ, այն օրից, երբ

Ամէն օր իմ ականջին. Ведь ես էն {վախտը} կ՚իմանամ, Թոփերս բաց կը թողնեմ,

թէ գանգատողն ինքն ա մեղաւոր ( !!), էն {վախտը} մովրովը քեզ բաց կը թողայ ինձ կը ծեծի (

լ: Ես կխնդրիմ քեզի, որ դուն տեղն եկած {վախտն} ասիս իրենց, որ ատոր համար սիրտերն թող

ով չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, էն {վախտն} ինչ կ՚ասեն ": Բանն այն է, որ դրս

, որդի. շաղ գնալու ( բօժօժ դառնալու) {վախտն} ա, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառե

է նա կրաւորականի անցեալ ընդունելութեան {ված} վերջաւորութիւնից։ Եթէ այսպէս է (որպէս ե

), ապա ուրեմն կրաւորական ընդունելութեան {ված} վերջաւորութեան տեղ ուած կամ ուածք գրելը

, տեսանեմ "... Յական քթթել նմա {վակժոյժ} լեալ՝ Բուռն հարկանեմ զխրոխտ բրգան

ձութեամբ մեզ հասած ազգային երգի կրօնը՝ {Վահագնի} մասին, եւ Հայոց լեզուի մէջ զենդական խօ

որ Հայերը տիրապէս կռապաշտ են եղած, եւ {Վահագնի} երգը ցոյց է տալիս, ինչպէս, այո՛, պատ

՛, պատմութիւնը եւս վկայում է, որ ազգը {Վահագնին} եւս անցուցել է իւր դիւցազների կարգը եւ

այռից ես ցած իջայ Ուստի հերոսն մեր {Վահան} ։ Բայց Վահան դեռ նայեցաւ

ւստի հերոսն մեր Վահան։ Բայց {Վահան} դեռ նայեցաւ Եկեղեցւոյն, որ շինեց

Թէ այնտեղ ամփոփուած է Մեր քաջ {Վահան} Ամատունեան։ Որ ազգին կեանքը

պէս պայծառացած էր փայլում։ Մեծիմաստ {Վահան} մարզպանը՝ Հայոց զօրավար եւ Մամիկոնէից

սպէ՛ս է խօսում երջանիկ ծերունին. " Իսկ {Վահան} զեկեղեցիս Աստուծոյ լուսազարդեալ նորոգէր

այոց եկեղեցիների մայրը "։ " Նոյնն ( {Վահան} ) եւ 'ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ

ղթի յառաջաբանն էլ ասում է. " Շնորհէր ( {Վահան} ) նմա ( Ղազարու) զհոյակապ եւ զականաւոր

ացն իւրոց քաջ զօրավարն Հայոց Մամիկոնեան {Վահան} " ( Փարպ., Պատմ., եր. 273)։ Սորա

հետ, որոնցից ծնեցան Ներսէհ, Հրահատ եւ {Վահան} Կամսարականները։ Եւ ինչպէս սոցա հայրը՝

է Փարպեցու ասածը իր Թղթում. " Եւ դու ( {Վահան} ) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտել յաշխարհ

Սեւկոյ իշխանիս այսորիկ էր, որ յանձնեաց {Վահան} Ղազարայ զվերակացութիւն Կաթուղիկէ եկեղեց

լով խնդրէին զտեղին ", զոր Ղազարու տայր {Վահան} ։ Երբ սրտապնդած թարգմանում էինք այդ

ձինս 'ի ձեռաց Քօլլեճեանց 'ի յերեւան գալ {Վահան} հաւատոյ գրոյ Հ. Միքայէլի Չամչեանց եւ ա

գրոց Սեղբոսեան Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի {Վահան} հաւատոյ գրոց եւ 'ի յընդարձակ Աստուածաբա

'ի չորս, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելոյ {Վահան} հաւատոյ գրոց Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի ձ

ւ 'ի տիպ արձանացուցանել, որով ազատեսցի {վահան} հաւատոյ եւ այլն։ Եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեա

զեանին, որ գտանւում էին Հռովմի մէջ, " {Վահան} հաւատոյ " անունով Չամչեանի գործի մասին

ին զչորս հատոր գիրս ( անուանեալ նոյնպէս {Վահան} հաւատոյ ուղղափառութեան) 'ի վանել եւ 'ի

եր յօրինեաց գիրք ընդդէմ Հայոց, իսկ այն {Վահան} գիրք է ջատագովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս լի

ատիւ Չամչեանը եւ նորա գործերը. գրում է {Վահան} հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու իրաւունքը

րովիկը (տե՛ս Ղազարայ Փարպեցւոյ թուղթ առ {Վահան} տէրն Մամիկոնէից, Մոսկուա, 1853, երես 63

ոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ {Վահան} զայս օրինակ. " Երանելի փիլիսոփոսն Մովս

ել կամիցի՝ կարէ տեսանել ի Թղթի նորա առ {Վահան}, տէրն Մամիկոնէից, տպեալ ի Մոսկվա յամի

զոր Ղազար Փարպեցի յիշէ ի թղթի իւրում առ {Վահան} Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցաք, յասելն յե

թողիկոս եւ զթուղթն Ղազարայ Փարպեցւոյ առ {Վահան} Մամիկոնեանց տէր, զորս տպեաց ի Մոսկվա յ

ւսանիմք ի Թղթոյ Ղազարայ Փարպեցւոյ որ առ {Վահան} տէրն Մամիկոնէից, այն ինչ լուան զգալուս

Ղազար առ ոտս Աղանայ, որ եւ քեռի գոլով {Վահանայ} Մամիկոնենի ընկալաւ զպատանին զխաղակիցն ա

գնային խառնիլ 'ի գունդն զօրավարին Հայոց {Վահանայ} Մամիկոնենի։ Եւ մինչդեռ ժողովեալ գնային

, զբարօրութիւն ազգին ընդ մարզպանութեամբ {Վահանայ} Մամիկոնէի իւրոյ պաշտպանի: Ոգի հեղինակի

Մարկոսը, զանազան դիւահալած աղօթքներով {վահանափակել} էր իւր անձը, այնուամենայնիւ հարկաւոր հ

անեց, որպէս թէ հրաժարուելով դեւերից եւ {վահանափակելով} իւր անձը սատանայական փորձանքների երեսից

շին նորա այս նուէրի փոխանակ: Խանը, {վահանափակելով} իւր անձը այս կէս հոգեւոր, կէս դիւթական

ատերազմ պապական աբեղաների կողմից։ Բայց {վահանափակելով} մեր անձը իրողութենների ստուգութեամբ, ճ

Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան Մեծ {Վահանը} յանձնել էր երանելի Փարպեցուն, ո՛չ աւել

տոյ կոյսերի վկայարաններում։ Ինքը՝ Մեծ {Վահանը}, երբ Պարսից Վաղարշ թագաւորից Հայոց սպա

վարուէր Սուրբ Կաթուղիկէն, ուստի եւ Մեծ {Վահանը} ամենայն իրաւունքով յանձնել էր Փարպեցու

3)։ Սորանից մենք տեսնում ենք, որ Մեծ {Վահանը}, ոչ թէ չեղած տեղում նո՛ր է շինել Վաղար

՝ Թղթի յառաջաբանը մեզ ասում է, թէ Մեծ {Վահանը} Փարպեցու տեսչութեան յանձնել է " զհոյակա

Դնենք, թէ նոյն 455 թուականին, երբ {Վահանը} յետ եկաւ Պարսկաստանից իր երկու եղբարց հ

ետրուարի 19-ին։ Ուստի 455-ին, երբ Մեծ {Վահանը} վերադարձաւ Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տան

Վարդանի թոռներն էին։ Յայտնի է, թէ Մեծ {Վահանը} Մեծ Վարդանի եղբօր երանելի Հմայեկի որդին

ժամանակները, որ Պերոզի ընդդէմ մղում էր {Վահանը} եւ որին մեծապէս գործակից էին Կամսարական

թագաւորը։ Բայց պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ {Վահանը} ցած չդրեց զէնքը, մինչեւ որ յարգել տուե

, ինչպէս առաջ էլ ասացինք ( § 20), Մեծ {Վահանը} հաշտուեցաւ Պարսից տէրութեան հետ 484 թու

մանակի վիճակին վերաբերութեամբ, երբ Մեծ {Վահանը} Սիւնեաց երկրից հրաւիրեց նորան վերադառնա

յլն ( եր. 221-22)։ Ո՛ւր էին գնում {Վահանը}, Ս. Յովհան Մանդակունին, Փարպեցին եւ

ողանում ենք հաւանականաբար ենթադրել, որ {Վահանը} եւ Մանդակունին չէին գնալ մի այդպիսի Յու

ղեցական պաշտօնի մէջ չէր։ գ) 484-ին {Վահանը} հաշտուեցաւ, եւ Փարպեցին գնաց Սիւնեաց ա

ացին, դրել է թաղիքից ( քեչայից) շինած {վահանի} նման բան, այլեւ, շրջապատելով փետուրնե

րագիլը կամ մօրահաւը, թէեւ ծածկուած էին {վահանի} տակ, չյայտնէին իւրեանց ինչ լինելը: Կա

հաւից կազուար շինել, ծածկելով մի կոպիտ {վահանի} տակ, ճշմարիտ լսած չէի: Ձեր Յիշատա

վարդապե՛տ: ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ ՄԵԾ {ՎԱՀԱՆԻ} ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ Հիմի է՞լ խօսենք,

քշեցին վանքից, որ, Մամիկոնեանց Տիրոջ {Վահանի} յանձնարարութեամբ բարեկարգել էր, իւր սե

պարծանք ճշմարտութեան մի մարդ, որ սօրայ {վահանի} տակ պաշտպանուած լինի, եւ սորա սրովը գօ

ւնը երկբայութեան ենթակայ խնդիր չէ։ Մեծ {Վահանի} օրով, Ղազար Փարպեցու կրօնաւորների վրայ

Դուին, իսկ այդ թուականներից մինչեւ Մեծ {Վահանի} մարզպանութիւնը աւելի քան թէ երեսուն տար

ողիկը օգնութիւն է գալիս մեզ, երբ, Մեծ {Վահանի} Կաթուղիկէ եկեղեցին մեծապէս նորոգելը պատ

նք, թէ ո՛րքան ժամանակ տեւեց Փարպեցու, {Վահանի} սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը, բայց

ի, խօսի։ § 19. Այս Կամսարականները {Վահանի} հօրեղբօր, այսինքն՝ Մեծ Վարդանի թոռներ

ս գործակից էին Կամսարականքը։ § 20. {Վահանի} նուաճումը, այսինքն՝ նորա հաշտութիւնը

խօսքը, որքան մեզ է յայտնի, ապա ուրեմն {Վահանի} մայրը՝ Ձուիկը, եւ Աշուշայի կինը՝ Անո

թէ ի՞նչ բան էր, որ Փարպեցին տանում էր {Վահանի} քամակից, խաղալու ժամանակ։ § 27. Բ

ւ հաւատարիմ նախարարների վրայ, երբ սոքա {Վահանի} այն նեղ ժամանակը գնում էին նորան Պարսից

ւմ է, 480ին։ բ) Մինչեւ 484 թիւը, {Վահանի} անհնազանդութիւնը եւ պատերազմը տեւում էր

տ Կամսարականների կանանց գերութիւնը, Մեծ {Վահանի} պատերազմերի ժամանակ Պերոզի օրով։ Չենք կ

Պատմ. եր. 108), ուխտապահ նախարար էր, եւ {Վահանի} հօր՝ երանելի Հմայեկի եւ Ամատունի Վահանի

Վահանի հօր՝ երանելի Հմայեկի եւ Ամատունի {Վահանի} հետ միասին, Հայոց նախարարաց թղթով, 450

կեանց եհարց եղբայր նորա Մաթոս աղայն- 'ի {Վահանի} - ասէ- որպէս լսեմ, գրեալ է կարգ դարուց

ւ նամակը, որ գրում է Մամիկոնեանց տիրոջ {Վահանին} ( տպած Մոսկուա, 1853): Դուք կը տեսան

արպեցու նամակը՝ գրած Մամիկոնեանց տիրոջ {Վահանին}, որովհետեւ այդտեղից շատ բան է երեւում

ցը, Ղազար Փարպեցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ {Վահանին} գրած նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի

Ց ՍՊԱՐԱՊԵՏ ԵՒ ՄԱՐԶՊԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՑ ՏԻՐՈՋ {ՎԱՀԱՆԻՆ} ԱՄԻԹ ՔԱՂԱՔԻՑ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱ

խօսում է եւ պատմում է մեզ, որ Աղանը, {Վահանին} քեռի լինելով, ընդունել է սիրով նորա խա

նից սննդակից եւ խաղակից դարձաւ Փարպեցին {Վահանին}, դնենք, թէ Փարպեցին " ըստ տիոց աւագագ

ցին տղայութեան ժամանակ բնակակից էր եղել {Վահանին}, որովհետեւ վկայ է բռնում սորան իր տղայ

էր կարող եղած լինել նա, երբ խաղակից էր {Վահանին} Աշուշայի տանը։ 446 թուականներում Փարպե

րդիքը մինչեւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ {Վահանին} եւ եղան նորա թեւը եւ թիկունքը։ Փարպեցի

մարձակէին նորա վրայ բանսարկութիւնք անել {Վահանին} եւ աչքից հանել։ Ոչ օտար ասելով, մեզ թ

ցնել իր սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը {Վահանին} եւ մանաւանդ, երբ մէջ է բերում այն պատճ

ը, որոնցով ասում է, թէ ինքը արժանի էր {Վահանին}, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգա

վերադառնալով, առաջին անգամ ներկայացաւ {Վահանին} Անձեւացեաց աշխարհում, ըստ որում՝ Սեւո

ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք վասն {Վահանին}, թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիսսերտացիօ

, կարծիք մերժելի է յինէն։ Իսկ դիտումն {Վահանին} է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց իբր եկեղե

պասաւորի կերպարանքով, շանթերդ պահել էի {վահանիս} տակ, որ անտեսանելի էր նորան, եւ դարձե

ս պատգամ չորեցունց գաւառաց նախարարացն ( {Վահանն} էր ուղարկել այս պատգամը Արծրունեաց, Ան

վն, ընթերցիր, զի յայն թուղթ բովանդակի {Վահանն} ։ Դնեմ 'ի գրիս թուղթ մի համառօտ, որոյ

ւժան, դահիճ արդարոյ... "։ {Վահունի}, " Հիւսիսափայլ ", 1861 թ. ։

դան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս Գանձակեցի, {Վահրամ} Եդեսացի՝ քարտուղար Լեւոնի Արքայի Հայոց

վաղվաղակի առաքէ առ Աբել զայր հաւատարիմ {Վահրիճ} անուն, զկատարումն պահանջեալ խոստմանցն

ին, ութն պարբերութեամբ, զորոյ զպատճէն {վաղ} ուրեմն հասուցեալ եմ առ Ձեզ, եւ ի ժողով

նի ծննդեան եւ մկրտութեան փրկչին մերոյ, {վաղ} քաջ ընդ այգն, մտի ի Փարիզ, ուր զտեղի

ա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականիք իմ {վաղ} ուրեմն տնօրինեալ առաւել իմաստութեամբ,

գործել իմ ի Լոնդոն, յայտնեալ եմ արդէն {վաղ} ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական թուղթն ա

սաներորդ յօդուածոյ նորին տեսանի, թէ ՚ի {վաղ} ժամանակաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղ

իայում հիշյալ սիստեմը զարգացել է մի քիչ {վաղ}, քան մայր ցամաքում - դա դեռ ոչինչ չի ն

արավորություն ստանալ, այնուամենայնիվ, {վաղ} թե ուշ, ես կկատարեմ այն՝ եթե միայն չմ

եր սահմաններում... Անտարակոյս, դեռեւս {վաղ} էր պահանջել... Բայց դուք, որ համարւու

եզուիտ, ճիզուիթ) դարձած: Առաւօտը {վաղ} վերադարձայ Փարիզ: Փարիզի մէջ կան ե

կեր ( այս գործակատարի եւ Բէգզադէի՝ շատ {վաղ} ժամանակներից սկսած, իրեարու մէջ ունեցա

ներում գտանուած Հայ կանանց մասին. նոքա {վաղ} ուրեմն կորա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ են

զգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց եւ {վաղ} ժամանակներից արգելք եւ խափան պակաս չէին

Այլ գիտութիւն լուսակիր Բարձ {վաղ} ուրեմն զկրճիմն: Եւ որոց ոչն հաւա

ւ անգիտակից շարժողութեններին: Մեք, {վաղ} ուրեմն, գուցէ շատ յառաջ, քան թէ գրիչ

ն մի բարեյաջող նաւարկութիւն: Թէ մէկ օր {վաղ} եւ թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. բայց մեք

վ, պիտի գուշակէր հեռատես աչքը. որ թէ {վաղ}, թէ անագան կը բացուի մի հրաբուխ արտահո

ագրութեան մէջ: Երբ այս լուրը առաւօտուն {վաղ} կարդինալին հասաւ, նա առ երեսս շատ հաճո

ից յետոյ պարոնը շարունակում է. " քանզի {վաղ} տեսանեմք զնորահասն Ղազար 'ի տան Բդեշխին

վախեցայ... - Երեւի թէ առաւօտուն {վաղ} մարդ ուղարկելուս պատճառով: Օրհնած հոգի

անեց օրիորդ Մարիամը, - որ դուք մի փոքր {վաղ} ճանապարհ ձգէք ձեր հիւրը, իսկ ես մի փոք

դպէս հաւատացնելով այն պարոնին, որի հետ {վաղ} ուրեմն վերջացուցած եմ ամենայն յարակցութ

ափար ասուած էր իւրեանց օգտի համար, շատ {վաղ} ժամանակներից քարոզում էին իւրեանց անձը

ակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ էր դոցա {վաղ} ուրեմն մերկանդամ տեսանել զայն բաւիղ տար

ի ", զսոյն զայս լուսափայլ ճշմարտութիւն {վաղ} ուրեմն [ծանուցեալ ] հրատարակել զՀոգեբան

յ Հայոց: Այլ զի արանցս այսոցիկ մեծաց՝ {վաղ} ուրեմն նախանձեալ էր զնախանձ Ազգին, վաս

ին եւ Յիսուսեաններին, որոնք իմանալով, {վաղ} ուրեմն ներգործում էին ժողովքի մէջ եւ Կա

ւորութեանը եղել է պախարակել այդ կողմերի {վաղ} ամուսնութիւնը իգական սեռի, այդ բանում

է սիրու համար իր անձը զոհել, ուրեմն, {վաղ} ամուսնութիւնը բնականաբար զգալի կարօտութ

բունքի մասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ {վաղ} էր մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այնքան

էր մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այնքան {վաղ}, որ նաեւ հազար տարի ետքը Իսրայէլի խուն

աստան ես տեսի յորժամ որդիք թագակապ {Վաղակաւոր} սուր յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գ

ր լինել մի առաքինի հայազնեայ երիտասարդի {վաղահաս} վախճանի մասին, որի վերայ, անտարակոյս

հովուած չէ, մասնաւորի երջանկութիւնը մի {վաղանցուկ} երա՜զ է: Այսօր երեւում է նա, այո՛, բ

ղովը լոկ սպառնալիք չհամարէ կամ րոպէական {վաղանցուկ} կրքի ծնունդ, ո՛չ, ո՛չ: Այժմ եւ մինչե

ներում։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը, երբ Պարսից {Վաղարշ} թագաւորից Հայոց սպարապետութիւնը գտած Պա

եղաւ 484 թուին, երբ Պերոզի տեղը նստաւ {Վաղարշ} թագաւորը։ Բայց պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ

ատմութիւն ազգիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ {Վաղարշակ} արքայ՝ յոյն եւ ասորի գրով։ Պատմակ

որենացին, թէ ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ ի {Վաղարշակայ} արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքայ եւ յուզեա

ակին ուղարկում է, որ իմաց տայ Հեթումին {Վաղարշակենց} Արշակի մեռնիլը: Պարզ է, թեւ արգոյ հեղ

ծաղկել եւ բարեկարգուիլ: Այո՛, մինչեւ {Վաղարշակը} չեն եղել յիշատակարանք կամ գրուածք. եթէ

նա կարօտելու չէր Նինուէի դիւանին։ Բայց {Վաղարշակի} հիմք դնելով եւ նորա օրինակով պիտոյ է մտ

ւածը, որովհետեւ թոյլ է տալիս երկու տեղ {Վաղարշապատ} եւ " մերձակայ Նորք "։ Թէ՛ Փարպեցու

րհնեալ զամենեսեան, նախ գային 'ի քաղաքն {Վաղարշապատ}, որ այժմ անուանի Նոր քաղաք "։ Այս խօս

նորա առաքելանման որդիքը եւ թոռները։ {Վաղարշապատ} քաղաքը ունի այսօր իր սեփական եկեղեցին,

նելու համար, թէ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը {Վաղարշապատ} քաղաքից դուրս չէր, այլ՝ նորա մէջ։

սն իւր յըռոտստակն այրարատեան գաւառին 'ի {Վաղարշապատ} քաղաքի... եւ նկատեալ տեղի տանն Աստուծո

Հայաստան վերադարձաւ, նախ եւ առաջ գնաց {Վաղարշապատ} քաղաքը, ուր իր սովորութեան համեմատ, ի

թէ ի՞նչ ծա՛նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ունի {Վաղարշապատ} վերը յիշուած սուրբ ժողովը մեր ազգի կեան

, ժողովը չէր կարող ուրիշ մտքով գումարել {Վաղարշապատ}, եթէ ոչ Ս. Լուսաւորչու ձեռքով հիմնուա

միջոցին քաղաքական պատճառներից ստիպուած {Վաղարշապատ} չէին նստում մեր կաթողիկոսքը։ Յովհան

այտակերտ գմբէթ Սրբոյ Կաթողիկէին, որ 'ի {Վաղարշապատ} քաղաքի, շինէ զնա գեղեցկայարմար եւ չքնա

ց։ Զարմանալի մի բան է. Քանաքեռ, Երեւան, {Վաղարշապատ} եւ Աշտարակ, իրարուց երեք չորս ժամ հեռաւ

զառաքելականն կատարելոյ զպարտս, ելանէ ի {Վաղարշապատ} առ սուրբն Սահակ: Ուստի խորհուրդ արարեա

ս: Սա ըստ խնդրոյ Անանիայի՝ եպիսկոպոսի {Վաղարշապատեցւոյ}, գրեաց զճառ վասն տումարի, եւ զգիրս վա

որ քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր քաղաքի էլ {Վաղարշապատը} լինելու վկայութիւնը ինքն է բերում Փարպե

թէ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատի օրով {Վաղարշապատը}, եղած լինելով կենտրոն քրիստոնէութեան ա

գեղոսը եւ Ղազար Փարպեցին, ստէպ յիշելով {Վաղարշապատի} եկեղեցին, անուանում են նորան Կաթուղիկէ

իշ վկայութիւնք աւելորդ են Նոր քաղաքի եւ {Վաղարշապատի} նոյնութիւնը ապացուցանելու համար, որովհ

յայտնի է։ Թէ ինչ ժամանակից սկսուել {Վաղարշապատի} ՝ Նոր քաղաք կոչուիլը, այդ մասին պատմու

մեր ամենայն Հայոց եկեղեցեաց Մայրը բնա՛ւ {Վաղարշապատի} մէջն էլ չէ, այլ նորա հարաւային կողմում

սի։ Բայց սակայն այդ եկեղեցին շինուել է {Վաղարշապատի} կենտրոնում, եւ այս մասին կան ստոյգ վկա

հիմնուած է Ս. Լուսաւորչի ձեռքով բո՛ւն {Վաղարշապատի} մէ՛ջտեղը՝ մօտ թագաւորական պալատին, որ

րեւմտեան կողմից տակաւին երեւում է այսօր {Վաղարշապատի} հողէ պարսպի մնացորդը՝ քաղաքից աւելի հե

կի խարիսխ ունեցող հրեղէն սիւնը երեւել է {Վաղարշապատի} կենտրոնում։ Միւս մնացած երեք սիւնքը,

չի հիմնած եւ շինած կաթողիկէ եկեղեցին էր {Վաղարշապատի} մէջը եւ ոչ նորանից դուրս, ինչպէս այսօր

պատմութեան մէջ անդադար տեսնում ենք, որ {Վաղարշապատի} կաթուղիկէ եկեղեցին, որպէս նախամեծար Մա

ռաջ իրենց ուխտերը եւ աղօթքը կատարում են {Վաղարշապատի} Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցում, եւ յետոյ կոյ

07-8)։ Կարելի՞ բան է ասել, թէ այդ {Վաղարշապատի} Կաթողիկէն չէր նոյն իսկ այսօրուայ Կաթողի

էր նորա սիրելի եղբօր որդու ձեռքում։ {Վաղարշապատի} մէջ հաւաքուած բոլոր եկեղեցական ժողովներ

կոսը, Քաղկեդոնի ժողովը դատելու համար, {Վաղարշապատի} նո՛յն Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ հաւաք

մեծախորհուրդ իրողութիւնը։ Ըստ որում, {Վաղարշապատի} Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Մայր էր ամենայն Հ

փսիմեանց հոյակապ վկայարանը, նոյնպէս եւ {Վաղարշապատի} Կաթողիկէ եկեղեցու գմբէթը, որ առաջ փայտ

ւ վերջին մոնթը։ Աւելորդ է ասել, որ {Վաղարշապատի} մէջ երկու հատ չէր, այլ մէկ հատ Սուրբ Կ

ահանը, ոչ թէ չեղած տեղում նո՛ր է շինել {Վաղարշապատի} Կաթողիկէ եկեղեցին, այլ թէ նորոգել է հի

թէ " գիտեն զայս բնակեալքն ընդ իս "։ {Վաղարշապատի} Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Ս. Լուսաւորչի ձե

ն, այլ որպէս մայր եկեղեցի թագաւորանիստ {Վաղարշապատի}, որով եւ ամենայն Հայաստանեայց։ Ագաթան

ցին, իսկ Նոր քաղաքը Վաղարշապատն է, եւ {Վաղարշապատի} Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին՝ մեր այսօրուայ Ս

ւթիւնը, յայտնում ենք, որ 491 թուականի {Վաղարշապատի} Սուրբ Ժողովում, որի մասին խօսել ենք (

արբերութիւն կայ, որպէս նաեւ՝ Երեւանի եւ {Վաղարշապատի} մէջ, ինչպէս այս վերջինի եւ Աշտարակի մէջ

այս մասին կան ստոյգ վկայութիւնք. թէեւ {Վաղարշապատից} մնացած գեղը հեռացել է այժմ նորանից։ Էջ

ք, որովհետեւ մեր նպատակին յարմար չէր, {Վաղարշապատից} դուրս էին՝ մինը Գայիանեանց, միւսը Հռի

ջմիածին անունը։ Թէ Նոր քաղաքը նո՛յն {Վաղարշապատն} է, այդ մասին չենք ուզում ուրիշ վկայութ

Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, իսկ Նոր քաղաքը {Վաղարշապատն} է, եւ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցի

ու յանձնուած Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցու՝ {Վաղարշապատում} կամ Նորքում լինելու վրայ, ասել է, թէ

ինը, ի՞նչ ուրիշ եկեղեցի կարող էր լինել {Վաղարշապատում}, որի համար Յովհաննէս կաթողիկոսը ասէր "

րւում է որպէս մի մօտ բարեկամ, որպէս մի {վաղեմի} ծանօթ: Այո՛, Եւրոպացիք, ինքեանք աւել

յալ խոսք. նա այսօր կհայտնե ինձ, եւ ես {վաղը} կծանուցանեմ Ձեզ: Ձեր խոնարհ ծառա

ամար այսօրը երեկվա կրկնությունն է, իսկ {վաղը} ՝ այսօրվա կրկնությունը կլինի: Ես այնպի

ատասխանը, որ դու, հավանորեն, կստանաս {վաղը}: Ինձ հաղորդած քո բոլոր տեղեկությու

քո նամակի բովանդակության, եթե ոչ, ապա {վաղը} առավոտյան, միեւնույնն է, կհանձնեմ, դ

է, կհանձնեմ, դու բոլորը կստանաս հենց {վաղը} երեկոյան: Կրկին ձեզ բոլորիդ " քրիս

չեմ փորձել, որովհետեւ ունեցածս մինչեւ {վաղը} տակավին բավական կլինի, իսկ ինչ վերաբեր

կարմրություն էր գտել: Հույս ունիմ, որ {վաղը} միանգամայն առողջ կզգամ ինձ: Ես պահած ո

ք, բոլորովին ծերացած լինելով, այսօր, {վաղը} յոյս ունին հանգստանալ բնութեան գոգումը

նը, եթէ այն ազնուականի անունը չգոռայ, {վաղը} հող չունի, որ հաւասար է ասելու, վաղը

վաղը հող չունի, որ հաւասար է ասելու, {վաղը} հաց չունի: Անգլիոյ տնտեսական գերութիւն

ործաւորը, որ ապրում է այսօր, չգիտէ թէ {վաղը} պիտի հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քա

ել նորանից: Այսօր դու կքանդուիս, բայց {վաղը} մեր երկուքի սերունդը կը հաւասարուին. ա

արից, որին անտարակոյս, եթէ ոչ այսօր, {վաղը} կամ միւս օր պիտի հանդիպի երես առ երես:

սօրուայ հազար ղուրուշ պարտքիդ փոխանակ, {վաղը} երկու հազար կամ աւելի վճարել, վաճառակա

մ ունի չքաւորութեան հետ, որ չգիտէ, թէ {վաղը} ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի

այսօրը է նորա Աստուածը, որ պաշտում է, {վաղը} ի՛նչ կամի թող լինի, ովի՛ բան ու գործը

տական համակարգութիւնքը այսօր ոչնչանան, {վաղը} ոչ միայն չէ մնում ազգութեան խնդիրը, այ

ացած էր ամենայն բան: - Այսօր չէ, {վաղը}, - ասում ենք մեք: - To-morrow m

նից եւ աղքատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, {վաղը} պիտի թագաւորէ բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, չնայ

թիւնը հերի՛ք է այսօր մի ընտանիքի, բայց {վաղը} քո ստացուածքը պիտի բաժնուին քո զաւակներ

դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, {վաղը} ես կը լինիմ, եւ այն ժամանակ քո հարստու

ն մէջ, այլ մինից անցաւ դէպի միւսը, որ {վաղը} կ'անցանէ դարձեալ դէպի մի այլ միւսը:

մ է եւ առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, {վաղը} ինչ կամի թող լինի: Նորան աւելի թեթեւ է

՜զ է: Այսօր երեւում է նա, այո՛, բայց {վաղը} կը ցնդի, քանզի լոկ տեսաբանական խաբէութ

его, Ha дуэль էլ կը գանչէք {Վաղը}, միւս օրը пожалуй... Ну, я знаю

տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին, այսինքն {վաղը}: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի

գիրքը, նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ {վաղը}: Այս նամակը պատռեցի, չուղարկեցի: 11-

ւ եմ այսօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ {վաղը} կ՚առնու: 7-ին ի լոյս 8 սաստիկ տկարացայ

թաբակ: 15-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: Առողջութիւնս բաւական միջակ է: 17-ին

գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը} եւ խնդրեցի շերամադարմանութիւն եւ պակսիմ

[ունտ] թաբակ: Պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը} առաւօտ, այսինքն 13-ին: 14-ին նամակ ս

ւթիւնը: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 27-ին երեկոյեան նամակ ստացայ եղբօրից

խաղող: 17-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}, այսինքն 18-ին: 19-ին նամակ ստացայ ե

ոլորը ինձ կասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք {վաղը} ինչ կ՚ասէ: 21-ին տեսութիւն եղբօրս, Վ

րով, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 21-ից գր

րս 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ {վաղը}: Դեկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

, Գաբրիէլին եւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ {վաղը}: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեալ են 7-ի

կսիմատ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ

um] loliolis: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ {վաղը} տեսութիւն է նշանակած: 27-ին տեսութիւն

Կռունկ: 2-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 7-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, դրսուանց

: 9-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ {վաղը}: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թու

բօրիցս, 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: Փետրուարի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

իցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 3-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ

լի մօտ: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յ

№2: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկ

օրիցս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 18-ին նամակ ստացայ: 20-ին տեսութիւ

ւած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 27-ին

թաբակ: 29-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: Մայիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նո

իցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրո

իցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: [Յետոյ աւելացրած] Այս թուղթը չէ գնացե

նոյն օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ {վաղը} երթայ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նո

ւած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: Յունիսի 1-ին երկրորդ անգամ կանչեցին ի

[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվազին {վաղը} երթալը: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը գնաց

ոկորդիս ցաւը թուլացաւ, յոյս ունեմ, որ {վաղը} իսպառ լաւանամ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօ

մ է: 19-ին այսօր առողջութիւնս լաւ է: {Վաղը} ուզում եմ դեղը վերջացնել: 20-ին դեղը

էպի տուն, թուեալ է 11-ից, որ պիտի տամ {վաղը}: 10-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Սուլթ[անշա

ղող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 31-ին

ւականից, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 4-ից գրու

րուած: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գր

ոգին: 8-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր գտա

ւած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 29-ից գր

ից: 12-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտու

18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ {վաղը}: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստ

ւնը: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: 29-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած: 3

զից. նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ {վաղը}: Նոյն օրը գրեցի եւ առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ով

17-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚առնու {վաղը}: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 18-ից գրո

ծ, նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթայ {վաղը}: 27-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 25-ից

արելի մնացին: Տեսնենք բժիշկը ինչ կ՚ասէ {վաղը}. այսօր խնդրեցի, որ կանչեն: Այսօր ուղ

ած եւ այսօր փոստ տուած եւ պատասխանեցի ` {վաղը} տալու համար: 10-11 id[em] այսօր ընդ[ո

կենդանութիւնը, եթէ ես հիւանդ այսօր կամ {վաղը} սպասում եմ մահին, հայոց ազգի անբաղդ զա

ուտ գործեալ ի սուրբ աթոռն Էջմիածին, ՚ի {վաղիւ} անդր, այն է յ7 նոյն ամսոյ ուրոյն յայտա

Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ: ՚Ի {վաղիւ} յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսի

այս հնարաuտեղծեալ խելագարութիւն: Ի {վաղիւ} յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել

ա ի հիւպատոսարանն Ռուսսիոյ: Ուստի ի {վաղիւ} դիմեցից դարձեալ ՚ի դեսպանատունն առ ի յա

Սուէզայ, ողջամբ մտեալ ի Կալկաթա, ՚ի {վաղիւ} անդր այց ելի պ. Յարութիւնի Աբգարեանց:

ցայս վայր պահէ առ ինքն զթուղթն, այլ ի {վաղիւ} հասանէ վերջին օրն, աւելի քան զոր չկարէ

սի ( ըստ նոր տումարի) որով կոչէ զիս ՚ի {վաղիւ} յատեան եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն

երը օրըստօրէ ընկնին, եւ մնացողը եւս առ {վաղիւ} յարատեւելու չկարողանայ երաշխաւորել:

Լուծան կուսութիւնք։ Մոգպաշտէն {վաղիւ} Գայ զմատենիւ, Ցոր գրէ զկուս

որք փայլին ի յակինթ... Երգի ի քնար Ի {վաղիւ} գոհար: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ Լուս

իրաւասութեամբ կաթողիկոսին Էջմիածնի, ՚ի {վաղիւ} զկաթողիկոսական իշխանութենէ երազեաց. եւ

ամանիք էլ է, դուրս չեմ գալիս, տեսնենք {վաղն} ինչպես կլինի: Ողջույնս հաղորդիր նո

չես հաւան Եկեղեցւոյ կանոնքներուն, {վաղն} կըլլաս փրօդեստան. Ո՛չ պաս գիտնաս

ազգիս, գրէ զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի {վաղնջուց} ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս իւր, անդր քան

այում էր եւ հարկ էր տալիս իւր պարոնին, {վաղո՛ւց} եւ վաղուց ազատուած կը լինէր ստրկութենից

իւր ժառանգների մէջ, յառաջացած նոր ազգը {վաղո՛ւց} ապրում էր իւր նախահարց մէջ: Ազգի մահը

ի երեսից, յետոյ հարց արեց ծառայից, թէ {վաղո՛ւց} է արդէն, որ նորա պարոնը գնացել էր ախոռ

Միայն թէ կամաւ չկարծենք ցնորք. {Վաղո՜ւց} մարմնացել ու տեսանելի Դարձել է Հա

ոմս էմմանուէլի եւ Մեչուխեչայի արտասուքը {վաղո՜ւց} եւ վաղուց սրբուած կը լինէին: Սխալ

լինի, ովի՛ բան ու գործը կտրուել է, որ {վաղուայ} համար մտածէ: Մեք կարծում ենք, թէ աւել

մի թող լինի: Նորան աւելի թեթեւ է թւում {վաղուայ} գալիքը, քան թէ այսօրուայ քննութիւնը,

ող-վարպետի. Գովում է նա - քնարերգակ ` {Վաղուան} փայլուն գոհարը թանկ: ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ

համարում հայտնել, որ մեր գրագրությունը {վաղուց} դադարած լինելով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձ

թյունը հանդես հանելու համար, որի մասին {վաղուց} խնդրած էի Ձեր օգնությունը եկավորների բե

Կտակը յուր հառաջաբանով եւ վերջաբանով {վաղուց} ուղարկված է ցենզորին, այժմ իհարկե ստաց

ց քննելով, խնդիրը ճյուղավորվում է: Ես {վաղուց} նախատես էի այս բանին, եւ այս էր պատճառ

ւ միաժամանակ հայտնել, որ այդ միջոցները {վաղուց} արդեն գործադրվում են սերտերյան ջրի հավե

յց հուսահատվել դեռ շուտ է, մանավանդ որ {վաղուց} արդեն տառապանքներին սովորել եմ. իմ կյա

քերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ. ես {վաղուց} արդեն անհամբեր սպասում եմ թույլտվության

իր գտնելով, հաստատապես վերականգնում են {վաղուց} անհետացած իրականության պատկերը: Հաճախ

նրա 18-րդ դարի պատմությունը, որ արդեն {վաղուց} տպագրված է: Անանիային խորհուրդ եմ տ

է, Հովհաննես եղբայրս ոչինչ չի գրում. {վաղուց} է, ես նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր

այս ամառ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա {վաղուց} է խոստացել ինձ իր լուսանկարը ( փոքրադիր

վերջապես, լույս կտեսնի Ռ. Պատկանյանին {վաղուց} խոստացած լրագիրը, որի մասին դու գրում

լ եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ նամակս {վաղուց} արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրո

թ մի փոքր ուժ, մեր հասարակությունը շատ {վաղուց} դատական կարգով հարց հարուցած կլիներ ստո

Պ. Բ. Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր, {Վաղուց} ուզում էի քեզ գրել, բայց չէր հաջողվում

հարցնել, իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի {վաղուց} ի վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրք

հարկավոր տեղեկանքները հավաքեցի, արեւը {վաղուց} արդեն մայր էր մտնում եւ աշտարակի ժամացո

բայց Խրիմը ինձի շատ լավ կըլլար: Տարին {վաղուց} անցավ, որ ես ամեն օր ճար կխմիմ եւ բեհր

ան չէ աշխարհի երեսին, եւ մտածող մարդիկ {վաղուց} ահա փորձով իմացած են, որ ճշմարտութիւնը

եւ կերպարանագործել այն չարութիւնքը, որ {վաղուց} յղացած էր իւր սրտի մէջ եւ անծին թողած,

սակ խօսակցութիւն է: Պատճառն այն է, որ {վաղուց} ճանաչում ենք միմեանց, եւ Պ. Բէգզադէն

ոչ շատ, գոնէ մի քանի ընտիր որդիք, որ {վաղուց}, ահա, ազատուած լինելով ասիական պղտոր

աւորի նա, իհարկէ, այդպէս է հարկաւոր։ {Վաղուց} այդպիսի մարդիկ պէտք էին մեր ազգին...

ւա: Պարոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Ինձ {վաղուց} յայտնի է, որ Յիշատակարան ես գրում եւ կ

ունեցող մարդու համար: Այլ տեղ մարդիկ, {վաղուց} ահա հոգիքը գրաւ դրած սատանայի մօտ, մեռ

նոյնպէս չեմ կարող, ըստ որում, ինչպէս {վաղուց} յայտնել եմ ձեզ, պատուելի՛ ընթերցողք,

յի, որի խաղաղ քաղաքացիներից մինը լինել {վաղուց} վիճակել էր ինձ Նախախնամութիւնը. այս բո

օսք, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ {վաղուց} արդէն դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին,

մի խուլ տեղից, ինչպէս է Բեդուտ-Կալէն: {Վաղուց} լուր չունէի քեզանից, վաղուց կամէի գրել

ւտ-Կալէն: Վաղուց լուր չունէի քեզանից, {վաղուց} կամէի գրել քեզ, բայց ուր եւ ինչպէս, ա

չ յարակցութիւն չունին այն բանի հետ, որ {վաղուց} սրբացած է իմ եւ քո համար: Սկսանում

պարծանքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը, {վաղուց} դրել էր իմ մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր եւ

ւլեալ տառեր, եւ ցուցակը այդպիսի տառերի {վաղուց} հրատարակած է մի առանձին մեծ թերթի վերայ

ց այդպիսի շանթերը փութով շիջանողք են եւ {վաղուց} արդէն կորուսել են մարդկեղէն աշխարհում ի

ողանար նորան ամաչեցնել: Բէգզադէի երեսը {վաղուց} դարձել է շինականի տրեխ: Երրորդ՝ Բ

, դէպի մի երջանիկ կեանք: Մեր ազգը {վաղուց} մոռացել է ցանկանալ. այո՛, նա ունեցել

ւս չունիմ, ըստ որում, ընկերական հոգին {վաղուց} թռած է մեր աչքից: Աստուծոյ մի նոր

որում էր մեզ մօտենալ դորան։ Բայց մեք, {վաղուց} արդէն հասկացած լինելով մեր բարեկամի գով

ուր եղած դէպքերը եւս ապացուցել են արդէն {վաղուց}, որ Հայաստանին օգնելու մտքով չէր, այլ

այլեւ այն շրջապատը, որի մէջ կանք մեք, {վաղուց} արդէն հարկադրել են մեզ հայկական դպրութե

հասկացողութիւնք, այնպիսի սկզբունք, որ {վաղուց} արդէն սրբազանել է ինքը, հասարակութիւնը

հարկ էր տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ {վաղուց} ազատուած կը լինէր ստրկութենից, եթէ կար

արւում է չքացած, եւ երբ յառաջանում է, {վաղուց} արդէն ապրող մի բազմութեան, կազմում է ն

ի չեմ, ես խօսում եմ քո հետ. մեռելները {վաղուց} արդէն թողել են խօսելու սովորութիւնը:

մաթիւ հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, {վաղուց} արդէն զգացել էր ազգային թատրոնի ` կարօտ

, պանդուխտ, խեղճ մարդիկ, Ինչպէս {վաղուց} չտեսնուած Կարօտակէզ սիրելի։

աւազակ, Որին գիտէր անգլիացին շատ {վաղուց}: Բայց, ո՛չ որպէս մարդ սպա

հանճարը եւ բանականութիւնը ուսած լինելով {վաղուց}, անունից երկիւղ չունինք, ո՛չ Ռուսսօյի

պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ {վաղուց} արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորներից,

արգարէի նման. Բահաղի մարգարէների համար {վաղուց} պատրաստ է Կիսոնի հեղեղատը։ Եթէ " Հիւսի

խօսութիւնն էլ եւ այս վերջինի քննութիւնը {վաղուց} ցոյց է տուել մեզ, թէ " Հիւսիսափայլի "

րը, ինչպէս վերեւումը ասացինք, բաւական {վաղուց} արդէն դուրս եկած լինելով, երկրորդը եւս

զատ շունչ էին քաշում, ազգի ազատութիւնը {վաղուց} ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Ն

դուրս էր գալիս ֆրանսիական կազմուածքից: {Վաղուց} սովորութիւն է եղած դպրոցի բնաւորական ազ

երստին զարթեցնում է այն խնդիրներր, որ {վաղուց} հերքուել էին իւրեանց անճոռնի ստութեամբ

նհաւատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան գործերը {վաղուց} յայտնի էին ամենեցուն, բայց որովհետեւ կ

սանում ես, որ թէպէտ այն մարդերի կեանքը {վաղուց} է վերջացել աշխարհիցս, բայց նոցայ յաղթո

ամասնաբար իւր բոլոր գործերին, որ արդէն {վաղուց} նորա քննութեան տակ մնացել էին հիւանդ,

ռաջացել, որ չարութիւնը նորա հոգու մէջ {վաղուց} է արմատացել: Բարի կը լինի սորա համար,

ամար, գնացի մօտիկ բարեկամիս տունը, որ {վաղուց} ունէի Հնդկաստանում. նա ՚ի գութ շարժուե

հանգստացնելու համար այն օթեւանում, որ {վաղուց} ահա պատրաստել էր նորա որդին նոցա համար

եան համար: - Ուրուագիծը եւ հաշիւը {վաղուց} ահա պատրաստ է. տեսէ՛ք ահա, հարկաւոր է

յաստանի այգիքը, ուր կարող ենք մտանել, {վաղուց} ահա քաղել են, ամենայն թփի վերայ հազիւ

ակ, գործ դնեն նորանց լուցկիքի տեղ: Ես {վաղուց} կը փոխէի քեզ, բայց համադիւական ապաբաղդ

ր անշուշտ հարկաւոր էր. միւս այլ բաները {վաղուց} պատրաստել էի: Երէկ երեկոյեան, սպասաւո

, կամ ազգին յարգելի մարդերի վերայ․ թէեւ {վաղուց} մեռած էին նոքա, զզուեցուցել է ժողովուր

տալով բամբասանքի եւ նախանձու օձին, որ {վաղուց} նստել է նորա փորի մէջ, վատաբանում է ին

եր ժողովուրդը այդպիսի բան չգիտէ: Նորան {վաղուց} արդէն հաւատացուցել են, որ ժողովուրդը,

ձայները, ինչպէս ունի Յունաց եկեղեցին, {վաղուց} ահա ներս էին մտած մեր եկեղեցու մէջ: Հա

խապաշարմունքը, անկիրթ ժողովրդի համար, {վաղուց} դարձել է հոգեղէն կամ իմացական կեանքի մի

անցանում էին վերեւում պատմած անցքերը, {վաղուց} ահա բնակւում էր պ. Յովնաթանեանցը: Այս

պ. Յովնաթանեանցը յառաջ գնալով, արդէն {վաղուց} եւ ընտանիքի տէր դարձած էր: Ունէր բաւակ

ւդ արճիճը մի մեծ բան չէ... ընդունողը {վաղուց} ստացել է երկու հազար մանէթ... անտարա

տակը էր մեր ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, {վաղուց} ահա պարտականութիւն էր դրել իմ վերայ հրա

թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց լսել էր {վաղուց} ահա " Էֆիմերտէի " եւ " Ժողովածուի " փառ

շուտով գայ պարոն Շահումեանցը: - Ես {վաղուց} արդէն հրամայել եմ թէյի մեքենան դնել, -

այս շռայլութիւնը, իսկ Մանուշակի մայրը {վաղուց} ահա աչքերը փակում էր, մինչ սկսել էին Շ

, տեսանելով, որ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {վաղուց} ահա գնացել է քնելու: Այս խօսակցութի

ւնճի-օղլուին, ասէր նորան, որ ինքը շատ {վաղուց} ստացած էր Մանուշակի համաձայնութիւնը, ո

քեպիսկոպոս) վարդապետական գաւազան։ {Վաղուց} արդէն հասկացել էր Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի

տածելու իւր ազգի վերայ։ Պապականութիւնը {վաղուց} ահա արմատացած լինելով նորա մէջ Հայութեա

նի յարաբերութիւն դէպի իւր ծառայքը։ {Վաղուց} ահա հրէական ժողովուրդը, նայելով երբեմն

կամւում են պապականութեան շնչելուց։ {Վաղուց} ահա պապերը սովորել են մտածել, թէ Սուրբ

ը, որ է պապական քաղաքականութիւնը։ {Վաղուց} ահա պապերը, իւրեանց անձը Յիսուսի Քրիստ

աքիաւելական հոգին չէր կարելի ջնջել. նա {վաղուց} ահա՛ մտել էր աշխարհի գործերի մէջ։

որա տեղը բռնում էր Գեներալ յաջորդը, որ {վաղուց} արդէն նշանակել էր ինքը Գեներալը։ Այս Գ

- գերագոյն բոլոր մարդկային օրէնքներից, {վաղուց} արդէն հասկացուցել է աշխարհին, թէ մարդի

շարժառիթ նամակովս: Թէպէտ եւ ես ի {վաղուց} հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առանձին ն

ը ձեր առողջամիտ դատողութեանը, որովետեւ {վաղուց} յայտնի է, որ դուք մինչեւ անգամ ներողամ

այիր իմանալ որեւիցէ մէկ նորութիւն, եթէ {վաղուց} լսած լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յուն

, տեսայ մի զարմանալի անասնանոց, թէպէտ {վաղուց} տեսած էի, բայց այդ ամենից զարմանալի էր

ՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի վրայ {վաղուց} ի վեր Թուրքիայում ծանրացած աղաղակող անկ

Կանոնադրութեան իրագործումը, որի մասին {վաղուց} էր երազել հասարակութիւնը: Այդ Կանոնադր

ն ` առանց սրա թոյլտուութեան: Ազգը, որ {վաղուց} էր կամենում ունենալ այդպիսի մի Կանոնադր

: 1. Կենտրոնական քաղաքական ժողովը {վաղուց} ի վեր բաղկանում էր քսան անդամից, մի բա

ան գործերում ունեցած իր միջամտութեամբ, {վաղուց} ի վեր դաւեր է լարում գաւառներում, խոստ

ազգի համար։ Մեք տեսած ու կարդացած էինք {վաղուց} ահա՛, գուցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպի

ցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք {վաղուց} գիտեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ

արած չենք, այլ այս մի երկու բանը, որ {վաղուց} յայտնի էր մեզ, յիշեցինք թողնելով մանրա

էլի եւ Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց եւ {վաղուց} սրբուած կը լինէին: Սխալւում է պ.

րը, որ մենք չնայելով, որ մեր հատուածը {վաղուց} անցել է սովորական չափից, չենք կարող մի

անակները գնացին, եւ եթէ գնացած չլինէին {վաղուց}, հին չէր լինէին. ինչ որ մնացել է, նո

ծը չէ թողնում ժամանակը, իսկ հին լեզուն {վաղուց} թողել է նա, ուրեմն նորա համար հին լեզո

ացու համար, որովհետեւ լատինախօսութիւնը {վաղուց} արդէն թաղուած պրծած է հռովմէական Ֆորում

մ է ական թօթափել։ Ժամանակի հարուածը {վաղուց} արդէն հասուցել է մեր ազգին այս բարոյակա

ոյ ամենախոնարհաբար հայցեմ յԱտենէդ առնել {վաղվաղակի} զյարաբերեալն տնօրինութիւն սակս բանալոյ

իկ հասանք նոյնպէս 'ի Նախիջեւան եւ անդէն {վաղվաղակի} ուղւոյ լինի յԷջմիածին, 'ի համբոյր սրբա

տպագրատունք, պատուէր տուք եւ կատարեսցի {վաղվաղակի}, զամենայն զհասկանալի եւ զիմաստալից գոր

աղաչի չլինել անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ {վաղվաղակի} առաքէ առ Աբել զայր հաւատարիմ Վահրիճ անո

ձայն աղեղանցն՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն եւ {վաղվաղակի} ընկալաւ զխնդիրն, որում եւ տենչալի նշխա

իպմանը Դուլսինեայի հետ Տոբոզոյում, ապա {վաղօրոք} կարելի է շնորհավորել խմբագրությանը՝ ապ

թե որեւէ կերպ թույլ տան տեսնվելու, ապա {վաղօրոք} ձեզ զգուշացնում եմ, որ ես ոչ մի դեպքու

տով. ուստի ինձ հարկ եղավ ամսույս 15-ից {վաղօրոք} խնդիր գրել առ գավառապետն, որ հրաման հա

ճակը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ {վաղօրօք} խելք գործ չդրուի, ստրուկը իւր հողով հա

ան թէ Եւրոպիոյ ապագան: Հայերին մնում է {վաղօրօք} օգուտ քաղել իւրեանց դրութենից: Կա

, ի նոյն տասն եւ վեց մասնիցն ութն մասն {վաղֆ} արարի եւ կատարելապէս ետու յԱզով գաւառոջ

ւ ամենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս {վաղֆ} արարի եւ ետու յատկացեալ եւ առանձին Նոր

արարի, որ իմ յիշեալ տունն մշտնջենաւոր {վաղֆ} մնասցէ յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, ս

ի հաստատութիւն այն տուր եւ առութեանս եւ {վաղֆարարութեանս} իմ, մին գուլհօր ոսկի բէհանայ յինքն առի

յսու պայմանաւ, այսինքն եթէ վերն յիշեալ {վաղֆարարութիւնս} ստեցից կամ փոխարկեցից հանելով ի յիշեալ

- " Ի՞նչ ասել է շանթապահ գործիք ": {Վաճ}. - " Կայծակից պահպանող. ուր որ կայ այ

տ անգամ վայր էր քարշում կայծակը ": {Վաճ}. - " Ինչպէ՞ս ": Շին. - " Իսկոյն

մարդը, որի չափով շինած էր մոմը ": {Վաճ}. - " Դու ինչ յիմար բաներ ես ասում. ի՛

ի կամ մուրանալոյ յօտարէն զչնչին փառս ՚ի {վաճառ} հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն զմեզ, ոսո

թիւնսն ՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս արկին ի {վաճառ}, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յ

ադէի շահին կամ վնասին։ Նա պարտակա՛ն էր {վաճառած} ապրանքի արծաթը եւ մնացած ապրանքը ցոյց տ

արծաթի ապրանք հաւատացի, բայց թէ նորան {վաճառած}, թէ ծովը ձգած, միեւնոյն է: Ո՞վ մի կո

ւնքը ձեռք բերելու համար, քանզի ինքեանք {վաճառած} լինելով՝ հարկ է, որ եւ գնեն: Իսկ եթէ

. ազգը կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, եւ {վաճառակա՛նը}, եւ կարողութեան տէր մա՛րդը օրըստօրէ կը

էլ դորան պիտի կարդալու տայիք. նա այժմ {վաճառական} լինելու չէր, որ ասեք թե՝ չէ, բանը բա

լկաթա, ո՛չ ըստ գեղեցկութեան, այլ վասն {վաճառական} գործողութեանց: Քարեղեն են շինուածք

ոն Միքայէլ Նալբանդեանց եւ զառաջին կարգի {վաճառական} Սեվաստօպօլեայ զպարոն Հարութիւնն Աջեմեան

առ, չեմ կարծում, որ համաձայն լինէր իմ {վաճառական} տեսութեանը ( теорія): - Դու ի՛նչ

լ է տրւում կառուցանել ձեր յատուկ ծախքով {վաճառական} ծովագնաց նաւեր, հիմնարկել հարկաւոր եւ

ան պատուամեծար քաղաքացի եւ Առաջին կարգի {վաճառական} Հայրապետեան եղբարց: Ցաւելի է նոյնպէս գ

ելել իւրեանց հարստութիւնը: Չկան այդտեղ {վաճառական} ընկերութիւնք, մանաւանդ՝ հացեղէն ապրան

ւմ է եւ ցածրանում է ` նայելով եւրոպական {վաճառական} ընկերութեններին եւ հաշուատներին, որ գտ

( Grélle) Ֆրանսիացու հետ, կատարում է {վաճառական} աշխարհում մեծակշիռ գործեր: Այս երկու ը

իռ գործեր: Այս երկու ընկերակիցքը ունին {վաճառական} տներ Փարիզում եւ Կոստանտնուպօլսում: Քա

: Քառասուն տարուց աւելի տեւում է Գռէյլի {վաճառական} տունը եւ շահած է բոլոր Եւրոպայի եւ Ամեր

եւ շահած է բոլոր Եւրոպայի եւ Ամերիկայի {վաճառական} տների հաւատը: Ազգային վաճառականք ո

, հարկադրուած են հնազանդուիլ եւրոպական {վաճառական} տներին, որ գտանւում են Ռոստով եւ Նախիջ

վաճառի հանդէս էր լինում այնտեղ: Մի այլ {վաճառական} պարոն, որ նոյնպէս պարապում էր այդ առու

եւում յիշեցինք՝ անուանելով նորան անկախ {վաճառական}: Եւ այսպէս, 60 կոպէկանոց բանը մի մանէ

ալ եւ կանոնաւոր տնտեսական, գիւղական եւ {վաճառական} գիտութիւնք, որպէսզի հաստատ հիմքերի վեր

-սաքսական տուների թիւը. միլիոնաւոր չեն {վաճառական} տուների թիւը. ասել է թէ այն միլիոնները

յաստանցի բեռնակիրքը, մնացածը առհասարակ {վաճառական} է. ի՞նչ վաճառական, կարելի է ասել իւր

, մնացածը առհասարակ վաճառական է. ի՞նչ {վաճառական}, կարելի է ասել իւր անունով ` ուրիշի գո

ուրին: Այսօր ամեն մարդ աշխատում է {վաճառական} դառնալ, նա հաւատում է, թէ վաճառականու

քաղաքաւ եւ ծննդեամբ Համադանցի, գործով {վաճառական}, բնակիչ Կալկաթայ քաղաքիս որ ի Հնդիկս ը

ջ: Գտանւում էի ես Փարիզում որպէս {վաճառական} մարդ, եւ այդ գործը աւելի ամուր հիմքերի

ոպայից դէպի Հնդկաստան ճանապարհորդ բոլոր {վաճառական} շոգենաւերը: Այնտեղ գիշերեցինք եւ արեւա

§ 12. " Քանզի ոչ եմք իբրեւ զայլսն, որ {վաճառական} լինին բանին Աստուծոյ. այլ իբրեւ 'ի հաս

տը գերմանական սառնութեամբ: - Դուք {վաճառական} չէք եւ ոչինչ հաշիւ չգիտէք. վաթսուն հազ

յս մարդուն, որ մի փոքր կարողութեան տէր {վաճառական} մարդ էր: Մանուշակը սիրում էր...

ուանեանց Մկրտչի նման մարդը, որ քիչ շատ {վաճառական} անունը վերան էր եւ Ղրիմ գնալ-գալ ունէր

, ուսումնական, ուսանող, հին հայագէտ, {վաճառական}, քաղաքացի եւ գիւղական, լսել ապա կարծե

ան նշանակուեցաւ մի Պօրտուգալացի հարուստ {վաճառական} ։ Կսաւիէն գտանւում էր նորա մարդերի մէջ

այ, որ այն ժամանակ Եւրոպայի մէջ առաջին {վաճառական} մարդիկն էին։ Բոլոր վաճառականութիւնը Պօ

սնանկանալով, պարտական մնաց Մարսելիայի {վաճառական} Հուֆրին եւ Լէօնսի ազգանունով եղբարցը մի

ասում է. - Դուք գաղափար եւս չունիք {վաճառականաթեան} վերայ. եթէ ես խանութը նորա անունով չշի

զամենայն կարճ չեմ պահեալ երբէք ըստ ծիսի {վաճառականաց}, վասնորոյ ահա՛ ճշմարիտն խոստովանիմ առա

Վ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ երկրորդ կարգի {վաճառականէ} ի Գրիգորէ Կարապետեան Սալթիկեանց Խ ն

ի երկաթի լար, դոքա ինչացո՞ւ են ": {Վաճառականը}. - " Այդ շանթապահ գործիք է, որ հնարել

այելում է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը: {Վաճառականը} կամ գործարանատէրը: Ուրեմն, շահը վաճառ

քի վերայ: Եւ մինչեւ այս, թող հայ {վաճառականը} հազար տարի ապրանք բերէ Եւրոպայից ու վաճ

րպէս նաեւ ո՛չ ազգային վաճառականութիւն. {վաճառականը} թերեւս ինքը շահուի, դարձեալ ազգին բան

քեալ բազուկները զօրացնելու համար: {Վաճառականը} կամ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, պ

ւթեան տէր մարդը, պատասխանում ենք մեք: {Վաճառականը} ո՞չ ապաքէն դրամ է տալիս իւր վաճառելի ապ

արդերի՝ տոկոս ստանալու ակնկալութեամբ: {Վաճառականը}, փոխանակ Եւրոպայի ձեռագործքը գնելու եւ

անքի էական պիտոյքներ չեն, եւ նորա մանր {վաճառականը} պիտի վաճառէ իւր ապրանքը հասարակ ժողովրդ

Հերի՛ք է միայն ցոյց տալ, որ ձեռագործի {վաճառականը} առողջ դրամ պիտի վճարէ Եւրոպայից ստացած

հում նիւթերի, երկրագործութեան բերքերի {վաճառականը} պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պի

իտի ստանայ առողջ դրամը: Ձեռագործի {վաճառականը} իւր սովորական չափից աւելի ( թէեւ ունենա

այս սովորութեան հետ հաշտուիլ: Երբ {վաճառականը}, մի շփոթեալ եւ աղմկեալ տեղում, կեանքի

քննելով, արդեօք, փրկուա՞ծ է ձեռագործի {վաճառականը}: Մեք թողնում ենք համեմատական բաղդատութ

ըստ ինքեան: Ձեռագործ ապրանքի մանր {վաճառականը} ոյժ չունի, նա խաղալիք է իւրեան ապրանք

անակը մօտենում է եւ մօտենում է անխնայ: {Վաճառականը} շուարել է, շատերն են շուարել նորա նման

ի գինը հարիւրին մի քանի տասանորդ: Միւս {վաճառականը} ի՛նչպէս կարող է պահել նոյն ապրանքի նախկ

, մահի պէս: Ի՛նչ եղաւ հետեւանքը: Մանր {վաճառականը} բոլոր ժամանակ աշխատեցաւ իւրեան ապրանք տ

պրուստի համար: Ո՛ւր գնայ այժմ այն {վաճառականը}, ի՛նչ գործէ: Հաւատարմութիւնը ընկած է

հիմք չունի: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ {վաճառականը}: Մնում է նորան իբրեւ վարձկան ծառայել ո

ա փոխանակ, ուրիշը կարօտ է նորան: Մանր {վաճառականը} իւր ընթացքի մէջ կարօտ է մեծ վաճառականին

նքը փոխւում են. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ {վաճառականը}, ե՛ւ գործարանը, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ միւսը

այոց վաճառականութիւնը: Եւ այն օրի {վաճառականը} ոչ միայն կ'ազատուի Եւրոպացոց համար ախ ո

ւթիւնը, որ պատահել է մի շինականի եւ մի {վաճառականի} մէջ: Շինականը. - " Պարո՛ն,

ականը կամ գործարանատէրը: Ուրեմն, շահը {վաճառականի} կամ գործարանատիրոջ մօ՞տ է: Վաճառականնե

, նա խաղալիք է իւրեան ապրանք տուող մեծ {վաճառականի}, կամ գործարանատիրոջ եւ կամ միջնորդի ձե

թիւնը նոցա մօտ է, որովհետեւ նոցա մօտ է {վաճառականի} պարտքի մատեանը կամ մուրհակը: Միւս կողմ

բերել. գնողը չէ վճարում, միւս կողմից {վաճառականի} հատուցումի նզովեալ ժամանակը մօտենում է

ւմ բերքերը չեն, որ կարող են գրաւել հայ {վաճառականի} գործունէութիւնը. այդ բերքերի մշակութիւ

ցած ընկերներիս մինը պաշտօնի մէջ մտաւ մի {վաճառականի} մօտ, միւսը վերստին նաւ նստեց, իւր հայ

ը վերադառնալու: Երրորդը գրագիր մտաւ մի {վաճառականի} հաշուետնում: Միւսերն եւս իւրեանց յարմա

, Հայերի աչքով, մի փոքր ի շատէ հարուստ {վաճառականի} գործակալ, դեռեւս իւր երիտասարդութեան ժ

հէգ սաղմոսը սկսել, վեր առեցին տուեցին {վաճառականի} մօտ աշակերտ, փոքր ի շատէ եթէ եւ անունս

է լինի իւր կեանքը այնպիսի կոշտ եւ սոպռ {վաճառականի} հետ, որ բացի իւր գործից, ոչինչ գաղափա

տութեան ձեռքումը եւ ինքը երեք աշակերտով {վաճառականի} զգեստով նաւ նստեց եւ գնաց Զմիւռնիա, ու

պետը, անսովոր բան համարելով մի հասարակ {վաճառականի} դեսպանութիւնը այդպիսի Ասիական հզօր ինքն

ւր բոլոր ունեցած արծաթը տուեց մի Չինացի {վաճառականի}, որ յօժարեցաւ գիշերով եւ շատ ծածուկ հա

ծին՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ {վաճառականին} ՝ իւր վաճառքը դուրս արձակելու համար:

ական բերքերի։ Հետեւինք միայն ձեռագործի {վաճառականին}, ըստ ինքեան: Ձեռագործ ապրանքի մա

ւ տմարդի պարոնի մօտ: Թերեւս, եթէ {վաճառականին} հանդիպեցաւ այս կատաստրօֆը երիտասարդութե

վաճառականը իւր ընթացքի մէջ կարօտ է մեծ {վաճառականին}, զանազան միջնորդական տուների, գործարա

թնդաց սիրտը, ողբաց արքայի մահը, {Վաճառականն} ուշաթափած գոռաց. Մեռաւ՜ մեր կայսրը

նակիչների թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, {վաճառականներ}, մեշչաններ, արհեստավորներ հասնում է m

ակչության թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, {վաճառականներ}, մեշչաններ եւ այլ քաղաքային դասեր՝ կա

ընդունեց այն գումարը, որ Պօրտուգալացոց {վաճառականները} ընծայում էին նորան եւ շտապեց հասանել Սա

ստացվում է Սիբիրից մի քանի առաջին կարգի {վաճառականների} միջոցով, - ցուցակի մեջ ոչինչ չի հիշված

խ մարդ, եւ այդքան ապրանքի տէր երեւելով {վաճառականների} մէջ, կարո՛ղ է հաւատարմութիւն ստանալ:

վաճառականի կամ գործարանատիրոջ մօ՞տ է: {Վաճառականների} մի մասը ուղղակի վարձկան է գործարանատէրե

շի գործակատար: Մեծագոյն մասը այս տեսակ {վաճառականների} հազիւհազ կարողանում են ապրիլ, բաւական

եստաւորը եւ բեռնակիրը, որ չունի եւ այս {վաճառականների} ունեցած շատ կամ սակաւ նիւթական ոյժը, ա

Սոցա վիճակից աւելի քաղցր չէ այն մանր {վաճառականների} վիճակը, որ նոյնպէս լքանելով իւրեանց եր

յն ժամանակ միայն ազգը օգուտ կը քաղէ մեր {վաճառականների} գործառնութենից, երբ սոքա միջնորդ լինին

աների մէջ: Բացի սորանից, մեր հայ {վաճառականների} համար սոսկալի տարբերութիւն կայ ձեռագործ

ին օրերում, խուռն յորձանքով, բայց այդ {վաճառականների} ընդհանրութիւնը՝ միջին թիւը, հազիւհազ

անում լսողների հոգիները։ Այս մարդիկը, {վաճառականների} նման, ծով ու ցամաք ման են գալիս՝ իրեն

նքը: Մանաւանդ յարմարութիւն կայ մեր Հայ {վաճառականներին}, որ կարող են Հայ լեզուով թղթակցիլ, մի

մասնով երեւելի արծաթագլխի տէր են: Այդ {վաճառականներից} ոչ մինը չունի Եւրոպայում իւր համար մի գ

ողմից: Փոքրագոյն մասը, որ բաղկանում է {վաճառականներից}, չէ կարող անգործ մնալ, քանի որ մեծագո

անի տարի կայ, որ լսում ենք հանապազ մեր {վաճառականներից} մի կարծիք, թէ հարկաւոր է աշխատիլ վաճառ

որ իմաստունները եւ մեծամեծները գնում են {վաճառականներից} մարգարիտը եւ պատուական հանդերձները, որ

ատը, որ հաւաքուած էր Հռովմում Սպանիացի {վաճառականներից}, վերադարձան Վենետիկ, ուր Պապական դեսպ

հնգից, հարստութեամբ իւրով եւ մեծակշիռ {վաճառականութեամբ}, յԵւրոպա եւ յԱսիա հռչակաւոր, առ խնդիր

իչներից շատերը պարապում են մի մեքենական {վաճառականութեամբ}, որի հիմքը էր փոխառութիւն եւ փոխատուու

ւ, լինելով քաղաքացի, զբաղուած լինելով {վաճառականութեամբ} կամ այլ գործերով, չկամիս կամ ձեռնհաս չ

կ'ապրի կամ գանձ կը դիզէ: Եւ այս տեսակ {վաճառականութեամբ} թերեւս, եթէ Հայը միջնորդ կամ գործակատա

ցմունք է այս: Նա մտածում է, " թէ ես, {վաճառականութեամբ}, սեղանաւորութեամբ, միջնորդութեամբ կամ

դասակարգը պարապելով ձեռագործութեամբ եւ {վաճառականութեամբ}, անմիջական յարաբերութիւն չունի հողի հե

կս եւ շատ աշխատութեամբ արած ծախքս, վատ {վաճառականութեամբ}, թեթեւ բանի հետ չեմ կարող փոխել, եւ ո

իմ հիւրը, - բայց ինչ որ վերաբերւում է {վաճառականութեան} եւ այն գործական վաճառականութեան, ես առ

րւում է վաճառականութեան եւ այն գործական {վաճառականութեան}, ես առաւել լաւ գիտեմ, քան թէ " Հիւսիս

այլի " երեք համարի մէջ մի յօդուած տեսայ {վաճառականութեան} մասին, թէեւ չեմ կարդացել, բայց գիտեմ

ի՞թէ յիմար էր: - Այն պատճառով, որ {վաճառականութեան} մասին իմ տեսութիւնը հաստատապէս օգտակար

- Ի՛նչ է քո այդքան օգտակար տեսութիւնը {վաճառականութեան} մէջ: - Նախ, որ Տէրութեան սահմանի

րդ, քան թէ պատկանում էր նորան. ահա իմ {վաճառականութեան} գլխաւոր սիւնը, գլխաւոր հաստարանը, որի

ն վերայ չեմ խօսում քո հետ, այստեղ բանը {վաճառականութեան} վերայ է: - Մի՞թէ վաճառականութիւն ա

ապարհով Հայոց ազգը երբէք յառաջանալու չէ {վաճառականութեան} մէջ, եւ մեք դատապարտելու չէինք Հայոց ա

դ պարտքը հատուցանելով խանգարելու էր իւր {վաճառականութեան} ընթացքը, թէ ագահութիւնը ստիպում էր նոր

ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ դնելով {վաճառականութեան} մէջ, պիտի անպատճառ շահուէր այսքան գում

ւթիւն, հնախօսութիւն, օրէնսգիտութիւն, {վաճառականութեան} ուսմունք, վաճառականութեան պատմութիւն,

սգիտութիւն, վաճառականութեան ուսմունք, {վաճառականութեան} պատմութիւն, վիճակագրութիւն, մաթեմատիկ

Թիւյսիւզեան արգոյ երիտասարդը Փարիզում՝ {վաճառականութեան} եւ երկրագործութեան դպրոցների մէջ, աւար

օսելով Նախիջեւանի հացի, իւղի եւ երկաթի {վաճառականութեան} մասին, յայտնել էի իմ խորին ցաւակցութիւ

ասում է նորա՝ կա՛մ, մշակութեան, կա՛մ {վաճառականութեան}. եւ որեւիցէ մի դժբախտ դիպուածում, այդ

անելով իւրեանց երկիրը՝ ձեռք են զարկում {վաճառականութեան} ՝ պանդխտանալով օտար աշխարհում: Նոցա կե

ներից մի կարծիք, թէ հարկաւոր է աշխատիլ {վաճառականութեան} վերայ, որպէսզի ազգը հարստանայ: Ե

ի՜ թէ, ասում ենք մեք, քանզի այն տեսակ {վաճառականութեան} մէջ չենք տեսնում ազգային հարստութեան սե

եւ այժմ Հայոց ազգի մէջ խախուտ եւ անհիմն {վաճառականութեան} խորհրդով հիմնուեցան մեծ կամ փոքր ընկերո

ւ այժմ չերեւեցաւ մի ընկերութիւն ազգային {վաճառականութեան}: Հեշտութի՞ւն համարեցան ինքեանց. բայց

ք թողնում ենք համեմատական բաղդատութիւնը {վաճառականութեան} երկու մեծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռագործի

ռաւել ուրիշին, քան թէ իւրեան օգտակար: {Վաճառականութեան} մէջ շահը եւ օգուտը, ո՛րքան ընթացք եւս

ան այն վտանգները, ինչ որ կան մեքենական {վաճառականութեան} մէջ. այնտեղ մարդը ապահովեալ է բնութեան

: " Վնաս վնասից տարբեր է: Անհիմն {վաճառականութեան} մէջ հարիւրին իննսուն հաւանականութիւն կա

դերի համար, որ ստուգապէս կամին պարապել {վաճառականութեան}: Նոյն այն գործարանքը, նոյն այն մեքենա

պապականութեան առաջեւ, երկրորդ՝ մի լոկ {վաճառականութեան} գաղափար՝ спекуляцiя, շահաստացութեան խ

ագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացութեան եւ {վաճառականութեան} միայն, քանզի չունի նա տպագրութեամբ քան

նս, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ վանաց, {վաճառականութիւն} առնէ գոհարաց, որպէս վկայեն ականատեսք,

օրէնքներով: Ի՞նչպէս կարելի է գովել մի {վաճառականութիւն}, որ հիմնուած է այդ ընդդէմ քրիստոնէութե

ը վաճառականութեան վերայ է: - Մի՞թէ {վաճառականութիւն} ասացեալը դրականապէս մի պիղծ բան է, որ

մի երեւելի բան է։ Չէ՛, սիրելի՛ս, այդ {վաճառականութիւն} չէ, այդ ճանապարհով Հայոց ազգը երբէք յա

գաւորութեան մէջ բնակողների, որպէս ազատ {վաճառականութիւն} ՝ թագաւորութենից դուրս եւ նորա մէջ, եւ

ւ պարտքը վճարելը: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, {վաճառականութիւն} է... Ասացի, այս պարապութեան միջոցին գ

ձեռքում, կամ վաճառականութիւնը, որ եթէ {վաճառականութիւն} է... հիմք չունի, այլ, իբրեւ պատահակա

ին, թէեւ առանց երկրագործութեան չկայ եւ {վաճառականութիւն}, որչափ որ մասնաւոր մարդիկ միլիոններ դ

ակ լինելու ախորժակը անհասկանալի է մեզ: {Վաճառականութիւն} առնել մի աշխարհում, ուր դրամի գինը մի

նորա րոպէական արժէքը, եւ ո՛չ տուողը, {վաճառականութիւն} առնել մի տեղում, ուր ոչինչ հաստատ բան

կ, վաղը երկու հազար կամ աւելի վճարել, {վաճառականութիւն} առնել մի տեղում, ուր գործի սկսուած օրի

ւում է սնանկութեան դալուկը, այսպիսի մի {վաճառականութիւն}, մեզ միշտ անհասկանալի կը մնայ: Հայոց

տուր ունենալը կարելի է անուանել ազգային {վաճառականութիւն}, միմիայն այն պատճառով, որ ինքեանք Հայ

այ եւ ո՛չ վնաս, որպէս նաեւ ո՛չ ազգային {վաճառականութիւն}. վաճառականը թերեւս ինքը շահուի, դարձե

ոպացոց: Որեւիցէ ձեռագործ ապրանքով {վաճառականութիւն} առնողի շահին հակառակ է, եթէ նոյն ապրան

րծ ապրանքով եւ երկրագործութեան բերքերով {վաճառականութիւն} առնելու մէջ: Թողունք տակաւին այն, որ

ւթիւնը: Այն, ինչ որ նոքա անուանում են {վաճառականութիւն}, թո՛ղ ներուի մեզ հրատարակել, լոկ միջն

տի ստանայ զուտ արծաթ: - Մի՛թէ այս {վաճառականութիւն} չէ՞, մի՛թէ այդտեղ չէ՞ կարելի վնասի հան

քսան հոգի, մեք ապրում ենք մի տեղում եւ {վաճառականութիւն} ենք առնում մեր մէջ: Մեք ամենքս գործում

նմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛ այն մարդուն, որ {վաճառականութիւն} չէ առնում խղճմտանքով։ ) Այս առ

։ Լավալլետ անունով Յիսուսեանը, որ {վաճառականութիւն} էր առնում Ամերիկայի մէջ, սնանկանալով,

տանայական կանոնների վերայ։ Ո՛չ, ո՛չ, {վաճառականութիւնը} սուրբ բան է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ խ

եան: Մի՞թէ, ձեր կարծիքով, Հայերի {վաճառականութիւնը} մի երեւելի բան է։ Չէ՛, սիրելի՛ս, այդ

րեք աւուր մահ տայ, այդ բանը չտայ: {Վաճառականութիւնը} Նախիջեւանի մէջ, որպէս եւ ամենայն տեղ Հ

բոլոր հարաւային Ռուսսիայի մէջ այդ ճրագի {վաճառականութիւնը}, աւելի դիւրագին վաճառելով եւ աւելի մօտ

ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով եւ մահ: {Վաճառականութիւնը} եւ արուեստը անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճ

կայ այդ ազգի մասնաւորների ձեռքում, կամ {վաճառականութիւնը}, որ եթէ վաճառականութիւն է... հիմք չու

ը ապահովելու համար: Եւ հաւատացէ՛ք, որ {վաճառականութիւնը} եւ արուեստը որչափ որ ծաղկին, թէեւ առան

Ազգը, լաւ ու վատ, փորձեց մինչեւ այժմ {վաճառականութիւնը}, նա փորձեց եւ վարձկանութիւնը եւ մշակու

հեռի են ծովից, նոյնպէս կը զարթի: {Վաճառականութիւնը} կը լրացնէ պակասը: Ո՞վ արգելառիթ

անում է քաղաքներում: Գուցէ, մանր {վաճառականութիւնը}, միջնորդութիւնը, բեռնակրութիւնը աւելի

յն պատճառով, որ ինքեանք Հայ էին: Նոցա {վաճառականութիւնը} ազգային չէ՛, եւ ազգի ընդհանուրի շահի հ

յն ժամանակ միայն կարող է երեւել ազգային {վաճառականութիւնը}, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի առաջ բերա

եւ Եւրոպիոյ մէջ, այն ժամանակ ազգային է {վաճառականութիւնը}, երբ նորա խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի

րա ձեռքում, որովհետեւ չկայ այդ ապրանքի {վաճառականութիւնը}, չկայ մինը, որ ապրանք խնդրէ նորանից,

էջ: Թողունք տակաւին այն, որ ձեռագործի {վաճառականութիւնը} չէ դարձնում դէպի մեր ազգը դրամի շրջանառ

է վաճառական դառնալ, նա հաւատում է, թէ {վաճառականութիւնը} կարող է նորան փրկել, բայց չկամի մտածել

ն պայմանները, որոնցով միայն հնարաւոր է {վաճառականութիւնը}: Այն, ինչ որ նոքա անուանում են վաճառա

ործութիւնը՝ բոլոր նորա ճիւղերով, նորա {վաճառականութիւնը} է՛ եւ կը լինի Եւրոպացոց համար ծառայութի

պան է, այն օրից կը կենդանանայ եւ Հայոց {վաճառականութիւնը}: Եւ այն օրի վաճառականը ոչ միայն կ

ը թէ ներքին եւ թէ արտաքին գործերի մէջ, {վաճառականութիւնը} եւ ձեռագործութիւնը ապահո՛վ են, ուստի ե

ական հանդիսումը, ծաղկեցնել իւր օփէումի {վաճառականութիւնը}, որ մեզ շատ ձեռնտու էր... - Սիր

ւս մի շատ զգուշաւոր հոգաբարձութիւն էր. {վաճառականութիւնը} եւս ունի իւր Մեթերնիկները․․․ Գործակ

էջ առաջին վաճառական մարդիկն էին։ Բոլոր {վաճառականութիւնը} Պօրտուգալացոց ձեռքից անցաւ Հօլլանդացոց

լիական ազգի այդչափ սարսափելի մեծութեամբ {վաճառականութիւնքը}, ձեռագործութիւնքը, մեքենաները, որ այ

։ Գաղտնիքը, որով վարւում են առհասարակ {վաճառականք}, անմօտենալի են քեզ եւ քո նման մարդերի

ին: Նախիջեւանի բնակիչքը մեծ մասնով {վաճառականք} են։ Արհեստասիրութիւնը շատ փոքր հանդէս

ւ խելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ լուսաւոր {վաճառականք}, բանագէտ երկրագործք, հմուտ բնագէտք,

յի վաճառական տների հաւատը: Ազգային {վաճառականք} ուրեւիցէ կարող են ամենայն ապահովութեամբ

ը այն բանի վերայ, որ Նախիջեւանցի արգոյ {վաճառականք}, անմիջական յարակցութիւն չունենալով Եւր

: - Ի՞նչ պատճառով, - հարցանում են {վաճառականք}: - Այս ինչ պարոնի այսքան արծաթի ապ

երմը: Եւ մի՞թէ կարծում են մեր պատուելի {վաճառականք}, թէ Մէնչեստրի, Մարսէյլի կամ այլ եւրոպ

մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ահա պատրաստ են {վաճառականք} գնել նորա ապրանքը: Այս ճանապարհով

միայն մի լոկ սովորութիւն, որ հայկական {վաճառականք} մշակ դարձան եւրոպացոց: Որեւիցէ ձե

ողի շահին հակառակ է, եթէ նոյն ապրանքով {վաճառականք} բազմանան նորա չորս կողմում, իսկ բնական

նաները: Ասացինք վերեւում, թէ մեր {վաճառականք} եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը սովորութի

ան էք վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի {վաճառականքը} իւրեանց արծաթագլխից, րուբլիուց մի պրոց

ւթիւն կրէին լեզուի կողմից: Այդպիսի {վաճառականքը} Պ. Թիւսիւզեանցի հետ առաջին անգամ ծանօթ

րտէ: Մեք հրաւիրում ենք բոլոր Հայոց {վաճառականքը} ուշադրութեամբ կարդալ այս տողերը եւ ամեն

դէն յօժարի մարդ եւ ապրանք չուղարկել այդ {վաճառահանդէսը}, ինքը՝ պարոնը, պատրաստ է մի քանի ամի

անքի հետ միասին հեռացած էր քաղաքից դէպի {վաճառահանդէսը}, Բէգզադէն միւս օրը գնում է վաճառափողոց

եւ պատանին յայտնւում է Նիժնիյ-Նովգորոդի {վաճառահանդէսը}: Մի փոքր ժամանակից տղան հիւանդանում է

Մի փոքր ժամանակից յետոյ վերադառնում է {վաճառահանդէսից} պարտական պարոնը եւ, իմանալով Բէգզադէի

: Այս երկու ամսումը, պատահելով մի քանի {վաճառահանդէսների} մէջ, տեսայ մի թափառական գազանանոց, որ

մանալով այս խարդախութիւնը, դուրս վանեց {վաճառահանդիսից}: Լսած էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում ե

Բէգզադէն, մի մեծ քաղաքում ունենալով մի {վաճառանոց}, առել էր իւր մօտ մի պատուական երիտասար

երեւում է այն քաղաքի մէջ, ուր էր նորա {վաճառանոցը} կամ գանգատաւոր գործակատար երիտասարդը:

որ չհամարձակուի ուղարկել տղան դէպի իւր {վաճառանոցը} կամ դէպի իւր աշխարհը: Եթէ, որեւիցէ կա

որ նա քաղաքի նշանաւոր փողոցի մէջ՝ իւր {վաճառանոցի} առաջեւ, օր ու ցերեկով, գիշերազգեստը հ

յոյսերը եւ ահը, - այդ բոլորը կապուած է {վաճառանոցի} ( bourse) հետ. եւ քանի որ Անգլիոյ կառ

փողոցները, տեսել էր բոլոր եկեղեցիքը, {վաճառանոցները}, ըստ որում հայաբնակ քաղաքներում սոցանի

արդիկը պատահում են միմեանց փողոցի մէջ, {վաճառանոցում} կամ ղահուէտնում, իսկ կանայք պիտոյ է տե

ը այն էր, որ այն պարոնի անունը կոտրուի {վաճառանոցում}, որ, հաւատարմութիւնը կորուսանելով, չ

րը, որոնց մեք տանում ենք Կալկաթայի պէս {վաճառաշահական} քաղաքում, բոլորը այն հինգ անբարոյական

սկի, արծաթ, գոհարեղէնք։ Նոցա երեւելի {վաճառատեղիքը} էին Սանտա-Ֆէ, Բուէնոս-Այրէս եւ Տուկում

ուէնոս-Այրէս եւ Տուկուման։ Միմիայն այս {վաճառատեղիքը} տարեկան արդիւնք բերում էին առաւել քան տ

րգի եկամուտների մասին։ Յիսուսեան երկու {վաճառատուները}, Փէքինի մէջ բերում էին ամենայն տարի իւ

նակի մէջ, ի՛նչ պատճառով դորա անմիջական {վաճառատունը} չէ շահուելու կրկին անգամ աւելի: Եր

ճառահանդէսը, Բէգզադէն միւս օրը գնում է {վաճառափողոցը} ( биржа) եւ այնտեղ խօսում է այսպէս.

, թէ յիշեալ Թէրթըն անուն ադմինիստրատորն {վաճառեալ} է զայնոսիկ զերկուս տունս- մինն 6000 ռու

անալ զդատ ՚ի մասին վատնեալ գումարացն եւ {վաճառեալ} տանց, այլ ես չկարեմ զայդ առնել վասն հե

ղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ գումարաց եւ {վաճառեալ} տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւո

ն, այն է պահանջել զկէս յարդեանց երկուց {վաճառեալ} տանց եւ զմեծ տունն բոլորովին հանդերձ այ

րկին ի վաճառ, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ {վաճառեալ}: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն լինել ասա

ամանակ կարող եք մինչեւ անգամ 50 կոպեկով {վաճառել}: Տարակույս չկա, որ ավելի գնով ծախվ

տոյ կարող էք ամենայն տեսակ խաղողի գինիք {վաճառել} փոքրիկ չափերով ձեր բնակութիւն հաստատած

եր դուրս հանելով, կարող էիք տակառներով {վաճառել}. թոյլ տրուած է ամենայն մարդու պատրաստե

, ես չեմ կերել, չեմ վատնել, այլ որքան {վաճառել} եմ, նոցա բոլորի արծաթը քեզ հասացանելով

տի կարողանայ մշակել, շինել, գործել եւ {վաճառել} այն, ինչ որ դուրս է բերում գետնից նորա

, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել, {վաճառել}, ընծայել, ի վերջոյ, դու նորա անպայմա

ւթիւնը, որ նոյնն է, թէ աւազակութիւն, {վաճառել} է քեզ հասարակաց ազգի սեպհականութիւնը:

եանք կրկին անգամ աւելի պիտի կարողանային {վաճառել} նորան, դրամ ուղարկել Եւրոպա մի այնպիսի

ւարել նորա նման։ Մնում է առանց վաստակի {վաճառել} ապրանքը, որպէսզի պարտքը կարողանայ վճար

անր թուեցաւ նորան ապրանքը առանց վաստակի {վաճառել} եւ պարտքը վճարել: Ուստի իջեցնում է նա

է նա իւր մէջ. " Հարկաւոր է վնասով եւս {վաճառել} այս անգամ. յետոյ կը բարձրացնեմ գինը,

այքն իմ, այսինքն տներն եւ այլն, առանց {վաճառել}, առանց գրաւել եւ առանց գին դնել մնասցէ

եղի եւս չունի եւ չունիցի ոք կարողութիւն {վաճառել} կամ գրաւ դնել զիմ անուամբ եւ ստացուածով

ական խարճովն, բայց չունիցի կարողութիւն {վաճառել}, գրաւ դնել եւ կամ շնորհել ումեք զտունն

ին ի պապից Հռովմայ, արծաթով յօժարանայր {վաճառել} պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութ

կաշուցը, որ սատակելուց յետոյ կարող էր {վաճառել}, ըստ որում նորա կենդանութիւնը չէր արժո

ամանակ, մինչ ո՛չ փոխել կարելի էր, ո՛չ {վաճառել} եւ ո՛չ դուրս ձգել: Մինչդեռ Մանուշակ

: Շատ աղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք {վաճառել} են իրենց աղջիկները, եթէ թողունք ոմանց

տի լինի, որ Մասեհ Բաբաջանի թողած կայքը {վաճառելի} բան չէ, այլ միայն նորա եկամուտը պիտի ս

Վաճառականը ո՞չ ապաքէն դրամ է տալիս իւր {վաճառելի} ապրանքը ձեռք բերելու համար: Ո՞չ ապաքէն

ձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ {վաճառելի} շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամենայն շա

ւ ճանաչել։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է {վաճառելի}, արատը եւ անառակութիւնը թագաւորում են

ում կային շտեմարաններ, ուր պահւում էին {վաճառելի} ապրանքները՝ ոսկի, արծաթ, գոհարեղէնք

վն գնեցինք եւ որ յիշատակ մնալոց է առանց {վաճառելոյ} եւ առանց գրաւ դնելոյ յաւիտեանս ժամանակա

ճրագի վաճառականութիւնը, աւելի դիւրագին {վաճառելով} եւ աւելի մօտ լինելով այդ սահմանին:

րազգիներից հետզհետէ զանազան ապրանք եւ, {վաճառելով} նորանց, կարողութիւն կը ստանայ վճարել ի

ց սկսած, լրացեալ եւ անթերի իմաստութիւն {վաճառելով} մի տեսակ մարդերի, մանաւանդ պանդոկների

ք, երկրագործութենից յառաջացած արդիւնքը {վաճառելով}, անշուշտ, պիտի ներս բերէին դուրսից իւ

սկվա մեր հասարակական բարեկամներից մինին {վաճառելու} համար: Ես այս մասին չկարողանալով այս մ

են ձեռներեցություն հայտաբերել աճուրդով {վաճառելու} նաեւ մեր եկեղեցիները, բայց միթե՞ հասար

ով իւր մնացորդ եւ փտած ապրանքը, որ եթէ {վաճառելու} լինէր, անշուշտ, իւրաքանչիւր մանէթից 4

րանք, ինչ, կահ, կարասիք, գնելու կամ {վաճառելու} բան, անցան եւ յետ գալու չեն միւս անգամ

եւ գործել ձեր բաժին ընկած հողը, առանց {վաճառելու} կամ գրաւ դնելու իրաւունք ունենալու, քա

ը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրաւ դնելու կամ {վաճառելու} իրաւունքը ": Մի այսպիսի գործունեայ մար

թեան եւ ընդունելութեան արժանի: Եւ {վաճառելու} կամ գրաւ դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ

դու պայման դրեցիր, որ գրաւ դնելու կամ {վաճառելու} իրաւունք չպիտի ունենանք: - Այո՛

դ կերպով օգուտ քաղել քո հողից: Եթէ հող {վաճառելու} սկզբունքը թոյլ տրուի, այն ժամանակ աղքա

, յաւիտեանս ժամանակների, եւ մի կողմից {վաճառելու} իրաւունք չունենալով, իսկ միւս կողմից,

սեպհականութիւնը: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր {վաճառելու} եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛

յնպէս եւ շինականը իրաւունք չունի ուրիշի {վաճառելու}: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

աւանդ այն մտքով, որ թանկագին գոհարները {վաճառեն} տաճկի սուլթանին: Բայց ագահութիւնը յ

քը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ, {վաճառենք} նորան եւ գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ,

ո հօր ոսկերքը կը հանես գերեզմանից եւ կը {վաճառես}: Եթէ մեր ազգի մէջ կան եւ այսպիսի մ

ն տիրեսցեն։ Նոյն երկաթեայ սանդուղս մի՛ {վաճառեսցեն}, այլ զամենայն հարկաւոր գրեանքն իմ կրկի

զամենայն շարժելի իրսն յիւրում ժամանակի {վաճառեսցեն}, թալապներս եւ տներիս քրէհն ժողովեսցեն

զոր ինչ կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, {վաճառեսցեն}, եւ գուցէ յիշեալ Սուզայն մինչ ցմահ յիշ

60. 000 ֆունտ ստերլինգով նա պարլամենտին {վաճառեց} իր համաձայնությունը հայտնի օրինագծի վեր

տեմբերի 4-ին 1523 թուականին։ Իգնատիոսը {վաճառեց} իւր ունեցած չունեցածը, որպէս զի, կարո

ծագում էր մի ազնուական ազգատոհմից։ Սա {վաճառեց} իւր ունեցած կայքը, արծաթը բաժանեց աղքա

՛ ձեռքով անմեղ Յովսէփին դէպի ստրկութիւն {վաճառեցին} նորա խելացնոր եղբարքը։ Նախանձի՛ ձեռքո

մ զեղբայր իմ զՅակովբ "։ § 29. " Եւ {վաճառեցին} զՅովսէփ Իսմայելացւոցն քսան դահեկանի ".

դժբախտութեամբ աղքատ լինելով, աղքատը կը {վաճառէ} հարուստին իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կ

պէս, Հայի առաջ բերած նիւթը եւ արդիւնքը {վաճառէ}, այն ժամանակ միայն ազգը օգուտ կը քաղէ

անը հազար տարի ապրանք բերէ Եւրոպայից ու {վաճառէ}, կամ, որ նոյն է, օտարի ապրանքը ուղար

քներ չեն, եւ նորա մանր վաճառականը պիտի {վաճառէ} իւր ապրանքը հասարակ ժողովրդին: Ժողովու

ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ ինքը պիտի {վաճառէ} Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կամ

տի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի {վաճառէ} Եւրոպացոց, ասել է թէ, փոխանակ տալու,

յոյս ունի, թէ ահա կ'առնու ապրանքը, կը {վաճառէ}, նորանից կը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր պա

ւնէր ապրանք ուղարկել մի մեծ քաղաք, երբ {վաճառի} հանդէս էր լինում այնտեղ: Մի այլ վաճառա

ասարակ քուչայ, արեւմտեան կողմն է փողոց {վաճառի}, որ Չինի բազարի սկիզբն կոչի, ուր է իմ

եւ ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ {վաճառի} բովանդակութիւնն յետս դարձցի առ տպարանն

առ տպարանն որպէս վայր դրամոյ եւ շահն ի {վաճառմանէ} տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ ամէ յամ ի

կրագործի դուրս բերած արդիւնքը մշակող եւ {վաճառող}, որ զուգակշիռը պահուի եւ աղքատութիւնը

այ, խեղկատակ, ծաղրածու, զրպարտութեան {վաճառող}, որ արժանի չէ ծառաների մօտ ծառայ լինել

եփանոս Տեր Յարութիւնեանէ ըստ ծիսի տունս {վաճառողաց}: Ընդ այսմ եւ վասն բառնալոյ զապագայ փոփ

նելէս հանդերձ յիշեալ եափանու ոսկէ դրամի {վաճառովն} զոր ինչ որ գտանեմ Տէր Ստեփաննոս Յարութի

անգամ. Պ. Չամուռճեա՞նը, իւր փտած ու {վաճառուած} գրիչով, թէ՞ Կրօնական ժողովը իւր մտացած

ր սա շրջաբերական հրամաններ տարածէ բոլոր {վաճառուած} վարդապետարանքը հետ առնելու եւ իւրեան հա

մ էր իւր նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը {վաճառուած} լինելով կարօտութիւն կայ վերստին տպելու

անեց տակառից Տեցելի ձեռքով Գերմանիայում {վաճառուած} Լեւոն X-ի ինդուլգենցիաներից մինը, նայե

անում է համարեայ, ամենայն տեղ գինիները {վաճառուած} են, չգիտեմ, թէ ի՞նչ կերպով կարողանամ

յ ապրել: Ապրանքը մնում է անվաճառ, կամ {վաճառուածի} դրամը անհնար է ձեռք բերել. գնողը չէ վճ

րու միջոցում, հողերը աղքատից հարուստին {վաճառուելով}, գեղի հասարակութեան սեպհական նշանակուա

ւ չքավորը, որ հրապարակում բանջարեղեն է {վաճառում}: Այդ պարոններն այնքան էին կուրացած իրե

աբար եւ թանգացած էր ապրանքը, եթէ սորան {վաճառում} է նա Եւրոպայի մէջ եւ դարձեալ միլիոններ

աքաղաքներից մինի մէջ: Պ. Արամեանը {վաճառում} է իւր տպարանից թէ՛ մայրեր եւ թէ՛ ձուլեա

պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը չէ՞, երէկ {վաճառում} էի տասնի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս

5 լիբրէ ստերլինգի, իսկ ինքը նոյն կշիռը {վաճառում} է 250 լիբրէի, եւ կառավարութենից աւելի

կել էր Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց {վաճառում} է եւ նորանցից ստացած արծաթովը ապրում է

պատահում, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը {վաճառում} էր իւր եղբօր ապրանքը կամեցածի պէս: Այս

ի ժամանակ, դրացի Հնդկացիների հետ, կամ {վաճառում} էին Եւրոպացոց։ Յիսուսեանները համա

ն 6000 ռուփի գնով, իսկ երկրորդն 1600: {Վաճառս} այս է հակառակ օրինաց, քանզի հակառակ է

ուքան, քուդամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի {վաճառս}, զայնոսիկ եւս գնեցից դարձեալ ի ժառանգո

ւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ {վաճառվելէն} յամենու բաժինն ըստ իւրաքանչիւր տիրէ։

ան միջոցին, քահանայապետութեան իրաւունքը {վաճառւում} էր քաղաքական կեղեքիչ կառավարութեան ձեռք

նելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ իւր {վաճառքը} դուրս արձակելու համար: - Այո՛, ը

համար, քանի որ վերջինիս պարտքերի դիմաց {վաճառքի} են հանում նրա տպարանական պարագաները: Ի

կանգնի նորա թէ՛ երկրագործութիւնը եւ թէ՛ {վաճռականութիւնը}: Բայց արի տես, որ, մեծի քամակից գնալ

գերմանաթաթար կառավարութիւնը, իբրեւ մի {վամպիր}, ծծում է Լեհաստանի արիւնը, փակում է ն

ինչպես ասում է Անանիան՝ փողոցում: {Վայ} ինձ, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան

գը այս տեսակ կրթութիւն չի ստանալ, ազգը {վայ} ու վագլխով իրա կորուստը չի գտնիլ. մանկ

շ սոխակների փոխան Թո՛ղ բուերը միշտ {վայ} տան։ - Անարժան է իմ քնարին

սակցութիւն քեզ չի վայելում, Մանուշակ. {վայ} գլխիս, ո՞վ էր տեսել, որ աղջիկը մօր հե

, եկեղեցիք " եւ այլն, յորս, լսին գէթ {վայ}, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռան

ի եւ թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով, թէ {վայ}, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասում, ես

սանութեամբ անասելի հեգնութեամբ որ ո՛չ է {վայել} կոչման իւրոյ եւ աստիճանի գրել առ մասնա

մբը, քանի՛ մարդիկ կային ճանաչող ինչպէս {վայել} էր. շատերը միմիայն լսել են աշխատել, բ

րդոյ, տացուք առնն զոր ինչ քաջ իրաւամբք {վայել} է նմա. suum cuique]: Չէ՞ ում էք ի մեր

եթե, - ասես ֆրանսիացիներին ի ծաղր, - {վայելած} չլինեին լավ կազմակերպության բոլոր առավե

չելով Կամսարականների յարգը, շա՛տ անգամ {վայելած} լինելով նոցա մարդասիրութիւնը, չէր կարո

չասացիք առաւօտ, որ մի րոպէ աւելի յառաջ {վայելած} լինէի այդ երգը լսելու երջանկութիւնը:

ացկերոյթի աւարտը: Երբ ամենեքեանքը, {վայելած} ու լիացած էին, գլխաւոր օրիորդը, վեր կ

քաղաքում ( point de Galle) ես նոյնպէս {վայելած} եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ

, որոնց վերջին ջանքն է ազգը կուրացնելով {վայելել} նորա բարիքը: Ես գիշեր ցերեկ մտածում

թեամբ առաքինանալով, Աստուծոյ նմանիլ եւ {վայելել} մի հոգեկան եւ յաւիտենական երջանկութիւն

կան երջանկութիւն: Ո՞վ չէ ցանկանում {վայելել} այս երանութիւնը, բայց ով որ կամի, պիտ

ոյլ ենք տալիս ձեզ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ {վայելել} ոչ թէ միայն բոլոր իրաւունքը եւ առանձնաշ

ն մէջ բնակողների, թոյլ ենք տալիս նորան {վայելել} մշտնջենաւոր ժամանակով եւ ժառանգաբար այն

վարել իւրեանց առուտուրքը եւ առանձնապէս {վայելել} իւրեանց հարստութիւնը: Չկան այդտեղ վաճա

սակայն մի մոռնար, որ քո ցեղը մինչ ցարդ {վայելել} է այդ հողը, իսկ իմ ցեղը միշտ զուրկ է մ

Կամ թէ ստոր կի՞րք է այն, Երբ ձգտում է {վայելել} Սանձակոծ սէրն իր ընծան: Կարո՞ղ է ոք բն

յս, Կամ վայրահար կի՞րք պղտոր {Վայելել} զՏեառն ընծայս Յարի սէր սանձակոտոր

եանքի թել: Մեք կամինք կեանք {վայելել}. Ուրեմն ի՛նչ հարկի համար Մե

իլ, քան թէ Կրօնական ժողովի օրհնութիւնը {վայելել} Պ. Չամուռճեանի շնորհակալութեան հետ, Պ

թոյլ տուած երկաթի կեանքում Խնդալ, {վայելել} ոսկի րոպէներ։ Մի յիշեցնե՛ք,

ս ունին), որ, իւր քաղաքի մէջ նստած, {վայելելով} ամենայն ազատութիւն ամենայն նեղութենների

նայն ազատութիւն ամենայն նեղութեններից, {վայելելով}, փա՛ռք Աստուծոյ, Ռուսաց մարդասէր եւ Օ

Այս աշխարհի բարութեան Մի մասը {վայելելով}, Կարելի էր Աստուծոյ Փառաւոր

աթիւ ամբոխի խոր յարգութիւնը կատարելապէս {վայելելով}: Նորանից յետոյ մնաց ոչ միայն մի հզոր հ

մերng] աստուածաբան [վարդապետաց, որք, {վայելելով} ի վաստակս ազգին, անփոյթ արարին ի ձեւ պ

ր [ենք] միասին մի կտոր հաց խաղաղությամբ {վայելելու} համար: Ամենեւին ձեռնհաս չեմ " Հյուսիսա

ձեզ բոլորիդ, որ հնարավորություն ունիք {վայելելու} հրաշալի երաժշտության թովիչ հնչյունները

րողութեան համեմատ, եւ այս բոլորը ունիք {վայելելու} ՄԵՐ Ինքնակալ գայիսոնի եւ օրէնքների հովա

անի ծառատունկ, որոնց ստուերների տակ օդ {վայելելու} համար նստում են Նախիջեւանից եկաւորքը:

յի այդ լուսաւոր եւ առատ սեղանին՝ առանց {վայելելու} նորան, Նախիջեւանի դրութիւնը կը մնայ այ

, ուր մի քանի բարեկամով գնացել էինք օդ {վայելելու}: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու եւ բնութ

ման գալու եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը {վայելելու} ։ Ես չէի՞, որ այն ջերմ եղանակում ծառի

ակոյս, յառաջ գնում էին այդ բարութիւնքը {վայելելու}, որ մի փոքր ոյժ ստանան այն մեծ եւ երկա

թէ կենդանութիւն լինի, ամբողջ տարի պիտի {վայելեմ} քո Յիշատակարանը:

ն ասում է, - գոնէ այժմ մի փոքր հանգիստ {վայելեմ}, ապա թէ ոչ կեանք չունիմ կնոջս ձեռքիցը

նորհակալ կը լինիս յետոյ ինձանից մինչ կը {վայելես} պտուղը այն ծառի, որ իմ խորհրդով տնկել

յ եւ յետ ստանալոյն ամենայն ուրախութեամբ {վայելեսցեն} ըստ կամաց եւ ըստ հաճոյից իւրեանց:

ւթիւնճի-օղլուի դստեր անունով. ուրեմն, {վայելեցէ՛ք} եւ ուրախացէք: Այս խօսքից յետոյ ամեն

ուխները իւղել եւ անձը պահպանել, բարեաւ {վայելէ} իւր սովորութիւնը, չենք ագահում այդ անն

ւթիւնը կշռում է եւ չափում է ազգերը, կը {վայելէ} ՞ մեզ նոր ի նորոյ քրքրել հին կրօնական վէ

առնես, աղջիկ տղայ է, նորան այնպէս կը {վայելէ}: - Չէ. ես ձեզ տեսանելու եւ խնդրելո

րուած ձեզանից մեծաւորներով, որ պիտոյ է {վայելէին} արժանաւորութիւն եւ թոշակ ազովեան գաւառի

արկը, հողաթափը, մի խօսքով՝ ինչ որ կը {վայելէր} ուխտաւորի ունենալ, եւ այս կերպով սկսեց

լի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վելի ( {վայելի} ) գլխի թագը: Կաքաւը կաննել ա քարին, -

ար, որ ինչպես էլ լինի՝ ազատություն ես {վայելում}, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից կա

նց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիստ են {վայելում} դափնիների վրա: Buone notta! Լիխուտի

հպատակքը ՄԵԶԱՆԻՑ եւ ՄԵՐ Նախնիքից հնուց {վայելում} են, այլեւ, բացի դորանից, հրամայեցինք

ընդհանուր կարգադրութենների հիման վերայ {վայելում} է ամենայն կարգ՝ թագաւորութեան մէջ բնակ

Նախիջեւան քաղաքը մինչեւ այսօր {վայելում} է այս իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւ

։ Նախիջեւանի ամեն մի անդամը հաւասարաչափ {վայելում} է այդ իրաւունքները եւ արտօնութիւնքը եւ

Բայց այս եւս կայ, որ ես միայնակ չեմ {վայելում} իմ կեանքը, բացի ձանձրոյթից եւ տխրութեն

ղովրդի մէջ, ամուսինի եւ ընտանիքի տէր, {վայելում} են աշխարհի վայելչութիւնը: Աբեղան,

Սորա հակառակ, ամենափոքր երջանկութիւնը {վայելում} է հասարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ երբ

փ հող, իսկ ես ոչինչ, քո բաժին միայնակ {վայելում} ես հայրենիքի բարին, իսկ ես քո հաւասար

ամար չէ. վարձկանի յառաջ բերած արդիւնքը {վայելում} է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը: Վաճառակ

ձութեամբ, բոլոր յուղարկաւորքս ճաշ էինք {վայելում}, ամենայն ոք մեզանից խօսում էր հանգուցե

Ես տեսայ, ինչպէս ձկնորսը ուրախ {Վայելում} էր մի ճոխ արքայութիւն: Վերջին

.. - Այդ տեսակ խօսակցութիւն քեզ չի {վայելում}, Մանուշակ. վայ գլխիս, ո՞վ էր տեսել,

ւունքները, այլեւ այն իրաւունքները, որ {վայելում} էին հայերը նախքան այդ մանիֆէստը: Յանձն

թիւն նոր լեզուով աւանդել ազգին, ինչ որ {վայելում} էին եւ յարմար էին ժամանակի հարկաւորութե

նքներից իր գողտրիկ: " Որքա՜ն վսեմ ու {վայելուչ}, մեծ ես, Տէ՛ր, Որ տիեզերքն սիրոյ շն

ն գոյն ի գոյն: " Քանի՞ վսեմ, զի՞ {վայելուչ}, մե՛ծ ես, Տէր, Սիրոյդ ի շունչ.

իւն. եւ այսպէս խրթնացեալ եկեղեցի մեր ի {վայելուչ} բարեզարդութեանց, զբարոյական աւերակս գե

փորձ փորձել գիտութիւնք աւանդել, մարդու {վայելուչ} կերպով խօսք բանալ եւ ոճով կարգով բան առ

ն անբան կենդանիք է ներկում արժանաւոր եւ {վայելուչ} գոյներով, այնուհետեւ երեւում էին հասար

ւն, մեքենականութիւն, կրօնագիտութիւն, {վայելչագրութիւն} եւ նկարչութիւն: Ահա՛ այն ուսումնարանը

ին անզգայացած դէպի ամենայն մարդկային եւ {վայելչական} բան, իւրեանց անուսումնասիրութեան եւ ան

խաւար տգիտութիւնը, իւր սոփեստական մեծ {վայելչութեամբ}: Նա զարդարուած է այսօր փիլիսոփայի եւ ա

պուեցաւ Հայերէն, որի մէջ իւր բոլոր մեծ {վայելչութեամբ} երեւում է սոփեստական եւ սխօլաստիկական կ

ի հանդէսը, այստեղ երեւում է նա իւր մեծ {վայելչութեան} մէջ։ Նա ցոյց է տալիս բացերեւ կերպով այ

. այդտեղ բնութիւնը զրկուած է այն բոլոր {վայելչութենից}, որով փայլում են բարեխառն գօտիների տակ

վատնում էր աշխարհային ունայն եւ անցաւոր {վայելչութենների} համար, եւ եթէ մի այդպիսի զաւակ, իւր հ

գը սիրելով, կառքերով ման գայ, աշխարհի {վայելչութեններով} թմրի, արբենայ. մեզ Հայերիս պարծանք է

ի եւ ընտանիքի տէր, վայելում են աշխարհի {վայելչութիւնը}: Աբեղան, տեսանելով, որ քահանան կ

ւելացուց իւր տան կողքին, որի ծաղկազարդ {վայելչութիւնը} կարող էր տրամադրել պատանի օրիորդների սի

թաքուցեալ պահեն ի խորշս մատենադարանաց ի {վայելս} անբանից որդանց քան թէ բանականաց: Հեղին

ոյ հիւրերը եւս զրկուեցան այդ քաղցր երգի {վայելքից}, որ շատ գեղեցիկ երգում էք: - Խնդ

կարող էր տեսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ {վայելքներով} ճոխապէս զարդարած հոգեւոր սեղան, քանի՛

նեն մողէսները եւ բազիլիսկները, պիտոյ է {վայեն} բուերը եւ այլ գիշատող թռչունները։

Էլ չի երգում սոխակն ուրախ, լսի՛ր {վայերը} բուի. Արծաթահերն երկնից գահէն եր

վկայութեամբ հաստատելոյ զասացեալսն ցայս {վայը}, ո՛չ աւելորդ համարիմք քերել հարեւանցի

շտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի դառնա Մոսկ[{վայի]} ոստիկ[անական] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկա

Ա՛յ տղայ, ի՞նչ ես խալխի ոտքը քաշում, {Վայկո՛ւն}, - ասում է Սօսը, - էդ ո՞ր գեղումը չի մա

, կը բարձես ձիուդ ու կը տանիս: - {Վայկուն} ափոր խօսքերն Աւետարանի կողքին գրուած են

ան ": - Սօ՛ս ջան, - պատասխանում է {Վայկունը}, - էդ դրուստ ես ասում, համա ինչքան էլ

անի, նա էլ քեզ պէս մի մարդ: Բայց {Վայկունը} էլ առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ են խ

իրենց այգում: Դառը բողոք լսւում է {Վայկունի} բերնից. " մեր գեղի ամէն բանն էլ լա՛ւ ա

եւ Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունում են {Վայկունի} խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց վախենում ե

եդեալ ի վերայ իմ զանուն, թէպէտ եւ ցայն {վայր} չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես չո

տանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, չունիմ ցայս {վայր} ժամանակի, այսինքն ի 24 ամեայ իմում հաս

Ըստ զօրութեան օրինացն, որովհետեւ ցայն {վայր} չունէի ես զարձակուրդ ի հասարակական տեսչ

մենայն ձեռնարկս զհնդկական խնդրոյ, ցայս {վայր} ժամանակի: Ի սոյն կէտ տեղեկացեալ,

օրէնսգէտն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս {վայր} պահէ առ ինքն զթուղթն, այլ ի վաղիւ հասա

ն հանդարտութեամբ յառաջ է տարել, իսկոյն {վայր} է ձգում երեսի դիմակը եւ ասպարէզ է մտանո

ւմ եմ բարձր տների վերայ ձողեր, որոնցից {վայր} է գնում մինչեւ գետինը մի երկաթի լար, դ

գեղումը մի դրացի կին կար. նա շատ անգամ {վայր} էր քարշում կայծակը ": Վաճ. - " Ին

ն յառաջուց պիտոյ է իմանալ, որ այդ կինը {վայր} էր քարշում կայծակը՝ մի մարդու զարկել տ

ինձ տեսանելու: Թուլութենից համարեա թէ {վայր} ընկնելով՝ նստաւ արօտի վերայ: Նորա կեր

ք, սորա տունը քանդենք, միւսին գլխակոր {վայր} ձգենք... - Աստուած ազատէ այդպիսի դ

ատուցումն սորին այսպէս լինիցի, որպէս ի {վայր} հինգ հարիւր ռուպլին ծախս թաղմանս, հանդ

դակութիւնն յետս դարձցի առ տպարանն որպէս {վայր} դրամոյ եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքե

եմ նոցա, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս ի {վայր}: Բաժին հարազատ եղբարցս, թէ օրինա

անհաւատ: Բ. ԴԷՊՔ Ալպեան լեռներից դէպ {վայր} սահելով Ուղեւորւում եմ դէպի Ֆրանսիա,

Եւ աջն՝ հաւակ էութեանց, Ի {վայր} յերկիր կարկառի, Եւ բարեխօսք ի շր

եզ աստ ի բան չափածոյ, Եւ զի՞ ընդ {վայր} դանդաչել, Օ՜, ասասցուք ի կարճոյ

նել նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ {վայր} ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց, եւ ամենքին,

է տեղւոյս արժան, զորաց ի հաuարակի ցայս {վայր} խօսեցայ, ՚ի մասնաւորի պարզաբանել, գէթ

, այլ գիտակցութեամբ, եթէ արժան է, առ {վայր} մի թողեալ է մարմնականսն զԱստուծոյ եւ զԱ

էր փոր, Այլ յորժամ գահ արքայից ՚ի {վայր} հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից

Կանոնաւոր միշտ իւր գործը. Ամենիս {վայր} կը գլորէ։ Այսպէս հարուստն վերջին

ի դուռը Աչառը առ դու հետըդ: {ՎԱՅՐ} ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ ( Թարգմանութիւն)

" Հայրիկ, դարձեալ թռաւ մի աստղ, {Վայր} ընկաւ նա երկնքից. Հայրիկ, ովի՞ ա

Աւերակ տաճարիդ մէջ՝ Մեսրոբի {վայր} հանգտեան, Որ ազգին գիր պարգ

թերցող հասարակութիւնը յարգելու: Պարոնի {վայր} ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը ստոր են ամենա

նայ թերութիւնք։ Մեր ընդդիմախօսքը իրենց {վայր} ի վերոյ հայկաբանութիւնը, որի մէջ ոչ հա

մեծ հիմնադիրը իր վարդապետութեամբ վեր ի {վայր} կործանեց " ակն ընդ ական եւ ատամն ընդ ատ

տիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու {վայր} էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի բարձր խօսել ի

գումարէա․ Յաշխարհ Արարատեան, Ի {վայր} մեծ ծննդեան, Որ այժմ է սեպհական

սացի: Այս քանի օր է, դարձեալ, վեր ու {վայր} էր այդ պարոնը, իսկոյն հասկացայ, որ մի

ս մի մարդ կը նայէր բարձր աշտարակից դէպի {վայր}, փոքր ինչ յառաջ, իւր հետ միասին մի յա

ժամանակները չեն այժմ, ասես թէ իմ աստղը {վայր} է ընկել երկնքից: Պարտականութիւն կա

մի տեսակ տենդի նման տարածուած է մի քանի {վայր} ի վերոյ մարդերի մէջ: Չասացի դարձեալ ձե

ծ դիակները սիւների վերայ, որոնց սիւնից {վայր} իջուցանելու համար ինքը՝ Յիսուս Քրիստոս

ոկ դիմակ էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի էր {վայր} ձգել երեսի վերայից այդ խաւարատեսիլ դիմա

լ։ Այս ամենայն եղեւ եւ լինի, բայց ընդ {վայր}, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ բազում ժա

գցես ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս {վայր}, յորում նոր ուրեմն բնութիւն ինքնին ախո

դրութեան] Ազգիս: Ասասցեն՝ որ ինչ ցայս {վայր} հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր թէ

ս են զի պատուելի հեղինակքդ այդոքիկ ցայս {վայր} ժամանակի ո՛չ մարթացեալ ճանաչել զլուսափա

ճշմարտութիւն]:: Ոչ կարացեալ ցայս {վայր} իմաստնոց հայոց՝ շօշափել զհետին չքաւորո

նձուկ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութեանն {վայր} Աստուծոյ Ամենակալի թողեալ զիրսն ապաստան

ով չկարեմք առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ {վայր} մի զկայ առնուլ եւ սքանչանալ ընդ այրն եւ

ոյ, սկսեալ ի հիմնարկութենէ ուխտին ցայս {վայր}, երեւեցան հոյակապ հայերենագէտք, որք բ

ուց եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս {վայր} ժամանակի թողին լքին զայս, թէպէտ եւ անհ

րականն, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն {վայր}, զի դժուար էր ականջաց լսել զխժալուր բա

նցի ի սկզբանէ ծաղկման լեզուին մինչ ցայս {վայր}, մնա դեռ մեզ յիշել աստանօր զազգային օր

, եւ թէ առողջ դատողութեամբ, գտաւ ցայս {վայր} պտղաւէտ եւ օգտակար եւ րստ այսոցիկ անժխտ

օրագրին Սինկափորայ, զի ոչ կարացաք ցայս {վայր} ժամանակի ճանաչել զնպատակ նորա: Օրագիր

կարէր արդեօք տանել զայս ամենայն. ցայս {վայր} իւրաքանչիւր ոք յընթերցողաց ճառիս քննեալ

եւ քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն {վայր}, զի որ եւ է Հայ ուրախութեամբ գնել համո

կ միւսն, ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն {վայր} յետնեալ գտաւ ի ճշմարտութենէ առ անձնապահ

կան մատենագրութենէ, եւ մի լիցի մեզ ընդ {վայր} զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք ի գ

ծ քարից, իսկ աջումը հրազէնքի գնտակից, {վայր} ընկաւ մեռելի նման։ Նորա այս վիրաւորութ

բերանը բացեց ու երգել կամեցաւ. մի քանի {վայր} ի վեր, ղալբ, ղուլբ խօսեց, այդտեղ մի

դնել ազգի շրթունքի վրայ, կպչեն մնան ու {վայր} չընկնեն։ Հին լեզուի մէջ յատկացուցիչ

նդակները ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դէպի {վայր}, այն օրից, երբ ծանրութիւնը որպէս ընդհ

եւ ազգի դժբախտութիւնից լցնում է մի քանի {վայր} ի վերոյ թերթեր յօդուածի եւ օրագրի անուն

ս ուշադիր լինելու տգէտ մարդերի ցնորամիտ {վայրախօսութեան}, եւ չեմ կարծում, որ Նազարեանցը եւ Նալ

մարդիկ տեղ են տալիս իւրեանց սրտի մէջ մի {վայրախօսութեան} եւ բանի տեղ են դնում " Մեղուի " ցնորաբա

՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ {վայրախօսութիւն} չէ այս իմ կողմից, այլ ստո՛յգ իրողութիւ

թ վերին Ադամ զնա սիրեսցէ, Եւ {վայրակնեալ} մեղկ ախտին Ի կուտ զսիրտ մի՛ տացէ.

Մեղկութի՞ւն ինչ իցէ այս, Կամ {վայրահար} կի՞րք պղտոր Վայելել զՏեառն ընծայս

րտ քո օտա՛ր լիցի, ո՛վ կոյս, Ընդ {վայրայօն} պչրանաց, Որոց բախեն՝ բա՛ց զքո դո

տակին, ամենայն խուզարկութիւնք իմ անցին {վայրապար}, աստ ի Կալկաթա մնայ ինձ ուրեմն տքնիլ զ

կամ առիթ լինել որեւէ անկարգութեան, կամ {վայրապար} վաստակեցնել հանդիսականքը, ինչպէս պատահ

Դատ կնքեաց իմ անդրանիկ ինձ թափառել {վայրապար} ։ Ես ընդ կորուստ իմ բաղդին յողբ ընկլուզ

մակար, Իմ առաջի անիրաւ վճիռ լուաւ {վայրապար} ։ Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ բոցեղէն սուր ա

Զի յաշխարհի մի՛ յիւր ընթացս դեգերեսցի {վայրապար} ։ Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտ

խիթար, Թէ՞ զգալով չարչարուիլ Ու չքանալ {վայրապար}: Ա՛ռ նորան յետ, ինձ պէտք չէ, Տո՛ւր

, դուք զի՞ գործէք, դատարկք եւ փասքուսք {վայրավատին} շրջիք 'ի խաղս եւ 'ի զբօսանս ցնդիք, ընդ

կան նժդեհէս. Ես փութացայց հեռաւոր {վայրաց} զննին ՚ի կրկէս։ 1851, Յուն

Բնաւ մարդոյս բնութիւն: Ո՛չ {վայրաքարշ} ինչ կրից Զսիրտ եդից ի թիրախ,

ուրիշ սեմթե խափանողներ չըլլան, եւ շատ {վայրեթ} արեք, որ շուտով ճանապարհ մանիք եւ մինչ

ազգը լուսաւորուի, որ բան ուսանին ազգի {վայրենացած} զաւակները, որ լինին եւ շարունակուին լա

եր սիրական Հայոց ազգի կեանքը օր ըստ օրէ {վայրենացաւ}, նախնի ժամանակների յստակ հայախօսութիւն

ւ ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ {վայրենացեալ} մինչեւ ցսկիզբն 18-երորդ դարու, յորում

զանազան պատահարները այդպիսի հեռավոր եւ {վայրենի} աշխարհներում Ասիայի մեջ եւ այն անակնկալ

սկացնել այն՝ մինչեւ այժմ ասիական հոգու {վայրենի} եւ բարբարոս ազդեցութեան տակ մնացած պարո

առաջնորդացուք: Հոգեւորք մեր անկիրթ եւ {վայրենի}, հազիւ ուրեմն կարող գրել եւ ընթեռնուլ

րիք որ մի անգամ կատարուել է եւ այսօր մի {վայրենի} մարդ, քաղաքակրթուելով պէտք չունի շոգեն

այդ պաշտօնը եւ տարժանաւոր գործի հոգսերը {վայրենի} եւ անկարգ մարդերի մէջ. գեղեցի՜կ նահատա

ետեւ կողոպտում էր, չէր վաստակում: Շատ {վայրենի} բնութեան տէր մարդ էր, ինչպէս մի փոքր ժ

, կարծելու էր թէ մարդիկ չէին սոքա, այլ {վայրենի} արջեր, որ թաւալւում էին սոֆայի վերայ,

նակութեամբ չլուսաւորուեցան, կամ մնացին {վայրենի} հասկացողութեան վիճակի մէջ: Կոմսը, իւ

մի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու իւր քաղաքի {վայրենի} եւ բարբարոսական սովորութեանը: Ես նուիր

կանին Շարլնուան հազիւ հազ կարողացաւ այս {վայրենի} անապատների մէջ գտանել Քրիստոնէութեան նշ

րումը, կարո՛ղ էր փչել իւր հոգին նոր եւ {վայրենի} մարդերի վերայ ամենայն ազատութեամբ։ Առա

կան պատիժներով ներս էին բերում նոքա այս {վայրենի} Ազգի մէջ հաստատ Սէր դէպի բարեկարգութիւն

ցա կամքէն "։ 53 երես, փոխանակ՝ " այս {վայրենի} անասուններից ", ասում է " այս վայրենի

վայրենի անասուններից ", ասում է " այս {վայրենի} անասուններէն " եւ այլ այսպիսիք, որ աւե

ւթեան մէջ մեծ առաջադիմութիւն է, երբ մի {վայրենի}, թափառական որսորդութեամբ պարապող ազգ ս

ը հայերի մէջ ինչպէս նաեւ ասիացոց եւ այլ {վայրենիների} մէջ, ուր պատշաճից դուրս է համարւում կն

ի, սարերի եւ անտառների մէջ, նստում են {վայրենիների} մակոյկներում եւ գնում են՝ հետեւելով խո

Ին՛չ կ'ասեն այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայի {վայրենիքը}, եթէ տեսանեն, որ շոգեշարժ կառքը, առա

մանկութեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ եւս {վայրենիքը} ապրում են որսորդութեամբ: Տարակոյս չկայ

ւ հաշտութիւն, առաջինից եսականութիւն եւ {վայրենութիւն}, իսկ երկրորդից անձնազոհութիւն եւ քաղաք

ն աշխարհների, զանազան ազգերի, միմիայն {վայրենութիւնը} քաղաքակրթելու համար: Անձնական շահը չէ՛

կարող է ուղղակի ժառանգութիւն լինել այն {վայրենուն}, որ տակաւին կրակը ստանում է երկու փայտ

ոյգ Կրքով վառուած, խայտ ի խայտ Փախչում {վայրեր} դէպ ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ... - չի՛ ասւու

նը՝ ըստ ինձ հայտնի տվյալների, զանազան {վայրերի}, ուր կան հայեր եւ ուր նրանց բարբառները

նակ խոսում է մի նորեկ հայի հետ՝ Փարիզի {վայրերի} անունները թարգմանելով հայերեն եւ նույնի

որի անհրաժեշտ հետեւանքը այն էր, որ այն {վայրերի} մարդիկը անչափ յարգում էին Յիսուսեան քար

ռաջ կբերի իմ այդ աշխատությունը, տարբեր {վայրերից} գրված ընդդիմախոսություններում երեւան կգ

վախճանեալ յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ {վայրի} իցէ թաղեալ, զայդմանէ մեծապէս կարօտիմ տ

դրելու շրջանը եւ սկսել է գործածել նոր, {վայրի}, չմշակված ձեւը. ո՛չ թե նրա համար, որ

հեշտագին Մի զոյգ ձեռներ քեզ գգուեն, {Վայրի} այծիդ երկուորեակին Սուր եղջիւրները ցցո

թէ ճշմարիտ չէ Մարգարէի խօսքը, թէ մարդը {վայրի} ծաղկի պէս ծաղկում է. փչում է նորա վերա

ւթեանց. իսկ հայոցս՝ [թէեւ յօտարութեան {վայրի]} նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա

ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մակաղեալս ի {վայրի} հանգստեան Հայկական բուն եկեղեցւոյ, եթէ

թեան պարծանքի համար, որ այդ պառաւը իւր {վայրիվերոյ} խօսակցութեան պատուհասը ընդունեց մի կտրի

ծոյ եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել, {վայրկեան} մի եւս, գուցէ անագան լիցի։ Կատարել

ին... Ծառաս գնաց դէպի դուռը եւ մի քանի {վայրկեան} ուշացաւ: Լսում եմ մի խօսակցութեան անոր

իւրեանց կեանքի մէջ մի օր, մի ժամ, մի {վայրկեան} մտածում են իւրեանց զաւակների մասին բարո

պիսի խե՜ղճ վիճակում, պատկերացնում է մի {վայրկեան} հիւանդի աչքին այն ամենայն բանը կատարուա

ն: - Ինչպէ՞ս, թշուառական դու... {վայրկեան} մի... եւ շան սատակ կը լինիս հարուածիս

քաղեմ այդ արտօնութենից: Խօսակիցը {վայրկեան} մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղ

ստ հեգնում է Սերովբէին եւ ասում, Եւ մի {վայրկեան} լոկ ` դժնէ ` Դէմքին ժպիտն է փայլում. "

սերովբէն բարբառի, Ժպիտ ի դէմս առ {վայրկեան} Փայլեալ շողայ դժպհի. - Որ ոչ

ոգեւորք մեր, ընդ այս բողոքանս ժպտին առ {վայրկեան} եւ ապա որպէս զխելակորոյս դեմ են առ ի գի

բարեկամ, Կարեկից ու վշտալի ամեն {վայրկեան}, ամեն ժամ. Թէեւ ամենայն րոպէ մեր

նդադար ասում էր. Կգայ մի օր, մի {վայրկեան}, Դու մոռնալով քո ցաւեր Կասե

ուտութեամբ, օրերը թռչում են, որպէս մի {վայրկեան}: Վախենում ենք եւ իրաւունք ունինք վախեն

լ, հազիւ թէ իրենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ {վայրկեան} մտածել էին նոր լեզուի օրէնքների եւ պայմ

ռողջ կեանքը իր լայն ճանապարհի վրայ ամէն {վայրկեան} զարկւում է անթիւ պէտքերի, անհամար յարա

նպիտան, դէպի գեհեանը եւ այստեղ ամենայն {վայրկեան} երկու անգամ փռնգա 3333 տարի. եւ դո՛ւ,

Մի ճնշուած, խեղճ ողորմելի սիրտ ամենայն {վայրկեան}, հարիւրներով զարկում էր այդ կերպարանքի

երայ, լուսինը գողի նման դուրս նայեց մի {վայրկեան} թանձր եւ խաւար ամպերի տակից. նորա լուս

գալիս դայեկը եւ տեսանում է, որ մի քանի {վայրկեան} ժամանակ կայ մինչեւ երեխայի ծնանելը, խն

տեղերում, նայելով պտուկին: Մի քանի {վայրկեան} անցանելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց

րա գլխի անդադար ցնցուելուց: Նա մի քանի {վայրկեան} նայելով պտուկին, ասաց դժոխային ձայնով

եցութիւնը, յաղթահարելով եւ ընկճելով մի {վայրկեան} նորա կամակոր եւ մոլորական հասկացողութիւ

Սօսը մեռած չէ, որին արգոյ հեղինակը մի {վայրկեան} Փանուէլի աղջկայ շնորհքն է ընծայում։

ակապ արժանաւորութիւն ունի, իսկ ուր մէկ {վայրկեան} անգամ, արգոյ հեղինակը բնութիւնը թողնել

( զօրութիւնը) եւս գիտեմ ": Սորանից մի {վայրկեան} առաջ էլ, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի

օսը մեռած չէ: Արգոյ հեղինակը այստեղ մի {վայրկեան} ընծայում է Վարդիթերին Փանուելի աղջկայ շ

տալիս մեզ ամէն օր, ամէն րոպէ, եւ ամէն {վայրկեան}: Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով եւ ուսո

լով եւ ուսումնասիրելով բնութիւնը, ամէն {վայրկեան} ստիպւում է ասել բնութեան ճարտարապետին,

ի կաթիլներ, բայց կենդանի արիւնի, ամէն {վայրկեան} եռում են եւ շրջան են կատարում իմ երակնե

կում է, հոտոտում է, հետեւաբար եւ ամեն {վայրկեան} արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում

ոսի բերանից, որպէս թէ մուրճի զարկով մի {վայրկեանի} մէջ փորեցին ու քանդեցին Աբովեանի յոյսեր

շադրութիւնը եւ նորան դարձեալ, առանց եւ {վայրկենական} երկմտութեան, նուիրեցինք մեր բոլոր կարո

ռնուիք ՚ի գագաթ զօծումն սրբութեան, ո՞չ {վայրկենակից} նմին զգեցայք եւ զայդ պարտականութիւն սրբ

ն, եւ զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ {վայրկենի}, յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման սեղա

նգ րոպէում, յետոյ սոսկաց յանկարծ եւ մի {վայրկենի} մէջ այնպէս սաստիկ հետ գնաց դէպի դուռը,

Նա անդադար սպասում է Նըւիրական {վայրկենին} ։ Չուրախացուց ոչ ոք նորա Տխրա

ուամենայնիւ կանացի խորամանկութեամբ նոյն {վայրկենին} չէ բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛

ն պիտի մանկանայ, եւ ասիական ազգերը այն {վայրկենից} պիտի սկսանին իւրեանց պատմութիւնը, եթէ

ենեակը դարձել էր մի մաքրատուն: Մի քանի {վայրկենից} յետոյ, այս երեք մարդիկը, ամենայն ծանր

ց, նորա դուստրն է ածողը ": Արդարեւ մի {վայրկենից} յետոյ լսուեցաւ մի քնքուշ եւ թարմ կանացի

այդ մանուշակները ": Բայց մի քանի {վայրկենից} յետոյ, իր սիրտը կատարելապէս բանալով Ան

ւնի, կախւում է նոցանից, թէ մի անյաջող {վայրկենում} կարող են նոքա ճմլել նորան: Բայց, չնայ

ն. Միթէ մնա՞ց ժամանակ, Մի {վայրկենում} երբ խօսեցին Լոնդոն, Նոր-Եօրք, Պո

արեւելք եմ գնում: Բովանդակ աշխարհը մի {վայրկենում} պտուտում եմ, տեսանելու մարդերի անարժան

կասկածելի բնութեան տէր մարդ է: Մի {վայրկենում} հարիւր տեսակ կը փոխուի, բոլորը յառաջան

սակցութիւնը կտրուելուց յետոյ, մի երկու {վայրկենում} աւարտեցին: Մանուշակը, որ աչքերը տն

թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ գոնե մի {վայրկյան} կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը. իս

Ամոլք խուսեն խայտացեալ Ի մենաւոր {վայրս} անքոյթ, Առ ի՞նչ, - այդ չէ ասացեա

ծս 'ի նոցանէ, եւ առաւել եւս 'ի հեռաւոր {վայրս}, գուցէ յակնածութենէ եւս Քօլլեճեանց, ժ

ռաւոր տեղափոխութիւն, աւելի մօտը ասեմ։ {Վան} քաղաքից Էջմիածին տարուած երկայն բրդով մ

նութիւնը առած վերադառնում էր իր երկիրը, {Վան} քաղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշխանը,

ակից է Կիրակոսին, որովհետեւ երկուքն էլ {Վանական} վարդապետի աշակերտքն են, իր գրքի 51-դ ե

չ Հայոց ազգի աբեղայքը, փակուած իւրեանց {վանական} խցերում, անգիր էին ուսանում Արիստոտէլի

ն եւ այլն։ Բայց ներքին պատճառն եւ բուն {վանական} փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ էր ազգասէր լ

ի ամենայն տեսակ գիտութիւնքը փակուած էին {վանական} եւ կալուածատիրական շինուածքների աշտարակ

այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ {վանական} ժողովն է յաւելացուցել։ Կնքենք այս գլու

մառօտ բառարանի հայկական լեզուի: Յովհան {Վանական}, Վարդան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս Գանձակ

կատար արեւելեան իմաստով: Եկեղեցական եւ {վանական} եկամուտները, կամաւոր նուիրաբերութիւննե

ուրդը պատրիարք էր ընտրում Թուրքիայի ողջ {վանական} հոգեւորականութեան միջից, բայց ահա Երու

ռաջ ամուսնաւոր քահանայ էր եւ այրիանալով {վանական} դարձած։ Առհասարակ, տեղ-տեղ խրթին գաւա

սաղէմի նոյն այն Իսահակ վարդապետը, որին {վանականները} կամենում էին պատրիարք ընտրել: Իսկ Սարգ

ն պաշտօնեաները, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի {վանականները}: Այդպիսի կասկածանքի տակ են արդէն Գէորգ

է առնում որեւէ ժողովից, այլ Երուսաղէմի {վանականների} մի յօրինուածք է եւ իբր հաւանութիւն է գտ

տարեգրութիւնը հրատարակուել է Երուսաղէմի {վանականների} ձեռքով 1779 թուին. այդ հրատարակութեան

րքը պէտք է ընտրուի բացառապէս Երուսաղէմի {վանականների} միջից: Դուռը ակնբախ շատ ունէր պաշ

մի պատրիարք ընտրել բացառապէս Երուսաղէմի {վանականների} միջից: Ընտրութեան այս եղանակը տարածուե

աւելի վատ է - Երուսաղէմի ինչ-որ երեսուն {վանականներին}: Սրա հետ մէկտեղ հարկաւոր է առանձ

ահայերին, իսկ վերջիններից ` միայն տեղի {վանականներին}: Բայց Երուսաղէմի հայ վանքը բովանդակ հա

ին խօսք կայ միայն XVIII դարի Երուսաղէմի {վանականներից} մէկի, Հաննայի, տարեգրութեան մէջ: Այդ

րականութեան միջից, բայց ահա Երուսաղէմի {վանականներրը}, Դռան ներշնչումով, խռովութիւն առաջացր

մի պատրիարքներն ընտրւում էին Երուսաղէմի {վանականութիւնից} դուրս: Դրա առաջին օրինակը Յակոբ Նալեան

նս Սուրբ Նշան կոչեցեալ, յորում բնակէին {վանականք} Հայոց։ Յորում ժամանակի վիճակ կրօնին Հա

, կրթում է, եւ իւր մահից յետոյ իւր տեղ {վանահայր} է կարգում: Այն մութ վանքի մէջ, ինչ որ

մ այստեղ, այլ՝ եպիսկոպոս, առաջնորդ, {վանահայր} եւ այլն։ Եկեղեցական ժողովների վերաբերո

ի վերայ իշխանութիւն ունէին եպիսկոպոս եւ {վանահայր} կարգելու։ Մինչեւ սորա ժամանակը պապերի

ծուելու է նաեւ բոլոր հայ վանքերի վրայ, {վանահայրերի} ընտրութեան ժամանակ, մի բան, որ չէր եղ

անգամ հրաւիրեցին նորան իւրեանց վանքը։ {Վանահայրը} մի քանի Աստուածաբանական հարցմունք առաջա

էր պատասխանել, մինչ դեռ ոչինչ չգիտէր։ {Վանահայրը}, տեսանելով նորա տգիտութիւնը, իսկոյն հ

երեւեցաւ Բուրգուան՝ Յակոբեանների վանքի {վանահայրը}, եւ յայտնեց, թէ իւր աբեղաներից Յակոբ-

էին Դուին քաղաքում, ուստի բնականաբար, {վանահօր} ձեռքով պիտի կառավարուէր Սուրբ Կաթուղիկէ

ամանալով Կապուցինեան աբեղաների Յակինթոս {վանահօր} հետ, որի հովանաւորութեան տակ դիմել էր

նէ իւր խորհրդակիցքը կամ գո՛նէ ասէ միայն {վանահօր} անունը, որին խոստացաւ տալ զինուորական

Կոստանդնուպօլսի մէջ եւ այն մարդիկը, որ {Վանայ} կողմերից եկած էին բեռնակրութիւն առնելու

ւր ռուպլի նոր Ջուղայու սրբոյ Ամենափրկչի {վանայ} եղեալ սրբակրօն միաբանացն։ Հարիւր

. Հայոց, Ամստերդամ, 1695-ին, հրատ. {Վանանդեցի} Թովմա եպիսկոպոսի։ Կիրակոս Գանձակեցի

էոս Ծարեցու, Ոսկան վարդապետի եւ Ղուկաս {Վանանդեցու} խեղճ ողորմելի վհատական դրութիւնը Հօլլան

Ես իմ տկարության պատճառով, խորհրդով {Վանավինսկուն} եւ Գլեբովին, գնում եմ սահմանից դուրս,

նդ բնակին աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ զայլ {վանատունս} նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն

որդին Ջուղայու, զաւարելոյ Ամենափրկչեան {վանաց}, որ յետ ունելոյ զայնքան աղբիւրս եկամտի

րպէս թէ ի փոխ տուելոց, պահանջող լինի ի {վանաց}: Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս թուիցի տեսար

քան զվանս, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ {վանաց}, վաճառականութիւն առնէ գոհարաց, որպէս

զցուցակ, որք սեպհական են Ամենափրկչեան {վանաց} ազգիս ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան ն

Ջուղա եւ առ առաջնորդութիւն Ամենափրկչեան {վանաց}, որպէսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի, վ

իթ անուն որ եկեալ 'ի տեղիդ 'ի Գարդմանայ {վանաց} 'ի նմին աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ

եւ իւրեանց բնական ձգմամբն 'ի շինութիւն {վանաց} եւ ազգային տեղւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանա

իւսն եւ կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի {վանաց}, եւ առ սակաւ սակաւ ամենեքին եւ զիւր ձե

ղութեան նոյն կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան {վանաց} երեւի յայտ յանդիման 'ի ( Դեսերդացիօնէ)

ատեաց զնա։ Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի {վանաց} եւ " Սեղան խնկոց " կոչեցեալ գիրք Հ. Մի

եւ պիտոյ, թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի {վանաց} 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացար

ինչ եւ անարծաթ, իսկ սպասաւոր առաջնորդի {վանացն}, որպէս ծառայ եկեալ ընդ առաջնորդին ի Ջո

Առ ի՞նչ պէտս արդեօք վատնին եկամուտք {վանացն} մինչ եւ դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազու

, որպէս եւ պատանի ոմն նորընծայ եկեալ 'ի {վանացն} վկայեաց այսմ. Հ. Էմմաննուէլ Ջախջախեան

ետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի {վանացն} արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայ

Քան յորոգայթ ցանցել յիմար խենէշութեան ի {վանդակ} ։ Զի՞նչ որ ուսումն ո՛չ ընձեռ

միայն Կաթուղիկեայց թղթերում, այլ եւ {{բո՛վանդակ} Նոր Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կտակարանու

էջ փաթաթած տանում են, դնում են այն նեղ {վանդակապատ} տեղը, որի դուռը յայտնի էր միայն պալատա

ջ. այս դահլիճը եւ այս գաղտնի դուռը իւր {վանդակապատ} շէնքովը, տեսանւում է մինչեւ այսօր եւս

ամասկացոց ունել զիս. եւ ընդ պատուհա՛նն {վանդակաւ} կանխեցայ ընդ պարիսպն, եւ փախեայ 'ի ձեռ

նայելու լինինք բարոյականութեան վերայ, {վանդակի} մէջ փակուած վագրը բարոյական է, որովհետ

ը ( վագրը) ստիպուած է չգործել, երկաթէ {վանդակից}, իսկ միւսը ( մարդը) ստիպուած է հեղինա

չզարկել, այո՞, եւ դուրս չգալ կուրծքի {վանդակից}, եթէ չէր լսած հօր խօսակցութիւնը մօր հե

: Համբոյրք խաղան... Եւ ի {վանդակս} կրծոց Սիրտք թրթռան - Բի՜ւր ե

չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ {վանել} իմ բացարձակ միայնության վիշտը. նման բա

ութիւնը, մինչեւ ի մահ կ'աշխատինք դուրս {վանել} ստութեան եւ խաբեբայութեան դեւը Հայաստան

յնից ազգային նահատակաց, եւ խրախուսեսցի {վանել} զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղ

յնպէս Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան) 'ի {վանել} եւ 'ի զատել զպղինձն եւ զկապարն. հայեցե

ռակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք լարեալ {վանել} եւ խորտակել։ զամենայն նենգ եւ մանգ ոչխ

, զոհում է իւր առոյգ զաւակները թշնամին {վանելու} համար, ոգեւորւում է յաղթութեամբք, տաղ

նը, իմանալով այս խարդախութիւնը, դուրս {վանեց} վաճառահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայո

արգացեալ՝ [Յովհաննէս քահանայ Միրզոյեան {վանեցի}, դասատու հայկաբանութեան ի Զմիւռնիա, ի

է մշակել եւ կերպարանել, կան բառեր, որ {Վանեցին} է մշակել կամ Մշեցին։ Բայց ինչ հարկաւոր

արհուրիք, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ {վանեցից} զթշնամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռ

ածաբանական ճառս ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ {վանեցւոյ} եւ աշակերտի նորին Սարգսի Բուխարացւոյ:

կարեմք քաղել ի գովաբանութեանց նոցին իսկ {վանեցւոյն} հետեւողաց, որ առանց [մտացն լծակալ կշռե

այ։ Ութ հարիւր ռուպլի Հայրապետայ {վանին}: Ութ հարիւր ռուպլի Լիմու։

նագիրքն չեն բաւական առ ի յօդել զամենայն {վանկ} բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ա

էս ձեռքերը։ Այս ըթը, որ բառի վրայ մէկ {վանկ} է աւելցուցել, նու է փոխվում, եթէ հետե

վանկի հաշուով, այնպէս, որ մէկ ամբողջ {վանկ} պակասում է, որով խօսքը թեթեւանում է։

իւնը փոխելու կամ կորցնելու ձգտում է մէկ {վանկ} եւ թեթեւանում է։ Նոր լեզուի բովանդակ կ

իչին 41 Սրբազանին, տեղեկութեամբ 42 {Վանկային} 43 Սրբազանին, որ Մահտեսիովին տայ փող

նի այս տնտեսութիւնը, որպէս նաեւ բառերի {վանկերը} եւ տառերը հաւասարաչափ միմեանցից բաժանել

դ հետեւեալ ձայնաւորով սկսած բառի առաջին {վանկի} հաշուով, այնպէս, որ մէկ ամբողջ վանկ պ

էր մարդիկ, դարձեալ բառի կազմութեան մէջ {վանկի} տնտեսութիւն չի լինիլ, որովհետեւ ինչպէս

ս ձեռ-քե-րը, այնպէս էլ ձեռ-քեր-րն երեք {վանկից} են բաղկանում, իսկ թէ բայական վերջաւորո

ն եւ բաժին հանել Վարագայ սուրբ նշանին, {Վանկոյ} սուրբ նշանին, Աղթամարայ սուրբ նշանին,

քամակից են գալիս։ Իսկ միավանկ կամ քիչ {վանկով} բառերում իսպառ պէտք է հեռանալ հին սեռակ

խառն քլորակրի հագեցած լուծույթի մի քանի {վաննա} ընդունել, նախ՝ կոչնչանա չափազանց անախ

ասը... խելօք, ես քո համար շամպայնից {վաննա} ( բաղանիս) կը շինեմ, որ լուացուիս. ա

լ քան զայնոսիկ որք յերկերիւր ամէ շինեալ {վանորայքն} չհամարէի զանձնս արժանի կալոյ... Այլ առ

քան զայնոսիկ, որք յերկերիւր ամէ շինեալ {վանորայքն} ". եւ թէ " գիտեն զայս բնակեալքն ընդ իս

են, բայց եղանակով միատեսակները՝ իրար {վանում} են եւ չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժա

որում է եկեղեցի. իսկ այն գիրք հայի 'ի {վանումն} մոլորեցուցչաց Հայոց եւ այլն "։ Այսչափ

ը, ասում է. " Այս եղեւ յամս Յովհանկան {վանուց} երիցու Սրբոյ Կաթուղիկէին " ( Սեբէոս, ե

ազգին Հայոց եւ կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի {վանս} Սուրբ Նշան կոչեցեալ, յորում բնակէին վա

ատմութենէ վարուց նորա, որ պահի 'ի նոյն {վանս} շարադրեալ 'ի Հ. Մատթէոս վարդապետէ Եւդո

ամաց ինչ, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի նոյն {վանս} Սուրբ Նշանի որ 'ի Սեբաստիա, յառաջնորդէ

րջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, 'ի {վանս} եւ յեկեղեցիս նոցա հանապազորդելով իբր զմ

ասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի {վանս} զի յանձն առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմ

ր, բազմացուցէք զթիւն. եւ ուրախ էին 'ի {վանս} ընդ այս դիպուած, որպէս եւ պատանի ոմն ն

իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց, եւ 'ի {վանս} իւրենաց ոչ անդադար խօսէին եւ խորհէին եւ

տուելի դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ մի {վանցի} լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քա

ր հետ: Բայց օրիորդը ընտրում է կուսանաց {վանք} գնալ։ Այս բանը Մանրիկօյին յայտնում է մ

րութեան) ամուսնացնէ, կա՛մ անոնց համար {վանք} շինէ ու երկաթեայ պատուհաններուն առջեւն

ր գագաթին. Այնտեղից ցոյց տուեց մի {վանք} հոյակապ, Շքեղ զարդարուած պարսպով

" մէկ խօսքով պի՛ղծ եւ չարագործ մարդ է. {վանք} ունի այնտեղ Ղազարը եւ սիրում է նորանց "

ցաւ, ո՛չ որպէս այժմեան հասկացողութեամբ {վանք} կամ վանքի եկեղեցի կամ կրօնաւորների բնակ

պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝ նորա վերայ {վանք} ու եկեղեցի շինելու համար։ Այս ժամանակի

արը, անուանուեցաւ Աբբա։ Մխիթարը, {վանք} ու եկեղեցի շինելով Մօթոնէումը, երկար չ

թարը հիմնարկեց մի նոր եկեղեցի եւ մի նոր {վանք}, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում են,

Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւնը, ունի {վանք} եւ եկեղեցի, ունի մի փոքրիկ դպրոց, բայ

երեւանցի ուխտաւոր երիտասարդքը, որ Հանա-{վանք} երթալու ժամանակ, ճանապարհի վրայ, ընկա

ող հոգեւորականք այնտեղ ապաստանին, բացի {վանքերէն}, որպէսզի " Հիւսիսափայլի " մեղադրանաց տ

րականութեան մէջ չբամբասուին։ Եթէ կայ, {վանքերը} միայն են, ուր թէեւ անգործակից ազգային

ի յաջորդը, պատրիարքներ, առաջնորդներ. {վանքերը} լի են վարդապետներով, թող նոքա մտածեն ա

ճանապարհորդեց դէպի Հայաստանի հռչակաւոր {վանքերը}, եկաւ եւ Էջմիածին։ Նա քսան տարեկան հա

ւածք ընծայել է այս կամ այն վանքին եւ թէ {վանքերի} միաբանքը քանի՞ պատարագ խոստացել են նորա

պաշտօնով: Արգոյ հեղինակը ողբում է {վանքերի} կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց չեն

աշակերտ հասուցանել, ազգը լուսաւորել: {Վանքերի} սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չունին ազգային

ւրաւոր տարեկան մագաղաթների մէջ փտում են {վանքերի} կամ այս ու այն մատենարանի անկիւններում

աղօտափայլ պահպանուելով միայն Հայաստանի {վանքերի} մէջ։ Բայց ի՞նչ էր այդ պահպանութիւնը՝

ր ի նորոյ հող եւ տեղ տալ հոգեւորների եւ {վանքերի} օգտի համար, որ ծանրութիւն էին հասարակա

նետիկեան հայեացքը աբեղայական կարգերի եւ {վանքերի} վերայ։ Հերիք չէր այս, մինչ Պաւլոսը,

մ տեղ ու հող տալ Պապական հոգեւորների եւ {վանքերի} համար, ի՞նչպէս տեղ կը տար մի օտարադաւա

աշխարհական գիրք. նորան տուեցին Պապական {վանքերի} աւանդութիւնքը։ Աշխոյժ Իգնատիոսը, այս

յս եղանակը տարածուելու է նաեւ բոլոր հայ {վանքերի} վրայ, վանահայրերի ընտրութեան ժամանակ,

ծակից են ազգային լուսաւորութեանը, իսկ {վանքերինը} հազիւհազ առձեռն արդեամբ զիրենք կը կառավ

ծ բաներով, երկու հարիւր տարուց շինուած {վանքերից} փոքր պակաս կամ յետ մնացած լինէին, ապա

Կար ժամանակ, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին {վանքերով} եւ հոգեւոր ասպետութեններով, բայց չորս

րբ պատարագն մատչի եւ այլն: Քանի որ այդ {վանքերք} կան, քանի որ անմահ պատարագը կը մատուցա

դ Սուրբ Խաչն է: Սուրբ Խաչի անունով {վանքը} գտանւում է Նախիջեւանից եօթն վերստ դէպի

մի բաւական բարձր ապառաժեայ սարի վերայ: {Վանքը} հիմնուած է յիշատակի արժանի Յովսէփ Արղու

իայից եւ Վալախիայից, բերել է Սուրբ Խաչ {վանքը} եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան

րգմանութիւնը տպուած է շատ անպիտան: {Վանքը} ունի շատ պատուական աղբիւր եւ մի քանի ծա

ւրեանց շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: {Վանքը}, ինչպէս ասացինք, գտանւում է սարի վերա

մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն գնում է դէպի {վանքը} եւ տեսանում է, որ երիտասարդ կոմսը խօսո

տեղ նա մեղաւոր չէ, առանց նորա կամքին, {վանքը} յաւելացուցել է այդ էջերը։ - Պ. Այ

հրամանը ընդունելով, կառավարում էր այդ {վանքը} ։ Եկեղեցու փայտեղէն շինուածքի կրակից

եղբարքն էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի {վանքը} ՝ ընծաներ եւ ամեն հարկաւոր բաներ նուիրե

ամբ. որովհետեւ շատ էր կառավարել նա այդ {վանքը}, թէ ուր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցան

րգէ՛։ Այն օրից, երբ դո՛ւ, Տէ՛ր, ինձ {վանքը} տարիր, մինչեւ իմ այն տեղից հալածուելու

ի մարդ, որ Գարդմանի վանքից եկած էր մեր {վանքը}, այն օրից, երբ սորա հիմքը ձգել էին,

մնացորդը՝ քաղաքից աւելի հեռու, քան թէ {վանքը}, հիւսիսից դէպի հարաւ ուղղուած։ Ղազարա

ռաջ էր գնում, որովհետեւ Ս. Գայիանեանց {վանքը} բաւակա՜ն հեռու է պարսպի մնացորդից, որ

ւն կարող էին համարել տալ նորան յանձուած {վանքը} ։ Աւելորդ է ասել, որ մենք չգիտենք, թէ

ի աղքատ եւ ողորմութեան կարօտ մարդ չեկաւ {վանքը}, ուստի եւ կարո՛ղ էր իր Թղթում ասել, թ

վ պարգեւեց միաբանութեանը Սուրբ Լազարոսի {վանքը} ՝ մօտ մի ժամ հեռաւորութեամբ Մարկոսեան հ

չ շուարուած գնում էր նա այս վանքից միւս {վանքը}, այս աբեղայից դէպի միւս աբեղան՝ խորհո

մէջ, մի անգամ հրաւիրեցին նորան իւրեանց {վանքը} ։ Վանահայրը մի քանի Աստուածաբանական հար

աշակերտների հետ միասին հեռացաւ կուսանաց {Վանքը}, որ Փարիզի մօտ Մօնմարտր տեղումն էր։ Ա

rt-royal ( Արքայական դուռն) անուանուած {վանքը} ։ Լետելիէի առաջին քաջագործութիւնը ե

-Կատիեր իւր յօժարութենովը մտաւ կուսանաց {վանքը}, ուր եւ շուտով վախճանեցաւ։ Երկու տարո

շահը. նա պէտք է իմանար, որ Երուսաղէմի {վանքը} պատկանում է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ թէ

իրաւունքից եւ յատկացնում Երուսաղէմի հայ {վանքը} միայն թուրքահայերին, իսկ վերջիններից `

տեղի վանականներին: Բայց Երուսաղէմի հայ {վանքը} բովանդակ հայ ազգի սեփականութիւնն է, որ

վ ու իրաւունքներով, ինչպէս եւ Էջմիածնի {վանքը}. եւ քանի որ Ռուսաստանում գտնւում է կէս

եղ գիր գրիք, տահա հոս կմնանք պեքիմ ինչ {վանքի} մարդը գա նը: [Նամակի կողքին առա

կատարեր, բոլորն եւս կլինի, այս օրերս {վանքի} մասին տնօրինություն կլինի, միամիտ եղեք

ար նստում են Նախիջեւանից եկաւորքը: {Վանքի} ամենաբազմամարդ օրը է Վարդավառի կիւրակէն

տան գնում են քաղաքից եւ գեղերից, ոմանք {վանքի} պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզումը նստում են

փարակ տեղի վերայ, որ բաժանւում է սարից {վանքի} աղբիւրի առատ վտակով: Վանքից մինչեւ ջրի

թէյ խմելու կամ խորոված ուտելու համար: {Վանքի} սարից որ ցած ես գնում դէպի աջ, վանքից

օնութիւն կը տա՞յ, որ այն աղջկանը համար {վանքի} տպարանին մէջը ( մեծաւորէն եւ միւս անդամ

հետ: Աբեղան պատասխանեց, թէ ինքեանք, {վանքի} մէջ չլբուր ուտելով եւ սաղմոս ասելով, հ

շտօնիս անուամբ գնացի այնտեղ, Մտայ {վանքի} մէջ, զարդարած շքեղ, Սենեկից սենե

յ իւր տեղ վանահայր է կարգում: Այն մութ {վանքի} մէջ, ինչ որ կարողանում է, բոլորը գործ

լցուած մարդիկը սուտ խօսքեր հանեցին նորա {վանքի} եւ նորա ուսումի մասին, որ նորա բարձր ա

ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչել եւ այդ {վանքի} հոգաբարձութիւնից հեռու փախչել։ Այն ժամ

անձին առանձին, ի՛րենց կամեցողութեամբ, {վանքի} պտղաբերութիւնը հատուցանելով։ Մեռնե

ել էին աշխատում, թէ մի մանուկ չէ կարող {վանքի} հոգաբարձութիւն անել։ Եւ իմ համար մի հր

ն ժողովել առաւել իրենց պարկերի, քան թէ {վանքի} ամբարի մէջ։ Բայց ես, մեղուի նման ամեն

մ էի հոգալ եւ՛ վատնողների պէտքերը, եւ՛ {վանքի} պաշարը։ Բայց դո՛ւ, Տէր, լաւ յիշող

լինում ինձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներից {վանքի} պէտքերի համար էր գործ դրւում։ Իսկ Աղու

անի չէի համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։ Թէպէտ {վանքի} սարք ու կարգը շինուածքի անհաստատութիւնի

թէ ուզում էր մէկը ձեռք բերել, այն եւս {վանքի} պէտքերի վրայ էի ծախում։ Կերակուրներ եփ

, մինչեւ իմ այն տեղից հալածուելու օրը, {վանքի} եկամուտից կամ բերուած ընծաներից մինչեւ

որպէս այժմեան հասկացողութեամբ վանք կամ {վանքի} եկեղեցի կամ կրօնաւորների բնակարան, այլ

լի Մովսէս Խորենացուց, որ Հացեաց դրախտը {վանքի} անունը եղածը մեզ իմացնում է ( Խոր., Գ

. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախտն էլ մի {վանքի} անուն եղած լինել, որի միաբաններից ոման

գլ. ԺԴ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ {վանքի}, վրայ խօսելով կոչում է նորան եւս "Մայր

օք։ Նորա մարմինը թաղուած է Ս. Լազարու {վանքի} եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը արեց, ինչ որ կա

ում, երեւեցաւ Բուրգուան՝ Յակոբեանների {վանքի} վանահայրը, եւ յայտնեց, թէ իւր աբեղանե

ետին կամ կալուածք ընծայել է այս կամ այն {վանքին} եւ թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ խո

ծը, ո՛չ Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցուն, այլ {վանքին} վերաբերելով, աւելացնում է. " եթէ սակա

ում է Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցուն ո՛չ, այլ {վանքին}, այսինքն՝ կրօնաւորների բնակարաններին

ութեան յոյս, իսկ որքան մօտենում է Մայր-{Վանքին}, այնքան եւս զօրանում է երկմտութիւնը նո

ողնելով Մօթոնէ քաղաքում, որպէս պահապան {վանքին} եւ եկեղեցուն։ Երբ որ Մօթոնէում լսած էի

այնպիսի անձինք տեսեր ենք դժբաղդութեամբ {վանքին} մէջ որ ո՛չ միայն վարուք ճիզվիթ էին, այ

ում է սարից վանքի աղբիւրի առատ վտակով: {Վանքից} մինչեւ ջրի ափը շինած է մի քարեայ սանդու

: Վանքի սարից որ ցած ես գնում դէպի աջ, {վանքից} կէս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ աւելի եւ

: Ղազար Փարպեցուն ոտքը բոբիկ քշեցին {վանքից}, որ, Մամիկոնեանց Տիրոջ Վահանի յանձնար

իւր սեփական ունեցած չունեցածը ծախելով: {Վանքից} հալածելու ժամանակ նորա բոլոր ինչքը յափշ

ւելի Ակիթ անունով մի մարդ, որ Գարդմանի {վանքից} եկած էր մեր վանքը, այն օրից, երբ սորա

երբ սորա հիմքը ձգել էին, եւ մինչեւ իմ {վանքից} գնալը նա այնտեղ էր, իսկ այժմ լսեցի, թ

րի բնակարաններին, որ Ակիթն էլ Գարդմանի {վանքից} գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. Ինքը՝ Փար

, դորան վկայում է ինքը՝ Փարպեցին, երբ {վանքից} հալածուելու դիպուածով ասում է. " Բայց

նողաց, երեւում է նաեւ նորանից, որ երբ {վանքից} հալածեցին նորան՝ յափշտակելով բոլոր նոր

անումը, մինչ շուարուած գնում էր նա այս {վանքից} միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի միւս աբե

ու գետը թափեցին։ Չեմ ասում, որ ոտաբոբիկ {վանքից} քշեցին Ղազար Փարպեցու պէս մարդուն, եւ ի

Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս թուիցի տեսարանս. {վանքն} Ամենափրկչեան հռչակի պարտապան, առաջնորդ

բ որ Մօթոնէում լսած էին, թէ Մխիթարեանց {վանքն} ու եկեղեցին քարուքանդ են եղած Տաճիկների

որի անունը Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցի էր, {վանքովը} հանդերձ)։ Ղազարն էլ, մարզպանի հրամա

տով Մանրէզ քաղաքը, որ հռչակաւոր էր իւր {վանքովը} եւ Աստուածամօր հրաշագործ պատկերովը։ Այ

նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ չկար {վանքում} յունարէն կարդացող: Խոսրովիկը, դեռե

ամեն մէկի տուածը յայտնի էր եւ գրով մնաց {վանքում}. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կամքի կատարող

ածը առանձին առանձին գրի անցուցած, մնաց {վանքում}, եւ ինձ մե՛րկ եւ խայտառակութեա՛մբ դուր

ն գրքե՛րս ինձ չտուին, որ ընկած են այժմ {վանքում} ՝ ցեցերի կերակուր լինելու համար. բայց

եցի, որ իս քամակից ասում էին, թէ " ես {վանքում} բան չունէի "։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կ

ուց եւ Գողթն գաւառում Ս. Մեսրոպի կացած {վանքում} մնալուց յետոյ գնացել է Յունաստան ( նորա

Գէորգ կաթողիկոսի օրով, մինչդեռ Սեւանայ {վանքում} էր լինում, կարծելով, թէ կարելի է ընդուն

ում է Սօսին եւ ուխտի հրապարակում ( Հանա-{վանքում} ) համբուրել տալով Վարդիթերին, նշան է դ

, որ գտանւում է Արարատեան Պատրիարգական {վանքումը}: Հինգերորդ. Երբ որ դուք արդէն բնա

նձ ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ իմ բաներիցս {վանքումը} մնաց, այդ մասին, ուրա՛խ եմ եւ ցնծում

շինուածս նախնեաց եւ զաւերակս տաճարաց, {վանօրէից}, քաղաքաց, շինից, ամրոցաց, կամրջաց,

ին, որպէս եւ մնան իսկ այսօր, յանկիւնս {վանօրէից} եւ ի մենարանս աբեղայից: Այո՛, ո՛չ շատ

թ, այլ զի գործք նոցա ծածկին ընդ փոշեաւ {վանօրէից} Հայաստանի, կամ ընդ փլատակօք նուիրական

, որում անուն էր Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի {վանօքն} " ( եր. 37)։ Ինքը՝ Փարպեցին, յիշել

է, որ հնդկացոց մէջ չկան Ֆրանկլիններ եւ {Վաշիկթօններ}: Բացի սորանից Անգլիան պարապած է Չինաստ

յանձնվի Մադրու որբոց սնդուկին եւ մնասցէ {վաշխի}, մինչեւ ի նոցանէ լինիցի հոգացողութիւն

սայ որբոց սնդուկին, այսու դաշմամբ, զի {վաշխի} մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ ամ ժամ

լ կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին {վաշխով} յանձնվի նորա եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց

լոյ զդրամն, յայնժամ նոյն դրամն հանդերձ {վաշխովն}, որքան որ բովանդակվի, երիս բաժին լինի

մ, հանում են փոշի: Պատերազմական {վաշտերը} կարգով գալիս են, Առաջից դրօշակնե

ւոր լալականների ձայնը համարած լինիք ձեր {վառ} երեւակայութեամբ Մուզայի Մասեաց դարեւանդ

, եւ այդ քանքարը կարող էր աւելի պարզ եւ {վառ} երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր վերարկ

ալով իւրեանց սկզբունքին: Բայց այն {վառ} երիտասարդութիւնը, որոնց վերայ են մտածո

ք, Եւ խլրտում, գալարւում, Շողում նրա {վառ} աչկունք. Կոյս գրկումը իր ջերմին Մերթ պ

եմ զխրոխտ բրգանց... Եւ ի համբոյր {վառ} վարդիցն եկեալ. Այլ նա խուսել ճգնի

Եւ խլրտէր եւ գելոյր Եւ շողային {վառ} աչկունք. Մերթ ի գիրկս կուսական

քի վերայ Որքա՞ն աստղեր փայլում են {վառ}, Ասես համար, թիւ չկայ. Աս

Շատ օր չանցաւ, երկնքիցը Մի այլ {վառ} աստղ պակասեց. Ո՞վի աստղիկն էր որ

ա՛ փրկել մեր հայրենիք, Պատերազմի {վառ} հանդէս: Ամենայն տեղ մահը մի

ւրբին: Հուր լուսաճեմ նշանը {վառ}, Էջմիածնից Օշական Դագաղին վ

հոյակապ կրակի նման Այս դաշտի վրայ {վառ} լուսով փայլի։ Մինչ այսպէս մ

Մայիս ամսումը։ Նորա ազգասէր եւ միշտ {վառ} հոգին, թէեւ շատ պարապած լինէր առանձին

ում էինք նորան այդ խորհրդից։ Բայց նորա {վառ} հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին նե

ութենով, չ'կարողացաւ յագեցուցանել նորա {վառ} երեւակայութիւնը եւ եռանդուն գործունէութ

ամենավերին աստիճան շարժել այս ուսանողի {վառ} երեւակայութիւնը, իսկ մնացեալ բաները կա

ն Փարիզում այն ժամանակ, երբ արդեն նորա {վառ} աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր դէպի մի սա

աւոր Ու դէպի նա տեսաւ ազգի սրտում {վառած} սիրոյ հուր: Միտքը բերեց, ին

ով գետնատունը, որովհետեւ դեռ ճրագ չէին {վառած} այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը

իւրընդունարանի անկիւնում պատկերի առաջեւ {վառած} կանթեղը սկսել էր արձակել մի նուազ եւ գո

ութիւնը աւարտուած, մաղը իւր սարքովը եւ {վառած} մոմերովը դնում են տան շեմքի վերայ, եւ

... Այլ ես ի զէն յասպազէն {Վառեալ} սիրոյ երկնային՝ Թափուր զհաղբս առ

պարծանք թողուլ ապագա սերունդի համար եւ {վառել} ազգասիրության կրակը սառած սրտերի մեջ:

, պինդ տնկել նոցա մէջ ազգութեան սերմը, {վառել} նոցա սրտում Հայութեան կրակը, մի խօսքով

անից, աշխատում էր, որքան հնար ունէր, {վառել} Հայերի սրտի մէջ լուսաւորութեան եւ ուսմա

յծը, որ բանականութեան ճիգը աշխատում էր {վառել} բորբոքել, եւ այսպիսի բռնաւորական ներգո

ծ արտաբերելով խօսքերը, պատճառ, թաբակը {վառելու} համար կարճ եւ ստեպ էր շունչ քաշում, - բ

լ պսակ բազմաբոյր, Սրտացելոյն {Վառեն} զճակատ եւ հնչէ Եղբօրորդւոյն

Ուսանողաց առաջիցը Նոր լոյս կը {վառեն}: Ծոյլը զրկուած է ` Նաեւ սոր

սկսաւ Իւր հին գործն ու բան. {Վառեց} շատ սրտում Անշէջ կրակներ, Դա

յ: Մանուշակը վեր կացաւ տեղից, ճրագ {վառեց} եւ ցած թողեց պատուհանների սպիտակ կը տաւ

: Բայց Աստուած ողորմեցաւ երեսիս ջրին: {Վառեցի} կրակը, շարեցի քուրայի մէջ զանազան մետա

սեցին թէ գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ {վառեցին} բորբոքեցին իւրեանց հալածանք, մինչեւ որ

ոլոր բանաստեղծական հանգամանքները այնպէս {վառեցին} ու բորբոքեցին հոգիս, որ չկարողացայ զսպ

իշատակարանիս կարդացող Հայը, ինչո՞ւ ապա {վառեցիր}, բորբոքեցիր իմ մէջ մի ազգասիրութեան ան

ւթեան եւ մի մոմի մէջ, թող գլխիվայր եւս {վառէիր} ։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այդպիսի բանե

- հաւելացրեց Շահումեանցը, - եթէ մի ճրագ {վառէիր} եւ թողուիր նորան հանգիստ, եւ ամենեւին

րտացեալ հրեշտակ, Եւ ի բոսոր {Վառի} կուսին պերճ դիտակ: Համբոյրք խաղան

ին Ժպիտ փայլի, յայտս գոհար վարդք {վառին}, Հաւատարիմ մնայ սակայն լռութեան

իզեալ Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր {Վառիս}, երթաս զոտս ամբարձեալ Եւ խոյզ քո

ւնաբեր լոյս իւր. գունաթափ եւ ընդհատեալ {վառմամբն} նման էր նա վառման կանթեղին, զօր ունիցի

ւնաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր նա {վառման} կանթեղին, զօր ունիցի հալածեալ ոք ի դող

. II - 4- 77 III - 3 -28 Բռեսլ[աւից] {Վառշաւ} 15 ժամ II - 9 - 52 III - 6 - 37 Գում

Գումար ժամուց ընդամէնն Ֆրանկ[ֆուրտից] {Վառշաւ} - 42 - 15 Գումար դրամոց II - 25 - 98

ՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ] ՄԱՏԵԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ [1859] {Վառշաւ[այ]ից} Ապրիլ 3/15 տուն Սալտիկեանցին Սրբազա

ՈՅՍ... Արուսեակի վրայով, Ում ` կիրք {վառող} լեռն ի վար Զառիվայրի գաղտնաթով Թաւուտ

անդիպել: - " Նորա խելքը թռել էր Սիրով {վառուած} իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր...

: Իսկ ես լաւ զինուած ու ձիաւորուած, {Վառուած} երջանիկ սիրով երկնառաք, Թողած պատրաստ

մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ բոցով {վառուած} Ցանկութիւնից կենսահուր Ոտներըդ վեր բար

ց հոգեթով. Եւ ամոլները զոյգ-զոյգ Կրքով {վառուած}, խայտ ի խայտ Փախչում վայրեր դէպ ծածուկ

" Նորա խելքը թռել էր Սիրով {վառուած} իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող է

ւնեղ, Կարճիկ հասակով, սրբութեամբ {վառուած} ։ Անեղ, սուրբ սիրոյ կայծը ե

ատարելու ժամանակ։ Շատէլ, բորբոքուած, {վառուած} այս խրատներից, գնաց Պալատական Գաբրիէլ

ոյս ունի Դրումոնդի ասած կրակը ( ջրածինը {վառուած} թթուածնի ներկայութեամբ), բայց դա ինքն

առաջացած կամ վերջապէս մի մարդու ձեռքով {վառուած} սովորական կրակի գաղափարքը նոյնպէս համաձ

ռւում է, մանաւանդ՝ այն մեհենների միջի {վառուածը}: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը ( ի՞նչ տե

աննշմարելի այս բառը " ելդըրըմ ": Մոմը {վառուելով} մինչ հասանում էր այս խօսքին, որ կայծակ

եւ ֆոսֆորի նման, մի րոպէ, մի ակնթարթ {վառուելով}, միւս րոպէում թողնելու էր այրուածքը իւ

ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ), թէ ծծումբը, {վառուելու} ժամանակ խլելով օդից երկու չափ թթուածին

նգնի՛ր, - գոռաց սատանան եւ նորա աչքերը {վառուեցան} ինչպէս փայլակն, - կանգնի՛ր, հերիք է.

լուցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ պայծառ {վառուէր}: Իսկ թէ այդ շոգիքը հաւաքուէին մի անօթի

րող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, իսկ եթէ {վառուի} ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւորութեան

ր մեր ժողովուրդը կարդալով այս շարքերը, {վառուի} գործունէութեամբ եւ ետ դնելով ամենայն պղ

ց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ ճրագը յաւիտեան {վառուի}, թէեւ ձեռք չէիր տալու, այնուամենայնիւ

այութիւնը, թոյլ չտուեց իւր բարկութեանը {վառուիլ}, բորբոքուիլ, թէեւ մի տհաճութեան ամպ,

ւսից յետոյ սկսում էր արեւելքը վարդագոյն {վառուիլ} արեգակի առաջին ճառագայթներից: Շիջանում

ի զարթիլ, նորա մտածութեան գործարանը չի {վառուիլ} եւ Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու նոր դուր

ում էր. ապստամբութիւնը պատրաստ էր ահա՛ {վառուիլ} Փարիզի մէջ։ Լուդովիկոս XVը, կամելով փ

եան) չափը, այդ չափով մոմ էր շինում եւ {վառում} էր եկեղեցում, բայց ոչ սովորական կերպով

չեմ տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը շատ անգամ {վառում} էր եկեղեցում մի այդպիսի մոմ... ":

է մի գեղեցիկ առաւօտ: Այս բոլոր բաները {վառում} են սրտիս մէջ մի փոքրիկ լապտեր ուրախութե

մ եմ նրա խրոխտ բուրգերին... Եւ այտերը {վառում} իմ տաք համբոյրով. Ջանում է նա գրկիս մ

... Մարին գալիս, գգւում է տաք, Իմ մէջ {վառում} սէր ու կրակ: " Ձուերըս բոլոր գողացան

ի դուռը. դայեկը վեր է կենում, ճրագ է {վառում}, տեսանում է, որ երկու լաւ հագնուած մա

ճի-օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով նոր ահա {վառում} էր, իսկ կինը նստած բազմոցի վերայ, մաք

չպէս՝ " գնում է կարդում, յետոյ բերում {վառում} "։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է եւ նո

կից տեսնում ենք, որ կարդում, բերում, {վառում} բայեր են եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ,

ալ բայերը, ինչպէս՝ կոտրում, բերում, {վառում} եւ այլն, կարող են առանց վերջաւորութեան

փոխանակ հասարակաց կեանքի նկարագիրը շատ {վառուն} եւ կենդանի գոյներ ունին. եւ այդ հասարա

լոգիայով միայն կարող էր իմանալ, որ այդ {վառուող} օդը է ածխային բաղադրութիւն, որպիսի գազ

07), համարում է, թէ մի ծծմբային օդ է {վառուողը} ՝ կարծելով, թէ ամենայն օդ, որ վառւում

եւ Լուսեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ, {Վառվառ} քրոջս եւ զավակացը սիրով ողջույն. ասացե

ականաց շատ եւ շատ բարեւ անես, մանավանդ {Վառվառ} եւ Գայանե քուրերուս, սիրելի Ֆլորա յանկ

աւելի եւ զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկին {Վառվառ} Յովհանջան Էլիազ, առ որ գտանի գումարն:

: ( Ըստ նոր տոմարի): 2. Գրութիւն {Վառվառ} տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի նոյն թուական

) 94 Կովայլսկուն, Բեռլին 14/26 95 առ {Վառվառ} տիկին Էլիազ 15/27 96 առ Հ. Գ. Աբգար

հունիսի, որով առաքէ զգրութիւն տիկնոջն {Վառվառայ} Յովհանջան Էլիազ, որով վերջինս նշանակէ

երոնց նամակ գրիր եւ Գրիգոր եղբորս, ե՛ւ {Վառվառե} քրոջս, ու շնորհակալություն հայտնիր նրա

հ ծառայ Միքայել Նալբանդեանց 61, {ՎԱՌՎԱՌԷ} ԷԼԻԱԶԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ

րոցում մի տարի մնալուց յետոյ մտաւ Սուրբ {Վառվառէի} Կօլլէգիումը, ուր լսում էր փիլիսոփայակա

կապոյտ եւ դուք աստղունք՝ լուսածըղիկք, {վառվառուն}, Արուսեկի եւ արփային նաժիշտք յաւէժ իբր

յե չխայտառակես ինձ, այդպես սրա էր: {Վառվինսկին} տեսավ իստորիա հիվանդությանը եւ գրողին ա

ան Հերոսին՝ Գառիբայլդիու բանակին: Այդ {վառվռուն} երիտասարդների դեմքի վերա գծագրված էր ու

զինուորների եւ նոցա առաջնորդի անունները {վառվռուն} աստղերի նման փայլելու են մշտնջենաւոր ժա

առուողը՝ կարծելով, թէ ամենայն օդ, որ {վառւում} է, հարկաւ պիտի ծծումբ ունենայ իւր մէջ

նակին, թէ ոչ ամենայն բան ծծումբ է, որ {վառւում} է, մանաւանդ՝ այն մեհենների միջի վառու

եղը չեղաւ խափան, Ծառի ծայրր դեռ {վառւում} է ջրի տակում իբր ի տան. Եւ բնութ

Ինչպէս կռւում ծուխ հանելով պատրոյգը {վառւում}, Պատերազմում փորձ ու արի, իբրեւ

աստղ է, հայրիկ, Որ այնպէս պարզ {վառւում} է, Նորա մաքուր պայծառ լոյսը `

, որ չգիտէ ոչինչ տնտեսութիւն եւ անխնայ {վառւում} է տան տիրոջ վնասի համար: Գունաթափո

Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած սեղանի վերայ {վառւում} էին երկու ճրագ, որ չէին լուսաւորում տա

րողութեան ժամանակ, մաղի երկու կողմումը {վառւում} էին այն երկու բարակ մոմեղէնքը. եւ գործ

ր արժանաւորութիւնը այլ արարածների մէջ, {վառւում} է, բորբոքւում է մանաւանդ, եթէ մի սեղա

յտ Երկաթի շանթեր. Գընտակ ու {վառօդ}, Նիզակ, հրացան, Ահեղ թնդան

մ դրամը Աստուածատուր Դաստակեանց Փարիզ, {վառօդապետ} Պօղոս պէյի որդի Պետրոս պէյ Պոլիս, Միք

ռ մի, պատանի հայազգ, Մեհրուժան, {Վասակ}, Նիկոլ, Կիրակոս, Զանգագ, Վեստ

նակս Առաջինն Լեւոնի կայսեր, մեռանի անդ {Վասակ} եւ Տաճատ... իսկ երանելւոյն Աղանայ Արծր

) Արծրունիներին. պատճառ, Աղանի հայրը {Վասակ} Արծրունին լինելը, որպէս նաեւ Մերհուժան

ան մէջ ( եր. 14) վկայում է, թէ Աղանը {Վասակ} Արծրունու որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝ Ա

ւել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-Վռամն էլ {Վասակ} Արծրունու դստերքն են։ Հ. Մ. Չամչե

նչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին ճանաչում ենք {Վասակ} Արծրունու դուստր։ § 25. Այս բդեշխը

Ղեւոնդ, թէ գիտեմ, թէ հասեալ գայ ի մեզ {Վասակ}, լրբի անամօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յ

զկնի վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն {Վասակ} ՝ զկին եւ զերեսին որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռ

րի պատճառով որպէս Մեհրուժան, նոյնպէս եւ {Վասակ} անունը էլ ոչ ոք չէ տալիս իր զաւակներին։

զհայութիւն, համապատիւ խոստովանիմք ընդ {Վասակայ}, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին պա

զորս առեալ էր նենգաւոր իշխանին Սիւնեաց {Վասակայ} 'ի դայեկաց, որպէս զորդիս մահապարտաց եւ

իսկ երանելւոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ {Վասակայ} դարձեալ 'ի Յունաց աշխարհէն եկն երկիրս Հ

նաեւ հանդիսականքը եւ անդուռն բերանով եւ {վասակեան} ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր ազգը եւ

տեղը գտանին, ինչ որ մեր պատմության մեջ {Վասակը}, Մերուժանը, Կիրակոս քահանան եւ Վեստ Ս

տերազմը եղաւ 451 թուականի գարնան։ Չի՛ք {Վասակը} 450ի աշնանը բռնոտեց, որպէս Հմայեակ Մամ

նուցած հոյակապ Փարպեցին ասում է, թէ չիք {Վասակը} ուրիշ նախարարաց որդոց հետ (որդոց, բնաւ

Եո՜ւհա՜, ծթռած իմաստակներ, {Վասակի} զարմ ուրացող, Ո՞ւր էք նամաղուլ բ

ի գործերը եւ ընթացքը, միւս հոգեւորների {վասակութիւնը}, որոնց մէջ մեհրուժանեան պսակով փայլում

մարմին ազգին, չէր առն բանականի գործ, {վասընորոյ} տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր

իա, ներկայացել էր թագաւորին, երեւի թէ {Վասիլիոս} չորրորդին, որ իւր որդու հետ ուղարկել է

ինք ձեզի, այդ մաuի միամիտ եղիք, միայն {վասն} սրբազանին միամտության Կարապետ աղայեն մե

ռաւոր բացակայութեան՝ առ այն մնացեալ էր {վասն} իմ առնելն կառավարութենէդ զտնօրինութիւն

զգրութիւն եւ ո՛չ իսկ զծանօթութիւն: {Վասն} որոյ ամենախոնարհաբար հայցեմ յԱտենէդ առն

այն ուշի ուշով, մատնեցայ ի վարանս, թէ {վասն} է՞ր հոգեւոր կառավարութիւնդ տուեալ ինձ զ

ապացուցութիւն պահանջին յայնմանէ յորոյ, {վասն} որոյ գտանի ոք խնդրագործ: Ես ամենախ

յունկանէ, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց ", {վասն} այն եւ բազմախարդախ հեղինակութիւն քահանա

անկանոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ զայլ ոք, {վասն} զի եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր

մարիտն, սակայն գոլով իսկապէս հեղինակ, {վասն} այն երկուցեալ թէ մատնեցաւ արդարութեան ի

ծուղակի Բարսեղի քահանային Պոպովեան: {Վասն} որոյ ամենախոնարհաբար խնդրեմ յատէնէ այտի

րել էի տէր Գեորգին, որ ձեզի միամիտ անի {վասն} ձեր որդեկին եւ կարելի է որ մինչեւ ցայսօ

մս նուաստութիւն որքան որ կարողանամ միշտ {վասն} ձեր լավութեան աշխատող եմ, լերուք միամի

ի Գրիգորիպոլ, զի անդ քահանայ ոչ գոյ, {վասն} զի տէր Մակարն առ աստուած փոխեցաւ, տէր

լով ընդ այնմ եւ զճանապարտական անցաթուղթ {վասն} գնալոյ յԷջմիածին, ծանուցեալ զհրամանգրո

յառաջադրել Սինօդին կոչել զիս յէջմիածին {վասն} յատենի Սինօդին պատասխանատուութեան, յաղ

թեան զոմանս ի հանգամանաց գործոյն, որոյ {վասն} կոչեմս յաթոռն եւ զոմանս ի հանգամանաց իմ

կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց Նախիջեւանայ {վասն} դաստիարակելոյ զորդիս իւրեանց, իբրեւ ար

ն իւրում առ տէր փոխարքայն Կովկասու, որ {վասն} ընդունելոյ զկաթոլիկս ի լուսաւորչեան դաւ

փառութեան զայն ամենայն գրութիւնս, որոց {վասն} կոչիմս այժմ յէջմիածին վասն տալոյ զպատաս

թիւնս, որոց վասն կոչիմս այժմ յէջմիածին {վասն} տալոյ զպատասխանի: Բայց որովհետեւ ը

լ զօրինաւոր քննութիւն ըստ այսր առարկայի {վասն} ի յայտ բերելոյ զչարագործութիւնս չարագոր

սիկ այսոքիկ են հանգամանք գործոյն, որոյ {վասն} կոչիմ եւ յաթոռն, բայց որովհետեւ հանգամ

, այլ ես փոխանակ ունելոյ զայնքան դրամս {վասն} ծախուց ճանապարհի, ի ներքոյ գտանիմ առաւ

ի ներքոյ գտանիմ առաւել քան զայն պարտուց {վասն} իմոց անցեալ անընդհատ երկու եւ աւելի ամե

ալ ընդ մէջ իմ եւ կաթոլիկ Սիմոնեանին, է {վասն} նորին հակառակութեանց ընդ ուղղափառ եկեղե

թեանց ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ մերոյ, եւ {վասն} ստուգապէս կաթոլիկ լինելոյն նորա կացուցա

է այսքան հաւաստի վկայութիւնք բաւական են {վասն} ապացուցանելոյ զնորին կաթոլիկութիւն: Եր

տէրութեան տակաւին ո՛չ դատապարտէր զիս եւ {վասն} քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր

անց, եթէ իրօք իցէր իմ գործեալ, թող թէ {վասն} այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց: Ի

տասխանիս, յայնժամ բարեհաճեսցի նշանակել {վասն} ծախուց ճանապարհի զգումար, որովք մարթաց

իմ ես զմիջոց, մանաւանդ զի գործն, որոյ {վասն} կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի ասացի չէ ի կա

ջողութենէ Հոգևոր Կառավարութեանն տեղւոյդ {վասն} տալոյ անյապաղ զծանօթութիւն զստացմանէ այ

տէր Եղիային, բայց ես ժամանակ չունէի, {վասն} որոյ պատասխան տուի, ինչպէս հարկն էր,

ւթիւն, յաղագս յետադրելոյ զտնօրինութիւն {վասն} ընդունելոյ կամ վերահաստատելոյ զիս՝ ի կ

, ի գործ եդի զառ յինէն կախեալ միջոցս, {վասն} մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, որովք եւ ա

վկայագիր իմ, ըստ առաջնոյն, չեղծանել, {վասն} զի հարկաւոր լիցի ինձ այն յայնժամ յաղագս

հանդիման կացուցանելոյ զայն ուր հարկն է {վասն} պատկանաւորն հաստատութեան, որ եւ մատուց

ան նորին սրբութեան ծայրագոյն պատրիարքին {վասն} իմ ո՛չ առցէ զիւր վախճանական լրումն: 6

դ իսկ չունի բնաւին ընդունել զվճիռ ինչ, {վասն} զի, յետ գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին

րութեանց Ձերոյին կայսերական մեծութեան, {վասն} զի յայնմ ժամանակի՝ այն է յամի 1846, յ

պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց զիւր {վասն} իմ տնօրինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին

ամ մոլորեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, {վասն} եղանակի իմոց ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ո

արաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ: {Վասն} որոյ ամենահպատակաբար հայցեմ, եւ որպ

հաստատեալ է զիս ի վարժապետական կոչման. {վասն} զի ըստ յատուկ հրամանի նորին բարձր սրբազ

դր, զոր սկսեալ եմ, եւ որ մնաց անկատար {վասն} չունելոյ զարձակուրդ ի ճեմարանէ: Ապ

որոնց անունը եւս օրըստօրե մոռանում եմ: {Վասն} որո ինչքան որ այժմ ձեռումս ունիմ այս տե

վելու, մանավանդ որ պատճառը պատրաստ է: {Վասն} որո ովի՞ն կարող էի դիմել այս խնդրովս,

Եղբայր, ես գիտեի քո մեծահոգությունը, {վասն} որոյ եւ այնպես արել էի. եւ շատ եւ անչա

, նախարարն հրաման է գրել Ստրոգան[ովին] {վասն} եկեղեցական գումարաց, բայց մեզ ծանոթութ

մտանե: Նոցա լույսը խավարից շատ վատ է, {վասն} որո թող յուրյանց պահեն: Հայոց ազգի մեջ

որ նյութը առած է նախիջեւանցոց կյանքից, {վասն} որո եւ մանավանդ հասկանալի եւ օգտակար նա

մինչեւ այսօր հինգ կամ վեց ամիս անցավ, {վասն} որո նորոգում եմ իմ առաջարկությունս, հա

չէ ասում մեր պ. հակառակորդների մասին, {վասն} որո արժան է պ. Սախավյանի ուշադրություն

ալբանդեանց եւ պ. Յարութիւնի Աջեմեանց, {վասն} գնալոյ ի Հնդկաստան, ի խնդիր ազգային հր

յարգութեան Ձերում մնայ տնօրինել զարժանն {վասն} հասուցանելոյ առ իս, ընդ ձեռն փոխանակագ

ցէ պահանջել բացատրութիւնս յԱյվազովսքւոյ {վասն} ամենայն տարաձայնութեանց երեւելոց ի յայտ

ացուածն ի դրամոց պարտ է մեզ ի գործ դնել {վասն} բանալոյ այդրէն զդպրոց ինչ ազգային բազմօ

վեհափառ կաթողիկոսն, եւ այլն: Ցաւիմ {վասն} թշնամեացս, որք առ ի վնասել զիս պարապին

անկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ {վասն} իմ, գէթ վասն գործոյն ինձ յանձն եղելոյ

կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ {վասն} գործոյն ինձ յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի

ի Կալկաթա, ո՛չ ըստ գեղեցկութեան, այլ {վասն} վաճառական գործողութեանց: Քարեղեն ե

լոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ {վասն} չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ,

չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ, {վասն} Մասեհի Բաբաջանեան, երկրորդ, տիկնոջն Կ

աճառեալ տանց, այլ ես չկարեմ զայդ առնել {վասն} հետագայ պատճառաց. ա) զի դատաստանն

սկ առանց կառաց անհնար է շրջիլ հետի, մի {վասն} սաստիկ յորդահոս անձրեւաց, երկրորդ վասն

վասն սաստիկ յորդահոս անձրեւաց, երկրորդ {վասն} դժոխային ջերմութեան եւ երրորդ վասն տարա

րորդ վասն դժոխային ջերմութեան եւ երրորդ {վասն} տարածութեան քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք իմ

Ոչինչ է պիտոյ խօսիլ զթանգութենէ ծախուց {վասն} դատաստանի, զորպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռո

տն պաշտօնական գրութեամբ պահանջեաց յինէն {վասն} ծախուց պատրաստութեան թղթոց եւ տպագրութե

ռուփիս, պարտ է վճարել փաստաբանին, որ {վասն} խօսելոյ յատենին, վասն միոյ աւուր կանխի

փաստաբանին, որ վասն խօսելոյ յատենին, {վասն} միոյ աւուր կանխիկ ստանայ 160 ռուփիս,

է զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ զերաշխաւոր {վասն} այդչափ գումարաց: Զայս ամենայն առեա

զգն տացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան {վասն} վերտողեալ դատից, այլ տալով ինձ զկատարե

լոց այսր եւ բանտարկելոցն ի փոքր ատենի, {վասն} պարտուց: Անդէն առ նմին բացան աչք մե

աղիւ յատեան եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 {վասն} գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան իսկ զերիս հար

ոյն Մասեհի Բաբաջանեան իսկ զերիս հարիւրս {վասն} հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամալեան: Այս ա

96, յաղագս ստանալոյ յինէն զ700 ռուփիս {վասն} գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վասն գործո

ուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ {վասն} գործոյն Եկատարինայ Խօջամալեան 300 ռուփի

Օգոստ. 1861, որով պահանջէ զ350 ռուփիս {վասն} երկուց փաստաբանաց ի մասին գործոյն Կատար

գէտ Պալիի 17/29էն Օգոստ. համարաւ 104, {վասն} ստանալոյ յինէն զ350 ռուփիս ի պէտս երկու

Ամենափրկչեան վանաց ազգիս ի Ջուղա, այլ {վասն} ստուարութեան նորա չկարեմք արձանագրել աս

իմ, պարոն Խալիբովն ոչ կամեցաւ հրամայել {վասն} տասնեւհինգ արծաթոյ, այլ խնդրեաց վասն ա

լ վասն տասնեւհինգ արծաթոյ, այլ խնդրեաց {վասն} այն զերեսուն արծաթս զորս եւ ոչ տուեալ ի

անել զպատկերն եւ թէ օրէն իցէ հատուցանել {վասն} այսր զոր եւ իցէ քանակութիւնս դրամոց առ

, նորա առաքինութիւնը իւր վաստակը չէր, {վասն} զի Աստուած առաքինի էր ստեղծել նորան: Ա

Վահանին գրած նամակի երկու թերթերը եւս, {վասն} ի վերուստ են եղած դոյն այդ աբեղաների ձե

բայց ըստ որում այնտեղ կը գտնեն սնունդ, {վասն} այսորիկ եւ գուբղաների մէջ պիտի մեռանին

ց կտրել, որ ապագայի մէջը կը նշմարուի: {Վասն} զի հիմա մեր ժողովուրդն էլ իննեւտասներոր

ել իւր մի որեւիցէ անբաղդացած հպատակին, {վասն} որոյ բարի խորհուրդ տալիս եմ ձեզ արձակել

տօնելը. գ. Սուրբ Աստուածի մէջ խաչեցար {վասն} մեր յաւելացնելը եւ դ. Դրոշմի խորհրդի մ

մ իմ վերջին կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ {վասն} վերջին աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ

նեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ {վասն} իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն եւ կամ

իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն եւ կամ {վասն} այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զորս ամենա

, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ {վասն} իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կա

մ կրկին ի նոյն սանդղօջն փակեալ պահեսցեն {վասն} ապահովութեան։ Նոյնպէս ամենայն ստացուած

ալ յութն մասանց վեց մասն թողում եմ մնալ {վասն} Կալկաթայ քաղաքիս Կօրտ Աֆռէկուիշտի բանտա

արկելոցն. եւ երկու մասն թողում եմ մնալ {վասն} Կալկաթայ եկող Հայոց ազգ ղարիպականացն,

իմ վերջին կամք եւ պատուէրն, որպէս ահա {վասն} հաստատութեան չորք թուղթ մին օրինակ գրեց

նն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ {վասն} ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեան եւ օգտի

շեայ դպրատանցն եւս մինչ հարկաւորս ունել {վասն} տարեկան խարջին քառասուն հազար ռուփոյ մո

ըստ ծիսի տունս վաճառողաց: Ընդ այսմ եւ {վասն} բառնալոյ զապագայ փոփոխմունս, ութսուն հ

ոյն կտակին տեսանի: Յետ այսորիկ եւ {վասն} մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր

աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այսմ եւ {վասն} ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին եւ ի տան

ոյ իմ ստատին եւ ի տանցն եւ այլն, եւ եմ {վասն} միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր Նախիջեւան

իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ {վասն} բարեպէս բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործս

ն հազար 20000 ռուպլին երծաթ դրամ թողում {վասն} հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն սորին այսպէս

յամէն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի {վասն} թողութեան մեղաց իմոց։ Երեք հարիւ

րկուսն Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն նուիրվի {վասն} յիշատակի իմոյ: Հարիւր եւ յիսուն ռ

ժին. այսպէս բաժանելով յամենու բաժինն. {վասն} ապահովության ապագայ պատահմանց յանձնվի Մ

յամեն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի {վասն} թողութեան մեղաց ննջեցելոյն. մին բաժին

րաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէսին, որոյ {վասն} բոլորովին ընծայ թողում միայնակ նմա եւ մ

քինչ դատաստանաւ ամենայն տվել եւ թողլով {վասն} ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածին

նակս այս բարի եւ արարեր զիս որդի ծնանիլ {վասն} քեզ միայնուդ պաշտել, այլ այժմս աղաչեմ

կարդացին հօտին իւրեանց, հոգեւորք, որք {վասն} լուսավորութեան եւ վերանորոգութեան ազգաց

նութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ թէ է՞ր {վասն} երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ եկ

նութեան, յանտեսել մեր զբանն Աստուծոյ, {վասն} որո՛ց եւ իցէ աւանդութեանց մերոց աղբիւրա

րպէս զիարդ եւ իցէ, օրէնս այս համազօր է {վասն} անձնիւր անդամոց Քրիստոսեան եկեղեցւոյ -

Պատուիրանք քրիստոնէութեան ո՛չ թուլանան {վասն} որոց սպասահարկեն Աստուածային բանին, յա

, յար եւ նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան {վասն} սոսկականաց: Թողումք զի հակառակն ուսանի

րեանց, զանցեալ զպատուիրանաւ Աստուծոյ, {վասն} աւանդութեանց քարոզ էին " եթէ ոք ասիցէ ց

առաջնորդ, որ առ պատուասիրութեան, կամ {վասն} այլոյ իրիք ախտի, ժպրհիցի քակեալ զցանկ

դաշինն կռելոյ բանիւ արեամբ մարդացելոյն {վասն} մեր Աստծոյ, այնպիսին վերջանայ, ո՛չ մի

խոստովանի այժմ զմատենիկն սխալական, է՞ր {վասն} ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տայ ի դպրոցս

ական, ի վերջոյ ամէն բան, եկեղեցական. {վասն} զի ձանձրալի է մի ըստ միոջէ թուել: Ի

§ 28. " Եւ պահէր Եսաւ ո՛խս Յակովբայ {վասն} օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր իւր,

Եւ բամբասեցին Մարիամ եւ Ահարոն զՄովսէս {վասն} կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի

ստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինացն, եղեալ {վասն} մեր անէծք). զի գրեալ է, թէ անիծեալ

ինախնդիր եղեւ Աստուծոյ իւրում եւ քաւեաց {վասն} որդւոցն Իսրայէլի։ Եւ անուն առն Իսրայէլ

իր քրոջ Թամարի հետ։ Բայց որ ասում է " {վասն} անհանճար խօսիցն ", մենք հասկանում ենք

ն էլ. " Են մեղք, որ մահու չափ են. ոչ {վասն} այնորիկ ասեմ եթէ խնդրեսցես. ամենայն ան

, գլ. Ե, համ. 16-17)։ § 56. " {Վասն} այդորիկ ասեմ ձեզ. ամենայն մեղք եւ հայհ

մարտութեանն՝ այնուհետեւ ոչ եւս պիտոյ է {վասն} մեղաց պատարագ. այլ ահեղ ակնկալութիւն դ

դատաստան, եւ առնոյր դատաւորն կաշառս. {վասն} այնորիկ ցրուեցան օրէնք եւ իրաւունք 'ի գ

անեն. զի ամբարիշտն յաղթահարէ զարդարն. {վասն} այնորիկ ելանէր դատաստանն թիւր " ( Մարգ

ն, որ 'ի մէջ մեր եւ 'ի Քաղկեդոնականացն, {վասն} որոյ աղօթահայց ապաշխարութեամբ եւ առաջի

նձիւք։ Եւ արք Պարսիկք, որ փախուցեալ էին {վասն} Քրիստոնէութեան եւ էին 'ի քաղաքին կայսեր

ացաւ սատանան իւր աչքի ցաւելու պատճառը, {վասն} որոյ եւ գոռաց. - Ու՞ր է ճարտարապետը.

լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ, {վասն} զի անկարող են ջիլքդ զտպաւորութիւն խօսից

ւ գաղտնիքը մի քաղաքական մեծակշիռ բան է․ {վասն} որոյ պ. Մարկոսը, պատրաստուելով լսել,

ցի ականջին շատ քաղցր եկաւ ոսկու ձայնը, {վասն} որոյ վերջին անգամ համբուրելով Մանթուխեա

ւն զգում եմ ցած խազեր երգելու ժամանակ, {վասն} որոյ իրաւունք տալով ձեր դիտողութեանը,

Հայոց համար պակաս էին այս պայմանները, {վասն} որոյ եւ չդիմացաւ հին կամ միջին դարերի ք

որովհետեւ չեմ հաւատում այդպիսի բաների, {վասն} որոյ մտքումս դրեցի մի խաղ խաղալ դորա հե

խօսում էին, կամ նոյնիսկ մարդերի հետ, {վասն} որոյ, սիրելի՛ ընթերցող, ներելով իմ այ

հետեւ այսչափ բաղադրական մասունք չունի, {վասն} որոյ եւ չէ ձգում իւր վերայ այդպիսի զգալ

մ է ցաւերին բժշկութիւն եւ թեթեւութիւն, {վասն} որոյ մտածում ենք, թէ այս պատճառով եւս

ն ուշանալը յայտնի նշան էր բացասութեան. {վասն} որոյ սիրտը դադար չունէր ո՛չ թէ այն մասի

մ էր նորա մաղձատար խողովակի ճանապարհը, {վասն} որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ արիւնի

եւ թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց {վասն} ճշմարիտ հաւատոյ եւ ուղիղ դաւանութեան,

յանդամոց, միւս այլ ակներեւ յանդիմանի. {վասն} այսորիկ եւ ծագեցան անդէն եւ անդ այնչափ

ջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց {վասն} սոցին իրաց, պատճառն էր նոյն իսկ հոմաձա

եամբ մեծամեծաց, միաբանիլ ընդ նոսա. եւ {վասն} այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վան

յանձն առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ {վասն} այսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ զվանս որ 'ի Վ

լլեճեանց 'ի Հռովմ եւ 'ի Կոստանդնուպօլիս {վասն} այսորիկ իրաց, Մխիթարեանք գտին հնարս,

այսորիկ իրաց, Մխիթարեանք գտին հնարս, {վասն} որոյ եւ թեթեւացան ոչ սակաւ, որով եւ յա

ոցանէ առ Մօնսինեօր Քորեսսի հարցանել զնա {վասն} այսորիկ։ Եւ յերկրորդում նուագի չոքան պ

րինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով զելս, որոյ {վասն} եւ միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին բերէին զ

այուզութեամբ օգտելոյ հոգւոց պատճառեցի, {վասն} որոյ եւ յետս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յ

տեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, {վասն} զի ասեն - տպագրեալ գրեանք նոցա լի են մո

նել 'ի վերայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ {վասն} բազում անգամ ժողով արարեալ, եւ զերկոտա

աւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու {վասն} դատի միոյ ժամու զերիս ամս պարաւանդեցաւ

րորդ Գրիգոր սրբազան պապն հրովարտակ եհան {վասն} Հայոց, յորում վկայէ, ազգ Հայոց, ազգ

ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք {վասն} Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիս

ք [թուեսցի], եթէ ներեսցուք մեզ [մերոյս {վասն} հայկական դպրութեան ճառի] սկիզբն առնել [

ուի ասիական իմն խորամանկութեան աղագաւ. {վասն} զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի վաստակ

իտոյիւք] փառս անձին որոնել տղայականս, [{վասն} զի] փառք առն՝ օգուտ հասարակաց: Եվ զի՞

նձելոյ նմա ի բերանոյ սակաւուց], եւ այն {վասն} է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր մտացն եւ լուսա

րանոյ սակաւուց], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ {վասն} բեղմնաւոր մտացն եւ լուսաւոր տեսութեանցն

ռնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր սմա յողբսն որ {վասն} բարձման հայրապետութեան ի տանէ պարթեւազա

ախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէր չարաչար, {վասն} զի աւերած բնականին եւ հնոյն ո՛չ կարէր ս

ու մեռեալ, [զայս լեզու ( որ չէ լեզու, {վասն} զի լեզու ասի էապէս այն, որ կենդանի է,

մանս, հրահանգիկս, կամ՝ ճառիկս ինչ եւ {վասն} ո՞րոց. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկ

տ եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, {վասն} զի այդպիսի մանկունք նախ քան զծնանիլն,

ի բանից նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, թէ {վասն} է՞ր ո՛չ կործանեցան ազինք Եւրոպիոյ, կամ

յ ժողովրդեան զբանն Աստուծոյ, տպագրեցին {վասն} մեր Հայոցս յամի 1836 ի Մոսկվա զՆոր կտակ

ւնն, առանց յղկելոյ զտեսողութիւն նորա, {վասն} զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակար

ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ {վասն} իւր միայնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք յանփրկ

վն բանիցն Աբելի՝ աղաչի չլինել անփոյթ, {վասն} որոյ հրեշտակ վաղվաղակի առաքէ առ Աբել զա

վաղ ուրեմն նախանձեալ էր զնախանձ Ազգին, {վասն} որոյ հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ

նութիւնս Հին Կտակարանի յասորւոց ի հայ, {վասն} զի զյոյն գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ,

յսպէս երեւելի արանցս զայս գործ մեծակշիռ {վասն} ազգայնոցն վճարեալ՝ փութան մի զկնի միւս

ւ գնալ յԱթէնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ {վասն} հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. յԻ

ածոց եւ այլոց նորա ժամանակցաց: Յօրինէ [{վասն]} ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳիրս պ

ւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ {վասն} մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ:

ձակայ, ընդ որում գնացեալ էր ի Պալեստին {վասն} թարգմանելոյ ի հայ լեզու զգիր առաջնոց հա

ոպոս Սիւնեաց, որոյ երկասիրութեանց շատք {վասն} մեր՝ համարին կորուսեալ, իսկ որ պահին

եպիսկոպոսի Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց զճառ {վասն} տումարի, եւ զգիրս վասն քրիստոնէական հա

ոյ, գրեաց զճառ վասն տումարի, եւ զգիրս {վասն} քրիստոնէական հաւատոյ: Գրիգոր Մագիստրոս

ց սրբոց յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ {վասն} եւ Վկայասէր կոչեցաւ: Յերկոտասաներոր

սեր եղբօր իւրոյ Ներսիսի Շնորհալւոյ, որ {վասն} ի Հռոմկլայ բնակելոյն անուանեցաւ եւ Կլայ

յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօսի զճառ {վասն} միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ Յունաց:

ոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յարգի է {վասն} ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանցն, զ

ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքուր գրոց, {վասն} որոյ զայր հաւատարիմ գտեալ զՄատթէոս Ծարե

այեաց, չունեմք իրաւունս եպերելոյ զնա, {վասն} զի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ

20, ելեալ ի ծոցոյ պապին, առեալ զգրիչ {վասն} պապին, ջանացեալ է միշտ պղտորել զընթացս

նոր յոճ խօսից, հասկանալի առ հասարակ, {վասն} զի հասկանալիքն կարէին օգնել նմա, իսկ յ

թէ միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ գործ {վասն} ազգի վճարեաց, այսմ մարթ է պատասխանի առ

զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին {վասն} ազգի զայս եւ եթ գործ, զի վերականգնեցին

բեկ շինուած հին հայախօսութեան, այդորիկ {վասն} ոչ ուրանալ զմեր շնորհապարտութիւն առ նոս

մն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճարեսցէ {վասն} Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք եւ վ

նքեանք ձեռնտուութեամբ միմեանց պատրաստել {վասն} զաւակաց իւրեանց զսեպհական հնարս առ ի լո

ուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, լինէր {վասն} ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըս

յս է՝ շինութիւն հայկական ուսումնարանաց {վասն} հայաբար աւանդելոյ ի նոսին զուuանելիսն բ

, եթէ թագաւորեցին: Չունիմք բան ասելոյ {վասն} ուսումնասէր օրագրին Սինկափորայ, զի ոչ

նի անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին ինքեանք {վասն} զաւակաց իւրեանց կերակուր պատրաստել սեպա

ռ Հայս Տաճկաստանի եթէ շատ ինչ ոչ արարին {վասն} ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ]

ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել {վասն} ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր

ւս լեզուաց եւ չէ անօգուտ գործդ մանաւանդ {վասն} Ռուսաց, որ կամիցին ուսանիլ զլեզու Հայո

անցն ի նորումս, թէեւ չէր ախորժելի ասել {վասն} վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալ

ընթերցողաց ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, {վասն} որոյ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի բանս անդ

ոխելոյ: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք թէ {վասն} էր, միթէ յաղագս ստանալոյ զփառս հայագէտ

ապարտել զկարծիսդ, ներողամիտ գտեալ առնս {վասն} այն միայն, զի անտեղեակ էր այլոց լեզուա

այաստանի ", տպեալ ի Մոսկվա յամի 1850. {վասն} մեր, հայրենակցացս պարոն Էմինայ քաղցր է

էր տեսանել զբանասիրական քննութենէ ( ոչ {վասն} ազգին առ հասարակ, այլ հայագիտաց), զի

ւն ( ազգային երգոց) առ մեզ, չգիտեմ էր {վասն}, միակամ յամենեցունց ժխտի ": " Այդ

օսիլ ընդ ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ {վասն} չունէր ծախսել նա ժամանակ, զոր գիտէր ար

լ իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ {վասն} է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամե

ունիմք ամենեւին իրաւունս եպերելոյ զնոսա {վասն} այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտութիւն է գո

, թէ զինչ վարձ ուն էին դոքա առ հասարակ {վասն} հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզուս չգի

ուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, զի որ ինչ {վասն} իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար ե

ոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար եւ նման {վասն} ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական Սինէա

Սինէացիք: Ժողովուրդն մեր դատապարտելի է {վասն} անմիաբանութեան եւ անազգասիրութեան միայն

ազգային լուսաւորութեան: Այսպէս իմա՛ եւ {վասն} այլոց անձանց, որք յայլմէ վիճակէն էին:

ւթեանց, զի պատուելի հեղինակք մեր խօսին {վասն} նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փ

, ո՞ւր իցեն սիրողք լուսաւորութեան, է՞ր {վասն} անխնայքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ զնոս

այնպէս որպէս Հայք զհինն բարբառ՝ համարի {վասն} հասարակութեան չունել եւ որով վարի նա ի

ից մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրաստել {վասն} զաւակաց ազգի, չկարէր զնոյն տպագրեալ յա

ական եւ զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն {վասն} դստերաց անտեսանելի է միանգամայն, երբ ե

ի զանազան հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս {վասն} աղջկանց, յորս զառաջինն եթէ չէին քաղաքա

եթ լեզուախօսութեամբ: Իսկ հոգատարութիւն {վասն} առհասարակ դպրոցաց ի կրթութիւն եւ արական

ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որոց {վասն} չիք ճշմարտութիւն յաշխարհի: " Ոչ զչար գ

եանը եւ հանգամանքների պահանջողութեանը, {վասն} որոյ հրամայեց նա Գեներալին ընտրել Յիսու

արոզէ անհաւատներին Քրիստոսի Աւետարանը, {վասն} որոյ առաւել պատշաճ է Սուրբ Յովհանն երու

ի ներում երկար ու ձիգ խօսել այս մասին, {վասն} որոյ որքան կարելի է շատանում եմ համառօտ

ր էր շինել հայր Լետելիէ) Յիսուսեանը, {վասն} որոյ երկու տէրութիւնքը եւս կողմնակից դա

ւմ էր Յիսուսեան Կարգի ազդեցութեան տակ, {վասն} որոյ տուեց նորանց Պարագուայն իբրեւ Տէրո

խանութիւնքը, որ դեռեւս չէին ոչնչացած, {վասն} որոյ Սարպի եւ այլ Հասարակապետական քարոզ

երի մէջ։ Այս շատ նշանաւոր պատասխան է, {վասն} որոյ դուրս եմ գրում այստեղ բառ առ բառ։

կարողացան հասկանալ այս աբեղայի խօսածը, {վասն} որոյ փակած մնացին Համալսարանի դուռները

այս միջոցին, որ վեր առնու թաշկինակը, {վասն} որոյ դանակը հասաւ նորա երեսին եւ թեթեւ

ունենալ մի այնպիսի զարհուրելի թշնամի, {վասն} որոյ որոշեցին հնազանդ լինել նորան եւ ծա

հասարակ Յիսուսեանների սովորութիւնն էր, {վասն} որոյ ձեռք առին նոքա իւրեանց խորամանկութ

խատում էր ստանալ Կարդինալական գլխարկը, {վասն} որոյ ամենայն կերպ ջանում էր օգնել Պապին

itus կոնդակը իբրեւ կրօնական հաւատալիք, {վասն} որոյ վերադարձան աքսորանքից։ Դիւբուա ստ

քական գործերը ամենեւին օտար էին սորան, {վասն} որոյ երբէք չէր կարելի մտածել, որ իւր ս

փոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ վեց թաղի թուով, {վասն} որոյ եւ պատմութեան մէջ Փարիզի հասարակու

շները քրքրէին եւ քննէին։ Այդ կարող է, {վասն} որոյ եւ մեր լեզուի մէջ ասւում է գործ կա

րմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ թէ առաւել {վասն} ամբաստանութէան առնես աշխատ... Զի՞նչ քե

էի ես իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, {վասն} եղբարց եւ ազգականաց իմոք ըստ մարմնոյ,

կարողութենէ վեր ըլլալը կը խոստովանինք, {վասնզի}, եթէ Մխիթարեանց միտքը, գրքին պատասխան

մախոհք. Խօսքերնիս " Ընծային " չէ, {վասնզի} այն պատիւն անոր ընելու միտք չունինք եւ

ն ատենը կատակէն ուրիշ բանի մի՛ սպասէք, {վասնզի} անկէց ալ ուրիշ արժէք մը չունիք ":

ինք... բայց ինչպէ՞ս պիտի տեսանէինք. {վասնզի} մէք եւս ծնելու չէինք որպէս հայ: Անի

ինչպէս նոքա խաբուած են, որ աշխատելով, {վասնզի}.... - Կանգնի՛ր, - գոռաց սատան

տորիայն, սակայն չգտանի անդ եպիսկոպոս, {վասնորոյ} առ քեզ գրեմ, եւ զժամանակ օծութեան կաթո

եմ ամենեւին մնալ ի հոգեւորական կոչման, {վասնորոյ} եւ կամ իմ վերստին մտանել ի թիւս հարկատո

իններորդ ընդհանրական մարդաթուութեանց, {վասնորոյ} եւ ց1850 ամն չունէի ես զայնմանէ եղեալ ո

ի՝ բուռն հարեալ զայլոց եղանակէ կենաց՝ {վասնորոյ} գտանիմ եւ ի մեծի աղքատութեան, հայթայթե

րս ինչ եւ ես չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, {վասնորոյ} առ ժամս ՚ի հաշիւ կիսոյ բաժնին ստացայ ՚ի

սրբազնութիւն Ձեր ի քաղաքիս զի օծանէիք, {վասնորոյ} մնացեալ է մինչեւ ցայսօր ժամանակի առանց

որովհետեւ արգելք են դրել կայքի վերայ, {վասնորոյ} չէ կարողացել գրաւ դնել, չէ կարողացել ա

եւ առաջին անգամ տեսանում էր այդ մարդը, {վասնորոյ} եւ չէր կարողացել ճանաչել նորան: Իսկոյն

ից, բայց որովհետեւ ինքը ոչինչ չգիտէր, {վասնորոյ} եւ աշակերտքը եւս կատարելապէս նմանեցան ի

լինել այդ անխորհուրդ այցելութեններին, {վասնորոյ}, տանը նստած, առաւել լաւ եմ համարում մ

թներիցս մինը, որին դուք չէք ճանաչում, {վասնորոյ} ձեր համար միեւնոյն է, եթէ ես այդ իմ ծա

որ ես շատ սիրում եմ այդ ողբերգութիւնը, {վասնորոյ} մեծ ուրախութեամբ պատասխանեցի Գուլի-Շամա

տարածուած մտքերը ամփոփուած են այնտեղ, {վասնորոյ} աւելորդ չեմ համարում ներս բերել Յիշատակ

եւ ձեր ծիծաղելի վէճերուն զոհ չըլլալու, {վասնորոյ} չենք ուզեր, որ Մխիթարեանց համախոհներն

չեմ պահեալ երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, {վասնորոյ} ահա՛ ճշմարիտն խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ

քրիստոնէական հաւատս ընկալան ի տանն իմ, {վասնորոյ} առաւել հարկ է զնոսա խնամել:

ննէսն եւ պարոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, {վասնորոյ} հաստատեմ զի նոքա եղիցին ինձ առաջին կտակ

եք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, {վասնորոյ} եւ երեքինն ՚ի միասին մին կամքով եւ մին

ն խարջին քառասուն հազար ռուփոյ մուդաթ, {վասնորոյ} եւ ես իմ տանս եկամուտն քառասուն հազար ռ

մալն եւ զնոյնքն յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, {վասնորոյ} այսուհետ թէ որ մինն երեւեսցի, բոլորովի

ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթայ, {վասնորոյ} դեֆտերն իմ փակեալ եղեւ ցոյց տալով ի աշխ

ոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել, {վասնորոյ} յետ մահուանէս կատարեալ ազատութիւն ստասց

տ այնու ընդունելոց եմ իբրու հոգեւորդի, {վասնորոյ} խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս, զի իւրեա

Ազգի հոգու մէջ եռանդ դէպի գրասիրութին, {վասնորոյ} եւ մնում են սորա եւ նորա տանը ընկած՝ ա

հուրդը, ուրեմն եւ՝ արժանաւորութիւնը։ {Վասնորոյ}, աւելորդ համարելով այս մասին երկար բար

ձայնը տպաւորութիւն գործեց կոմսի վերայ, {վասնորոյ} եւ ասաց. " Ես իմանում եմ, թէ ով է դոր

տիճան, փոքր առ փոքր, աննշմարելի կերպով, {վասնորոյ} անհրաժեշտ էր այդ վերանորոգութիւնը, որ ա

Աստուածաբանութիւն գրելու միտք չունինք, {վասնորոյ} թող հերիք լինի մեր խօսածը կրօնի վերայ,

րս ձգել այդպիսի գայթակղեցուցիչ անդամը"։ {Վասնորոյ} թող ներուի մեզ այսպէս ասել, որ Հայոց ազ

կամ ընդ փլատակօք նուիրական հայրենեաց՝ {վասնորոյ} արժան համարեմք զյայտնիսս մեզ գրուածովք

այութիւնը եւ եռանդուն գործունէութիւնը, {վասնորոյ} թողեց նա այս կեանքը եւ նուիրեց իւր անձը

տրաստ էր ընդունել ամենայն հրաշալի բան, {վասնորոյ} եւ չ'կարողացաւ ընդդիմանալ այն տպաւորութ

եւ նորա վէրքը բոլորովին առողջացած չէր, {վասնորոյ} նստաւ ձիու վերայ, կապեց թամքին գօտին,

ի ծարաւ հեռացած ճանապարհորդը սպանելու. {վասնորոյ} թողեց ձեռքիցը ձիու սանձը այն խորհրդով,

յն նեղութիւնքը քաւում են նորա մեղքերը, {վասնորոյ} առաւել զօրանում էր հոգով։ Այս անտա

նքից, բաժանուեցան իւրեանց վարժապետից, {վասնորոյ} Իգնատիոսը, բարձելով իշի վերայ իւր գրեա

յում ասում էր, գործից ձգել էին նորան, {վասնորոյ} նոր ի նորոյ նստաւ քերականութիւն ուսանել

յդպիսի մարդերից չէ կարելի Կարգ հիմնել, {վասնորոյ} աշխատում էր իւր կողմը քարշել խելօք եւ ո

կողմը։ Կսաւիէի ապրուստը շատ շռայլ էր, {վասնորոյ} շատ անգամ արծաթի մեծ պակասութիւն էր զգո

ը հարկադրուած էր մնալ միշտ Հռովմի մէջ, {վասնորոյ} չէր կարողանում յայտնապէս հետեւել Լօյոլա

էր ընդդէմ եկեղեցական Վերանորոգութեանը, {վասնորոյ} եւ թողնում էր իւրեան յաջորդին։ Գերմանա

ցողքը շատ տարիներով պիտոյ է փորձուէին, {վասնորոյ} Լայենէզ խնդրեց, որ բացառութիւն լինի իւ

սեանք լաւ ճանաչեցին այս ճշմարտութիւնը, {վասնորոյ} եւ անուանեցին իւրեանց պաշտպան ամենայն ո

որ նոցա գործերը ունէին օրինական ձեւեր, {վասնորոյ} չէր կարելի բոլորովին դատապարտել նորանց

աւանական չեղաւ Մեցցաբարդայի պատասխանը, {վասնորոյ} արձակեց իւր երեսից։ Երկրորդ տեսաւորութ

ուրիայի ձեռքով, որ բնակում էր այնտեղ, {վասնորոյ} եւ գանչեց. " Սատանայն առնու այս յիմարի

չզգացինք մեք, տեսանելով Զմիւռնիոյ մէջ {Վասպուրական} անձնուրաց ընկերութեան հայախօս թատրոնը.

իտ ոստիկանի ժամանակ ուրացաւ, որով բոլոր {Վասպուրականի} իշխանութիւնը ստացաւ եւ այս այն ժամանակ,

անն էլ համ չ'առաւ իր ուրացութիւնից։ Երբ {Վասպուրականի} իշխանութիւնը առած վերադառնում էր իր երկ

ն Դաւիթ իշխանը, նորա առաջը դուրս գալով, {Վասպուրականի} տեղ դժոխք ուղարկեց՝ նոյն իսկ հանդիպած տ

ոբ II Ստիւարտները Լուդովիկոսի արծաթագին {վասսալներ} դառնալով, մանաւանդ այս վերջինս, նենգո

թողեց երկրագործութիւնը եւ գնաց քաղաք, {վաստակ} է առնում դարձեալ, բայց երկրագործութեան

ւր ոսկին երեւութական եւ առժամանակեայ մի {վաստակ} է, քանզի ընդհանրութիւնը չունի հարստութ

կների եւ զանազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր {վաստակ}, ինչ լեզուով եւս լինի գրուած, այնուամ

ես տուել քո անունով, այդ բոլորը օտարի {վաստակ} է եղել. դու եւ բուն գրող կամ կարդացող

ղադ թարգմանեալ եւ զֆ ( f) ի փիւր, ահա {վաստակ} նոցա, իսկ ի կրօնամոլութեան մասին եւ ազ

շադրութեամբ ընդունելու մի բանականութեան {վաստակ}, այնպիսի զգեստով, որ յարմար էր մեր ժա

ր լեզուով, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք ու {վաստակ} ազգը լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ չ

յն լուսաւորութիւն, զուր ջան եւ անօգուտ {վաստակ} ։ Մեք գոնէ լսում ենք բանագէտ մարդերի

թերթերից Ա. Ապրիլի 20. այսօր շատ {վաստակած} եմ եւ բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս բ

ուշադրութեան բան չունիմ գրելու, սաստիկ {վաստակած} եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակդ չպակասե

՝ երկարահասակ եւ նիհար, տեսայ, որ շատ {վաստակած}, հազիւհազ փոխում էր քայլերը։ Նա չնկատ

սարանը։ Երբ ուսանողը դադրած-{վաստակած} Տունէ յետ դառնում ( հարկ է թէ քաղց

նոր մատենագրութիւնը խլելով մի հնացած ու {վաստակած} ծերունու ձեռից դորա կարգից դուրս երկարա

ւ կամ գնում է նրանից փախչել, բայց նորա {վաստակած} ծունկերը նորան չեն հնազանդում եւ նորա ձ

էր սատանայի առաջեւը: Սատանան բոլորովին {վաստակած} այսքան աշխատանքից, ընկած էր սոֆայի վեր

իտոյ է ամենայն ասած բան կատարուի. այժմ {վաստակած} եմ. շուտով երեկոյ է, Հռովմումը կը սկս

- ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր շատ {վաստակած} եմ... - - Ինչպէ՛ս վերջացաւ բանը

- Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր շատ {վաստակած} եմ, - կրկնեց պ. Մանթուխեանցը, - մի բա

եռքերնին ունին: Ո՛ր իշխանը քանի մի {վաստակասէր} հոգեւորական իր հարստութեան թեւի տակն առ

սսիայի ներս, մի խօսքով՝ ամենայն տեսակ {վաստակասիրութիւնք} տարածել ամեն մինի կամքի եւ կարողութեան

ն երեքտասաներորդ դարու: [Ի սոցա գրաւոր {վաստակաց} զարդիս հասանեն ի ձեռս մեր Աստուածաշունչ

նազան իջեւաններում: Երեկոյեան պիտի գայ {վաստակեալ}, ուժաթափ, շատ անգամ եւ վնասուած անդամ

արոզը մեծ պասից երկայն էր։ Ես արծաթ եմ {վաստակել} ՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ նորան իմ

անական է, մի խօսքով՝ դրամը, որ մարդը {վաստակել} է: Բայց հողը նա չէ վաստակել, հողը նա

, որ մարդը վաստակել է: Բայց հողը նա չէ {վաստակել}, հողը նա չէ շինել, հողը բնութեանն է:

է բոլոր, ինչ որ մարդը իւր աշխատութեամբ {վաստակել} էր: Նա հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցա

հնարների մէջ, որոնցով կարելի էր արծաթ {վաստակել}, կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը հոգալու համա

ուխը, ուր կարո՛ղ էր որեւիցէ ճանապարհով {վաստակել} իւր օրական ապրուստը։ Այս թշուառ իրողու

ք։ Այսպէս միայն հնարաւոր եղաւ Մխիթարին {վաստակել} այն անսովոր մեծ վաստակը, որ արդարեւ վա

ել այն անսովոր մեծ վաստակը, որ արդարեւ {վաստակել} է նա։ Բայց մեր խոհական եւ մտածող Հայ ս

մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ {վաստակելոյ} իմ զամս բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, 'ի

ի, հեղինակ, աշխատելով տիւ եւ գիշեր եւ {վաստակելով}, չունի կարողութիւն իւր աղքատ քսակից բա

շեր ցերեկ Հայոց աշխարհի լուսաւորութեանը {վաստակելու} վրայ դրեց։ Ոսկորները հանել էին տալիս ե

լինել որեւէ անկարգութեան, կամ վայրապար {վաստակեցնել} հանդիսականքը, ինչպէս պատահեցաւ " Երկու

ժամանակ անօսրանում է այդտեղի օդը եւ մի {վաստակեցուցիչ} եւ վհատեցուցիչ ազդեցութիւն է գործում կա

ում են, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա {վաստակը}: Երբ աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. վեր

նը, ըստ որում, նորա առաքինութիւնը իւր {վաստակը} չէր, վասն զի Աստուած առաքինի էր ստեղծե

առ, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ գրաւոր {վաստակը} Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով, դոր

նոր պարտքի համար, կը տանի նորա ապրանքի {վաստակը}, թէեւ սկզբում ծանր թուեցաւ նորան ապրան

, որով օրհնել է ամենակալ տէրը մեր ձեռքի {վաստակը} ": Մեր բարեպաշտ ազգասէրքը, իւրեա

աշխատութեան եւ բանագէտ գործակատարութեան {վաստակը} վերջաւորւում է երկու գեղեցիկ ճառով, որ

աշխատութիւնը, իւր տարիներով չարչարանքի {վաստակը} դարձած է այս րոպէիս մի յաւիտենական գեղե

ձեռքով յայտնէ նոցա, որով եւ լուսափայլէ {վաստակը} իր քարոզութեան, որ առաջ արել էր նոցա մ

եղաւ Մխիթարին վաստակել այն անսովոր մեծ {վաստակը}, որ արդարեւ վաստակել է նա։ Բայց մեր խ

մ դարձեալ, բայց երկրագործութեան եւ այն {վաստակի} մէջ կայ մեծ տարբերութիւն: Երկրագործը ո

րն են շուարել նորա նման։ Մնում է առանց {վաստակի} վաճառել ապրանքը, որպէսզի պարտքը կարողա

կզբում ծանր թուեցաւ նորան ապրանքը առանց {վաստակի} վաճառել եւ պարտքը վճարել: Ուստի իջեցնո

դորան: - Որովհետեւ իմ աշխատութեան {վաստակն} է դա, այդ պատճառով եւս ինձ աւելի քաղցր

ան հնար, որքան հարկավոր էր մեր հոգեկան {վաստակների} վերա մարմնին պատմելու, որ կարողանային

հսկայից խելամուտ կարասցուք լինել սիրալի {վաստակոց}, արդէն երանելի զմեզ համարիմք: Ա

եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ {վաստակոց} դոցա: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ է

ց Եթե զայգիդ տաս ի գործ, Եւ {վաստակոցն} արդեօք քրտանց Բերես առնուլ զքաջ փ

նում այդ. կան մարդիկ, որ արդարութեամբ {վաստակում} են, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաս

նա Եւրոպայի մէջ եւ դարձեալ միլիոններ է {վաստակում} կարճ ժամանակի մէջ, ի՛նչ պատճառով դորա

աւորութիւն: Ահա այդ մատենագրութեան մէջ {վաստակում} են Հայոց ազգի սուտ ազգասէրքը եւ միւս նո

արստանար, որովհետեւ կողոպտում էր, չէր {վաստակում}: Շատ վայրենի բնութեան տէր մարդ էր, ին

ր ելանում, երբ երկարատեւ պատերազմելուց {վաստակում} էր: Բայց սա մի ամբողջ ժամ պատերազմեց մ

բայց ես այսպիսի քրտինքով առաջ բերած մեծ {վաստակս} եւ շատ աշխատութեամբ արած ծախքս, վատ վա

, վիշտս 'ի սուտ եղբարց։ 'Ի ջանս եւ 'ի {վաստակս}, 'ի տքնութիւնս բազում անգամ. 'ի ցուրտ

. վասն զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի {վաստակս} եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն խ

իշէին, զՓարպեցւոյն եւ զայլոց հեղինակաց {վաստակս}, բերկրեցաւ յոգի, [քաղելով] անտի [աշխա

թո՛ղ զոմանս ի նոցանէ երեւեալս երբեմն ի [{վաստակս} ՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու ինձ զթա

ւածաբան [վարդապետաց, որք, վայելելով ի {վաստակս} ազգին, անփոյթ արարին ի ձեւ պատշաճաւոր

արձան կանգնի փառաւոր, Քո գործք, {վաստակք} գտցեն գովեստ ի բերանոյ բիւրաւոր.

լիսն, յորոց [ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ {վաստակք}, ասել մեզ] թէ զի՞նչ յայնս գտանեն, որ

յոց, ի կարծիս լինել, որպէս թէ ջանք եւ {վաստակք} Մխիթարեանց հայէին յօգուտ ազգին, տեսեալ

ն Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք եւ {վաստակք}, եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ մ

երդաստանս այս ասելոյ ազգին, ահա մեք եւ {վաստակք} մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միայն պա

ւր ամփոփւում են մարդկային բանականութեան {վաստակքը}, մարդկային հոգու բղխուածքը։ Եւ կարելի

իշխանութեան մասին. այս աշխատասիրութեան {վաստակքը} կամենում եմ ընծայել Ձեր մռայլութեանը:

ի է մեր առանձին ուշադրութեանը, եւ նորա {վաստակքը} իրաւունք ունին պահանջելու մեզանից մի ան

նագոյնս ասացից, թէ առաւել եւս ես։ Եթէ {վաստակօք}, առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւել, ե

, միջնորդութեամբ կամ մի այլ ճանապարհով {վաստկեցայ} այսչափ գումար. մեռնելուց յետոյ թողնում

ինքնին, առանց մի բան ունենալու այսչափ {վաստկեցայ} միմիայն իմ աշխատութեամբ: Իմ որդիքը աւե

կատարել հասարակության անունից եւ ոչ մի {վավերագիր}, եթե հասարակությունը օրինական կարգով չ

, որ նրանք չէին կարող կատարել օրինական {վավերագիր}, թեկուզ 40-ի փոխարեն ստորագրեին 400:

առաջ ոչ մի զորություն եւ իմաստ չունեցող {վավերագիրը}, որ սարքել է Գաբրիել Այվազովսկին, այդ

ի տուժեր: Բայց ես արդեն ասացի, որ այդ {վավերագիրը} ոչ մի ուժ չունի, ոչ մի օրինական իմաստ

40 անձը, որ ստորագրել են այդ հռչակավոր {վավերագիրը}, լիազորվա՞ծ են եղել արդյոք հասարակությ

սարակության համախոսականով կատարելու այդ {վավերագիրը}: Ո՛չ: Պարզ է, որ նրանք չէին կարող կա

Սրանից հետո, եթե մինչեւ անգամ դժբախտ {վավերագիրը} հայտարարեր, որ իբր մենք, ներքո ստորագ

որ այդ անկարելի է եւ բացի դրանից, այդ {վավերագիրը} բնավ չունի նման իմաստ եւ օրենքի առաջ հա

ցառումը ոչ թե նրա համար, որ առանց դրան {վավերագիրն} ուժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ,

երն իրավունք չունեին, եւ նրանց կատարած {վավերագիրն} ապօրինի է: Եթե դա ունենար գեթ մի փոքր

ունից անկախ ու վերջինիս անունից կատարել {վավերագրեր}: Պ. պ. Ալաջալյանը, Խաթրանյանը եւ այ

լ մեր գործը, մինչեւ իսկ ընդունելով այդ {վավերագրերը}, որովհետեւ նա ըստ ինքյան չի արտահայտու

այդ, ինքն ըստ ինքյան ոչինչ չնշանակող, {վավերագրի} տակ վերապահությամբ, այն ինչ այդ վերապա

ինչ այդ վերապահությունը չկա չարաբաստիկ {վավերագրի} ՝ վկայությամբ հաստատված պատճենների մեջ

րել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է {վավերագրի} էությանը, ապա եթե մինչեւ անգամ իսկական

նները կարեւորություն են տալիս անմիտ այդ {վավերագրին}, որն ինքն ըստ ինքյան ոչինչ բան է:

ձեռքով մտանե: Նոցա լույսը խավարից շատ {վատ} է, վասն որո թող յուրյանց պահեն: Հայոց

րա, թե ինչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե {վատ}, եւ եթե վատ, արդյոք ի՞նչ դիտավորությո

իճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե {վատ}, արդյոք ի՞նչ դիտավորություն ունիս այդ

առ աստված, ամեն բան կդրստվի: Ամենեւին {վատ} չէր լինելու, եթե մի քանի մարդ նույնպես

ստատումը Թուրքիայում։ Առողջությունս {վատ} չէ. հույս կա, որ առանց որեւէ դեղորայք

ում), խղճում եմ. նա չար չէ, այլ շատ {վատ} ուղու վրա է: Սատանան գիտե, թե որտեղից

տեսքն ու ամրությունը: Իմ առողջությունը {վատ} չէ. այսօր չնայած արեւ է, բայց որովհետ

, որ նրա ( այսինքն տեր Մովսեսի) համար {վատ} կլիներ, եթե նրա հարեւանները չդադարեցնե

ել են, թե չէ, իրավ, տեր Մովսեսի բանը {վատ} կլիներ: Հա՜, հա՜, հա՜: Իսկապես,

ի եւ քաղաքակրթության համեմատ: Լավ է թե {վատ}, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ ն

ած ձեւը. ո՛չ թե նրա համար, որ առաջինը {վատ} է կամ այլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակ

ց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, թե չէ {վատ} կլիներ նրանց բանը այդ ընտանեկան թշնամու

օգիայի կանոնների հետ, եւ, առհասարակ, {վատ} չէր լինելու, եթէ մի բարեկարգ դպրոցում

ունակութիւնքը հետեւանք են նորա լաւ կամ {վատ} շրջակայքի ազդեցութենից: Արտասուելի

ր արժանի էր յատուկ ուշադրութեան լաւ կամ {վատ} կողմից, եւ քո պէս մարդը պէտք է ուրախան

ւմ ենք միմեանց, եւ Պ. Բէգզադէն այնքան {վատ} մարդ չէ, թէեւ մի փոքր յիմար է. նա այս

փագը, երկու խօսք պակաս խօսելու համար, {վատ} չէր լինելու, եթէ թողուիր ինձ միայն:

նին ուսումնարանի անունով: Ոչ ոք այդպէս {վատ} կարծիք չունի Նախիջեւանի մասին, մանաւան

янца, что ли? չեմ հասկանում: Ամենեւին {վատ} չէր լինելու Պ. Իսահակեանցին խօսելուց յ

կան էր եղած: Այս գործողութիւնը այնպիսի {վատ} տպաւորութիւն գործել էր մինչեւ անգամ տաճ

լ նորանից. միանգամ սիրել եմ: Եւ ես մի {վատ} սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրե

լինո՞ւմ է. ինչ պիտոյ է առնել, գիտեմ, {վատ} սովորութիւն է, բայց միանգամ ենթարկուել

այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ եւս {վատ} բան է նշանակում, այնպէս չէ՞: - Այ

է նշանակում, այնպէս չէ՞: - Այնքան {վատ}, որքան քո տանից դուրս գնալով երեւիլը փ

ասա՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ {վատ} վատ բաներ է խօսում այս եւ գալոց տարու հ

՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վատ {վատ} բաներ է խօսում այս եւ գալոց տարու համար

ու աստիճանի վերայ, կարելի է ասել, որ {վատ} չէր: Եղերերգութեան մէջ Հայոց զօրքը

մ սովորած ենք, հիւսիսային Բորէասից շատ {վատ} են արեւմտեան խոնաւութիւնքը։ Անտանելի է

ւ դահճի ձեռքից: Լաւ ծանօթ ես ունեցել, {վատ} չէ, վատ չէ, մինչեւ այն աստիճան, որ ա

եռքից: Լաւ ծանօթ ես ունեցել, վատ չէ, {վատ} չէ, մինչեւ այն աստիճան, որ այժմ առանց

տի եւ հոգու վկայութիւնը։ Մեր համար շատ {վատ} է մահից, ճանաչելով եւ հասկանալով, խաւ

ում է իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն {վատ} եւ վնասաբեր ասելով այս կամ այն տեղի օդը

քի վճռական վախճանը: Ազգը, լաւ ու {վատ}, փորձեց մինչեւ այժմ վաճառականութիւնը,

ար: Ողջով ведь, նորա վերան {Վատ} -վատ բաներ խօսեցան, Ну, ведь, ե

Ողջով ведь, նորա վերան Վատ-{վատ} բաներ խօսեցան, Ну, ведь, ես ոչ

, ես ոչինչ չգիտեմ ` Ո՛չ լաւ, ո՛չ {վատ}, ո՛չ մէկ բան։ Մտածում եմ. եթէ ն

Քո թիկունքը, թող նա չասէ Թէ {վատ} է Իտալացին ": Ասաց. տուեց

Եթէ Ասորու նման աշխարհում Չկայ մի {վատ} ազգ, բայց քան Ասորին Էլ վատ է Հայ

այ մի վատ ազգ, բայց քան Ասորին Էլ {վատ} է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ ենք.

ձեալ երեկոյեան: 23-ին շարունակւում է. {վատ} գիշեր անցուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24

գինի Ելիսեեւից գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 {վատ} էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէ

տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 15-ին: 8-9 {վատ}: 9-ին սկսեցի ընդ[ունել] beladon եւ ըն

խարհական դպրութիւն չեն ունեցել. լաւ ու {վատ} եղել է եւ կայ աբեղայական դպրութիւն, ին

ի բանէ համեմատաբար խօսելով, ճշմարիտ որ {վատ} չներգործեցին: ------------------ Երկաթ

մէջ մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտիկայն {վատ} բան է, թէ նա մարդ է խայտառակում, թէ ն

ք, որ օդի մէջ են ման գալիս, կամ աւելի {վատ} ` ոչնչութեան մէջ, որովհետեւ օդը շօշափե

ափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ եւ թէ {վատ}: Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիական

էր նոցայ եւ ժողովրդի նորա վերայ ունեցած {վատ} կարծիքը հերքելով, իւր անունը նոցայ մեծ

ցել: Բարի կը լինի սորա համար, եթէ իւր {վատ} կիրքը արտաքսելով իւր սրտից, աշխատի իւր

աստակս եւ շատ աշխատութեամբ արած ծախքս, {վատ} վաճառականութեամբ, թեթեւ բանի հետ չեմ կ

ոզում, իսկ այս վերջի ժամանակները իսպառ {վատ} էր նորա քարոզը "։ Եւ այսքանը չկարողացա

երը, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւն. {վատ} չէր լինելու քննութիւն կարգել այդ մասին

յրագոյն Բրամին դառնալուց յառաջ, լաւ ու {վատ} կային դպրոցներ, ուր մի քանի բան սովորո

սելով: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ բանը {վատ} է, փոքր է մնացել, որ իւրեանց մտքումը

՛ ինձ, անասունի կեանքը մեր կեանքից շատ {վատ} չէ աշխարհի երեսին: - Դու եւս ճշմար

մանակ այդպիսի թունաւոր լեզու ունին, որ {վատ} առողջութեան տէր են, հարբելով դառնում ե

շնչութեամբ, որից յառաջանում են զանազան {վատ} հիւանդութիւնք: Եւ այս է պատճառը, որ օ

- պիտի այս բանի առաջը առնուլ. անշուշտ {վատ} կը լինի սորա վերջը եւ կը խայտառակուի իմ

արոն, աղաչում եմ արդարադատ եղիք. միթէ {վատ} ծառայեցի մինչեւ այժմ, կամ միթէ այժմ զա

րանք գործ ածելու համար: Բայց թէ լաւ թէ {վատ}, երեւում էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի

դեռեւս չնչին արժէքի բան է, որ կարող էր {վատ} եղած ժամանակը դուրս ձգել բոլորովին, իս

արի՛տ է, նա երբեմն մեղադրում էր նորանց {վատ} սովորութիւնքը, բայց այդ սովորութիւնքը

րն ի միասին մարդկութեան անդամ, լաւ կամ {վատ} անդամ եւ այս լաւերի վերայ պարտականութիւ

նոցա վերայ բացի լաւ խօսելուց չեն կարող {վատ} խօսել, այսինքն ճշմարտապէս նկարագրել նո

այդ լուրը ուշանայ, անպատճառ այն մարդը {վատ} կողմը կը սկսի մտածել, եւ այդ վատ կողմը

մարդը վատ կողմը կը սկսի մտածել, եւ այդ {վատ} կողմը այնպէս մեծ կ՚երեւի, որ անկարելի

ջկայ հետ ամուսնանալուց. բայց ես այնպէս {վատ} սրտով մարդ չեմ. խօսք տուել եմ, կը կատ

տեսակով ունէին իւրեանց մէջ այն ամենայն {վատ} հետեւանքները, որ մեր օրերումը, աճելով

ի գուցէ այս կանոնների վերատեսութիւնը մի {վատ} հետեւանք ունենայ, իւրեանց որոմնացանութ

թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի {վատ} է - Երուսաղէմի ինչ-որ երեսուն վանականնե

կրագունդի մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը {վատ} առաջնորդ է էլեկտրականութեան: Երկրագուն

ց լաւ իմացողներ էլ կան, բայց այդ աւելի {վատ} է նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ ի

է Մասիսի պաշտօնը, որովհետեւ իւրը աւելի {վատ} առաջնորդ լինելով ջերմութեան, նորա օդը

անհաւանութիւնը մի կամաւոր կուրութեան, {վատ} խորհրդով, այլ անգիտութեան եւ թիւր հասկ

շըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է {վատ} ` դորա վրայ չէ խնդիրը, երեւոյթը հարկաւ

նցնելուց յետոյ երբ պատուաստը ( լաւ է թէ {վատ}, այն չէ խնդիրը) բնիկ է դարձել, հնար

եզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու {վատ} գործ են կատարում։ Թող նոցա ներքին բազմ

Մեր համար շատ ցաւելի լինելով մի այդպիսի {վատաբախտութիւն}, այս աշխատութիւնը յանձն առանց այդ կտակ

: Բայց չէ պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպիսի {վատաբաղդ} դիպուածում, առաջ քրիստոնեայք կը կողոպտ

պէ բաղխում է նորա դուռը: Եւ մի այդպիսի {վատաբաղդ} մարդու համար հեշտ չէ նաեւ գտնել մի պարո

որան, թէ այս է ահա սիրամարգը։ Այսպիսի {վատաբաղդ} դիպուածում մեք չենք դատապարտում այն մար

է հրաժարուիլ ամենայն պայմանից. այդպիսի {վատաբաղդ} դիպուածում եւս մեր հոգին հանդարտ է եւ խ

շմարիտ էք խօսում, ապա ուրեմն, այդպիսի {վատաբաղդ} դիպուածում վնասը կը հասանի իմ պարոնին:

րջանկութիւնը։ Ամենայն մարդ, որ այնքան {վատաբաղդ} չէր գտանուած, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ

ռ է եղել այս իմ վատաբաղդութեանս: - {Վատաբաղդութեա՞ն}, մի՞թէ քո ներկայանալը ինձ՝ մեծ մարգար

ճռական խօսքը լսելու համար։ Բայց ո՛վ {վատաբաղդութեան} ազգիս. կաթողիկոսը ժամանակ չունի մտածել

անելուց փախչելով, պատճառ է եղել այս իմ {վատաբաղդութեանս}: - Վատաբաղդութեա՞ն, մի՞թէ քո ներկ

այանալը ինձ՝ մեծ մարգարէի փոխանորդիս, {վատաբաղդութի՞ւն} է, եւ դու, այս րոպէիս գտանուելով իմ ձ

ահա, Պ. Բէգզադէն համարել է ինձ մի մեծ {վատաբաղդութիւն}, իսկ իւր համար մի ծայրացեալ երջանկութի

ը սաստիկ արգելում է այդ մեղքը: Ես միշտ {վատաբաղդութիւն} կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ գնով խլու

արհը փակ է նորա դիմաց։ Ահա այն սոսկալի {վատաբաղդութիւնը} ։ Ոչ մի գաղափար, որ մարդկութիւնը արիւն

պտղաբեր շինել նորան. այս մեր հասարակաց {վատաբաղդութիւնն} է։ Բայց, դորան նայելով, հրաժարուիլ գ

ն տեղը չունին, անձնական վնաս հասցնել, {վատաբանել}, կասկածներ յարուցանել հեղինակի վերայ,

օդուածը վերջացնում էք նորանով, որ ազգը {վատաբանելը} եւ ազգի վերայ կոծելը եւ ողբ կատարելը ան

նի քաղաքների եւ գիւղերի շէմքերը՝ սորան {վատաբանելու}, նորան պարսաւելու, իւրեանց սուտ արժան

դառնում է իմ թշնամին, ինձ բամբասող եւ {վատաբանող}: Միթէ՛ կարելի է այս, ո՛չ ապաքէն Մարկո

ւեցին երբեմն գրով. Բայց եւ բոլորի {վատաբանութիւնք} Անպտուղ եղան քո պատճառներով... "

ձին, որ վաղուց նստել է նորա փորի մէջ, {վատաբանում} է ինձ: Մարկոսը, որ չէ ճանաչում ինձ,

նում եմ գերեզմանին: Հավատացեք, այնպես {վատած} եմ այժմ, որ ինքս ինձ հայելիի մեջ տեսնե

մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտահար, {վատած} եւ ցաւագարուած: Հարցանում եմ. - Պ

արկաւոր մարդը, եւ նորա տեղ կարգելու մի {վատահամբաւ} մարդ, խայտառակութիւն գործարանի անուանը

գլխից. եւ այդ բոլոր անախորժութենների, {վատահամբաւութենների} պատճառքը ովքե՛ր են. եղբայր, եղբօր կին

թեան եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս {վատամարդիկ} են դարձած այդ նահատակները խաժամուժ ամբո

ատուններին եւ միւսներին եւ մեզ որպէս թէ {վատամարդիկ} շինելով։ Բայց զուր է անհանգիստ լինում

ւինք ազգային ամօթի մերկացուցիչ. պիտոյ է {վատամարդիկ} դառնանք մի քանի նեղսիրտ, պղտոր տեսութեա

16[երորդ] բաղնիսը. պաղ էր, եւ սկսեցի {վատանալ}: 15-16 id[em] 16-17 id[em]. այսօր ըն

այս լաւերի վերայ պարտականութիւն կայ այն {վատերը} եւս լաւ շինել: Ինչո՞վ, ի՞նչ կախարդակա

, միայն տան մէջ գործածելու համար է. " {վատէրը} կ՚եփենք կազ կը շինենք, լաւն էլ խիաթի կ

ւ ամենայն ջանքով աշխատէր գործարանի դէպի {վատը} տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա յի

անդգնեցնում ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ եւ {վատթա՛ր} գործերով լցուած մարդոց պէս, որ իրենց գ

քրը իբրեւ քրէական յանցանք դատապարտում: {Վատթա՞ր} կիրք: Երրորդ. իւր չափազանց կեղծաւորու

երեսին: Գ. Մի մարդու առաքինի կամ {վատթար} լինելու շարժառիթը գտանւում է նոյն այդ մ

արդ, որ այժմ առաքինի էր, կարո՞ղ էր դա {վատթար} մարդ լինել, եթէ սնած ու աճած լինէր մի

մարդ լինել, եթէ սնած ու աճած լինէր մի {վատթար} շրջակայքի մէջ, կամ մի վատթար մարդ առաք

լինէր մի վատթար շրջակայքի մէջ, կամ մի {վատթար} մարդ առաքինի լինել՝ գտանուելով առաքինի

որ կարող էր առաքինի լինել, լինում է մի {վատթար}, մի չարագործ էակ, դատապարտութեան արժա

աւաստում են մեզ, թէ մարդու առաքինի կամ {վատթար} լինելը պատահական բան է եւ կախուած նորա

ոյ տնտեսութիւնը՝ մինը առաքինի եւ միւսը {վատթար} ստեղծելով, եւ այնուհետեւ այդ վատթար մա

սը վատթար ստեղծելով, եւ այնուհետեւ այդ {վատթար} մարդը ինքը չէր լինելու մեղաւոր իւր վատթ

ին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել էր նորան {վատթար} լինելու համար. քա՛ւ լիցի այսպիսի ամբար

ով: Շատ անգամ մի զաւակ, տան մէջ հոգու {վատթար} ուղղութիւն ստանալով, արդէն փոքր կերպար

ու խաւար մնալով, ապագայումը դառնար մի {վատթար} մարդ, Աստուծոյ եւ մարդկութեան ատելի,

ապականուած չէի՞ն նոյնպիսի կամ եւս աւելի {վատթար} կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը բա՛ց են

, зовет меня[... ] Էակներ խօսում էին {վատթար} միմիայն քաղաքականութեան վերայ: [Բայց

եզ սիրելի Յիշատակարանը: Ոմանք, առաւել {վատթար} լեզուք, Յիշատակարանիդ մի փոքր ուշանալը

անի խորհուրդը լաւ հասկանային եւ այնպիսի {վատթար} կիրքեր գործ չդնէին: Այս մի մեծ ձեռնարկ

յսպէս, չափազանց սիրում է կարդինալը այս {վատթար} ծառային միայն, դորս ժլատութեան, մարդա

կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում էին սորա {վատթար}, անիրաւ ընթացքը, եւ նախկին վերակացուի

հիմնադրի սուրբ յիշատակին: Երրորդ, եթէ {վատթար} կեղծաւորութեան դիմակի տակ ման եկող հոգի

արանը ինչպէ՛ս խաղալիք էին շինել իւրեանց {վատթար} կամքին: Վերահասու եղա՞ր դու դոցայ խարդ

յս վերջին տեսակի մարդերին: - Աւելի {վատթար}: Սա, մեր եկեղեցու նախկին երեսփոխանն է

նը լինէիք այն ռամիկներից, եթէ ոչ աւելի {վատթար}. ըստ որում շատ ռամիկների սիրտ եւ հոգի

մանք համարում են նորան մի անհաւատարիմ, {վատթար} որդի, որ, բաժանուելով իւր մայրական եկ

ի կրօնամոլութեան մասին եւ ազգատեցութեան {վատթար} քան զՎենետկեցիս, որք փոքր քան շատ գիտե

end sa gorge), հերետիկոս, կամ առաւել {վատթար}, կեղտոտ եւ զզուելի հեգնող, յիմարների

ւր ձգտման: Մինչդեռ ազգը, որ բացառապէս {վատթար} վարչութիւնից ազատուելու համար էր սահման

ց, որ գլխին փորձանք դառնային. կոշտ ու {վատթարաբարոյ} նաւաստիքը, ձանձրանալով թափառական քարոզ

ը, անհավասար պայքար մահվան դեմ եւ, որ {վատթարագույնն} է, գարշաhոտության դեմ: Կեցցե՜ ջրարջի

զոհեցին իւրեանց փառամոլութեանը այդպիսի {վատթարամիտ} մարդիկ, քանի՞ցս անգամ այդպիսի թշնամիք

յական մարդերի մէջ՝ ամենեւին բնականաբար {վատթարանալ}: Թէեւ առաքինութեան կամ վատթարութեան կե

ջարկութիւնը, ձեր դստեր բանը շատ եւ շատ {վատթարանալու} է: - Ներկայումս այդ առաջարկութիւնը

ատմութիւնը, այն անաչառ դատաւորը, քննէ {վատթարների} գործերը եւ վրէժխնդիր լինի նոցայ: Երբ մ

ծնանելով չունի իւր մէջ առաքինութեան կամ {վատթարութեան} սկիզբն կամ տարր, եւ հոգու այդ ունակութ

աբար վատթարանալ: Թէեւ առաքինութեան կամ {վատթարութեան} կերպարանագործութիւնը կարօտ է ժամանակի,

տթար մարդը ինքը չէր լինելու մեղաւոր իւր {վատթարութեան} մասին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել էր նո

կի ապագայ առաքինութեան, երջանկութեան, {վատթարութեան} եւ թշուառութեան սերմերը: Նոյնպէս ս

պատուելու եւ սիրելու, իսկ միւսը, իւր {վատթարութեան} համար, դատապարտելու եւ պատժելու: Մ

եւ փառքը: Մարդու առաքինութիւնը եւ {վատթարութիւնը} կախուած է նորա դաստիարակութիւնից. հնձւ

իս առաքինութեան վսեմութիւնը, մոլութեան {վատթարութիւնը}. առաջինին խրախուսելով եւ երկրորդից զգո

սքանչելի լեզու ունի, բայց հեղինակների {վատթարութիւնից} միայն չէ հասկացւում ամբողջ ազգին, նա ե

ծիքի վերայ։ Եւ այս էր պատճառը, որ {Վատիկանը} արթնապէս հսկում է եւ աչք է պահում այս մ

քը, դէպի մեզ, դէպի Մխիթարեանք եւ դէպի {Վատիկանը} ։ Համառօտապէս խօսելով այստեղ Մխիթար

, որ հառաջընթացքը պիտի ոտք կոխեն մինչեւ {Վատիկանի} դուռը: Բայց Գառիբայլդին մի կողմից սպառ

կնոջից միայն այն պատճառաբանությամբ, թե {Վատիկանի} արձանները շքեղությամբ եւ գեղեցկությամբ

իսի զարբ տայ, Որ մուկի պէս {Վատիկանի} Մտնէք ծակերն ահաբեկ. Այսօր

է երկնքի արքայութեան բանալիքը կախուած է {Վատիկանի} պատի վերայ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, նոր

, արատը եւ անառակութիւնը թագաւորում են {Վատիկանի} կամարների տակ, իսկ որբացած եկեղեցին,

խոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում են նորան {վատիկանի} դատաստանի առաջեւ, ուրեմն համաձայն են Չ

ռով ուղարկում էր Հռովմ, զարկել իսկական {Վատիկանի} դուռի վերայ հետեւեալ նամակը՝ գրած դէպի

ս ժողովը հաւաքւում էր ծածուկ ինքեան իսկ {Վատիկանի} մէջ։ Վերջապէս 1773 թուականի յուլիսի 21

հարազատ պապականութեան, ներկայացուցած է {Վատիկանին} եւ արժանի է եղած առանձին ինդուլգենցիայի

, եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն, գէ՛թ {Վատիկանին}, բանս ՚ի մէջ արկին զիրաւասութիւն պապին

ւմ է Հայոց եկեղեցու անկախութիւնը Հռովմի {վատիկանին} ։ Այնտեղ, Հայոց կաթողիկոսքը հպատակում

քը եւ արձանները դուք ամեն օր տեսնում էք {Վատիկանում} ։ Տեսէք, մինչեւ անգամ Միքել Անջելօյի ձ

թյունը պարտավորվում է իր հաշվից լրացնել {վատնած} գումարը: Ես լիովին վստահ եմ, որ Դո

ն ի նախկին ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն {վատնեալ} է զմեծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր

ոյ յիշելոց, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասին {վատնեալ} գումարացն եւ վաճառեալ տանց, այլ ես չկա

ինձ տուած ապրանքը, ես չեմ կերել, չեմ {վատնել}, այլ որքան վաճառել եմ, նոցա բոլորի ար

ար վազած ջրերով, որի համար հարկաւոր չէ {վատնել} այն դրամը, ինչ որ Եւրոպացին վատնում է

Իւր ծնողքը լացուցել էր, Ինչքը {վատնել} անխնայ: " Հայրիկ, դարձեալ

նայ. եւ դու եթէ կամենայիր, չէիր կարող {վատնել} նորա նիւթը, պատճառ, շրջապատած էիր նոյ

ծութիւն էր. ուրացեալ զօգուտն հասարակաց {վատնել} զդրամս ի բարեզարդութիւն քարեղէն եւ փայտ

վնասներ էին հասուցանում՝ ծածուկ կերպով {վատնելով} իւրեանց պարոնի արծաթը։ Այս պատճառով,

էր անտառի մօտ՝ լճի առաջեւ՝ մեծ արծաթ {վատնելով}: Քրտինքս թափուել էր գետի նման, մահիճ

յնտեղ, դատարկարանութենով, բամբասանքով {վատնելու} այն ժամանակը, որ տուել է Աստուած բարի

եր, Իսկ ես ընդունայն Կեանքս {վատնեցի}. Իմ պարզամտութեամբ Ես աշխար

ովանդակ մերազնեայք ՚ի Կալկաթայ, երթեալ {վատնէ} զամենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարի

մենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն {վատնէ} ՜ եւ զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուրեան Աղա

ձագ դուրս կը գա՞յ: Չէ՞ որ զուր տեղը կը {վատնէ} ողորմելին իր ջերմութիւնը եւ շատ անգամ գ

ելոցն ՚ի Ջուղա: Առ ի՞նչ պէտս արդեօք {վատնին} եկամուտք վանացն մինչ եւ դպրոցն ազգային

ողմից բերելով, կարողանում էի հոգալ եւ՛ {վատնողների} պէտքերը, եւ՛ վանքի պաշարը։ Բայց դո

ց վէզիրը, - վիպասանական ոճը սեպհական է {վատնողների}, կռուարարների, ապստամբների եւ լուսնոտ

արտքը անհատուցանելի չէ, պարտքի գումարը {վատնուած} չէ, պարտքի հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին

բարոյական կրթութեան մասին, իւր արծաթը {վատնում} էր աշխարհային ունայն եւ անցաւոր վայելչո

չէ վատնել այն դրամը, ինչ որ Եւրոպացին {վատնում} է ածուխի կամ փայտի համար: Եւ այն ապրան

եւ բոլոր գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը {վատնում} էր նոցա վերայ: Թէպէտ շատ մարդիկ կան,

մեր վաթսուն հազարի դիմաց. Երբ մեր {վատութեամբ} ՝ ո՜ղջ կորուսել ենք. Հիմի է՞լ խօս

պեցաւ մեզ, երես առ երես պատահել անամօթ {վատութեան}: Եւ ո՛չ անգամ վշտացանք եւ ո՛չ անգամ վի

ա ուրեմն պ. Չամուռճեանը հասել է մինչեւ {վատութեան} յատակը: Երեւակի վերոյգրեալ տետրակը

ում ենք ոչ միայն կեղծաւորութիւն, այլեւ {վատութիւն}: Մի քանի տարի կայ, որ լսում ենք

. Չամուռճեանի կերպարանքով... Եթէ {վատութիւնը}, ձեռնածուների արկղի նման, երկու յատակ

մար մահապարտութեան խօսք արած չէինք, եւ {վատութիւնը} միայն հարկադրել էր Պ. Չամուռճեանին քաշ

" Դատել, կշռել եւ չափել, " {Վատութիւնից} հեռանալով " Բարիին՝ միշտ մօտ լինե

կանգնել միմեանց ընդդէմ, երեսները չոր, {վատուժ}, անհնարին խորշոմած, խոր ներս ընկած մա

անել. Անանիայի եղբայրը եւ իմ քրոջորդի {Վատուժյանը} դեռ կարող են նրան օրինակ ծառայել: Այն

ւմ է ընդդէմ յառաջընթաց կուսակցութեան եւ {վատօրէն} միանում է կառավարութեան յետընթաց մասին

զմանրամասն ծանօթութիւնս եւ զամենայն ՚ի {վար} արկանել զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանա

րցնէ Հայաստանեայց Հայրապետ մը անկէց ինչ {վար} տեղ ունէր: Արդարեւ, կատակէն ուրիշ բան

սեակի վրայով, Ում ` կիրք վառող լեռն ի {վար} Զառիվայրի գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւ

գեքաղի Ժամանակ է, եթէ չասենք, որ նաեւ {վար} ու ցանքով պարապած երիտասարդքը ազատ են մ

թիւն չէ, այլ պարզ անուն, չգիտենք, թէ {Վարագա՞յ} Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի

թողած, նոցա մօտակայ Գեղամայ ծովակը եւ {Վարագայ} սարը շատ անգամ յիշւում է մեր պատմութեան

արելու հարստութենից մասն եւ բաժին հանել {Վարագայ} սուրբ նշանին, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղ

յաստանի " եւ միով Ճառիւ՝ զսուրբ Նշանէն {Վարագայ}, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ

հարկու լիներ խաւարից. սա մի զարհուրելի {վարագոյր} է, որի տակ իրաւունք ունին մարդիկ եւ մա

ին: Երբ որ երկրում հարսնքոյր Եւ խորանի {վարագոյր} Պատառւում են անկարկատ ` Նաեւ թել-թել,

. Տգիտութեան եւ թանձրաբարդ միգաց սաստիկ {վարագոյր} Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա գուպար լուս

երին ու խոցերին, եւ այդպէս վերքարշել մի {վարագոյր}, որի տակ ամենայն զգուշութեամբ աշխատում

երը մերկացուցին աչքիս առաջեւ կախարդական {վարագոյրը}, եւ այդ շղթաների տխուր եւ միօրինակ ձայ

րձեալ տարածէր իւր մառախլապատ եւ մահադէմ {վարագոյրը} մեր ազգի վերայ. մի՞թէ սուտ է խօսածս:

եցաւ, իսկ Մխիթարեան համախոհաց սեւաներկ {վարագոյրը} տարին տասներկու ամիս քաշուած, մտիկ ընե

գապէս ճանաչեց այժմ նորան իւր գրուածից: {Վարագոյրը} յետ քարշուեցաւ, եւ հերոսը գտանւում է թ

, վախնալով բարձրացնել այս ճակատագրական {վարագոյրը}, որի քամակում կանգնած է Ռուսիոյ սոսկավ

արրական պարզութիւնը, այնտեղ ճեղքւում է {վարագոյրը}, եւ ահա վիհը տեսնողի առջեւ է: Կ

աղքատութիւնը օրէ օր տարածում է իւր սեւ {վարագոյրը} ազգի վերայ: Զարհուրելի է մեզ երեւակայե

կը ճեղքուի նորա առջեւ ապագայի կարծեցեալ {վարագոյրը}: - Չէ՛, փոքրիշատէ կարողութեան տէ

ի առաջեւ ապոլոնեան հայելու հրապարակական {վարագոյրը}: Կեցցէ՛ երիտասարդութիւն: Եւ հայ

արզ երեսի վերայ տարածուած էր տրտմութեան {վարագոյրը}, զգեստը կիսամաշ եւ ինքը խորասուզած մտա

արակ Հայաստանի հորիզոնի վերայ իւր խաւար {վարագոյրը} ։ Թէպէտեւ Ռուբենեանց թագաւորութեան

վ բանականութեան երեսից տխուր եւ մռայլոտ {վարագոյրը} ՝ հնար է տալիս նա բաց աչքով նայել լուսի

, համարձակ ձեռքով ճեղքելով այդ թագուցիչ {վարագոյրը}, մերկացնէինք պապականութիւնը ազգի առաջե

մ հարցուփորձից յետոյ, բանալով գաղտնիքի {վարագոյրը}, մատնեց իւր խորհրդակիցքը։ Երբ յայտնեց

այն իր բերնից խօսելով մերկացնել ապագայի {վարագոյրը}: Իբրեւ գրագէտ, իբրեւ հեղինակ առաւել ե

ւթիւն բնութեան, օրէ օր այդ անթափանցելի {վարագոյրը} անօսրանում է)։ Մունջը, մի փոքր աւ

րեանց յանցանքը ծածկել են քրիստոնէութեան {վարագոյրի} տակ: Պ. Շաքարեանցը, լսելով Մանթո

զգի առաջեւ, պատառէի մի քանի կախարդական {վարագոյրներ}... բայց դժուար թէ յաջողի ինձ այս եւ

ցած թողեց պատուհանների սպիտակ կը տաւեայ {վարագոյրները}: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աւարտելով իւր

պարզութեամբ դիմել դէպի մի մարդ եւ առանց {վարագոյրների} յայտնել սրտի խորհուրդը: Թողունք այ

նց վերայ բժշկութիւնը նայում է ինչպէս մի {վարագոյրով} ծածկած խորհրդական բանի վերայ, եւ չունի

չունի այլեւս ոչինչ նվիրական, ծածկած ու {վարագուրած} գաղտնիք, որ պահած լինեին մի քանի առանձ

յ է բաժինք յառաջացնէին: Բայց ծածկել եւ {վարագուրել} ճշմարտութիւնը աշխարհին հաճոյանալու համա

զանազան ազգասիրական խօսքերով աշխատում է {վարագուրել} դրամատիկական գործողութեան պակասութիւնը

ւ թանձրացեալ բառերը, անշուշտ, կամելով {վարագուրել} գրելու շարժառիթը, այնուամենայնիւ, այս

ետ ձգելով նորա արտաքսումն, կամենում էր {վարագուրել} իւր չարութիւնը: Անմիտ, որ կամենում էր

ս մեծ բռնութիւն գործ դնելով իւր վերայ, {վարագուրել} էր իւր ուրախութիւնը, վեր թռաւ տեղից,

ւթիւն տարածելու գաղափարը հարկադրուած են {վարագուրել} պապական իշխանութեան աչքից. նոքա երեւու

Վենետկեցիս, որք փոքր քան շատ գիտեն գէթ {վարագուրել} զամօթալի գործ իւրեանց: Այսուհետեւ տեսց

ձեր ներկայութիւնը խափան չէ ինձ՝ առանց {վարագուրելու} խօսել ճշմարտութիւնը, բայց ո՛րչափ խօսք

նքով: Կարդինալը փոխանակ մի կերպով {վարագուրելու} այս անարգ ընթացքը եւ փոխանակ աշխատելու

րժանի է յարգութեան ամեն մարդ, որ առանց {վարագուրելու} եւ կեղծաւորուելու պարզապէս եւ որոշակի հ

անցը իւր բոլոր կեանքում միշտ գտանուել է {վարագուրի} քամակում եւ իւր հսկայական գիտութեան ապա

աբեղաների գրած գրքերով, մի անմերձենալի {վարագուրի} տակ ծածկած լինելով նորա աչքից պապականու

լ դուրս եկաւ թագնուած տեղից, այսինքն՝ {վարագուրի} քամակից, ուր կանգնած լինելով՝ անտեսան

կցորդը կամ սորանց արդարադատութեան աչքից {վարագուրողը}, բայց ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որի անդ

ազգային գործերը, ինչո՞ւ սիրենք խաւարի {վարագուրով} ծածկել մեր վէրքերը, որոնք, այսքան տար

ւ խարդախ մի մատենագրութիւն է, ստութեան {վարագուրով} դիմակաւորուած մի անձնաւորութիւն: Ահա ա

այ քննութիւնը, քանզի ապագան ծածկուած է {վարագուրով}, որի վերայ մարդը խոշոր տառերով գրել է

սիրտը, բայց երեսը ծածկեցաւ կանաչ-դեղին {վարագուրով}, որ, ինչպէս ասացինք, պատճառւում էր մ

ը, այդպիսի դիպուածում լաւ է սուտը, որ {վարագուրում} էր ազգի պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեր

մեր ազգի վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ {վարագուրում} էին առ ժամանակ այդ վէրքը օտարի աչքից։ Ո

ւնը: Ինչպէս երեւում է, այդ անունի տակ {վարագուրւում} է մեզ անծանօթ մի հոգեւոր անձն։ Ով կամի

մենում էր Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի եւ {Վարադ} Յիսուսեանների խորհրդով։ Հայր Վարադ

Վարադ Յիսուսեանների խորհրդով։ Հայր {Վարադը} պատուիրել է այս մարդին պաս պահել այս սո

րը պատժուեցաւ ( սպանուեցաւ), իսկ Հայր {Վարադը} փախաւ գնաց Ֆլանդրիա։ Այս միջոցին բ

Երեցփոխյանից: Խնդրեմ այսուհետեւ հարած-{վարած} մարդոցմե ինձ վերա բան չհարցնել. առաջին

ւթիւնքը՝ աճած ու անտարբեր, նման են մի {վարած} հողի, որ այն կը բուսուցանէ, ինչ որ սե

ի անզգամ)։ Տղայութեանս ժամանակ իմ {վարած} կեանքի որպիսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, ի՛ն

այ է բռնում սորան իր տղայութեան ժամանակ {վարած} կեանքին. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն՝

երը Կամսարականների մօտ էի, այդ միջոցին {վարած} կեանքիս որպիսութիւնը նոքա գիտեն, կարո՛

ապետ թէ՛ իւրեանց արժանաւորութեան եւ թէ՛ {վարած} պաշտօնի պատճառով։ " Հրաման տային սուրբ

մակիլ Ցանգ ի թախիծ, եւ ուստի՞ քեզ {վարակիլ} Յախտ անծանօթ, յորմէ կայիր ցարդ ա

ով ոչ միայն կարող են փտիլ, այլեւ իրենց {վարակիչ} որակութեամբ շատ կորստաբեր լինել: Սոքա

սիրու եւ այլ ախտերի, Վերսայլի օդը միշտ {վարակուած} է եղած սիրու ախտով, Վերսայլի բնակիչքը

տարակելով նորան անձնական շահասիրութեամբ {վարակուած} մարդ: Ինչպէս թողունք Պ. Խուդաբաշե

իւնը ապահովելու համար: Եսական ոգով {վարակուած} ընկերութեան մէջ նոյն ոգին յանցանք է գոր

այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ {վարակուած} Բուրբոնը ամէն կողմից վնասում էր Անգլիայ

, ահա այն դայեակը, որի հիւթախտութեամբ {վարակուած} կաթը ծծելով՝ կերպարանագործուել էին հայ

ի հոգու բարոյական հիւանդութիւն է, որով {վարակուելով} ՝ կորուսանում են այնուհետեւ յոյս եւ հաւ

ւ ախտացած մարդուց, որպէս զի ինքը եւս չ'{վարակուի} անողորմ ցաւովը։ Բայց ի վերայ այսր ամեն

, որ անմեղ աշակերտների սիրտքը կարող էին {վարակուիլ} ֆանատիկոսական կոյր ախտով, որի հետեւանք

նունը իմանալ, իմս չմոռանաս: Մնացել եմ {վարանման} մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ առնեմ. եթէ վերադառն

ս բժշկաց եւ դեղավաճառաց, յետ ընդ երկար {վարանմանց} այն ինչ բարձաւ յինէն յոյս վերակենցաղելո

ալ զայն ամենայն ուշի ուշով, մատնեցայ ի {վարանս}, թէ վասն է՞ր հոգեւոր կառավարութիւնդ տո

առանձինն գոհանամ զԱստուծոյ, զի այսպիսի {վարանս} զարթոյց յոգիս ուղղախորհուրդ քաղաքացեացս

տեալ ի դարուց ժամանակաց, եւ շուարեալ ի {վարանս} տարակուսի]. մի՞թէ չունիցի իրաւունս ընթ

ն խօսքը, որ լսուեցաւ: Եւ խեղճ մարդը, {վարատական} եւ անհող, հարկադրուեցաւ դարձեալ իւր օր

մի քանի յաւելեալ ղուրուշները, անտուն, {վարատական} եւ անմաքուր կեանքը, որ պիտի անցուցանէ

եւ զտառապանս աղքատաց, հարստահարելոց, {վարատելոց}, որբոց եւ այրեաց եւ զորս ՚ի թեւ ժամանա

մինչեւ... Ջուր է խնդրում, ու եղէգնից {Վարար} ջուր է տրւում նրան, Գնալ-գալուց ոռոգւ

մի նկարչական ստուեր էր ձգում նորա թարմ {վարգա} -շուշանագոյն երեսի վերայ, նորա խարտեաշ

լ Եւ աղարտել ստեղծեալիդ կատարեալ ": {Վարդ} ժպիտն է ծաղկում անո՜ւշ, տենչագին Չքնա

Վարդանը իր կրտսեր դուստրը, որի անունը {Վարդ} -Անոյշ էր, ամուսնացուցած էր Արշարունեաց

այն ժամանակ բաց է մեր դուռը: Ինչպէ՞ս է {Վարդ} -խաթուն խնամուս առողջութիւնը: - Փառք

- Երթաք բարեա՛ւ, ողջունեցէ՛ք խնդրեմ {Վարդ} -խաթուն տիկինը: - Յատուկ շնորհակալ ե

ա իւր հօր եւ մօր մահից յետոյ, այրիացած {Վարդ} -խաթուն քրոջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է աս

, որ նոյնպէս համաձայն էր իւր մտքին: {Վարդ} -խաթունը այսպէս սկսեց խօսել: - Եթէ պ

եւ մարդը պէտք է կառավարէ իւր կնոջը: {Վարդ} -խաթունի խօսքերը մի անորոշ տպաւորութիւն

թէ խելքին նստում էին. պատճառ, ինչպէս {Վարդ} -խաթունը, այնպէս, եւ սա խելքի կողմից մ

ձ, մի՛ ցանկանար իմ անբախտութեանը: {Վարդ} -խաթուն քոյրը նայում էր եղբօր վերայ մի ա

՛չ... Վերջին խօսքը ասելու ժամանակ {Վարդ} -խաթունը հափշատկել էր սեղանի վերայից ջրի

դատապարտութեանը: Այս խօսքերի վերայ {Վարդ} -խաթունը ցած դրեց ձեռքից ջրի շիշը, բայց

ա կատաղութիւնը չէր նստել բոլորովին: {Վարդ} -խաթունը այն վերին աստիճանի կարճամիտ եւ

աստիճան տար անզգամութեանը, այն ժամանակ {Վարդ} -Խաթունը ոչ եթէ միայն կը ստանար Անզգամու

, որ այդպիսի բան չկար աշխարհի երեսին եւ {Վարդ} -խաթունը հերիքացած էր Անզգամ պատուանունո

ն չպատժի այդ մահը իսկոյն հարսնացած: {Վարդ} - Խաթունը աչքերը բացած լսում էր այս պատմ

ն նզովքից յետոյ, կարծես թէ, հանդարտեց {Վարդ} -խաթունի սիրտը, բայց երեսը ծածկեցաւ կան

ա քարին, - կտուցը լիքը արին, Մի աղլուխ {վարդ} եմ քաղել, - ղրկել իմ աղպօր եարին:

] սրբազանին 13/25 30 Սահրատեանցին 31 {Վարդ[ան]} Խալիբեանցին 5/17 32 Կովայլսկուն 11/2

Չեթու 5/17 Սուլթանին 11/23 Ամբր[ոսիոս] {վարդ[ապետին]} Արեւմուտքին, Ոսկանեանին [12/24 հ[այր

տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ {Վարդ[երեսի]} հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բեր

ը ինչ կ՚ասէ: 21-ին տեսութիւն եղբօրս, {Վարդ[երեսի]}, Յովհ[աննէսի] եւ Միք[այէլի] հետ. առա

կաթնագեղ Ստինքների լուսափայլ Պտուկները {վարդագեղ}: - Երանութի՜ւն խելայեղ... Զի այդ շարժ

տակ արշալուսից յետոյ սկսում էր արեւելքը {վարդագոյն} վառուիլ արեգակի առաջին ճառագայթներից:

ա[հովագրեալ] 96 Քալանթարեանցին 26 97 {Վարդազարեանցին}, ուսմ[ան] վրայով 98 Հայրապետեանցին,

կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատարութեան զոմն {Վարդան} Գասպարեան, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն զ

կաթա, կտակակատար կարգելով ինքեան զոմն {Վարդան} Գասպարեան: Աստ է Կալկաթա չիք ուրէ

։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ քաջն {Վարդան} Վաթսուն հազարից հազարով մնաց,

. Արժ. Շահնազարեանց Կ. վարդապետի։ {Վարդան} վարդապետ, Հաւաքումն Պատմութեան, Վենետ

ն ստանում Կիրակոսից։ Փոխանակ դորա, {Վարդան} պատմիչը, որ ժամանակակից եւ աշակերտակից

նք, որ նա, շատ անգամ կարդացած լինելով {Վարդան} վարդապետի գիրքը, չէ կամեցել կրկնել նոր

բովանդակութեան "։ 1862 ի Վենետիկ տպած {Վարդան} վարդապետի Պատմութեան, Մխիթարեանց գրած

զերեսին որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռն տանէր" ({Վարդան}, Պատմ., եր. 56)։ Մենք չենք ընդունում Հմ

զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ {Վարդան} քսան եւ երկու: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ աշ

րանի հայկական լեզուի: Յովհան Վանական, {Վարդան} Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Վահ

, եր. 508, ասում է. " էառ եւ եղբայրն {Վարդանայ} Հմայեակ իւր կին զդուստր Վռամայ ուրումն

ահանայ ոմն Յովսէփ անուն... եւ հրամանաւ {Վարդանայ} նստուցին յաթոռ կաթողիկոսութեան "։ Յայտ

յ Պարթեւի եւ Մեծին Մեսրոպայ, քարտուղար {Վարդանայ} Մամիկոնէի սպարապետի Հայոց, ընդ որում գ

րդությունը համարում եմ Եղիշեի քաղցրախոս {Վարդանանց} պատերազմի նկարագրությունը: Եթե տարա

րոպէական ընդունելութիւնը մի՞թէ նման չէ {Վարդանանց} մոգութիւն ընդունելուն եւ մի՞թէ կարելի է

ւմ էր Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, որովհետեւ {Վարդանանց} Աւարայրի պատերազմից եւ սուրբ Ղեւոնդեանց

ւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս "։ Սուրբ {Վարդանանց} Աւարայրի պատերազմը եղաւ 451 թուականի գա

( նորա հայրն էլ եւ հօրեղբարքն էլ գնացին {Վարդանանց} պատերազմից անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղ

՝ որոց ընթեռնուն զպատմութիւն պատերազմին {Վարդանանց} ՝ ընդ Սասանեանս, որում, որպէս եւ կանխ

ս՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր եւ ինքնին {Վարդանաւ} հանդերձ անցանէ յԱյրարատեանն աշխարհ, ի

եղբօր երանելի Հմայեկի որդին է, իսկ Մեծ {Վարդանը} իր կրտսեր դուստրը, որի անունը Վարդ-Անո

էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր {Վարդանի} դրօշի պարծանքը, որ այն միջոցին գտնւում

։ Այսպէս լինելով բանը՝ ո՛ւր կը մնայ {Վարդանի} ասելը, թէ Փարպեցին գործակից է եղել Մեծ

կանները Վահանի հօրեղբօր, այսինքն՝ Մեծ {Վարդանի} թոռներն էին։ Յայտնի է, թէ Մեծ Վահանը

ներն էին։ Յայտնի է, թէ Մեծ Վահանը Մեծ {Վարդանի} եղբօր երանելի Հմայեկի որդին է, իսկ Մեծ

այեկի կնոջ Ձուիկի գերութիւնը. այս մասին {Վարդանի} վկայութիւնը բնաւ արժէք չունի մեր աչքում

նէր եւ Թուղթն էլ չյայտնուէր, ընդունէինք {Վարդանի} խօսքը։ Բայց, քանի որ Հմայեկի կնոջ՝ Ձուի

նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մենք չենք ընդունում {Վարդանի} խօսքը։ Փարպեցու Թղթից իմանում ենք նորա

վերաբերի կտակակատար եւ եղբայրակից պարոն {Վարդանիդ}, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ ասացածովն նոյ

առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակից պարոն {Վարդանին} եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհաննէս

, մինչեւ իր մահը հաւատարիմ մնաց թէ՛ ս. {Վարդանին}, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն էր, թէ՛

Քրիստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն {Վարդանն}, զոր յուսով եւ անհոգս մնամ Է համեմատու

է Հայի որդին. Եւ նա՜, մա՛րդ է, {վարդապե՛տ}: ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ ՄԵԾ ՎԱՀԱՆԻ ՊԱՏ

ան համար՝ որ շատ յիմար պոչ բանէ, {Վարդապե՞տ} մի կուսզես ըլլալ, թէ աստղաբաշխ փիլիսոփ

մի Ի Նախիջեւան 1851 9. ԵՓՐԵՄ {ՎԱՐԴԱՊԵՏ} ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ ԱՍ

ԻՆ ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ {ՎԱՐԴԱՊԵՏ} ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ

1852 ամի, ի Քիշնեւ 13ա. ԵՓՐԵՄԱՅ {ՎԱՐԴԱՊԵՏ} ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ

այտնի լինի Ձեզ, որ վերադարձյալ Գաբրիել {վարդապետ} Այվազովսկին գանգատավոր է առ նախարարն Ազ

կանները, կարդացողները, քահանայ ասես, {վարդապետ} ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են եւ

ար ժամանակ բժշկագործող՝ Բժշկականութեան {վարդապետ} Եգոր Իւանովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բար

. նորա նուագները ( Հայրունի) - Գրիգոր {Վարդապետ} Կապարաճի Կարապետեան - " Ընծայ " - " Ընծ

Ընդունելութեան ընդդէմ մի թերթ - Կարապետ {Վարդապետ} Շահնազարեանց - Հին Հայ հեղինակների տպագ

: Նորա վերտառութիւնը այսպէս է՝ Գրիգոր {վարդապետ} Կապարաճի Կարապետեան, համախոհ Մխիթարեան

ըստ պիտոյիցն ոչ յանդիմանես, մի՛ լինիր {վարդապետ} ": Եզնիկ Երկար ժամանակ մտատան

աբեղայ ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն {վարդապետ} ( ո՞վ ետ զիշխանութիւնը, եւ ո՞ւր կատարե

Երէցփոխին դուրս անի, Սարկաւագն {վարդապետ}, Տէրտէրն աւագ թող լինի. Р

цов Ведь բա քու տղիս տղէն Մի {վարդապետ} опытной Ողջ սորա հետ ընկել են:

ը, զորօրինակ՝ Մովսէս Խորենացի, Եղիշէ {վարդապետ}, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի եւ որ սոցա կար

տօնը առաջին անգամը վարում էր մի պապական {վարդապետ} շատ ֆրանսիագէտ: Բայց կարդինալը տեսանել

ցաւ, եւ մեր առաքելանմա՛ն նահատակ Հայոց {վարդապետ} Գրիգորի մասի՛ն է խօսքս, եւ նոցա՛ նմանն

րոնց կամ հրեշտակ է ասում եւ կամ ճշմարիտ {վարդապետ}. ինչպէս Սուրբ Գիրքը սովո՛ր է վարդապետն

քը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ {վարդապետ}, երբէք էլ սորա կամ նորա կամքը հարցնողն

աթողիկոսի յանձնարարութեամբ։ Եղիշէ {վարդապետ}, Մոսկուա, 1861, հրատ. պ. Յ. Քաթան

րատ. պ. Ո. Յովհաննիսեանց։ Կորիւն {վարդապետ}, Վենետ. 1833, հրատ. Մխիթարեանց։

Շահնազարեանց Կ. վարդապետի։ Վարդան {վարդապետ}, Հաւաքումն Պատմութեան, Վենետ. 1862,

ւմ էր այդ եկեղեցին մի Յովհաննիկ անունով {վարդապետ} ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը, պատմելով Կոմիտաս

., եր. 540)։ Մէկը հարցնէ, թէ, ո՛վ {վարդապետ}, ո՛վ է վիզդ չաթու ձգել, որ առաջ Վռամշ

Չամչեանին. նա էլ իր նախորդների նման մի {վարդապետ}. Հայոց պատմութիւնն էլ շատերի աչքում մի

շ ուսուցիչք, երբ յոքնականապէս վարում է {վարդապետ} խօսքը, եւ եթէ մենք էլ յոքնականապէս պիտ

պէս է ասում. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ եւ {վարդապետ} եւ ոչ երբէք իսկ չեմ եղեալ բանիս այս ըստ

ժշկականութեան եւ վիրաբուժութեան երեւելի {վարդապետ} եւ Կայսերական համալսարանի ուսուցչապետ Պ

նորա ըստ պաշտօնի ընկեր, բժշկականութեան {վարդապետ} Պ. Օրանսկին ասաց մի ռուսերէն համառօտ ճ

էր նորան պալատական արհի բժիշկ, երեւելի {վարդապետ} եւ վիրաբոյժ Հիպոկրատեսը, որ աշխարհի եր

նգլիայում մի մեծ Ալքիմիկոս - բժշկութեան {վարդապետ}, Պրայս անունով ( Price): Այս բժիշկը

որձերի վերայ, հարկ համարեց, որովհետեւ {վարդապետ} Պրայսը անդամ էր այդ հասարակութեան, մի

ւնը ոչ եթէ միայն կը ստանար Անզգամութեան {վարդապետ} աստիճանը, այլեւ անզգամութիւն ուսուցանե

Մխիթարը, լոկ գործակատար։ Խաչատուր {վարդապետ} ասացեալ պապական աբեղան ժամանակ չունէր մ

զայլ աստիճանս, եւ ապա քահանայ, յետոյ {վարդապետ} եղեւ ըստ սովորութեան Հայոց ազգին 'ի Մար

ւթիւն ամենայն հաւատացելոց։ Մեսրովպ {վարդապետ} Աղաջրախեան. Թովմա վարդապետ Համալեա

Մեսրովպ վարդապետ Աղաջրախեան. Թովմա {վարդապետ} Համալեան. Սերովբէ վարդապետ Ճեօվահի

Թովմա վարդապետ Համալեան. Սերովբէ {վարդապետ} Ճեօվահիրճեան. Թաթէոս վարդապետ Ասկե

ովբէ վարդապետ Ճեօվահիրճեան. Թաթէոս {վարդապետ} Ասկերեան "։ Մէջ բերելով այս աղաւաղ

րից, համաձայնելու չէ գերապատիւ Գաբրիէլ {Վարդապետ} Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց պապականու

ր ասածը կատարելագործէ Գերապատիւ Գաբրիէլ {վարդապետ} Այվազեանը՝ խօսելով Ուրուագծի ( տպած Փա

եւ Մանիքեցւոց: Որոյ ժամանակակից Կորիւն {վարդապետ}, մականուանեալն Սքանչելի՝ մտանէ ի դար

տպեալ ի Սանկտպետերբուրգ: Իգնատիոս {վարդապետ} ՝ մեկնիչ Ղուկասու աւետարանի, իսկ Սարգի

մեկնիչ Ղուկասու աւետարանի, իսկ Սարգիս {վարդապետ} առ քաղցրութեան բանիցն եւ խորին ուղղամտո

ատինացւոց: Յաւուրս սորա ծաղկի Խաչատուր {վարդապետ} Կեչառացի, երգիչ եկեղեցական շարականաց։

զի ի հնգետասաներորդ դարուն միայն Թովմա {վարդապետ} Մեծոփեցի ճառէ զանցս աղետից անցելոց ընդ

ռաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ, զոր Ոսկան {վարդապետ} տպագրեաց ի Հոլլանդա ի տպարանին՝ զոր կա

ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար {վարդապետ} Սեբաստացի՝ առաջնորդ ուխտի սրբոյն Ղազար

րնախնամ տնտեսութեան նախախնամողին Մխիթար {վարդապետ} Սեբաստացի մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց, եւ յե

: Քաջայոյս եմք, թէ գերապատիւ Ստեփանոս {վարդապետ} Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսցի զայս գո

ան ընդհակառակն, որպէս արարին Յարութիւն {վարդապետ} Ալամդարեանց եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նոր

ան մասին, ըստ որում ինքեանք հեղինակ եւ {վարդապետ} էին խորամանկութեան, դաւաճանութեան եւ ա

րը քու հօր մշա՞կն են, որ ամէն մովրով, {վարդապետ}, մենծ մարդ գալուս, տանում են իրանց տա

- էրծաթից լաւ թա՞ս կ՚ըլնի, Որդիդ մեռնի {վարդապետ}, - սիրածը չհա՞ս կ՚ըլնի: Աշտարակ բարձր

, եւ Նազարեանցը այս ճանապարհո՛վ է հասել {վարդապետական} աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նոր

որ կարողանում է, բոլորը գործ է դնում, {վարդապետական} պաշտօնը քրմապետութիւն փոխելով, Բաքոսի

արգար վարդապետից ( որ եւ արքեպիսկոպոս) {վարդապետական} գաւազան։ Վաղուց արդէն հասկացել էր

են Փարիզի Համալսարանի ուսուցչապետական, {վարդապետական} ամբիոնները։ Բուրբօն Կարդինալը, որ պաշ

ուսեան աբեղաները Փարիզի համալսարանի մէջ {վարդապետական} աթոռների վերայ։ Կառավարիչը պատասխանեց

րծերից, իւրեանց համար Մագիստրոսանում եւ {Վարդապետանում} էին երազներում։ Մի հատ է այս ողբալի բան

յ հրատարակել է, հայոց եկեղեցու հակառակ {Վարդապետարա՞ն} Քրիստոնէական հաւատոյ: Այս Վարդապե

երակուր Հայոց երեխաների համար: 2) {Վարդապետարան} կրօնի: 3) Հանդէս նոր հայախօսութեա

այսօր զփոքրիկ եւ զվտիտ ինչ մատենիկ, " {Վարդապետարան} Քրիստոնէութեան " առձայնեալ, թարգմանեալ

սքին պատրուակ ինքեան առադրեալ զանունդ " {Վարդապետարան} քրիստոնէութեան ", ըստ իրին հրատարակէ զ

, նոցա ինչպէս լինելու պարտականութիւնը {Վարդապետարան} Քրիստո[նէութեան] Այվազի Օրացոյց 1860 ամ

փանոս վարդապետի Նազարեանց, մակագրեալ " {Վարդապետարան} կրօնի " ի լոյս ընծայեալ ի Մոսկվա, յամի

աղափարներով. սրանում կարելի էր տեսանել {վարդապետարան} բարոյականութեան. ահա թէ մատենագրութիւն

պարզամտաց " անուանում է պ. Այվազովսքիի {Վարդապետարանը}: Այս Վարդապետարանն էր դարձեալ, որ

ն կերակուրը Հայոց երեխաների համար ", " {Վարդապետարանը} Կրօնի " եւ այժմեան Նոր Հայախօսութեան հա

[ԱՅՎԱԶՈՎՍԿՈՒ {ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆԻ} ՄԱՍԻՆ] ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ՝ Տեառն Տեառ

: Մանկտին Հայոց դաստիարակեալ ըստ {Վարդապետարանի} Այվազովսքւոյ, ՚ի դիպել նմա յայտնել հար

ետարա՞ն Քրիստոնէական հաւատոյ: Այս {Վարդապետարանի} վերայ էր գրել պ. էմինը իւր ռուսերէն քն

ի հերետիկոս։ - Քրիստոնէական հաւատոյ {Վարդապետարանի} մէջ, պ, Այվազովսքին հակառակում է բուն

յեաց հեղինակ զարդիս ի մէնջ ջատագովեալ " {Վարդապետարանի} կրօնի ", զսոյն զայս լուսափայլ ճշմարտու

ման, յաղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս {Վարդապետարանին} եւ արգելոյ զուսանել կրօնի հայ մանկտւոյն

ամանակէ ստեղծագործութեան աշխարհի. մինչ {վարդապետարանն} քրիստոնէութեան ինքնին դեդեւի, եւ առանց

ւած, ման է գալիս ժողովրդի մէջ: Այս {Վարդապետարանն} էր, որ Ռուսիոյ ներքին գործոց քաջափայլ

ս էր քաջափայլ մինիստրի հրամանը: Այս {Վարդապետարանն} էր, որի վերայ մեր գրած բազմիջեան քննու

պ. Այվազովսքիի Վարդապետարանը: Այս {Վարդապետարանն} էր դարձեալ, որ, առանց նորա դատապարտու

երական հրամաններ տարածէ բոլոր վաճառուած {վարդապետարանքը} հետ առնելու եւ իւրեան հասուցանելու համա

րեանց, մոռացան ամենեւին զերախտիս սուրբ {վարդապետաց}, որք կամ էին բնաջինջ առնել զայնպիսի աղ

րացեալքն նախանձու հերքեալ զկանոնս սուրբ {վարդապետաց} ընդհակառակն գործեն, որոց տէր Յիսուս յա

ագրում այսպէս է ասած. " Տարեալ զիս ըստ {վարդապետաց} իմոց հրամանի 'ի Հոռոմս " ( եր. 40)։

եկեղեցիս նոցա հանապազորդելով իբր զմի 'ի {վարդապետաց} նոցա. եւ յետ բազում դիպուածոց ո՛րպէս ե

նց իւրեանց, կեղծաւորութիւն յար եւ նման {վարդապետաց} Հայոց, յորոց եւ փոխանցեցաւ 'ի նոսա 'ի

ակի բառացի պատճէնը։ " Վերապատուելի {վարդապետաց} Տեառն Տեառն Հայր Մկրտիչ վարդապետի եւ Հա

ուրեք տեսանիմք առ ի մերng] աստուածաբան [{վարդապետաց}, որք, վայելելով ի վաստակս ազգին, անփ

զանդիոն առաքել՝ առանց կամաց եւ հրամանի {վարդապետաց} իւրեանց դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ վ

ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նորին եւ {վարդապետացն} իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռո

ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նորին եւ {վարդապետացն} իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռո

անդնուպօլիս՝ փութացաւ յԱյրարատ, տեսոյ {վարդապետացն} իւրոց ելով կաթոգին: Սուգ անհնարին պաշա

՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ առ ի {վարդապետել}, նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբան: Պար

Աշակերտք հեղգք առ ուսումն եւ փոյթք առ ի {վարդապետել}, որք նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբանք

երկկանգնեան ինչ սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ {վարդապետել} մեզ, զամենայն այլանդակ եւ զնորահնար ու

նաց սրտիցն լնուլ ըղձանան, փոյթ լինին ի {վարդապետել} որպէս ծարաւի ոք տօթակէզ փոյթ լինի ի՝ կ

ւնինք "։ Դարձեալ չէի յանդգնեցնում ինձ {վարդապետելու}, պի՛ղծ եւ վատթա՛ր գործերով լցուած մարդ

՛յն առողջամտութեան ճանապարհին հետեւելով {վարդապետեցին} ։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս բոլորը եւ ինչ ո

է երկիցս խնդրեալ էի ի բարձրապատիւ Եփրել {վարդապետէ} ՝ միջնորդել առաջի Ձերոյին գերազանցութեա

անել զիրաւունս ազգին անտեսեալ ի Գաբրիէլ {վարդապետէ} Այվազովսքւոյ: Յերեկն ժամանեալ ի սո

ացեալը պիտի լաւ իմանայ եւ ողջամտութեամբ {վարդապետէ} Սուրբ Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան ժաման

Հայաստանեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ այսպէս {վարդապետէ}. " եւ եղեւ Աստուածն կատարեալ՝ մարդ կա

հոգւոյն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի եւ {վարդապետէ}, թէ գոյափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ

ի 'ի նոյն վանս շարադրեալ 'ի Հ. Մատթէոս {վարդապետէ} Եւդոկիացւոյ ձեռնասուն յաշակերտէ նորա։

ւ ըստ սովորութեան Հայոց ազգին 'ի Մարգար {վարդապետէ} եւ յարքեպիսկոպոսէ, որպէս պատմի 'ի նոյն

Հոգւոյն սրբոյ: Ինքն իսկ Քրիստոս այսպէս {վարդապետէր} Նիկոդիմեայ, ըզմկրտութիւն անուանեալ ծնո

եանցից հեռանալուն։ Ինքը՝ ճշմարտութեան {Վարդապետը}, գուշակել էր, որ իւր քարոզութիւնքը,

ս պտղաբերութիւն: Արժանապատիւ Խորէն {վարդապետը} այս օրերումս դուրս տուեց Լամարթին ֆրանս

թէ վերապատուելի Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեանց {վարդապետը} գտանւում է Փարիզում՝ որպէս կառավարիչ Մ

րդի համար) լեզուով: Արժանապատիւ Խորէն {վարդապետը} խոստացել է մեզ այս իւր կողմից, ուստի ե

ակարանիս մէջ արգոյ Շահնազարեանց Կարապետ {վարդապետը} ՝ Թիֆլիսի թեմական ատենի երբեմնական նախա

ս Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի մէջ: Արգոյ {վարդապետը} ձեռք է զարկած մինչեւ այժմ չտպուած Հայոց

ր դեռեւս մնացած էր խառն եւ շփոթ: Արգոյ {վարդապետը} այս բաները տպում է իւր առանձին տպարանու

՝ Նորա աշակերտների ասելով. " Ինչի՞ ձեր {Վարդապետը} մեղաւորների հետ միասին ուտում է, խմում

ան Ֆակուլտէտի Դէկան եւ ուսուցչապետ Անքէ {վարդապետը} իսկոյն սիրեց նորան՝ միտ դնելով այն բան

ւր կեանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. Նազարեանց {վարդապետը} իւր դամբանական ճառի մէջ. " Դորա համար

պի ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապէս Անքէ {վարդապետը} ։ Բայց սա, շատ սիրելով հանգուցեալը, բ

ան ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապետ Անքէ {Վարդապետը} եւ այլ Ռուս բարեկամք եւ ընկերք հանգուցե

ին սրտացաւ էին նորա համար Պ. Նազարեանց {վարդապետը}, Պ. Մարկոսեան բժիշկը եւ Պ. Սիմէօն Նի

իտք ունիմ ժամանակով իմ գրապետ շինել այն {վարդապետը}, որ անցեալներումը պատուեցաւ Հռովմից իւ

ստուած, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող {վարդապետը} գնում էր: Եւ այս վարդապետը չէ՞ր, որ տ

ուսուցանող վարդապետը գնում էր: Եւ այս {վարդապետը} չէ՞ր, որ տեսանելով այն ռամիկ մարդու սր

օլիս, ուր բնակւում էր Կարնեցի Խաչատուր {վարդապետը}, որ աշակերտուած էր պապական ուսումն տար

եան մեկնութիւնը, որ Մծխէթացի Յովհաննէս {վարդապետը} թարգմանել էր, եւ Սալոմոնի երգոց երգոյն

իւնը, որ թարգմանել էր Կարնեցի Խաչատուր {վարդապետը} ։ Այստեղ իւր աշակերտներից մի քանիքը ձեռ

անալու համար։ Եւ այն Կարնեցին Խաչատուր {վարդապետը}, որ յառաջ հրաժարուել էր Մխիթարից, որպ

նորան։ Այս երկնային եւ աստուածային {Վարդապետը} իւր սրտի վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւն

րաբերում էին Պապական իշխանութեանը։ Երբ {վարդապետը} պարզ հոգով ասաց իւր կարծիքը, Կարդինալը

գի բարեմիտներին արգոյ հեղինակ Ստեփաննոս {վարդապետը} Նազարեանցի Հիւսիսափայլ օրագրի մէջնորդով

ր ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն այն Իսահակ {վարդապետը}, որին վանականները կամենում էին պատրիար

ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ {ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ} ԱԼԹՆԵԱՆՑ ԱՆԴԱՄՈՅ Հ. Հ. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱ

ժամանակով Փարիզ մնալ եւ այնտեղ ուղղակի {վարդապետի} քննություն տալ. եթե այսքան դժվարությամ

նա յանձնարարեալ անդամոյ Սինօդին Սարգիս {վարդապետի} տէր Գասպարեան, թուղթն այն ընթերցեալ եղ

հնազարեանց, հայրապատիւ ընկեր Յովհաննու {վարդապետի} Բեկնազարեանց... գործակցութեամբ պ. Յ

նա դեռ մի օր էլ հետաձգում է՝ լոկ ի սեր {վարդապետի}. այդ նրա կողմից լավ չէ: Հավանորեն

ուել են բաւական երկար ժամանակ մի Թադէոս {վարդապետի} ձեռքով, որ անուն էր ստացել Քիթաբէութան

ն: Արդարեւ, մեծ աշխատութիւն է յարգելի {վարդապետի} կողմից, ոտանաւորով թարգմանել ոտանաւորը

: Մեք ցաւում ենք, մանաւանդ, արգոյ {վարդապետի} աշխատութեան, քան թէ այդ գործը մեր ազգի

թ: Միեւնոյն կերպով ցաւում ենք եւ Խորէն {վարդապետի} վերայ՝ քաջ գիտելով նոցա դրութիւնը եւ հ

լլար կ՚ելնէ ( իբրեւ կարեկից) Էջմիածնայ {վարդապետի} մը խնդրոյ մէջը կը մտնէ, ու " գայթակղու

սփոխան քարոզելով իւր անձը, հակառակ իւր {Վարդապետի} հրամանին, բռնացել է այս աշխարհի վերաբե

գրեցի: 17-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] եւ {վարդապետի} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակած

յսը չտեսած, սպանւում է Պ. Չամուռճեանի {վարդապետի} ձեռքով եւ մօր արգանդից տեղափոխւում է դէ

ԱՆԴԷՍ ՆՈՐ ՀԱՅԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ, ԳՈՐԾ ՍՏԵՓԱՆՈՍ {ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ} ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ. Ա. ՀԱՏՈՐ, ՄՈՍԿՈՒԱ, 1857

ն հոգատար Սա որդի էր մի Հռոմէական {վարդապետի}, որ անճարացած գնաց Կիպրոս եւ այնտեղ մե

ջ շնացաւ նորա հետ։ Այլեւ հեթանոսաց {վարդապետի} քարոզութիւնն էլ սոցա վրայ աւելցնելով՝

ութեամբ ընդունում էին, ինչպէս մի առողջ {վարդապետի} քարոզութիւն, եւ հօր պէս էլ պատւում էին

օրինակը Ս. Էջմիածնի մէջ, Արժ. Դանիէլ {վարդապետի} մօտ. բայց աւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ չէր

, 4 հատոր, հրատ. Հ. Յովհ. Զօհրապեան {վարդապետի} ։ Ստեփանոս Տարօնեցի ( Ասողիկ), Փար

, 1859, հրատ. Արժ. Շահնազարեանց Կ. {վարդապետի} ։ Վարդան վարդապետ, Հաւաքումն Պատմու

պէս կարելի է, որ յանձնուէր մի մասնաւոր {վարդապետի} տեսչութեան։ Պատասխանենք կարճառօտ.

իրակոսին, որովհետեւ երկուքն էլ Վանական {վարդապետի} աշակերտքն են, իր գրքի 51-դ երեսում, ո

նա, շատ անգամ կարդացած լինելով Վարդան {վարդապետի} գիրքը, չէ կամեցել կրկնել նորա ասածները

ակութեան "։ 1862 ի Վենետիկ տպած Վարդան {վարդապետի} Պատմութեան, Մխիթարեանց գրած, յառաջաբա

, միտք ունէր պատրաստուել բժշկականութեան {Վարդապետի} աստիճան ստանալու համար։ Շատ անգամ խօսո

ծ աշակերտ, այլեւ միտ դնելով Դեկան Անքէ {վարդապետի} վկայութեանը, սիրեց նորան իբրեւ մի բարի

յութեան մինը եւս այս է, թէ թափել էր եւ {վարդապետի} վերայ եւս, որ չնայելով, թէ շատ կարդաց

ամ։ Տեղիք չունին գերապատիւ Գաբրիէլ {վարդապետի} խօսքերը երկբայութեան տակ ընկնելու. պատ

րձութեամբ։ Մատթէոս Ծարեցու, Ոսկան {վարդապետի} եւ Ղուկաս Վանանդեցու խեղճ ողորմելի վհատ

րայ, լսեցինք նորա խօսակցութիւնը Մարգար {վարդապետի} եւ Կարնեցի Խաչատուրի հետ։ Տեսանք նորա

վարդապետին։ Բայց մեծ զանազանութիւն կա {վարդապետի} եւ աշակերտների մէջ. այդ է ուղղութեան զ

ւելի վարդապետաց Տեառն Տեառն Հայր Մկրտիչ {վարդապետի} եւ Հայր Իգնատիոս վարդապետի, 'ի տէր խնդ

Հայր Մկրտիչ վարդապետի եւ Հայր Իգնատիոս {վարդապետի}, 'ի տէր խնդալ։ Զգիր վերապատուելու

ի մերայոց անտես երկասիրութիւն Ստեփանոս {վարդապետի} Նազարեանց, մակագրեալ " Վարդապետարան կր

եւ սրբեալ զարտասուս ընդ անպարտակիր մահ {վարդապետի} իւրոյ, տեսանելով զորդին հօրամոյն յաջոր

ր հեղինակաց, գրեալ մեզ զվարս եւ զկեանս {վարդապետի} իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւ

մէջ բերցուք զայլս պատմագրութեամբ Առաքել {վարդապետի} Դաւրիժեցւոյ, զոր Ոսկան վարդապետ տպագրե

ըստ գեղեցիկ ասելոյ գերապատիւ Ստեփաննոս {վարդապետի} կորուսեալ է անգիւտ ի յորձանս դարուց անց

իւն զերկասիրութիւնս գերապատիւ Ստեփաննոս {վարդապետի} Նազարեանց " Առաջին հոգեղէն կերակուր հայ

ացի եւ քանքարաւոր մարդիկ։ Նոքա իւրեանց {վարդապետի} հրամանի զօրութենովը պիտոյ էր 1537 թուակ

գետի այս կողմումը, եւ, հետեւելով իւր {վարդապետի} օրինակին, իսկոյն մտաւ այնտեղի հիւանդան

նութենով, Գերապատիւ Ստեփաննոս Նազարեանց {վարդապետի} "Հանդէս նոր հայախօսութեան" անունով գրքի

եամբ ձայնակից ենք լինում մեր երանաշնորհ {վարդապետի} բացականչութեան. " զմանկունս ծնեալ մեզ

ժից կործանումը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի {վարդապետի} նզովքի եւ այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր

ւում են բերան առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս {վարդապետի} գրուածքը, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի

նս տպագրութեան, յայտնել աղերսեմ: Աբէլ {վարդապետին} Արարատեանց ողջոյն սիրոյ ի դիմաց իմոց մա

: Սրբազանն այս փոշտի Պապային եւ Մկրտիչ {վարդապետին} գիր գրից, որ թաթիմորիին Կարապետին խրկե

ղաքիս բաց յինէ չգտանի, այլ զի կենարար {վարդապետին} Յիսուսի բան ելցէ ի կատար թէ զոր խօսեցիք

կաւ խանգարելոյ խարդախութեամբ Այվազովսքի {վարդապետին}: Ի 6 սեպտեմբերի մուտ գործեալ ի սուր

ջ բերին զթուղթն զոր 41 անձինք տուեալ են {վարդապետին} Այվազեան: Առ այդ հարկեցայ յայտնել ժողո

կգտնի հետաձգելու իր այցելությունը հայր {վարդապետին} եւ գալու ինձ մոտ ( ես գիտեմ, նա իրոք պ

կերտքը եւս կատարելապէս նմանեցան իւրեանց {վարդապետին}: Շատ հրաշագործութիւնք պատմում էին նորա

համար իրենց արգելք մը չէ դրուած, բայց {Վարդապետին} պարտքն է չգայթակղեցնել զժողովուրդս, եւ

Այն ժամանակ ազգը Յովհաննէս Մանասկերտցի {վարդապետին} յանձնեց աթոռի տեղապահութիւնը, որ ազգայ

Մոսկուայ ընդ ձեռն գերապատիւ եւ մեծիմաստ {վարդապետին} Նազարեանց: Այվազովսքին փութացաւ հասուց

արարեալ ի մէջ բերել ըզբանս կրօն ուսոյց {վարդապետին}, շատացաք զթուանշանս երեսացն դրօշմեալ:

ըստ ներելոյ ժամանակին, շարեն ըզգրքոյկ {վարդապետին} Գաբրիէլի ՚ի համար հերետիկոսական մատենից

եղբօրս 38 Ուստիմովիչին 19 39 Սիմէոն {վարդապետին}, Աստրախան 21 40 Ուստիմովիչին 41 Սրբ

թողիկոսին, ԺԲ պարբեր[ական] 107 Եսայի {վարդապետին} 108 Քուաքեռաց 109 Գրիգ. վ[արդապետ]

110 Եղիազար եպ[իսկոպոսին] 111 Մկրտիչ {վարդապետին}, Բաբամեանց 112 Քալանթար[եանին], ստր

երանելի տիկինը մայր է եղել մեր հոյակապ {վարդապետին}, Փարպեցու Պատմութեան մէջ կարդում ենք այ

տան եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը Մարգար {վարդապետին}, խնդրեց նորա ձեռնտուութիւնը։ Բայց եւ

կասկածանք տուեց Կոստանդնուպօլսի Աւետիք {վարդապետին} ։ Չկամինք այստեղ երկարաբանել Աւետիքի հա

, որպէս հաւատարիմ զինուոր ճշմարտութեան {Վարդապետին}, որպէս զինուոր, որի թիկունքը տեսանելո

րի։ Նորա աշակերտքը հետեւում են իւրեանց {վարդապետին} ։ Բայց մեծ զանազանութիւն կա վարդապետի ե

եւ մի փոքր յետոյ Կարին քաղաքում Մարգար {վարդապետից} ( որ եւ արքեպիսկոպոս) վարդապետական գաւ

րուել էր Մխիթարից, որպէս բուն հայկական {վարդապետից}, այժմ պաշտպանողական եւ բարեխօսական նամ

ործւում է, որքան աշակերտքը հեռանում են {վարդապետից} ։ Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն

ալիբեանցն եւ զգործակից նորա զԱյվազովսքի {վարդապետն}, եւ այն թերեւս առ ի զանձինս պահելոյ յա

յ իմս երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ {վարդապետն}, յետ գրագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս եպի

հետեւ զգումարդ զայդ պահանջէր Այվազովսքի {վարդապետն} որպէս տէր, եւ որովհետեւ այժմիկ դուք խն

ցուք խօսից մի միայն զԱյվազովսքի Գաբրիէլ {վարդապետն} ։ Մի՛ ինչ օտարոտի թուեսցի Վեհափառո

ե՛ւ նոր ե՛ւ այլ իմաստք. ուստի յաւելու {վարդապետն} " եւ մեք պարտական եմք հետեւել նոցին ճան

իկ, արարե՛ք եւ դուք նոցա. ասէր երբեմն {վարդապետն} տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լ

դէ՞ր ընդ մաքսաւորս եւ ընդ մեղաւորս ուտէ {վարդապետն} ձեր " ( Մատթ., գլ. Թ., համ. 11)

գին մարդուց, որ աղաղակում է. " թէ շատ {վարդապետներ} մի՛ լինիք, ե՛ղբայրներ, գիտցած եղիք,

։ Որո՛նց վրայ են այս ակնկալութիւնքը եւ {վարդապետներ} ասելով՝ որո՛նց է ուզում մեզ հասկացնել

տութեամբ: Մի քանի ուսանողներ եւ օրէնքի {վարդապետներ} աղաղակում են, քարոզում են, բայց այդ ո

ում, այլ արթնութեան մէջ Մագիստրոսներ եւ {Վարդապետներ}, գիտուն եւ խելացի եպիսկոպոսներ, լուսաւո

փրկուեն Sգիւտութենից: {Վարդապետները} ամէն օր Նոր-նոր բան կ՚ասեն,

։ Այս պատճառով կառավարիչը ( Rector) եւ {վարդապետները} ( Professores) վճռեցին, այս անկարգութ

ղովքի մէջ, հանդէսը, այսինքն՝ ժողոված {վարդապետները}, ձեռքերում գաւազաններ պատրաստ ունելով

ի զօրութիւնը, որ նորա ընկերքը եւ բոլոր {վարդապետները} պիտոյ է գործ դնէին ամենայն աշխատութիւն

ը գտանւում է Ամբրոսիոս եւ Խորէն յարգելի {վարդապետների} անմիջական տեսչութեան տակ, որոնցից իւրա

բացուած է Սարգիս, Գաբրիէլ եւ Ամբրոսիոս {վարդապետների} ձեռքով, երբ սոքա կտրուեցան պապականութե

Կեմբրիջի համալսարանի երկրագիտութեան {վարդապետների} գրուածքը, մի պարզ բնագիտական եւ երկրագ

յունաց պատրիարքների, եպիսկոպոսների եւ {վարդապետների} արած անդադար տեսութիւնքը: Մասիսը ` ուր

սուսեան աբեղաների կարգի դէմ զինուորուող {վարդապետների} պիտոյքի համար: Այդ գործարանի մէջ եղած

, այսինքն՝ եպիսկոպոսների կամ արժանաւոր {վարդապետների} ձեռքով էր կառավարւում Ս. Կաթուղիկէն։

եցին Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ իր {վարդապետների} հրամանով գնաց Յունաստան։ Փարպեցին 455-

ս նա գրաւել էր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ {վարդապետների} սէրը դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլե

թարը իւր դիտաւորութիւնը յայտնեց մի քանի {վարդապետների}, որ իւր ժամանակումը հռչակաւոր էին Հայա

կառավարութեան հետեւանքը՝ չորս պատուելի {վարդապետների} վերադարձը դէպի իւրեանց ծնող եկեղեցին,

էր, ո՛չ առաքեալների եւ եկեղեցու առաջին {վարդապետների} քրիստոնէութիւն, եւ ո՛չ մինչեւ անգամ Պա

վարդապետ. ինչպէս Սուրբ Գիրքը սովո՛ր է {վարդապետներին} հրեշտակ անուանել, որպէս եւ իշխաններին

ից, մանաւանդ աբեղաներից եւ Համալսարանի {վարդապետներից}, որոնք յայտնի յայտնի, ինչպէս ինքը Իգն

տրիարքներ, առաջնորդներ. վանքերը լի են {վարդապետներով}, թող նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մտածե

սէրն է. յայտնի է, թէ մեծ հիմնադիրը իր {վարդապետութեամբ} վեր ի վայր կործանեց " ակն ընդ ական եւ ա

ց մէջ եւ քաղաքական արժանաւորութիւնը այն {վարդապետութեամբ}, թէ Հռովմէական եկեղեցուց դուրս չկա փրկ

ինելով, պիտոյ է, անտարակոյս, եւ թիւր {վարդապետութեան} սկզբունք տնկէր ձեր մէջ: Ազատութիւնը ստ

նաց հետ), ծածուկ արտասուելով սխալական {վարդապետութեան} եւ ախտաւոր ձգտողութեան այսքան դառն պտու

Յոյների մէջ՝ թէ՛ ծէսերի եւ թէ՛ հաւատի {վարդապետութեան} " ( երես 233-234): Կո՛մս, չափեցէ

ւն անձանց. եթէ գործք մեր չէին համաձայն {վարդապետութեան} այնորիկ, որ զէնաւ ընդ մեր ի սեղան խաչի

ւ, գտանելով սխալական եւ հայոց եկեղեցու {վարդապետութեան} պետութեան հակառակ, արգելեց: Այս իրողո

ովսքին հակառակում է բուն հայոց եկեղեցու {վարդապետութեան}: - Տպագրութեան սխալանք են, գրաշարը

յս հանած, յետոյ՝ հրահանգ քրիստոնէական {վարդապետութեան}, յետոյ՝ դարձեալ հրահանգ, դարձեալ հրա

վրայ, որ լինելով միեւնոյն ժամանակ այդ {վարդապետութեան} տիրապետող ոգին, ընկերութիւնը բարւոքեմ

զած ժամանակ, եթէ դրականապէս դնում է իր {վարդապետութեան} ոճը եւ համակարգութիւնը որպէս անմերժելի

իսոփայութիւնը, այսինքն որեւիցէ պատրաստ {վարդապետութեան} համակարգութիւնը մերժենք, մարդը ո՛րտեղի

նրադրութիւնից աչք չի բանում այս կամ այն {վարդապետութեան} առջեւ: Անձնաճանաչութիւն, գիտակցու

արող է փորձանաւորաց օգնական լինել " այս {վարդապետութեան} սկզբունքն էլ նոյն կէտիցն է իջնում: Արդ

էս հայր տուած խրատներիս եւ ըստ հոգու իմ {վարդապետութեան} խօսքերի մասին. եւ ինչ որ ամեն մինը լսե

ն, որի՞ համար շնորհուելով պարգեււում է {վարդապետութեան} խօսքը, ասողի՞ համար. չէ՞ որ ախորժանքո

ւտով ահա եւ առանց տարակուսի ստանալու էր {վարդապետութեան} աստիճանը։ Բայց այլապէս էր Նախախնամ

ի մէջ մտանող մարդը, եթէ հետեւում է այն {վարդապետութեան}, թէ նպատակը կը սրբէ հնարը, ապա ուրեմն

տութիւնը։ Այս անճոռնի եւ Աւետարանի {վարդապետութեան} հակառակ կոնդակը, որ Պաւլոսը Պապ, յուս

բանց եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթութեան եւ {վարդապետութեան} սրբոյ Հռովմէական եկեղեցւոյ եւ սրբոյ ժող

խաղաղութիւն եւ յաւիտենական կեանք։ Նորա {վարդապետութեան} հիմքի վերայ պայծառացան ազգեր, կազմուեց

ատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի եւ Աւետարանի {Վարդապետութեան} հետ։ Պապականութիւնը պահանջում էր ազգեր

ւած, եւ որ ինչ վերաբերին յաստուածայինն {վարդապետութեան}: Թէպէտ հարք նախնականք ի սկզբանէ անտի Հ

ս Զմիւռնացի զիւր " Հրահանգ քրիստոնէական {վարդապետութեան} " ( զոր աւելի արժան էր ասել քրիստոնէակա

տեխիզիս), քան թէ հրահանգ քրիստոնէական {վարդապետութեան]}, սակայն, թէ եւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ

ճիշտ ծանօթութեան աստուածային ամենապարզ {վարդապետութեան} ՝ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, այլ եւ

կութիւն եւ երեսպաշտութիւն այս զարմանալի {վարդապետութեան} հետեւողների մէջ։ Ի՞նչպէս։ Փրկիչը ծուն

նզալեչը, երբ զինուորուել էր ընդդէմ այն {վարդապետութեան}, որ ասւում էր " ճշմարտանման " probabil

իէի յոյսը չունէին, որ միմիայն Քրիստոսի {վարդապետութեան} ուժովը կարողանան իւրեանց հետ քարշել Հնդ

, որի մէջ նա յարձակւում է Մօլինականների {վարդապետութեան} վերայ, այսինքն՝ Մօլինի Յիսուսեանի հետ

ջանայ ազգը, հետեւելով մի տեսակ վարդերի {վարդապետութեան}, որ թէեւ զգում էին անցածի եւ հնի ամլու

եանցի խօսքերը ոչ միայն չեն երկբայիլ այդ {վարդապետութեան} վրայ, այլ սովորական, արարատեան ոճով կ

թիւնքը հիմնուած են այդ նօտր գրերով տպած {վարդապետութեան} վրայ: Մենք փորձերով, եւ շատ տարբ

ողը համարձակուել է ձեռնամերձ լինել նորա {Վարդապետութեանը}, ապա հաւատացած կաց, որ դորա համար պատ

դերին հաւատացնելով, իմ մէջ եղած շնորհի {վարդապետութեանը}, որպէս մի թերի բանի վրայ նայել էին տալ

ց կամենալով հաճոյանալ, քան թէ Քրիստոսի {վարդապետութեանը} ։ Եափոնիայից սկսած մինչեւ Մալաբար, Մօլ

որոնց օգնութեամբ շատ աշակերտ ճարեց իւր {վարդապետութեանը} մինչեւ անգամ եւ Կայսերական Դռնումը։ Բա

րեմն, բաւական նման բան է Յանսէնեանների {վարդապետութեանը} ։ Այս գիրքը Ֆրանսիայի եւ Եւրոպայի մէջ ը

մարմնով, հոգւով եւ Աստուածութեամբ ": {Վարդապետութեանս} աղբիւր զպապականութիւն ճանաչեմք, որ զրկ

ոց է՛ որ ՚ի տգիտութենէ եւ է՛ որ ՚ի թիւր {վարդապետութեանց}. մեքենական ծէսք եւ արարողութիւնք չուժե

Սուրբ Հոգու զէնքով զինուած, աղանդաւոր {վարդապետութեանց} հոգեսպան սուրերը այդ վարդապետութիւնքը հ

այլն։ Նովին կեղծաորութեամբ ընդդէմ {վարդապետութեանց} իւրեանց զկրօնակիցս իւրեանց ունիթօռս եւ

սցի, թէ նոյն իշխանութիւնն արձակէ զիս ի {վարդապետութենէ}, որպեսզի ընկալեալ եղեց ի թիւս օրինաւոր

, յորում գտանի ամենայն ինչ բաց ի ճշգրիտ {վարդապետութենէ} քրիստոնէութեան, ըստ հարազատ ձայնարկութ

ետարանը, չէին մտածում Քրիստոսի կենարար {վարդապետութեններովը} շինել Չինացոց սիրտը եւ աշխատիլ նոցա հոգ

ի՞նչ է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն եւ {վարդապետութիւն} բաժանել. այդ արտօնութիւնքը ստացւում են

ա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի եւ նոյն {վարդապետութիւն}, այն է զվարդապետութիւն միայնոյ, սուրբ

տապարտեմք, կեցեալ յանդրդուելի վէմն, ի {վարդապետութիւն} Յիսուսի Քրիստոսի: Պատուելի Այվազովսքին

կ ինքս ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշել դէպի {վարդապետութիւն}, ինչպէս անպիտաններից շատերին տեսնում է

վ եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր {վարդապետութիւն}, զատուցանելով զնա 'ի ծառայութենէ աշխար

, որ պահում էք Ձեր կանանոցի մէջ, որպէս {վարդապետութիւն} դժոխային ամուսնութեան, կամ ինչպէս մի ա

առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ ճշմարիտ էր {վարդապետութիւն} իւրեանց, պարտական էին ջատագովել եւ զըն

ն վտարել յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի գայթ {վարդապետութիւն}, եւ չլինէին պատճառ չարեաց, եւ ոչ եւս

ւարտեալ զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայն, - {վարդապետութիւն} ձեր յօրինեաց գիրք ընդդէմ Հայոց, իսկ այ

եանց, որք համ եմ ատութեամբ առ երկնային {Վարդապետութիւն} Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հող էին եւ

տառակել է Նազարեանցին նորանով, որ սորա {վարդապետութիւնը} անվաւեր է համարում եւ նորա կարծիքները ս

խայտառակել: - Եղբա՛յր, Նազարեանցի {վարդապետութիւնը} երեւակայական չէ, ինչպէս մի ուրիշի մագի

ւոր մարդու ձեռքից ստացուած: Նազարեանցի {վարդապետութիւնը} հաստատուած է Տէրութենական օրէնքների վեր

յդպիսի մասնաւոր մարդուց իւր ուսումնական {վարդապետութիւնը}: Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ Նազարե

տասներորդ դարու ազգային յառաջադիմութեան {վարդապետութիւնը} կընդունի, որով ազգը հոգեւորականներէն ե

է Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով: Ձեր կրօնի {վարդապետութիւնը} ազատութեան մասին, որ այժմ յայտնեցիք ին

մօտ, սրտի վկայութեամբ ընդունել էի այդ {վարդապետութիւնը}: Ինձ թւում էր այն ժամանակ, թէ դորանից

ստոսի բնութեան, կամքի եւ ներգործութեան {վարդապետութիւնը}. բ. Քրիստոսի ծննդեան եւ մկրտութեան մի

ու բնութեան կամքերի եւ ներգործութենների {վարդապետութիւնը}, ընդունեց Կաթողիկոսը ( Ներսէս Շնորհալի

երայ մտածում են Հայերը հաստատել իւրեանց {վարդապետութիւնը}, նոյնպէս եւ քո ցոյց տուածները. եւ սկզ

նէական, կատարեալ հաւասարութիւն քարոզող {վարդապետութիւնը}, որ մեծ լինել ցանկացողին խրատում է ամէ

ցողին խրատում է ամէնից փոքր լինել, այն {վարդապետութիւնը}, որի հեղինակը իւր աշակերտների ոտքը լու

եց " ակն ընդ ական եւ ատամն ընդ ատաման " {վարդապետութիւնը}, յայտնի է, թե քրիստոնէութեան նպատակն

Քրիստոնէութիւնը կործանեց եւ փշրեց այս {վարդապետութիւնը}, սէրը դնելով ընկերական կեանքի, հիմքը

չպիտի յանցանք գործել Յայտնի է, թէ այս {վարդապետութիւնը}, եթէ հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ

անունով պիտի պաշտպանեն " ակն ընդ ական " {վարդապետութիւնը}, մենք թքում ենք այն հաւասարութեան վրայ

մէջէմէջ վերացական միգապատ եւ քաշկռտուք {վարդապետութիւնը} ընդունելը եթէ քեզ համար փիլիսոփայութիւն

է զգայարանների համար: Բայց պատրաստ {վարդապետութիւնը} սորվել եւ այնուհետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկի

, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում ենք նոյն {վարդապետութիւնը}, որ երեւում է որպէս դոգմա: Չէ պէտք մո

քիաւելին լինել եւ իրաւ, որ ինչպէս նորա {վարդապետութիւնը} համեմատուելով դէպքերին ` կերպարանափոխ է

առաջ է գնում այդ զարգացումը ": Այս {վարդապետութիւնը} բովանդակում է իր մէջ շելլինգեան համակար

ենաճիշտ մանրամասնութիւնքը երեւում է այս {վարդապետութիւնը}: Հեգելը դրականապէս ասում է թէ " Մի

ցա աղեղները փշրեցին, եւ իրենց փրկարար {վարդապետութիւնը} գրո՛վ մեզ աւանդեցին, ինչպէս արդա՛ր եւ

ունեցող կեղեւի մէջ: Մի այդպիսի մարդու {վարդապետութիւնը} զոհաբերութեան մասին ( առանց որին ոչինչ

: Հեռի է նորանից այն հասկացողութիւնը եւ {վարդապետութիւնը}, թէ ամենայն զոհ, որ վարձատրւում էր մա

նչ ինչ մարդերի մէջ այն սխալ եւ վնասակար {վարդապետութիւնը} - թէ ամենայն բան, որ երեւում էր Հայոց

ամակներին, ամենայն տեղ տեսանում ես այս {վարդապետութիւնը} ։ Նա յայտնում է Ֆրանսիացոց թագաւորին,

ը, արգաւանդութիւնը... Ա՞յս է Քրիստոսի {վարդապետութիւնը} ։ Ա՞յս է առաքելական Քրիստոնէութիւնը։

ետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում էին Լուտերի {Վարդապետութիւնը} Գերմանիայում, Ցուինգլիինը Շուէյցարիայո

նց համար ամենասիրելի էր " ճշմարտանման " {վարդապետութիւնը} ։ Բայց այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ վ

սպէս. նոքա ցոյց էին տալիս Աւետարանական {Վարդապետութիւնը} ՝ նորա բոլոր Աստուածային պարզութենով։

էր, որովհետեւ ժողովրդի մէջ եթէ կայ այս {վարդապետութիւնը}, հեղինակը մեղաւոր կամ պատասխանատու չէ

ւն, որովհետեւ շատ դժուար է հերքել սուտ {վարդապետութիւնը}. պատճառ, նա հիմնուած է այն հասկացողու

նի ուսման առաջնորդութեամբը։ Բայց կրօնի {վարդապետութիւնը} տարածելու մասին ժողովրդին մէջ անպատճառ

եքսանդրեան դպրոցի ծաղկեալ ժամանակը բանի {վարդապետութիւնը} ոչ զուր տեղը մինչեւ այն աստիճան էր հաս

ամբ մանաւանդ հեռացաւ օտարացաւ Աւետարանի {վարդապետութիւնից}, եւ աւելի եւս, քան թէ Մովսիսական կրօն

որ վարդապետութեանց հոգեսպան սուրերը այդ {վարդապետութիւնքը} հնարողների սրտերին դէմ դարձնելով, նոցա

խուզարկու ատենին։ Լուտերի եւ Կալուինի {վարդապետութիւնքը} սաստիկ արագութենով տարածւում էին Ֆրանսի

թէ Լայենէզը առաջին մասնումը առ հասարակ {վարդապետում} է Պապական իշխանութիւնը, ապացուցանում է

աս է ազգի աչքից։ § 67. " Մի բազում {վարդապետս} լինել եղբա՛րք իմ, գիտասջիք, զի մեծ դա

լ ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ գրեալ յառաջին {վարդապետսն}: Հասեալ հրեշտակացս առ Սահակ խիլայեալ ի

ազգային վարժարանքը - Ամբրոսիոս եւ Խորէն {վարդապետք} - Լամարթինի ներդաշնակութիւնքը Հայերէն.

ւանէր զբղխումն Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: {Վարդապետք} պապական յեկեղեցւոյ, յութերորդ դարու հի

ց վրայ, ա՛յսպէս է շարունակում. " Որոց {վարդապետք} եւ ուսուցիչք Սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ, ե

րոց աշակերտաց, որոց ոմանք էին բուն իսկ {վարդապետք} Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աստ եւ անդ

զերանելին, այն ինչ ետես՝ թե բազմերախտ {վարդապետք} իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, թողե

, եւ պ. Այվազի շնորհքով այստեղի երկու {վարդապետքը} ՝ Ամբրոսիոս ու Խորեն Գալֆայանք մեծ նեղո

, թէ յարգի Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան {վարդապետքը} կամենում են մի նոր օրագիր հրատարակել՝

են, եւ ինչպէս պատմում են, վերատեսուչ {վարդապետքը} գտանւում են մեծ նեղութեան մէջ: Ասում ե

րժանապատիւ Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան {վարդապետքը} աշխատում են իւրեանց կարողութեան չափ դպր

է Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ Խորէն {վարդապետքը}, իւրեանց մէջ կենդրոնացնելով լուսաւորու

եզ թւում է, թէ Փարպեցու Թղթում յիշուած {վարդապետքը} են Մեծ Թարգմանչաց աշակերտներից, որ այն

որ Աւգերեան Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգնատիոս {վարդապետքը} համախոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում են ն

ն, ասում է դարձեալ. " իսկ մեր երանելի {վարդապետքն}, զամենայն զԿտակարանս եկեղեցւոյ երիցս ե

երում պատահում է դիպուածով մի հռոմէական {վարդապէտի}, որ բնակում էր հին Կապուայ քաղաքի մօտ

քնով Քնում է ծոյլը: Կը գան {վարդապէտք} Մին մինի հետքից, Աշխատասէր

ք բողոքում ենք: Ամբրոսիոս եւ Խորէն {վարդապէտքը} պարապում են այժմ Ֆրանսիարէնից Հայերէն,

նոքա հասարակութեան կողմից պատահելով մի {վարդավառ} ընդունելութեան, ո՛չ միայն ամենայն ջանք

Բայց հրաշալի ճակտիդ պսակ ` Միշտ {վարդավառ} պիտ՚ մնայ: Ժ. Ժ. ՌՈՒՍՍՈՅ

աւորքը: Վանքի ամենաբազմամարդ օրը է {Վարդավառի} կիւրակէն եւ երկուշաբաթին. հարիւրաւոր գ

շինած է մի քարեայ սանդուղք, որի վերայ {Վարդավառի} տօնին երեւում են այր եւ կին մարդերի, զ

ից է բազմութիւնը, որպիսի են Մողնու կամ {Վարդավառի} ուխտերը, վիճակը կամ " Հաւկթի շուռ տալը

սպառնում է, որ էլ Սօսին չտայ աղջիկը: {Վարդավառին}, ինքնամատոյց կերպով, հրաւիրում է Սօսի

իական գնացքով եւ օտարախօս ձայնով: Բացի {Վարդավառից}, ամառները՝ ամենայն կիւրակէ, պատահում

ս եւ Վարդիթերի " ընթերցողներին յայտնի է {Վարդաւառի} անցքը, ուր Վարդիթերի մայրը նշանում է ի

ն Քնքուշ խօսքեր մեղրալից, Ալ այտերիդ {վարդաքաղին} ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Մութ անկ

էր երկին եւ երկիր ", " Հատուած գնացեալ {Վարդգէս} մանուկն ", " Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս

ախը Թնդալով անցանում է Մինչեւ {Վարդգէսի} աւանը։ Նուիրական այն հին գե

շինուած Երգոյն վիպասանաց, նման մանկանն {Վարդգէսի}, որ անդ ուրեմն ի հնումն Հատուած գնա

Որում Խորէն հանապազ Լարակտուր եւ քնարին {Վարդենեաց} ոչինչ նիազ Գողտրիկ անդրաձայնութիւն: Ը

ին փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի ներքոյ {վարդենեաց}, Կանաչներում, որոնց երկինքն է ցօղում

ում Խորեն հանապազ Լարակտուր եւ քնարին {Վարդենեաց} ոչինչ նիազ Գողտրիկ անդրաձայնութիւն: Ա

նորա իրանաւ Պարապատեալ թաւալիմք առ {վարդենեաւ} Ի դալարիս, յոր երկինք դեռ ցօղէին

ալբանդեանցի բանտարկութեան մէջ. Ընդդէմ {Վարդենիք} անուամբ գրքոյկին Խորէնի Գալֆայեան Թէոդո

իցես դու: " Յոյր ի դրախտին երգի {վարդենւոյն} ՝ Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու "...

սովորել եմ. իմ կյանքի ճանապարհին երբեք {վարդեր} չեն փթթել... ։ Բոլորիցդ շնորհակալ

եանքի շաւիղի վերայ եւս չկան ծաղիկներ եւ {վարդեր}, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ եւ տատա՛սկ: Ե

դալար եւ աճող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, {Վարդեր} թփի վրայ ճոխ, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛

մից ազատուած, այնուամենայնիւ, ոչ միշտ {վարդեր} են քաղել իրենց այգիներից, իսկ մենք, ո

կեց պակսիմատ եւ խաղող, եւ որով յայտնեց {Վարդերեսի} հիւանդութիւնը: 30-ին առաւօտ խաղող ստա

բ[օրիցս] 25-ից գրուած, որով յայտնում է {Վարդերեսի} գալը եւ հ[այր] Ղ[եւոնդի] նամակը: 28-ի

Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ու համբուրում {վարդերը} Եւ իր սիրած հրեշտակին. Շիկնում են շա

իտի յառաջանայ ազգը, հետեւելով մի տեսակ {վարդերի} վարդապետութեան, որ թէեւ զգում էին անցա

ետեանի եւ Բերբերեանի) Գարնան {վարդը} ինձի պէտք չէ, Եթէ անուշ հոտ չունի

Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէկը գայ {վարդըդ} խնդրի, Դու - որպէս մայր գթութեան - Վա

գնդի հրացանների խողովակի ծայրը խրված են {վարդի} փնջեր, հիանալի եւ սրտաշարժ տեսարան:

ըդ խնդրի, Դու - որպէս մայր գթութեան - {Վարդի} հետ քո, անչա՜փ բարի ` Զոյգ նռներըդ տա

խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ դու պառկես, {Վարդի} բոյրից թէ հարբելով Անոյշ գրկի մէջ փակո

` անօթն ընտրութեան Եռ էր գալիս շնչի տակ {Վարդի} - մեծն բալասան... Ամե՛ն. եղաւ հոտանու

Զգայ... ՚ւ ի մեղմ յոյժ աւաչ {Վարդի} արհին բալասան... Ամէ՛ն. եղեւ պ

ց հովիտը, Սիրահար սոխակը Իւր {վարդի} հետքից Վազեց Արարատ, Շինեց ի

կապէս Յովհան դը Մեօն ( Jean de Meun), {վարդի} պատմութեան հեղինակը, մի քանի ոտանաւորն

րեւ ուղղափառութեան նշան՝ գլխների վերայ {վարդի} պսակներով եւ ի պատիւ Աստուածամօր եւ այլ

ստացան՝ " Վէրք Հայաստանի " եւ " Սօս եւ {Վարդիթեր} ", բայց դոքա, սրտանց խոստովանելով նոց

լինում, ինչպէս Վէրք Հայաստանի եւ Սօս եւ {Վարդիթեր} վիպասանութեանց ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մենք այ

ՍՕՍ ԵՒ {ՎԱՐԴԻԹԵՐ} ՎԷՊ ՊԵՐՃ ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ ( Մատենախօսութիւն

բառարանը տպէ ու հրատարակէ, որ " Սօս եւ {Վարդիթեր} " կարդացողները հասկանան այն փոխաբերական

Ով ըստեղից անց կենայ, Յիշի Սօսն ու {Վարդիթեր} ", որ շատ ընտիր է, կարճ եւ ազդու,

, որ նուիրված էր թերութիւններին Սօս եւ {Վարդիթեր} գործի, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ։ Մ

ԿՐԻՏԻԿԱ ՍՕՍ ԵՒ {ՎԱՐԴԻԹԵՐ} Ազգային վիպասանութիւն, պ. Պերճի Պռոշե

ւթիւնքը եւ հասկացողութիւնը, իսկ Սօս եւ {Վարդիթեր} անձնաւորութեանքը առնուած են որպէս օգնակ

ոհեր. Ով ըստեղից անց կենա Յիշի Սօսն ու {Վարդիթեր} ": որ շատ ընտիր է, կարճ եւ

որ նուիրուած էր թերութիւններին " Սոս եւ {Վարդիթեր} " գործի, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ:

զ մնում է տակաւին մի քանի խօսք " Սոս եւ {Վարդիթեր} " գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ չենք աս

Մենք աւարտեցինք մեր հատուածը, Սօս եւ {Վարդիթեր} ազնիւ եւ պատուական աշխատութեան մասին,

տասարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը եւ {Վարդիթերենց} խմբից չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի արածն է

եթե դու ինձ համար ձեռք բերեիր " Սոս եւ {Վարդիթերը} " եւ " Վերք Հայաստանին ", այստեղ, երե

Վէրք Հայաստանին եւ պ. Պռօշեանցի Սօս եւ {Վարդիթերը} այս տարբերութեան ծայրումն են. Քանաքեռ ե

Մենք արդէն ասած ենք, որ թէ " Սօս եւ {Վարդիթերը} " առնունք որպէս բանաստեղծութիւն, նորա

, իբր թէ եւ որպէս օգնական առել է Սօսը, {Վարդիթերը} եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր, որ կատաստ

ւելի բնականութիւն։ Անբնական է, երբ {Վարդիթերը} որպէս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ մի ջլեր

։ Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ {Վարդիթերը}, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ, որին արգոյ հե

ովեանցի " Վէրք Հայաստանին " եւ " Սոս եւ {Վարդիթերը} " հիմք գրին արդեան ազգային վիպասանութեա

աստանին չունի այնքան արուեստ, " Սոս եւ {Վարդիթերը} " " Վէրք Հայաստանուցն " էլ քիչ ունի, թ

ինչպէս մեր քննութեան առարկան ` " Սոս եւ {Վարդիթերը} ": Շատ կարդալ հարկաւոր չէ " Սոս

: Շատ կարդալ հարկաւոր չէ " Սոս եւ {Վարդիթերը} ", իմանալու համար, թէ ի՛նչ տեսակ հեղի

րութիւն տարածելու համար: " Սոս եւ {Վարդիթերը} " դրած է. մեր առջեւ նախ եւ առաջ որպէս

շօշափելու տպաւորութիւնը: " Սոս եւ {Վարդիթերը} ", եթէ ուղիղն ասենք, պիտի նայուի որպէ

մ ներգործող այս կամ այն անձը: " Սոս եւ {Վարդիթերը} " կարդալու ժամանակ, կարդացողի միտքը չի

ազ մի աննշան պաշտօն են ստանում Սօսը կամ {Վարդիթերը}: Այս գործի մէջ բանի ընթացքը առաջ է դնո

րան: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը Սօսը եւ {Վարդիթերը} չէ, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէսերը, ս

եանքը առնուած են որպէս օգնական: Սօս եւ {Վարդիթերը} մենք չենք կարող ընդունել որպէս մի սիրապ

արդիւնքները անհետանալու լինին, Սօս եւ {Վարդիթերը} կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ պարզ նկա

ւեալ մի քանիքը: Այն միջոցին, երբ {Վարդիթերը} վարում է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ

էլ հանենք, այն ժամանակ կը տեսնենք, որ {Վարդիթերը} ութը լման իննի մէջ զգացել է սիրելու կրա

զուգապատշաճ լինել այն պաշտօններին, որ {Վարդիթերը} ունի այդ գործում: Բացի սորանից, ուրիշ

այն միջոցին աւելի հասակաւոր եղած լինէր {Վարդիթերը}, նորա հայրը ` Հեթումը, անատամ ծերունի

, բայց, այն ժամանակ, թող ներեն մեզ, {Վարդիթերը} չէր կարող ունենալ այն բնական եւ հոգեբան

ւրի մասին, թէ առաջ շատ յորդորել է, որ {Վարդիթերը} Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել իր խ

երբ թէեւ որպէս օգնական, առել է Սօսը, {Վարդիթերը} եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր մեզ, որ աւ

տրոֆի պատկերը: Անբնակա՛ն է, երբ {Վարդիթերը} որպէս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ, մի ջլ

: Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ {Վարդիթերը}, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ: Արգոյ հեղինակ

բ առաջ տանի սկսածը: Մենք քաջ որ Սօս եւ {Վարդիթերը} չէ հատցրել նորա պաշարը. մանաւանդ, որ

յոյս ունիմք, թէ ազգը կ՚ընդունի Սոս եւ {Վարդիթերը}, որպէս մի տկար պատանու նուաստ երկասիրո

իր եղբօր Գարեգնի խօսքերից կատարում է, {Վարդիթերը}, թէեւ սաստիկ ուրախացել է եւ չէ իմանում

մբ մեղադրում է հեղինակը: " Սոս եւ {Վարդիթերը} " կարդացողի մտքին կլինին երեւանցի ուխտա

մ է շերամաբուծութիւնը Աշտարակում: {Վարդիթերը} թութի տերեւը այգուց առած գնում է տուն (

, մի բանի պէտք կը գայ էլի ", - ասում է {Վարդիթերը} Անոյշին: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է

ամբ։ Այժմ դառնում ենք դէպի " Սօս եւ {Վարդիթերի} " բովանդակութիւնը։ Մենք արդէն ասած

Այո՛, հեղինակի բուն խորհուրդը Սօսի կամ {Վարդիթերի} պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած են

է սասանում։ Իսկ երբ տանը նստած լսում է {Վարդիթերի} մահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի վրայ,

հից, մեր գրութեան խորհուրդը է " Սոս եւ {Վարդիթերի} " քննութիւնը: Մենք քանի ու քանի անգամ

հակառակելի արժանաւորութիւն կայ " Սոս եւ {Վարդիթերի} " մէջ, որի այս ու այն տեղ, այս ու այն

փոթորիկը նոցայ գլխին է գալիս: " Սոս եւ {Վարդիթերի} " մէջ կեանքը հասարակաց է. աւելի խմբերը

կարդացողի միտքը չի կապուիլ լոկ Սօսի կամ {Վարդիթերի} հետ, այլեւ շատ տեսակ բնաւորութեանց եւ

Այս խօսքերը չեն տկարացնում Սօս եւ {Վարդիթերի} արժանաւորութիւնը, այլ միայն ցոյց են տա

ան աղջիկ, ուստի, որպէս թէ անբնական չէ {Վարդիթերի} հասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ չէ, կարելի է

Մենք չենք ուզում իբրեւ թերութեան նայել {Վարդիթերի} մօր անխելք յողդյողդութեանց վրայ: Փարպի

լը եւ Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը բոլոր {Վարդիթերի} արածն է: "... Չէք իմանում, - ասում

ւխտակից կին մարդոցը, - էս մեր փչացածի ( {Վարդիթերի} ) արածն ա քոմմայ... Խաչն իմն ա, քեա

վայրկեան առաջ էլ, դարձեալ նոյն տեղում {Վարդիթերի} վրայ է թափում իր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակ

կաբար հանդէս գալը: Եւ զարմանալի է, որ {Վարդիթերի} մայրը Արշաւրի ձեռքում Գարեգնի մատանու շ

օրը եկեղեցում եւ տերեւ տարած ժամանակը - {Վարդիթերի} հետ, որպէս նաեւ Սօսի հետ ծաղկազարդի մա

րդական ներգործողների հետ ծանօթացնելու: {Վարդիթերի} եղբարքը, բացի Արշաւրից եւ Փափակից, մն

ասում է Սօսը, թէ երազում է սիրահարուել {Վարդիթերի} վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերում նա ծերունու

կութիւնը դնել նորա վրայ: " Սոս եւ {Վարդիթերի} " մէջ կան տեղեր, ուր ֆատալիզմը ( ճակատ

ճակները հանելով առաջուց չտեսնէր Սօսի եւ {Վարդիթերի} գլխին պատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս դեռ

ստրոֆը-չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան, երբ {Վարդիթերի} մահից յետոյ, դուրս է գալիս նորա ծոցից

թերին: Արդէն ասած ենք, որ Սօս ու {Վարդիթերի} տկար կողմերը այն տողերումն են, ուր հեղ

Այո՛, հեղինակի բուն խորհուրդը Սօսի կամ {Վարդիթերի} պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած են

է սասանում. իսկ երբ տանը նստած լսում է {Վարդիթերի} մահը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի վրայ

եւ Բրահմայի բրամինները: " Սոս եւ {Վարդիթերի} " մէջ կարելի էր է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդ

ռարանը պիտի տպէ հրատարակէ, որ " Սոս եւ {Վարդիթերի} " " հետախոյզ բանասէր " չեղող կարդացողքը

րդերից լսել ենք զանազան խօսքեր " Սոս եւ {Վարդիթերի} " վրայ: Տակաւին ներելով նորանց չենք ու

րութիւնք եւ երեւոյթք, որ չկան " Սոս եւ {Վարդիթերի} " մէջ: Նոցա աճելութեան համար հարկաւոր

չկա ": Եկեղեցու մէջ, երկար բարակ {Վարդիթերի} հետ մտերմաբար խօսելուց յետոյ, երբ Անոյ

նձնարարութեանը, վախելով, թէ մի՛ գուցէ {Վարդիթերի} սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր ե

97, 98, 99 եւ 100-րդ երեսներում, {Վարդիթերի} հօր եւ մօր խօսակցութիւնքը եւ սոցանից եր

ի թուանշանքը ցոյց տալով: " Սոս եւ {Վարդիթերի} " ընթերցողներին յայտնի է Վարդաւառի անցք

ցողներին յայտնի է Վարդաւառի անցքը, ուր {Վարդիթերի} մայրը նշանում է իր դուստրը Սօսի հետ եւ

ո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի " [Սօս եւ] {Վարդիթերի} " մէջ այն ուղղութիւնը, որ երեւում է Ար

ոգի գալիս են Աշտարակ այգի քաղելու, երբ {Վարդիթերի} հայրը տասն այդպիսի մշակ առաջն արած տանո

մեր հեղինակին: Բացի սորանից, " Սոս եւ {Վարդիթերի} " մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որ

նդրում է, որ աշխատի երկուսին ( իրեն եւ {Վարդիթերին} ) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ

լման իննի մէջ զգացել է սիրելու կրակը: {Վարդիթերին} վերագրուած բոլոր ներգործութիւնքը, հոգե

րակում ( Հանա-վանքում) համբուրել տալով {Վարդիթերին}, նշան է դնում: Աշնան Մողնու ուխտին,

թիւն) ազատ հանդէս է ստանում: Սօսին եւ {Վարդիթերին}, որ չպիտի հասնէին իրենց ցանկութեան, մ

րպէս թըլիսմ եւ Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր {Վարդիթերին}: Արդէն ասած ենք, որ Սօս ու Վարդի

նդրում է, որ աշխատի երկուսին ( իրեն եւ {Վարդիթերին} ) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ

հեղինակը այստեղ մի վայրկեան ընծայում է {Վարդիթերին} Փանուելի աղջկայ շնորհքը: Մենք չեն

կազարդ կիրակի օրը իր քաղած մանուշակները {Վարդիթերին} տալ եկեղեցում: Անոյշը սրտով ուզում է կ

ռն խօսքեր է հանում բերնից եւ նախատում է {Վարդիթերին}, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում են նորա բա

ոլոր Աշտարակը ( ինչպէս երեւում է Սօս եւ {Վարդիթերից} ), որ թէ բայի վերջաւորութիւնը, այսինք

անի ընթացքը առաջ է դնում առանց Սօսից եւ {Վարդիթերից} կախում ունենալու. այնտեղ հաւասարապէս հ

իսկի մեղադրանքի կարգում էլ չեն: Սօս եւ {Վարդիթերից} ` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատեր

կը կամ ուրիշ գեղեր: Բայց " Սոս եւ {Վարդիթերից} " մենք տեսնում ենք, թէ ի՛նչ ողորմելի վ

Մենք գիտութեամբ առնում ենք " Սոս եւ {Վարդիթերից} " մի այնպիսի ոճ, որ իրա՛ւ, կարելի է թ

դրում եմ աշխատես քեզ հետ բերել " Սոս եւ {Վարդիթերն} " ու " Վերք Հայաստանին ": Մինչեւ երեքշ

ինու փրփուրը, Քնուկ վրացու նկարէն {վարդիկի} վերայ թափելը. Հակուած դէպի ղալեան

առով պարզիցիս, Եւ զմայլեալ ի բոյր {վարդին} Յանոյշ ի գիրկ աղխիցիս, Հնչ

ս լսելիս, Յանդրանիկ հունձս այտից {վարդին} ՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս:

Եւ դու, Տէ՛ր, կանչելով քո եղբօր՝ տէր {Վարդին}, Հայդիկին եւ իմ անարժանութիւնս, Տէր

րհնեա՜լ լիցիս: Եկեալ ումեք {վարդիցդ} ի հայց, Դու՝ որպէս մայր գթութեա

խրոխտ բրգանց... Եւ ի համբոյր վառ {վարդիցն} եկեալ. Այլ նա խուսել ճգնի յիմ ձեռ

կուսանին Ժպիտ փայլի, յայտս գոհար {վարդք} վառին, Հաւատարիմ մնայ սակայն լռո

աստութեան երեսփոխան եւ երկրորդ, զգործն {վարեալ} առ ի նոցանէ, յորում, մանաւանդ ի վճռի

յայտարարութեամբ մատուցի զբովանդակ գործն {վարեալ} առ ի ձէնջ, յաղագս ի նորոյ արկանելոյ զա

արութիւն: Զգործն եկեղեցական դրամոց {վարեալ} առ ի Ձէնջ առաքեցից ի Թիֆլիզոյ առաջին սո

... զի իմ առժամայն Ցից ընդ ներքին {վարեալ} ծամելիս... Զարթուցեալ ի քնոյ

րողութեանց եւ ի հայթայթանս օրական հացին {վարեալս} անդր քան զովկիան: Բայց երանի թէ չէր իմ

զարժանաւոր ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի {վարել} զդատն: Գէթ այսպիսի եղանակաւ ազգն զերծա

լ ստորագրութեամբ իմով, պահանջեցի յառաջ {վարել} զդատն ըստ զօրութեան կտակին եւ պարգեւագր

ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ, թե ինչ ոգով են {վարել} ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է վավ

երի անդամք, աշխատում են առանձին կերպով {վարել} իւրեանց առուտուրքը եւ առանձնապէս վայելե

ռքս մի մազեղէն պարանով եւ սկսեցին յառաջ {վարել}: Երկար մտածութենից յետոյ որոշեցի նայիբ

Ահա այսպէս. այնքան ձեռնհաս չեղայ յառաջ {վարել} Յիշատակարանս, մինչեւ որ հանդիպեցայ նոր

աշխարհական դպրոցի վերայից. է) Դպրոցը {վարել} ճիշդ եւրոպական ուղղութեամբ. ը) Դպրոցի

նդուելու ուսմունքը եւ գիտութիւնքը յառաջ {վարել} եւրոպական երկրորդ դասակարգի վարժարաններ

մեր մասին հոգաբարձութիւնը, մեր ձեռքով {վարել} մեր հողը: Միստիկականութիւնը սեպհականու

ատ համարի կնքել զդէմս նշանաւ խաչին, եւ {վարել} զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի

ինչս ես մի քանի տարի եւս սորանից յառաջ {վարել} էր այդ պաշտօնը շատ արժանաւորութեամբ. բ

ան մէջ կամենում էր խելացի մարդու պաշտօն {վարել}: Նորա ամէն մի քայլը, ամէն մի շարժուած

աղջիկների հասակի ճիշտ մետրիքական մատեան {վարել}: Ինչպէ՛ս եւ իցէ մի հաստատ խօսք չկար Նա

ը ինձ եւս պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը {վարել}: Եթէ Աստուած յաջողէ այս դրացու աղջկայ

նոցանէ արդիւնս, որով կարող եղեւ յառաջ {վարել} զսկսեալ գործն եւ կատարել։ Բնաւորութիւն

այոց ", եւ ջանաց ամենայն հնարիւք յառաջ {վարել} զայն ցայն աստիճան, մինչեւ յանձն էառ ան

նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ իսկ յաղարտ {վարել} զհիմունս հին հայկաբանութեան, քանզի եթէ

դ ամեն այն սահմանս պետութեան Հայկականաւ {վարել} լեզուախօսութեամբ, այժմ ենթարկեալ յեղափ

կ, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի բառս, եւ {վարել} զնոսա հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսութեամբ

ւնը, թէ վերջապէս կը սկսի հանգստութենով {վարել} իւր թագաւորութիւնը։ Մի ամսից յետոյ յայ

տակ զրկuում է իր խորհրդից եւ չէ կարում {վարել} իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հասնում իր ն

նց մէջ, Ս. Ղեւոնդի գլխաւորապէս պաշտօն {վարելը}, որի անունով եւ բոլոր նահատակքը Ղեւոնդ

ն վերջաւորութիւն քննողական գործոյն իմոյ {վարելոյ} ի Սինօդին, առ այն տնօրինութիւն լուսաւո

տեւէր այն։ Դոքա իրաւունս ունին այսպէս {վարելոյ} զի իմաստութեամբ գործեն, իսկ ազգ մեր մա

ւթիւնը: Հայոց կցկտուր քաղաքական կեանքը {վարելով} իւր քաղաքականութիւնը լոկ, ֆիզիկապէս մե

ուած էր այստեղ: Նա բաւական միջոց յառաջ {վարելով} իւր պարոնի գործերը այս քաղաքում, իհարկ

Այսպես լինելով բանը, պիտո է մտածել եւ {վարելու} դատի ծախքի վերա եւս: § 3. Ձեզ քաջ

մնալու եւ թե հարկավորության ժամանակ դատ {վարելու} համար, ըստ որում հաստատ իմացած կլիներ

ւ օրինաւոր գործի չ'կար խոպանացած երկիրը {վարելու} եւ հերկելու, զուր տեղը սերմ ցանել չոր

` խառնուելու հայկական բոլոր գործերին, {վարելու} այդ գործերն ուղղակի կամ Կ. Պոլսի հայ պ

ատրիարքի նախագահութեամբ պարտաւորուած էր {վարելու} կրօնական գործերը: Այս ժողովները պատասխ

մյուս մասը հրաժարելով եկեղեցական պաշտոն {վարելուց}, կան դեռեւս յուրյանց տներում: Նոցա եկ

գործերը օրինաւոր եւ խելացի կերպով յառաջ {վարելուց}: Դնենք, թէ ես պարտականութեան էի առել

հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս գերի կը {վարեն} դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների ամր

ւթիւն եւ զայլ ուսմունս, զի զնոյն յառաջ {վարեսցեն} զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգուտ ազգին։

բուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի {վարեց} նորա բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես, եր

ոխքումը. պատճառ, նա իւր ամբողջ կեանքը {վարեց} ընկերակցութեամբ մեր սիրական Ասմոդեյի,

: Ահա այս կերպով տասն եւ հինգ տարի {վարեց} հանգուցեալը երեսփոխանութեան պաշտօնը: Բ

րկին պահանջման բնական ընթացեալ կանոնիւք {վարեցաւ} աշխարհիկ զարդիս կոչեցեալ նոր հայախօսութ

էր նա բարեբարոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք {վարեցի} նորա հետ երեք ամիս, մի անվարձ անպաճոյճ

ապուած էր. ես նորա հետ երեք ամիս կեանք {վարեցի} մի գեղջուկ սենեկում. իմ անտանելի ցաւեր

ան մէջ մեծ անկարգ բան է մի այդպիսի կոշտ {վարեցողութիւն} եւ այլն: Այսպիսի պատկերներ ստեղծագ

արդէն ընդունուած սկզբունքների վրայ առաջ {վարէ} իր ընթացքը թէ ներքին եւ թէ արտաքին գործ

ւ այլն։ Յայսմ խռովութեան, մինչդեռ {վարէին} զդատ իւրեանց 'ի Հռովմ, եւ 'ի կողմանէ Մ

եղեալք առ արքունի դրանն, պարսկականաւն {վարէին} եւ եթ գրչութեամբ: Ի դարձ առնել Վռամշապ

ահաս, յորժամ օրէնք յամենայնի ներողաբար {վարէր} ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր ի

տանեմ խօսակցութեանս թելը: Եթէ քաջ {վարժ} լինէին ներգործող պարոնները, գուցէ իւրե

ով կրթութենից եւ դաստիարակութենից, շատ {վարժ} եւ յաջող կերպով սկսեց իւր առեւտրական գո

ստահութեամբ, ինչ վստահութեամբ հմուտ եւ {վարժ} որսորդը ուղղում է իւր հրացանը որսի վերա

նը միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ դայեկի {վարժ} լինելը իւր գործի մէջ: ժամանակը գալիս է

առ աշակերտ Եպիփանու Հռոփանոս անուն, որ {վարժ} էր ի գրթեան Հելլենականին, խնդրէ զձեռնտ

նկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ {վարժ} էր քան զամենեսին ի յունականումն, առաքե

արտասանութիւն եւ զայլ հռետորական ճառս, {վարժ} գտաւ սա ի դպրութեան հելլենականին, եւ ա

ն մետասաներորդ դարու եկաց Յովհան Կոզեռն {վարժ} քաջ ի մաթեմատիքական ուսմունս: Սա ըստ խ

տչի կարճահասակ լատինադաւանի, կոչեն զնա {վարժապետ}: Ո՜վ յիմարութիւն ազգիս Հայոց. կանխաբա

նպես եւ այլ արեւելյան լեզուները եւ այժմ {վարժապետ} է նույն ճեմարանի մեջ: Գիտելով, որ տեր

շտօնեաների եւ նորընծայ քահանաների վերայ {վարժապետ}, որ Բարձր Սրբազան ՄԱՏԹԷՈՍ վիճակաւոր Ար

ոս, մի տիրացու նշանակում էր մի գիւղում {վարժապետ} եւ հաւաքում էր նորա մօտ մի քանի աշակերտ

ղը չկայ: Սոքա ամէնքը, իբրեւ բռնի {վարժապետ}, քաղաքակրթութիւն են տարածում, եւ ոչ ո

Turkish divan) Bruxelle Շամախի Սարգիս {վարժապետ} Համբարձումեանց Առաքէլ Յովսէփեան Օսմանց

ու ազգասիրական արտասուքի հեղեղով։ " {Վարժապետ}, ի՛նչ լուր, ի՛նչ համբաւ ", - հանդէպ ե

Աստուած լուսաւորեսցնէ քո հոգին, Սիմոն {վարժապետ}, եթէ դու չլինէիր, եթէ քո գրեանքը ինձ

րի եւ աղերի որպիսութեններին: Ալբերտոսը {վարժապետ} էր Թովմաս Ակուինացու, որ նոյնպէս թողել

նորանով, որ չէին կարող քահանայանալ կամ {վարժապետ} լինել եւ նորանց ուխտապահական երդումը չէ

ուած քո դատաստանը քաղցրացնէ, Ստեփաննոս {վարժապետ}, յիրաւի՛, եթէ դու չլինէիր, ես եւս պի

, թե կառավարիչ սենաթն հաստատեալ է զիս ի {վարժապետական} կոչման. վասն զի ըստ յատուկ հրամանի նոր

իս ի հասարակական տեսչութենէ՝ հաստատէ ի {վարժապետական} պաշտօնի, երկրորդն՝ գրութեան գերազանց

զիրաւունս ընդ անուամբս հոգեւոր ուսուցչի {վարժապետել} այլոց աշխարհական մանկանց, որոց չունէր

դպրոցից շատ փոքր օգուտ ստացաւ նա. երբ {վարժապետը} մեկնում էր նորան լատինի քերականութեան կ

տից խնդրեցի, որ ժամագիրք առնում, բայց {վարժապետը} հրամայեց ասելով. որդի, դու ո՞յ քահանա

լու ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ եղավ մեր {վարժապետի} գործը, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ առո

ում են, որ պիտի կարգվի Ռոստովցովը: {Վարժապետի} գործի մասին այսքան կարող եմ հայտնել, ո

աչքերում։ Այն օրը սուգի օր է եղած ե՛ւ {վարժապետի}, ե՛ւ աշակերտների համար։ Միւս օրից արդ

արստութիւնը։ Մատաղահաս Կայսրը լսեց իւր {վարժապետի} խօսքին եւ արգելեց Հօլանդացոց առեւտուր ա

որ երեխայ ժամանակից աշակերտուեցայ Սիմոն {վարժապետին}, այնպիսի կարդացող եւ աստուածաբան մարդո

գրաբար դարձեալ պատասխանել առ հարցուածս {վարժապետին} ՝ ըստ մեզ համարին ողորմելութիւն եւ ողոր

անհանգիստ կեանքից, բաժանուեցան իւրեանց {վարժապետից}, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի վեր

ման վազեցի մինչեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ {վարժապետից} խնդրեցի, որ ժամագիրք առնում, բայց վար

ծանրացնելու էր, անտարակոյս, օրինաւոր {վարժապետների} այցելութեան եւ ուսուցչութեան գինը, եւ

ազգայնութիւնը կախուած չէ աշակերտների եւ {վարժապետների} լոկ Հայութենից. լեզուն է, որ միմիայն

ժրաջանութեամբ աշխատելով՝ գրաւեց բոլոր {վարժապետների} եւ կառավարիչների ուշադրութիւնը։ Աւարտե

անայ, զի այնոքիկ ապացոյցք են գէթ իմում {վարժապետութեան}, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պար

ետից: Մէկ ամսից յետոյ, պատուելի {վարժապետս} այբբենարանը տուեց կարդալու. աջահամբոյր

մ ըստ արժան այն պատրաստել դասս. իսկոյն {վարժապետս} բարկացած գոռալով կանչում էր դասակիցների

րոցքը, մինչ ո՛չ արծաթագլուխ կայ եւ ո՛չ {վարժապետք}: Այս եւս մի ահաւոր խնդիր է, որի լուծո

տարել, քանի՞ ուսումնարանք ունին, ո՞րքան {վարժապետք} ու աշակերտք։ Մեք կը պատասխանենք, եւ ոչ

այդ օբսկուրանտների ուսումնարանին. դոցա {վարժապետքը}, այն ողորմելի եւ թշուառ էակները աշխարհ

ինչ ասել է աբեղայական դաստիարակութիւն։ {Վարժապետքը} մեծ մասնով են Մխիթարեան աբեղայք, մնացա

արժատունքը, ցրուեց աշակերտքը, հալածեց {վարժապետքը} եւ խաբեց մի քանի յիմարի, թէ այն պատճառ

արդեղութիւն Քրիստոսի ", զոր շարադրէի ի {վարժատան} Պատկանով քահանայի, ի կատար հասուցեալ զ

, ըստ տնօրէնութեանց սմօթրիտելին Ուեզդնի {վարժատան} Ռոստովու եւ դիրեկցիային Թաղանրօգու, մն

էր Նոր Նախիջեւանում, մինչդեռ քաղաքական {վարժատան} մէջ Պ. Խատամեանցը եւ Պ. Տիգրանեանցը ք

լ, այլ հաւատի պաշտպանք եւ պատսպարողք: {Վարժատուն} ասած բանդ, ճշմարիտ է, ուսուցանում է մ

դժոխքի փառքին, քանդեց եւ կործանեց այդ {վարժատունքը}, ցրուեց աշակերտքը, հալածեց վարժապետքը

այ կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանը: {Վարժարանը} գտանւում է Սէյնի միւս կողմում՝ քաղաքի

էջ՝ դասատունքը՝ երեք կարգ բաժանուած: {Վարժարանը} ունի եւ մի բաւական գեղեցիկ եւ բաւական ը

դէպի վեր: Բուն ազգային անուանուած {վարժարանը} գտանւում է քաղաքից դուրս՝ Գըռընել ասաց

այն յարմարութիւնքը, որ ունի Մուրադեան {վարժարանը}, թէեւ միեւնոյն անյարմարութեան ենթարկու

իկ դասատու են այդ դպրոցներում: Ազգային {վարժարանը} բաղկանում է մի բաւական գեղեցիկ տնից, ո

ակն Հայաստանի նոր օրագիրը. - Մուրադեան {վարժարանի} աղօթքը: Այն օրից, երբ գրեցի երկրո

արեան միաբանութեան իշխանութեան տակ, եւ {վարժարանի} ներկայ կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեա

թէ ոչ մի աշակերտ մինչեւ այժմ Մուրադեան {վարժարանի} մէջ ստացած կրթութեամբ չէ կարողացել մտան

րաւիրէին, որ բուն Հայոց կողմից գտանուի {վարժարանի} մէջ կրօնական դաստիարակ: Նոքա չեն արել

անի Վիօլէ փողոցում: Վարձով բռնած տունը {վարժարանի} համար, անտարակոյս, չունի այն յարմարու

արզ առարկաներով, ինչպէս նաեւ Մուրադեան {վարժարանի} մէջ: Դպրոցը գտանւում է Ամբրոսիոս եւ Խո

ի՛նչ օգուտ ազգին: Փարիզեան ազգային {վարժարանի} պահպանելը կամ փակելը ներկայումս համարեա

անների ընթացակցութեամբ: Օգուտը մի {վարժարանի}, որ հիմնուած էր այլ կանոնների վերայ,

վերայ. անգոսնելի կիրք: Մուրադեան {վարժարանի} վերայ խօսելով՝ ասացինք, թէ վերապատուե

ւր դադարում է Վ. Հայր Սարգսի Մուրադեան {վարժարանի} պատմութեան երկրորդ հատորը, որ գուցէ մի

ատահեցայ Փարիզում եւ Հայկական Մուրադեան {վարժարանին}, եւ նոցա մասին միտք ունիմ առանձնապէս խ

է Փարիզում՝ որպէս կառավարիչ Մուրադեան {վարժարանին}: Այս արժանապատիւ անձը ծանօթ է Հայոց ազ

ելով, ի Յայտարարութէան անցից Մուրատեան {Վարժարանին}, հռչակել է նորա իրաւունքը: - Եւ այ

յառաջ վարել եւրոպական երկրորդ դասակարգի {վարժարանների} ընթացակցութեամբ: Օգուտը մի վարժար

ս կողմից այլ մարդիկ եւ երբեմն Մուրադեան {վարժարանում} գտանուած ազգային պատանիք, թերեւս Հռովմ

նն տասն եւ եօթն աշակերտ գտայ ես ազգային {վարժարանում}, որ պարապում էին նախակրթական պարզ առար

արիզ: Փարիզի մէջ կան երկու ազգային {վարժարանք}. մինը՝ Մուրադեան, իսկ միւսը՝ Հայկակ

Վերսայլ - Փարիզի Մուրադեան եւ ազգային {վարժարանքը} - Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետք - Լամարթ

ց իւրեանց դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ {վարժեալ} յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկան

կաւ ամենեքին եւ զիւր ձեռնասուն աշակերտս {վարժեաց} 'ի նոյն եղանակ, որոց գլխաւորն եւ իբրեւ

դարում ամենայն խնամատարութեամբ կրթել եւ {վարժել} իւր աշակերտքը գերմանական լեզուի մէջ՝ ք

։ Այո՛, մեզ պիտոյ է հիւանդանոցներումը {վարժել} մեր ջերմեռանդութիւնը, բայց ի վերայ այս

դիւնս նորա: Յետ զամս եօթն յԱլեքսանդրիա {վարժելոյ} ընկերօք հանդերձ յամենայն իմաստս, որ ին

ինի, եւ պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն եւ {վարժեն} իւրեանց անձը այդ հանդիսի մէջ: Եւ ա

ուներ խօսեցնելով ազգի զաւակներին, պիտի {վարժեցնէին} նորանց այդ լեզուների մէջ։ Առաջին հարկա

ն արտասուելի: Եթե ինքեանք վերապատուեալ {վարժիչք} հայկական դպրութեան որոց շնորհեալ է գէթ

տեսի Թովմասի Մարիամը գեղեցիկ աղջիկ է եւ {վարժուած}, ո՜վ գիտէ... Յանկարծ, այս միջո

արստացնում է մարդու միտքը, խօսելու մէջ {վարժուելը} յաջողագիւտ է անում նորան, իսկ գրելը սո

եռնտու էր եղել նորան ընթերցանութեան մէջ {վարժուելու}: Պ. Շաքարեանցը նստաւ իւր բարեկամի

անձաց: Թեոդորոս Քռթենաւոր ինքնացեալ {վարժութեամբ} հելլենական դպրութեան եւ ըստ ժամանակին տ

խոհականութեան եւ արգասաւոր բանիցն, եւ {վարժութեան} ի փիլիսոփայականին, Իմաստասէր կոչմամբ վ

է գիտութիւն եւ արուեստ, ինչպէս Հոգեւոր {վարժութեան} մէջ, մանաւանդ՝ կանոնադրութեան մեջ։ Ն

րին, որի պատճառը ակներեւ է։ " Հոգեւոր {Վարժութեան} " մէջ, որ գրել էր Իգնատիոսը, երեւում

Աներեւոյթ սատանան) - " Կեցցէ՛ հոգեւոր {վարժութեանը}, Կեցցէ՛ Լոլօյան ": Առայժմ միջոց չո

, որով դուրս էր եկել Լօյոլայի " Հոգեւոր {Վարժութենից} "։ Նորա կոյր եւ ամենայն վտանգ արհամարհ

Այս բանով Լօյոլա, արիանալով " Հոգեւոր {Վարժութենների} " օգնութեամբը, նոր կողմնակիցներ ստացաւ

ւթիւնը, որ յայտնի է անունովս " Հոգեւոր {Վարժութիւն} " Exercitia spiritualia, եւ որ Յիսուսե

, իսկ մնացեալ բաները կատարեց " Հոգեւոր {Վարժութիւնը} "։ Այս կերպով Ֆաբեր առաջին հետեւողը դա

տիկոսները, վէճերի եւ խռովութենների մէջ {վարժութիւնը}. ամենայն ինչ մի խօսքով շատ յարմար էր Պ

Ռոդրիգէզը եւ այլ ուրիշները, " Հոգեւոր {վարժութիւնների} " հրաշալի զօրութենից համոզուելով, միաւ

 Ներածութիւն (Praeludium) "Հոգեւոր {Վարժութիւնների} " մէջ նշանակում է մի ընդհանուր տեղի, որի

ւ " Exercitia Spiritualia "՝ " Հոգեւոր {վարժութիւնք} " անուանուած հրահանգը։ Այս կանոններով

։ Քանի մի խօսք ասենք այժմ " Հոգեւոր {Վարժութիւնք} " անունով գրքի վերայ ( Exercitia Spirit

նորան դէպի իւր կողմը շրջել։ " Հոգեւոր {Վարժութիւնքը} " խզեցին եւ միանգամայն ոչնչացուցին այն

էր իւր անբաղդ զոհերի մարմինը։ Հոգեւոր {վարժութիւնքը}, Լօյոլայի մեքենայի տակ, լուծանում էին

իգոլետոյի " մեջ Հովհաննես եղբոր կատարած {վարժությունների} համար եւ ցանկանում եմ նրան լիակատար հաջ

Լսելով լուիցեն զբարբառ ազգին, որպիսին {վարի} ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն եւ քննեսցեն

ամարի վասն հասարակութեան չունել եւ որով {վարի} նա ի հասարակ կենցաղս անտեսեալ է այլ յիմ

ութեանն Անգլիոյ, այդ դատ պարտի առանձին {վարիլ}, որպէս երկրորդական առարկայ, որպէս ոչ

որա ( 1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ {վարիլ} եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբ

իւրայնոց զլեզու Եւրոպացի առ 'ի համարձակ {վարիլ} ընդ որոց արժանն էր եւ պիտոյ, թէեւ այնչ

ք թոյլ ումեք չտային ի Հայոց յունականաւն {վարիլ} դպրութեամբ, այլ ասորւոյն եւ եթ: Որչափ

կանութեան նորա կենդանի բարբառովն, որով {վարին} հայք առհասարակ յընկերական կենցաղս: Չգի

նակն միօրինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ {վարին} ընդ ամենայն ազգս եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ

ցած է նա ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ {վարկ} ունի ազգը նորա մասին: " Էս մեր կոտորու

ելոյ սեպհական ազգի պիտոյիցն] ` նախընտիր {վարկան} որպէս զմատեանն սուրբ, սապէս եւ զայլ գր

լինելոյ հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ {վարկաւ} ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդ

Կալկաթայ: Վսեմափայլ դեսպանն անհրաժեշտ {վարկաւ} ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ

իւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի նախընտիր {վարկաւ} զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փառս [հնձելո

Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարող էր գցել իմ {վարկը} հասարակության աչքում, - այդ կողմից ես

անդէն առ նմին զամենայնն հողմոց հնչիւնս {վարկուցեալ} հանապազորդեն ի սովորականսն: Մինչեւ ցե՞

մինչեւ յառաջնորդս, իսկ այլն ամեն այն, {վարկպարազի} եւ եթ կանոնադրութիւն, տուեալ յիշխանութ

ռեսցին յաւիտեան, Եւ քո կրիւք մտաց {վարկօք} զգածեալ որդիքդ եւ թոռունք Զքարի հա

յն է տրիտուր ճշմարիտ արդարադատութեան եւ {վարձ} հարազատութեան առ եկեղեցին ազգային, եթէ

մի տարի եւս այդպես պիտի լինի, տարեկան {վարձ} ստանում է 180 մանեթ։ Բոգդանովան գնա

մ երկբայական բաներ կան: § 3. Իբրեւ {վարձ} աշխատության երեսփոխաններին տալ, ստանալ

եւ աղքատ Ռեթեոսին ( Ավետ) 50 ռուփի ՚ի {վարձ} բազմօրյա աշխատությանն: Ընդունեցեք,

անում է, տալիս է տիկին Բէգզադէին՝ մեծ {վարձ} ստանալով այս հնարագիտութեան համար: Ոչ

ւր մօտ մի պատուական երիտասարդ՝ տարեկան {վարձ} տալով նորան եւ խանութի բոլոր ապրանքը հա

ան շահ ցոյց տամ, հերիք չէր այս, ոչինչ {վարձ} չառնում, այլեւ պարտակա՞ն մնամ, այս ո՛

ղային, Բէգզադէն սպառնում է ոչ մի կոպէկ {վարձ} չտալ սայլորդներին ապրանքը բերելու համար

բնակւում է ազնուականների հողի վերայ եւ {վարձ} է վճարում հողի տիրոջ: Հասարակ ժողովուր

մշակեցիր իմ հողը, ինձ հատուցիր այսքան {վարձ}, շնորհակալ եմ, այսուհետեւ չեմ կարող ի

եռք, ասել է, թէ բովանդակ գեղացիք պիտի {վարձ} վճարեն այն քսանին հողը մշակելու եւ գործ

ոչ մի պարոն չէ կարող տալ նորան բաւական {վարձ}, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի

գնահատել քո արժանաւորութիւնը եւ արժանի {վարձ} տալ քեզ, - ասաց սատանան պայծառ երեսով

ն օրը դժոխքի մէջ), - Ասմոդե՛յ, որպէս {վարձ} երկրի վերայի ամուսնական գործերի գլխաւոր

ի վարձը. թող չասեն մահկանացուք, թէ ես {վարձ} չէի տալիս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլ

ն: Դա մի ծառայ էր, որ չորս ամիս ոչինչ {վարձ} չստանալով եւ հասած լինելով վերջին տառապ

աց Մանուշակը, - ա՛ռ այս տասն կոպեկը քեզ {վարձ}, տեսանո՞ւմ ես այս նամակը, - շարունակեց

ել կը տամ, բայց դորայ փոխանակ խօսելու {վարձ} մի տարուց յետոյ կ՚ընծայեմ նորան այն մատ

նամ, այդ մատանին չտալ իմ կնոջը խօսելու {վարձ}, մի՛ ցանկանար իմ անբախտութեանը: Վ

որ չընծայես այն իմ հարսին խունկ ծխելու {վարձ}, որպէսզի նորան չպատժի այդ մահը իսկոյն

ագոյն իշխանութեան համար գին կամ տարեկան {վարձ} ։ Այդ միջոցին Հռովմի մէջ գտանւում էր մի

ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, թէ զինչ {վարձ} ուն էին դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց

ղ մի կռիւ ժողովրդի եւ վերոյիշեալ անձերի {վարձած} հրդեհաշէջների ու բեռնակիրների միջեւ:

ջմիածնի ծայրագոյն պատրիարքը, կամենալով {վարձահատոյց} լինել նրանց, ովքեր որ կաթողիկոս էին ըն

նը կարող էր միայն լրացեալ արհամարհանքով {վարձատրել}: Մեր ասած ուսումնարանը նման չէ այդ

ապա գործողը: Գործը գնահատելով կարելի է {վարձատրել} մի առաքինութիւն եւ դարձեալ, պատմել եւ

ակուէին պաշտօնական կերպով, եւ արժան էր {վարձատրել} այդ նզովեալները: - Յառաջ թո՛ղ յայտ

անի այսպիսի բարեհոգութենից, կամենում է {վարձատրել} նորա այս հիւրասիրութիւնը մի թանկագին բա

խանութեան զօրաւիգ, ուստի մի կողմից Ձեզ {վարձատրելու}, իսկ միւս կողմից ուրիշներին խրախուսելո

ը Մանուշակի վերայ լինելով, նա առատապէս {վարձատրեց} Հոլոյին կնիկը, որ հարիւր, հազար շնորհ

մար, եւ այդ քո բարեմտութեան փոխարէն կը {վարձատրէ} քեզ Նա, որ խոստացաւ իւր անունով մի բաժ

իսկ Թագաւոր Ժառանգը շնորհել է դրամական {վարձատրութիւն} ": Պարտականութիւն համարելով մեզ հր

ոնք վճռեցին, թէ հերիք է մի շատ չափաւոր {վարձատրութիւն}, որովհետեւ հիւանդը խիստ կարճ միջոցում

ր չէ - ո՛չ նյութական, ո՛չ էլ բարոյական {վարձատրություն}, բայց ես ինձ համար չեմ հոգս քաշում, ա

ը խմբագրության կողմից տրվելիք նյութական {վարձատրությունն} է, որ ինձ համար բնավ երկրորդական հարց

բ խմբի մէջ եւ կախողութեան զգացողութիւնը {վարձատրում} էր անպայմանութեան հպարտ գիտակցութեամբ:

գզադէին՝ ստանում է անցաթուղթը: Այսպէս {վարձատրւում} է գործակատարի ոչ միայն այնքան տարիների

տ եւ խէթ հայեացքների, որոնցով առատօրէն {վարձատրւում} է մի խեղճ ծառայ մի անտաշ եւ տմարդի պարո

, թէ այն զոհն է արժան եւ ընդունելի, որ {վարձատրւում} է իսկոյն նիւթական ճանապարհով: Նա չկամի

ւ վարդապետութիւնը, թէ ամենայն զոհ, որ {վարձատրւում} էր մաքուր խղճմտանքի գիտակցութեամբ, արդ

արդկեղէն աշխարհում ամենայն գործողութիւն {վարձատրւում} է կամ դատապարտւում է այդ գործողութեան դ

րայ եւս կասկած ունինք. միգուցէ Թիֆլիզի {վարձաւոր} լալականների ձայնը համարած լինիք ձեր վառ

հերթին, կարող ես պայմանագրով բնակարան {վարձել}, որտեղ որ սիրտդ ուզենա: Իսկ թույլ տալ

նում էի քեզ ասելու, որ սա մէկ մարդ եւս {վարձել} էր, որ գործարանումը անցած բոլոր գաղտնի

քա բնակւում էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը {վարձել} էր Պերա ( Բէյօղլու) ասացեալ տեղում, ո

բաժին ընկած հողը մշակելու, կամ մարդիկ {վարձելով} մշակել տալու, այդպիսի դիպուածում, կար

ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ {վարձեսցես} ի նոյն իսկ յութերորդ ժամու երեկոյեան փո

եւ ասէին, թէ Հայաստանը չէր, որ դայեակ {վարձեց} մեր համար: Ինչպէս կարող էին նոքա,

եմ Լազարյանց Ճեմարան տպագրության բոլոր {վարձը}, իսկ թղթի պարտք ունիմ 65 ստոպի. յուրա

, մի վերացական առաքինութեան համար, որի {վարձը} իսկոյն երեւելու չէր նորա վերայ, նա շատ

արպը, մշակները, ապրուստը, բնակութեան {վարձը}, մի խօսքով՝ ամենայն բան թանգ է, քան

նունով մի բաժակ ջուր մի աշակերտի տուողի {վարձը} եւս չմոռանալ: Չկարողացայ դիմանալ,

նդունում ցած գնով, չէ տալիս երիտասարդի {վարձը} եւ պակաս մնացած արծաթի փոխարէն առնում է

էի սովորութիւնը, որ ծառայողի 100 մանէթ {վարձը} կտրելու եւ իւր անխիղճ կամքը յառաջ տանել

իւն է քո կողմից. այդքան տարի ծառայելու {վարձը}... - Նոցա ծնունդը չորանայ, նոքա

ր քննութիւն առնելով, հատուցել է արժանի {վարձը}: Ո՞չ ապաքէն առաւել, քան թէ թեթեւամիտ

թշնամիքը, եւ արդարութիւնը կ՚առնու իւր {վարձը}: Ծանի՛ր, թշուառ, բայց սիրելի բարեկամ

: Միշտ յուսադրում էր ամեններին, թէ ձեր {վարձը} կը յաւելացնեմ, պաշտօնաւորներին ` թէ ձե

ի վերայ, եւ ամենայն բանի տալ իւր արժանի {վարձը}, գնահատելու են մեր խօսքերը եւ արդարացնե

այտարարութիւնը, եւ ես տամ նորան արժանի {վարձը}. թող չասեն մահկանացուք, թէ ես վարձ չէ

, եկել էր խնդրել իւր անցած ծառայութեան {վարձը}: - Ինչո՛ւ ես եկել, - հարց արեց պ. Յո

հինգ մանէթ է: - Իմ ամսական ծառայութեան {վարձը}: - Քեզ ո՛վ է կարգել հինգ մանէթ թոշ

մ է ` առողջութի՛ւն. յետոյ ստանալով իւր {վարձը}, գնում է իւր բանին: Շատ տկարութիւ

չէ նորան եւ թէ նա ստանալու էր իւր կրկին {վարձը}: Վերջապէս հասանում են քաղաքից դուրս

ալ եւ խնդիրի մեջ գրել ենք, թե նա առանց {վարձի} պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տերությունը

ան կապել իւր աշխատութեան համար ստանալու {վարձի} մասին: Աբեղան խոստացաւ 100 գուլդըն, ե

եւ հրապարակներում եւ դ) առանց ամենայն {վարձի} ։ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը ուղեւո

ն նայիր, ծառայութեանը նայիր, պահանջած {վարձին} նայիր... կորի՛ր, կորի՛ր, որ աչքս չ

ք մեր զջանս եւ զվաստակ Մխիթարեանց, որք {վարձինք} գտանեն զարդիս հանդիսացեալ ազգի մերում,

կը որտեղի՞ց պիտի դուրս գայ ": - Քո {վարձից}, - շուտով պատասխանում է Բէգզադէն:

ն եւ իմ սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական {վարձիւք} պահեսցէ յիշեալ իմ տեղակալ օրդենին ի սպա

ւս չթողնես քեզ մոտ այդ սրիկային: Նա մի {վարձկան} է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Ա

կւում են Անգլիոյ մէջ, օրական աշխատող, {վարձկան} մշակներ են, ծառայ եւ գործաւոր: Այդ մի

են երկիրը. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: {Վարձկան} -երկրագործ մշակները կախուած են իւրեանց ֆ

հասուցանում իւր եկամուտը եւ ծախքը, նա {վարձկան} է, իսկ վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար

մօ՞տ է: Վաճառականների մի մասը ուղղակի {վարձկան} է գործարանատէրերին, իսկ միւս մասը գործ

միւս մասը գործարանատէրերի հետ միասին՝ {վարձկան} այն վերասաց մօնօպօլիստների, որոնց մօտ

ւնենալով պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին, {վարձկան} են այդ զօրութեան: Նոցա շահը այն է, որ

, այդ վաճառականը: Մնում է նորան իբրեւ {վարձկան} ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան

ուղղել իւրեանց ընթացքը. մինչեւ այժմ, {վարձկան} պորտաբոյծ եւ ոչ հովիւ հօտաբոյծ, մինչեւ

ակացուի հետ, եւ առաջնորդելով նոցայ այն {վարձկան} մարդիկը, որոնց մասին քեզ վերեւում ասաց

րեմն դուք չգիտէք ձեր խօսածը, եւ ինչպէս {վարձկան} լալականը ննջեցելու տունի տեսածի պէս սկս

րք մեր սնանկացեալ ի շնորհաց ժամանակին, {վարձկանաց} քան թէ հովուաց բերելով յանձինս զնմանութ

եկամուտը եւ ծախքը, նա վարձկան է, իսկ {վարձկանի} աշխատութիւնը իւր համար չէ. վարձկանի յա

սկ վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար չէ. {վարձկանի} յառաջ բերած արդիւնքը վայելում է նորա տէ

, նայելով միլիոնաւոր բազմութեանց անհող {վարձկանութեանը}, միշտ եւ միշտ կարօտ է թէ՛ էական ապրուս

եւ այժմ վաճառականութիւնը, նա փորձեց եւ {վարձկանութիւնը} եւ մշակութիւնը. սոցանից հետեւեցաւ նորա

նել ասացեալ արուարձանի Վիօլէ փողոցում: {Վարձով} բռնած տունը վարժարանի համար, անտարակոյ

ոգի պիտի ապրի իւր մեքենական աշխատութեան {վարձով}, մինչ եւ այն ամեն ժամանակ չէ կարող գտա

մտաւ նա մի մութ փողոց. Պատահեց մի {վարձով} բռնած աւազակ, Որին գիտէր անգլիաց

լոկ առ ՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց եւ {վարձոց} օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից եւ այն, եթէ ս

խանութներ՝ հին ժամանակներից շինած, որ {վարձու} է տալիս, եւ որոնք, բոլորովին ծերացած

ոնց հողը ունին իւրեանց ձեռքում, թէեւ՝ {վարձու}: Ազնուականը այսօր, եթէ կամենայ, կարո

լ տալու, այդպիսի դիպուածում, կարող ես {վարձու} տալ եւ այդ կերպով օգուտ քաղել քո հողից

ւմ էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտի {վարձու} առնուր իւր պարոնից։ Ինչ ազատութիւն էր

ի հանդիսաւորութեան։ Յետոյ պապերից մինը {վարձու} է առնում իւր անմեղանչականութիւնը տասն ե

զադէի մօտ: Կանչում է իւր ապրանքի համար {վարձուած} սայլորդները, նոցա եւս պատուիրում է, ո

այոց համար, որպէս պապականութեան ձեռքով {վարձուած} մշակներ։ Ահա թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան

ջից այն մարդիկը, որ դրամագլուխ ունին, {վարձում} են մի որեւիցէ ազնուականի հողը, վարձում

վարձում են մի որեւիցէ ազնուականի հողը, {վարձում} են հազարաւոր մշակներ եւ գործում են երկի

ս բնակւում եմ, սորանից տասն տարի յառաջ {վարձում} էի յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տ

աղաքիս: Ըստ այսմ ծախք իմ աստէն, առանց {վարձուց} թափչի ( լուացարարի) եւ առանց այլոց ման

ն գրեցելոյս եւ ամենայն մի հարիւրէն հինգ {վարձս} ընկալցին եւ յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց

ն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. ( զեֆքինէ {վարմաք} իստերլէր) առնեն զոր հաճին եւ խօսին 'ի

ագաւորի դաւաճանութեանը։ Մարիա Մեդիչիսի {վարմունքը} դէպի Սիւլլին եւ հանգուցեալ թագաւորի դէպ

ցան խորխորատների մէջ։ Այս խիստ ու կոշտ {վարմունքը} շարժեց Ֆրանսիացոց ատելութիւնը դէպի Յիսո

ղանում հասարակ մահկանացուներին, եւ նրա {վարմունքի} մասին քո պատմածն ինձ չզարմացրեց: Անանյ

նակ, այլեւ բացի դրանից, իրենց երկդիմի {վարմունքով} խրախուսել են նրան, երբ մեր երկու հարյո

սկսած Իզմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, {Վարնա}, Սոֆիա, Ադրիանապոլիս եւ Կոստանդնուպոլ

6 1/2 ժամին դուրս կերթամ Մոսկվայից դեպի {Վարշավ}... իմ հոգաբարձությունը հանձնելով իմ

խոչընդակ են մեզ " նոքա "։ Յաւանն, {Վարշարհէյ} անուանեալ 'ի Թրանսիլվանիա, մին 'ի յուն

ատ պիտի լինի Լեհացի, քան թէ Լեհաստան։ {Վարշաւի} հրապարակների վերայ արիւնը մինչեւ ծունկն

անձին, թէ կարող է մի փոքր մեղմել գերի {վարողների} կոշտ ընթացքը իմ հետ, բայց մի՛ ասա, այ

ն մտցնում է արքայութիւն, իսկ դէպի չարը {վարողներին} դժողքն է ժառանգեցնում։ Արդեօք, այ

մշտնջենաւոր հերոսը Կաննեայ պատերազմումը {Վարոնի} ընդդէմ: Այն մարդը աղաչաւոր եւ բար

րծների սեւ տախտակի վերայ, խոհեմութեամբ {վարուած} կը լինէր, եթէ բոլոր վէճերը դադարեցնէր

նելուց յետոյ բողոքում է, թէ անօրինաբար {վարուել} են իւրեան հետ, եւ թէ նա, իւր պարտապահ

որ, քաղաքագէտ մարդիկ լինելով, մի կերպ {վարուել} են նորա հետ, բայց ներկայ ժամանակումս բ

: Դուք ձեր կողմից շատ անխոհեմութեամբ էք {վարուել}, բոլորովին վստահանալով մի քանի մարդերի

կարող էիր քո արդարամտութեամբ դոցայ հետ {վարուել}, որոնց գործակիցները սատահակք էին: Ո՜հ

իծաղելին այն է, որ շատերը այս ձեւի հետ {վարուելու} կատարեալ տգիտութիւնը վերագրում են գերմա

վ: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես խիստ {վարուեցայ} ՝ յանդիմանելով նորա անհաստատութիւնը կրօ

անգամ, ինչպէս տեսանում էք, շատ կակուղ {վարուեցաւ}. բերան չբերեց իւր բէգզադէութիւնը կամ 3

աջեւ: Պապի հետ եւս շատ խորամանկութեամբ {վարուեցաւ} նա, ձեւացնելով իւր անձը իբրեւ մի մարդ

այթակղութեանը, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ {վարուեցաւ}, եւ ինքը իր լաւութիւնքը եւ աշխատութիւն

ղովուրդս բաւական ժամանակ բարեկամութեամբ {վարուեցաւ} միւս ճախնային ժողովրդի հետ. բայց ես կռ

անի դուռնի մօտ, զղջում էիք, որ այնպէս {վարուեցաք} նորա հետ եւ կ'արդարացնէք նորա անձը "։

րից. միթէ՛ ընդունում է ժողովուրդը, որ {վարուէին} իւր հետ, որպէս անբան անասունի հետ: Ես

ւցիչները, որոնք հակառակ այս կանոնին կը {վարուէին}, իսկոյն կը հալածուէին Կարգի դպրոցներից

լսել եմ, նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է {վարուէր}, այլ քեզ, եւ գլխաւորը ինձ եւս պիտոյ է

բոլորը իրաւունք են տալիս ինձ ընտանեբար {վարուիլ} Ձեր հետ՝ գրելով միգուցէ երկարախօս նամա

ը վարուիք, այնպէս եւս ձեզ հետ այստեղ կը {վարուին} " (Memoires hist. pas Norbert)։

կը մաշէ, եթէ անմիջապէս եւ կոպտութեամբ {վարուիս} նորա հետ, բայց, չնայելով սորա վրայ,

լումը, ինչպէս դուք այնտեղ նորանց հետ կը {վարուիք}, այնպէս եւս ձեզ հետ այստեղ կը վարուին"

լինեն ստորագրողքը, մանավանդ այժմ, որ {վարում} եք քաղաքագլխի պաշտոն, ուրեմն ավելի հնա

րկնությունը կլինի: Ես այնպիսի կյանք եմ {վարում}, որը ոչ ոքի օգտակար չէ: " Ни богу све

պայքարից եւ իրական այն կյանքից, որ նա {վարում} է, չնայած սահմանափակ միջոցներին: Նա ք

ն օրինակ ծառայել: Այն կյանքը, որ այժմ {վարում} է Գրիշան, նրան ոչ մի արդյունքի չի հասց

մասին կարողանայի ծանօթութիւն տալ ձեզ. {վարում} եմ մի ձանձրալի եւ միօրինակ կեանք: Շատ

նակ է եւ ձանձրալի. կանայք եւ աղջիկները {վարում} են մի վնասակար եւ նստողական կեանք, դոց

մ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը {վարում} էր Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան,

րոպ, որ մեզ գիր տուեց. Հողեր եմ {վարում} հեռուից ` խօսքով. Հրացան իմ պէսը

ը մեծահոգութեամբ պէտք է յաղթել: Այնտեղ {վարում} էինք մի պարզ կեանք միմեանց քաջալերելով

ած լինիս, որ այս պաշտօնը առաջին անգամը {վարում} էր մի պապական վարդապետ շատ ֆրանսիագէտ:

ս եւ ուրիշ ուսուցիչք, երբ յոքնականապէս {վարում} է վարդապետ խօսքը, եւ եթէ մենք էլ յոքնա

. Յովսէփը, որ կաթողիկոսական պաշտօն էր {վարում}, առանց Ս. Ղեւոնդի հրամանին ոչ մի բան

նաւորութիւնը, որ միշտ իւր արտաքին ձեւը {վարում} է իւր որպիսութեան հետ զուգահեռաբար:

մէջ, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV Պապին, {վարում} էին մի գայթակղեցուցիչ կեանք՝ շատ անգամ

ատիժ են մնացել, որովհետեւ իւրեանց դատը {վարում} էին իւրեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ ս

ամբ, որպէս ազգային կենտրոնական ժողով, {վարում} էր ազգային բոլոր հիմնարկութիւնները ` եկ

նիքը: Այն միջոցին, երբ Վարդիթերը {վարում} է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ որի սէ

խելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են {վարում} գործի մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մաս

ելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ նոյն պաշտօնն է {վարում}, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, եր

ան, հասկացողութեան եւ ժամանակի ապակիքը {վարում} են ամենամեծ պաշտօնը, միեւնոյն բանը ցոյ

համարումն 'ի նոյն ժողովրդեան սրբակեցիկ {վարուց} եւ առաքինի անձանց, զորոյ յիշատակն ունի

իաբանութենէ քաղեալ յընդարձակ պատմութենէ {վարուց} նորա, որ պահի 'ի նոյն վանս շարադրեալ '

եան: Ղազար Փարպեցի, որոյ կենաց եւ {վարուց} եթէ ոք վերահասու լինել կամիցի՝ կարէ տե

ս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմութիւն {վարուց} սրբոյն Սահակայ: Զսոյն զայս Խոսրով գիտէ

ակաց գաւառի: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ {վարուց} սրբոց յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վ

ք դժբաղդութեամբ վանքին մէջ որ ո՛չ միայն {վարուք} ճիզվիթ էին, այլեւ ճիզվիթ ըսուիլը իրենց

թիւն անգամ չկար: Այսպէս թէ այնպէս {վարչական} այս կանոնադրութիւնը, որպէս մի միջոց,

աղէտաւոր փորձի արդիւնք, չէր կարող տալ {վարչական} հիմնարկութիւններին այլ ձեւ ` քան ընտրով

թեան ընդհանուր գումարի վրայ իր 18-ամեայ {վարչութեամբ}. սորա աշակերտ Մազարինին, Լուդ[ովիկոս]

ւոր սկզբնապատճառը եղան ազգային-կրօնական {վարչութեան} մի քանի անձինք, որոնք անուն են հանել մ

երջ դնելու մէկ ընդմիշտ ազգային-կրօնական {վարչութեան} մէջ տեղի ունեցող ամէն տեսակի չարաչար գո

յլն, ուղղակի կախում ունէին կենտրոնական {վարչութիւնից} եւ չէին կարող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ բ

ան: Մինչդեռ ազգը, որ բացառապէս վատթար {վարչութիւնից} ազատուելու համար էր սահմանել այդ կարգը

ստացել, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտի] {վարչությունից} թույլտվություն, որպեսզի ես կարողանամ ի

սության եմ փափագում։ Երեկ չէ մյուս օրը {վարչությունից} խնդրել եմ, որ գոնե զատկին թույլ տան տե

, որ պակասավոր չիմնա տեյին, չյունքի նա {վարպետ} է ամենեն մեր թահմինովն, անոր համար։ Վ

, որպեսզի նա հրավիրի մի լավ, բարեխիղճ {վարպետ} [կառեթագործ] եւ կառքը մանրամասն քննությ

լի ասութեամբ պէտք է, որ սա շատ երեւելի {վարպետ} լինէր, թէպէտ եւ իւր արուեստի մէջ ոչինչ

ից, որ բարոյական մարդիկ նորան սիրէին: {Վարպետը} Սա մի պատանի մարդ էր, մեղմ բնաւոր

ում է սիրտը սիրավառ Գոհարը տաշող քերթող-{վարպետի}. Գովում է նա - քնարերգակ ` Վաղուան փա

պատասխանը, այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, {վարպետիս} էլ, կանթեղն էլ մտքումս միասին շուլալեց

րբ որպէս 7-8 տարեկան տղայ հարցնում էի " {վարպետիցս} " այդ բանի նշանակութիւնը, նա դրականապէ

յդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան: Ինչ որ {վարպետիցս} լսել էի, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէս ա

րակությունը կհատուցի գրական գործերի այդ {վարպետներին} ըստ արժանվույն եւ նրանք, իրենց հերթին

է, որ մինչեւ ցայսօր շարունակում է իւր {վարպետութիւնը}, իւր անխոհեմութեամբ տանջուելով ինքը եւ

ում է Տաճկաստանի Հայոց մէջ գործածական է {վարջաւորութեանը} բացառականի։ Օրինակի համար. այս աշ

զդէմս նշանաւ խաչին, եւ վարել զճշմարիտ {վարս} քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚

աքինի անձանց, զորոյ յիշատակն ունիմք 'ի {վարս} նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի Վենետ

եւ յարքեպիսկոպոսէ, որպէս պատմի 'ի նոյն {վարս} եւ այլն։ Յորում եւ պատմին ամենայն անցք

Ղալաթիա, եւ հալածանաց, որպէս պատմի 'ի {վարս} նորա, եւ յետ բազում ծանօթութեանց զոր ս

: Դ. ՏԵՂԻ ՏԱՆ ՏԽՐՈՒԹԻՒՆՔ Ընդ {վարսագեղ} ծառով նստեալ հառաչէր, Այն ինչ տակ

ր բուսանում է բամբակ, ցորեան, բրինձ, {վարսակ}, գարի, տօրոն, սուսամ, շաքար-եղէգն,

մը, պատմած է, թէ ամենայն Մայիս ամսում {վարսավիրայ} Յովհաննէսի խանութի քամակում գտանուած ահ

ու էր քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ արծաթ: {Վարսավիրայ} ասած մարդը մի տգէտ ռամիկ է՝ անուս եւ ա

մարդ՝ առողջ, թէ հիւանդ, որ գնացել էր {վարսավիրայի} մօտ՝ խորհուրդ հարցանելու, սորա նախկին

կան պաշտօնական բան է իւրեանց կարծիքով, {վարսավիրայք} ՝ տեղի-անտեղի արիւն թողնելով եւ տզրուկն

շինվածքներից մինչեւ գինետունքը, մինչեւ {վարսավիրանների} խանութները, ծածանում է Սարդինյան դրոշա

իւր ետ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն {վարսավիրի}, որ բնակէր յայնժամ ի Թաղանրօգ, եւ զխո

շատ մեծ յարգ ու արժանաւորութիւն ունին: {Վարսաւիրայի} փոյթը չէ, թող հիւանդը բարակացաւ ունենա

Բայց հասարակ ժողովրդի աչքում լինում են {վարսաւիրայք}, ո՛րտեղ է մնում բժիշկը, շատ մեծ յարգ

. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 31 մարտի 1859, {Վարսովիա} ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

24-ին դուրս եկա Մոսկվայից եւ այսօր հասա {Վարսովիա}: Իմ տկարության պատճառով հարկավոր համար

պ. Բալասանյանցը: Ես երկու օր մնում եմ {Վարսովիա}, որ հարկ մերժողությունը գրեմ ( опровер

րան] Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] {Վարսովիուց} Յուլիս 7/19 Մարկոսեանց Սարգիս Թիւյ

են կրաւորական անցեալ ընդունելութեան տեղ {վարվել}, մանաւանդ որ պատուածը պատել բայի կրաւոր

ով զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես {վարվելը} ե՛ւ ամոթ է, ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ

եր ասածը, թէ, խնամով եւ ուշադրութեամբ {վարվելով} նոր լեզուի հետ, հարկաւոր է այս ցիր ու

ածով ջախջախեց տիրոջ գանգը: Հենց այդպես {վարվեցին} ձախակողմյանները: Նրանք, պաշտպանելով ա

" քիչ ենք լսել, սովորաբար լինիմ բայով է {վարվում}, "լաց եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, Ա

. մենք գոնէ կարծում ենք։ NB Լինիմ բայով {վարվում} է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց նոր

րաբառ, աշխարհաբառ։ Ածական անունը երբեմն {վարվում} է որպէս մակբայ, ինչպէս նաեւ գրաբար եւ ա

ան վերջաւորութեամբ բաղադրված մակբայը չէ {վարվում} որպէս ածական։ Նոյն այս հին լեզուի կանոն

այժմ՝ բոլորշի գլխարկ, կամ երբեմն լայն {վարտիկ} է հագել եւ այժմ՝ նեղ. եւ այլ այսպիսի

անի րոպէից յետոյ դուրս երեւեցաւ մի լայն {վարտիքով} հագնուած մարդ. Փանտեսսոն Մատատինիոն ան

եծ զրկողութենների գին։ Գաղտնիքը, որով {վարւում} են առհասարակ վաճառականք, անմօտենալի են

րոն ( ներեցէք ինձ, որ այսպէս ընտանեբար {վարւում} եմ ձեր հետ), ե՞րբ կամ ո՞ւր տեսաք, որ

յն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով նորա հետ {Վարւում} էի. բայց յաճախ Օր անց կացնում առաւել,

քանի պարոններ բոլորովին այլ ուղղութեամբ {վարւում} են մեր հետ, ինչո՞ւ բացում են մեր վէրքե

ց Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա իմ հետ {վարւում} էր ամենեւին այնպէս, որպէս մի որսորդ իւ

լով մի անցքում, ձեռք է ձգում մարդիկ եւ {վարւում} է նոցա հետ, ինչպէս հրամայում էր նորա թ

, որ դուք եւս չմոռանաք, որ մեր կայսրը {վարւում} է ձեր հետ որպէս մի բռնակալի հետ, որ,

, մեր ազգից կարգուած պարոնը առաւել խիստ {վարւում} է հեղինակների հետ, քան թէ պահանջում էր

կան քահանան եւ այս պատճառով շատ կոշտ են {վարւում} քահանաների հետ՝ ամենայն րոպէ իշխանութի

քը, եւ ինչո՞ւ համար շատ անգամ անգթաբար {վարւում} են քահանաների հետ: Աբեղան պատասխանեց,

անօթ լինելով ինձ, արդէն նամակի սկզբիցը {վարւում} է որպէս մի մօտ բարեկամ, որպէս մի վաղեմ

էին պաշտում ու իւրեանց հին կանոնով {Վարւում} էին միշտ համարձակ, ինչպէս իւր քարտուղա

" Քնքուշ սիրով նորա հետ {Վարւում} էի. բայց յաճախ Օր անցկացնում առա

իմանալով, սկզբումը մեծ խորամանկութեամբ {վարւում} էր ամենեցուն հետ: Բայց նորա վերջին օրե

չպէս ականատես էի, սա շատ խստութեամբ էր {վարւում} ծառայողների հետ, այս պատճառով նոքա բող

ուծու ուղղափառ եկեղեցուց, մինչեւ այսօր {վարւում} են, ամենքը իր չարութեամբ ներկուած, որ

եւ համարեա թէ միասին աճելով, եղբօր պէս {վարւում} էին մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շաքարեանցը

փայում էր նորան, մի խօսքով, այնպէս էր {վարւում} այն անշունչ նամակի հետ, ինչպէս մի մարդ

նաւանդ շնորհակալ եմ, որ հիւրի նման չես {վարւում} իմ տանս, այլ իբրեւ քո տանը: - Եթէ

նտրոնանում է նորա պաշտօնեաների մէջ, որ {վարւում} են ազգերի հետ ամենեւին նիւթականաբար, ա

նիւթականաբար, ամենեւին այնպէս, որպէս {վարւում} է մի հովիւ իւր ոչխարների հետ՝ ստանալով

խօսքը այն կանոնադրութեան վերայ է, որով {վարւում} էին Մխիթարեանք։ Ինչ կանոնադրութիւն է ա

տ անկայան։ Ամեն մի հայի չար {վարք} ու բարքեր, Զարկեցին սրտիս բիւր հա

սեան աբեղաների անքրիստոնեայ եւ բարբարոս {վարք} ու բարքը։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ի

ակի արժանի փոքրիկ պատմութիւնք, բարք ու {վարք} պատկերացնող կարճ պատմութիւնք, ապա զանա

ուրս եկած։ Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջուայ {վարք} ու բարքս գիտեն տէր Ներսէ՛հ եւ Հրահա՛տ

իր Թղթում իր Սիւնեաց աշխարհում ունեցած {վարք} ու բարքին վկայ է բռնում Մուշէին, ուրեմ

րծերի մէջ երեւում է նոցայ հոգին, նոցայ {վարք} ու բարքը եւ այլ այնպիսի բարակ եւ քնքուշ

վարքն ու բարքը ցոյց տալ, բայց երբ այդ {վարք} ու բարքի այս կամ այն մոմենտի համար թանձ

կէտերը կարող են մերկացնել յանձնաժողովի {վարքագիծը}: 1. Կենտրոնական քաղաքական ժողովը

ւ գտնելով, որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմի {վարքագիծն} այս խնդրում արժանի չէ նրա կոչմանը ` հայ

ւ հիմնադիր աբեղայական Կարգի։ Իգնատիոսի {վարքագրիչքը} ասում են, թէ երբ նա դեռ մտատանջութեան

ծի մէջ), ուր եւ ընկերութեան հիմնադրի {վարքագրութեան} մէջ ցոյց ենք տուել այն հանգամանքները,

նոցա առաջեւ Բէգզադէի ամբողջ եւ լիակատար {վարքագրութիւնը} ( біографія)՝ նորա գործած քառասուն հր

ստանալու, տպագրութեամբ հրատարակել նորա {վարքագրութիւնը}. այս պատճառով համարձակութիւն չունիմ խօ

ց 20 գրքույկը բովանդակում է Ս. Շմավոնի {վարքը} եւ ներբող ի " Վկայսն Արեւելից ": Ազդար

արիայում, այն ժամանակ եւս սուրբ Սահակի {վարքը}, որքան մեզ յայտնի է, տեղիք չէր տալիս

գեղեցիկ ճառով, որոնց մինը է Սոկրատէսի {վարքը} եւ միւսը Քրիստափոր Կոլոմբոս կամ յայտնագ

վեր կացաւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ {վարքը} եւ ընթացքը եւ նորա յիսուսական լինելը իւ

, չխօսած, չիմացած նորա բնաւորութիւնը, {վարքը}, բարքը, մի խօսքով որպիսութիւնը, անու

քո հարսի ապայ այն օրից պիտի փոխեմ նորա {վարքը}, բարքը, մտածութիւնը, ապրելու կերպը,

խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք նորա {վարքը} եւ իւր անունով ասած ընկերութեան հիմք դն

ընկերութեան արժանաւորութիւնքը, բարք ու {վարքը}, ուսումը եւ գիտութիւնը քննելու եւ հաստ

ուրելի քաղաքականութեան։ Իգնատիոսի {վարքը} գրողքը ընծայում են նորան շատ հրաշքներ։

եսանելով Կսաւիէի աշխատութիւնը ժողովրդոց {վարքը} ու բարքը մաքրելու մասին, յանձնեց նորան

ց գլխի ճարը. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, {վարքը} եւ բարքը, կամ դուրս գնան մեր եկեղեցուց

մառ-Քաթիպան հետաքրքիր է ասում Ռօբինզօնի {վարքը} ։ Այդ հետաքրքիր բառը, իբրեւ ածական գոր

ամէն գրագէտ իր երկրում եղած, մեր ազգի {վարքը}, բարքը, սովորոյթքը, ծէսերը, հասկացո

ները եւ սկսեցին քարոզել ապաշխարութիւն, {վարքի} սրբութիւն եւ հնազանդութիւն դէպի Պապական

, այսինքն՝ քարոզել ժողովրդին բարքի եւ {վարքի} սրբութիւն եւ ուսուցանել մանուկներին կրօ

եւ ուսուցանել, քարոզել ապաշխարութիւն, {վարքի} ու բարքի մաքրութիւն։ Նա այս բաները քար

վ գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի {վարքի}, բարքի, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկ

վ գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի {վարքի} բարքի, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկու

ցից, նայելով այն տգիտութեանը եւ անկարգ {վարքին}, որ կայ նոցա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն էր

ւմ Մուշէին, Սիւնեաց երկրում իր ունեցած {վարքին} ու բարքին. " զառաջինն կելոյն իմոյ զվար

ռանչպարն էլ ( երկրագործ) իրա ցանքս ու {վարքին} ա, աշխատում տարեկան հացը տուն լցնում.

եղեկանալով, որ հանգուցեալը, բացի յուր {վարքից} ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական պաշար չէ

պատմում էինք միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր նորա {վարքից}, մի խօսքով՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւոր

են. թէեւ հեղինակի նպատակը է ընդհանուրի {վարքն} ու բարքը ցոյց տալ, բայց երբ այդ վարք ո

այնուհետեւ զգալ իւր մեղքը, ուղղել իւր {վարքուբարքը}, ոտք կոխել ճշմարտութեան ճանապարհի վերա

, որ այժմ ինձ անտես արաւ, ինքը գիտէ իմ {վարքս} ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում

сь) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, եւ պարգեւագիրն {վաւեր} է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ յայնժամեան

ենդանութեան, որ, ըստ օրինաց Անգլիոյ, {վաւեր} է միշտ երկուք վկայիւք եւ զայս ամենայն ա

ատկութիւնք հոգւոյ առնս մեծի՝ նկարագրին {վաւերաբար}, առաջի՝ որոց ընթեռնուն զպատմութիւն պա

նցելոց ի ձեռս աստիճանաւոր Խալիբեանցին, {վաւերական} թղթով իւրեանց կացուցին զնուաստութիւնս,

ամի հաստատեցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր եւ {վաւերական} վկայաբանութեամբ եւ անցուցեալ եղեւ ՚ի մա

երայ առաջնոյ կտակին, քանզի երկրորդն չէ {վաւերական}: Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձեզ

նուանելով զայն կտակ, այդ խօսք նորա չէ {վաւերական}, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հրատարակեմ

եայ զպարոն Հարութիւնն Աջեմեան, զորս եւ {վաւերական} ստորագրութեամբ արգոյ ժողովրդականաց յիմ

նցի զլիակատար զերեսփոխանութեան զթուղթ, {վաւերական} հաստատութեամբ տեղւոյս քաղաքական Մագիստր

այն անարգանքն ու նախատինքը համարւում են {վաւերական} եւ ուշադրութեան արժանի, որ հետեւանք էի

, թէ կանուխ է դեռեւս Կարգին օրինաւոր եւ {վաւերական} հաստատութիւն խնդրել։ Նա երկու հզօր թշն

)։ Այս պատճառների համար չէր կարելի {վաւերական} կերպով ցոյց տալ Յիսուսեանների գործակցու

ւսակցութեան կողմն անցնելով, պաշտօնապէս {վաւերական} յայտարարեց աւանդութիւնը եւ սկսեց քարոզե

ջից: Որպէսզի կարողանար հարկադրել ազգին {վաւերական} ճանաչելու աւանդութիւնը, նա կարողացաւ Մ

գրութիւնք երկուց վկայից) կտակն ոչ կարէ {վաւերանալ} առանց երից վկայից: Զայս եդեալ ի պատ

նգուցեալ Եղիայի Յակոբեան, որոյ բնագիրն {վաւերացեալ} է ստորագրութեամբ կտակողին եւ այլոց յազգ

ստորագրութիւնս պատգամաւորաց ի պատճէնին {վաւերացելոյ} յԱյվազովսքւոյ ոչ բնաւ երեւի, յայտ է թէ

արտասուքից շատ արիւն էր թափել այդ կտակը {վաւերացնելու} համար: - Ի՞նչ կայ այդ կապոցի մէջ

սպանութեան նորին յԱնգլիա, հաստատեաց եւ {վաւերացոյց} զերեսփոխանական զթուղթն, ըստ օրինական ձ

խոր տպաւորելու համար իւր մահով կնքեց եւ {վաւերացուց} իւր ուսումը, որպէսզի մարդիկ, տեսանելո

մբ: - Մուրհակը, որ ստացաք այսօր, {վաւերացուցա՞ծ} է օրէնքի զօրութեամբ, - հարց արեց պ. Յ

Յետ զայս ամ[ենայն] այսպէս հաստատելոյ եւ {վաւերացուցանելոյ} նորին վեհափառութիւնն ընդ փոյթ գրելոց է

Նախ՝ թէ ինքն կտակարարն զկնի գրելոյ եւ {վաւերացուցանելոյ} զիւր զկտակ, կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատ

խնդիր ազգային հրիտակացն, հաստատեմք եւ {վաւերացուցանեմք} իսկական ստորագրութեամբս մերով եւ դրութե

ի մասին Հնդկական հրիտակացն հաստատեմք եւ {վաւերացուցանեմք} իսկական ստորագրութեամբ մերով եւ գրութեա

ժմ, մինչ երբեմն զնոսա իսկ ի հրովարտակս {վաւերացուցանէր}: Բաբէ՛ չարաբաղդութեան հիքացելոյս

սին մտանելոյ իմ ի հոգեւորական կոչումն, {վաւերացուցեալ} ստորագրութեամբ Նախիջեւանայ քաղաքական գլ

ւանցւոց, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ չէ զայն {վաւերացուցեալ} եւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ դուք

ուս Քրիստոս, արեամբ իւրով զդաշն ուխտին {վաւերացուցեալ}. միթե մե՞ծ ճանաչի առ մեզ առաջնորդն քան

Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ Տաճիկի {վաքըթ} բառերը մեր սքանչելի հայկաբանքը ընդհանրա

րհով առնու Եւրոպայից, մեր կարողութենից {վե՛ր} է այս սովորութեան հետ հաշտուիլ: Ե

ով, Փիլիսոփայ գիտնականէն դու միշտ {վե՛ր} ես՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով ամեն բ

նխոհեմութեամբ մերժել ու ջնջել էին: {Վե՞րջը}: Վերջը, խելքդ գլուխդ հաւաքիր, աչ

, Կարելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, {Վեատսկի}, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ

, Կորելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, {Վեատսկի}, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ

տ եւ բուն Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթիա, {Վեդի} -Կուլե, Այ-Ստեֆանո, եւ այլն, ըստ նորա

մպելիքի մասին: Միմիայն արաղ առել եմ մի {վեդրօ}, իսկ հասարակ խմելի գինի հարիւր քսան շի

վաթսուն երկու, մի բան չէ․ բայց եթէ մի {վեդրօ} արաղը ձգենք յառաջաբանի փոխանակ, իսկ Մա

նեակ եւս չկայ, անգլիական ճին չկայ, մի {վեդրօ} իստակ արաղով կամենում է աչքերս ներկել.

մ եմ, տանում է իւր մէջ մինչեւ քառասուն {վեդրօ} գինի. ես տեսանելով այս, կարո՞ղ եմ մին

ակելը իմ վիզը, կամի՛ք, դաշն բռնենք մի {վեդրօ} արաղով: - Դուք ինձանից խորհուրդ հա

հնարը այսպիսով գտանք, ամմա արի նայինք {վեզիր} յաղիին եւ, մամաս կեբերնը չոփեչինիին բա

քը, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր {վեզիր} Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ ժամանակո

ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց բերանը {Վեզուվի} ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս թափեցան բո

ց անցանում են ուրիշ ազգեր: Էտնան եւ {Վեզուվին} ծխվում են. Արարատի հին վուլկանի մեջ մի

ուել սելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի {վելի} ( վայելի) գլխի թագը: Կաքաւը կաննել ա

ղբարցս: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ {Վելիգայ}: 26-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեց

թիւնքը այնպիսի մարդերի, ինչպէս է Դուքս {Վելլինգտօնը}, ողորմութիւն են գտնում Հեգելից ":

թիւնքը հանդիպում են Հեգելի յարգութեան: {Վելլինգտօնը} իբրեւ զօրապետ եւ ռազմագէտ ( стратегик)

, ինչպէս ուրիշ շատերը եւ մանաւանդ Դուքս {Վելլինգտօնը} առատօրէն քաղած լինելով իր սկզբունքների

շատ հասկանալի է, թէ ի՞նչի համար Դուքս {Վելլինգտօնի} յայտարարութիւնքը հանդիպում են Հեգելի յա

ց այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին Դուքս {Վելլինգտօնի} յայտարարութեանց մէջ: նա դրականապէս ընդ

ստացմանէ այնորիկ գրութեան ուղղակի նորին {վեհ} գերազանցութեան աղայ Խաչատրոյ Յովակիմեան

ՕՇԱԿԱՆ Օշակա՜ն... {Վեհ} Հայերի գերեզման, Աւերակ տաճարիդ մ

Որպէս անդամ ամբողջի, Օշական {Վեհ} Հայերի գերեզման Քո ժայռից ես ցած ի

ուցանել մի գերեզման։ Օշական {Վեհ} Հայերի գերեզման Բողոքիր մինչեւ երկ

ել այնմ, քանզի ոչ բազում անգամ հանդիպի {վեհագոյն} կացուցելոյն ճշմարտութիւն անվերարկու:

ի ընդ մանրակրկիտ քննութեամբ կամ Ձերոյին {վեհագունութեան}, կամ որում հրամայեսցի առ ՚ի Ձէնջ:

ԱՏՈՒՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ {ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ} ԱՂԱ ԽԱՉԱՏՈԷՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ Ողորմածագոյն

մականիք նորին բարձր սրբազնութեան յանուն {վեհազնեայ} աղայ Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւ

ՒՐ ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ {ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ} ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄ

Республика ведь у нас Существует {վեհազնեայ}: Я не хочу служить, Вот ва

ով հրամայէր ինձ մատուցանել զայն Ձերոյին {վեհազնութեսն} նովին կնքով անկորուստ, կարծելով թէ Ձեր

րձրահայաց գիտությունը ցած իջանելով յուր {վեհանիստ} աթոռից, պարզ եւ հասկանալի լեզվով խոսու

քր քան շատ՝ յայտնելոյ զսրտիս զգացմունս {վեհանձն} բարերարացդ, համարձակիմ ըստ Ձերում հրամ

հասուցի, որոնց արժանն էր, սպասելով քո {վեհանձն} օգնականությանը, բայց ինչպես տեսանում ե

տությանը եւ պիտույքին, մեր լուսավորյալ {վեհանձն} ժամանակումը, բարձրահայաց գիտությունը ց

Կը փառաբանեմ Մեր նախնեաց պաշտած Տիկին {վեհապանծ} ` Աշխարհում ամբողջ ` Ոսկիամօր հետ:

րիզու մեր ազգային դպրոցի վիճակը, եւ թէ {վեհապատիւ} նորընտիր Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոս

ն Էջմիածին: 1848 3. ՄԱՏԹԷՈՍ {ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ} ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ,

աքի, ի Հայրենական տան։ 5. ՄԱՏԹԵՈՍ {ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ} ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՈՒ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ

կչին Յիսուսի Քրիստոսի: 13. ՄԱՏԹԷՈՍ {ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ} ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱՄԲԱՐՁ ՍՐԲԱԶԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵ

պիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի սպաս {վեհապետիդ} զնամականիսն, որք վերաբերին առ առաջնորդ

Հասցնել քո գանգատը Էջմիածնայ {Վեհապետին} ։ Կոմս Էմաննուէլ ՍՈՒՐԲ

մբերի, 1858 Մոսկվայ 36. ՄԱՏԹԵՈՍ {ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ}... Գալուց 1859 թվականին " Հյուսի

Ց ԱՆՈՒՆՈՎ ԳՐՎԱԾ ՆԱՄԱԿՆԵՐ 1. ՄԱՏԹԵՈՍ {ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ} 1856 թ. մայիս, Նոր Նախիջեւան

նորհ ունիմ մատուցանել Տէրութեանդ: {Վեհաստիճա՛ն} Հայրապետ, եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ

նձն արարեալ զմեզ ի պաշտպանութիւն աղօթից {Վեհաստիճան} Հայրապետիդ՝ Մնամ Վեհափառութեան Ձեր

ստութիւնս, երեսփոխան, առ ի ներկայանալ {վեհաստիճան} ծայրագոյն քահանայապետիդ ըստ զօրութեան շ

ւ զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խնամս {Վեհաստիճան} Հայրապետիդ: Մնամ Վեհափառութեան Ձեր ամե

րիէլն Պատկանեան չուեաց ի Տփղիս հրամանաւ {վեհափառ} կաթողիկոսին, եւ ես մնացի ամենեւին որբ

թոլիկ Մկրտիչ ոմն Սիմոնեան տնօրենութեամբ {վեհափառ} Հայրապետին, յորմէ եւ հրամայեցաւ բոլոր

ն Թաղանրօգու, մնաց ընդերկար, ցգալուստ {վեհափառ} Հայրապետին ի Նախիջեւան, անգործ եւ թափո

ր բազմիցս սպառնացաւ զմեզ նաւաբեկել։ {Վեհափառ} Տէ՜ր, ո՛չ հայեցեալ ի տխուր հանգամանս ա

կանյանցը հանձնել էր 100 հատ պատկերը մեր {վեհափառ} կաթողիկոսի, որ ուղարկեմ Մոսկվա մեր հաս

եցայ յայտնել ժողովականաց ի ներկայութեան {վեհափառ} կաթողիկոսին, թէ թուղթդ այդ ըստ ինքեան

ստնանել իրաւանց, զոր բարձրացուցանէի, {վեհափառ} կաթողիկոսն հրամայեաց առաքել զմի ոք յանդ

գործք քստմնելի սեղանակապտութեան: Թէ եւ {վեհափառ} կաթողիկոսն եւ սրբազան եպիսկոպոսն Եղիազա

երասաց, պատրաստեալ էի զթուղթ մի յանուն {վեհափառ} կաթողիկոսին, ութն պարբերութեամբ, զորո

ուանէ ի վեր անդր ասացի, տամ զայն թուղթ {վեհափառ} կաթողիկոսին եւ նա յանձնարարեալ անդամոյ

ցն: Շնորհս գտեալ մատուցանել զթուղթ {վեհափառ} հայրապետին ամենայն Հայոց, որպէս նա եւ

ն ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, զգրելոյ {վեհափառ} հայրապետին առ զպայծառափայլ փոխարքայն Կո

ր փոխարքայն Կովկասում, համաձայն խնդրոյ {վեհափառ} հայրապետին, հրամայեաց դիպլոմատիկական դ

րագրութեամբ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ {վեհափառ} կաթողիկոսն: Ոչինչ է իմ գրեալ ՚ի Թի

ամակին, որպէս նաեւ առաքումն այնորիկ առ {վեհափառ} կաթողիկոսն, ծնունդ իցէ նեխեալ ուղեղի,

ի մասին Հնդկական հրիտակացն, եւ զգրելոյ {վեհափառ} հայրապետին առ պայծառափայլ փոխարքայն Կով

րքայն Կովկասու, ի վերայ հիման գրութեան {վեհափառ} կաթողիկոսին առ ինքն, հրամայեաց դիպլոմա

ափայլութիւնն, ՚ի յարգանս միջնորդութեան {վեհափառ} հայրապետին, առանձին պաշտօնական գրութեա

րագրով մերձ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ {վեհափառ} կաթողիկոսն, եւ այլն: Ցաւիմ վասն թշ

րիտակաց հաստատեալ ի կարողութեան ՚ի {վեհափառ} կաթողիկոսէ ամենայն հայոց ՚ի տէր Մատ

ձ յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի {վեհափառ} կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ՚ի տէր Մատթէոս

լոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան եւ {վեհափառ} կաթողիկոսին ամենույն Հայոց, յիւրում ժա

հրիտակացն, հաստատեալ ի կարողութեան ՚ի {վեհափառ} կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի [տէր Մատ]թէո

ցն ի Հնդիկս, հաստատեալ ի կարողութեան ի {վեհափառ} կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի տէր Մատթէոսէ

ջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ {վեհափառ} կաթողիկոսն: Եւ դուք հարկադրելով զիս մտ

ԻԱԾՆԻ Խոնարհ Միքայէլ Նալբանդեանց {Վեհափառ} տէր, ՚Ի մեկնիլ իմ ՚ի Կալկաթայէ, յա

ողոք մերազանց պանդխտելոց ի Կալկաթա: {Վեհափառ} տէ՛ր, մինչդեռ գոյ ժամանակ դարման տանել

ըստ ամենայն ճշտութեան: Հաճեցարուք, {վեհափառ} տէ՞ր, ընդունել զհաւաստիս պատկառ ակնածո

արտականութիւն: Աղաչելով զօրհնութիւն {վեհափառ} հայրապետիդ ի գլուխ իմ, մնամ միշտ, որ

ւն Աբգարյան բարեպաշտ ծերունվո նամակը առ {վեհափառ} կաթողիկոսը ուղարկել եմ հունվարի 20-ին մ

երյալ հարկավոր է խնդրել նորին սրբության {վեհափառ} մեր հայրապետին. այդ կետերի մասին պետք

խ խնդրելով զհաստատութիւն եւ զօրհնութիւն {վեհափառ} քահանայապետիդ, յայն սակս մինն յերեսփոխ

ծի քահանայապետիդ 'ի վերտողեալ միտս: {Վեհափառ} տէ՛ր, յանուն տառապեալ ազգի մերոյ աղաչե

ելու. լսւում է միայն, որ մեր նորընտիր {Վեհափառ} Հայրապետը Ապրիլի մէջ գալու է մեր կողմեր

դինալական գլխարկը: Մեծ յոյս ունինք {վեհափառ} Մատթէոս նորընտիր ծայրագոյն պատրիարք Կաթ

Շահբէգի եւ Պ. Տիրատուրեանի նամակները - {Վեհափառ} Կաթողիկոսի պատկերը: Ազգութեա

Պատկանեանցը, վիմագրութեամբ տպելով մեր {Վեհափառ} Կաթողիկոսի պատկերը, համեմատ լուսանկար

Թագաւոր Կայսրը ունի դէպի ամենայն Հայոց {Վեհափառ} Կաթողիկոսը: ԺԴ. 1860 թ. Յո

Վեր հորիզոնից, Մշուշի միջից - Աստղը {վեհափառ} ` Արուսեակ պայծառ Էր կոչւում հնում,

լ Ընդ մէգ ընդ մռայլ, Աստղիկ {վեհափառ} ՝ Արուսեակդ փարփառ Կոչեր առ

Այո՛, որովհետեւ սկիզբն կալայ խօսիլ ընդ {Վեհափառ} Տեառնդ, անպատրուակ մերկացուցեալ զսիրտ

տրատեանց: Զայս նամակ, ուղղեալ առ {Վեհափառ} Տէրս, յանձն արարից նոյնպէս պատմութեան

ծ է դեկտեմբերի 2-ին: Այսօր իմացայ, թէ {վեհափառ} կաթողիկոսը ընծայի ընդունելութիւն է արել

ած բազմիջեան քննութիւնը ընդհանուր հայոց {վեհափառ} կաթողիկոսը ընդունելով, շնորհեց մեզ իւր

, աղաւնէական պարզամտութեամբ, ուղարկեց {վեհափառ} կաթողիկոսին, վերստին տպելու հրաման խնդ

թիւն կայ վերստին տպելու հրաման ուղարկեց {վեհափառ} կաթողիկոսը, թերեւս առանք կարդալու, հր

ւ: Բայց այլապէս եղաւ բանի վախճանը: {Վեհափառ} կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց եւ, գտանել

ին մեզ պատմել է նոյն ինքը ամենայն հայոց {վեհափառ} կաթողիկոսը: Ահաւասիկ մեր լինելոց քն

խնդրելով որոշել ժամանակը, երբ կամք էր {վեհափառ} տիրոջը աշակերտքը Բեռլին ուղարկելու, որ

նդակներ գրելուց այս եւ այն գործակալին։ {Վեհափառ} տէրը ժամանակ չունի ուշ եւ միտք դարձուցա

դունած, եւ Աբովեանի հարցմունքին, թէ " {Վեհափառ} տէր, ի՞նչպէս է ձեր կամեցողութիւնը ուղա

որ տուել է իր հարկը միջին դարերին. մեր {վեհափառ} Ազատ Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար

. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ {ՎԵՀԱՓԱՌՈԻԹԻՒՆ} ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ՏԷՐ Շնորհ ունիմ յայտ առ

քան զքահանայանալն իւր մատուցեալ է նորին {վեհափառութեան} զքանի մի գրութիւնս յանուն իւր գրեցեալս

իկ թուղթք իբր ըստ յանձնարարութեան նորին {վեհափառութեան} հասեալ են առ Նախիջեւանայ քաղաքական գլու

լ եւ ի մաքուր լսելիս նորին աստուածարեալ {վեհափառութեան}, որ գտանիմ ըստ ամենայնի անծանօթ նոր օ

սրբոյ Էջմիածնի, հիմնեալ ի կոնդակ նորին {վեհափառութեան} սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տ

ոլիկաց, ծագեալ ի յանդիմանութիւնէ նորին {վեհափառութեան} ի Ղարասու-բազար ի գլուխ հ. Մինասայ Բժշ

ոք ( որպէս ինքն պարծէր) ի լսելիս նորին {վեհափառութեան}, ի հարկէ թէ առանց յիշելոյ զայն ամենայն

նայնի զիս հանդիսացուցեալ յանդիման նորին {վեհափառութեան}, յետ որոց յատենի հոգեւոր կառավարութեան

չգիտեմ ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի նորին {վեհափառութեան} զայն ամենայն գրութիւնս, որոց վասն կոչի

ք նորին, որպէս երեւի ի գրութեանց նորին {վեհափառութեան}, չէին իսկ եւ ըստ իմոյ մականուան, գոլո

յութիւնս ա) զի յօրէ անտի չուելոյ նորին {վեհափառութեան} ի Նախիջեւանայ, այսինքն սկսեալ ի 1846 ա

արտութեանց: Իսկ թէ կամք իցեն նորին {վեհափառութեան} անպատճառ իմով ներկայութեամբ տալ զայսոսի

դյանց 46. ՄԱՏԹԷՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ {ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ} ԵՒ ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ Միքայել Նալբանդեանց

աղօթից Վեհաստիճան Հայրապետիդ՝ Մնամ {Վեհափառութեան} Ձեր եւ համoրեն ազգիս Հայոց պատրաստակ

0. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ {ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ} ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱՍՈՒՐԲ ԿԱԹ

: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս աղօթից {վեհափառութեան} Ձերոյ, միայնոյ մխիթարութեան թշուառացեա

Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեան նորին {վեհափառութեան} ներկայանալ պայծառափայլ փոխարքային Կովկա

ովկասում, համաձայն միջնորդութեան նորին {վեհափառութեան}, հաճեսցի զգացուցանել զտէրութիւնն Անգլի

ներկայ ամի, որ համաձայն կոնդակի նորին {վեհափառութեան} առ Ձեզ ի 6-էն Յուլիսի համարաւ 370, քաղ

աղաքիդ զհաւատարիմ պատճէն գրութեան նորին {վեհափառութեան} տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ կաթողիկոսի

ցն Յայտարարութիւն Զհաստատելոյ նորին {վեհափառութեան} զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն եզրակ

Յայտարարութիւն Զհաստատելոյ նորին {վեհափառութեան} զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն եզրակ

րարութիւն ազգին, յանձնարարութիւն նորին {վեհափառութեան} տեառն Մատթէոսի սրբազնակատար կաթողիկոսի

ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ {ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ} ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ԿԱԹ

ուս կնքեալ ծրարս թղթոց, յանուն Ձերոյին {վեհափառութեան}. մինն ՚ի սրբակրօն աւագ քահանայէ սուրբ

Շնորհ ունիմ յայտ առնել սովին Ձերոյին {վեհափառութեան}, թէ ՚ի վիմագրեալ պատճէնէ եզրակացութեան

ութեամբ կնքոյ վկայեսցէ այսպես. " Նորին {վեհափառութեան} իսկական ձեռամբ ստորագրեալ է կոնդակս, զ

, օգոստոսի 14, Նոր Նախիջեւան ՆՈՐԻՆ {ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ} ՏԵԱՌՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՍՐ

աշտպանութիւն աղօթից Ձերոց մնալով {վեհափառութեան} Ձեր Սրբազնակատար քահանայապետ, ամենախոն

[ԱՅՎԱԶՈՎՍԿՈՒ ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆԻ ՄԱՍԻՆ] ՆՈՐԻՆ {ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ} ՝ Տեառն Տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ Կաթ

արդապետն։ Մի՛ ինչ օտարոտի թուեսցի {Վեհափառութեան} Ձերում եղանակ բանիցս. սիրտ մեր լցաւ ար

յ ՚ի խնամս Վեհաստիճան Հայրապետիդ: Մնամ {Վեհափառութեան} Ձեր ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի Միքա

անձն եղեն ինձ առ անկորուստ մատուցանելոյ {վեհափառութեանդ}, կամ անձամբ անձին, կամ այլով ապահով ճ

իմիայն ծախիւք բարեպաշտ առն ոչ անծանօթի {վեհափառութեանդ}, ազգասիրի ասեմ մեծապատիւ պ. Յարութիւն

յ գաւազանի: Զայս ամենայն խոհականութիւն {վեհափառութեանդ} կարէ բացերես տեսանել: Առ Ձեզ է բողո

ր երկուք յառաջ: Եթէ հաճութիւն լիցի {վեհափառութեանդ}, որպէս ասացեալ եմ ի միւսում թղթիս, կա

րհաւ գրել, կամ իսպառ զանց առնել, կամք {վեհափառութեանդ} են, ես զիմ կատարեցի զպարտականութիւն:

ամսույս շնորհս գտի ստանալ զարձակեալն ՚ի {վեհափառութենէդ} կոնդակ օրհնութեան երեքտասներորդէ ամսեան

զգաշահ գործոց եւ զբարեկարգութեանց առ ՚ի {Վեհափառութենէդ} ազգին շնորհելեաց: Ասպարէզ մեծ կայ յ

բերական բանից թղթոյն: Այլ յորժամ նորին {վեհափառութիւն} հաճեցաւ կոնդակաւ իւրով պատուիրել Սինօդի

ց, որպէսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի, {վեհափառութիւն} եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յականէ ե

ի 1861 ամի, վճռեալ են աղերս արկանել առ {վեհափառութիւն} Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ զԹադթէոս եպիսկո

ութեամբ դիմեմք առ Ձեզ, հաւատալով, եթէ {վեհափառութիւն} Ձեր կարեկից ելով ազգին, չունիցի անտեսե

ովհաննէս աւագ քահանային, լուայ, զի թէ {վեհափառութիւնդ} շնորհաբաշխ կոնդակաւ ձերով հաճեսջիք յանձ

մոնեան: Բայց ո՛չ կարեմ ասել, թէ նորին {վեհափառութիւնն} գիտէր զլինել նորին Սիմոնեանի յաղանդոյ կ

՝ զայն ամենայն գրութիւնս, զորոց նորին {վեհափառութիւնն} բարեհաճեալ է յիշել, չեմ ես բնաւ գրեալ

երայ հիման յայտարարութեան Ձերով, նորին {վեհափառութիւնն} սրբազնակատար կաթողիկոսն ամ[ենայն] Հայոց

առ ազգն, թիւր մտօք գրեալ էին առ նորին {վեհափառութիւնն}, առաքելով զպատճէն գրութեան իւրեանց առ

մեզ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, նորին {վեհափառութիւնն} հաճեցաւ հաստատել զասացեալ եզրակացութիւն

էս հաստատելոյ եւ վաւերացուցանելոյ նորին {վեհափառութիւնն} ընդ փոյթ գրելոց է զառանձին զթուղթ առ պա

ն արք մեղմեխք եւ անբարեմիտք: Նորին {վեհափառութիւնն}, ժողով արարեալ սինօդական սրբազան հարց

հասանելով պատկերացուցին մի խղճալի վիճակ {վեհերոտութեան}, մի անմերժելի ապացոյց այն բանին, թէ ա

ի միակ եւ եթ կորուստ, այն է ի կնաբարոյ {վեհերոտութիւն}, որ համարի մահ քաղաքական կենդանութեան

ւած Դրախտաբնակին գետնահար Եւ քայլո՜ւմ է {վեհընթաց}: Մեղկութի՞ւն է որեւէ Կամ թէ ստոր կի՞րք

Միայն զայս մի պարտ համարիմ զեկուցանել {վեհիդ}, զի թէ հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ

րդեգրաց ճեմարանին: Զայսմանէ սրբազան {վեհն} յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձեզ

ճակաճանութեան մասին դատաստանից խիթալով {վեղարը} գետնին զարկող, կրօնավարական կարգը ուրա

ւ քահանայութիւնը, ստորագրութենի՞ց, թէ {վեղարից}, դոքա արտաքինք են, եւ Կրօնական ժողովը

անց թշվառ աբեղաների գործերով, կրոնական {վեճերով} եւ միություն խափանելով: Այո՛, վեր

միմիայն մի սխոլաստիկական կրոնական չնչին {վեճերու} վրա, որոնք ժողովրդի համար եղած թե չեղա

. Յովհաննիսեանց։ Կորիւն վարդապետ, {Վենետ}. 1833, հրատ. Մխիթարեանց։ Ղազար Փ

րեանց։ Ղազար Փարպեցի, Պատմ. Հայ. {Վենետ}. 1793, հրատ. Մխիթարեանց։ Յովհանն

անց։ Սուրբ Գիրք ( Աստուածաշունչ), {Վենետ}. 1805, 4 հատոր, հրատ. Հ. Յովհ. Զօ

արդան վարդապետ, Հաւաքումն Պատմութեան, {Վենետ}. 1862, հրատ. Մխիթարեանց։ Մեզ մնո

անի "Եկեղեցական պատմութեան" (տպած 1848, {Վենետ}. ) 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը։

զինուոր կայնեցնէ, եւ կամ ամենքը ժողովէ {Վենետիկ} ղրկէ... Բայց ինչո՞ւ մեր նպատակէն շ

աւորի " կամ " բովանդակութեան "։ 1862 ի {Վենետիկ} տպած Վարդան վարդապետի Պատմութեան, Մխիթ

տներով 1715 թուականին նաւ նստեց ու գնաց {Վենետիկ} ՝ միւս աշակերտքը թողնելով Մօթոնէ քաղաքո

ղեկութիւն ի վերայ Մխիթարեանց բնակելոց ի {Վենետիկ} ", թէեւ այդ նամակը իւր լեզուի հնութեամ

ՂԵԿՈՒԹԻՒՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ԲՆԱԿԵԼՈՑ Ի {ՎԵՆԵՏԻԿ} " " Կառուցանող միաբանութեանս ե

վարս նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի {Վենետիկ} 'ի նոյն իսկ 'ի միաբանութենէ քաղեալ յընդ

ն Բենեդիկտոսի աբբայի։ Եւ ապա անցեալ 'ի {Վենետիկ} եւ շինեալ զվանս Սրբոյն Ղազարու բնակեցաւ

ն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ զվանս որ 'ի {Վենետիկ}, եւ յԱնգղիա փոխադրեսցեն կամ այլուր զիւ

թար Սեբաստացի, որ նոր ուրեմն հիմնեալ ի {Վենետիկ} յամի տեառն 1717 զվանս, զմիաբանութիւն,

հաւատարիմ գտեալ զՄատթէոս Ծարեցի առաքէ ի {Վենետիկ}, ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, որ ի վերջնումս

ստացի՝ առաջնորդ ուխտի սրբոյն Ղազարու ի {Վենետիկ}: Մատենագրութիւնն մեր եւ առ հասարակ

եւ յետ բազում տառապակրութեանց անկանի ի {Վենետիկ} Իտալիոյ՝ հիմնել եւ հաստատել ի կապոյտ ա

լ զբառդ Վենետիկեան միաբանութիւն կամ լոկ {Վենետիկ}, իմացեալ սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համա

Զմիւռնեայ, ի Կալկաթայ, ի Սինկափոր, ի {Վենետիկ} եւ ի Վիեննայ: Նախապատիւ քան զամենես

Քրիստոս եւ խոստացել է ապահով մուտք տալ {Վենետիկ} ։ Ճշմարիտ. մինչեւ անգամ Վենետկի դուռի

կերպով նա կարողացաւ ազատութեամբ մտանել {Վենետիկ} ։ Այնտեղ եւս ապրում էր մուրացկանութենով

՝ հաւաքուելու տեղ նշանակելով աշակերտներ {Վենետիկ} քաղաքը։ Իգնատիոսը երկար չմնաց հայր

արուեց նորանց օգնութենից եւ շտապեց դէպի {Վենետիկ}, ուր եւ հասաւ 1537 թուականին։ Այստեղ

բերի հոգեւոր տաղեր երգելով։ Այս կերպով {Վենետիկ} մտան նոքա 1536 թուականի դեկտեմբերի վերջ

ւմ Սպանիացի վաճառականներից, վերադարձան {Վենետիկ}, ուր Պապական դեսպանի առջեւ ուխտեցին կա

ոպոսից պահքով ու աղօթքով, բնակւում էին {Վենետիկ} քաղաքի մէջ, քարոզում էին ժողովրդին բար

րկու ուղարկեց նա Մօրէա, որ գտանւում էր {Վենետիկեան} հասարակապետութեան ձեռքումը եւ ինքը երեք

ստեց եւ գնաց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի {Վենետիկեան} նաւ, որ գնալու էր Մօրէա, մտաւ նորա մէ

ց եւ 1703 թ. հասաւ Մօդոն կամ Մօթոնէ եւ {Վենետիկեան} կառավարութենից, որ, ինչպէս յայտնի է,

ղեցու հետ միաւորուած Հայերի կողմը։ {Վենետիկեան} Ծերակոյտը ( սենատը) դեռեւս հարիւր տարի

թէ միւս աբեղայական կարգերը։ Այսպէս էր {Վենետիկեան} հայեացքը աբեղայական կարգերի եւ վանքերի

ողմերի մէջ, հաշտեցուց նորանց։ Եթէ {Վենետիկեան} հասարակապետութիւնը չէր յօժարում տեղ ու

նութեան։ Մեք այլապէս չենք կարող մեկնել {Վենետիկեան} կառավարութեան այդպիսի առատասիրտ գործակա

ստացուածքը, բայց մի տէրութիւն եւ այն՝ {Վենետիկեան} հասարակապետութիւնը, չէր կարող այլապէս

են եղած Տաճիկների ձեռքով ( 1717-ին), {Վենետիկեան} Ծերակոյտը մշտնջենաւոր ժամանակով պարգեւե

ամենայն կողմից առատաձեռն պարգեւներ, եւ {Վենետիկեան} Ծերակոյտը շնորհեց միաբանութեանը ամենայն

առաջարկութենով Մխիթարը չէր կարող բաղխել {Վենետիկեան} կառավարութեան եւ Պապի մարդասիրութեան դո

ապական ուղղափառութիւնը։ Ե՛ւ Պապը, ե՛ւ {Վենետիկեան} կառավարութիւնը նայում են այս միաբանութե

ւը նուազած է այժմ, եթէ առնունք միմիայն {Վենետիկեան} Ս. Լազարու միաբանութիւնը, որովհետեւ Վ

ի Մօռա, որ էր յայնժամ ընդ իշխանութեամբ {Վենետիկեան} հասարակապետութեան. եւ կառավար տեղւոյն

քար գայթակղութեան նոյն կրօնի։ Եւ հոգի {Վենետիկեան} վանաց երեւի յայտ յանդիման 'ի ( Դեսերդաց

յտնի իմն է ամենեցուն քօնթրասքօլայութիւն {Վենետիկեան} Մխիթարեանց ընդ Քօլլեճեանս, եւ սակայն ա

եւ այսպիսի դիպուածս եղեւ հետեւողութիւն {Վենետիկեան} Մխիթարեանց, նա միշտ զհակառակն ուսոյց ե

ում նա այն հողի վերայ, որ պատկանում էր {Վենետիկեան} հասարակապետութեան, մինչդեռ առաջարկում

ապաշարեալ անձինք, որք արտաբերեալ զբառդ {Վենետիկեան} միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, իմացեալ

ն Վիեննայի, որ դուստր էր արժան իւրումն {Վենետիկեան} մօր, զի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն Հայոց ազ

ած էր զօրացնել իւր նզովքը զէնքի ուժով, {Վենետիկեցիք} նոյնպէս պատրաստուեցան զէնքը ձեռքերին պա

ատանա, որպեսզի այս գործը գլուխ գալով, {վենետիկեցոց} աղբաթը խառնվի. այլեւ, որովհետեւ օրագր

թիւն եւ հակառակութիւն 'ի մէջ Մխիթարեանց {Վենետիկեցւոց} եւ Քօլլեճեանց վասն սոցին իրաց, պատճառն

ւթիւն եւ վիճաբանութիւն 'ի մէջ Մխիթարեան {Վենետիկեցւոց} եւ Քօլլեճեանց յոյժ յոյժ, եւ յերկուս ճե

անց 'ի Հռովմ, եւ 'ի կողմանէ Մխիթարեանց {Վենետիկեցւոց} Հ. Մկրտիչ Աւգերեան տայր պատասխանի ամեն

աստկանալ վիճի եւ դատի 'ի մէջ Մխիթարեանց {Վենետիկեցւոց} եւ Քօլլեճեանց 'ի Հռովմ եւ 'ի Կոստանդնու

աջ գայր եւ զի՞նչ փօլիթիքա էր Մխիթարեանց {Վենետիկեցւոց}, արդեօք յԵւրոպա գոլով ոչ ուսուցանել իւ

զ ալ կը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը {Վենետիկէն} փախուցած աղջկանը պատմութիւնը ընենք:

չեւ այժմ հայ ազգը կարծել է, թե միմիայն {Վենետիկը} եւ Վիեննան կամ թե նորերումս Փարիզը, թե

նացել է Լօմբարդիոյ վերայ եւ չէ կամենում {Վենետիկը} ձեռքից թողուլ: - Քաղաքակրթութիւն

եբաստացու ձեռքով։ Այս ականաւոր մարդը՝ {Վենետիկի} Մխիթարեան ընկերութեան հիմնադիրը, զանազ

ուած տեղեկութեան մէջ խօսք է լինում, թէ {Վենետիկի} կառավարութիւնը այն խորհրդով շնորհել է Մ

ովմի մէջ՝ Կարաֆֆա Կարդինալը ( առաջուայ {Վենետիկի} Եպիսկոպոսը) եւ Պետրոս Օրտիցը, այն երե

ի լինին փրկութեան: Այս աղօթքը գրուած է {վենետկեան} Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մի նոր եւ

դի ժամանակ, Սպանիայի ինքնակալութեանը, {Վենետկեան} եւ Հօլլանդեան Հասարակապետութեններին, ա

ուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թե մի {վենետկեցի} աբեղա: " Թափառական Հրեան " տպվում է

նորան տեղափոխ լինել շուտով։ Արդարեւ, {Վենետկեցոց} անյաջող պատերազմերը Տաճիկների հետ, արդ

տք տալ Վենետիկ։ Ճշմարիտ. մինչեւ անգամ {Վենետկի} դուռի պահապանքը չ'հարցրեցին Իգնատիոսից

ածը շուտով պատահեցաւ։ Փորթուգալիայի եւ {Վենետկի} մէջ պատերազմ բացուեցաւ, որով ծովային ճ

նդայից։ 1612, {Վենետկից}, 1729, Սավօիա

ապարաճի Կարապետեան, համախոհ Մխիթարեանց {Վենետկոյ}: Այս վերջին բացայայտիչ խօսքերը թերեւս

ին ուղարկեց Հռովմ, իսկ ինքը միայն մնաց {Վենետկում} ։ Ֆաբեր եւ Կսաւիէ, Պապական աշխարհի մայ

աջանար։ Կարծեմ 200 տարիից աւելի է, որ {Վենետկում} հազարաւոր գրքեր տպուեցաւ, բայց ազգը մի

ւթենովը պիտոյ էր 1537 թուականի սկզբումը {Վենետկումը} լինէին։ Բայց պատերազմը, որ պատրաստւու

րա համար, որ իր հարսնացուն Բելվեդերյան {Վեներային} նման չէ: Ինչ ուզում եք ասեք՝ դա ծայրա

, որոյ կտակակատար գնան պարօնիք Ֆրեդրիկ {Վենքշմանս} եւ Աբրահամ Ավետմալն. նաեւ ի թուին 1794

ի տանցս յայսոցիկ, հանգուցեալն բաժանէ ի {վեշտասան} մասունս, յորոց զկէսն, այսինքն զութն մ

դակ կայք շարժականք եւ անշարժք բաժանին ի {վեշտասան} մասունս, յորոց ութն անկանին Նախիջեւանա

ռ հասարակ սով ի մատենագրութեան մերում ի {վեշտասաներորդ} եւ եօթեւտասաներորդ դարս եւ լեզուին աղճա

նպէս հայկականս դպրութիւն, աճիւնացեալ ի {վեշտասաներորդ} եւ եօթնեւտասաներորդ դարս, բորբոքեցաւ վ

պարետին, որ նա քեզ հաղորդի այդ մասին: {Վեպերը} ձանձրացրել են, իսկ բառարանները զզվանք

կ հայտնել, որ դրան հաջորդելու է հիշյալ {վեպի} թարգմանությունը հայոց լեզվով: Հայոց

Վասակը, Մերուժանը, Կիրակոս քահանան եւ {Վեստ} Սարգիսը: Երկու զինվորյալ նավեր, մի

Վասակ, Նիկոլ, Կիրակոս, Զանգագ, {Վեստ} Սարգիս, դիւածին Սուրմակ, Ե

րա ուրախանալուդ անցյալ եկածիդ " Ռուսսկի {Վեստնիկ} " գրվածեդ գիտեի: Հետեւյալ փոշտերով

ար (յայտնի է, թէ նոր լեզուում) միայն մի {վեվ} է առնում, իսկ թէ անդէմ, օրինակ՝ աներեւո

ինակ՝ աներեւոյթ եղանակ, այն ժամանակ ե՛ւ {վեվ} է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչ

եզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ {վեվ} աւելացնել՝ գործել-գործվիլ, որովհետեւ

տանց եւ այլն. անոր համար որ աշխարհաբար {վեվ} կըսենք նէ, վեվ վեվ ալ գրելու է եւ ոչ ո

նոր համար որ աշխարհաբար վեվ կըսենք նէ, {վեվ} վեվ ալ գրելու է եւ ոչ ու կամ ւ, որ ծու

համար որ աշխարհաբար վեվ կըսենք նէ, վեվ {վեվ} ալ գրելու է եւ ոչ ու կամ ւ, որ ծուռ հն

Վէրք Հայաստանի " գործում ու-ի տեղ միշտ {վեվ} է գործ ածում, մինչեւ անգամ այնպիսի տեղ

րում, ուր միմիայն Երեւանի գաւառում ուն {վեվ} է, իսկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " Ն

ւելորդ շռայլութիւն է եւ քանի որ այդ ուն {վեվ} պիտի հնչվի, ու պահելու խորհուրդն ի՞նչ

օրինակում կրաւորականացուցել է միայն ու ({վեվի} տեղ իհարկէ) աւելացնելով ներգործականի վր

նորելուկ գրողներ այնքան սիրահարուած են {վեվի} տեղ ու գործածելու վրայ, որ կրաւորականի

կրաւորականի բուն կազմութիւնը հենվում է {վեվի} վրայ)։ Կան բայեր, որ երբեմն դուրս ե

ն է եւ ոչ մի տեղ չենք լսում նորան առանց {վեվի} ։ Պ. Պռօշեանցը նոյնպէս ընդունում է այս

ռօշեանցը նոյնպէս ընդունում է այս, թէեւ {վեվի} տեղ ու գործ ածելով, ինչպէս, բարձուում

ւի գործը առաջ երթայ։ Բացի սորանից, {վեվի} տեղ ու գործ դնել այնտեղ, ուր իսկոյն յա

յն պատճառով, որ երբեմն հարկը ստիպում է {վեվի} տեղ ուն պահել՝ չնայելով, որ իսկոյն հե

ու վերջաւորութիւնը հոլովվում է, իսկոյն {վեվի} ձայն է ստանում, ոչ ոք չէ լսում лезуи,

ամանակ եւ բացի ուած) վերջաւորութիւնից {վեվի} տեղ ու պահելը աւելորդ շռայլութիւն է եւ

րպէս կորցվիլ. մէկ խօսքով, կրաւորականը {վեվով} գործ դնելը համօրէն ազգի հանրական կանոն

նութիւնը հեշտացնելու համար եւ կամ ւիւնը {վեվով} փոխանակել, ինչպէս գրում ենք թիւ, թվի

եր է, որ ու-ով կամ եւ-ով բառերը երբեմն {վեվով} կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ բուրվա

ինչո՞ւ աս քերականութեան աշխարհաբարին) {վեվով} դրինք, անվան, պատվական, հիմակվան, ա

ողութիւն՝ զբարերարութիւն Ձեր առ իս, ի {վեր} քան զհայրական, եւ զերախտապարտութիւն իմ

, ինձի սիմ սիմ մի ասեք, գրեցեք պարզ, {վեր} առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ ուղարկեմ։

տրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ {վեր} եմ առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի

ոչ մի կողմից: " Հյուսիսափայլից " ձեռք {վեր} առիչ ըստ որում մի ժանգոտ կոպեկ չեմ ստան

ս դուն եւս կգրես: Առողջությունս շատ {վեր} է. ահա միայն սորանով մխիթարվում եմ իմ

կղզին, որից անցանելով պիտի գնանք դեպի {վեր} ՝ հյուսիս, Գանգես գետի վերայով Կալկաթա

րաւունս ոմանք անդամք, զորոց յանուանէ ի {վեր} անդր ասացի, տամ զայն թուղթ վեհափառ կաթ

իս զորդին իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի {վեր} անդր ասացեալ օրէնսգէտն, յանձն արար որ

յլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէս ի {վեր} անդր ասացաւ: Այսպիսիք ըստ զօրութեան օ

զոմանս ՚ի տեղեկութեանց բովանդակելոց ՚ի {վեր} ասաց գրութեան իմում առ որս վերաբերին ըս

որեւէ ապագա: Այդ ժողովուրդն, սկզբից ի {վեր} սնված լինելով Եգիպտոսում բացարձակ ստրկո

, իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի վաղուց ի {վեր} խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրքի վրա

զրկին. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի {վեր} չերթալուն գիտեմ, բայց նարա ասելովը բան

տակը: Երբ աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. {վեր} կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով, խն

հայրենասիրութիւն է, որ կացին եւ մանգաղ {վեր} առած, լեզուները սրած՝ ազգը պախարակելո

սկ այդպիսի անձրեւային եղանակի մէջ, եթէ {վեր} առնուի մի հորթ եւ ողջ ողջ թաղուի գետնի

Բէգզադէութիւնը։ Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք {վեր} առ ինձանից. ականջներս ցաւում են, չեմ

համար օրի լաւութիւնը: Ճարս կտրուեցաւ, {վեր} կացայ եւ, չնայելով եղանակի այսպիսի անյ

, սաստիկ յուսահատուած իմ սառնութենից, {վեր} առաւ գլխարկը եւ վերարկուն եւ, անձրեւի

նից ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի {վեր} Թեմերնիկ գետի բերանից: Բայց եթէ ձեր բն

հիւանդը: Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից {վեր} կացող մարդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք թու

Ղրիմում կենակից լինելով Թաթարների հետ, {վեր} է առել նոցա շատ սովորութիւնքը, որ մինչ

րկաւոր լինէր ձեւ ու ոճ որոնել: Մի գիրք {վեր} առնուլ եւ մտածութեամբ կարդալ եւ աշխատել

ական քաղաքացիների հետ, միջին թուով շատ {վեր} է եւ ճոխ իւր հարստութեամբ: Գլխաւոր պատ

ի. այն մարդը, որ մի բանից այրւում է, {վեր} է թռչում, բայց չէ մնում վերեւումը, իս

յս է, որ Շամիլը մի թրջուած կատուի նման {վեր} կացաւ սօֆայի վերայից եւ դուրս գնաց նայի

թշուառութիւնը. ազատութեան արժէքը աւելի {վեր} բարձրացաւ իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտե

ութեան օգտին, այդ միջոցին, մանաւանդ, {վեր} բարձրացան դէպի երկինք իմ ջերմեռանդ աղօթ

նակ իմ ողջոյնը ընդունելու, դէպի երկինք {վեր} բարձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը եւ վշտահար

արող մոռանալ ինձ շրջապատող բնութիւնը եւ {վեր} բարձրանալ մտքով դէպի քեզ: Այս խօսք

Վերջին խօսքերը ասելու ժամանակ դարձեալ {վեր} բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը, բայց սոք

ել այս վերեւում պատմած բաներս: Առաւօտը {վեր} կացայ տեղից հոգու մեծ զօրութեամբ, թէեւ

նութեան։ Այդ մի ցած զրպարտութիւն է, - {վեր} առեցի ես: - Ձեր վէճ ու կռիւը, որպ

թէ զրկել էին ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք {վեր} առնուլ: Միւս կողմից բիւր նորանոր տպաւո

աւելի սառն շրջակայքի, հասանում են դէպի {վեր} շոգու յատկութեամբ, եւ հերիք է մի լուցկ

աղօթքները չեն անցանում մթնոլորտից դէպի {վեր}: Բուն ազգային անուանուած վարժարանը

նակութիւնն ի միտ առնելը մեր կարողութենէ {վեր} ըլլալը կը խոստովանինք, վասնզի, եթէ Մխ

ը դնելէն ետեւ, " անիկայ մեզնէ շատոնց ի {վեր} զատուած է " ըսելով, դարձեալ նոյն " ա՛ս

պիտի ծանօթաբանել, որ աբեղայ ասածդ միշտ {վեր} է համարում իւրեան, քան թէ աշխարհական ք

ն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի սանդուղով {վեր} էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից, այլ ա

, հանում է ցեխից եւ ապականութենից դէպի {վեր}, դէպի մի երջանիկ կեանք: Մեր ազգը

կրօնին կամ դաւանութեանը, կամենում էին {վեր} առնուլ այն որոշող պատը, որ բաժանում էր

րեւս այնքան զարմանալի չէ, բաների վերայ {վեր} ի վերոյ նայողների եւ միայն արտաքին կեղե

կութիւնը տեսաւ, որ այդ գրուածքը հիմն ի {վեր} տապալում է այնպիսի հասկացողութիւնք, այ

իծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի {վեր} եւ երկու երեք անգամ կարող են բարձրացնել

ների ոտքը լուանալով մերժում է եւ հիմն ի {վեր} տապալում է ամենայն իշխանական եւ ծառայակ

ւ այլ: Եւ կամ ի կողմանէ այսոցիկ հախսայ {վեր} առնուլ յիմ ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ ի

մալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախսայ {վեր} առցեն: Նոյնպէս եւ իմ թաղման, տների մա

շեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն {վեր} առցեն եւ մնացեալ մապլաղին Կումպանու ման

ո՛չ բաւականասցի զայն ՚ի գնել, մուդաթի {վեր} առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ զնո

խ իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ իւրեանց հախսայ {վեր} առցեն, յետ այնորիկ եւս տների մարամաթի

եւ մին ռուփի ամսական խարճն եւ կամ այլն {վեր} առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն, վերն գրած

իթխարահսկայ Ծխում են ահա դէպ երկինքն ի {վեր} Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձայն տալիս,

րըս տաք սրտին են պատահում: Ապա ձեռքըս {վեր} տանելով կրծքի մօտ ` Բաց եմ անում պինդ

Անունը պիտի Գրեմ սիրաջեր Արեւի՜ց էլ {վեր}. Նա - կոյսը սիրուն, Ով խեղճին անտու

այլ: " Մարդաչափ ահա Բարձրանում է նա {Վեր} հորիզոնից, Մշուշի միջից - Աստղը վեհա

` Թոյլ տուր ինձի բանալ դու Եւ գլուխըս {վեր} բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ վրայ

պոկուած Կայմի խրոխտ շառաչից, Աչքերըդ {վեր} երկինք ուղղած ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ի

վառուած Ցանկութիւնից կենսահուր Ոտներըդ {վեր} բարձրացրած Որոնումներդ չանցնեն զուր,

լանում, Անցնելով հուր այն կամար ` Արագ {վեր} է բարձրանում. Մինչ գահոյքը աստղահուռ,

ձ, Բարձրանո՜ւմ է գոյնզգոյն ` Երկինքն ի {վեր} ծուխն ու բոց: Շուրջ ` կենդանիքն այն ամ

Գիրքը քեզ, Թէ չես լսել մինչ հիմա, Ապա {վեր} առ եւ կարդա: Իսկ այն մասին, թէ նրան Ս

ում է իր էգին, Սիրախառնւում նրա հետ Ու {վեր} ճախրում միասին: Հեշտանքներից սըրարբած

ք սրտի կուսին պատահին: Այլ խուն ի {վեր} ամբարձեալ անդի զաջ ի խանդ՝ Զնախան

րեն զիս, Անուն ի յերկինս Ի {վեր} քան զարեւ Գրեսցի ինեւ. Նա՛

րա փայլ: " Առնաչափ ահա՝ Ի {վեր} բարձրանայ Եզերտից [?] սահեալ

, տայ մղօ՛ն, Եւ սողոսկեալ կռուի ի {վեր} ՝ Մինչ ի Հայոց Կոկիսոն...

Եթէ որցեալ ցնցեսցիս, Զաչկունս ի {վեր} ուղղեալ յերկին՝ Մի՛ մոռանար, յի

առանայ ծուխ ընդ ուղղորդ Յերկինս ի {վեր} խառն ընդ բոց: Որ զԱդամաւն կենդանե

Ի ճակն ըստ իւրոյ ազգի Ծղիս ի {վեր} ամբառնայ Սիրախառնիլ եւ թռչի.

մեզ եւ եկեղեցւոյ մերում: Որպէս ի {վեր} անդր ասացաք, կանգուն կալ մնալ ազգի մեր

բոց երախան ՚ի խոր վհէն անատակ, ՚Ի {վեր} յՈլիմբ սլացաւ անմահ տնկոյն փոխանակ։ Ես

զաւակք ՚ի քեզ յօդս Թեւապարեն ճախրեն ՚ի {վեր} լուսաւորաց ՚ի կայան, Թագ կապեսցեն նոքի

Ծիծաղեցայ նորա վերան, Փորս {վեր} -վեր ցանկացաւ. Գինու մառան կոկորդի

Ծիծաղեցայ նորա վերան, Փորս վեր-{վեր} ցանկացաւ. Գինու մառան կոկորդիցս

.......................... {Վեր} կացանք մենք սեղանիցը Գնացինք...

ղիղ մի քառորդ։ - Ո՜ւֆ, ժամանակ է {վեր} կենալ՝ ուղորդ։ Վեր կացաւ-հ

մանակ է վեր կենալ՝ ուղորդ։ {Վեր} կացաւ-հագաւ շորերը սիրուն, Թէյ ու

ուս օրը չէինք մոռնալու հոգւով, - Ի {վեր} այսր ամենի, եթէ այսպէսն մեռանի,

ու, Իսկ Նիկողայոսի անունը արեւից {վեր} լուսատու: ԱՐԲԱՏ Ցնծա՛յ,

Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա ` Եթիմի պէս {վեր} կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, էսպէս էլ եղ

ն: Նա Մեսրովբին՝ աստղերից {վեր} Գրեց անուն բոցավառ, Թող գան

, երբ որ գեղեցիկ դէմքով Հորիզոն ի {վեր} խաղում է փառքով, Առաջին իւր լոյս

անայ երկրայինը միայն քարոզել, աստղերից {վեր} չկայ Հիւսփսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւ

րացնել, այն ժամանակ կարելի էր եւ աւելի {վեր} բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր պա

է, թէ մեծ հիմնադիրը իր վարդապետութեամբ {վեր} ի վայր կործանեց " ակն ընդ ական եւ ատամն

դրութեամբ իր առաջուայ կարծիքները հիմն ի {վեր} կործանելով, - " բայց ", - ասում է նա

, այդ ապրանքի տեսակից եւ բաւական պաշար {վեր} առած, Փարիզից ուղեւորուեցանք դէպի Բօրդ

արուած եւ թեթեւացած արտասուք թափելովս, {վեր} կալայ ձեռիս գաւազանը եւ դարձեալ շարունա

կ. հռչակաւոր Փարիզից մեր բոլոր ապրանքը {վեր} առած, իմ տասն եւ մի ընկերներիս հետ շոգ

, սրով ու հրով մտան Հայաստան եւ հիմն ի {վեր} տապալեցին աշխարհը. դոցայ փլատակները մի

այտնի էր, որ Հռոմի ժողովուրդը նորա դէմ {վեր} կը կենաս, եթէ նա առանց որեւիցէ օրինաւո

որ պատճառ տուեց ժողովրդին կարդինալի դէմ {վեր} կենալու Դու իմացա՛ր, թէ ի՞նչ դարա

ունեցաւ: Հռոմի ողջ ժողովուրդը նորա դէմ {վեր} կացաւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ վար

ընթացք տալու համար, այս պատուական անձը {վեր} կալաւ այդ պաշտօնը եւ տարժանաւոր գործի հ

բանը միմեանց հռչակելով եւ ուրախանալով՝ {վեր} էին ցատկում, այն ժամանակ իրենք՝ այդ ա

ղիկէ եկեղեցին, այլ թէ նորոգել է հիմն ի {վեր} ։ Երկրորդ՝ Թղթի յառաջաբանը մեզ ասում է

ս. քեզ մի բան ասացին, այլեւս ձեռք չես {վեր} առնում դու "։ Այս տխուր խորհրդաւոր խօս

նհանգիստ կսկիծ. յանկարծ, նայելով դէպի {վեր} առաստաղի վերայ, տեսաւ մի ծակ, որից ան

եց դէպի ճարտարապետի ճակատը, ասելով. - {վեր} առ այս ներողութեան կոնդակը եւ փակիր սոր

: Ճարտարապետը ժպտեցաւ, գլուխ տուեց եւ {վեր} առաւ քաւութեան մագաղաթը առաստաղի ծակը փ

սքերը, դարձուց իւր քամակը սատանային եւ {վեր} բարձրացնելով պոչը, ցոյց տուեց սպեղանին

սատանային, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ {վեր} թռաւ գահիցը դէպի նա, կայծակներ թափելով

աց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ վերջից դէպի {վեր} վիպասանական ձեւով. - եւ այլն, եւ այլն

սանեցան դժոխքի պատերը: Այս ձայնի վերայ {վեր} թռաւ նստած տեղից գրականութեան դեւը, եւ

ն. Ոլիմպոսն յունական տապալեալ է հիմն ի {վեր}, կործանեալ է Արամազդ եւ ի գահ նորա ամբ

ը, որ կանգնած էին այնտեղ որպէս պահակ, {վեր} առեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեցին նորան գեհեան

գը հասել էր տէր սատանային: Եւ ահա {վեր} կացաւ անդնդապետը նստած տեղից. նա իւր ն

կատարելու մեր սատանայի հրամանը, իսկոյն {վեր} առեցին ծայրագոյն Բրամինը, տարեցին դէպի

եռ նոր լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր {վեր} բարձրացել էր արեւը հորիզոնի վերայ, ոսկ

ց աչքերը եւ երեսը շփելով հարց արեց քնից {վեր} կացած աղախնու ներս մտանելու պատճառը: Ա

լուց յետոյ: Երբ աւարտել էր թէյ խմելը, {վեր} առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, եւ

, զգաստացուց նորան: Պ. Շաքարեանցը {վեր} կացաւ եւ կովի նման նայում էր պ. Մարկոս

նոր է գալիս պ. Մարկոսը: Այս պատճառով {վեր} կացաւ տեղից եւ կամեցաւ, յառաջ գնալով,

սպել սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նման {վեր} ու վայր էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի բարձր

ս պիտի լսած լինէր այդ անպարկեշտ մարդը: {Վեր} ելայ պարսպի վերայ, կամելով տեսանել թէ

բան չեն հասկանում, ապա, թէ մարդ ես, {վեր} ա՛ռ գետնիցը մի քար եւ տես թէ քեզանից ոչ

չ ասել է Ալքիմիա, խնդրեմ հասկացրու, - {վեր} առեց շուտով պ. Մարկոսը: - Դա մի գ

արը եւ սատանան իսկ: Պ. Շաքարեանցը {վեր} կացաւ տեղից եւ գնալով միւս սենեակը, բա

ատուի համար. ոմանք, թէ այդ գիտութիւնը {վեր} է քան թէ մարդկային խելքը, եւ թէ աստուա

խանեց պ. Շաքարեանցը: Մանթուխեանցը {վեր} առաւ ցուցակը եւ հարեւանցի նայելով նորա

երայ, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, {վեր} թռաւ տեղից, եւ երկու ձեռքով փաթաթուելո

ղինակները: - Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք {վեր} առէք այդպիսի խորհրդից․ եթէ կամիս, որ պ

ի մէջ ": - Թէ Աստուած սիրում ես, ձեռք {վեր} առ այդ բաներից, մեք լաւ ճանաչում ենք ք

, - ասաց մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը {վեր} բարձրացրեց գլուխը եւ ձեռքի թաշկինակով ս

ատաղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրած ու դէպի {վեր} ցից ցից գագաթներով սուր անկիւնաւոր ալիք

մտած, չմտած, բոլորեքեան ամբոխուեցան, {վեր} կացան տեղերից եւ օրիորդ Մարիամը նոյնպէս

նչ որ ասացի: Այս քանի օր է, դարձեալ, {վեր} ու վայր էր այդ պարոնը, իսկոյն հասկացայ

ց եւ տուեց կոմս էմմանուէլին: Կոմսը {վեր} առաւ եւ սկսեց կարդալ. ՓԵՐԻՆԵՐ ՀՐԱՒ

ում ենք... բռնեց քարերից Եւ շուտ {վեր} ելաւ իբր աննիւթ մարմին: Հոգնա

րմին: Հոգնած, ուժաթափ, մինչ {վեր} բարձրացրեց Իւր արտասուքով լցուած աչ

պէս սովորաբար լինում են չնչին դրութենից {վեր} բարձրացող մարդիկը ( թէպէտեւ պ. Յովնաթա

ժառանգութիւն է փոքրոգի մարդերի. պարոնը {վեր} կացաւ սօֆայի վերայից, ուր ընկած էր որպ

, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալը {վեր} կենայ, եւ ինձ եւս, ինչպէս Բէգզադէին

ր հասկանայիր իմ ասածները... - Շատ {վեր} ես քարշւում, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, -

ժամանակ, տեսակ-տեսակ մարդերի հետ նստել {վեր} կենալուցն էր, մանաւանդ Նախիջեւան գալու

բան չքացնել չէ կարելի աշխարհի երեսին, - {վեր} առեց Թիւթիւնճի-օղլուն, րոպէաչափ լռութե

էր սոցայ բակը: Մանուշակը այլայլեցաւ, {վեր} թռաւ տեղից եւ ձեռքից թողնելով կարը, պա

շակը առանց եւ մի խօսք եւս ասելու իսկոյն {վեր} ելաւ սանդուղքից, արձակելով սանդուղքի ծ

մի երկու օրուայ մէջ ձեռքս ոտքս կապած, {վեր} առնուն ու տան... Յոյս ունիմ քո վերայ

շրջակայ առարկաների վերայ: Մանուշակը {վեր} կացաւ տեղից, ճրագ վառեց եւ ցած թողեց պ

հրամայելով աղախնուն դնել թէյի մեքենան, {վեր} ելաւ սանդուղքից լերդագոյն երեսով, պատճ

րականը աւարտել էի, հէգ սաղմոսը սկսել, {վեր} առեցին տուեցին վաճառականի մօտ աշակերտ,

եր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի " ասելով, {վեր} առեց եւ արդարեւ տարաւ իւր մօտ, տան մէջ

օր մեր փեսայ Մկրտիչը եկել էր մեր մօտ, - {վեր} առեց կինը, - եւ գիտե՞ս ինչ պատճառով:

ինը ներս բերեց թէյի մեքենան. Մանուշակը {վեր} կացաւ տեղից թէյ պատրաստելու համար:

հօր եւ Շահումեանցի բաժակներին, իսկոյն {վեր} առեց, երբ աւարտել էին խմելը: Երկու րո

գամ բերանը բանալուց եւ փակելուց յետոյ, {վեր} էր կենում եւ գնում իւր ննջարանը քնելու

րդերի խօսակցութիւնները, որ իւրեանց շատ {վեր} մարդ են համարում եւ այնպէս բարակ, որ ե

դպիսիներին շատ անգամ ասում եմ, որ ձեռք {վեր} առնուն իւրեանց սուտ փիլիսոփայութենից,

մեանցը աւարտել էր իւր խօսքը, Մանուշակը {վեր} առեց. - Ինչ որ դու ասում ես ամուսնո

, որի մասին խօսեցանք, Մանուշակը առողջ {վեր} չկացաւ իւր անկողնից: Նորա չափազանց

խում են Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը {վեր} է կենում, ճրագ է վառում, տեսանում է,

ոլորը նստած էին, երեք օրիորդներից մեծը {վեր} կացաւ տեղից եւ ասաց քաղցր եւ ներդաշնակ

յելած ու լիացած էին, գլխաւոր օրիորդը, {վեր} կանգնեցաւ իւր տեղից եւ չցրեց իւր բաժակը

- Եթէ դու այդպէս մտածում ես, - խօսքը {վեր} կալաւ Աղուանեանցը, - ես բոլորովին համաձ

Շահումեանցի հետ: Նա իսկոյն գլխարկը {վեր} առեց եւ գնաց, խոստանալով ուղղակի տուն

եւս լսելու, նա չգիտէր ինքն իւրեան, եւ {վեր} թռած մահճակալի վերայ, թէ ի՞նչ ջերմեռան

կան նոր լեզուներից գրեանք թարգմանելով, {վեր} բարձրցանել այնքան խոր տգիտութեան մէջ թա

դկային բանականութիւնը կերպարանւում էր, {վեր} քարշելով բանականութեան երեսից տխուր եւ

եցին ու ծաղկեցուցին Հայոց հին լեզուն եւ {վեր} քարշեցին նորան այն ողորմելի վիճակի միջի

ուրուական իմն էր այն, ոչ երբէք հանի 'ի {վեր} եւ սակայն պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ կա

եռ ես յայս խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի {վեր} եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ յիմ վերայ, ա

ցուցեալ: Են քո որդիք, որք զանուն քո ի {վեր} քան զարեւ ունին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝

ա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ ի {վեր} գերաշխարհիկ իմն էակի. այլ ո՞րպէս կարից

ղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի {վեր} քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ ոչ ին

ողովել... համարձակեցայ... զհիմն ի {վեր} տապալեալն զարմանակերտ շինուած Երգոյն վի

մի քանի օր այնտեղ կանգնելով, վերջապէս {վեր} առեց խարիսխը եւ ապահովութեամբ հասաւ Երո

ամար մարդկային չէր, այլ՝ մարդկութենից {վեր} ։ Ամենայն բանից անտանելի է մանաւանդ Կսա

սանեն այս հրաշալի մարդու երեսը։ Կսաւիէ {վեր} ելանում էր առ հասարակ ծառերի վերայ եւ ա

իւրեանց գաղափարը՝ ամենայն իշխանութենից {վեր} դասելով Պապի իշխանութիւնը, այս ճանապար

անց տեսութեան կատարեալ անյաջողութիւնը, {վեր} առեցին այլ ուղղութիւն։ Այս օրից նոքա յ

ց թաշկինակը։ Հենրիկոսը խոնարհեցաւ, որ {վեր} առնու, եւ այս դիպուածը փրկեց նորա կեան

ւ թագաւորը խոնարհել էր այս միջոցին, որ {վեր} առնու թաշկինակը, վասն որոյ դանակը հասա

գաւազանի երկիւղը չէ՞ր, որ գիշերը քնից {վեր} կը թռչէի. " Խաչ, օգնես ինձ " ասելով շ

ակ այբբենարանը: Ապա շուտով սաղմոս {վեր} առայ ձեռքս, այդ սաղմոսի թերթերը ճղելով

բացեց ու երգել կամեցաւ. մի քանի վայր ի {վեր}, ղալբ, ղուլբ խօսեց, այդտեղ մի քանի խ

ԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի վրայ վաղուց ի {վեր} Թուրքիայում ծանրացած աղաղակող անկարգութ

. Կենտրոնական քաղաքական ժողովը վաղուց ի {վեր} բաղկանում էր քսան անդամից, մի բան, որ

ում ունեցած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի {վեր} դաւեր է լարում գաւառներում, խոստանալով

ն ձեր գլխից այս տեսակ փորձանքներ. ձեռք {վեր} առէք դոցանից եւ այն բարձրաստիճան պատուա

սը հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ թուրը {վեր} կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին

գաւազանի զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի {վեր}, սարի գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից

կուսը կռնից բռնեցին, մինն էլ տոպրակ ա {վեր} կալել, մէկէլն էլ մի պստի բըժութ ու ման

եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի {վեր}, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղի լոյսը, բայց

, սկսում են կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի {վեր} եւ այս է պատճառը, որ ջերմութեան ժամանա

նալով անօսրանում է եւ բարձրանում է դէպի {վեր}, երբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշո

նոյնպէս աւելի ձգականութիւն, որ ինչպէս {վեր} է բարձրանում, այնպէս եւ ամէն կողմ, ու

նրա ազիզ խաթէր համար թէկուզ քարափիցն էլ {վեր} կ՚ընկնիմ, ջուրն էլ կ՚ընկնիմ, հուրն էլ

հուրն էլ. նրա հրամանը կատարելու համար {վեր} կ՚առնեմ ամէն թաք ու մուրն էլ ": Տ

մենծ մարդ գալուս, տանում են իրանց տանը {վեր} բերում, իրանց երեխի բերնինը կտրում, ն

այի, էն աղեքանց ոտը կը պաչէի, իմ տանս {վեր} կը բերէի, խօսքս կշտին կտրուկ կ՚ըլներ,

բարովում, աղավար խօսում, հետը նստում {վեր} կենում. համա ես, որ տեսնում եմ էկաւ,

վրովի համար ճուտ տար. իշխանների տանն ա {վեր} գալի, աղքատների տունն ա քանդւում, հո

ինձանից համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի {վեր} գալի, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզանից

չքերը տնկում են նրա վրեն: Ընչակ մասիլը {վեր} են ունում իրանցն իրանց ա հասնում. աղպե

եղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնու գեղումն ա {վեր} եկած, իրանց բարեկամի կամ ճանանչի տներո

էն մի տան տասը տասնըհինգ տընուոր կըլնին {վեր} եկած, ընենց տուն չի ըլնիլ սրանցում որ

2), - բողազներին հուպ տաս երկու այբ չի {վեր} ընկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի, է

նակ Հեթումն ուզում է այգին բանալ ( թաղը {վեր} տալ) նորան գնում են օգնելու տասը-քսան

ւր, Ինձնից էլ քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ {վեր} անիլ տուր: Ես աղջիկ եմ ալ կ՚ուզեմ, - բ

եան վերաբերութեամբ։ Ո՞ր դիակը դաշտումը {վեր} ընկնի, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդեն,

անը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս {վեր} եմ ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ

սես, որ եկողներից լսել ես, թե ես հայի {վերա} սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում ես դ

երի նորան այստեղ հասուցի, մի ճանապարհի {վերա} կանգնեցուցի, որ մարդ դառնա, բայց թե չ

արդարությունը այս բանի միջում: Ինձ {վերա} եթե հարցնելու եք, հարցուցեք միշտ պարոն

րեմ այսուհետեւ հարած-վարած մարդոցմե ինձ {վերա} բան չհարցնել. առաջինը, որ նոքա ինձ չե

շատ ունենայինք այսպիսի երգեր մեր քաջերի {վերա}, որոնք կացած էին նահապետական ժամանակնե

լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են սորա {վերա} բնության պայմանները: Լեզվի հղությունը

կը, իսկ մյուս հասակները հողմերի թեւերի {վերա} թռուցած կանցնեն: Չէ կարելի ասել, թե հ

խնամ ունենալ նոր լեզվի տղայական հասակի {վերա}: Վերանորոգյալ հայախոսության այս հասակի

Ավետիք Խազերովը եւս նորա մոտ է, զատկի {վերա} կուգան այստեղ եւ կմնա սրբազանը, բայց Ա

ենից հետո: Չնայելով այս անհարմարության {վերա}, ես բաց սրտով գրում եմ Ձեզ այս նամակը

нoe cияниe) եւ ամենայն ամսական տետրակի {վերա} պիտո է տպվի որպես անունը, նույնպես այս

չինչ լուսավորության հնար: Այս հիման {վերա} ես խնդրում եմ Ձեզանից չխնայել ձեր աշխատ

ն. եւ աստուծով առաջին անգամ մեր օրագրի {վերա}, թե ժողովուրդը փոքր ի շատե ճանաչել է ժ

գիդ փառավորվի ու ցնծաց. ես քո այս բանի {վերա} ուրախանալուդ անցյալ եկածիդ " Ռուսսկի Վե

ամեն րոպես հաշված է: Ես գիտեմ քո իմ {վերա} ունեցած սերդ եւ բարեկամությունդ եւ հույ

ւյս ունիմ, որ երբեք բարկանալու չէիր իմ {վերա}: Պարոն Օդդենը չկամի այն բաներն առն

իմ նվաստությունը բարեկամության եւ սիրո {վերա}, առաջարկում եմ իմ անձնական խնդիրս, որ

ղաքացոց եւ գլխավորապես Ձեզ: Այդ բաների {վերա} հետեւյալ համարներից մինի մեջ պիտի խոսեն

րքան հարկավոր էր մեր հոգեկան վաստակների {վերա} մարմնին պատմելու, որ կարողանային դոքա

գրած նամակներդ, երկուքը պ. Նազարյանցի {վերա}, երրորդը պ. Բերբերյանցի ձեռքով, ստաց

պատվից: Օրագրի " Հիշատակարանների " {վերա} դարձուր առանձին ուշադրություն, մանավան

երկու խոսք խոսելու է " Մասյաց Աղավնու " {վերա}, իհարկե կկարդաս, միայն ինչ որ դու կկա

տածում եմ նորա առողջության որպիսությանը {վերա}, թե ինչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վա

խավյանի ուշադրությունը դարձնել այս բանի {վերա} թող մի փոքր [բաց] աստուծով նոր կաթողիկո

տորագրության գները կարող եք ուղարկել իմ {վերա}. ես ներքեւում դնում եմ հասցես, որ եթե

մեր օրագրին, գանգատել է Լազարյանց մեր {վերա}, եւ սոքա մի անտեղի նամակով սպառնանք գր

ների եւս, շատ սեր չունի լուսավորության {վերա}, բայց այդպիսի բամբասանքներ լսելով սորա

կյանքը՝ տիվ եւ գիշեր մաշվելով այդ բանի {վերա}, նույնպես եւ Դուք, որպես երեւելի անդա

ոզ եւ ճշմարտասեր ընկերության, պիտի Ձեր {վերա} առնուք օրագրի մասին աշխատելու ծանրությո

" երեւիլը մեծ ազդեցություն գործեց ազգի {վերա}, շատ բաներ խոսեցավ օրագիրը, եւ շատ մա

մարդիկ սկսեցին ուրիշ կերպ նայել բաների {վերա}, հույս կա, որ մի քանի տարուց հետո ակն

ւ մինչեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո սերը իմ {վերա}: Խնդրում եմ, որ ինձ հասուցանելու 250

ություն առնես առաջին փոշտով Նարզարյանցի {վերա}: Հույս ունիմ, որ խնդիրս անտես չես

ւյսս քո բարեկամության եւ մարդասիրության {վերա}: Ես խոստացած ստրախավոյ նամակս չկարողաց

ողեցի, փողը 106 մանեթ ուղարկիր Սահակին {վերա}, նորան երես արի, միամիտ կաց, որ անտա

ը պիտի հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության {վերա}: Մեք բոլոր բան հասկացողքս պարտական ենք

Ես գիշեր ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի {վերա} եւ մեր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վերա: Ա

որի վերա եւ մեր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի {վերա}: Աստված տար, որ ես գերեզման չմտած տես

ց պարտք առնեմ ապրեմ, " Հյուսիսափայլի " {վերա} տիվ եւ գիշեր աշխատեմ, բայց " Հյուսիսափ

նական, միմիայն հուսալով նախախնամության {վերա}, որ կերակրում է ճնճղուկները: Սիրտ

ք չի կարող իմ դրությունը կարդալ ելլեսիս {վերա}: Ուրախ եմ միայն, որ առողջ եմ, եւ տկա

վ կարելի է ասել, ըստ որում ամոթ է թղթի {վերա} գրել: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " պիտի

, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ {վերա}, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել

ենք այդ առաջարկությունը: Ձեր դրությանը {վերա} մեր կարծիքը եւ մտածությունքը այսպես են

ամիս ու կես կամ lիսուն օր միմիայն ծովի {վերա} պիտի ճանապարհ կատարել: Մեք որքան կարող

ց տալ այն պարոնին աշխարհագրական տախտակի {վերա} նորա գնալու տեղը կամ ճանապարհը: Իսկ

վերստ: Այս կատակ չէ. հավելացուր սորա {վերա} եւ այն դժոխային եղանակները կամ ծովային

արակության ընտրությունը ընկնելու էր մեր {վերա}: Եթե ձեր մեջ կան քաջ մարդիկ, որ առաջա

ատ մնանք մեք այդ հանձնարարութենից, որի {վերա} գուցե թե պատահի զոհել եւ մեր կյանքը, ո

յն այդ պաշտոնը հիմնվի կարելի պայմանների {վերա}, որ կգտանեք նամակիս վերջումը: § 2

ը, պիտո է մտածել եւ վարելու դատի ծախքի {վերա} եւս: § 3. Ձեզ քաջ հայտնի պիտի լին

ւն Աջեմյանցը, որի հետ Ձեր նամակի հիման {վերա} խոսեցա, հոժար ենք երթալ Հնդկաստան, վե

տի քաշվեր Լոնդոնի մի երեւելի սեղանավորի {վերա}: § 2. Մեք անմիջապես դուրս կգանք Ն

օրին եվրոպական հաշվատան ձեռքով Լոնդոնի {վերա} փոխանակագիր կքաշե քաղաքը մեր նշանակած դ

ակին: Այդ վառվռուն երիտասարդների դեմքի {վերա} գծագրված էր ուրախություն եւ խղճի հանգստ

անձնասեր եւ եսասեր ազնվականների ուսերի {վերա}: Այսուհետեւ ամեն մի բանական մարդու պար

յունը պիտի հիմնվի մյուսների աղքատության {վերա}. ազնվական կացությունը այսօր անարգությո

ում է եւ տիրապետում է ազգի բնականության {վերա}: Այս բարոյական ավազակներին մա՛հ բարոյա

պի ապագան, կամենա ետ նայել յուր անցածի {վերա}, յուր կատարած ճանապարհի որպիսության վե

րա, յուր կատարած ճանապարհի որպիսության {վերա}, այն ժամանակ կտեսանել ամենայն բան եւ կ

ինայի դղյակը դեռեւս կրում է յուր պարսպի {վերա} նեապոլիտանյան խայտառակ դրոշակը. 4500 զ

աքական կառավարությունը, որի ծերակույտի {վերա} ծածանում է Վիկտոր Էմմանուելի դրոշակը,

տքս շարժել տեղից եւ ահա բազմության գլխի {վերա} շողացին երկու սուր: Շրջակա բազմություն

ցք: Քաղաքի մեջ փառավոր հրապարակների {վերա} հոյակապ ճարտարությամբ քանդակագործված ար

եւ բռնակալության փոխադարձ սկզբունքների {վերա} հաստատված կառավարությունքը իսկույն կերպ

ստոնեությունը ազդեցություն չգործեց նորա {վերա}: Բայց Իտալիայի ներկա վիճակը, խելքե

անակ: Սուեզից մինչեւ այստեղ 24 օր ծովի {վերա} էի. շատ մրրիկների եւս պատահեցի: Կարմի

ունից։ Ռ[ոմյուրի] ջերմաչափը պատուհանիս {վերա} ցույց է տալիս միշտ 48+. ցնծա՛: Խն

ԱՀ, Վստահ լինելով Ձեր ազգասիրության {վերա}, Ձեր հարգելի անունը հայտարարությանս մե

Ձեր գործակցության եւ ազգի համակրության {վերա}: Ինչ որ գործի հանգամանքներին է վերաբեր

հազը եւ թուքը թիվ չունի, ավելցուր սոցա {վերա} իմ անօգնական միայնությունը. մի կուխարկ

ւմ ու գիտութեան իշխանութիւնը ազգի հոգու {վերա} յարատեւել տալու: Արդարեւ, եթէ հա

ոյթ հայրերի եւ պապերի գողացած ոսկորների {վերա}: Մեր համար շատ ցաւելի լինելով մի

յլանքով դարձուցաներ իւր աչքը այդ դպրոցի {վերա}: Մի այդպիսի ազգային աշխարհական բա

ւ է Նախիջեւանը իւր իրաւունքը այդ արծաթի {վերա}: Ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ: ԿՏԱԿ

Այո՛, թաղել: Դեռ կը ծագի նա քո {վերա}, կը խփէ շող դամբանիդ, Նա կը հաս

րացաւ իզուր տեղը, Նա չգտաւ երկրիս {վերա} իւր նմանը, Թէ նա օգնեց ուրիշների

գից անկարծիք, Խորտակում էր ճամբի {վերա} սրտերը, Ուր որ չըկար հոգւոյ արատ

ութեանը, դիմադրութեանը, - աւելցուր սրա {վերա} անհատական ձգտողութիւնքը ( յայտնի է թէ մ

ախատինքի համար, գուցէ թէ, դեռ եւս իւր {վերա} կրէր հայկական աբեղայի անունը, եթէ հին

ւորութիւնը, յայտնի է թէ պարտք կայ նորա {վերա} ` բնութեան սահմանից դուրս չբերել նորան

ու պանծալի եւ ստոյգ յօդանալով ճեմարանին {վերաբանութեան}, վերադառնային Հայաստան եւ կանգնեցնէին

զու պանծալի, ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին {վերաբանութեան} ": Եւ այսպէս երեւելի արանցս զայս գործ

ւ ուրիշ այսպիսի անտեղի խօսքեր մէկ մէկու {վերաբարդել}, եւ այն, դեռեւս ողջակիզի մարմինը մահո

: Վերանորոգյալ հայախոսության այս հասակի {վերաբերած} քանի մի հիշատակարանք ունելով ես իմ մոտ

գային ուսումնարան " խօսքը, թէեւ իսկոյն {վերաբերած} ենք Եւրոպական եւ բազմակողմանի որպիսութի

անջէ զլիակատար համար տնտեսութեան նորա, {վերաբերեալ} եւ առ կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ զոր

երկրորդական առարկայ, որպէս ոչ ուղղակի {վերաբերեալ} առ ներկայ պահանջողութիւնս իմ: Իսկ զ

ովորութիւն ունին իւրեանց հոգաբարձութեան {վերաբերեալ} բաները երկար տարիների մէջ ամենայն դանդա

մ մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել եւ ազգի {վերաբերեալ} թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստո

նօթութիւնք, առեւտրական գործողութենների {վերաբերեալ}, տալու համար պատրաստ է կոմս Էմմանուէլը

Մայիս: Հասարակաբար խօսուածք ազգին {վերաբերեալ} - Պ. Շահբէգի եւ Պ. Տիրատուրեանի նամակ

ել: 1. Մեր ազգային մատենագրութեան {վերաբերեալ} գրուածք, որ ցեցակեր եւ հարիւրաւոր տարե

ազգային պատմութեան կամ ժամանակագրութեան {վերաբերեալ} յիշատակներ եւ լոյս կը հանէր նորանց տպագ

իւր էջերը կա՛մ ընդհանուր լուսաւորութեան {վերաբերեալ} բաներով, կա՛մ շատ եւ շատ հարեւանցի քեր

անհամ մարդ պիտի լինէի, որ սեպհական ինձ {վերաբերեալ} բանի համար անհանգիստ առնէի մի ուրիշ եղբ

միշտ եւ միշտ կարօտ է թէ՛ էական ապրուստի {վերաբերեալ} հում նիւթերի եւ թէ՛ գործելի կամ մշակելի

դապետի հրամանին, բռնացել է այս աշխարհի {վերաբերեալ} հողի վերայ, որ պատկանում է Իտալիային,

բոլորը եւ ինչ որ նոցա մօտ եղած մարդո՛ցը {վերաբերեալ}, նորա ծառաները, Աղեքսանդրացի Արիոսի

է մի վերնագրի տակ՝ իբրեւ միեւնոյն նիւթի {վերաբերեալ} յօդուածներ։  Գիտենք, որ մերկապ

անրամասն չպատմէ Մամիկոնեանց գերդաստանին {վերաբերեալ} մի նշանաւոր անցք, ի՜նչպէս կարելի է, որ

ռաջի հայկական հասարակութեան եւ զայլ ինչ {վերաբերեալ} առ լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի դերուն հե

ուներին) մի ազատ ժողով կազմել՝ հաւատի {վերաբերեալ} խնդիրները քննելու եւ վճռելու համար։ Բա

ւն էր գրել " Աստուծոյ բարութեան մասին, {վերաբերեալ} դէպի մարդկային ազատութիւնը "։ Մահը ազա

եանց մէջ, այնպէս որ բուն վիպասանութեան {վերաբերեալ} նկատողութիւնքը ընդհատվեցան։ Կը ներեն մ

դարձեալ: Ընդհանուր մարդկային գիտութեան {վերաբերեալ} գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են բերու

ւնին զանազան երգեր, մանաւանդ հարսանիքի {վերաբերեալ}, որ յայտնի են անունովս " պար ":

Ահա այս տեսակ բաներ ամէն գիտութեանց {վերաբերեալ} առաջնորդական գրքերի մէջ կարող են պատահի

այնքան ճշդած էին չափով եւ քանօնով կրօնի {վերաբերեալները} ։ Ընդհակառակն, մեք տեսանում ենք, որ մ

տարէ միշտ զամենայն զդատաստանսկան զգործս {վերաբերեալս} առ պ. Աբգարեանցն: Ուստի պ. Աբգարեանց

ան ճառիս, ունի տպագրեալ քանի մի գրեանս {վերաբերեալս} ի կրօնականն հանդէս, որոյ գիտութիւն Հայ

ւսափայլ կացուցանել զխնդիրս, զմթութիւնս {վերաբերեալս} առ լեզու մեր եւ առ գրականութիւն, այլ պ

յունական դպրութեան, են սորա նամականին {վերաբերեալք} ի քաղաքական կառավարութիւն, ի պատմական

է նոցա՞ կարդալ եւ բոլոր յիշուած սրբերին {վերաբերել}, մենք յանձնառու չենք ասել, մանաւանդ ո

ատճառով, որպէս իմ մասնաւոր, ինձ միայն {վերաբերելի} վիշտը չէ կարող աւերել այն ուրախութիւնը

ում, քան իմ թշվառ գործի մասին եւ որը, {վերաբերելով} հասարակական շահին եւ հասարակական քաղաքա

չ Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցուն, այլ վանքին {վերաբերելով}, աւելացնում է. " եթէ սակաւ մի երեւէի

, հաղորդ կացուցանել զիս տեղեկութեանց, {վերաբերելոց} առ այսոսիկ հրիտակս, եթէ ունիք ինչ քաղե

անացուցանել զայն ընդ այլոց տեղեկութեանց {վերաբերելոց} առ ազգն մեր ՚ի Ջուղա եւ առ առաջնորդութի

ոտոր աւանդութեանց, ազգային պատմութեանն {վերաբերելոց}, քանզի առ նմա գտանեմք ո՛չ միայն զմասնա

Այս դասակարգութիւնը ուղիղ է, եթէ միայն {վերաբերենք} այդ աշխատութեանց ժամանակին կամ նոցա բով

եան, ում ունեցածի քաթէն այ, քաթէս այս {վերաբերի} կտակակատար եւ եղբայրակից պարոն Վարդանիդ

զհաշիւսն: Այս ամենայն տեղեկութիւնք {վերաբերին} առ մի տուն եւ առ կրպակս հանգուցեալ Բաբա

կելոց ՚ի վեր ասաց գրութեան իմում առ որս {վերաբերին} ըստ մասին գրելիքս յառաջ խաղամ ի պատմու

սմ, ի սպաս վեհապետիդ զնամականիսն, որք {վերաբերին} առ առաջնորդութիւն յիշեալ եպիսկոպոսի:

, առ ընկերն, եւ առ Աստուած, եւ որ ինչ {վերաբերին} յաստուածայինն վարդապետութեան: Թէպէտ հա

ոտ անօգուտ ընկած են: Իմ առողջության {վերաբերմամբ} հանգիստ եղեք. բոլորովին չեմ կարող պարծ

իմ կարծիքը եւ իմ ցանկությունը հրեաների {վերաբերմամբ}: Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող է

ումարը՝ արտասահմանից ստացված մթերքների {վերաբերմամբ} - բրինձ, Պրովանսի ձեթ, պղպեղ, եւ այլ

րության եվրոպական մասի նույնպիսի դասերի {վերաբերմամբ} համարյա այնպես է, ինչպես 1: 4000:

յսրության ընդհանուր արտադրության արժեքի {վերաբերմամբ} այնպես է, ինչպես 1: 50: Նախիջեւանի հա

է հայ ազգի եւ թէ այս Կանոնադրութեան իսկ {վերաբերմամբ}: Հայոց պատրիարքարանում նրա հրատա

րձր հսկողութիւնը: Հոգեւոր գործերի {վերաբերմամբ} առաջնին համազօր միւս ժողովը, դարձեալ պ

ռը ` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազգի {վերաբերմամբ}: Բայց Կանոնադրութեան մէջ չկար որեւէ բա

նիային՝ իմ նկատմամբ ունեցած եղբայրական {վերաբերմունքի} համար. ավելին չեմ ասում, որովհետեւ ին

ություն հաղորդեցեք իմ նկատմամբ նրա ջերմ {վերաբերմունքի} համար: Այդ ի՞նչ Դանիելի " Աշխարհագրութ

էլ իր հումորից ինձ չի զրկի: Ալաջալյանի {վերաբերմունքն} Ուստիմովիչի գործում ոչ միայն գովելի չէ

ի, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ պատերազմի {վերաբերյալ} երգերու հոտը եւս չկա այժմ Մոսկվայի մեջ

ստանի, փաստաբանի եւ այլ ամենայն գործին {վերաբերյալ} բաների մասին, որ դուրս էին մեր անձնակա

ւրաքանչյուր տարի նոցա եկամուտը ստանալու {վերաբերյալ} հաստատ տեղեկությունք եւ ճանապարհներ, մ

մեջ 1 եւ 2 տետրակներում, Աստվածաշունչի {վերաբերյալ} խոսքերի պատճառով գրում եմ մի հոդված, ք

պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց պատմության {վերաբերյալ} գրած հոդվածը: Ասենք, ավելի լավ հոդված

նց որ դու որեւէ լուր ստանաս ռնգեղջյուրի {վերաբերյալ}, անմիջապես հայտնիր ինձ այդ մասին: Ասե

ն Անգլիայի կամ անգլիացիների բնութագրման {վերաբերյալ}: Լիովին գնահատելով Ֆոշեի ակնհայտնի տաղ

ռեց իր համաձայնությունը հայտնի օրինագծի {վերաբերյալ}, իսկ հետեւյալ օրը մտադիր էր զինված ուժ

ը մասամբ կարելի է կիրառել նաեւ հրեաների {վերաբերյալ}: Նրանք կատարել են իրենց դերը մարդկային

մ հետաձգել, մինչեւ ժողովրդական գործերի {վերաբերյալ} հայկական սահմանադրության ( ստատուտ) վե

ոչնչով չեմ կարող հատուցել: Հրեաների {վերաբերյալ} Անանիայի հետ ես համաձայն չեմ: Շատ բան

նամակս, որ գրել էի Գ. Մ. Ալաջալյանի {վերաբերյալ}, եւ ի՞նչ տպավորություն թողեց այն: Եթե

աննեսին, գրկում եմ: Երեւի ռնգեղջյուրի {վերաբերյալ} գրություններն արդեն ընթացքի մեջ են. այ

ի հավելված: Տես, չմոռանաս: Սաշայի {վերաբերյալ} հայտնեցեք պ. Սանասարյանին, որ ոչինչ չ

ին հարգանքն ու պատիվը: Տեսակցության {վերաբերյալ} ահա թե ինչ կասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբ

նրամասն գրիր ինձ: Իմ պարապմունքների {վերաբերյալ} ահա ինչ կասեմ քեզ. ամբողջ մայիսը համար

իմ ուղղության եւ քերականական կանոնների {վերաբերյալ}: Դրական քերականությունը ես մեկուսաց

սին դու գրում ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի {վերաբերյալ}: Խնդրում եմ բարեւս հաղորդես Կովալսկուն

այց պետք է ճշմարտությունն ասել Անգլիայի {վերաբերյալ}. այդ արել է քառասնական թվականներին Թու

, որ մենք ցենզ չունենք. հասարակության {վերաբերյալ} բոլոր գործերը վճռում են ընդհանուր ձայնա

ս գրել եմ եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց {վերաբերյալ} հարկավոր է խնդրել նորին սրբության վեհափ

սով եմ, որ ուրախ լուր կբերես այս գործի {վերաբերյալ}, որի համար ես ավելի եմ մտածում, քան ի

1. Հոդվածներ ընդհանուր երկրագիտության {վերաբերյալ}, ուր ամենայն մանրամասնությամբ կմտնեն Ռ

ներ աշխարհագրական հայտնագործությունների {վերաբերյալ}, հետաքրքրական հոդվածներ՝ հինգ աշխարհա

իմ եղբայր Ղազարոսին Հնդկական այն գործին {վերաբերող} թղթերը, որի համար հասարակությունն ընտր

ի հետ ստացա նույնպես ռնգեղջյուրի հարցին {վերաբերող} հայտնի նամակների պատճենները: Բայց ի՞նչ

զի ես վերանայեմ ռնգեղջյուրի պատմությանը {վերաբերող} գրությունը: Այս բոլոր հարցերին ես մի պ

քաղել մի քանի բանի մասին՝ մեր քաղաքին {վերաբերող} պատմական տեսակետից, եթե այնտեղ մի որեւ

րջ կդնենք իտալական 5 %-անոց տոմսակներին {վերաբերող} գործին: Սիրելի եղբայր, դու ինձ գրո

յա-գեղագիտական եւ գեղեցիկ գրականությանը {վերաբերող} հոդվածներ. այստեղ գեղեցիկ ձեւի մեջ կզե

'ընթանար այն դիպուածում, եթէ այդ գործը {վերաբերուէր} մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ ճշմարիտը

գուտը կապուած չէ մի վնասի հետ, որ պիտի {վերաբերուէր} ֆրանսիական կառավարութեան: Շնորհակալութ

ենով։ Երկրորդ՝ հեղինակութիւնը պիտոյ է {վերաբերուէր} ընդհանուր կրթութեան, եւ այնպէս, որ,

ա, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար են, {վերաբերութեամբ} դէպի նոցա գործադրութիւնը որոշեալ ցաւերի

ղութիւնը, բայց միմիայն արծաթի եւ ոսկու {վերաբերութեամբ}. դորա հակառակ մի բարոյական պարծանքի գա

նք ունենայ այս հրատարակութիւնը մեր ազգի {վերաբերութեամբ}: Այս միջոցներում ստացած նամակներիս

մեք կամինք այստեղ նկատել դորա հետեւանքը {վերաբերութեամբ} դէպի հեղինակը: Հասարակութիւնը միաբ

իւնը Հայոց ազգի ամբողջական ապահովութեան {վերաբերութեամբ} այսպէս է, թէ ազգը պիտի իւր գոյութիւնը

ղան կորստական հետեւանք ազգի բարօրութեան {վերաբերութեամբ}: Բաժանուելով Ասորաց եկեղեցուց, որպէս

իւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ եւ Ֆրանսիոյ {վերաբերութեամբ}: Բայց հարկաւոր է իմանալ, որ տէրութիւն

առանց նիւթի եւ առանց հիմքի, հասարակաց {վերաբերութեամբ}, չունի՛ այն ոյժը եւ զօրութիւնը, ինչ ո

1861-62-ին. տարակոյս չկայ, ժողովուրդի {վերաբերութեամբ}, քանզի ինքը՝ կառավարութիւնը, մինչեւ

լի մեծ է, աւելի լայն է տնտեսական խնդրի {վերաբերութեամբ}, քան թէ Եւրոպիոյ ապագան: Հայերին մնու

րդ Ջօհն Ռըսսելի խօսքերը ամերիկեան խնդրի {վերաբերութեամբ}: " Չէ կարելի բուռն զօրութեամբ վեր

ետ խօսում ես իրաւունքի անունով, իսկ իմ {վերաբերութեամբ} ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում նորան եւ

կերպով ցոյց տուին, որ ուրիշ օրագիրների {վերաբերութեամբ} այսպէս կամ այնպէս պէտք չէր, այս անօգու

раздѣлять բայերը վերացական գաղափարների {վերաբերութեամբ} բաժանել էին թարգմանում, օրինակ՝ je pa

ս էինք մարդուն, իսկ անշունչ առարկաների {վերաբերութեամբ} գրում էինք արժանի հարցասիրութեան, " Հի

, մարդկային եւ ընկերական յարաբերութեանը {վերաբերութեամբ}, նորա տեսութիւնքը, հասկացողութիւնքը ե

ինքը Փարպեցին, Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցու {վերաբերութեամբ} այսպէս է փարատում ամենայն տարակոյս. "

Հ. Միք. Չամչեանը Փարպեցու ժամանակի {վերաբերութեամբ} շատ շփոթ հասկացողութիւն ունի։ Երբեմն ա

" ( եր. 40)։ Պ. Էմինը տէր Մուշէի {վերաբերութեամբ} այսպէս է ծանօթաբանում. " Մուշէ եկաց կա

իւնիս կեցի " ասելուց յետոյ, նոյն երկրի {վերաբերութեամբ} աւելցնում է " քահանայապետ աշխարհին " խօ

, որ անարգական անուն էր այն մարդու ազգի {վերաբերութեամբ} ( տե՛ս Փարպ., Պատմ., եր. 180)։ Թ

է կարելի առնուլ բացառոցաբար նորա ծագման {վերաբերութեամբ}, այլ մանաւանդ նորա այն ժամանակի վիճակի

այլ մանաւանդ նորա այն ժամանակի վիճակին {վերաբերութեամբ}, երբ Մեծ Վահանը Սիւնեաց երկրից հրաւիրե

ւնով։ Գրեթէ 400 տարի յետոյ ժամանակների {վերաբերութեամբ}, Յովհաննէս կաթողիկոսը, պատմելով Բուխա

ս անունը մենք լսում ենք տասներորդ դարու {վերաբերութեամբ}, բայց կարելի՞ է ասել, թէ այդ տեղը չկա

ների անխտիր գործ է դրւում եպիսկոպոսների {վերաբերութեամբ} ։ Եւ ոչ միայն այս բառերը, այլ նաեւ " հ

վանահայր եւ այլն։ Եկեղեցական ժողովների {վերաբերութեամբ} սովորաբար ասւում է այսքան կամ այնքան հա

խռովութիւն, որ ոչինչ խորհուրդ չունէին {վերաբերութեամբ} դէպի Հայոց ազգային օգուտը եւ եկեղեցու պ

Այդտեղ ի՞նչ օգտի կամ ինչ վնասի բան կայ {վերաբերութեամբ} դէպի իմ խաւար գահը: - Ի խօսելն մեր

անուանուած պարոնների աչքում, ոչինչ են {վերաբերութեամբ} դէպի ազգի քաղաքական կեանքը: Տէրութեան

կրօնին։ Չնչին եւ նիւթական բաները, որ {վերաբերութեամբ} դէպի հոգին, ոչինչ էին ամենեւին՝ այդ ա

ամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին զմի նպատակ {վերաբերութեամբ} առ լուսաւորութիւն ազգին, քաւ լիցի. գի

ցած գրքից մի ձեւ առնուլ մի որոշեալ բառի {վերաբերութեամբ}, երբ այդ բառը տարբեր ձեւերով է գործ ած

, որ արգոյ հեղինակը իր նկարագրած կեանքի {վերաբերութեամբ}, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, մի անխարդախ հա

ն: Յայտնի է, թէ գլխաւոր ներգործողների {վերաբերութեամբ}, մի առնուած միջոցում, բնականի նկարագր

ելի ենթադրել, մանաւանդ հին ժամանակների {վերաբերութեամբ}, թէ երկրագործութիւնը եղած լինի ընդհանո

րկու դար յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի {վերաբերութեամբ}, լսում ենք մեր երանելի Ղազար Փարպեցու

պի) կամ նոցա գլխին ձիու սանձ փաթաթելու {վերաբերութեամբ} ( արդեօք էշի սանձը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօ

մ ենք միայն բարեխառն եւ ջերմ աշխարհների {վերաբերութեամբ} ) գաղտնախորհուրդ եւ սիմբոլական բաներով

մի քանի խօսք " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի {վերաբերութեամբ}, որ դեռ չենք ասել: Արգոյ հեղինակ

եւ այստեղ վերստին ասում ենք, որ լեզուի {վերաբերութեամբ} միտքն է բնութիւնը, լեզուի ձեւի վերաբեր

ութեամբ միտքն է բնութիւնը, լեզուի ձեւի {վերաբերութեամբ} մտքի ձեւն է բնութիւնը. պատճառ, միտքը

րծութեան արդիւնքներին, նոյնպէս անլեզու {վերաբերութեամբ} նաեւ այնպիսի ըմբռնողութեանց, որ առաջին

ք միայն նիւթապէս ազգային անձնաւորութեան {վերաբերութեամբ} ։ Ո՞ր դիակը դաշտումը վեր ընկնի, որ կեն

առանձին առաջ երթային լոկ իրենց շրջապատի {վերաբերութեամբ} ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի լինէր աւելի ազ

ցած մասին մէջ, անփոփոխ մնայ միւս մասին {վերաբերութեամբ}, անհնար է, թէ այդ յեղափոխութիւնը ազդե

ւ պանծալի, եւ ստոյգ յօդացեալ ճեմարանին {վերաբերութեան}: - Ինձ ի՞նչ օրինակ են մի քանի հայ

ասացեալը, խղճմտանքի բան լինելով, բնաւ {վերաբերութիւն} չունէր օտար կամ դրացի ազգերի: Հայերը խ

, եւ տէրութեանց շահը ազգի շահի հետ բնաւ {վերաբերութիւն} չունի, քանի որ տէրութեանց կազմութիւնը

ազգի ընդհանուրի շահի հետ չունի որեւիցէ {վերաբերութիւն}: Այն ժամանակ միայն կարող է երեւել ազգա

ն համերաշխութենից կը բղխի եւ Սինայի հետ {վերաբերութիւն} չունի, այլ, կամենում ենք ասել, թէ մա

ն: - Ապա ազգը՞: - Ազգը ի՛նչ {վերաբերութիւն} ունի տէրութեան հողին կամ գանձին հետ: Ա

ինձ, որ բնաւին օտար եմ քեզ եւ ամենեւին {վերաբերութիւն} չունիմ քո հետ, ի՛նչ պատճառով, հակառակ

ել մեզ հեռուից. ներկայ կեանքը նորա հետ {վերաբերութիւն} չունի, ըստ որում անցածը չէ ապրում այլե

իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի հետ {վերաբերութիւն} չունինք: Էական եւ իրական պէտքերի մէջ տ

ջ եւ թող կարդայ ոչ որպէս սոսկ լուր, որ {վերաբերութիւն} չունէր ընթերցողներին, այլ որպէս մարդ ե

եւորների այն գործերը միայն, որ ուղղակի {վերաբերութիւն} ունին դաւանաբանական խնդիրների: Ո՞ր

տ լուսով լապտերի, այդ խնդիրը այս տեղիս {վերաբերութիւն} չունի: Բայց այս է բանը, թէ Պ. Չամ

ն օրագիր չէ եւ դաւանաբանութեան հետ բնաւ {վերաբերութիւն} չունի: Նորան հերիք է, եւ իւր պարտքը չ

թեանց մէջ, որ մեր ներկայ խորհրդին բնաւ {վերաբերութիւն} չունի։ Մեր դիտաւորութիւնը է միայն յայտ

րոպական վէպեր, որ բնաւ մեզ՝ մեր ազգին {վերաբերութիւն} չունին։ " Հիւսիսափայլը " աստեղաբաշխութ

իքը ասում էին, թէ այդ վէպերը մեր ազգին {վերաբերութիւն} չունին։ Մենք հաւատացած ենք, որ ընտիր

 Այդ բարբառիս քննութիւնը տեղիս {վերաբերութիւն} չունի, բայց եւ այնպէս այսքան պէտք է ծան

ած ամէն մի երեւոյթ, ամեն մի իրողութիւն {վերաբերութիւն} ունի ազգին, եւ ազգի անդամքը, այսինքն

։ Մեր այսուհետեւ նկատելի թերութիւնքը էլ {վերաբերութիւն} չունին բնագրին, այլ՝ հեղինակի լեզուին

ս խնդիրների ընդհանուր մշակութիւնը տեղիս {վերաբերութիւն} չունի, բայց եւ այնպէս չհամբերեցինք, ո

իւնք կամ ոտանաւորք եւ այլ այսպիսիք, որ {վերաբերութիւն} չունէին կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ

իրենց ներկայ խորհուրդը, բայց մենք բնաւ {վերաբերութիւն} չունինք այդ բաների հետ. մեզ մանաւանդ ք

որա օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: Սառը բնաւ {վերաբերութիւն} չունի մոծակի բազմանալուն, թերեւս կարել

ր պիտի քննուին այն բոլոր խնդիրները, որ {վերաբերութիւն} ունէին նոր լեզուի մշակութեան: Այդ աշխա

եմ Ձեզ իմ կարծիքը եւ մտքերը այդ գործին {վերաբերությամբ}: Բայց պարզության համար, նախ եւ առաջ հ

չէ կատարել դեռեւս յուր խորհուրդը ազգին {վերաբերությամբ}, նույնպես համարձակվում ենք ասել, թե ա

հառաջանում են տարբեր սկզբունքներ րից, {վերաբերությամբ} դեպ ի Գառիբայլդի եւ դեպ ի Վիկտոր Էմմանո

րում է հոգիս: Եվրոպայի դեպքերը ի՞նչ {վերաբերություն} ունին մեզ, կասեն ինձ մի տեսակ դժոխադեմ

րով եւ միություն խափանելով: Այո՛, {վերաբերություն} չունին, կրկնում եմ ես, ինչու որ դուք

րկնում եմ ես, ինչու որ դուք արժանի չեք {վերաբերություն} ունենալու եվրոպական ազգերի հետ, անցանե

գեւը եւ հաճութիւնը, եթէ մի մասնով պիտի {վերաբերուին} ճարտարագէտ վիմագրողին, միւս եւ աւելի մ

նալու եւ գալու համար, այդ մի մարդու էր {վերաբերում} եւ ոչ երկուքի: Թող մտածեն առաջարկողքը

լորին, վերջապես, անտանելի է այդ: Ինչ {վերաբերում} է նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ

անեն Դոնի ափում գտնվող նրա այգում: Ինչ {վերաբերում} է ցանքսի հսկելուն, նա ( Սուլթան-Շահը)

նամակը, - թող նա արտագրի այն ամենը ինչ {վերաբերում} է սորգոյին եւ թող կատարե բոլոր հանձնարա

եմ նրանց անտարբերության մեջ՝ երբ խոսքը {վերաբերում} է մեր խեղճ հասարակության աներկբայելի օգ

ուններ ենք. այդպես չի՛ կարելի: Ինչ {վերաբերում} է Անանիայի բարի եւ սրտագին խորհուրդների

լի երաժշտության թովիչ հնչյունները. ինչ {վերաբերում} է ինձ՝ բացի երբեմնակի իմ մենաստանին հա

դեպս եղբայրաբար սեղմում եմ ձեռքը: Ինչ {վերաբերում} է այն բանին, որ ես նրան որեւէ աշխատանք

է կռահել, այդ գիրքը բավական հին է. նա {վերաբերում} է քառասնական թվականներին եւ, այդ պատճա

րգմանում են մի գիրք, որ ըստ մեծի մասին {վերաբերում} է Անգլիայի նախընթաց դարաշրջանին, եւ իր

ակրթիչները եւ հրապարակախոսները: Ինչ {վերաբերում} է հրեա ժողովրդի ներկա սերնդին, հազիվ թ

ույնը - խարտյաշ էր նա, թե թխահեր: Ինչ {վերաբերում} է մեզ, մենք դրական գիտության հետեւողնե

տաքրքրական տեղեկությունների համար: Ինչ {վերաբերում} է հայերի համակրությանը՝ ինձ մնում է մի

յն չկարողացան ինձ ասել, թե ո՛ր դարին է {վերաբերում}. թերեւս այդ մասին խոսել են ժուռնալներո

մի կերպ չի կարելի հրաժարվել: Բայց ինչ {վերաբերում} է Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ նա ի

աջարկված արխիվները գործին բոլորովին չեն {վերաբերում}: Նյութերի նման հավաքածուները կարող են

ր տեղում լինի եւ իր բնական դիրքով: Ինչ {վերաբերում} է նրանց նրբագեղությանը կամ արտահայտությ

ն, իսկ մենք կոչված ենք աշխատելու: Ինչ {վերաբերում} է ինձ, ես առայժմ աշխատում եմ քերականու

եւ վաղը տակավին բավական կլինի, իսկ ինչ {վերաբերում} է գովաբանված, համարյա Հավաննայինին հաս

ն եկամուտ. այս բոլորը փաստ է: Իսկ ինչ {վերաբերում} է նրա լրագրին - նա ունի ընդամենը 24 իսկ

, գոլորշիացա՞վ: Այս՝ Հովհաննեսին է {վերաբերում} ։ Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամնե

զանի Նախիջեւան գալը, նամանավանդ որ այդ {վերաբերում} է եկեղեցական գումարների գործին, որոնց

նչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ {վերաբերում} է վավերագրի էությանը, ապա եթե մինչեւ ա

ւնենալու համար, շնորհված հրովարտակը չի {վերաբերում} հատկապես որեւէ դասակարգի կամ այլ կարգի

Ինչի՞ համար: Սակայն, այդ մեզ բնավ չի {վերաբերում}. մեր անմիջական պարտականությունն է մեր

թղթի ստացման մասին քուսպից, որ մեզ չի {վերաբերում}. իմ գլխավոր նպատակն է՝ շաքար ցանել մե

ասին իմանան մարդիկ, որոնց բոլորովին չի {վերաբերում} այն: Երեւի բժիշկ Սուլթան-Շահը գրել

ն։ Եթէ դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ {վերաբերում} այդ գործը ազգի եւ հասարակութեան անունով

իրած է մի ուղղութիւն. ամենայն բան, որ {վերաբերում} էր ազգին, համարել գովելի եւ արժանի ուշ

ի եւ Պ. Իսահակեանցի գլխին: Ինչ որ {վերաբերում} է Պ. Իսահակեանցի Պեդագօգիայի մէջ ամենա

րդէն: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր առաջնորդին է {վերաբերում}, որ ընդդիմութիւն է ցոյց տուել, կամ թէ

ատարութեան մասին։ Անշուշտ, մեր խօսքը {վերաբերում} է այնպիսի օրագիրների, որ մասնաւորապէս

ելով, երկիւղով հասկանայ, թէ այդ խօսքը {վերաբերում} է այն ամեն մարդոց, որոնք նոյնտեսակ գոր

։ Մենք չենք հասկանում միայն, թէ ո՞ւմ է {վերաբերում} նորա դերանունը։ Իսկ թէ Փարպեցին վեր

Հինգերորդ, թէ Փարպեցու աղքատ չլինելը {վերաբերում} է լոկ նորա անձին, ոչ նորա ծնողաց, երե

ղը պիտի դժուարանար հասկանալ, թէ ո՛ւմ է {վերաբերում}, մարգարէի՞ն, թէ աղաղակին, ուսին մենք

յն ամենայն ուսման եւ գիտութեան մէջ, որ {վերաբերում} էին մարդուն, magnus in magia, major i

ոս V-ի տեղապահն էր Մադրիտի մէջ։ Ինչ որ {վերաբերում} է Իտալիային, այս երկրում մի նշանաւոր ք

ին չէր կարելի պարապիլ այն ուսմամբը, որ {վերաբերում} էր սկզբունքների ( principia), Աստուծո

տաստանին, որոնց գլուխը ինքն է։ Ինչ որ {վերաբերում} է հերետիկոսութեան, թագաւորը ասում է եւ

ին իւրեանց ներգործութեան կերպը, ինչ որ {վերաբերում} էր Ֆրանսիայի քաղաքական գործերի կարգին։

ւռն ունեցած հպատակութիւնը, քանի որ այն {վերաբերում} էր միայն հայ ազգի ներքին ու կրօնական գո

նի եւ ազդեցութեան պրոպագանդը: Ինչ {վերաբերում} է Երուսաղէմի հարցին, Դուռը ոչ միայն խա

ընթերցանութիւնը դժարցնել։ Ինչ որ մեզ է {վերաբերում}, մենք ընդդէմ ենք այս տեսակ պահպանութեա

ւմ է գործել ինքնուրույն, շրջահայացորեն {վերաբերվելով} լեզվի ընդհանուր ոգու հետ: Միանգամայն հ

ան վերա: Ինչ որ գործի հանգամանքներին է {վերաբերվում}, որպես նաեւ կրկին նպատակին, այդ մասին

է " հետախոյզ բանագիտաց "։ Ինչ որ մեզ է {վերաբերվում}, խոստովանում ենք, որ ախորժակ չունենք

։ Մենք բաւական նիւթ պատրաստել ենք, որ {վերաբերվում} են նոր լեզուի անդամազննութեան եւ ֆիզեօլ

, - պատասխանեց իմ հիւրը, - բայց ինչ որ {վերաբերւում} է վաճառականութեան եւ այն գործական վաճառ

, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: Ինչ որ {վերաբերւում} է իմ ցանկութեանը եւ դպրոցների որպիսութե

ել. իմ ձեռքում ոչինչ չկայ: Իսկ ինչ որ {վերաբերւում} է Յիշատակարանիս, այո՛, այդ այլ բան է

ընդունել մեր շնորհակալութիւնը: Ինչ որ {վերաբերւում} է տպագրողի սեպհական ծանօթութեններին, մ

առական թարգմանութիւն): Այս բաները {վերաբերւում} են Ներսէս Երրորդի ժամանակակից անցքերին

Հայ: Բացի սորանից, մի քանի բաներ, որ {վերաբերւում} էին մեր եկեղեցու յատկական բնաւորութեան

ւ այն ժամանակ վերագրեալ հարստութիւնը չէ {վերաբերւում} անգլիական ազգին, այլ կառավարութեան եւ

դորա վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը {վերաբերւում} է դաշտային հողին, ուր պիտի ընթանայ երկ

գեղջուկ հայհոյութեամբ: Ինչ որ մեզ է {վերաբերւում}, այդ հայհոյութիւնների ընդդէմ, ուրիշ բ

թէ Հիւսիսափայլի խնդրած վերանորոգութիւնը {վերաբերւում} է դաւանաբանութեան, թեւ առին ու թռան,

դրուէր: Հիւսիսափայլի խնդրած ռեֆօրմը {վերաբերւում} էր եկեղեցական կառավարչութեան, ռեֆօրմ,

միւս խօսքերը, հոգեւորների ընդդէմ, չէ {վերաբերւում} մեր տօնելի թարգմանիչներին կամ նոցայ հետ

ւն տալ այստեղ մի քանի բաների մասին, որ {վերաբերւում} էին ներկայ աշխատութեանս։ Մեր Ազգայ

ունելով որպէս դրական: Ինչ որ ինձ է {վերաբերւում}, ես ոչ մի համակարգութիւն չեմ ընդունում

ծիքը ազատութեան մասին: Ինչ որ Հայմին է {վերաբերւում}, նա ասես թէ մի սառնաթոյն է իր մարմնի մ

աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " խօսքը {վերաբերւում} է Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցուն ո՛չ, այլ վան

Հրահատը դարձել է Հրատ։ Ինչ որ մեզ է {վերաբերւում}, մենք այս վերջին կարծիքն ունինք այդ կր

նթադրել, թէ Փարպեցու քահանայապետ խօսքը {վերաբերւում} է նաեւ գո՛նէ Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ նո

մն, մանաւանդ եթէ սեպհական իւր անձին էր {վերաբերւում} եւ ոչ կառավարութեանը, գիտէր եւս մեծահո

ն քո առաջարկած մտածելի բաները ազգի՞ն են {վերաբերւում}: - Այո: - Այդ ուրիշ բան է. ե

ս խօսում էր, թէպէտ գործը իննսունին եւս {վերաբերւում} էր: Այնտեղ երեսուն հոգու չափ յետին դաս

դուք ձեր մէջ ինչ կամիք արեցէք, մեզ չեն {վերաբերւում} սոքա: Կոմսը կամէր մի բան ասել, բա

, ամենայն խրատ եւ խորհուրդ, որ ուղղակի {վերաբերւում} էին իմ ընտանեկան կեանքին, որ մի բան եւ

որովհետեւ ինչ որ մինչեւ այժմ ասուեցաւ, {վերաբերւում} էր ընդհանուր պապականութեան։ Անցանե

րտութիւնքը։ Ահա, թէ ինչպէս։ Եթէ բանը {վերաբերւում} է Քրիստոսի կեանքում պատահած մի անցքի,

ոքակա՞ն դառնան: Այդ խնդիրը մեզ չէ {վերաբերւում}. այդ մասին թող մտածեն հռովմէական եւ բո

աջաբանին տրված, նորա բովանդակութեանն է {վերաբերւում}, որ լեզուի մասին մի քանի բան նկատելուց

կան հոգու բխուածք լինելով հայ ազգին էին {վերաբերւում} դարձեալ: Ընդհանուր մարդկային գիտութեան

բաների վրա եւ նորա նկարագրութիւնը, որ {վերաբերւում} էր մեր յիշած անցքին, այնպիսի կերպարանք

որ կամ ապագայ սերունդին աջողիլ. ինչ որ {վերաբերւում} է մեր իմաստուններին, նոքա ինչպէս ներկա

ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մեր հեղինակին չեն {վերաբերւում}, այլ մանաւանդ աւելի փոքր բաժինը կարող

, եթէ ջրվախր բժշկւում է: Ինչ որ մեզ է {վերաբերւում}, մենք խոստովանում ենք, որ թէեւ շատ են

յս բոլորը շատ պատուական են: Իսկ ինչ որ {վերաբերւում} է քահանայի բարկութեան, տղոց ճեռերի եւ

մ է Վարդիթերը Անոյշին: Իսկ ինչ որ {վերաբերւում} է շերամի խնամարկութեան, աստուա՜ծ ազատէ

կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: Իսկ ինչ որ {վերաբերւում} է Մարինոսի աչքին եւ օխտը ձիու մուննաթ ա

ր բերած վկայութիւնքը եւ ապացոյցքը աւելի {վերաբերւում} են այն խնդրին, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր հ

re), ամենայն տեսակ յիմար։ Պասկիէ {վերագիր} ամենայն տեսակ զրպարտութենների ( Pasquie

ս ունիմ, որ երկարաժամանակյա լռությունս {վերագրած} լինիք իմ անչափ պարապմունքիս, թե անձնակ

եան, պ. Էմինին հետեւելով, այդ նզովքը {վերագրած} ենք կաթողիկոսներին, բայց այս սխա՛լ է,

միայն նորա սրբութիւնը, հերքում է նորան {վերագրած} շնորհքները։ Բայց XVII դարու սկզբումը,

ատութեամբ արգոյ գիտնականի Մկրտչի Էմին, {վերագրաւս} " Մեղադրութիւն ստախօս աբեղայից ": Այս

ւնը, այդ մի այլ խնդիր է եւ այն ժամանակ {վերագրեալ} հարստութիւնը չէ վերաբերւում անգլիական ա

խլի քեզնից քո իրավունքները: Ինչի՞ն {վերագրել} այն, որ դու որոնում ես տան կալվածագիրը

ւած ենք դպրոցի աննշանաւորութեան պատճառը {վերագրել} հնարների եւ կարողութեան սակաւութեանը,

ւնակում է Հայմը, - թէ ինչ խորհուրդ պիտի {վերագրել} Հեգելի սահմանադրական շինուածին եւ նորա

այ: Տակաւին ներելով նորանց չենք ուզում {վերագրել} նոցա անհաւանութիւնը մի կամաւոր կուրութե

նձին զայդ պատուանունն, զոր թշնամիք մեր {վերագրեն} նմա: Նամակք հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ

յդ անցքը անպատճառ կը խլեն Թորոսից եւ կը {վերագրեն} մի մարդու, որ կամ առաջ է ապրել Թորոսից

ների՛ր, մոռացել եմ. միգուցէ այդ բանը {վերագրես} իմ ժլատութեանը. ես իսկոյն կը հոգամ, ե

արի, զի զամենայն զնշանս բուն եկեղեցւոյ {վերագրէ} Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ բառիւս եկեղե

նաչելը, մերժում ենք սաստկութեամբ նորան {վերագրուած} երկդիմի բնաւորութիւնը, մերժում ենք եւ

օր ազգութիւնը, օգուտ չունի իւր անունին {վերագրուած} շահերից: Այդ ազգութիւնը իւր կառավարութ

մէջ զգացել է սիրելու կրակը: Վարդիթերին {վերագրուած} բոլոր ներգործութիւնքը, հոգեբանական ախտ

, մի քաջագործութիւն, մի յաղթութիւն չի {վերագրուել} մի սուրբի, որպէս նաեւ մի հրաշագործութի

նական երկրաշարժից կործանումը մի՛թէ չէ՞ {վերագրուել} մի վարդապետի նզովքի եւ այդ աւանդութիւնը

ձեւի հետ վարուելու կատարեալ տգիտութիւնը {վերագրում} են գերմանիկ ցեղի աւելի հիմնաւորութեան (

: - Նշանակում է, ազնիւ ծագում էք {վերագրում} եղած այդ տուներին: Ես չգիտեմ այդ տունե

ացին։ Ոմանք սրբացնում են նորան, ոմանք {վերագրում} են մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը խօսելով

նը՝ իբրեւ զրպարտուած մարդու անուն, եւ {վերագրում} էին նորան զանազան հրաշագործութիւնք. մի

, երկիւղ կրելով Յիսուսեաններից, որոնք {վերագրում} էին նորան ամենայն տեսակ չարագործութիւնն

" Ճառընտիրների " մեջ այդ բանը Աբրահամին {վերագրվելը}: 96. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ ( ?)

զանազան հատվածները ցիր ու ցան՝ դարձյալ {վերագրվում} են Աբրահամու Խոստովանողին: Մինչեւ Ձեր

նեանք համարւում էին մարտիրոսք, եւ նոցա {վերագրւում} էին զանազան հրաշագործութիւնք։ Այն

նքի ցուցակը, որ Մեղուն հրատարակեց, որ {վերագրւում} են երբեմն կրօնաւոր Պօղոսին, եւ որ մի ս

բնական եւ հոգեբանական յատկութիւնքը, որ {վերագրւում} է նորան եւ որ անշուշտ հարկաւոր էր տալ ն

մ սխալ, քան թէ ուղիղ, որպէս հասարակաց {վերագրւում} են այս կամ այն ազգին։ Ուրեմն ազգը է մի

խելքս բան չէ հասանում, արդեօք քո խելքը {վերադ} է, թէ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞թէ հայրս իմա

կու ամիս եւ հետո դարձյալ նույն գումարով {վերադառնալ}: Ովի աչքում որ մեծ բան է երեւում 3

ցանել զվախճան գործոցս ըստ հնարաւորին եւ {վերադառնալ} ի Ռուսսիա, քանզի ճանապարհորդութիւնս այ

վտանգեալ գումարաց եւ վաճառեալ տանց եւ ի {վերադառնալ} իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տաց

որեն արդեն ստացել ես եւ եթե համաձայնվես {վերադառնալ} տուն, ապա հենց ինքդ կտանես այդ սերմերը

պանդխտութեան մէջ, նորան հրաւիրում ենք {վերադառնալ}, մանաւանդ՝ Փոքր Ասիա, որ աւելի հրապո

իւս օրը որպէս թէ կամեցայ դէպի հայրենիքս {վերադառնալ}, բայց արծաթի պակասութեան պատճառով նոր

եծ Վահանը Սիւնեաց երկրից հրաւիրեց նորան {վերադառնալ} ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրում նա աղքատ մի մա

ացնում - ոչ մի բան չձեռնարկել մինչեւ իմ {վերադառնալը}. ապրի՛ր տանը, ինչպես ապրել ես մինչեւ

արհորդութիւնը ` գնալը, այնտեղ մնալը եւ {վերադառնալը}, կը տեւէ գոնէ՛ վեց ամիս, գնացողը ծախս

գտանի մերձ 2300 վերստից, որոյ գնալն եւ {վերադառնալն} բաղկացուցանէ զ4600 վերսս, առ որ անշուշ

նը Հայկական դպրութեան մէջ: Խորենացին, {վերադառնալով} Ալեքսանդրիայից, չգտաւ Հայաստանը այն վի

՛ն էր, որ Խորենացին գրէր, որովհետեւ, {վերադառնալով} Ալեքսանդրիայից, տեսել էր Հայաստանի ամե

ին, եւ յետ է եկել 486-ին, որովհետեւ, {վերադառնալով} Սիւնեաց երկրից, նա տակաւին կենդանի գտա

պատմում, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից {վերադառնալով}, առաջին անգամ " յանդիման եղեւ մեծի մար

ասում է, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից {վերադառնալով}, " յանդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի դրա

ւթեան մէջ։ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից {վերադառնալով}, ճանապարհի վրա՞յ արդեօք պատահում է մար

ւ չկայ, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից {վերադառնալով}, առաջին անգամ ներկայացաւ Վահանին Անձեւ

ոլորովին մարդերից: Կովերը նախիրից տուն {վերադառնալով} բարձրացրել էին մի թանձր փոշի, որ քամի

միւսը վերստին նաւ նստեց, իւր հայրենիքը {վերադառնալու}: Երրորդը գրագիր մտաւ մի վաճառականի հաշ

դը, որ պապին իւր երկարամեայ աքսորանքից {վերադառնալուն} այնպէս ընդունեց, որպիսի փառաւոր հանդիս

մազասպի) ձեռքով, որ Ղազարի այս տեղից {վերադառնալուն} բուն պատճառը դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգ

մարդն եմ: Մեծայոյս էի, որ պարզերես կը {վերադառնամ} իմ հայրենիքս, բայց, աւա՜ղ, այդպէս չէ

վարանման մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ առնեմ. եթէ {վերադառնամ} իմ հայրենիքս այսպէս մերկ ու աղքատ, իմ

բ Կարապետ, որտեղից Կովկասու վերայով կը {վերադառնամ} Աստուծով մինչեւ օգոստոսի 15: Այսքան

ից, ուր ծնել էր նա... Ի՞նչ բանի համար {վերադառնայ}: Նա գտանելու չէ իւր տունը, իւր ծնողքը

ոյգ յօդանալով ճեմարանին վերաբանութեան, {վերադառնային} Հայաստան եւ կանգնեցնէին ընդհանուր ազգի

։ Վերջապէս Հենրիկոս IVը վճռեց, որ {վերադառնան} Յիսուսեանք։ Երբ Սիւլլի խորհուրդ էր տալ

դամը, որպէս հայր իւր որդին, եթէ սա կը {վերադառնար} խոզարածութենից դէպի իւր հայրը։ Նա սովո

սն աշխարհին ", որ ասել է՝ Յունաստանից {վերադառնելուց} յետոյ, երբ բոլոր խռովութեանց եւ պատերա

մարզպանին Սեւուկի պարտէզում, թէ՞ Դուին {վերադառնելուց} յետոյ յատկապէս գնում է Անձեւացեաց երկիր

ջ, կամ վերադառնում է դէպի իւր երկիրը: {Վերադառնո՛ւմ} է... բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ,

եզ հետ մանրամասն կխոսեմ: Այժմ կրկին {վերադառնում} եմ ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ

ցու տուն, կամ գուցէ ինքը դրացիս է, որ {վերադառնում} էր դէպի տուն՝ մի շատ հարկաւոր ընտանեկա

Բէգզադէին: Մի փոքր ժամանակից յետոյ {վերադառնում} է վաճառահանդէսից պարտական պարոնը եւ, ի

եւ գործը աւարտուելուց յետոյ ուրախ ուրախ {վերադառնում} է իւր տեղը՝ կարծելով եւ հաւատալով, թէ

տանիքը ծայրացեալ թշուառութեան մէջ, կամ {վերադառնում} է դէպի իւր երկիրը: Վերադառնո՛ւմ է...

, այլ հասակն առած, ոյժաթափ եւ թօշնած: {Վերադառնում} է իւր տունը... բայց ի՞նչ եղաւ արդեօք ա

իքի վիճակը նորա բացակայութեան ժամանակ: {Վերադառնում} է իւր տունը, երբ կորուսել էր աշխատելու

ւնակութիւնը եւ յարմարութիւնը: Ուրեմն, {վերադառնում} է նա միմիայն իւր ներկայութեամբ իւր աղքա

սով չէր ընդունել Պոմպէոս մեծին, երբ նա {վերադառնում} էր լիակատար փառքով իւր ասիական յաղթութե

պատգամից ո՛չ մի հատուցումն չստանալով, {վերադառնում} են դէպի գործարանը: Վերակացուն տեսանելո

նից։ Երբ Վասպուրականի իշխանութիւնը առած {վերադառնում} էր իր երկիրը, Վան քաղաքում նստող Մամիկո

պոսը, ստանալով կաթողիկոսական գաւազան, {վերադառնում} է Բեսսարաբիայից դէպի Էջմիածին, Աբովեան

ց այսպէս... ուղիղ. պատճառ, ես այժմ {վերադառնում} եմ դէպի տուն եւ միտք չունիմ երկար միջոց

ւորը թողնում է իւր օդեղէն գաղափարները, {վերադառնում} է Սպանիա եւ նստում է Բարսելոնի եւ Սալամ

ո՞ւ։ Նորա համար, որ նա ազատ է, որ նա {վերադաս} է համարում իւր անձը բոլոր մարդկութենից

րկել նորան արեւելեան Հնդկաստան օրինաւոր {վերադասութիւն} գործելու համար: Մի այդպիսի պարոնի ճանա

նպիսուն կատարյալ հաջողություն եւ ողջամբ {վերադարձ}, հանդերձ քաղաքի շահով: Շատ եւ շատ

ավ է սիրելի Ֆեոդորիշի մահը, որին արդեն {վերադարձ} չկա: Խե՜ղճ Ռուդնեւ, խաղաղություն նրա

իրը ծանր խնդիր է եւ որքան ծանր, այնքան {վերադարձ} չափակցութեամբ, կարեւոր, եւ որքան կարե

ւելով առածին, թե՝ " լավից քիչ-քիչ ", {վերադարձա} բնակավայրս, որպեսզի ավարտեմ դեռեւս առա

ւնաստան եւ մի ժամանակ մնացի։ Այն տեղից {վերադարձած} կեցայ Կամսարականների մօտ, այն բոլոր պ

Մեծ թարգմանչաց, այլեւ՝ Յունաստանից էլ {վերադարձած}. որովհետեւ թարգմանութեան գործակից լինե

ր Աբովեանի ձեռքով, որ, 1835 թուականին {վերադարձած} Դորպատեան ճոխ եւ պայծառ համալսարանից,

նդդէմ։ Մի զինուորութիւնը ջարդ ու փշուր {վերադարձած} արշաւանքից, եւ ահա պապական կոնդակները

իտ, ճիզուիթ) դարձած: Առաւօտը վաղ {վերադարձայ} Փարիզ: Փարիզի մէջ կան երկու ազգայի

մետալների հետ խառնելու համար: Բայց երբ {վերադարձայ} դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւակայե

ծ էր Հռովմում Սպանիացի վաճառականներից, {վերադարձան} Վենետիկ, ուր Պապական դեսպանի առջեւ ուխ

կան մահը "։) Վերջապէս Յիսուսեանք {վերադարձան} Ֆրանսիա ութը տարուայ աքսորից, 1603 թու

կը իբրեւ կրօնական հաւատալիք, վասն որոյ {վերադարձան} աքսորանքից։ Դիւբուա ստացաւ Կարդինալութ

րգարիտը կատարելապէս իր մէջ ընդունելով՝ {վերադարձաւ} իր աշխարհը։ Եւ որովհետեւ մարդկութեա

րապետութիւնը գտած Պարսկաստանից Հայաստան {վերադարձաւ}, նախ եւ առաջ գնաց Վաղարշապատ քաղաքը,

այրը մեռաւ Լեւոնի օրով։ Աղանը Հայաստան {վերադարձաւ} հօր մահից յետոյ, ուրեմն՝ անտարակոյս 4

ի 19-ին։ Ուստի 455-ին, երբ Մեծ Վահանը {վերադարձաւ} Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տանը սննդակից

խարհը։ Երկու տարի այդտեղ մնալուց յետոյ {վերադարձաւ} Այրարատ, ուրեմն 486-ին։ դ) Ս. Յո

հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, եւ յետոյ {վերադարձաւ} շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ խեղացու

րութիւնը արգելք չեղաւ Կսաւիէին. շուտով {վերադարձաւ} նա Գօա եւ համոզեց Պօրտուգալացոց փոխարքա

ցէ՝ Աղանն էլ նոցա հետ) եւ Յունաստանից {վերադարձել} է 457-ից յետոյ, որովհետեւ Թովմա Արծրու

ի հետ: Վէզիրը, որ հրովարտակ ապսպրելով {վերադարձել} էր սատանայի մօտ, յայտնեց թէ հնդկական գ

ւնը եւ Բերբերի եւ Սուլթ[անշահի] 10 օրից {վերադարձը} Փարիզից. նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ե

հետեւանքը՝ չորս պատուելի վարդապետների {վերադարձը} դէպի իւրեանց ծնող եկեղեցին, եւ այս պար

Այդ Պենելոպեի ձեւն է, երբ նա Ոդիսեւսի {վերադարձին} էր սպասում: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունի

: Բայց ավելի լավ կանես, եթե սպասես իմ {վերադարձին}, մի՛ վախենար, ես այստեղ չեմ մեռնի եւ

մ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց {վերադարձիս} ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞

բացակայ լինելով յօտար պետութիւնս, եւ ի {վերադարձիս}. ուրեմն լուայ զայնմանէ: Զամիսս չորս ս

պարտքի մասին: Թող հայտնի լինի Ձեզ, որ {վերադարձյալ} Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին գանգատավոր

գրքի մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին {վերադարձնում} եմ: Ես քեզ խնդրել էի Շլոսսերը կամ Մակո

ես ուրիշ զբաղմունք չունեմ: Նամակիս հետ {վերադարձնում} եմ Գերվինուսը եւ հանրագիտական բառարանը

րեւի, դեռ մի որեւէ տեղ ընկած են: Այժմ {վերադարձնում} եմ Ֆոշեն: Այսպիսով, ինձ մոտ մնում է ա

բերին ուղարկել էիր, դրա համար էլ ետ եմ {վերադարձնում}, որովհետեւ ծխել բոլորովին չեմ կարողանո

վերահաստատել ի հ[ոգեւոր] կոչման եւ կամ {վերադարձուցանել} առ իս զվկայագիր իմ ամենայն ամբողջութեամ

ւյս 7-ին. պատճառը չգիտեմ։ Նամակիս հետ {վերադարձուցի} պահարանը, որ ինքդ աչքովդ տեսնես խոսքիս

ամ չկա՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ բան {վերադարձվի}, իսկ դրա համար հարկավոր է, որպեսզի ու

ար: Երեկ ես գրել եմ քեզ երկար նամակ եւ {վերադարձրել} գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ.

րկել ես ինձ երեքշաբթի, ես նույն օրն էլ {վերադարձրի} պ. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս 1

յ նայել, որովհետեւ այս բոլորը կարելի է {վերադրել} Համասփիւռի անկրթութեան, որից սովոր է ա

ան հօրն մերոյ առ քաջափայլ աղայ Լազարեան {վերազինս} զարդիս ժամ է ինձ աւետարանել ձեզ զուրախո

անիրաւութեան, գործն փոխադրի ի Լոնդոն ի {վերազնութիւն} ի գերագոյն ատենի պետութեանն Անգլիոյ:

աղկազարդել, պտղաբերս առնել եւ օր աւուր {վերածել} ի լաւ անդր վիճակ ": Ի՛նչ կամի ասել

դան ստրատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն {վերածնելութեամբ} զորդիս եւ ի տեղի իւր զնոսա յաջորդեալ՝

ի, այլեւ ուրիշ շատ քաղաքների բարոյական {վերածնելութեան} պատճառ լինել: Ինչպէս մեր միտքը գալիս է

ւմս. մի վերանորոգութիւն, մի բարոյական {վերածնելութիւն}, եթէ կարելի էր երբեւիցէ յուսալ, ապա ո

ղղական վիճակը պահում է. մանաւանդ լեզվի {վերածնութեան} ժամանակ, երբ այս ու այն գաւառական բարբ

գրութիւն ազգային անպատճառ եւ տալ նոցա ի {վերածնութիւն} զերկասիրութիւնս գերապատիւ Ստեփաննոս վար

լով հորիզոնի մշտնջենաւոր կամարի վերայ, {վերածնում} էր գիշերային աղջամուղջ մթութենից մի արփ

րոնի մեջ չէ, այլ ավելի շուտ, կրոնների {վերածնունդը} եւ կերպարանափոխությունը քաղաքակրթության

պաքսիմատ ( սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գինու {վերածվեցին}: Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել եւ զարմա

քուրմերից մինչեւ Պիոս եօթերորդի ձեռքով {վերականգնեալ} Պ. Չամուռճեանի հոգեհարազատքը, վնաս տո

ւածի մակարդակը է երկիւղը, թէ տէրութեան {վերականգնեալ} վիճակը կարող է խանգարուել, իսկ այդ կար

քը Անգլիոյ մասին, նոյնպէս եւ հայրենիքի {վերականգնեալ} գրութեան վրայ գաղափարական հասկացողութիւ

պ. Նազարյանցը ցանկանում է որոշ իմաստով {վերականգնել} հին հայկական լեզուն ժամանակակից հայերեն

։ Հազար անգամ էլ որ աշխատես կամ անկիւնը {վերականգնել} կամ խոռոջը կանգնել, զուր պիտի աշխատես

րգմանիչներ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի ճեմարանը {վերականգնելու} եւ բարենորոգելու ծրագիրը: Տակավին ա

մասին՝ սկսած Պիոսի ձեռքով նորանց Կարգի {վերականգնելուց} մինչեւ մեր օրերը։ ---------------

ollicitudo omnium Ecclesiarum, որով եւ {վերականգնեց} Յիսուսեան ապիրատ Կարգը հին եւ նոր աշխար

լ էր 1814 թուականի օգոստոսի 18 օրումը, {վերականգնեց} ջարդ ու փշուր եղած Յիսուսեան Կարգը։ Օր

ատարեցին վասն ազգի զայս եւ եթ գործ, զի {վերականգնեցին} զմիջաբեկ շինուած հին հայախօսութեան, այ

լու համար, ինչպէս Պոմպէյի աւերակներում {վերականգնեցին} բանաստեղծի ասուած տունը, կամ ինչպէս առ

որեւէ մի փոքրիկ իր գտնելով, հաստատապես {վերականգնում} են վաղուց անհետացած իրականության պատկեր

Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսում {վերականգնված} էր այն աքսիոմը, որ կոր գիծը երկար է ու

դարձեալ հիւրընդունարանը եւ կառավարչի եւ {վերակացու} կամ դաստիարակ կրօնաւորների բնակարանքը:

կարդինալը ի՛նչ մարդ կամէր նորա փոխանակ {վերակացու} կարգել: Բոլոր բարեխիղճ մարդիկը հեռացան

ընթացքի վերայ, մի այնպիսի մարդ կարգեց {վերակացու} գործարանումը, որին հոգով չափ ատում էր

դժկամակութեանը, այլ նորան գործարանումը {վերակացու} կարգեց, երկու մարդ եւս նորան օգնական տ

ներից, սա ինքն կամ եկել է նորա փոխանակ {վերակացու} կարգուիլ, ինչս ես մի քանի տարի եւս սոր

զմացուցանել, որ Սուրենայ անապատն ասի, {վերակացու} նոցա կարգեալ զՂազար Փարպեցին -ճարտասան

Ասմոդե՛յ, - գանչեց սատանան ( Ասմոդեյը {վերակացու} էր այն օրը դժոխքի մէջ), - Ասմոդե՛յ,

պեալ ատելութեան եւ ո՛չ ընդունելութեան ի {վերակացուաց} աշխարհին՝ առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ ե

զգատեաց եւ անարժան գործերի համար. սորա {վերակացութեան} ժամանակը շատ մեծամեծ անցքեր անցան, որ

րաններումը, եւ նորան յանձնեց գործարանի {վերակացութիւնը}: Նա սկսաւ նոր կարգեր հաստատել, արտաքս

եղբօրս ` 10-ից գրածին պատասխան: Այսօր {վերակացուի} ձեռքով ուղարկեցի կոմենդանտին խնդիր միջա

րջանով: Գործարանի առաջին շրջանը մինչեւ {վերակացուի} հրաժարուիլը Գործարանը երբեմն յաջող

մնադրի անուն կրել, երբեմն պաշտօնատարը- {վերակացուի} կշիռ ունենալ, շատ անգամ եւս աւելի վերի

ծառայող բոլոր արժանաւոր անձինքը ողբացին {վերակացուի} հեռանալը եւ իւրեանց ազգի անբախտ վիճակը

պարտականութիւնքը ճանաչելով, չխառնուէին {վերակացուի} գործերի մէջ: Այն ժամանակը կարդինալը մի

մարելով գործարանի հիմնադրութենից մինչեւ {վերակացուի} հրաժարուիլը. երկրորդը եւ երրորդը ահա՛

անիրաւութիւնը, տեղեկանալով նորա կարգած {վերակացուի} անհմտութեանը եւ անբարոյականութեանը եւ գ

անը, ո՛չ գլխաւոր պաշտօնատարները եւ ո՛չ {վերակացուի} օգնականները լուսաւոր կամ թէ ազգի օգտի վ

որա վատթար, անիրաւ ընթացքը, եւ նախկին {վերակացուի} անմեղութիւնը, յիշում էին Քրիստոսի խօսք

րը ազդու կացուցանել ժողովրդի սրտի մէջ: {Վերակացուի} առաջին օգնականը Սա բաւական հմուտ

աշակում են իւրեանց անխելութեան պտուղը: {Վերակացուի} երկրորդ օգնականը Այս մարդը, հայրե

ի՞նչ ձանձրութիւն տամ, սա եւս զոհուեցաւ {վերակացուի} չարահոգութեանը, որ ի հարկէ առանց կարդի

անիրաւ եւ անհամար հալածիչների երեսից: {Վերակացուի} նոր օգնականը, որին կարդինալը նշանակեց

մ էին, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ ես իմ {վերակացուի} պատուերն միայն լցուցել եմ: Չորրորդ, դ

նշանով ասեմ, որ իմանաս: Այն օրը, երբ {վերակացուի} դաւաճանութիւնքը հասնում են իւրեանց նպատ

րեկցութեամբ շարժւում են եւ զայրանում են {վերակացուի} անիրաւութենների վերայ: Յետոյ նա ողջուն

թիւններից յետոյ ներս են գալիս հոգատարքը {վերակացուի} հետ, եւ առաջնորդելով նոցայ այն վարձկան

խարհի: Բայց ես շատ եմ զարմանում նախկին {վերակացուի} պարզմտութեան եւ անմեղութեան վերայ: Արդ

մ եմ, պէտք է կարդինալի, հոգատարների, {վերակացուի}, խորհրդական անդամի, եւ միւս անպիտաննե

թը գործ է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ {վերակացուին} առաջարկում էր այսպէս. " քոյ գործերում

ր ցանկացածը յառաջ տանելու: Ատեան կոչեց {վերակացուին} հոգատարների հետ միասին եւ ասաց այսպէս.

միտ մարդուն, այն հաւատարիմ եւ անխարդախ {վերակացուին} իւր ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տան

եամբ ճանապար ` ձգեց կարդինալը այն հմուտ {վերակացուին} եւ թէ ինչպիսի՛ մարդ նորա փոխանորդ կարգե

նք ճշմարտասիրութեամբ համախոհ էին առաջին {վերակացուին}, գիտես թէ ի՛նչ մեքենաներ լարեց նոցայ դ

գրգռելու համար միշտ նախատում էր նախկին {վերակացուին}, հոգատարների բոլոր թերութիւնների պատճա

արկութեան մէջ, որովհետեւ կարդինալը նոր {վերակացուին} պաշտպանում էր ֆրանսիացւոց դեսպանի թեւար

ու համար, ամեն ոխերիմ թշնամի էր նախկին {վերակացուին}, եւ որին հարստացրել էր նա գործարանի ար

մնար անլցուցանելի: Սկսենք դարձեալ նոր {վերակացուից}: Որքան սորա նախորդը մի բարեբարոյ

, միանգամայն պատրաստ, նույնպես եւ պ. {վերակացուն}, սպասում ենք միայն ձեր գալստյան: Անցյ

ակուրքը եւ թէյը: Երեկոյեան ինձ յայտնեց {վերակացուն}, թէ խնդիրը տուել է կոմենդանտին եւ թէ ն

ւ խաւիար: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, բայց {վերակացուն} մոռացել էր, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին: 8

րին, բայց սոցայ անարժանութիւնը գիտելով {վերակացուն}, իւր վերայ պարտք համարեց գործ կատարել

վերջին ճիգն գործ դրեցին ճանապարհ ձգելու {վերակացուն}: Բանը հասաւ պապին. պէտք է իմանալ, որ

առանց որեւիցէ օրինաւոր պատճառի արձակ է {վերակացուն}. այս պատճառով, նոցայ պարզմտութիւնը պղ

ութիւնը պղտորելու համար, ասում էր, թէ {վերակացուն} գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա

ը շարունակ պահելու համար, դառնանք դէպի {վերակացուն}. սոցայ վերայ խօսելու համար, դեռ շատ ժ

ար, դեռ շատ ժամանակ ունինք: Նոր {վերակացուն} իւր անձին որպիսութիւնը լաւ իմանալով, ս

: Եթէ գործարանի հոգատարքը չլինէին, նոր {վերակացուն}, կարծու՞մ ես թէ կարող էր այնքան կեանք

ստիպողական խօսքերով աղաչում էր հեզահոգի {վերակացուն} սորան գործարան ընդունելու, ասաց " Թո՛ղ

միայն լցուցել եմ: Չորրորդ, դիցո՛ւք թէ {վերակացուն} անբարոյական անձն լինելով, նորան հրամայ

նալով, վերադառնում են դէպի գործարանը: {Վերակացուն} տեսանելով նոցա անհամեմատ սէրը դէպի նա ե

ղ բորբոքւում է մի զարհուրելի պատերազմ: {Վերակացուն} տեսանելով, որ յաղթուեցաւ իւր կողմը, մ

րել ենք յաղթութիւնը, այնտեղից գոռում է {վերակացուն}: Միայն ձեր պարտականութիւնը այն լինի,

իւր խիստ ընթացքը: Եթէ նա ասելու է, թէ {վերակացուները} ինձ ստիպում էին այնպիսի գնացք ունենալ ծ

եւ, խռովալից շրջանի մէջ գրեթէ բազմաթիւ {վերակացուք} եւ շատ հոգատարք ունեցաւ, որոնցից երկու

գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ, եւ պարսիկ {վերակացուք} թոյլ ումեք չտային ի Հայոց յունականաւն վ

րի մէջ՝ միայն գաւառականք, ուխտապահերի {վերակացուք}, վերատեսուչք, տնտեսք եւ այլն եւ այլն

ելցուք ի ստորեւ: " Հայաստան աշխարհի {վերակենցաղեալ} նորոգ հոգեւոր ծննդեամբ տանի ի գլուխ հին

որպիսի է հինն լեզու՝ ամենեւին անկարող {վերակենցաղել} զբանականութիւն շնչասպառ: Զի՞նչ այդ տրա

ւսով փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կեանս {վերակենցաղել} զնիրհեալ հոգի հայկական մանկտւոյն, որ լ

կար վարանմանց այն ինչ բարձաւ յինէն յոյս {վերակենցաղելոյ} ըստ գուշակության բժշկացն, հարկադրեալ ե

խատութիւն պիտի մեր Ազգին Հայկական խօսքը {վերակենցաղելու}, քանի՞ սիրտ ու ձեռք նոր հայախօսութեան

գործակատարութիւնը՝ Հայկական դպրութիւնը {վերակենցաղելու} համար, կատարուեցաւ Մխիթար Սեբաստացու ձ

ումը ունէր ստուգապէս այն խորհուրդը, որ {վերակենցաղէ} Հայկական դպրութիւնը։ Բայց այս առաջարկո

ր շնորհապարտութիւն առ նոսա. այլ թէ այդ {վերակենցաղութիւն} հնոյն լեզուի ունէ՞ր ընդհանուր ինչ բան ա

իջի այլոց զՅովհաննէս կաթողիկոս պատմաբան {վերակոչեալ} Իմաստասէր. սորա քաղեալ ի հին եւ ի կենդ

ալսկուն եւ շնորհավորես նրա դիսերտացիայի {վերահաս} հաջողությունը ու, եթե կարելի է, վերցն

ի 16 թուականից Բաղչիսարայ քաղաքից, ձեզ {վերահաս} տառապանքի լծից եւ թշուառութենից ազատելո

բաժանելով, չէ կարողանալու դարման տանել {վերահաս} վտանգին: Բայց Թիւրքիոյ կառավարութ

ը տուի 18-ին առաւօտ: 18-ին այսօր թէեւ {վերահաս} տկարութիւնս թոյլ է, բայց լերդս գրգռուա

կապետը: - Նորա հիւանդութիւնը խճճւում է {վերահաս} ախտաւոր յայտնութեններով: Քաջ գիտէք դու

տեսանեմք այնուհետեւ, բայց եթէ հարուած {վերահաս} յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այլոց հետ զհ

ւմ էր վերանորոգել Պապականութիւնը, բայց {վերահաս} մահը արգելք եղաւ նորան իւր ցանկութիւնը

սսեյնի կշինե, այլեւ երկաթի: Ես այնտեղ {վերահասու} եղա ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ բարեկամք

եալ զխնդրոյն սկսաւ մանրամասն հանգամանօք {վերահասու} լինել զօրութեան բանին: Ի ներկայ եղեալ

ւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած մարդիկը լաւ {վերահասու} են այս բանին, ուստի եւ ստիպուած են իւր

ատուցի եւ մտայ, բայց ինչպէս զարմացայ, {վերահասու} լինելով նորա տիրոջ խաբեբայութեանը. դոր

ը, որ ինձ եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց {վերահասու} լինելու իմ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ

րծի արժանաւորութիւն եւ պակասութիւն։ Նա {վերահասու} է լինում գործին ամենայն հիմնաւորութեամբ

ղալիք էին շինել իւրեանց վատթար կամքին: {Վերահասու} եղա՞ր դու դոցայ խարդախութեններին: Ճշմա

ննիր նոցա լեզուախօսութեան ձեւ ու ոճը եւ {վերահասու} եղիր, որտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ խօսում է մի այ

ինքը պիտի թագաւորէ: Սատանան միշտ {վերահասու} եղած լինելով, իւր ոստիկանների եւ լրտես

պիսի հրաւէրի ժամանակ, հարկաւոր էր, որ {վերահասու} եղած լինէինք դոցա բոլորի բնաւորութեանը

եղեցիկ գրչով. " Հոգեւոր կառավարութիւնս {վերահասու} եղեալ ստուգութէան հաշուոց, ելից եւ մտի

ռ օրէնքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը պիտի {վերահասու} լինի եկեղեցու տարեկան արդիւնքին եւ ծախք

յ ժամ մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [{վերահասու} եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. բայց ինձ այլա

րոպայ զնշանագիրսն, որոց զկնի ուսանելոյ {վերահասու} եղեալ՝ թէ նշանագիրքն չեն բաւական առ ի

ր Փարպեցի, որոյ կենաց եւ վարուց եթէ ոք {վերահասու} լինել կամիցի՝ կարէ տեսանել ի Թղթի նորա

ուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք {վերահասու} լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտանօք, թէ զ

ացւոց, այլ ի սեպհական հին լեզուէ, եթէ {վերահասու} լեալ էր նորա կազմութեան Հռովմէական լեզո

ոքա այստեղ չեն "։ Պարլամենտը, կամելով {վերահասու} լինել ճշմարտութեանը, սաստիկ չարչարանքն

հատուցի եւ մտայ. բայց ինչպէ՛ս զարմացայ {վերահասու} լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ դուրս եր

քնուած ճշմարտութեան կամ փիլիսոփայութեան {վերահասու} լինելու: Սոցա օրինակները խիստ շատ կան

նուեցաւ վերջապէս բժիշկների քննութեան եւ {վերահասութեան}, որոնք վճռեցին, թէ հերիք է մի շատ չափ

ւորին մատուցանել Կարգի կանոնադրութիւնքը {վերահասութեան} համար։ Պարլամենտը, հնազանդուելով թագա

ի Աստուծոյ է այստեղ) եւ երեք Կարդինալի {վերահասութեանը} յանձնեց այն պայմանները։ Այս Կարդինալնե

առնէր Նախիջեւանը, էր պատշաճաւոր կերպով {վերահասութիւն} գործել, թէ ինչպէս է մինչեւ այսօր ստանա

նը։ Այսպիսի խելացի եւ բազմակողմանի {վերահասութիւն} առնելուց յետոյ տալիս է կրիտիկայն իւր ար

նդունելիքը. դորա հակառակ, եթե առաջուց {վերահասություն} գործվեր բանի զորության, այն ժամանակ եւ

. հասանելով այնտեղ, կսկսենք քրքրել եւ {վերահասություն} գործել այդ բաներին եւ եղած կամ գտանված

ագայ վիճակ իմ այս է կամ ընդունել զիս եւ {վերահաստատել} ի հ[ոգեւոր] կոչման եւ կամ վերադարձուցան

րելոյ զտնօրինութիւն վասն ընդունելոյ կամ {վերահաստատելոյ} զիս՝ ի կոչումն հոգեւոր, ցվախճանական վ

ու գործ ածելով, ինչպէս, բարձուում է, {վերահաստատուիլը}, պառակտուիլը, պատարուիլը եւ այլն։ Բա

ւ յայտնեցին, որ սպասւում է աւանդութեան {վերահաստատումը} ծայրագոյն պատրիարքի կողմից, որի մօտ այ

վրայ արուող ծախսերը ենթակայ չէին որեւէ {վերահսկման}: Դպրոցները, հիւանդանոցները եւ աստուած

ստվածը 12 տարի կառավարել է քաղաքը առանց {վերահսկողության}, առանց որեւէ հաշվետվության. հասարակու

մ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստուածաբան {վերաձայնեալք}. զարմանք են զի ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց

իթէ: Կարո՜ղ եմ ես Աստըծուն Սիրել սիրով {վերամբարձ}, Արարածները համբուն - Նրա ձեռքով ստեղծ

Զնոյ հանդէպ իմ աչաց պերճ ընտանեօք {վերամբարձ}. Մինչ լաստակերտն կենդանեօք զոտն կռուէր

ւթեանը։ Ազատութիւնը, կամ, ազատութեան {վերամբարձ} ցանկութիւնը, որով միայն մարդը, որպէս

, որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի նոցանէ {վերամբարձեալ} զինքն ըստ Հայկական առակին ի [կոկիւսոն]

եւ լատինադաւան եւ եդեալ զնա դաստիարակ ի {վերայ} լուսաւորչածին որդւոց իւրեանց, մոռացան

իւն եւ մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի {վերայ} իմ, զոր զկնի ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախ

ժշկաց եւ դեղորէից վերջապես հաստատեցաւ ի {վերայ} իմ մնալով անբոյժ, ուստի եւ չկարեմ ամեն

թիւն սակս բանալոյ զօրինաւոր քննութիւն ի {վերայ} Բարսեղ քահանային, թէ՝ այդոքիկ գրութիւ

գրութեան չէր այլ ինչ միայն բեւեռել յիմ {վերայ} զայդ գրութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայ

ր թէ զոր խօսեցիք յունկանէ, քարոզեսցի ի {վերայ} տանեաց ", վասն այն եւ բազմախարդախ հեղի

ամենայն Հայոց ի Նախիջեւան, կարգեցաւ ի {վերայ} հոգեւորականաց ուսուցիչ հայու կաթոլիկ Մկ

ք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի բերանոյ նորին ի {վերայ} ամենասուրբ անուան Առաքելական եկեղեցւոյ

ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի {վերայ} իմ զանուն, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր ն

ան դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի {վերայ} իմ հաստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս եւ

ոյնպէս եւ զկարգիլ իմ ի ջահընկալութիւն ի {վերայ} հիման այնր հաստատութեան, ի նորին բարձր

նակ իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակուսեալ ի {վերայ} երկուց ճանապարհաց, թէ Սինօդն սրբոյ Էջմ

ամօք սպառնացեալ էր ի բժշկաց թագաւորել ի {վերայ} իմ ցմահ, յընթացս այսր առողջարար դեղընկ

թիւն ի կողմանէ Սինօդին, կամ մոլորեալ ի {վերայ} երկուց ճանապարհաց, վասն եղանակի իմոց ա

դ ըստ օրինադրեալ կարգին, մեծ արարեալ ի {վերայ} իմ ղՁեր բարերարութիւն, իսկոյն առանց ժա

աղօթս եւ օրհնութիւնս, զորս հեղուիք ՚ի {վերայ} իմ որպէս ծայրագոյն քահանայապետ, մանաւա

այ: Շատից քան սակաւուց բաբախին սիրտք ի {վերայ} Ձեր, եւ ամենեքին դէտ ակն կալեալ ըղձան

սկ է արդէն, թէեւ նեղ եւ փշալից, այլ ի {վերայ} այսր ամենայնի ընթասցուք ընդ այն, ընթաց

ՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈՅ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, ՚Ի {վերայ} հիման յայտարարութեան Ձերով, նորին վեհա

նոսեան եւ պ. Էմմանուել Մինասյան ՚Ի {վերայ} հիման երեսփոխանական գրութեան Ձերոյ, տո

զապիրատութեանց Խալիբեանի, ծանրացելոց ի {վերայ} ազգին ի բազում ամաց հետէ: Իբրեւ զօր

կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին եդեալ յիմ {վերայ} զգործն Կալկաթեան հրիտակաց, այո՛, բողո

փոխարքայն եւ խնդրէի բանալ զքննութիւն ի {վերայ} պարականոն ներգործութեանց Սինօդին, այլ

նչդեռ կայ մնայ ինձ ընդ ցամաք, այն է ՚ի {վերայ} լերանց կատարել առաւել քան զ700 վերստ,

ել ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի {վերայ} հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքին գո

ռափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասու, ի {վերայ} հիման գրութեան վեհափառ կաթողիկոսին առ ի

ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի {վերայ} հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքին գո

աքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի {վերայ} հիման երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութ

րծոց, պայծառափայլ իշխան Գորչաքովն, ՚ի {վերայ} հիման գրութեան պայծառափայլ փոխարքային Կ

ջ ամսոյս, ըստ հին տոմարի, թէեւ հարկ ի {վերայ} իմ կայր անդէն առ նմին ուղեւորիլ ի Հնդկ

րծոց, ի Լոնդոն ( Forreign office), ի {վերայ} հիման թղթակցութեան, վկայաբանութեան եւ

ըստ պաշտամանս, հարկ անժխտելի դնեն յիմ {վերայ} քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս եւ զամեն

տան, յայտնելով զիրաւունս Նախիջեւանայ ի {վերայ} կայից նորա, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց,

կանին Նախիջեւանայ, իսկ մնացեալն կիսի ի {վերայ} պանդուխտ հայոց եկելոց այսր եւ բանտարկել

պատասխանի ետ, եթէ պատրաստ է զթուղթ ՚ի {վերայ} առաջնոյ կտակին, քանզի երկրորդն չէ վաւե

ն վճիռ Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ {վերայ} չիք ատեան ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել

ւ չի կարողացեալ ճանկել զգումարն, այլ ի {վերայ} այսր ամենայնի պարտական է ծախուցն, զոր

ր դնել յայլ պահարան եւ վերստին կնքեալ ի {վերայ} արտաքին պահարանին մակագրել զանուն իմ եւ

անձն եղելոյ իմում կառավարութեան: 'Ի {վերայ} հիման վերոյգրեալ ազգային պաշտօնական եզր

ուքը եւս զղջացած լինին իւրեանց գրածների {վերայ}, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր եւ գիտնական հ

ցած լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների {վերայ}, ինչպէս դու ասում ես, " հանդիպելով մի

ցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով նայելով իմ {վերայ}, թթուեցուց իւր երեսը եւ մեծ տհաճութեամ

րախօսութիւն է, որ առնում ես Կաթողիկոսի {վերայ}. ինչպէ՞ս համարձակւում ես... - Ես

ում այդ պակասութիւնքը, որ ծիծաղեմ դոցա {վերայ}, կամ պախարակելով անցանեմ հարեւանցի նոց

ները եւ հարստութիւնքը: Այս խօսքերի {վերայ} Պ. Խ. մի փոքր հանդարտեց եւ, բոլորովի

անք, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի {վերայ} էր, որ իւր ուսումնական, " Մեղու " անո

ճանճի գործադրութիւնը " Մեղուի " կուրծքի {վերայ}, որ, դուրս քարշուելով ապականեալ հիւթե

ւնը հաստատուած է Տէրութենական օրէնքների {վերայ}, բայց գուցէ " Մեղուի " հրատարակողը այն

թեան սահմանի ներսումը գործած ապրանքների {վերայ}, Կարոլոս Բօսքոյի ճարտարութեամբ, երեւի

գլխաւոր սիւնը, գլխաւոր հաստարանը, որի {վերայ} շարժւում են իմ բոլոր խանութները այստեղ

ծ է այդ ընդդէմ քրիստոնէութեան կանոնների {վերայ}. ամօթ քեզ, որ այդպիսի գործերով ես պար

նհասկանալի մարդ ես, ես փիլիսոփայութեան {վերայ} չեմ խօսում քո հետ, այստեղ բանը վաճառակ

ւմ քո հետ, այստեղ բանը վաճառականութեան {վերայ} է: - Մի՞թէ վաճառականութիւն ասացեալ

է հիմնուած լինէր սատանայական կանոնների {վերայ} ։ Ո՛չ, ո՛չ, վաճառականութիւնը սուրբ բա

ւր գնալ: Ես զարմացայ դորա անզգամութեան {վերայ}, որովհետեւ այդքան կծու խօսակցութենից յ

կարանիս մէջ: Այս խօսակցութեան մին բանի {վերայ} միայն զարմացած եմ, թէ ինչպէս մի քանի մ

ութիւն չդարձուցանելով ներկայ հանգամանքի {վերայ}, հարկադրում է ամուսնուն լուացուիլ. ին

դարեւ, քաղաքավարի մարդը երեւեցաւ շէմքի {վերայ} կարմիր, ճերմակ, թաց մազերով, լուացող

ր, կործանուելով մի այդպիսի մարդու գլխի {վերայ}, չքացնէր նորան: Ցաւելի մտածութիւն. ա

հիմնուած լինելով նիւթական շարժառիթների {վերայ}, աշխատում էր յանձն առնուլ ամենայն տեսա

յսպէս անմխիթար է իմ հայեացքը " Մեղուի " {վերայ}, եւ ես, անդադար գրագրութիւն ունենալով

բանագէտ մարդիկ այդ աչքով նայում են դորա {վերայ}: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, լսելով ին

րձուցանել այդպիսի մի չնչին գործողութեան {վերայ} եւ, խօսակից լինելով նորա գործակատարներ

ն " մակագրով, Պ. Իսահակեանցի յօդուածի {վերայ}, որ տպած էր այդ " Մեղուի " 14 համարում

ամարը. թէ ինչ տպաւորութիւն կը գործէ իմ {վերայ}, այդ բանը կը գրեմ հետեւեալ փոստայով "

ակ հայրենասիրութեան " մակագրով յօդուածի {վերայ}, որ տպած էր " Մեղուի " մէջ, նորա 14 հ

ահակեանցը ինքն չէ իմանում կշռի ո՛ր թաթի {վերայ} դնէ իւր ծանրութեան քարը: Այդ պարոնը ազ

. Իսահակեանցը ազգի անուսումնասիրութեան {վերայ}: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ այն ժամա

ռած, լեզուները սրած՝ ազգը պախարակելու {վերայ} են եւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մ

ազգը պախարակելու վերայ են եւ վէրք վէրքի {վերայ} դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խեղճ ազգ

րսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն նոցա {վերայ} ։ Ո՛վ Պարոններ, ազգը այս տեսակ կրթութի

եանը, բայց, չնայելով այս բոլոր բաների {վերայ}, ո՛չ մի տեղում չենք տեսանում մի բան,

ւրդ կատարած լինէին ազգի յառաջադիմութեան {վերայ}, հոգ տարած լինէին ազգի զաւակների կրթու

ի զաւակների կրթութեան եւ լուսաւորութեան {վերայ} ։ Եւ ինչպէս է, որ, այս լուսափայլ ճշմա

էք փորձում յարձակուիլ մի քանի Պարոնների {վերայ}, այն պատճառով, որ նոքա, ճշմարտութիւն

էք, թէ ա՛յն ժամանակ արժան էր դնել ազգի {վերայ} այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը աղաւնեվա

ւր տեսաք, որ հայրենասէրքը ազգի վէրքերի {վերայ} վէրք էին յաւելացնում։ Դուք հարցանում է

րսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն ազգի {վերայ} ։ Յառաջուց ասացէք՝ ո՞վքեր են այդ մարդի

բայց ամենայն բանիմաց եւ ճշմարտասէր Հայի {վերայ} պարտականութիւն կայ պատժել եւ պատուհասել

երպով կարո՛ղ է խօսել իւր պակասութենների {վերայ}, որ գիտակցաբար ճանաչում էր իւր արժանաւ

արդ ու փշուր եղած չարագործութեան ամրոցի {վերայ}: Պարո՛ն Իսահակեանց, խնդրում ենք անհան

նների եւ հոգեւոր իշխանների անփոյթութեան {վերայ}, եւ դուք՝ Պ. Իսահակեանց, տուեցէք այ

ակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հետ խօսելու {վերայ} եւս կասկած ունինք. միգուցէ Թիֆլիզի վար

. պատճառ, մուզայք չեն բնակւում Արարատի {վերայ}, այդ քնքուշ արարածքը իւրեանց անզգուշու

չափ ուրախ կը լինինք ձեր յառաջադիմութեան {վերայ}, եթէ յաջողի ձեզ ստանալ։ Բայց, լսելով

ար, որի վարձը իսկոյն երեւելու չէր նորա {վերայ}, նա շատ նեղութեամբ կը բանայ իւր քսակը

կատարւում էին այն իրողութիւնքը, որոնց {վերայ} են մեր խօսք ու զրոյցը: Ճշմարտութեա

), շատ անգամ հանել է նորան փայտակուտի {վերայ}: Իհարկէ, կարդացած կը լինիք Լերմոնտովի

էք նորանով, որ ազգը վատաբանելը եւ ազգի {վերայ} կոծելը եւ ողբ կատարելը անօգուտ էք համար

մէջ էք բերում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի {վերայ} եւ ասում էք, թէ այդ չորս հազար տարուայ

, նզովք եւս գրել է Հայոց կաթողիկոսների {վերայ}, որ աբեղաների ձեռքով ոչնչացուցած է երե

աղաք մտանելով՝ տեսանում եմ բարձր տների {վերայ} ձողեր, որոնցից վայր է գնում մինչեւ գետ

սովորական կերպով, այլ գլխիվայր։ Մոմի {վերայ} մի տեղում գրում էր ասեղով եւ շատ աննշմա

եւ բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի {վերայ} եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր ար

իտոյ է ստանար՝ մնալով իւր հայրենի հողի {վերայ}: Այս խնդիրը լուծանելու համար հարկաւոր

կութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա {վերայ} ազդող եւ ներգործող արտաքին պատճառքը, մ

որ փոխւում էին արտաքին ներգործողքը նորա {վերայ}, եւ նա, բնական եւ աստուածադիր օրէնքով

ւր հօր կամ եղբայրների դատապարտելի գործի {վերայ} ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, նա չէր տեսել ի

նայում է ոչ թէ միայն բոլոր մարդկութեան {վերայ} անխտիր, այլեւ բոլոր աշխարհների, բոլոր

լեւ բոլոր աշխարհների, բոլոր արարածների {վերայ}, որ քարոզում էին նորա ամենակարողութիւն

ս խստութիւնը պիտոյ է գործ դնել իւր անձի {վերայ}, եթէ կենակից էր երեխաների: Մի անզգուշ

" Նորա խելքը թռել էր Սիրով վառուած իմ {վերայ}, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ.

զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան {վերայ} ՝ բանագէտ եւ առաքինի մայրեր պատրաստելու

ելով այս ծանրակշիռ եւ մեծախորհուրդ բանի {վերայ} ՝ ո՛րքան ծանր դատապարտութեան արժանի էին

մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ իւր հողի {վերայ}, ամենայն կենդանի պիտոյ է ապրի իւր աշխա

՛ն մեծ պարտականութիւն կայ ամենայն ծնողի {վերայ} ՝ հոգաբարձու լինել իւր զաւակի դաստիարկո

րդար դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր {վերայ} առնուլ եւ զաւակների պատասխանատուութիւնը

նկատողութիւնքը Պ. Իսահակեանցի գրուածքի {վերայ} " Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", խոստացե

ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր իմ {վերայ} Պ. Յովհաննիսեանի " Նոր Քնար Հայաստանի

անունով աշուղների գրած կամ ասած բաների {վերայ}, ընդհանրապէս, իսկ դոյն այդ Քնարի չորր

որդ տետրակի եւ մանաւանդ նորա յառաջաբանի {վերայ} մասնաւորապէս: Այստեղ չկան նորութիւ

հեռի տեղերից երեւում են ալիքների գագաթի {վերայ}, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ

նցանելով Սինոպի առաջեւից, նստաւ ցամաքի {վերայ}: Երբ մի այլ նաւից օգնութիւն ստանալով՝

ւմ էին այդ ազդեցութիւնը մագնիսեան սլաքի {վերայ}: Ոչինչ այլ բան չունիմ առ ժամս ձեզ

արգով արգելք դրեցին նորա անշարժ կայքերի {վերայ}, որ բաւական մեծ գումար արժէին: Այ

ն, բայց որովհետեւ արգելք են դրել կայքի {վերայ}, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ դնել, չէ

դա հիմնուած է ստութեան եւ խարդախութեան {վերայ}, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մնայ գող եւ

աղ առաւօտը նորա լուռ ու մունջ գերեզմանի {վերայ}: Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել է

ան առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ նորա {վերայ}, նա երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, եւ

եւս չտուած՝ դրեց նա թաց գլխարկը աթոռի {վերայ}, հանեց վերարկուն, որից ամենայն առատու

նպէս թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս աթոռի {վերայ}, եթէ ծառաս յառաջամատոյց չխնդրէր ինքեան

ես դուստր չունիմ, իսկ օտարի զաւակների {վերայ} ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտա

, եթէ կամի, իւր զաւակի դաստիարակութեան {վերայ} ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ վերայ եւ աս

ւթեան վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ {վերայ} եւ ասեն դեռեւս հասարակաց առածը, թէ " խ

ը իւր անմեղ արիւնը, որ քամեց Գողգոթայի {վերայ} ՝ մարդկութեան կեղտը լուանալու համար: Դ

հնէր քո յիշատակը եւ աղօթէր քո գերեզմանի {վերայ}, իսկ եթէ դու խնամ տանէիր եւ դաստիարակէ

որ, թէեւ հոգաբարձու չէր մի այլ մարդու {վերայ}, այլ, այնուամենայնիւ, տեսանելով, որ

քո կրակով եւ նոցա սիրտը մեր անտէր ազգի {վերայ} եւ հաւատա՛, որ շնորհակալ կը լինիս յետո

ես դառնում: Ո՞վ է թքում քո հարստութեան {վերայ} եւ ապացուցանելու համար, թէ դու ոչինչ վ

ասում ենք, թէ Աստուած բարկանում է մեր {վերայ}, ի՛նչպէս չբարկանայ, երբ աշխարհը տակ ո

ուած պիտոյ է բարկանար մի այդպիսի մարդու {վերայ} ։ Ձեր փոյթը չէ ամենեւին, եթէ մի մարդ չ

քրիստոնեաների, այլ անքրիստոնեայ ազգերի {վերայ} ։ Մի մարդ կը գտանե՞ս հրէաներից, որ չու

գտանւում եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի {վերայ}... Յետոյ ինքս ինձ գտայ յունական աստուա

ինձ գտայ յունական աստուածների Ոլիմպոսի {վերայ}: Մի փոքր ժամանակից յետոյ լսում եմ որոտ

ւն, եւ ահա Արամազդը երեւում է իւր գահի {վերայ} լուսափայլ ամպերի քամակից: Ամպերը կամաց

որհալի կերպով, քաղցր ժպիտը շրթունքների {վերայ} ՝ պատասխանում է. - Հայրի՛կ...

ամեմնոնի կառավարութեամբ բացուած Տրոյայի {վերայ}: - Ի՛նչ մարդ է այդ, Ճակատագի՛ր,

այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես գրել դորա ճակատի {վերայ}: Երեւեցաւ Ճակատագիրը եւ, գլուխ տա

ակին. կարծիք կար այդ մարդու եւ երեխայի {վերայ}, որ դոքա ունենային մի հայր որդիական առ

ջուր էր դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի {վերայ}, բայց խելքս բանի չհասաւ: Էֆիմերդէ չու

աւատացած եմ, որ կ'ուրախանար այդ նամակի {վերայ}: Ե. Ճշմարիտը պիտոյ է ասել,

ժամանակ առ ժամանակ առատացած Նախիջեւանու {վերայ}, վերստին օրհնելու է իւր հովանաւորների

ապրում է այսօր Մեծ Մօր՝ Ռուսսիայի հողի {վերայ} որպէս իւր սեպհական տան մէջ՝ ազատ ամենա

րացի Թագաւորների եւ Կաբարդինեան աշխարհի {վերայ}, այլեւ Չերքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխաններ

րորդ. Թագաւորութեան բնակիչները կարգերի {վերայ} բաժանելուց յետոյ ամենողորմ գթութեամբ ազ

կ ունեւորքը կարող են նոցա տրուած հողերի {վերայ} շինել տներ, խանութներ, շտեմարաններ,

եւ թոշակ ազովեան գաւառի սահմանադրութեան {վերայ}, եւ գտանել Տեղակալական կառավարութեան բ

որ ՄԵՐ ընդհանուր կարգադրութենների հիման {վերայ} վայելում է ամենայն կարգ՝ թագաւորութեան

ւորութեան 18-երորդ տարումը: Բնագրի {վերայ} ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռ

մբ բոլոր Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան {վերայ} մշտնջենաւոր ժամանակով հաստատում ենք: Տ

նուարի 4-ին 1799 թուականին: Բնագրի {վերայ} " ՊԱՒԵԼ ": Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ո

աւորութեան երկրորդ տարումը: Բնագրի {վերայ} ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռ

ջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր սարի {վերայ}, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկսա

նւում է քաղաքի մէջտեղը մի մեծ հրապարակի {վերայ}: Մօտ տեղեր Նախիջեւանի շրջակայքում չկան

ցուցին զանազան նաւահանգիստք, որ մի գծի {վերայ} լինելով, այլեւ միմեանց մօտ, կազմում ե

կան պաշտօնեաների եւ նորընծայ քահանաների {վերայ} վարժապետ, որ Բարձր Սրբազան ՄԱՏԹԷՈՍ վիճ

էին արիւնից եւ նստէին թոքերի կազմուածքի {վերայ}: Բաւական յաճախ երեւում է այդտեղ պատանի

տք կոխել բժշկականութեան սրբազան սահմանի {վերայ} ։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է հիւանդին այնպ

կ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի {վերայ}, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր մի եր

ղերը հիւանդի առողջ մերձաւորների զգալիքի {վերայ} չունին մի որոշ ազդեցութիւն, զորօրինակ

զդեցութիւն է ունեցել եւ հայկական լեզուի {վերայ} ։ Նախիջեւանի լեզուն պատկանում է Տաճկաստ

եցու մէջ եւ կամ բաղանիքում: Օրիորդների {վերայ} խօսք եւս չկա. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծա

թեամբ՝ մի բաւական բարձր ապառաժեայ սարի {վերայ}: Վանքը հիմնուած է յիշատակի արժանի Յովս

անքը, ինչպէս ասացինք, գտանւում է սարի {վերայ}, իսկ պարտէզը՝ այդ սարի ոտքում մի տափա

րտէզը՝ այդ սարի ոտքում մի տափարակ տեղի {վերայ}, որ բաժանւում է սարից վանքի աղբիւրի առ

րի ափը շինած է մի քարեայ սանդուղք, որի {վերայ} Վարդավառի տօնին երեւում են այր եւ կին մ

, որ գնում են ծառերի տակին կանաչ արօտի {վերայ} թէյ խմելու կամ խորոված ուտելու համար:

անունը այն պատճառով, որ տեսած էին նորա {վերայ} լոյս իջանելը. շատ կարելի բան: Աղբ

մ է եւ նոր թաղած մեռելների գերեզմանների {վերայ}, եթէ խաղաղ էր եղանակը, եթէ քամին չէր

արմնից, նստում էր գերեզմանի հողաբլուրի {վերայ}: Այն մարդուն կամ այն ժողովրդին, ո

քան պարապ եւ ամայի թողած դաշտեր, որոնց {վերայ} շատ փոքր արծաթով կարելի էր թութի անտառն

արհը նեղ է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի {վերայ} արձակում են մանաւանդ ստութեան խաւարատես

Մի անպատմելի ուրախութիւն է գալիս իմ {վերայ} ՝ տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու ազգաս

ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելու {վերայ} են, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի

տեսանել յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի {վերայ} ։ Այդ երեւակայական խաբէութիւնքը ( иллюз

կարծեցած յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի {վերայ}, կը դառնայ յաւիտենական խայտառակութեան

, նորա ժամանակակից պատմութեան հորիզոնի {վերայ}: Չկայ մարդկութեան պատմութեան մէջ ժ

թենների եւ անախորժութենների։ Այս հիման {վերայ}, չէ պիտոյ ամենեւին զարմանալ, որ միեւն

ն լինում դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի {վերայ} լուսեղէն տառերով գրած էր՝ " ճշմարտութի

այն բարի, բարի բաները, որոնց չլինելու {վերայ} մորմոքուելով՝ յառաջ եմ տանում իմ տխուր

ամ յետ, լինել կամ չլինել: Այս հիմքերի {վերայ} հարկաւորաբար պիտոյ է մտածել, որ եթէ Նա

են քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը երեսի {վերայ}: Ամենայն անգամ հասարակութեան իւր տեղու

: Դորա հակառակ ամեն մի բարոյական մարդու {վերայ} պարտականութիւն կայ՝ ազգային գործի անու

ծանրացած էր նորա քրիստոնեայ հպատակների {վերայ}: Մի՞թէ Նախիջեւանցու սրտից այնքան թռել

ւորութեան սէրը օրըստօրէ արմատ արձակելու {վերայ} է, թէեւ սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ

Թո՛ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի {վերայ}, էգուց գնայի ես գերեզման, գո՛նէ փարատ

րժանի չեն եւ ուսումնարան անունը իւրեանց {վերայ} կրելու: Օբսկուրանտների ( խաւարապաշտներ

արոզ ասաց ուսումնարանի եւ ազգասիրութեան {վերայ}, որ ոչինչ չհասկացայ, փառաւորի նա, իհ

Մեր ազգին հարկաւոր են ճշմարտապէս ազգի {վերայ} մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք

նք, ազգասիրութեան դիմակ ծածկելով երեսի {վերայ}, երկաթի կօշիկները հագած, մաշել են Հայ

ոտք կախել մեր խնդրած ուսումնարանի շէմքի {վերայ}: Այն ուսումնարանը, որ կարող էր լուսաւ

Մի անփարատելի տխրութիւն է գալիս իմ {վերայ}, երբ մտածում եմ, թէ իմ սիրական Հայը,

ն եւ տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու էր իմ {վերայ}, ծաղր առնելու ինձ, եւ, դեռեւս մի կար

լուսաւորութենից, եւ մինչեւ անգամ սորա {վերայ} մտածելուց եւս, որ աւելի հեշտութեամբ եւ

անութիւնը մեր ցաւելի եւ արտասուելի ազգի {վերայ}: Ի՞նչ է այդ մարդերի այսպիսի ուղղութեան

ւր պահել խաւարի թագաւորութիւնը մեր ազգի {վերայ}, է դոյն այդ օբսկուրանտների անձնապահութ

վուրդը մատով ցոյց է տալիս այդ պարոնների {վերայ} ՝ որպէս մի երեւելի ուսումնականների վերա

երայ՝ որպէս մի երեւելի ուսումնականների {վերայ}. պատճառ, զուրկ լինելով լուսաւորութենի

սանելու է ազգը, թէ այն մարդիկը, որոնց {վերայ} նայելով՝ զարմանում էր երբեմն, ոչ այլ

ս. եւ այդ մատենագրութեան աշխատաւորների {վերայ} արձակւում են խաւարի զինուորների խեցեղէն

որ բարձրանայ հայկական մռայլոտ հորիզոնի {վերայ} լուսաւորութեան արեւը: Եւ այս իրողո

ացնելով ձեր ոտքերը նոցա ձիւթապատ ուսերի {վերայ}: Իսկ մեք կը փառաւորենք ճշմարտութիւ

դ նուիրական աւերակների մէջ դրօշակ, որի {վերայ} ոսկեղէն տառերով գրած է Ճշմարտութիւն, ի

այժմ դեղնած ու թառամած թափուել են գետնի {վերայ} ՝ ծառերի տակին, եւ շինականների անգործ

ւր ժամանակ է. մարդը, նայելով բնութեան {վերայ} եւ տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փոքր հ

հայելու մէջ նկատելով թառամած տերեւների {վերայ}: Մարդ, գտանուելով այնպիսի աշխարհում,

կատողութենից Պ. Իսահակեանցի պատասխանու {վերայ} ընդդէմ իմ առաջին նկատողութեանը, որ, ո

երեկի առաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի {վերայ} պարապած էի նկատողութեամբք. ինձ պիտոյ է

ի նկատողութիւնքը Իսահակեանցի պատասխանու {վերայ} ( տե՛ս " Մեղու Հայաստանի ", համար 37,

ակ հայրենասիրութեան " մակագրով յօդուածի {վերայ} ", որ տպած էր " Մեղուի " 14 համարում,

: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես " Մեղուի " {վերայ} չկամիմ ուշադրութիւն դարձուցանել, չկամի

լուցս մի քանի մարդիկ, չգիտեմ ինչ հիման {վերայ}, մինչեւ անգամ ասել էին, թէ Շահբէգը կա

թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դորա {վերայ} խօսիլ, նկատենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագո

էր գրել, կարդալ, նայում է " Մեղուի " {վերայ} որպէս մի ողորմելի եւ թշուառ գործի վերայ

վերայ որպէս մի ողորմելի եւ թշուառ գործի {վերայ} մատենագրութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝ պ

հակեանցի պատասխանը, թէ այստեղ այդ բանի {վերայ} գրելու տեղը չէ։ Բացի սորանից, կը բողո

չէ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր {վերայ}, որ դուք նորութիւն կամիք ներս բերել մե

եթէ յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի {վերայ}: Թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ

գնալուն: Հաւատալով նորա բարեսրտութեան {վերայ} ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրի

ազդեցութիւն կը գործէ Մուզաների բարեկամի {վերայ}: Ես ասել էի, թէ " ազգը էապէս անար

մեր կողմից պահանջելու փոյթ եւ խնամք իւր {վերայ}: " Հայաստանը ոչինչ իրաւունք չունի մեզա

ը, ուրանալ Հայաստանի իրաւունքը իւրեանց {վերայ}, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպել էր

յետոյ, ասում եմ, թէ նորա հետ խօսելու {վերայ} եւս կասկած ունինք ": Զարմանք, որ Պ.

ւ չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու {վերայ} է իմ կասկածը, եւ այդ բանի հետ ինչ յարա

տէր մարդիկը: Այլ է մի անհաւատալի բանի {վերայ} հիմնաւորապէս կասկածել, այլ է կերպարանե

Կ. Էմմանուէլը մի պակասութիւն տեսանէ իմ {վերայ}, այնքան ազնիւ կը լինի, որ նախ եւ յառա

որդոց համար "։ Ես յաւելացնում եմ դորա {վերայ} եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հպարտ

իտ չդնելով իւրեանց հոգեկան չքաւորութեան {վերայ}, հրատարակում են իւրեանց անձը առատացած

երկբայութեամբ խօսում էր նախասացեալ փոսի {վերայ}: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չէ ասել

ում է, թէ Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի {վերայ}: Իսկ այն բանը, թէ " Հայաստանը ունի իւ

ն եւ տեսութենից յառաջ աստուածաբանութեան {վերայ}: Ո՛վ է ասել նորան, որ, կրթութիւն ստա

իրաւունքով արժանի լինի դպրոց անունը իւր {վերայ} կրելու: Այժմեան ժամանակումս, թո՛ղ նոր

սիրտ օտարանայ այդ դպրոցից եւ նայի նորա {վերայ}, որպէս մի խրտուիլակի վերայ: Կարծեմ,

ւ նայի նորա վերայ, որպէս մի խրտուիլակի {վերայ}: Կարծեմ, որ այժմ կը հասկանայ Պ. Իսահ

լաւերի միջից միմիայն մարմին դարձողների {վերայ} մատով չեմ ցոյց տուել։ Պատճառն այն է եղ

սի Քրիստոսի արիւնով կնքուեցաւ Գողգոթայի {վերայ}, այն ճշմարտութիւնը, որ հաճոյ չէ աշխար

. Իսահակեանցը: Դա է այն ապառաժը, որի {վերայ} ընկնողը կը փշրուի եւ, թէ ինքը մի բանի

ընկնողը կը փշրուի եւ, թէ ինքը մի բանի {վերայ} ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ բաւական ո

րդ եւ ազդեցութիւն ունի շրջակայքը մարդու {վերայ}. լսելով Պ. Իսահակեանցի խօսքերը, " թի

մէջ էի բերել նորա նզովքը կաթողիկոսների {վերայ} եւ շարք կաթողիկոսաց անունով աշխատութիւն

ութիւն գործել էր մինչեւ անգամ տաճիկների {վերայ}, որ փաշան, Պայծառափայլ Դուռնից հրաման

ն ժամանակ վա՜յ քեզ Շահբէգ. շատ ցաւերիդ {վերայ} մի մեծ ցաւ եւս պիտի յաւելանայ: Ս.

ով, բայց ի՞նչ կազուար. մի մեծ թռչունի {վերայ}, որ ես որոշ չնկատեցի, որի մասին ոմանք

րի հետ գործ չունիմ, դու ծիծաղում ես իմ {վերայ}: - Ի՞նչ ծիծաղելու բան կայ. ես քե

, պատուելի՛ ընթերցող, մտածել Նոր տարու {վերայ}: Պիտի ասես՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ, Ն

ան քօղ ձգել իւրեանց դառն կամ թթու երեսի {վերայ}, այդ օրերում ուրախ է ցոյց տալիս իւրեան

ատը, իւր վերջին դահեկանը դնելով սեղանի {վերայ} իւր ընտանիքի եւ զաւակների առաջեւ, առան

չեւ գործած չէինք այնպիսի գործեր, որոնց {վերայ} արժան էր ուրախանալ, մի սուտ եւ երեխայա

յծառ ճակատով կարող էինք ձեռքերս սրտերիս {վերայ} դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր խելքը կտրու

անալով, բարոյապէս նայել եմ մարդկութեան {վերայ}: Այս պատճառով, որպէս իմ մասնաւոր, ին

ուրախացել էի մի ազգային ուրախառիթ գործի {վերայ}, նոյնպէս եւ անձնական ուրախութիւնը չէ կ

որ շատ անգամ նստելով ծանրանում են սրտիս {վերայ}: Ո՛հ, ահա երեսուն նոր տարիք անցու

ու։ Դորա փոխանակ, մտածելով այս բաների {վերայ} եւ ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, ահա քեզ ե

Շնորհաւորեմ քո անբաղդութիւնը, որի {վերայ} ուրախացել եմ խիստ շատ. Աստուած կեանք տ

ները չհամարձակուին կենդանի մնալ գորգերի {վերայ}, թո՛ղ թէ անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց ե

է անդադար ձեւացնում են թէատրոնական բեմի {վերայ}: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ

Մի կոմս, - պատասխանում եմ, - խարուկի {վերայ} այրում է մի ժամանակ մի ցիգան կին՝ որպէ

րակի մէջ, բայց, նայելով անմեղ երեխայի {վերայ}, խղճահարւում է. գութը յաղթահարում է վ

ռաջեւ նորա մայրը, որ խորովուելով կրակի {վերայ}, բոցերով ամենեւին շրջապատուած մեռանում

իրահարւում է մի Լէոնորա անունով օրիորդի {վերայ}, որի վերայ սիրահարուած էր եւ կոմսի միւ

մի Լէոնորա անունով օրիորդի վերայ, որի {վերայ} սիրահարուած էր եւ կոմսի միւս որդին: Եր

համարձակուել էր սիրահարուիլ մի օրիորդի {վերայ}, որի հետ ինքը՝ երիտասարդ կոմսը, միտք

նգների տակ է ընկնում, այս օրէնքի հիման {վերայ} եւս տիկին Բէգզադէն, մի որդի ծնանելով,

ւմ է նորան, անզգուշութեամբ քնելով նորա {վերայ} մահճի մէջ: Ողբ, լաց, աղաղակ, բայց ա

մ Մոսկուայի մէջ առտնին թէատրոնական բեմի {վերայ} կատարեցին մի եղերերգական եւ մի կատակերգ

յն ազնիւ տպաւորութենների կարգը իմ հոգու {վերայ}, այլ բոլորովին տակ ու վերեւ բերեցին իմ

ւնենար դաստիարակիչ ազդեցութիւն ժողովրդի {վերայ}: Ո՛չ մի կին չերեւեցաւ բեմի վերայ։

ի վերայ: Ո՛չ մի կին չերեւեցաւ բեմի {վերայ} ։ Այս ասելով՝ չեմ մեղադրում եղերերգութ

, այլ կամիմ մատով ցոյց տալ ազգի կեանքի {վերայ}, մանաւանդ թէ ասիական աշխարհի մէջ, ուր

եծ մասի հասկացողութեան չափի ու աստիճանի {վերայ}, կարելի է ասել, որ վատ չէր: Եղեր

ողութեանը, Հայերէն երգելու ժամանակ իւր {վերայ} դարձուց մեր մասնաւոր ուշադրութիւնը:

ւելի գեղեցիկ տպաւորութիւն կը թողուր մեր {վերայ}: Առհասարակ, շնորհակալութիւն այդ ո

իւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց {վերայ} եղած խօսքերը, բայց շատ կը սխալին, եւ

եհոգի, ազգասէր, այլեւ ճշմարտապէս ազգի {վերայ} սիրտ ցաւեցնող մարդ է: Աստուած տայ, որ

տակ գոյանալով, կրում են իւրեանց ճակատի {վերայ} աշխարհի որպիսութեան կնիքը: Հիւսիսային

րբեմն հետաքրքրութեան համար նայելով նորա {վերայ}: Բայց... Աւա՜ղ... Այդ ի՛նչ մեռելատիպ

ճառագայթները ցոլացնելով կապոյտ ալիքների {վերայ}: Հիւսիսում դաշտերը ծածկուած են յաւ

յաւիտենական դատապարտութիւն է դրել դորա {վերայ}: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում են,

թէ արեւը մի փոքր փոքրացել է այս աշխարհի {վերայ}. մի փոքր մեղմացած են երեւում կործանակա

ն մէջ, իմ կոմսութեան ողբալի աւերակների {վերայ}: Այդ տունը, ուր այժմ բնակւում եմ ես,

այս մխիթարութիւնը հիմնուած է չոր յոյսի {վերայ}. նա չէ՛ կարող փարատել իսկոյն այն խաւար

իւն, մելամաղձութիւն, յաւելացո՛ւր սորա {վերայ} եւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ ահա կը

էի սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի {վերայ} էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ դ

ի հիւսիսային պատի մօտ մի գեղեցիկ սօֆայի {վերայ} նստած էր Շամիլը, նորա երկու կողմում նս

քով երկու ծերունու մէջտեղը նստած մարդու {վերայ} ՝ առանց ձայնի հասկացնելով, թէ նա է ահա

առը, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ ճանապարհի {վերայ} եւ բերեցին այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո

քը ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ {վերայ}, եթէ ես չկամեցայ կեղծաւորուիլ ձեր առաջ

է, եւ մեք, պարծանքով նայելով այդ բանի {վերայ}, չենք կարող ոչ մի բանի հետ փոխանակել ն

հա լարեցի Արամազդի շանթը դէպուղիղ գլխիս {վերայ}: - Հը՛մ... - արեց Շամիլը, - ձեր

ամանակ հաստատ էիր քո քրիստոնէական կրօնի {վերայ}, իսկ եթէ կամենաս ընդունել, մեծ մարգար

եթէ կարելի է, խնդրում եմ չխօսել կրօնի {վերայ}. պատճառ, այդ բանը, շատ մօտ լինելով ա

, որի հիմքը դրուած է ազատութեան ապառաժի {վերայ}, որ ոռոգուած է Յիսուսի Քրիստոսի արիւնո

չարաչար գործադրութիւն այն անզօր մարդերի {վերայ}, որ Նախախնամութիւնը յանձնել էր մի հզօր

ծ դնել ձեր հասկացողութեան եւ վկայութեան {վերայ}: - Հասկացողութիւնը եւ սրտի վկայութ

մասին, ո՛րքան բան գրել եմ այդ առարկայի {վերայ}, բայց երբ... ( քեզ հարկաւոր չէ իմանալ

րողանալու չէր տիրապետել այդ գահին, որի {վերայ} նստել էին երբեմն մեծ մարգարէի հաւատարիմ

նեմ դորա ճակատին: Բայց Շամիլը այդ մտքի {վերայ} չէր։ Նա իմ հետ վարւում էր ամենեւին այն

ութիւն էր ներողապէս նայել նորա յանցանքի {վերայ}, թողուլ նորա մեղքը, ըստ որում, երեխա

տ անգամ տիրապետում է նորա բանականութեան {վերայ}, շատ անգամ պատահում է մեզ արտասուքի հե

ի անարգ կարծիքը ազատութեան եւ մեր կրօնի {վերայ}, կէս մի իմ ատելութիւնը դէպի նորա ստրկա

չէ՛ քո կարծիքը իմ հայեացքի մասին կրօնի {վերայ}, ես այնքան լայն հոգի եւ լայն սիրտ ունի

մանի հայեացքով վերջապէս Աստուծոյ սեղանի {վերայ} դրեցին մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է բանակ

, բայց այն ժամանակ աշխարհը կը նայի ձեր {վերայ} որպէս մի խայտառակութեան դրոշմը ճակատին

ի խայտառակութեան դրոշմը ճակատին աւազակի {վերայ}, որ, նստելով մի անցքում, ձեռք է ձգու

գործ էր դնում իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու {վերայ}, որ կանգնած էր նորա առաջեւ: - Հը՛

: Նա ո՛չ եթէ յաղթութիւն կամի ստանալ ձեր {վերայ}, այլ պատուհասել ձեզ, ըստ որում, ձեր

յս ունիք ձեր որդու մեծատուն բարեկամների {վերայ}, բայց ես այդպիսի բարեկամների լինելութի

տեսանէ, որ ձեր գանգատը մի անզօր մարդու {վերայ} մնում է առանց մի չար հետեւանքի նորա համ

ուցէ մի փոքր լաւ կարծիք ունէին ձեր գլխի {վերայ}, պիտի այժմ հասկանան ձեր անխելութիւնը՝

նեն նորան ձեր անունով: Այս խօսքերի {վերայ} Շամիլը ընկաւ մի փոքր մտածութեան մէջ. ե

նկարծ եւ մեծ ուժով ներգործես նորա հոգու {վերայ}: Այդպիսի դիպուածում ազդու հոգու խօսքեր

կի նման թափուելով դիմացը կանգնած մարդու {վերայ}, ձգում են նորան մի կաշկանդուած վիճակի

ւն է գործում նորա առաջեւ կանգնած մարդու {վերայ}. մի հայեացք կայծակի պէս թռչում է, մտա

ի վերջին արիւնս թափել ազատութեան անունի {վերայ}: Այդ միջոցը դարձաւ իմ համար մի գեղ

մտածել մի քանի փիլիսոփայական խնդիրների {վերայ}: Այդտեղ վերստին նուիրեցի իմ անձը, իմ

խունկերը, եւ Ամենաբարձրեալը գթացաւ իմ {վերայ}: Մի երեկոյ երկար մտածութեններից յե

ւորութենների մասին, որ գործուել էին իմ {վերայ}: Այս պատճառով իմ երազներից գլխաւորը ստ

ում եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ արօտի {վերայ}, թեք ընկած մի ծառի տակ։ Առաջեւիցս վազ

համարեա թէ վայր ընկնելով՝ նստաւ արօտի {վերայ}: Նորա կերպարանքը տխուր, եւ, չնայելով

անը, արդէն խորշոմը դրել էր նորա ճակատի {վերայ} իւր կնիքը: Հարցասիրութիւնը բռնադատ

ց՝ առանց ուշադրութիւն դարձուցանելու իմ {վերայ} ։ Յետոյ, որպէս թէ կերպարանափոխ լինելով

չ է քո մէջ այն, որ այդպէս ներգործեց իմ {վերայ}, չեմ կարող հաշիւ ու համար տալ ինձ:

տ խաղաց իմ անծանօթ հանդիպակացի շրթունքի {վերայ}: - Ես մի խեղճ մարդ եմ, - ասաց նա

թիւնը այդպիսի տպաւորութիւն էր գործել քո {վերայ}: Առաջին անգամ տեսանում եմ ես մի մարդ,

իտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բարի խորհրդի {վերայ} ես, թո՛ղ ամենակալ Տէրը լինի քեզ օգնակա

լին. - ես չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառութեան {վերայ}: Մի՞թէ Նա, որ մարդկութեան համար մեռաւ

թէ Նա, որ մարդկութեան համար մեռաւ խաչի {վերայ}, վրէժխնդի՞ր եղաւ նոցանից, որ հասուցել

պէս թէ մի եռացուցեալ ջուր թափեցին գլխիս {վերայ}: Թշերս այրւում էին ամօթից, որպէս կրակ

ր այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած վէրքերի {վերայ}: Բայց նախանձոտ մարդիկ այստեղից ոչ շատ

լսել, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու իմ {վերայ}. մի՞թէ Նախախնամութիւնը գայլին հոգաբարձ

արձո՞ւ կը կարգէ հեզ եւ անմեղ գառնիկների {վերայ} կամ բրէտը՝ տակառով մեղրի վերայ... Հեռ

նիկների վերայ կամ բրէտը՝ տակառով մեղրի {վերայ}... Հեռի՛ ինձանից, դուք՝ գիշերադէմ մա

Միւս կողմից՝ մի զմայլանք եկաւ իմ սրտի {վերայ} ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքուշ սրտի տէ

այ, որ մոլորուած ես դու, ցաւում եմ քո {վերայ}. դու կարող էիր աւելի պիտանի մարդ լինել

դու եւս պատերազմի մէջ ես այդ խնդիրների {վերայ}: - Անտարակոյս: - Մոլորութիւն

արակոյս: - Մոլորութիւն մոլորութեան {վերայ}: Դուք, որ ուսումնականքդ, որ կարելի է

առախլապատ եւ մահադէմ վարագոյրը մեր ազգի {վերայ}. մի՞թէ սուտ է խօսածս: - Ձեր ամենա

մ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ {վերայ}: Ես քո համար երբէք ծուլացած չեմ. միթէ

ծառի տակ՝ մի փայտեայ, շինականի աթոռի {վերայ} նստած լցնում էի քո էջերը: Շատ հեռի հար

ն եւ ազդեցութիւն ունէին մեր ազգի կեանքի {վերայ}: - Իմ համար ասում են, թէ շատ բանե

ւ ներկայ իրողութենների եւ հանգամանքների {վերայ}: Ահա այսպէս. այնքան ձեռնհաս չեղայ

վ Վիսբադենի Բռաուն անունով բժշկի շնորհի {վերայ}, որին ուղարկում եմ այս նամակը քեզ հասո

պատմական, տեղագրական եւ բնական մասների {վերայ}, կամեցել է աւելի որոշ ցոյց տալ իւր անկ

ամենեւին ուշ չդարձուցանելով այս բաների {վերայ}, չտեսանելով իւր աշխատութեան թուլութիւն

Ազգերի եւ ժողովրդների բարոյական կեանքի {վերայ} արած նկատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն. պատ

ի զրպարտութիւն՝ մեր Աստրախանեցի Հայերի {վերայ} գրած, նշմարում ենք հեղինակի կողմից՝ կ

եմն երբեմն... Բանը միայն տօն կատարելու {վերայ} չէ... Եւ այդ յանցանքի կարգում չէ որեւի

լորը կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի {վերայ} սեւով դրոշմած: Հեղինակի անփորձութի

նը, որ մեծ ազդեցութիւն ունենալով ջլերի {վերայ}, հետեւաբար մեծ խորհուրդ ունի մարմնի շն

մեծ խորհուրդ ունի մարմնի շնչական կեանքի {վերայ} ՝ յատկապէս ներգործելով շնչառութեան վերա

երայ՝ յատկապէս ներգործելով շնչառութեան {վերայ} եւ թոքերի միջնորդութեամբ յարակցութիւն ո

ը, որ անմիջապէս ազդեցութիւն ունէին օդի {վերայ}, զորօրինակ՝ անտառները, բուսականքը,

գուտ էր քաղում: Խօսելով Նոր-Նախիջեւանի {վերայ}, խօսելով եկեղեցիներում գտանուած գրչագի

է թւում: Խօսքս Նախիջեւանի ուսումնարանի {վերայ} է. ահա հեղինակի բառերը ( տե՛ս երես 462

աստանը մխիթարւում է, արտասուքը սրբելու {վերայ} է, յետոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն խնդրո

առանձնապէս խօսել, մանաւանդ՝ այն խնդրի {վերայ}, թէ արժանայիշատակ Մուրադը, նուիրած լի

օր Թիւրքիայում տպելի գրքերի եւ օրագրերի {վերայ}: Մի նոր քաղաք մտանելով՝ ես ո

դեցութիւն են գործել եւրոպական պալատների {վերայ}: Ես տեսայ այն ապարանքը, այն տները

ակին... Ժամանակը թագաւորում է տիեզերքի {վերայ}. նա ե՛ւ անցողական է, ե՛ւ յաւիտենական

որ դիմանում էր ժամանակի հոսանքին, որի {վերայ} չէր կարող ժամանակը նոյն ազդեցութիւնը գո

դեցութիւնը գործել, ինչ որ ուրիշ բաների {վերայ}, այդ բանը... էր ճշմարտութիւնը: Ա

րոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի {վերայ} գիշերի խոր եւ խորհրդական լռութեան մէջ:

փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ երկնքի {վերայ}: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն... Բնակիչների

տանուած լճերի եւ այժմ անջուր աւազանների {վերայ}: Այդ ժամերում բիւրաւոր ճրագներով լուսա

ւիրականը: Նա թռել էր մի հոյակապ արձանի {վերայ}, որ կանգնեցուցած էր քարաժայռի տակ՝ մի

ի խոստովանահօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի {վերայ}: Ասես թէ ազգը զգում էր դորա հետեւանքը

ն գեղեցիկ շինուածք՝ երկու յարկով, որի {վերայ} կարելի է ժամանակով յաւելացնել եւ երրորդ

ք, թէ ինչ է Մխիթարեանց իրաւունքը, որի {վերայ} հիմնուելով՝ ընդունում են միմիայն հռովմ

տանւում է Կոստանտնուպօլսի Հայերի ուսերի {վերայ}: Որովհետեւ ընդդէմ է առողջ բանականութեա

գործերում. պատճառ, մի քանի տարի ոտքի {վերայ} պահել մի դպրոց եւ այնուհետեւ խափանել ար

արժարանի, որ հիմնուած էր այլ կանոնների {վերայ}, մեք ուրանում ենք դրականապէս եւ, ցաւե

զգի կողմից զուր տեղը գործ դրուած արծաթի {վերայ}, բողոքում ենք այն մարդերի ընդդէմ, որ

ատում են իւրեանց կարողութեան չափ դպրոցի {վերայ} ՝ ինքեանք, մանաւանդ ենթարկուելով նեղու

այդ գործը մեր ազգին անհասկանալի մնալու {վերայ} ։ Հայր Խորէնին չէ յաջողուել ընտրութիւնը

է յոյս ունենալ մեր անձին եւ մեր ընկերի {վերայ}, եւ առանց լքանելու եւ վերացական բաների

ւմ են այնուհետեւ յոյս եւ հաւատը իւրեանց {վերայ}, հանդիսացնում են մի ողորմելի պատկեր մտ

խելապատակը այդպիսի գաղափարներով։ Կրակի {վերայ} կրակ յաւելացնելը մօտենում է Հօմէօպատներ

կ պատկերով: Երեւում է Արարատը, երկնքի {վերայ} ՝ ծիածան, եւ աղաւնին թռչում է դէպի տապ

անը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մինի գլխի {վերայ} աստղ եւ ձեռքում՝ քնար, ցոյց է տալիս բ

ս բանաստեղծութեան ոգին, իսկ միւսի գլխի {վերայ} հրեղէն լեզու եւ աջոյ ձեռքում բռնած մի ջ

յերէնից Ֆրանսիարէն ընդարձակ բառարանների {վերայ}, թարգմանել են ժողովրդական լեզուով Ֆենե

, ինչպէս բնակւում են միեւնոյն մոլորակի {վերայ}. անգոսնելի կիրք: Մուրադեան վարժար

նգոսնելի կիրք: Մուրադեան վարժարանի {վերայ} խօսելով՝ ասացինք, թէ վերապատուելի Հայ

երմացուցել են շատ սրտեր Նահապետի անունի {վերայ}: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը իւր անունով եւ

յն կերպով ցաւում ենք եւ Խորէն վարդապետի {վերայ} ՝ քաջ գիտելով նոցա դրութիւնը եւ հայեացք

ակը իւր շողը կը կաթէ նորա գերեզմանաքարի {վերայ}, եթէ իւր այսուհետեւ երգելիքը երգէ աւել

դ, ուրախ ենք նորա կատակերգական քանքարի {վերայ}, բայց չենք կարող չասել, թէ այն շրջանա

սրտնեղած Պ. Կըկռիկեանի ընդունելութեան {վերայ}, հրատարակել է մի փոքրիկ թերթ, որպէս մ

Խօսելով այսքան հոգեւոր վիճակից մարդերի {վերայ} ՝ հարկ համարում ենք հանդէս հանել Յիշատա

իւր առանձին տպարանում: Խօսելով տպարանի {վերայ} ՝ պարտականութիւն ենք համարում մեզ լուռ

աղուց հրատարակած է մի առանձին մեծ թերթի {վերայ}: Մեծ հաճութեամբ յաջողեցաւ մեզ լսել Պ.

արելութիւնը հիմնուած է միայն մի պայմանի {վերայ} ։ Ինչ պայման է այդ. որ ընդդէմ չլինի տպ

եզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների {վերայ} ՝ յարգելով նորա ազնիւ ձգտողութիւնը իւր

ութեան ժամանակ ուշ դարձուցանել այն բանի {վերայ}, որ բնագիրը ունենայ մի հաստահիմն արժան

մեր ցանկութիւնը այն է, որ այդ առարկայի {վերայ} ամուլ շատախօսութեամբ չհերիքանան: Շ

ուշտ, ուղղելու էին մի այդպիսի հեղինակի {վերայ}: Ասիացին չէ կարող մերկանդամ տեսանել ճշ

է Հայ-Ճիզուիթների ազդեցութիւնը մեր ազգի {վերայ}... Ո՛հ, օրերով, ամիսներով եւ տարիներ

վ մասնաւորապէս կը խօսենք " Արեւմուտքի " {վերայ} եւ մի երկու բան մէջ կը բերենք " Արեւմու

տնել էի իմ խորին ցաւակցութիւնը այն բանի {վերայ}, որ Նախիջեւանցի արգոյ վաճառականք, անմ

էջ եւս օրէ օր առաւել շատ դուրս երեւելու {վերայ} են օրագիրք, լրագիրք կամ այլ բանասիրակա

որեւիցէ պակասութիւն մեր ազգի անդամների {վերայ}. առողջ բանականութիւնը պահանջում է հանդ

նձը մաքրել, քան թէ բարկանալ այն մարդու {վերայ}, որ, տեսանելով ապականութիւնը, ասում

տի մաքուր խղճմտանքով եւ ձեռքերս սրտերիս {վերայ} դրած, ոչ միայն զոհում ենք նորանց, այլ

արժանաւորութիւն: Մեք ծիծաղում ենք դոցա {վերայ}, բայց այդ ծիծաղը արտասուքից դառն է մեր

եւ խնամք է ցոյց տալիս հարսնացու օրիորդի {վերայ}, զարմանում են: Բայց այդ զարմանքը հասա

, ես... դեռեւս կը ծիծաղեմ նոցա երկուքի {վերայ} եւս: Չորրորդ՝ Բէգզադէն բարերարութ

Դուք գաղափար եւս չունիք վաճառականաթեան {վերայ}. եթէ ես խանութը նորա անունով չշինէի,

Ի՞նչ ընկերութիւն է այդ, ազգային բաների {վերայ} խորհելո՞ւ, թէ... - Չէ՛, - ընդհատ

դէն սկսում է ծուռ աչքով նայել ողորմելու {վերայ}: Հայհոյանք, թուք ու մուր եւ այլ ա

ափւում են Բէգզադէի կողմից աղքատ պատանու {վերայ}: Բանը այնտեղ է հասնում, որ Բէգզադէն ա

եմն իմ տեղը ուղարկի՛ր ինձ: Այս խօսքերի {վերայ} Բէգզադէն եւս առաւել բարկանում է: Այս մ

ուղարկում է իւր որդուն Բէգզադէի անունի {վերայ} 30 մանէթ արծաթ՝ մի վերարկու գնելու համ

ից մի նամակ տղայի մօր բերանից իւր որդու {վերայ}, որով որպէս թէ ուղարկում էր վերոյիշեալ

իրտ Հայեր, խղճալով այս անօգնական տղայի {վերայ}, ժողովում են մի քանի մանէթ եւ ճանապարհ

լոր հոգեւորների սիրտը այնքան ցաւէր ազգի {վերայ}, որքան Մատթէոս սրբազանի սիրտը: Մի

ենայն րոպէ իշխանութիւն գործ դնելով նոցա {վերայ}: Apropos. մի անգամ հարցուցի մի աբեղայ

թէ ինչ է նոցա իրաւասութիւնը քահանաների {վերայ}, ինչո՞վ բարձր են, քան թէ քահանայքը,

եան մեքենան շարժւում է հասարակ ժողովրդի {վերայ}. սա է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը եւ

նդանութիւնը: Երբեւիցէ խօսելով ազգի {վերայ} ՝ միշտ մեր աչքի առաջեւ ունինք Հայոց հաս

եւ կարեկցութեան արժանի ժողովուրդը, որի {վերայ} ծանրացել է ազգային ապաբաղդութեան հետեւա

Անմխիթար տխրութիւն է ձգել միշտ իմ սրտի {վերայ} մտածութիւնը, թէ աշխարհի երեսին գտանուա

թիւնքը, այնպէս եւ աշակերտը կրում է իւր {վերայ} դպրոցի դրոշմը: Կառավարիչքը կամ դաստիար

ազգի օգտի համար, եւ որ մնացած է երեսի {վերայ} ընտանեկան դաստիարակութիւն չլինելուց մեր

տակ եւ երբէք չկամեցան, որ նայէին նոցա {վերայ} որպէս մի խաղալիկի կամ որպէս մի հագնուած

ս մի հագնուած, զուգուած պաճուճապատանքի {վերայ}: Հինգերորդ դարում, երբ Հայոց ընտիր որ

նակարաններից եւ պարզ երկնքի տակ՝ գետնի {վերայ} տարածուելով, չարչարակից գտանուեցան առա

րդի ոստայն պատեց նոցա նախկին շքեղութեան {վերայ}: Շատ ձմեռներ անցան, շատ գարուններ եկա

նը ոչ թէ միայն ցոլանում է կառավարութեան {վերայ}, այլ մեծապէս պատճառ է նորա ապահովութեա

, որոնցից դեռեւս յոյս ունինք, եւ սոցա {վերայ} սաստիկ զարկում է մեր սիրտը: Հա՛յ կ

անակները, երբ մարդիկ նայում էին կանանց {վերայ} որպէս ստրուկների վերայ: Անցան այն ժամա

այում էին կանանց վերայ որպէս ստրուկների {վերայ}: Անցան այն ժամանակները, երբ կանայք հա

, երբ օրէնք տուողները նայում էին կանանց {վերայ} որպէս մի ծննդարար գործարանի վերայ, որ

անանց վերայ որպէս մի ծննդարար գործարանի {վերայ}, որ զինուոր էր պատրաստում հայրենիքի հա

մ, լուսաւորեալ աշխարհը նայում է կանանց {վերայ} որպէս մարդու վերայ: Նա ճանաչել է այժմ

արհը նայում է կանանց վերայ որպէս մարդու {վերայ}: Նա ճանաչել է այժմ այն մեծ եւ խորախորհ

մեծ եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ ձեր {վերայ} ՝ նմանել նոցա եւ հասկանալ ձեր խորհուրդը

եւ դժուարաւ կը ներգործեն ձեր զաւակների {վերայ}, եթէ նոքա ստացած չէին ձեզանից մի ընդու

արոյականութեան, խելքի եւ բանականութեան {վերայ}, թողունք, որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ

կան սուրբ իրաւունքներով պարտք դնել նոցա {վերայ} նոյնը՝ աւելի աճեցուցած, տալ իւրեանց զ

տի բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի {վերայ}: Բայց ներկայումս, կրկնում ենք, մ

անգամ եւ լեզուն. այս պատճառների հիման {վերայ} առաջին փոյթը պիտի լինի նախ եւ յառաջ կեն

տիճանն է լուսաւորութեան սանդուղքի, որի {վերայ} չկոխած, չէ կարելի հետեւեալները կոխել:

յն գտանւում են մի այնպիսի չար ճանապարհի {վերայ}, որի վերջը կորուստ է: Մարդկութիւն

խատում էին մի քանի երիտասարդք այս խնդրի {վերայ}, մէջ եմ բերում մեր բարեկամներիցս մինի

զմել մի մատեան, ուր պիտի երեւէր երկրիս {վերայ} եղած Հայերի ստոյգ թիւը ներկայումս, եւ

կան գիտութիւնք, որպէսզի հաստատ հիմքերի {վերայ} կանգնի նորա թէ՛ երկրագործութիւնը եւ թէ՛

է իւր հպատակ Հայերը 3. 800. 000: Սորա {վերայ} շատ չանցաւ, ձեռքս ընկաւ Էդմոն Շերթիէ Ֆ

թէ ինչպէս կարելի է ազգի յառաջադիմութեան {վերայ} խօսել, ազգի վերանորոգութեան վերայ մտած

թեան վերայ խօսել, ազգի վերանորոգութեան {վերայ} մտածել, առանց ճիշդ տեղեկութիւն ունենալ

, առանց ճիշդ տեղեկութիւն ունենալու ազգի {վերայ}, նորա որքանութեան եւ վիճակի մասին: Մի

: Մինչեւ այժմ մեք, խօսելով այս բաների {վերայ}, համարեա՛ թէ խարխափել ենք մի խաւար գետ

, որ մեր պատուելի թղթակիցը դնում էր մեր {վերայ}, եւ հոգւով չափ ցանկանում եմ, որ մի բա

աթիւը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի պահարանի {վերայ} երեւում էր՝ 17 Փետր. 1860, Թիֆլիս:

Մեք շատ ուրախ ենք այսպիսի թղթակիցների {վերայ} եւ, եթէ կամենան, կարող են ծածկած մնալ

ես կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի {վերայ} գուցէ թէ բարձրանայ մի օր Հայ ազգութեան

անփուտ բաներ, եթէ կային մեր մեռելների {վերայ}, գուցէ մնացին եւ մինչեւ այժմ, բայց բա

ւրոպականի ակնոցով նայենք այդ պատմութեան {վերայ}: Նամակիս խորհուրդը այն է, որ խնդր

նկերութիւնը հաստատուէր անխարդախ հիմքերի {վերայ}: Ընկերութեան խորհուրդը կը լինէր իւ

Աստուծոյ մի նոր շնորհը կը լինի մեր {վերայ}, եթէ այսուհետեւ գէթ աշխարհի լուսաւորու

է՛ հրատարակողի եւ թէ՛ նորա գործակիցների {վերայ}: §2. Մեզ գրում են, թէ ի՛նչ պատճա

ւի " Обозрение Арменіи " մակագրով գործի {վերայ}, մինչդեռ շատ նիւթ կար այնտեղ Յիշատակար

նյագ չարախօսութիւնքը այս կամ այն պարոնի {վերայ} ՝ հրատարակելով սորանց տգէտ եւ առաթուր կ

ւթիւնը ռուսաց լեզուով Հայ Քերականութեան {վերայ}, որ Պ. Չերքեզեանցը հրատարակել էր՝ ցո

փառքի կոթողը վերոյիշեալ մարդերի ուսերի {վերայ}, աւելի քան թէ քսան տարու մէջ չէր դադար

էք մտածել չէ այն բաների արժանաւորութեան {վերայ}, որ գործակատարը յանձն էր առել պատրաստե

եցաւ, եւ հերոսը գտանւում է թատրոնաբեմի {վերայ} ։ Ո՛վ կը համարձակուի բերան բանալ. խոստ

եզեանցի յիշեալ հսկայական քաջագործութեան {վերայ}: " Մեղուի " 13-երորդ թերթը հրատարա

նքը, որ այդ գրուածը արեց հասարակութեան {վերայ}, եւ տեսանելով, որ ժողովուրդը զզուելով

այած ուշադրութեան անարժան արգելառիթների {վերայ} ։ Այսուհետեւ եւս նայողը չենք՝ կտրելով

՝ տեսանելով սեւ բամբասանքի գունդերը մեր {վերայ} յարձակուած: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում

դարելովը մի անխորհուրդ ունայնաբանութեան {վերայ}, որ իւր սրտի յաւելուածից բաշխել էր պար

րժել է մի այլ եկեղեցու իրաւասութիւն իւր {վերայ}, ըստ որում, դորա բարոյական ազդեցութիւ

տալով, որ ինքնըստինքեան թանձրանայ դորա {վերայ} ժամանակի յաւիտենական դատապարտութիւնը:

ի քանի արդարացի նկատողութիւնք այդ գործի {վերայ} ։ Չտպեցինք նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու

) ուրիշ բան չենք յաւելացնում այդ նամակի {վերայ}, այլ միայն խնդրում ենք արգոյ ժողովագրի

մինչ մեր անիւը կանգնած է իւր դարձակէտի {վերայ}, որ վազէ կա՛մ դէպի փրկութիւն, կա՛մ դէ

ն պատմութեան մէջ երեւեցած իրողութենների {վերայ}, բայց ի՛նչպես լուռ մնանք՝ համր դեւի պ

կարծիք ունի այն երկնաքաղաքացի ծերունու {վերայ}: Առաջին անգամ լսելով այս բանը Պ.

լ որոշած գինը: Բայց մեք այդ բաների {վերայ} խօսելու միտք չունինք՝ լռութիւնը համարե

ւմ մուր քսել այսպիսի անմերձենալի մարդու {վերայ} ՝ կարծիք տարածելով մեծ Սուրբի մասին, ո

ստանալով, պատրիարք կացուցին Հայոց ազգի {վերայ} Մեծ Ներսէսը. ինչպէս արժան էր, իրաւախո

ելով, նահատակուելով Պարսից ձեռքով եւ ի {վերայ} այնր ամենայնի անխախտ պահելով իւրեանց կր

կայսրը բազմաթիւ զօրքով խաղաց Հայաստանի {վերայ}, որ հպատակեցնէ իւրեան, եւ երբ Դուին ք

որդութիւնը, ցաւէին իւրեանց բաժանուելու {վերայ}: Եթէ պիտի ցաւէին, նշանակում է հոգով ե

մ արտասւում էր հերձուածի դառն պտուղների {վերայ}: Իբրեւ վկայութիւն այս բանին՝ կարո՞ղ է

անդիոնը մեծ ազդեցութիւն ունէր Հայաստանի {վերայ}: Իբրեւ ապացոյցք մեր այս մասին ասածների

դաւանաբանական գրագրութիւն այս առարկայի {վերայ} ՝ ուղարկելով ուրիշների հետ Թէորիանոս ան

այս պատճառով եւս այդ անցքերի պատմութեան {վերայ} նայում ենք այն չափով եւ այն հայեացքով,

րիանոսը ուշադրութիւն դարձուց այն բաների {վերայ}, որ աւելի մեծ էին նորա աչքում եւ որ յի

կեմ նոցա այն բոլոր վկայութիւնքը, որոնց {վերայ} մտածում են Հայերը հաստատել իւրեանց վարդ

նք անարգ զրպարտութիւնք Ներսէս Շնորհալու {վերայ} եւ ոչ մի վկայութեամբ չհաստատուելիք:

դունում է որպէս պատգամ սրբութեան եւ որի {վերայ} հիմնուելով՝ Հայերի եւ օտարների առաջեւ

կ ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա {վերայ} ։ Դիցուք թէ Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթի

ն աշխատեցնում է այդպիսի եգիպտական գործի {վերայ}, բայց մեք ինչպէս կարողանանք կարգաւոր ք

ով նայում են մի շարունակ հրատարակութեան {վերայ}, իջանել հայկական դպրութեան ասպարէզը եւ

ւ անկիւնախօս ճարտասանների իմաստակութեան {վերայ}: Ազգի էական օգուտներին զոհել ենք ե

, որ չենք կարող այս անգամս ուրիշ բաների {վերայ} խօսել, ըստ որում, առանց նոցա եւս բաւա

ում են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի {վերայ}, նորա երեւեցուցիչը դուք էք, ձեզանից կ

, ձեզանից կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր {վերայ} է միակ յոյսը: Ինչ չափով պիտի արդարացնէ

ագան պիտի դատաստան կատարէ ձեր գերեզմանի {վերայ}, ինչպէս դուք դատում էք այսօր ձեր նախահ

ենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի {վերայ} է բացւում: Ձեր սակաւաթիւ լինելը, համե

ի հետ: Բայց, չնայելով այս բոլորի {վերայ}, քիչ մնաց, որ Անգլիան պատերազմ յայտնէ

ր տանում են այժմ հիւսիսայինք հարաւայնոց {վերայ}, շատ եւ շատ ծանրանում են Անգլիոյ սրտին

յնիւ, փրկութիւն չէր: Ծառի տերեւի {վերայ} ջուր թափելը արմատի չորութեան չէ օգնում

մէջ թերեւս այնքան զարմանալի չէ, բաների {վերայ} վեր ի վերոյ նայողների եւ միայն արտաքին

ա հիմքը դրուած է բնականապէս եւ բնութեան {վերայ}: Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ

ի ազգի հիմքը դրուած է երկրի մակերեւոյթի {վերայ} եւ կախուած չէ օդի մէջ: Չկայ մարդ, որ

ունի. նա բնակւում է ազնուականների հողի {վերայ} եւ վարձ է վճարում հողի տիրոջ: Հասարակ

րը, որ այնչափ տարի ապրում էին այն հողի {վերայ}, ոչինչ ունին ասելու ազնուական պարոնին

ութեան ժամանակ: Այսինչ ազնուականի հողի {վերայ} բնակւում է այսքան մարդ, եւ մինիստրի ըն

զգը, ազնուականը դիմում է դէպի իւր հողի {վերայ} բնակողները, կարդում է ճառեր, բորբոքեց

ը չունի մի ոտնաչափ տեղ: Այս պայմանների {վերայ} կարելի՞ է, որ երկրագործութիւնը դառնայ

ա՛րք, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտի {վերայ} ես ունէի երբեմն հող եւ ազատութիւն, որ

ւունք եւ արտօնութիւն կ'ունենաս այն հողի {վերայ}, որ պիտի ազատենք, - ընդհատում եմ ես նո

րկաւոր եղածի չափ հողի քանակութիւն, որի {վերայ} կը շինես քո բնակութիւնը, վերասաց պարագ

եւ թէ՛ քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի {վերայ} շինութիւն թէ արել ես եւ թէ ոչ, ազատ ես

յ, դու նորա անպայման տէրն ես, եւ դորա {վերայ} խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբերւում

կամ նորա սերունդը պիտի բնակուի այն հողի {վերայ}: Իւրաքանչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր գեղ,

ող եւ կը զրկէ իւր սերունդը եւս այն հողի {վերայ} իրաւունք ունենալուց: Ապա եթէ մի գեղի մ

ւասար իրաւունք ունի հաւասար քանակութեան {վերայ}, յաւիտեանս ժամանակների, եւ մի կողմից

մ է իւր կեանքը մի ամուր եւ ապահով հիմքի {վերայ}, եւ անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ աղքատութեան

է միւս մեծագոյն մասը ամուր նստած է հողի {վերայ} եւ գործում է նորան: Այն ազգը, որ

ի ճակատագիրը: Նա դարձել է մի քար, որի {վերայ} մարդը քանի՛ եւ քանի՛ անգամ գայթակղեցաւ

աղաղակ, խռովութիւն: - Ի՛նչ բանի {վերայ} էք: - Չե՞ս տեսնում. ազատութիւն,

րերը լոկ կեցցէի եղանակ էր եւ ուրիշ բանի {վերայ} խօսողը մահի պարտաւոր: Մի քանի օրի

եղբայրութիւնը նստել էին արքայական գահի {վերայ}, երբ բոլոր փողոցները եւ տուները, մինչ

, որ միմեանց պատահէինք, քանի որ երեսի {վերայ} մնացած ազգը փրկելու եւ գերութենից ազատե

Խօսակիցը զարմանում էր սորա բթամտութեան {վերայ}, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով նայում էր դ

ս զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների {վերայ} գնալով եւ մոռնալով ազատութեան թագաւոր ն

ցաւ մի ակնթարթ, բռնանալ խօսողի կարծիքի {վերայ}: - Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու

ագունդը անհատի սեպհականութիւն չէ, նորա {վերայ} ապրում են եւ պիտի ապրին բոլոր նորա որդի

: Գայթակղեցաւ նա աս գայթակղութեան քարի {վերայ} եւ դէպի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմու

րեանց յիշատակը թողեցին մի քանի ոսկիների {վերայ}. պատերի վերայի կարմիր գրերը դատապարտու

այդ հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ իւր {վերայ} եւ նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ

ակմունք անհնարին: Բայց, չնայելով սորա {վերայ}, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցաւ հրատարակել

եւ օրէնքը ազդեցութիւն չունին այս խնդրի {վերայ}: Ստիւարտ Միլը խօսում է հասարակութեան հ

իւնքը, որ դարերով նստել են նորա ուղեղի {վերայ}, արմատացել են նորա ոսկերքի մէջ, շատ ա

տաբանել, կասկածներ յարուցանել հեղինակի {վերայ}, պարզամիտների միտքը եւ ատելութիւնը գրգ

թիւն, ահ ու սարսափ բերեց հասարակութեան {վերայ}: Հասարակութիւնը տեսաւ, որ այդ գրուածք

րային եւ առաւօտեան, բարձրից գալու ցօղի {վերայ}: Ցօղը դեռ հազիւհազ նստում է նորա տերեւ

ղը դեռ հազիւհազ նստում է նորա տերեւների {վերայ}, հազիւհազ սկսանում է զովացնել նորա ծար

ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ընկերի {վերայ}: Եւ քանի որ տնտեսական խնդիրը՝ այն բազ

, որ մինչեւ ցարդ նստած հայրենիքի հողի {վերայ} ծառայում էր եւ հարկ էր տալիս իւր պարոնի

գործէ, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի {վերայ} բնակւում էր եւ որ գործում էր, այժմ, ա

ովուրդը կրեց անտանելի ծանրութիւն եւ, ի {վերայ} այսր ամենայնի, երբ Սեբաստուպօլսի պարիս

բարոսութիւնը իւր ոյժը մաշեց մեր կուրծքի {վերայ}: Մեր մատաղահաս դստերքը զոհ գնացին անխն

ել: Կառավարութիւնը զէնք գործ դրեց նոցա {վերայ}, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց եւ աճ

ստրկութենից, մինչեւ որ այդ մարդը հողի {վերայ} իրաւունք ունեցող չխոստովանուի: Եւ մինչ

գրեթէ ազդեցութիւն չունին դրամական խնդրի {վերայ}: Եւ հասարակ ժողովուրդը այնչափ աւելի կա

նիւթը, երբ այդ բոլորը հաստատած է հիմքի {վերայ}: Յաւելացո՛ւր սորա վերայ եւ քաղաքային ծ

ստատած է հիմքի վերայ: Յաւելացո՛ւր սորա {վերայ} եւ քաղաքային ծախքը, որ ուտում է եւ մաշ

ւմ եմ այժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւոր է տան {վերայ} խօսիլ, ո՞ր բանը այսպէս չէ: Այսքան տար

սը աննշան, իւր մէջ պատրաստուած ապրանքի {վերայ} աւելի ծանր հարկ, ո՛չ երկրագործութիւն,

ւթեան: Բայց, չնայելով այս բոլորի {վերայ}, ազգը օրըստօրէ թողնում է իւր երկիրները

ցել էր իբրեւ մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի {վերայ}, առնում է ձեռքը իւր հօր պանդխտական գաւ

լով օտար աշխարհում: Նոցա կեանքի շաւիղի {վերայ} եւս չկան ծաղիկներ եւ վարդեր, ամենայն ք

յս, նա չէ տեսնում իւր ապագայի հորիզոնի {վերայ} մի երջանկութեան աստղ, նորա ներկան եւ ա

ր մի նիւթեղէն խաչ տնկուի նորա գերեզմանի {վերայ}: - Իսկ նորա ընտանիքը՞: - Այ

ահարկու կերպարանքը սարսափ են բերում մեր {վերայ}: Այն մարդը, որի մէջ կայ մի թարմ սիրտ

Եւ փո՞քր գործ կարելի է տեսնել մի հողի {վերայ}, ուր աճում է եւ բազմանում է ամենայն ըն

ագին տխրութեան ամպ ծանրանում է մեր սրտի {վերայ}, երբ մտածում ենք, թէ Անգլիացին գնում

այը եւ ոչ անգամ կամի մտածել իւր ապագայի {վերայ}. նա թողնում է իւր երկիրները եւ կենդրոն

, թէ հարկաւոր է աշխատիլ վաճառականութեան {վերայ}, որպէսզի ազգը հարստանայ: Երանի՜

, երբ նորա խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի {վերայ}: Եւ մինչեւ այս, թող հայ վաճառակա

էջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իւր {վերայ} լինելոց շինութիւնը: Ինչո՛վ պիտի ն

պէս թէ կարող էր մտածել լուսի կամ խաւարի {վերայ}: Մեք չենք հաւատում: Ստրկութեան մ

որ չէ դադարում դարձեալ մարդկային կեանքի {վերայ}, քանի որ մարդը ապրում է եւ օդ է շնչում

: Սո՜ւտ. փիլիսոփայութիւնը երկրագունդի {վերայ} է, մարդն է նորա աթոռը, մարդն է նորա ե

թէ՛ գործելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց {վերայ} հիմնւում են նորա ձեռագործութիւնքը, նոր

մլել նորան: Բայց, չնայելով այս բոլորի {վերայ}, կախողութիւնը ամենայն ժամանակ զգալի չէ

րէ օր տարածում է իւր սեւ վարագոյրը ազգի {վերայ}: Զարհուրելի է մեզ երեւակայել միլիոնաւո

ցների մէջ կրթութիւն ստացողների թիւը։ Ի {վերայ} այսր ամենայնի ազգի ընդհանրութիւնը կը մն

ժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւր ոտքի {վերայ} ։ Նա կարօտ չէ ուրիշին. դորա փոխանակ,

միայն ինքնուրոյնաբար կը կանգնի իւր ոտքի {վերայ}, այլեւ եւրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս

յ աշխարհի երեսին, եթէ մեք մի կտոր հողի {վերայ} քարոզում ենք հաւասար իրաւունք, ուրեմն

նքը այսօր խոստովանուի բոլոր երկրագունդի {վերայ}, եթէ ներկայ եղած պետական համակարգութիւ

եւ իւր զէնքով սահման է դնում նորա հողի {վերայ}, բայց որովհետեւ մեր տրտմութիւնը ոչինչ

ն խառնակութիւն: Եթէ Փիւնիկեցիք իւրեանց {վերայ} կրած չլինէին Փիւնիկեցի յատուկ անունը,

նորա, այս կամ այն, սեպհական սրբութեան {վերայ}: Եւ, ինչպէս սովորական կեանքի մէջ, մա

իւն: Արտաքին ոյժերը ներգործում են էակի {վերայ} ( սովորական ոճով խօսելով) աւերողապէս,

ի, որ ինքը ապրելով չկամի ուրիշի կեանքի {վերայ} մտածել, աւելի կամ պակաս չէ մասնաւոր ան

աղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա {վերայ} եւ նոցա անունով ներգործում են, միմիայն

արութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում են նորա {վերայ}: Նա տանում է աղքատութեան ծանր լուծը՝

յի՛ր այն կտոր լաթին, որ կախուած է ձողի {վերայ}: - Բայց նա ինձ կերակուր չէ տալիս

ս այդ փառքով: Չնայելով այս բոլորի {վերայ}, այդ ազգութիւնքը հետեւում են տակաւին ի

, բռնացել է այս աշխարհի վերաբերեալ հողի {վերայ}, որ պատկանում է Իտալիային, եւ երբ խնդ

իւն Աւստրիացիներով բռնացել է Լօմբարդիոյ {վերայ} եւ չէ կամենում Վենետիկը ձեռքից թողուլ:

քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի հրապարակների {վերայ} արիւնը մինչեւ ծունկն է հասնում։ Զինուո

է հասնում։ Զինուորները, անզէն մարդոց {վերայ} յարձակուելով, սպանում են՝ առանց խնայե

խորամանկութեամբ գրեցին իւրեանց դրօշակի {վերայ} հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րոպէից

պարզելու մեր ունեցած հայեացքը ազգութեան {վերայ}, որպէսզի հակառակախօս չերեւինք մեր նեղս

եւս կատաղի լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի {վերայ} այսր ամենայնի ժամանակը կը մաշէ նորան,

րպէս իրաւունք, որպէս բողոք երկրագունդի {վերայ} մի կտոր հող ձեռք բերելու համար, որպէսզ

դարաւոր փոշով ծածկուած յիշատակարանների {վերայ} բաբախում է նոցա կուրծքը, եթէ նոցա ազգո

կի ներկայ սերունդի եւ ներկայ պայմանների {վերայ}, եթէ նոքա մտածում են երեւեցնել իւրեանց

սանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի {վերայ} գրել, այլ թո՛ղ գրէ ծառի տերեւի կամ կեղ

լ, այլ թո՛ղ գրէ ծառի տերեւի կամ կեղեւի {վերայ}, յետոյ՝ անասնոց մորթի վերայ, յետոյ՝

ամ կեղեւի վերայ, յետոյ՝ անասնոց մորթի {վերայ}, յետոյ՝ չգիտեմ ինչի վերայ, որ կարգը

ասնոց մորթի վերայ, յետոյ՝ չգիտեմ ինչի {վերայ}, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ որում նոր

ասկացաւ մեր նեղսիրտ ընթերցողը ազգութեան {վերայ} մեր ունեցած գաղափարը, եթէ համոզուեցաւ

արձեալ կը խօսինք նորա հետ այս խնդիրների {վերայ} եւ մեր ամեն ճիգը կը թափենք աւելի մշակել

մանի մէջ աշխատեցանք կերպարանագործել, ի {վերայ} այսր ամենայնի, անյուսալի չէ, թէ գտանո

նդիրը. եւ մեք խօսեցանք միայն այն խնդրի {վերայ}, քանզի նորանով միայն կարող է պահպանել

ի վերջոյ, մի մաս: Թո՛ղ նոքա այն հիմքի {վերայ} աշխատին, եւ նոցանից իւրաքանչիւրը կը հա

, մեր բոլորի ունեցած կարողութիւնքը իրար {վերայ} բարդելով, դնենք, թէ ստանում ենք հազար

եր բոլորի գործողութիւնը այն հազար ոսկու {վերայ} է, երբ մեր ձեռքում չկայ մի ոյժ, որ կա

ղքատ ասած բանը բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի {վերայ}: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ չէ յա

պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի {վերայ} եւ նա իւր կարգով պիտի հաւասարի ընդհանու

իմութիւն չէ, քանզի դրականը բացասականին {վերայ} տալիս է զրոյ: Այո՛, բնութեան օրէնքներ

Քանի որ յոյսը չէ հիմնւում ստոյգ հաշուի {վերայ}, յոյս չէ, այլ անձնախաբէութիւն: Առանց

անզի ապագան ծածկուած է վարագուրով, որի {վերայ} մարդը խոշոր տառերով գրել է յոյս: Ապագա

հասկացողութիւնը հիմնւում է երկուութեան {վերայ} ՝ dualisme, պարզմտութեամբ կամ հաւատարի

թէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ թէ իւր {վերայ} եղած հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ գ

ւ համերաշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի {վերայ}, որ նա եւ յղանալ չէ կարող այդ յանցանքն

յս կէտից նայելու լինինք բարոյականութեան {վերայ}, վանդակի մէջ փակուած վագրը բարոյական է

հաւատալիք, իսկ այդ ուրիշների գոյութեան {վերայ} թքում են լրբաբար: - Ի՞նչ է մնում

նդակութիւնը եւ ազգային այս նոր երեւոյթի {վերայ} պատշաճ չենք դատում մաշուած ձեւերով խօսք

Բայց այն վառ երիտասարդութիւնը, որոնց {վերայ} են մտածող մարդերի յոյսերը, ժամանակի եւ

խապաշարեալ հայեացք ունենալ թատրոնականաց {վերայ}, որ կարծում է, թէ թատրոնը մի տեղ է,

կարողութեններին: Չկայ մարդ, որի {վերայ} ազդեցութիւն չգործէ թատրոնը, չկայ մարդ

ի որպէս հետեւանք դրուած էին թատրոնաբեմի {վերայ}: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր ուսանու

ն բացարձակուել էին հասարակութեան ջիղերի {վերայ}: Հասարակութիւնը գիտէ այս, քանզի

ուտ դասակարգութիւնքը դրել են նորա երեսի {վերայ}. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է թատ

ոք չէ ցանկանում հանդէս գալ թատրոնաբեմի {վերայ}, քանի որ այնտեղ ոտք կոխողը գրեթէ հասար

Այո՛, մի կողմից տրտմելով այս բոլորի {վերայ}, միւս կողմից չենք կարող սանձ դնել մեր

, որ քաջութեամբ ոտք կոխեցին թատրոնաբեմի {վերայ}: Քաջութեամբ պատերազմեցան հասարակաց նախ

մեցան հասարակաց նախապաշարմունքի իւրեանց {վերայ} արած ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով նորա

ն գովում ենք, այլ եւ աղօթում ենք նոցայ {վերայ}, մոռանալով մի քանի թերութիւնք, որ գրե

ջ յառաջադիմութեան ձգտողութիւնը այն կէտի {վերայ}, ուր հասած էր. մինչդեռ դերասանը եւ դե

ւի մաքրութեան, յստակութեան եւ միութեան {վերայ} եւ Բ. ներկայացնելի թատրերգութեանց ընտր

րերգութեանց ընտրութեան եւ թարգմանութեան {վերայ}: Ոչ ամենայն թատրերգ, որ կարող է երեւի

ւթիւնք, պատուաստուին հայկական ընտանիքի {վերայ}: Վերջին աստիճանի քնքուշ է թատրերգ

կար), թշնամանք տեղալ բովանդակ թատրոնի {վերայ}, նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների խրաց

ը լինէր մի հոյակապ յիշատակի արձան, որի {վերայ} պարծանքով պիտի նայէին հայերը եւ որ պատկ

ուշ դարձուցանել իւրեանց կեանքի խորհրդի {վերայ}, երկար ժամանակ պիտոյ է ամրացնէին իւրեա

ճանապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների {վերայ}, ահա խնդիրը: Արդէն վաթսուն տարի

րի եւ հալածասէրների լարուած որոգայթների {վերայ} -այսպիսի ժամանակում, ասում եմ, մինչ հ

ծ ցաւ մեր ազգի շատ վնասակար անհոգութեան {վերայ}: Ջերմ սրտով աղաչում ենք Ամենակալ Տէրը

ակ լինի: Նախիջեւանի հասարակութեան {վերայ} սուրբ եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ,

մ, ամենայն որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի {վերայ} աշխարհիս, զայն ամենայն միանգամայն ահա՛

եւ մարդկան, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի {վերայ} յիշեալ տանն եւ նորա եկամտին իբրեւ տէր,

եանց կառավարիչսն եւ կամ զնոցա օրինին եւ {վերայ} իմ կտակակատարաց առ իմ կտակակատարութեան

ց իմոց զամենայն ստացուածք, զոր ունիմ ի {վերայ} յերեսս յերկրի, թէ հետ ինձ տանելու եւ յ

արիւր քառասուն ութն ( 60548) ռուպլին ի {վերայ} տասն եւ երկու բաժնոյ թողում Ժառանգութիւ

ւ յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց զոր կրեն ի {վերայ} բանին իմոյ, տէր հատուցանէ նոցա ի հանդե

Հաճեցար զանուն Քո Կոչել ի {վերայ} մատրան, Ի վերայ մեր այս տան՝

ն Քո Կոչել ի վերայ մատրան, Ի {վերայ} մեր այս տան՝ Յոր բնակին որդիք Քո

պատակելու է ": Քրիստոնէութիւն հիմնի ՚ի {վերայ} գիտակցութեան սրտի եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի

ականութեան, եւ հաւատ, որ չէ հիմնեալ ի {վերայ} գիտակցութեան, զոր ո՛չ ընդունի հոգին,

կարէր քարոզել Այվազովսքին, մինչդեռ ՚ի {վերայ} տանեաց աղաղակէր ՚ի Փարիզ. " Մինչեւ ՚ի

ակոխեալ զխոշոր ազդեցութիւն հոգեւորաց ՚ի {վերայ} ժողովրդեան, ընտելացուցանելով, զմանկտի

ին զժողովուրդն, բռնացեալ, ո՛չ միայն ի {վերայ} կամաց եւ ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի վե

այ կամաց եւ ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի {վերայ} գոյից եւ ընչից նոցա: Ըղձանայաք, սապէս

լիպպոսի զներքինին, իսկոյն եկն Հոգին ՚ի {վերայ} մկրտելոյն: Եւ մկրտեալ ոք, եթէ առ չբեր

սաւորելոցս Հայոց, վկայութիւն սրտի !ւ ի {վերայ} վկայութեանս այսմիկ պատրաստ եմք եւ զանձի

1851 թ., մարտ ՅԻՄԱՐԱՑ ՈՒՍՄԱՆ {ՎԵՐԱՅ} ՈՒՆԵՑԱԾ ԿԱՐԾԻՔԸ Ի՞նչ քո անձնդ

ՄՆ ՅԻՄԱՐԱԿԱՆ ԿԱՐԾԵԱՑ ԶՈՐ ԱՆՄԻՏՔ ՈՒՆԻՆ Ի {ՎԵՐԱՅ} ՈՒՍՄԱՆ Յէ՜ բանդագուշ ի սէր ոս

Անմահարար նեկտարով. Երբ տակառի {վերայ} նստած Նա բաժակն է ինձ տալիս,

Կեանք ուրացողներից մինը Փորիս {վերայ} նայելով Հարցրեց յանկարծ. - գազանն

րգութեան: Մոխիր ցանած գլխիս {վերայ} ` Ես քաղաքից փախայ աղքատ. Ա

ւ ընկան կտորները Դեղնած տերեւների {վերայ}: Իմացի՛ր, ջերմեռանդ իւր ձե

տեղ բերել է, Տխրեցաւ՞ նա շատ քեզ {վերայ}, Արտասուաց հետք սրտումդ կա՞յ:

ուրը, Քնուկ վրացու նկարէն վարդիկի {վերայ} թափելը. Հակուած դէպի ղալեանի ծուխ

ս: Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ {վերայ}, Լարէ քնարիս թելերը, Առաջ

քը կը փայլի, Արդեօք ու՞նք է աչքի {վերայ}, Եթէ կամար լուսինի:

եայ մարմինն է, Թէ գեղեցիկ երկրիս {վերայ} Կայ ` միմիայն այն նա է:

Թէ լոկ նայելն աղջկերանց եւ կամ կնիկների {վերայ} Սաստիկ մեղք է, արդէն ընդդէմ Աստու

աչէ նորա ոտները, Բարկացել էր նորա {վերայ}, իւր ամօթի փոխանակ Աշխատում էր ող

ւնդ ամեն. Թող պատկառանօք Մեզ {վերայ} ասեն. Հայաստան երկրի Ա

սաց դուստրը հօրը, - Կապոյտ երկնքի {վերայ} Որքա՞ն աստղեր փայլում են վառ,

իւրեանց տնից... Մուր էր քսել տան {վերայ}... Իւր ծնողքը լացուցել էր,

անքում, Որ արտասւում է իւր բաղդի {վերայ}: Ո՛հ, պայծառ լուսին, դու

ղ, մատաղահաս օրիորդ, Աւազանի ափի {վերայ} խոնարհած, Լուանում է իստակ ջրում

դ աղջկայ տեսիլը, Ոչինչ չկայ դորա {վերայ} հողեղէն. Լուսեղէն է, թափանցիկ է

նորա մօտ ոչինչ. Ծածանում է ուսի {վերայ} մազերը, Բերնի վերայ ծաղկում է քա

անում է ուսի վերայ մազերը, Բերնի {վերայ} ծաղկում է քաղցր ժպիտ: Երգ ե

որա խելքը թռել էր Սիրով վառուած իմ {վերայ}, Շատ բան տեսնել կարող էր...

թաջրած Մազերի թելեր Իմ գլխի {վերայ} Որոշ փայլում են: Անցած իմ օ

ւթիւն, Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի {վերայ}, Ամեն բան ընկաւ մտածութեան տակ,

ի ձեռքին. Արի՛ւն ու կրա՛կ թշնամու {վերայ}, Այս պիտի լինի խորհուրդ մեր կեան

օսը, հնացած Դելֆի, Իւր եռոտանու {վերայ} փրփրի. Թո՛ղ միջին դարու գաղափարն

նայք այսպէս են: ԶՈԴԵՆ Մայնի {վերայ}, Ֆրանկֆուրտի մօտ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ

իրոյ կայծը երեսին Փայլում էր յստակ {վերայ} ճակատին Կապել էր կամար շնորհք արար

խանեցի 4-ին: Ժողովրդական քերականութեան {վերայ} սկսեցի աշխատել ապրիլի 1-ից: 7-ին նամա

, այլ մանաւանդ ցաւեցանք յարձակուողների {վերայ}, որովհետեւ բարոյական հիւանդութիւնը մին

իւանդութիւնը մինչեւ ի մահ տիրելով նոցայ {վերայ}, պատճառ էր եղել այդ ցնցողական եւ անգիտ

նգնեցնէր իր դրօշակը հնութեան աւերակների {վերայ}: Այս գիտութենից հետեւեցաւ այն, որ

րձակմունքը, թերեւս շատ անգամ մեր անձին {վերայ}, փոխանակ մեր գաղափարների, ո՛չ երբեք կ

նելութիւն է գտել այդ գրուածքը, իսկ մեր {վերայ} այդչափ եւս տպաւորութիւն չգործեց, եւ եթ

պատասխանելու խորհրդով կորուսած ժամանակի {վերայ}: Ինքնակոչ փիլիսոփայի գրուածքը ծայր

ւթիւնքը, անշուշտ, ազգի մեծագոյն մասին {վերայ} բնաւ ազդեցութիւն չգործելով, երեւում է

սը եւ պահպանել նորա խայտառակուած ճակատի {վերայ} եկեղեցական անունը: Որչափ եւս գրուածքի

եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն ածականների {վերայ} միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապում ենք յայտ

տի համարձակի բռնանալ մեր ազատ խղճմտանքի {վերայ} եւ հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մի պիղծ

ւցանում ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բանի {վերայ} եւ խնդրում ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առ

նւում ենք միմիայն այն անխախտելի հիմքերի {վերայ}, որ ազատ իրաւունքը եւ առողջ բանականութ

, Պ. Չամուռճեանը նայում է հոգեւորների {վերայ}, որպէս անմերձենալի մարդերի վերայ. մեր

րների վերայ, որպէս անմերձենալի մարդերի {վերայ}. մեր փոյթը չէ, եթէ միւս կողմից Կրօնակ

ւառութեան պատճառները գտանել երկրագունդի {վերայ}: Անցան եւ անդառնալի անցան այն խաւար

թիւնը, փորձ են փորձում բռնանալու նոցայ {վերայ}, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց խ

նուիրէ դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի {վերայ} պահելու համար, երանի՜, որ կաշխատի ճնշ

, քանի որ միասին ապրում ենք երկրագունդի {վերայ}. խոստովանում ենք մեր տկարութիւնը, որ

. Չամուռճեանը, գտանուելով երկրագունդի {վերայ}, ապրում է շատ հեռի նորա մակերեւոյթից.

ուանում երկիրը եւ մնում է դարձեալ երկրի {վերայ}, իսկ Պ. Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օրի

իկ մէք կանգնած ենք այժմ, բաց հրապարակի {վերայ} եւ, թշնամիների զէնքերից անխոցելի մնալո

երէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի կէտի {վերայ}, ուր մի ուրիշի ազատութիւնը բռնաբարել կ

ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցայ գլխի {վերայ} են փողփողում մասնաւորապէս: Մեր դրօշ

սօր հայութեան անունը կրում է իւր ճակատի {վերայ}, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին: Իս

րկութեան սանդուղքի ամենաբարձր աստիճանին {վերայ} ոտք կոխելու... Այս բոլորը պատմակա

ակ, ահաւոր նզովք գրեց հայոց կաթողիկոսի {վերայ}: Հայոց եկեղեցականութիւնը եւ մահով չ

արմնաւոր պատիժ գործ դնել ազգի անդամների {վերայ}: Եթէ այս շրջաբերականը դուրս չգայ,

ց, դնելով Կրօնական ժողովի զանցառութեան {վերայ}: Այս խօսքերը ասում ենք ամենայն լրջո

րբ նայում են ազգի ամայի եւ ամուլ կեանքի {վերայ}. աղեխարշ սրտմտում ենք դարձեալ, տեսանե

որբոք տառերով գրւում է պայծառ ճակատների {վերայ}, իսկ հայը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէ

մեռանք, մի՞թէ պէտք չէր մի փոքր կեանքի {վերայ} եւս մտածել... Տարիները վազում են

բայց եթէ բանը կրօնի եւ սրտի վկայութեան {վերայ} անհաստատութեան գայ, կարծում ենք թէ աւե

Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մի ուրիշ բանի {վերայ} յարձակուիլ, քան թէ դատապարտել նորան որ

նէական հաւատոյ: Այս Վարդապետարանի {վերայ} էր գրել պ. էմինը իւր ռուսերէն քննութիւ

հրամանը: Այս Վարդապետարանն էր, որի {վերայ} մեր գրած բազմիջեան քննութիւնը ընդհանուր

կանութեան եւ մինչէ այժմ ունեցած ընթացքի {վերայ} ոչ ոք համարձակութիւն չունի արատ շփել)

նգամ մի տառ փոխած է. ուստի տպագրութեան {վերայ} յանցանք գնելը զրպարտութիւն է: - Ո՛վ

փիլիսոփայական կամ հնասիրական խնդիրների {վերայ}, որ, ժամանակի որպիսութեանը անյարմար լ

ու իմացողների ձեռքում։ Այդ խօսքերի {վերայ} ինձ քաղցր եղաւ դուրս տալ Եւժէն Սիւ Պարո

ութիւն ունենային նոցա հոգեղէն զարգացման {վերայ} ։ Իսկ թէ Ազգայինքը այդ խօսքերը բերան առ

ւր տեղը սերմ ցանել չոր ու մացառոտ երկրի {վերայ}, կամ ապառաժների եւ ճանապարհի վերայ, օ

կրի վերայ, կամ ապառաժների եւ ճանապարհի {վերայ}, օգուտ ամենեւին ունենալու չէր։ Այ

սել, որ ժողովրդի ականջը ներգործէր սրտի {վերայ} եւ այն տպաւորութիւնը, որ լսողութիւնը ս

սողութիւնը ստանում էր, բացարձակէր սրտի {վերայ} ։ Այս, գիտակցութենով եւ հասկացութենով

բուկի ձայն։ Այսպիսի ձայները լսողութեան {վերայ} ներգործելուց առաւել, այլ ազդեցութիւն չ

ն չ'ունէին։ Այս պատճառով ժողովրդի սրտի {վերայ} ներգործելու համար պիտոյ է այնպիսի ձայնո

յնպիսի ձայնով ներգործել նորա լսողութեան {վերայ}, որ գիտակցութիւնը, ըմբռնելով այս ձայն

ենդանութեանը։ Այս պատճառների հիման {վերայ} հեղինակի գրելիքը առաջինը պիտոյ է լինէին

ել էինք մի ամուր քարից պատուանդան, որի {վերայ} աներկիւղ կարելի էր սանդուղքը ամրացնել,

ոխելու տեղ ունենալու, կամենում ենք օդի {վերայ} սանդուղք ամրացնել եւ նորա վերայով բարձր

նք ամենեւին մեր ժողովրդի անգրասիրութեան {վերայ} զարմանալու. պատճառ, մեր մատենագրութիւ

ցութիւն ունենալ ժողովրդի լուսաւորութեան {վերայ} ։ Ահա հազար երեք հարիւր տարին լրացած,

քերի վերայից հանած, նային ամենայն բանի {վերայ} Հերշելի հեռադիտակով։ Այն ժամանակ կը տե

ւին երկբայութիւն չունիմ այս փոփոխութեան {վերայ}. միայն այս եմ մտածում, թէ հազարաւոր տ

բարտակ յարուցանելու հնութեան աւերակների {վերայ} ։ Այո՛, մեծ հանդէս կայ բանիմաց Հայերի

ով կեանք մաշելուց յետոյ իւր աշխատութեան {վերայ}, պարտական չէ հոգալ եւ նորա տպագրութիւն

մ խօսակցութիւնը հայկական մատենագրութեան {վերայ}, արժան եմ համարում ծանօթութիւն տալ այս

ինքեանք կարգել են այժմ Պապական գործերի {վերայ} քննութեան Ատեան։ Այն մարդիկը, որ երբե

ով յոյն օրագրին: 18 դարու վերջին կէսի {վերայ} մի խորհրդածութիւն, ակնարկելով 89 անմահ

սում էին վատթար միմիայն քաղաքականութեան {վերայ}: [Բայց այդ անցքերը] Խաղացողքը այդ [ո

ւական երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի {վերայ}, ասած ենք, " թէ շատ չէ անցանելու, որ

եան " անունով աշխատութեան առաջին հատորի {վերայ} է, որ անցեալ 1857 թ. Մոսկվայի մէջ տպո

գը այն տպաւորութեանը, որ գործել էր մեր {վերայ} այն գիրքը. մի խօսքով՝ հրապարակաւ յայտ

ի՞նչ ծանր պարտականութիւն կար մի մարդու {վերայ}, որ կամէր կատարել Կրտիկոսի ( ուսումնակ

նները երեսին զարկելով, ծիծաղում է նորա {վերայ} եւ ցոյց է տալիս հասարակութեանը մի այսպի

ի թիֆլիզաբնակ գաղթական... պարոնի գործի {վերայ}, այն խորհրդով, որ մոսկուացի հայ սխօլա

ը, որ, իւր խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի {վերայ} դնելով, խաբուել էր իւր տգիտութեամբը,

ռաջեւ, որովհետեւ սխալ կարծիք ունի նորա {վերայ}, թէպէտ նա մի սուրբ բան է։ Այո՛,

ր տպաւորութիւն բոլոր ընթերցողների հոգու {վերայ}, ազատ է թողում նորանց, որ իւրաքանչիւր

ով նորա ուշադրութիւնը այս թերութիւնների {վերայ}, իսկոյն փակում է մոլորութեան ճանապարհը

արդիւնք, որ շատ անգամ չունէին իւրեանց {վերայ} փայլուն զարդարանք, անյայտ են մնում հաս

դեցութիւն կարող էին գործել ընթերցողների {վերայ} ։ Հասարակութիւնը, շատ անգամ ձեւերի քամ

մար։ Խօսելով ընդհանրապէս կրիտիկայի {վերայ}, այս եւս պիտի ասել, թէ նա մի չափ է,

թեան տակ ընկած առարկայի յառաջադիմութեան {վերայ}, այդ ապացուցանում է ամենօրեայ փորձը։

եղ, իւր կարծեցեալ իրաւասութիւնը Հայերի {վերայ} հաստատելու համար, բարձրաձայն գոռում է

ախնանք, չվախնանք աչքերս մատենագրութեան {վերայ} դարձնելու ", որպէս թէ կար մատենագրութի

այսպէս ձայն տալ մեր հին մատենագրութեան {վերայ} ։ Այս խնդիրը վճռելու համար կրկնում ենք

թեանը, պարտականութիւն ենք համարում մեր {վերայ} հրապարակով քարոզել, թէ նոր ահա բացւում

ացնելու համար։ Առաջին հատորը, որի {վերայ} է այժմ մեր խօսքը, ազգի փոքր ի շատէ գրա

դուածքը, բազմօրինակ եւ զանազան նիւթերի {վերայ} լինելով, տարակոյս չկայ, որ ամենայն ըն

պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի {վերայ}, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում ենք նորա

ռ բնութեան եւ նորա մէջ եղած երեւոյթների {վերայ}, յետոյ՝ բարոյական առածք, սկզբնական հ

ան աշխատութեան երկրորդ աւելի ճոխ հատորի {վերայ}, որ այս օրերումը դուրս է եկած տպագրակա

եւ պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս բոլորի {վերայ}, երբ Հեգելը քաղաքից քաղաք եւ կայսրութի

ութիւն արած լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի {վերայ}, դարձել էին նորա համար sine qua non,

մարդ, եւ այդ գործը աւելի ամուր հիմքերի {վերայ} արդիւնաւէտ կացուցանելու համար, ստացել

: Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի {վերայ} երկար գնալ: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքո

եւ ելանելով հորիզոնի մշտնջենաւոր կամարի {վերայ}, վերածնում էր գիշերային աղջամուղջ մթու

կապուտակ ծովի յստակ եւ հարթ մակերեւոյթի {վերայ}, անզգալի կերպով կտրում էր ճանապարհի եր

նը: Զայրանում էր ծովը մեր յանդգնութեան {վերայ} եւ կատաղաբար փրփրում էր: Երկինքը, եղա

, որոնք մինչեւ այն ժամանակ խաղաղ ափերի {վերայ} քնած էին, հողմի սարսափելի ձայներիցն ար

րթնացած, մոլեգնաբար յարձակւում էին մեր {վերայ} եւ դիպչելով շոգենաւի կողերին, խորտակւո

երբեմն մեր շոգենաւը լեռնաձեւ կոճակների {վերայ} դէպի երկինք էին բարձրացնում եւ երբեմն ճ

մեր կեանքի փրկութեան յոյսը դրեցինք նորա {վերայ}: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ էին եղած,

եկից չէին մեր աղէտքին եւ տհաճ էին նոցայ {վերայ}, որոնք դիմում էին օգնելու մեզ, տառապե

զ, տառապեալներիս: Նախախնամութիւնը մեր {վերայ} հսկում էր այն զարհուրելի ժամում. այն հ

նձն առած, իւրեանց կեանքը մեր փրկութեան {վերայ} դնելով, արիաբար ներս մտան մահու թագաւո

ւմ: Երբ մտածում էինք մեր ներկայ վիճակի {վերայ}, արտասուք էին կաթում աչքերիցս: Բայց ա

է մոռացել մեզ: Նորա հսկողական աչքը մեր {վերայ} է: Նա այն խորհրդով բացել է մեր առաջ եւ

թիւնս: Մեր ոխերիմ թշնամիքը քամեցին մեր {վերայ} իւրեանց դառնութեան մրուրը, եւ մեզ ստիպ

նալով ինձ, հաստատ մնալ իւր սուրբ ուխտի {վերայ}, անջատուեցաւ: Նորա հեռանալուց յե

ո՛չ մի տեղից լուսոյ նշոյլ չէ ծագում իմ {վերայ}, ծունր խոնարհեցնելով բաց երկնակամարի տ

յովկիանու ջուրցն եւ խոր, Թէ յիմ {վերայ} հովանասցի ամենակալ բազուկդ Հօր: Ք

նձ ուղղած իւր քայլերը, նորա պարզ երեսի {վերայ} տարածուած էր տրտմութեան վարագոյրը, զգե

յետոյ, նստեցինք գետի ափումը կանաչ խոտի {վերայ}: Խօսակցութեան թելը նա բաց արեց, եւ ին

ր մխիթարական արեւը այլեւս ծագելու չէ իմ {վերայ}: Այժմ մնացել եմ միայնակ, նախատինք իմ

այց, աւա՜ղ, այդպէս չէր գրած իմ ճակատի {վերայ}: Եթէ կամիս իմ ընկերիս անունը իմանալ,

տանելը թափել եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա {վերայ}: Ես տեսայ, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը

թագաւորը զայրացած իւր անյաջող արշաւանքի {վերայ} կրակով դատեց հարիւրադուռն Թեբասը: Ական

: Ես տեսայ Ատտիլայի արշաւանքը Եւրոպայի {վերայ}. նա ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. Լեւոն

ահանալով մի քանի մարդերի անտեղի խօսքերի {վերայ}: Գրեթէ ըստ մեծի մասին այդպէս է. շատ խ

ւմ, որ շինած էր սուրբ Լաւրենտիոսի գետի {վերայ} եւ որի մէջ բանակում էին շատ հռոմայեցի գ

որա հիմնադրութենից մինչեւ ցայսօր, նորա {վերայ} ներգործող անձինքը միշտ անհամաձայն են եղ

ալ, անփառասէր, եւ ազգի բարեբախտութեան {վերայ} միայն մտածող, որպէսզի գործարանը սոցայ

ւղ եւ արգասիք: Ինչպէս երեւում է, նորա {վերայ} ներգործող անձինքը, այս սուրբ խորհրդից

եռու են եղած. միայն իւրեանց սուտ փառքի {վերայ} են մտածել, ո՛չ թէ ազգի բախտաւորութեան

անարժանութիւնը գիտելով վերակացուն, իւր {վերայ} պարտք համարեց գործ կատարել, առանց խորհ

ը դնելու իւր առատաշնորհ բարերարի կեանքի {վերայ}, փոխանակ ջերմ եռանդութեամբ աշխատելու ի

էական եկեղեցւոյ քահանայապետութեան աթոռի {վերայ} եւ ցոյց տուեց այնքան մեծարանք ու պատիւ

, այո՛ շատերը նոցանից նորա անաղօտ փառքի {վերայ} ստուեր ձգելու համար, մեծ մեծ ամբաստանո

ատապարտութիւններ յարուցին նորա յիշատակի {վերայ}: Դու կարծում ես, բարեկա՛մ, որ իւրաքա

անց: Իսկ Կարդինալի անարժան ճակատի {վերայ} Սեւ տառերով միայն բառս " Եղեռնագո

ունը դրոշմելու չարագործների սեւ տախտակի {վերայ}, խոհեմութեամբ վարուած կը լինէր, եթէ բ

կէր գործարանի պիտոյքի եւ բարեկարգութեան {վերայ}, իսկ հոգատարները իւրեանց պարտականութիւ

նելով ժողովրդի տհաճութեանը նորա ընթացքի {վերայ}, մի այնպիսի մարդ կարգեց վերակացու գործ

եւ տառերով է դրոշմած դժոխքի դրան ճակատի {վերայ}, իւր մարդասպանութեան պատճառով. նա մի

րդումը անկարելի էր նորա հիւրանոցի շեմքի {վերայ} ոտք կոխել: Բոլոր ծառայքը տանջւում են ս

առայ պահել, բայց նա զայրացաւ ամենեցուն {վերայ}: Այսպէս, չափազանց սիրում է կարդ

ի օգնականները լուսաւոր կամ թէ ազգի օգտի {վերայ} մտածող անձինք էին: Եւ եթէ մի լավ մարդ

երձաւոր, իսկ միւսը անաչառ եւ ազգի օգտի {վերայ} մտածող: Բանի թելը շարունակ պահելու համ

համար, դառնանք դէպի վերակացուն. սոցայ {վերայ} խօսելու համար, դեռ շատ ժամանակ ունինք

ր աշխատութեան ժամերը կը բարւոքեմ եւ ձեր {վերայ} լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ նոցա ս

ի՞նչ բան դրդում էր նորան այդպիսի բաների {վերայ} խօսել: Երբ տեսաւ, որ սորանով եւս չէ կ

տիեզերքին, եւ հեթանոսութեան աւերակների {վերայ} կանգնեցուցին ճիշմարտութեան դրօշը: Դու

դէմ էր իւր պատուի աստիճանին: Ամենեցուն {վերայ} իբրեւ հասարակաց հայր լինելով, պէտք է ի

նձը սիրելի շինէր նոցայ եւ ժողովրդի նորա {վերայ} ունեցած վատ կարծիքը հերքելով, իւր անու

նտեղ եւս իւրեան լաւ դրստեց: Թէպէտ սորա {վերայ} շուտով բացուեցան մեծմեծ քննութիւններ,

արքը, ոտք կոխել ճշմարտութեան ճանապարհի {վերայ} եւ հրաժարուիլ իւր անօրէնութիւններից: Ք

գաւոր հոգին իսկոյն սրեց իւր լեզուն նորա {վերայ}, դուրս ցայտեց իւր սրտի միջի ոխակալութի

պապը մի ժամանակ բարկացաւ նորա յանցանքի {վերայ} եւ կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց դարձ

պաշտօնից: Այն պապին, որի խոհեմութեան {վերայ} զարմացել էին ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք,

ն հսկողութեան իւր ժողովրդի երջանկութեան {վերայ}, եւ որի մահը տակաւին մի անբուժելի խոց

առաւել պարզ վճիռ կը հատանէ դոցայ արարքի {վերայ}: Իմացիր, բարեկամ, յաւելցրեց նա այստե

չինչ առնել այսուհետեւ հո՞ կը խօսեմ նորա {վերայ} համարձակ: Եթէ այս ճշմարտութիւնը կ՚ուրա

ը իւր վերայից քերել, եւ ոչ թէ մէկմէկու {վերայ} բարդել: Այս ամէնը նորանից է յառաջացել

ւ սորան: Այնուհետեւ նա գործարանի սեամի {վերայ} ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա չկարո

նախանձաւոր, ուղղախօս եւ հասարակաց օգտի {վերայ} մտածող անձն էր, շատ յարմարաւոր գործարա

այ բոլոր պարապմունքը մեքենայակազմութեան {վերայ} փարթամ խօսելն էր: Կարդինալ սորան շատ է

պատճառով, եւ շատ մեծ կարծիք ունէր սորա {վերայ}: Այս անձը շատ անհմուտ եւ սնապարծ

խօսք այն եռանդուն եւ կրակոտ երիտասարդի {վերայ}, որին բնութիւնը առատ ձեռով բաշխել էր ի

լ: Սա դեռեւս ծաղիկ հասակի մէջ է, սորա {վերայ} այժմ դատողութիւն առնողները շատ կսխալուի

ոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց {վերայ} դարձուցանել եւ ազգասէրների անուն ժառանգ

ել եւ անձնական օգտի ծառայել: Ազգի օգտի {վերայ} մտածողները հարկաւ պարտ են մոռանալ իւրեա

երը իւր երախտագիտութեան արձանը, եւ դրա {վերայ} քանդակ է ոսկեղէն տառերով այս սուրբ անու

զայրանում են վերակացուի անիրաւութենների {վերայ}: Յետոյ նա ողջունում է ամէնքը եւ ասում

կարողանամ օրինաւոր կերպով մտածել դոցայ {վերայ}: Մնացածները, կրկնեց նա, որոնք կ

ի դափնեայ պսակ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի {վերայ} եւ նոցայ գործերը բարձր ի գլուխ կպանծան

կարդինալի կուսակիցներից զայրանալով սորա {վերայ}, միաբանուեցան հասարակաց հետ եւ վերկացմ

ու մի ուղիղ հայեացք այս մարդերի գործերի {վերայ}. տեսա՞ր դու այդ մարդերի ապաշնորհութեան

վերակացուի պարզմտութեան եւ անմեղութեան {վերայ}: Արդարամի՞տ մարդ, դու ինչպէ՞ս կարող է

քո օրէնքի պաշտպանը եւ քո բարեբախտութեան {վերայ} մտածողներին: Դու պէտք է մինչեւ այն օրը

եւ ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ դրութեան {վերայ}, բայց ես մի ուրիշ մարդ փոխուելով իմ թշ

ոյս ծաւալելով աստուածաբանական գիտութեան {վերայ}: Թող պապանձուին չար լեզուները, ո

եկեղեցու հիմքը դրուած է այս հաւատալիքի {վերայ}. Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութիւնը հաւատ

ն աստիճանի տխուր տպաւորութիւն թողեց մեր {վերայ}: Այս րոպէից մեր բոլոր կիրքերը լռուած ո

աճութեան, պ. Չամուռճեանի այս գրուածքի {վերայ}, այլեւ գիտէր, որ լռելու չե՛նք, բարեմ

, աղաչելու, որ բան չգրենք այդ հատուածի {վերայ}, ահացուցանելով եւ սպառնալով մեզ բոլոր

որի բնագիրը ուղղուել է պ. Չամուռճեանի {վերայ}: Ահաւասիկ պատճէնի պատճէնը:

առնդ Հրամայող ծառայ ( բնագրի {վերայ} ստորագրած է) " Ասմմոդէյ " ( ամրաց

էկը ցանկութեան պատճառով նայի կին մարդու {վերայ}, արդէն իր սրտի մէջ շնացաւ նորա հետ։

րանելի մայրն հոգացեալ իբրեւ զեղբայրս 'ի {վերայ} եղբօր, այլ առաւելս զայրացուցեալ, գրգռ

վ այդ անունը Ս. Գրքից։ " Եւ գրեցից 'ի {վերայ} նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն ք

ծ մի բլուր եւ բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի {վերայ} նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թա

, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի {վերայ} նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի

նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի {վերայ} նորա "։ ( Ագաթանգեղ. եր. 329)։

էն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լուսեղէն ի {վերայ} նորա։ Ոսկի խարիսխն վէմն հաստատութեան ա

նեղութիւնսն. եւ զի հանապազ խուժանն 'ի {վերայ} իմ կուտէր, եւ հոգք ամենայն եկեղեցեաց։

Եւ եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի {վերայ} նոցա՝ եւ գնացին... Եւ ահա Մարիամ բորո

ովրայ, եւ բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի {վերայ} Իսրայէլի... Եւ ասէ Մովսէս ցցեղսն Իսրայ

ւցին զնա 'ի գործս իւրեանց, յաճախեաց 'ի {վերայ} նոցա բեկումն " ( Սաղմ., ՃԵ, համ. 28

իր։ " Եւ ողբայ Դաւիթ զողբս զայս 'ի {վերայ} Սաւուղայ եւ 'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ

աւիթ զողբս զայս 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի {վերայ} Յովնաթանու որդւոյ նորա... Մի՛ պատմէք '

յանկարծակի յանզգաստից եկեալ հասանէին 'ի {վերայ} նոցա իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ

ի քանի խուրձ աւելցնել։ " Դի՛ր զմեղս 'ի {վերայ} մեղաց "։ Բայց բարձրացնում ենք այստեղ մ

ի՞թէ իրաւունք պիտի ունենայ բարկանալ մեր {վերայ} հայկաբանութեան ուսուցչապետը, եթէ այսպէ

6. Սաղմոսիցն է փոխ առնում. " Բացին 'ի {վերայ} իմ զբերանս իւրեանց, եւ ասացին այո՛, ա

անակում։ Նոյնիսկ Խորենացու նզովքը " 'ի {վերայ} գլխաւորաց քահանայութեանն " չէ կարելի բա

այտնի է մեզ լատինական առածը, "Մեռածների {վերայ} կամ լաւ, կամ ոչինչ խօսել". բայց մեր դատ

երից, որ բամբասելու էին մեզ, ձեռքը սրտի {վերայ} դրած վկայել մեր ասածին, եւ խղճմտանքով,

աչքով նայել անցած գնացած իրողութենների {վերայ}, եւ ամենայն բանի տալ իւր արժանի վարձը,

ով քննելով այս բաները, զղջացաւ իր գործի {վերայ} եւ իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատառելո

երիտասարդի վաղահաս վախճանի մասին, որի {վերայ}, անտարակոյս, սուգ առնելու է ամենայն,

էր սիրտը, որ Աբովեանը աշխատում էր նորա {վերայ}, որպէս իւր հարազատ զաւակի վերայ։ 1

ր նորա վերայ, որպէս իւր հարազատ զաւակի {վերայ} ։ 1846 թուականին, մինչ դեռ Ներսէս Ա

խօսելով նորա ուսումնական գործունէութեան {վերայ} ՝ հարց էր արել, թէ ունի՞ արդեօք յառաջա

ական թանձր խաւարը։ Անցանում են սորա {վերայ} մի քանի ամիս, եւ կաթողիկոսը արդէն օծու

ւ աշխատեցնելով նորանց գերմանական լեզուի {վերայ} ։ Անցանում է համարեա թէ մի տարի ժամա

կ չունի մտածելու ազգային լուսաւորութեան {վերայ}, նորա ձեռքը պարապած չէ զանազան վիճակայ

ւցանել Հայոց ազգի նախապատիւ հոգալի օգտի {վերայ}, նորա թանգագին զաւակների իմացական բարօ

թանգագին զաւակների իմացական բարօրութեան {վերայ} ։ Վրաստանի եւ Հաշտարխանի թեմակալ Կար

, ուր Աբովեանի բարեխօսական նամակի հիման {վերայ} ընդունեց իւր խնամարկութեան տակ այժմ հան

նա չդադարեց այն լուսաւորութեան աստիճանի {վերայ}, ուր հանել էր նորան ճեմարանը, այլ ցան

ուրգ, այժմ հանգուցեալ Ագաթոն Ակիմեանցի {վերայ} ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, նմանող լին

որ էր մտածել ազատ րոպէների մէջ իւր ազգի {վերայ}. դեռեւս ուսման ժամանակին թարգմանել էր

ծ ազդեցութիւն ունէին նորա սրտի եւ հոգու {վերայ}. այս էր պատճառը, որ չխնայելով իւր թոյ

ելով, եւ առաւօտու լոյսը բացուել է դորա {վերայ} ՝ նոյնպէս գիրքը ձեռքին, պարապելով իւր

թեան պարտիքը հատուցանելու։ Այս խորհրդի {վերայ} դիմեց նա դէպի ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսու

ւ մերձաւոր բարեկամքը եւ ուսանողքը ձեռքի {վերայ} հասուցին նորա դագաղը մինչեւ Հայոց եկեղե

յ, երբ որ պիտոյ է սկսանուէին ննջեցելու {վերայ} տան եւ եկեղեցական կարգերը, գերապատիւ Ս

ինք մեր հանգուցելու հողը։ Գերեզմանի {վերայ} ասացին դամբանական ճառեր Մոսկուայի Կայսե

ի կնիքը նորա մարմնի յաւիտենական օթեւանի {վերայ}... Այսպէս վերջացաւ մեր բարեկամի կեա

ոլոր բաների մէջ։ Գերեզմանատնում սեղանի {վերայ}, մինչ Պ. Սանասարեանցի առատութենից եւ

անդադար խօսում էինք դարձեալ հանգուցելու {վերայ} ։ Այստեղ ըստ պաշտօնի ընկեր հանգուցել

այրի ծաղկի պէս ծաղկում է. փչում է նորա {վերայ} քամին, եւ ահա չկար. չէր երեւում եւ նո

իւթական շրջապատի մէջ, երբ կրում էր իւր {վերայ} այն կաւեղէն զգեստը, որ, այս րոպէիս,

է աչքերս ձգենք միայն այն ժամանակամիջոցի {վերայ}, երբ հանգուցեալը ապրում էր մի նիւթական

ուգը, մեր բարեկամի մեզանից բաժանուելու {վերայ}, որովհետեւ գնացել էր նա մի աւելի երջան

աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի {վերայ} եւս խօսելու լինէր. պատճառ, նա մի յարա

ուցած չղջիկներով եւ գորտերով: Այս գահի {վերայ} նստում է սատանան, երբ պաշտօնական հանդէ

վերարկուն, որ կարած է հաստ թղթից, որի {վերայ} նկարագրած են բոցավառ կրակներ. այս վերա

որը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գահի {վերայ}. բոլոր ներկայ գտանուողքը հպատակօրէն գլ

ւնենալով ձեռքում մի ահագին սկուտղ, որի {վերայ} շատ յարմար էր շինել մի գինետուն եւ մի մ

ինետուն եւ մի մատենադարան: Այս սկուտղի {վերայ} դրած էին երկու մեծ մատաղի կաթսաներ, մի

տեղ, եւ միւս կաթսայից յաւելացուց նորա {վերայ} ծծմբային թթւուտ, որ սովորական է կաթի տ

ամենախրթին ոճերով գրած, սպիտակ թղթերի {վերայ} տպած, կէտադրութենով ու պատկերներով զար

, որպէս դատարկ եւ իստակ թղթերը, որոնց {վերայ} ոչինչ գրած կամ տպած չէին: Այս տեսակ պա

ութեամբ հանեց բերանից խածած կտորը, որի {վերայ} դեռ երեւում էին գրի անունի հետեւեալ տառ

նայելով բարկացած իւր պալատական գրապետի {վերայ}. - սա, մինչեւ անգամ տաքացրած եւս չէ,

ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ {վերայ}, - գոռաց սատանան դժոխային բարկութեամբ

Փափազեանի մատենադարանից, եւ նստաւ նորա {վերայ}: Այն ահագին հսկայի ծանրութեան տակ, տա

նայի հրամանով. այս բոլորը դրեց միմեանց {վերայ}, թաթախեց աւազանի մէջ, կուլ տուեց եւ խ

եացքը դահլիճի եւ ներկայ գտանուող դեւերի {վերայ}. կարծես թէ մի բան անհանգիստ էր առնում

ծ. յանկարծ, նայելով դէպի վեր առաստաղի {վերայ}, տեսաւ մի ծակ, որից անցանում էին արեգ

ակ է, եւ չնայելով այդ դժուարութիւնների {վերայ} ` մեր ծախքը անչափ. մօտ տեղերում կամ մօ

ը անչափ հետաքրքրութեամբ նայում էին նորա {վերայ}, հանեց տակառից Տեցելի ձեռքով Գերմանիայ

ի ինդուլգենցիաներից մինը, նայեցաւ նորա {վերայ} եւ ձգեց դէպի ճարտարապետի ճակատը, ասելո

, եւ ընկաւ ճարտարապետի քամակում յատակի {վերայ}: Ճարտարապետը ժպտեցաւ, գլուխ տուեց եւ

ան այնպիսի կարծիք ունի ճարտարապետութեան {վերայ}, ինչպէս Ս.... ուսումնականութեան վե

այ, ինչպէս Ս.... ուսումնականութեան {վերայ}: - Զարմանք չէ, - պատասխանեց դեւը

նկարծ 200 թնդանօթից կրակ բացեցին քաղաքի {վերայ}: - Ասած ճախնային ժողովուրդս բաւա

ապահով բնակւում էր հիւսիսային աւազների {վերայ} մի մեծ գետի եզերքում. այս արդէն իսկապէ

իսումը, գետի եզերքներում աւազուտ երկրի {վերայ}: - Ոչնչով, Ձեր մռայլութիւն. նորա

եր մռայլութեան պաշտօնական հրովարտակների {վերայ}, ծագեցան հալածանք, բանտ, աղքատութիւն

իկ բարկութեամբ պտուտելով նորան իւր գլխի {վերայ}, ձգեց սարսափելի զօրութեամբ: Ապստա

ուղղեցին իւրեանց հեռադիտակները Աստարօտի {վերայ} եւ տեսանելով նորա պոչը, ընդունեցին նոր

ի դրօշակ, որ պտոյտելով փայտեայ առանցքի {վերայ}, ցոյց է տալիս, թէ ո՛ր կողմից փչում էր

ին, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի {վերայ} պտոյտ եկաւ: Յետոյ դարձեալ գլուխ տա

: - Իմ յայտարարութիւնը գրած է թղթի {վերայ}, - կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը: - Ինչպ

ողմը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որի {վերայ} կարելի էր նստել, հանեց իւր գլխից թղթեա

եց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի {վերայ} եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը եւ

ջը: - Այստեղ բանը Ձեր մռայլութեան {վերայ} չէ, այլ ժողովրդի վերայ, - պատասխանեց

Ձեր մռայլութեան վերայ չէ, այլ ժողովրդի {վերայ}, - պատասխանեց լեղապատառ օրագրութեան ոս

ն յատկութիւնը, որ ամենայն պարբերութեան {վերայ} հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ լաւ իման

- Բայց ես, նոյն այդ վիպասանութեան {վերայ} եւս չկամիմ մտածել, - պատասխանեց դժոխքի

արձակել Ձեր իշխանութիւնը մարդկային ազգի {վերայ}, աւելի յարմար ձեւով փակել նորանց մեր ո

մ ով է թշնամին եւ ո՞վ է բարեկամը, որի՞ {վերայ} յարձակուին եւ ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցե

րների շնորհքով, որ հնարեցի ես եւ որոնց {վերայ} գլխաւոր ոստիկան եմ Ձեր մռայլութեան պաշտ

աւել շատ մարդ ձգեցի կորստական ճանապարհի {վերայ}, ես կրկնապատկեցի առհասարակ մեղքի չափը

ուցել եմ ես դժոխքի իշխանութիւնը աշխարհի {վերայ} ՝ օրագիրների միջնորդութեամբ, խնդրեմ հր

այլութիւնը այնպէս պար կ'ածեմ ամանիքների {վերայ}, կամ թէ կամենաք Ձեր մահճակալի տակ, որ

անը, որ նստած էր գդակի դրօշակի առանցքի {վերայ}, սկսեց այնպիսի սաստկութեամբ պտոյտ գալ

աբաթ, մի րոպէում կատարելով իւր առանցքի {վերայ} 666 դարձուած. պատճառ, սատանայի ապտակի

լ յիմարութիւն. յիմարութիւն յիմարութեան {վերայ}: Եթէ մի մարդու պատահէիր, որ խօսում էր

գլխով ու ձեռքով մի բան գրում էր ծունկի {վերայ} մի տետրակի մէջ: Սատանան չնկատեց ա

լով գրականութեան դեւից, աչքը ձգեց նորա {վերայ} եւ տեսաւ, որ գուճ եկած գրում է այնպէս

ձգէիր եռացող ջրի մէջ: - Ի՞նչ բանի {վերայ} ես, - հարց արեց սատանան: Այս հար

րից սասանեցան դժոխքի պատերը: Այս ձայնի {վերայ} վեր թռաւ նստած տեղից գրականութեան դեւը

շփոթութեան մէջ շրջեց թանաքամանը տետրակի {վերայ}, որով ապականեց գրածի մեծ մասը: Որքան

նել, վաղուց ահա քաղել են, ամենայն թփի {վերայ} հազիւ գտանուին մի երկու ճիռ։ - Ճռա

ններով, հասկացողութիւն եւս չունին դոցա {վերայ}, այլեւ թեթեւամտելով բոլորովին, համարո

նկն դնէ գրականութիւն, Դուք թագաւորէք ի {վերայ} բովանդակ գիւտից մարդկային հանճարոյ: Գր

ապահովի կացուցանելոյ զիշխանութիւն Ձեր ի {վերայ} տգիտաց, խորհուրդ բարի տամ Ձերոյն մռայլ

րբեք: Այսու կարկեսցին բերանք բացեալք ի {վերայ} մեր: - Այդ խելքի մօտ բան է. շատ լ

ւնքը, եթէ հիմնած էին առողջ դատողութեան {վերայ}: - Եւ զտկար դատողութիւնս մարթ է սա

գտի համար, վախճանել է: Սատանայի դէմքի {վերայ} փայլեց մի ժպիտ եւ ետեւի ոտքով ականջը քո

ը.... սատանան թէեւ կասկած ունի նորա {վերայ}, բայց բան չէ խօսում քաղաքավարութիւն պա

ուսնական գործերի ցուցակը մի երկայն թղթի {վերայ}. այս միայն վերջին ամսի ցուցակն էր, այ

ի, որ պատահել էին բովանդակ երկրագունդի {վերայ}: - Որքա՜ն խարդախութիւն է, - բացա

- Ձեր մռայլութիւնը մեծ շնորհ ունի իմ {վերայ}: - Ես ճշմարիտ եմ ասում, որովհետեւ

ին չորս դեւ ոսկեզօծ կոտոշներով, ուսերի {վերայ} բարձած մի ասորու սրածայր աշտարակ, որի

յեղափոխութիւնը կատարուեցաւ տէր սատանայի {վերայ}: Սորա պատճառը իմանալու համար հարկաւոր

ններին եւ աւերածքին, որ բերեց իւր ազգի {վերայ}, ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, երկիւղ

որ ոչ ոքին չէր յայտնում, նստած էր գահի {վերայ}: Երկու դեւ մտած երկու թեւերի տակ,

եւ մեծ կարծիք ունին իւրեանց Բրամինների {վերայ}, արդէն յիսուն-վաթսուն տարի սորանից առա

եան եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում էր նոցա {վերայ}: Թէպէտ շատ մարդիկ կան, որ ունին իւրեա

լով այսպիսի դէպի դժոխքը ջերմեռանդութեան {վերայ}, որ ցուցել էր ծայրագոյն Բրամինը, որ ա

րա այդ կարգից դուրս արժանաւորութիւնների {վերայ}, որի հետ բացի հոգեկան առնչութենից ոչին

երբեք ամօթ չբերեցիր իմ եւ իմ ազգատոհմի {վերայ}, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ եկիր. գ

մինչեւ այժմ ջատագովուած արժանաւորութեան {վերայ}: Այս խօսակցութիւնքը վերջացան տաղի հետ

կած այսքան աշխատանքից, ընկած էր սոֆայի {վերայ}: Մեր հաշուով առաւօտը լուսանալու վերայ

վերայ: Մեր հաշուով առաւօտը լուսանալու {վերայ} էր: - Մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզի

եւս նոր վեր բարձրացել էր արեւը հորիզոնի {վերայ}, ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթնագոյն սարերի

է, քան թէ կատարելդ. խօսքս մեր խնջոյքի {վերայ} է, որի մասին զրուցելով անցեալները խոստ

տեսանում ես ահա, որ ես քեզ նման ականջի {վերայ} քնած չեմ. ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է, թէ

, հարիւր երեսուն ութն, քսան չորս դորա {վերայ}, հարիւր վաթսուն երկու, մի բան չէ․ բայ

թէյի մեքենան ներս բերեց եւ դրեց սեղանի {վերայ}: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստել եւ նս

սը սկսեց թէյ պատրաստել եւ նստելով աթոռի {վերայ}, զանազան պատկերներ երեւակայել իւրեանց

իւր բոլոր ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի {վերայ}, որը քնած եւ որը... իսկ ինքը տղամար

իեւնոյն ժամանակ բարկանալով հարստահարողի {վերայ}, թէ ընկերութեան մէջ մեծ անկարգ բան է մ

ի բարի հայ քրիստոնեայ: Նորա շատ խմելու {վերայ} երեւակայելը եւ երազելը, պ. Շաքարեանցի

ելը, պ. Շաքարեանցի ժլատ հոգացողութեան {վերայ} նեղանալը, շատ սովորական բան է: Երիտաս

հետ, որ դժուարութեամբ կանգնում էր ոտքի {վերայ} եւ որի լեզուն, համարեա թէ փայտանալով,

ինչպէ՛ս արբեցած է: Խօսքս այն բանի {վերայ} է, թէ պ. Մարկոսի համար մի պակասութիւն

ութիւն չէ, եթէ նա մտածում է շատ խմելու {վերայ}, եւ ո′չ այսչափ միայն, այլեւ պարտական

ս ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր իմ {վերայ}, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես բանականութ

կութիւնը, որ սառն աչքով նայեմ այդ բանի {վերայ}, եւ հայհոյութիւն չէ՞ր իմ կողմից Աստուծ

նարգել Աստուծոյ շունչը, որ փչել էր մեր {վերայ}, մեք պարտական ենք իրաւացուցանել Արարիչ

Որովհետեւ խօսք ընկաւ այստեղ պ. Մարկոսի {վերայ}, ապա թող ծանօթացնենք մեր ընթերցողներին

արք ասես, որ նա չունենար․ ինչ մագաղաթի {վերայ} գրած կարմիր ու կապոյտ գրերով ուրբաթագիր

կաւիճ, մի բոլորշի գիծ էր քարշում գետնի {վերայ}: Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտել են ախոռ

եւ այն, որ մի շատ գեղեցիկ աղջիկ, որի {վերայ} սիրահարուած է եղած երկար ժամանակ, եւ ո

կարդում եմ, այն ժամանակ, մազերը գլխի {վերայ} ցցուելու էին: Ես երանելի մարդ եմ, - մ

ծ աղօթքները: Բացի դորանից, ես միշտ իմ {վերայ} պահում եմ կտորը այն ծառի, որին կապել է

ր տեղը կորաւ... երկինք, փուլ արի իմ {վերայ}... երկիր, կուլ տուր ինձ, ո՛հ, մի

խօսքեր դեռեւս արտաբերելով, ընկաւ աթոռի {վերայ} ամենեւին ուժաթափ: Պ. Մարկոսը նայո

ացաւ եւ կովի նման նայում էր պ. Մարկոսի {վերայ}, յետոյ սկսեց, մի քանի արաբական խօսքեր

Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութեամբ աթոռի {վերայ} եւ սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ

ութեամբ բաբախում էր կուրծքի մէջ. երեսի {վերայ}, երբեմն, երբեմն երեւում էին ակամայ եւ

, որ արծաթեայ շղթայով կախած էր կուրծքի {վերայ}, համբուրեց եւ յառաջ գնաց... Նա տեսա

ւնը, ներս մտաւ նորա մէջ: Ախոռի յատակի {վերայ} քարշած էր կաւիճով մի շրջանագիծ․ նորա մէ

բաները մեծ զարմանք բերեցին պ. Մարկոսի {վերայ}, բայց չկարողացան դրականապէս պատասխանել

զարմանում էր պ. Մարկոսի քաջասրտութեան {վերայ}, որով նա համարձակուել էր ներս մտանել մ

լինիս, որ իմանաս: Ես քո բարեկամութեան {վերայ} երկբայութիւն չունիմ, ուստի եւ անկասկած

կ աղջիկ տեսանելով, սիրահարուել էի նորա {վերայ}, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛չ

ոյն դրութեան մէջ, կանգնած ոտքի մատների {վերայ} եւ պարզած աջ ձեռքը, աշխատում է բռնել մ

նել մի մեծ թիթեռնակ, որ նստած մի թուփի {վերայ}, շարժում էր իւր պայծառ, ծաղկանկար թեւ

ի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրախ էի դորա {վերայ}, որպէս թէ այդ հաւի մէջ տեսանում էի այն

ր այդ անպարկեշտ մարդը: Վեր ելայ պարսպի {վերայ}, կամելով տեսանել թէ ո՛վ էր այն, եւ ահ

այց... արդարացի կասկած ունիմ դրացուս {վերայ}, որի հետ անցեալները կռուել էի մի մսրահ

ածեցի հոգ տանել եւ մեր կատարելի խնջոյքի {վերայ}, որովհետեւ երջանկութիւն ասացեալը ոչինչ

չինչ տարակոյս չունէի իմ յառաջադիմութեան {վերայ}: Յանկարծ, մինչ բոլոր արարողութիւնը կա

անզովանալի փափագով աչքս ձգում եմ պտուկի {վերայ}, երեւում է ինձ մի կերպարանք, որ սատան

ւելը ապացուցանում էր, թէ օրիորդը, որի {վերայ} սիրահարուած էի, արդարեւ ադամորդի չէր,

ական կերպարանքով, դեռ եւս ծիծաղելով իմ {վերայ}... Այստեղ կորուսի ես ինձ... գիտեմ

կարած էր. հանեցի եւ ձգեցի նորան յատակի {վերայ}... - Ի՞նչ բան ունի այդ հրէշի պատ

տեսակ ըմպելին այնպիսի սիւներ են, որոնց {վերայ} կարելի է ուրախութեան պալատներ եւս շինել

ր իսկոյն երեւեցաւ իւր պարոնի ձայն տալու {վերայ}: - Տե՛ս, ի՛նչ է ասում պարոնը, - շ

րեանցը ծառային, ցոյց տալով պ. Մարկոսի {վերայ}, - իսկոյն պատրաստիր ինչ որ կը հրամայէ

Ուրիշ ի՛նչ այնպիսի բանէր կային, որոնց {վերայ} պիտոյ է խօսել: - Դու գրում էիր, թ

մանակ կորուսանել այս խորհրդակատարութեան {վերայ}: - Դա ի՛նչ մի երեւելի գործ ունի,

թէ փոքր տեղեկութիւն ունիս այդ գիտութեան {վերայ}, գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտե

ւրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի թուղթ, որի {վերայ} գրած է Մանթուխեանցը մի քանի ծանօթութիւն

երը չեն մտածել մարմինների վերլուծութեան {վերայ}: Պիտոյ է, որ Արաբացիք համարուին ամենա

տեւեալ դարում, խօսում են այդ գիտութեան {վերայ}, որպէս արդէն բոլորովին յայտնի առարկայի

, որպէս արդէն բոլորովին յայտնի առարկայի {վերայ}: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում էին,

զարմանալ հեղինակի բազմահայեաց գիտութեան {վերայ}, յայտնի բան է հաշուի տակ ձգելով նորա դ

կը զարմացան Ալքիմիկոսի այս գործողութեան {վերայ}, ըստ որում գետնի երեսին ընկած էր մի քա

ռչունների սկսեցին զրուցել կանաչ ճիւղերի {վերայ}: Այս զմայլանքը շարունակուեցաւ ամբողջ ճ

այնտեղ թագաւորում էր անսպառելի գանձերի {վերայ}: 1527 թուականը մի մեծ տարեգլուխ է

համարհանքը այդպիսի անիրաւ վճռահատութեան {վերայ}. այս բանը պատճառ տուեց նորա ընդդէմ մի

ւց շատ սառն աչքով նայում էր այս փորձերի {վերայ}, հարկ համարեց, որովհետեւ վարդապետ Պրա

Ալքիմիայի տեսութիւնը, թէ նա ի՛նչ հիման {վերայ} կարելի է համարում ոսկեգործութիւնը, եւ

նեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի {վերայ} երեւեցաւ քիթը բերանը մրոտ մի մարդ: Նոր

եցութիւն ունին ներկանիւթի ( pigmentum) {վերայ}: Երեսի գծագրութիւնը բաւական անկանոն,

, տեղիք չունի գանգատելու քթի փոքրութեան {վերայ} ), որի ծայրը բուի կտուցի նման կեռացած

դուրս են փայլեցնում իւրեանց գոյնը երեսի {վերայ}: Ինչեւիցէ. այդ պարոնը կը լինէր այսպէս

յս մարդը, երկնքից ի՞նչ է թափուել երկրի {վերայ}, որ սա չէ ընդունել: Թաբաք ծխողներ

առաւ ցուցակը եւ հարեւանցի նայելով նորա {վերայ} ասաց, - Չէ՞ք հրաւիրելու այն մարդուն,

համարձակախօսութեամբ ազգի պակասութենների {վերայ}, կամ ազգին յարգելի մարդերի վերայ․ թէեւ

նների վերայ, կամ ազգին յարգելի մարդերի {վերայ} ․ թէեւ վաղուց մեռած էին նոքա, զզուեցուց

աստիկ տպաւորութիւն գործեցին պ. Մարկոսի {վերայ} եւ, վշտացնելով նորա անձնասիրութիւնը,

գլուխ ջարդել: Բայց չնայելով այս բաների {վերայ}, Մարկոսը եւ Կիրակոսը չեն խղճահարւում կ

բեցնենք նորան եւ յետոյ կը ծիծաղենք նորա {վերայ}: Այդպիսի մարդիկ, որ չխմած ժամանակ այդ

այութենից, որ ցոյց էր տուել իւր խմելու {վերայ}, - եթէ դուք հրաւիրելը յանձն առնուք, խ

իմ մի այդպիսի ինքնահաւան մարդ, որ ողջի {վերայ} ծիծաղում էր, - պատասխանեց Շաքարեանցը:

գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ նորա {վերայ} թափելու համար, - կցորդեց շուտով Մանթու

մի այնպիսի հայեացք ձգեց պ. Շաքարեանցի {վերայ}, որ սա հասկացաւ, թէ պ. Մարկոսի խորհո

ր տգիտութիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ {վերայ}: Նա ասաց, թէ իմ առարկան միջին դարերու

վ ազգերի ներկայ դրութիւնքը, նոցա հիման {վերայ} գուշակում էին նոցա համար գալոց օրերը:

, թէ փո՞քր բաներ կան բնութեան օրէնքների {վերայ} յառաջացող, որ տգէտ եւ խաժամուժ ամբոխը

այս րոպէս մեծ բռնութիւն գործ դնելով իւր {վերայ}, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր

վայրենի արջեր, որ թաւալւում էին սոֆայի {վերայ}, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր իւր անձ

զդեցութիւն ունենար եւ Շաքարեանցի կեանքի {վերայ}: Երկու բարեկամքը եւս մի փոքր հանդա

եւս մի փոքր հանդարտելով նստած աթոռների {վերայ}, Շաքարեանցը լցրեց արաղը բաժակների մէջ

զմում էին մի փոքրիկ լճակ, եւ որի երեսի {վերայ} սերի պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը,

ւագոյն դեղին մետալի կտոր եւ դրեց սեղանի {վերայ}: Բայց նորա սիրտը եւ հոգին այնպէս ջերմա

եւ հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի {վերայ}, որ իսկոյն յափշտակեց դարձեալ սեղանից ե

տճառով եւս ինձ աւելի քաղցր է նայել դորա {վերայ}, քան թէ մի այլ մարդու: Միթէ՞ չգիտես,

յնպէս, թէ ոսկի էր այն, - բայց մի բանի {վերայ} շատ զարմանում եմ, - ասաց նա, - ինչպէս

վերջացած բա՛ն է, այժմ մտածենք խնջոյքի {վերայ}: - Խնջոյքի վերայ ինչ մտածելու բան

մ մտածենք խնջոյքի վերայ: - Խնջոյքի {վերայ} ինչ մտածելու բան կայ, այնպէս խնջոյք կա

ծ, ես քեզ ողորմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի {վերայ} ոտքով վազեց դէպի նաւը, որով Աստուած,

իւնը, որով, անտարակոյս, որպէս ցամաքի {վերայ} ման էր գալիս նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւե

օրհնութիւնն եկեալ հանգիցէ, ծաւալեսցի ի {վերայ} ձեր եւ համայն ձերայնոց... եւ այսպիսի

րոց գրեցաք առաջի սուրբ սեղանոյն, յորոյ {վերայ} սուրբ պատարագն մատչի եւ այլն: Քանի որ

ունէր, որ միգուցէ Աստուած բարկանայ իւր {վերայ}, ուստի եւ յօժարակամ ընդունեց այն բոլոր

պարապելու մեղքը: - Մեք այս բաների {վերայ} ուրիշ անգամ աւելի ընդարձակ կը խօսենք,

ը, Շաքարեանցը սկսեց նայել Մանթուխեանցի {վերայ} նոյնպիսի մեծարական աչքով: Եւ Մանթուխեա

անակին այս աչքով նայած չէր Մանթուխեանցի {վերայ}: Ինչեւիցէ: Մեք թողունք առ ժամանակ սոր

ընթերցողների հետ կոմս էմմանուէլի անձին {վերայ}, հերիքանալով, որ թոյլտւություն ունիմ

եւ հեռացնող եսական սկզբունք, որի հիմքի {վերայ} ոչ թէ միայն բան չէ շինւում, այլ յառաջո

խաղում էին այժմ կաթողիկէի ոսկեզօծ խաչի {վերայ}: Այցելուն աչքը ձգեց լայնարձակ, գե

աչքը ձգեց լայնարձակ, գեղեցկանիստ բակի {վերայ}. ոչի՛նչ, եւ ո՛չ ոք... Այնտեղ ապրու

, շարուած էին կանաչ, թավիշապատ յատակի {վերայ}: Ասես թէ մարդերի գերեզմանքը ծառայում ե

մի տպաւորութիւն ներս ընդունել իւր հոգու {վերայ}: Կոմս էմմանուէլը մօտեցաւ այս մարդո

- Բայց, մի կատարուած գործողութեան {վերայ} մեծ ուրախութիւն ցոյց տալը, ասել է, թէ

րք հարք, ես խնդրում եմ, որ հաշիւներիս {վերայ} աչք դարձուցանէք, եկեղեցու մի կոպեկը եւ

ին շինողը եւ պահողը է ժողովուրդը, սորա {վերայ} է նորա ծանրութիւնը. եթէ եկեղեցին քանդո

հետ: Ես շատ զարմանում եմ ձեր ժողովրդի {վերայ}: - Եթէ զարմանում ես, ապա ուրեմն ո

ցութիւն հասարակաց եւ մասնաւոր խնդիրների {վերայ}, որ տեւեց ամբողջ երեք ժամ: Բայց չկարծ

նչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի {վերայ} խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելքը

չքաւորութեամբ եւ յոյս ունի հարուստների {վերայ}, որ կը հոգան քաղաքի բոլոր պիտոյքը: Այ

ես, իւրեանց ժամանակները, ամենայն բանի {վերայ} նայում են այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հա

ես եկել, քո խելքի բան է այսպիսի բաների {վերայ} խօսել: Երիտասարդը առաւել է զայրանում ե

ն, գործեցին այս բաները կոմս էմմանուէլի {վերայ}. նա, որ քաջ գիտէր այս բոլորը, վերստի

րի կամ իւր անցած կեանքի յիշատակարանների {վերայ}, որ սուրբ են եւ միշտ պիտի սուրբ մնան ք

նրութիւն էր իւրեան խօսել այն րոպէին օդի {վերայ}: Արդարեւ, եթէ մարդու կեանքը առնու

ճ կամ երկայն շղթայի օղերը ունին իւրեանց {վերայ} զանազան դրոշմներ, ոմանք ուրախութեան,

շրջակայքը, նա դուրս է գալիս մտքի ծովի {վերայ} եւ այդ ճանապարհորդութեամբ ապրում է այն

մարեա թէ սառչում է, եւ այն րոպէին նորա {վերայ} ընկած ճառագայթը մի առարկայից, չէ հասան

նչեւ մի դղրդեցուցիչ խթան չներգործէ նորա {վերայ}: Բայց, սատանայական, այնպէս է պատահու

իւնը ոչինչ ազդեցութիւն չգործեց տիրացուի {վերայ}: Նա սորված չէր օդից խոնաւութիւն ընդուն

խ քաշելով սրտի խորքից: Ինքը ինչ բաների {վերայ} էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շի

ժ նստած նայում էին այս երկու գնացողների {վերայ}: - Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - ասաց դուս

որ այս ձայնը տպաւորութիւն գործեց կոմսի {վերայ}, վասնորոյ եւ ասաց. " Ես իմանում եմ,

թեթեւը մեծ ազդեցութիւն էին գործում նորա {վերայ}: Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւր այլայլուած

է եւ եթէ դուք այդ աչքով նայում էք խնդրի {վերայ}, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ կ

տանելի կերպով երգէի: - Յուր անձին {վերայ} հաւատ չունենալը - ասել է անարգել իւր ան

գ, կարծեմ Մոսկուա եւս, այժմ ճանապարհի {վերայ} անցանելով այս քաղաքից, բայց ոչինչ ծանօ

ար, թէ ի՞նչ տպաւորութիւն կը գործէր իւր {վերայ} Հայոց երգը, ես խոստացայ լցուցանել նորա

ն շատ անախորժ տպաւորութիւն գործեց կոմսի {վերայ}, այդ էր, որպէս հիւր նստած կանանց միմե

անք, եթէ սառն աչքով նայեն այսպիսի բանի {վերայ}, առանց որեւիցէ գաղափար ունենալու ազատա

իշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ ամենայն բանի {վերայ} դատաստան կատարելու ժամանակ անտես չառնէր

ազդեցութիւն կը գործէ այս տաղը պ. Եումի {վերայ}: - Ի՛նչ ազդեցութիւն պիտի գործէ. ն

միակ տպաւորութիւն, որ պիտի գործէր նորա {վերայ}, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը,

գի երաժշտական ճաշակի կամ հասկացողութեան {վերայ}, բայց բանը այս է, որ մեք ամենեւին չու

այժմ մեծ լոյս կարող էին ծագել այն խնդրի {վերայ}, թէ ինչպէ՛ս էր նախնի Հայկազանց հայկաբա

ց: - Յառաջ գնանք եւ չդադարենք սորա {վերայ}, - շարունակեց կոմսը: Ազգերի բանաստեղծ

պատճառները, առանց տեղ տալու իւր էջերի {վերայ} վերացականութեան. եւ մի իրողութեան ստու

քելի եւ որոշեալ դրոշմ ազգի բնաւորութեան {վերայ}: Բանաստեղծութիւնը կատարելագործում

անագլխեան ցիցերի մինչեւ օտարների հողերի {վերայ} զարկուելը, որ մեծ խորհուրդ եւ արժէք ու

ութիւնը լոկ, ֆիզիկապէս մեքենականութեան {վերայ} հիմնուած լինելով նորա տեսութիւնքը, կեա

օրութեան, առանց գործարանների, միմեանց {վերայ} բարդելով կուտակելով եւ նորա միաւորութեա

կանութեան դրոշմը մնաց տպաւորուած Հայերի {վերայ}: Այս շատ խորախորհուրդ վնաս էր, բայց ի

նուանողը եւ այդպիսի մտաւորական հրէշների {վերայ}, անդատաստան երեխայի պէս ուրախացող պարո

միայն ոտքերի եւ վերջերի նոյնայանգութեան {վերայ} առանց ամենայն մտքի, բովանդակութեան, խ

ամենայն բան, որ երեւում էր Հայոց ազգի {վերայ}, անշուշտ պիտի ազգանայ․ ազգի յանցանքը ե

մէջ եւ լաւ զետեղեցի նորա պտուկի յատակի {վերայ}: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ թէ ինչ ազդեց

ացայ ահա այս թուղթը, որ դրած էր սեղանի {վերայ}, պտուկի մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ զննեց

հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու {վերայ} էր, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում բռնել էր մ

էեւ ծանր պայմանը: Օրիորդի շրթունքի {վերայ} խաղաց մի խորամանկ, բայց ինքնաբաւական ժ

շնամի վհուկ, երեւի, կախեց Աչքերիս {վերայ} բժժանք անհամար։ Ինձ այն ժաման

ւնաւորուելով, Թմրեցաւ մնաց, աթոռի {վերայ}: Ո՛ր մինը յիշեմ. ես տեսայ դա

ից անգութ հալածուած: Անդունդի {վերայ} այսպէս քանի ժամ, Օրօրաց ճօճաց տարա

որդ Մարիամը, ամենի, աչքը դարձան կոմսի {վերայ}, որ լսեն նորա կարծիքը այդ երգի մասին:

թէ այս, կամ սորա նման մի oրենքի հիմքի {վերայ}, կամ գուցէ մի այլ բնական պատճառից, պ

վարժ որսորդը ուղղում է իւր հրացանը որսի {վերայ}, հաւաստի լինելով, որ շուտով պիտի գետի

ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսեց իւր {վերայ} առնուլ զանազան տէրութենական պաշարներ պա

ը կամ ընկերակիցքը. նա սկսեց նայել նոցա {վերայ} այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը նայէր բարձր

քր ինչ յառաջ, իւր հետ միասին մի յատակի {վերայ} կանգնող մարդերի վերայ: Չար լեզուներ աս

միասին մի յատակի վերայ կանգնող մարդերի {վերայ}: Չար լեզուներ ասում էին... ի՛նչ ասո

Դնենք, թէ ես պարտականութեան էի առել իմ {վերայ} Տէրութեան զօրքի համար պատրաստել մի բան

րտելի հպարտութեամբ նայում էին ուրիշների {վերայ}, եւ նոցա հայեացքի մէջ կար մի թունաւոր

է պ. Յովնաթանեանցը խօսում էր դպրոցների {վերայ} եւ բերան սերտած բառերով հաստատում էր նո

շերը կարմրում էին նորա անխորհուրդ երեսի {վերայ}: Եթէ ինձանից հարցանէին, թէ ո՛ր բա

ի միջնորդութեամբ երեւում են երեսի գծերի {վերայ}: Եւ երեսը, որ ոչինչ էր ցոյց տալիս, վ

ծ ժամանակ եւս մտածում էր շահաստացութեան {վերայ}. առաւօտը զարթնում էր եւ նորա կիսաբաց ա

արող էին մի անմեղ հայեացք ձգել անցաւորի {վերայ}: Ո՛ւր թողունք այն մեծախորհուրդ հոգացող

եւ քրտինքը դուրս էր զարկել ճաղատ ճակատի {վերայ} կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով, ինչ կե

բացուեցաւ, եւ բժշկապետը երեւեցաւ շեմքի {վերայ}: Սովորական ողջունատուութենից յետոյ

ոյականութիւնը հիմնուած է մարդասիրութեան {վերայ}: - Մեղուն գրել է, Ճռաքաղը եւս հ

ողութիւն, ինձ թուեցաւ թէ ազգասիրութեան {վերայ} ենք խօսում ձեր հետ: - Ուրեմն դուք

դուք մեքենաբար խօսում էք այդպիսի բաների {վերայ}, առանց զգալու... - Ես շատ պարապ

. բայց արծաթի ժանգը նստել է ձեր ուղեղի {վերայ}: Երբեք ցանկանալու չէի այդպիսի հարստութ

ոլանում է ձեր ընտանիքի եւ ձեր զաւակների {վերայ}: Պարոն, խնդրեմ, թոյլ տուեցէք ինձ, ո

ի որդերը եռ են գալիս այն ապականեալ սրտի {վերայ}: - Արդեօք այդ բաները յարակցութիւն

ել երկնքից: Պարտականութիւն կայ մեր {վերայ}, պարզելով այս խօսակցութիւնքը մի փոքր հ

ի խորհուրդը: Պ. Յովնաթանեանցը իւր {վերայ} էր առած տէրութենական հիւանդանոցների համ

ունին կլայեկի եւ արճըճի արժողութենների {վերայ}: Մինչդեռ խօսում էր պարոնը իւր գործ

: Պ. Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած սեղանի {վերայ} վառւում էին երկու ճրագ, որ չէին լուսաւ

ով եւս, դուռը բացուելուց յետոյ, շեմքի {վերայ} երեւեցաւ միայն մի մառախլապատ կերպարանք

դեց նորան եւ նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների {վերայ} երեք քայլ: Նորա այդ երեք քայլափոխութիւ

զանութիւն չունիք այն ռամիկներից, որոնց {վերայ} գոռում է ձեր արծաթը. արծաթն եմ ասում ե

ենաք իմ հետ եւ կը զղջաք ձեր յամառութեան {վերայ}: Ողջ եղիք, ձեր անձը եւ բարքը փոխե

ս այսուհետեւ աւելի զայրացած կխօսիմ նորա {վերայ}, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտա

ել եմ. կահ կարասիք բարձուած են սայլերի {վերայ}: Դուք էգուց ձեր գործերի աւարտելուց յետ

: Ցաւալի էր նայել պ. Յովնաթանեանցի {վերայ}. նա մեռած էր, քան թէ կենդանի: Երկար

թիւն խաղում էին նորա մարմնի մակերեւոյթի {վերայ}. վերջապէս քուն եղաւ... քուն եղաւ,

, վաղուց ահա պարտականութիւն էր դրել իմ {վերայ} հրապարակաւ յայտնել քեզ իմ շնորհակալութի

սառնասրտութեամբ նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի {վերայ} բաւական ժամանակ, բայց չկարողացաւ ծածկե

նական ժպիաը, որ խաղում էր ահա շրթունքի {վերայ}: Թիւթիւնճի-Օղլուն բանի տեղ չդրեց Շա

մարդերից չէր, որ միմիայն ծիծաղի մարդու {վերայ}, եթէ տեսել էր նորանում մի պակասութիւն

ւնքից. պատճառ, թթու երեսով նայեց նորա {վերայ} եւ երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմից յառաջ

ւր կիսով չափ սպիտակ մազերը ճաղատ ճակատի {վերայ}, ասաց. - Ես տեսանում եմ, որ դու յ

անում եմ, որ դու յայտնի ծիծաղում ես իմ {վերայ}, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ

, - ասաց Շահումեանցը, - ուրեմն այս հիման {վերայ}, մարդը ի՞նչ պատճառով աւարտելու չէր իւր

սակցութեան սկզբի եւ բանի վերջաւորութեան {վերայ}, չհամբերեցի, որ ընթերցողներին ծանօթաց

ատ հասարակ եւ աղքատ կարասիքներով, պատի {վերայ} կախած էին մի քանի շատ հասարակ պատկերներ

եւը կերպարանք է, բայց այստեղ խօսքը իրի {վերայ} է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես,

սունք չունի, վասն որոյ եւ չէ ձգում իւր {վերայ} այդպիսի զգալի փոփոխութեան պատկեր: Առհա

ու յատկութիւն ստանալ, բայց բանը դորայ {վերայ} չէ: - Այդ բաները, ինչ որ ասում ես

արմացած Շահումեանցի այս տեղեկութիւնների {վերայ}, որովհետեւ ինքը մինչեւ այս հասակը այսպ

-օղլուն առաւել եւս զարմացաւ այս խօսքերի {վերայ}, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բ

լռութենից յետոյ, - բայց մեր խօսքը մահի {վերայ} էր եւ դուրս եկանք կղմինդրի եւ փայտի վեր

րայ էր եւ դուրս եկանք կղմինդրի եւ փայտի {վերայ}: - Այո՛, մահի վերայ էր, - պատասխան

ինդրի եւ փայտի վերայ: - Այո՛, մահի {վերայ} էր, - պատասխանեց Շահումեանցը, -բայց դու

ս դալիս: - Ի՞նչ բան է այն, - շուտով {վերայ} բերեց Շահումեանցը: - Այն, - պատասխա

ի աչքով կը նային նոքա իւրեանց զաւակների {վերայ}. եւ միթէ՞ քո որդու մինը եթէ պահանջելու

նորա ոսկերքը, մորթ ու ջիլ պատեցին նորա {վերայ}: Մարդկային մարմինը, երբ շիջել էր նորա

ան տակ. օդը մի կողմից ծանրանում է նորա {վերայ}, երբ սա չունէր իւր մէջ այն ընդդիմադրող

նը եւ այլն, եւ այլն, ներգործելով նորա {վերայ}, սկսանում են ահա խմորել մարմինը, լուծ

ն գումարը, ինչ որ գործ էիր դրել դու քո {վերայ}, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը պահ

տ անգամ բռնացնում են մեզ ո՛չ թէ միմեանց {վերայ}, այլեւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, եթէ մի

միմեանց վերայ, այլեւ նոյնիսկ բնութեան {վերայ}, եթէ միայն կարելի էր այս... Թիւթիւն

շնորհակալ եմ այդ գեղեցիկ խուսակցութեանդ {վերայ}. ճշմարի՛տ, ես շատ խելօք մարդիկ տեսել

նելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու էր իմ {վերայ} եւս իւր պարտականութիւնը եւ օրէնքը:

ր դրդում է քեզ երկբայել բնութեան օրէնքի {վերայ}, միմիայն անձնասիրութիւն է: Ես ասացի,

աշխատում են բռնանալ եւ նոյնիսկ բնութեան {վերայ}, աշխատում են, եթէ կարելի է խլել նորա

որդին պիտոյ է սառն աչքով նայի այս բանի {վերայ} եւ պիտի օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձեռագո

օր խօսել քո հետ այսպիսի գեղեցիկ բաների {վերայ}, բայց ի՞նչ առնես, աշխարհի սուտ եւ անի

Թիւթիւնճի-օղլուն զմայլած այս խոստմունքի {վերայ}, որ ամենեւին չէր հասկանում: Տան դո

ման քաղաքի մէջ, ուր եթէ գիշերով մի տան {վերայ} մի չղջիկ նստի, բոլոր քաղաքը կ՚իմանայ,

ստատ խօսք չկար Նախիջեւանումը այս մարդու {վերայ}, այնտեղ, ուր շատ անգամ շատ մարդիկ դրա

րա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի {վերայ} իւր կնիքը - խորշումը: Նորա հագուստը,

ր եւ Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որի կօճակի {վերայ} մէջտեղումը երեւում էր մի մաշուած զմրուխ

ս հիւսած ընկած էր թիկնամիջումը ողնաշարի {վերայ}. մէջքը կապած մի գօտի, որ ժամարար քահա

ր այսպիսի պատկեր տեսանելը գործում է մեր {վերայ}, հասկացնում է մեզ այն մարդու բնաւորութ

ծ էր չերքեզի ոսկեթել ժապաւէնով, եւ որի {վերայ} ձախ կողմումը տատանում էր գեղեցիկ ոսկեթե

ձգում նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն երեսի {վերայ}, նորա խարտեաշ աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած

ն: Դուռը բացուեց յանկարծ, եւ շեմքի {վերայ} երեւեցաւ այն մարդը, որ փողոցից մտել էր

րա ծնողքը: Մանուշակը այս հարցմունքի {վերայ} շփոթուած, կարմրեցաւ մինչեւ ականջները ե

ինը յայտնուեցաւ տան մէջ. նորա հագուստի {վերայ} շատ զգալի էր փոփոխութիւնը. պատճառ, մի

Գէորգը. նա ամենայն օր մտածում էր նորա {վերայ} եւ շատ անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ գ

յ երեսի վրայից, գլորւում էին նորա կարի {վերայ}. նա երեւակայում էր ամուսնութեան այն թշ

ունէր Շահումեանց Գէորգի - իւր սիրականի {վերայ}, որ քանի անգամ գրել էր նորան անստորագի

ն ազդեցութեամբ հասկանալով, որ բանը իւր {վերայ} է առաւել եւ առաւել զայրանում էր նորա սր

ն էր եւ Ղրիմ գնալ-գալ ունէր: Այս հիման {վերայ} Մանուշակը եզրակացնում էր, որ իւր փեսայ

ասուքը աչքերից եւ քթից թափուելով նամակի {վերայ}, ապականեցին նորան: Վերջապէս յաջողե

անմեղ ժպիտ փայլեցաւ նորա փոքրիկ բերանի {վերայ}, եւ մաքուր սպիտակ մարգարիտները կիսով չ

, վեր առնուն ու տան... Յոյս ունիմ քո {վերայ}, համբուրում եմ քեզ. մնաս բարեա՜ւ.

ւազ եւ գունաթափ լոյս շրջակայ առարկաների {վերայ}: Մանուշակը վեր կացաւ տեղից, ճրագ վ

տեսել, որ աղջիկը մօր հետ իւր հարսանիքի {վերայ} խօսի, մեր տեսածը, եթէ ծնողքը խօսում է

իւթիւնճի-օղլուի Մանուշակը իւր հարսանիքի {վերայ} դատողութիւն է առնում մօր հետ: Այդ լաւ

Մինչդեռ Մանուշակը այս մտածութիւնների {վերայ} էր, դուռը բացուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի ձ

, - ահա պարոն Շահումեանցը: Այս խօսքի {վերայ} փոքր մնաց, որ Մանուշակը ձէռքիցը ցած ձգ

դու չէիր, պարոն, բայց մի՛ բարկանար իմ {վերայ}, Աստուած մի օրդ հազար առնէ, ես աղքատ

ցրեց թաբակով եւ սկսեց ծխել. նորա դէմքի {վերայ} երեւում էր իսկոյն մի տղայական հպարտութի

արժանաւորութիւնը ժանգոտ ոսկու ու արծաթի {վերայ} չէր, այլ մաքուր սրտի եւ առողջ բանականո

այլ մաքուր սրտի եւ առողջ բանականութեան {վերայ}, որի առաջնորդը էր խղճմտանքը, բայց ի՞ն

իցէ Մանուշակս նորանն է: Այս խօսքերի {վերայ} Մանուշակի կուրծքիցը դուրս թռաւ մի խոր հ

իւնճի-օղլուցը, աչքը մին ձգեց Մանուշակի {վերայ}, որ հանդիպելով նորա հայեացքին իմաց տայ

Մանուշակը տարակոյս չունէր նորա ստանալու {վերայ}, պատճառ, հայրը պատմել էր աղքատ պառաւի

քթի տակից, չգիտեմ հօր քաղաքավարութեան {վերայ}, թէ Շահումեանցի յանձնառութեան վերայ,

ան վերայ, թէ Շահումեանցի յանձնառութեան {վերայ}, բայց առաւել հաւանական է վերջինիս, պա

մահացու մեղք էր համարում ծիծաղել ծնողքի {վերայ}, թէեւ որչափ ես պակասութիւնը ունենային

կոյ ես կամենում եմ խօսել այս հարցմունքի {վերայ}, պատճառ, առաւել մօտ է մեզ, եւ ամենայ

ամեցայ ասել, թէ մարդու արժանաւորութեան {վերայ} է հարցմունքդ, թէ նորա կազմուածքի:

յս միջոցին Մանուշակը, հասարակ սկուտեղի {վերայ} դրած թէյի բաժակները, բերեց Շահումեանցի

լուն երբեմն կարծիքների անհամաձայնութեան {վերայ} հեռանում էր սրտով Շահումեանցից, թէեւ ա

ցի հետ նստած էին սեղանի մի ծայրը սոֆայի {վերայ}, իսկ Մանուշակը իւր մօր հետ միւս ծայրը

նուշակը իւր մօր հետ միւս ծայրը աթոռների {վերայ}. թէյի մեքենան խափանարկու էր Թիւթիւնճի-

լու չէր այս քամահրանքը այն խօսակցութեան {վերայ}. այս պատճառով միշտ, երբ սկսում էին այ

է, որ գազանք եւս ունէին իւրեանց ձագերի {վերայ}, այն բնական ազդեցութիւն է, այլ այս մի

ութեան, մարդասիրութեան եւ միաբանութեան {վերայ}, թո՛ղ կարդայ Աւետարանը. նա կը տեսանէ

կացուցանելու աղագաւ, ինքը մեռել է խաչի {վերայ} աւազակների մէջ: Նորա քարոզութիւնը, աւ

ւթիւնը, աւանդած կրօնը հիմնուած է սիրու {վերայ}: Բայց սիրել միայն իւր մերձաւորքը, ազգ

անդամ, լաւ կամ վատ անդամ եւ այս լաւերի {վերայ} պարտականութիւն կայ այն վատերը եւս լաւ շ

Ահա մեր հայեացքը մարդու եւ մարդկութեան {վերայ}, - վերջացրեց խօսքը Շահումեանցը, տեսանե

ս հիմնաւոր պատճառ խօսելու ուրիշ մարդերի {վերայ}, բայց ինձ ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք

լինել ձեր հետ, եւ խօսել այսպիսի բաների {վերայ}. չգիտէք, թէ որքան ուրախացուցիք ինձ ձե

նուշակ, լոյս արա այստե՛ղ, սանդուղների {վերայ}: - Մնացէք բարեա՛ւ, - լսուեցաւ Շահո

եմ իմ խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո {վերայ}, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն եւ մի ժամի

, ոչ ոք չկար: Նա բարկացաւ ժամացոյցի {վերայ}, պատճառ, չէր կարող ամենեւին կարծել,

եղճ Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մի նստարանի {վերայ}, որ թացացել էր անձրեւից եւ խոնաւ մառախ

ջեւը, որ նորա ձեռքից բռնած աշխատում էր {վերայ} բերել Մանուշակի ուշը: Արդէն տասն րո

տեսած Մանուշակը ուշաթափ ընկած նստարանի {վերայ}, վերջին աշխատութիւնը գործ էր դնում, ո

աց Շահումեանցը, - որ իմ սէրը անչափ է քո {վերայ}. գիտե՛ս, որ եթէ իմ հոգին աշխարհի երես

էր ոսկիքը, եթէ գտանէր նորանց ճանապարհի {վերայ}: Մանուշակը այնպէս էր ուրախացած այս սիր

եւս վրդովէին քո հոգին: Այդ խօսքերի {վերայ} Մանուշակը դարձեալ շփոթուեցաւ. նա երկիւ

ինձ մխիթարողը: - Դա մի՛ բարկանար իմ {վերայ}, որ այդպէս հարցմունք արեցի. ես ունիմ

. այս է, թէ ես նայում եմ ամուսնութեան {վերայ}, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտելի բանի վեր

րայ, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտելի բանի {վերայ}: Ես տեսանում եմ այնտեղ մի խորհուրդ, ո

Մանուշակը պայծառ երեսով նայում էր նորա {վերայ}, պատճառ, մաքուր էր նորա խիղճը, եւ հո

է, եթէ չէ հաստատուած ամուսինների սիրու {վերայ}, այդպիսի ամուսնութիւնը մի լուծ է, որ

արդախ կուսական երդմանը: Այս խօսքերի {վերայ}, լուսինը գողի նման դուրս նայեց մի վայր

տալիս լուսնի ճառագայթներին զարկել սոցայ {վերայ}: - Ընդունում եմ քո երդումը, սիրակա

ասէ, մինչեւ որ ինքը գործ դնէ Մանուշակի {վերայ} իւր առողջացուցիչ հնարքը, եւ եթէ չառողջ

: Յետոյ մի հատ ձու, եօթն աւելի ճիւղերի {վերայ} կապում են հիւանդի հին կամ նոր հանդերի ե

լով իւր կասկարայի մէջ հալեցնում է կրակի {վերայ}: Բայց որպէսզի շուտով հալուի արճիճը, ճ

է հիւանդի մօտ. հիւանդը պառկում է մէջքի {վերայ}, երեսը ծածկում են մի պաստառով. մի կին

բռնում է մաղը իւր սարքովը հիւանդի գլխի {վերայ}, իսկ մի այլ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջ

եւ նոյն բանը կատարում է հիւանդի կուրծքի {վերայ}, յետոյ ծնկների վերայ, յետոյ ոտքերի վե

է հիւանդի կուրծքի վերայ, յետոյ ծնկների {վերայ}, յետոյ ոտքերի վերայ եւ այլն: Երբ բոլո

այ, յետոյ ծնկների վերայ, յետոյ ոտքերի {վերայ} եւ այլն: Երբ բոլորը աւարտած էր, տալիս

իրգերը եւ դրօշակները եւ քսում է հիւանդի {վերայ}, գլխից բռնած մինչեւ ոտքը. այստեղ հիւա

վը եւ վառած մոմերովը դնում են տան շեմքի {վերայ}, եւ առաջարկում են հիւանդին, երեք անգա

նա երեք անգամ ղենջակը թօթափելով հիւանդի {վերայ}, պատասխանում է ` առողջութի՛ւն. յետոյ

արութիւնք, շատ անբժշկելի ցաւեր, որոնց {վերայ} բժշկութիւնը նայում է ինչպէս մի վարագոյր

էս մի վարագոյրով ծածկած խորհրդական բանի {վերայ}, եւ չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը բժ

ծիծաղում էր այս յիմարական գործողութեան {վերայ}, եւ չկամէր մասնակից լինել այդ արարողու

նը եւս այս է, թէ թափել էր եւ վարդապետի {վերայ} եւս, որ չնայելով, թէ շատ կարդացող էր

ր, այսուամենայնիւ կատարել էր տուել իւր {վերայ} այս արարողութիւնը: Թէ ինչպէ՛ս էր լի

ոշ վիճակի մէջ, մանաւանդ բանը Մանուշակի {վերայ} լինելով, նա առատապէս վարձատրեց Հոլոյին

ոյլ տուեց կատարել այս արարողութիւնը իւր {վերայ}, հնազանդուելով մօր կամքին: Նորա խելքը

եծ ազդեցութիւն ունէր նորա ապագայ վիճակի {վերայ}: Մանուշակին թեթեւ թափելը պատահեցաւ

մի արհաւիրք է բերում այնտեղի բնակիչների {վերայ}: Այն տեղերումը շատ անգամ պատահել են

իկ կին, պառկած փափուկ փետրալից անկողնի {վերայ}, ծննդական ցաւի մէջ: Սորան տեսանելո

մ է, որ երկարը ամրացած մնամ են գոգնոցի {վերայ}, որ նա չէ նկատում մութ տեղը: Հասանում

նելու ժամանակ, տեսանում է, որ գոգնոցի {վերայ} կախուած էին երկու հոլանդեան ոսկիք, իսկ

կողմում, անընդհատ նայում էին մի պտուկի {վերայ}, որ հեղանիւթով լիք դրուած էր կրակի մէջ

մարեայ թէ կցած էր կզակներին, ականջների {վերայ} երեւում էին օղեր, օձի զանգերից: Հագու

ն գնդակը հալուեցաւ ", իսկոյն այս խօսքի {վերայ} կատուն, որ քծնում էր նոցա ոտքերին, եր

դ անգամ մլաւեց: Պառաւները այս մլաւելու {վերայ}, դարձեալ սկսեցին պտոյտ գալ խարուկի չոր

կած էին արծաթի եւ շափիւղեայ մոմակալների {վերայ}, զարդարած ոսկի, արծաթ սպասներով եւ առ

սկեզօծ եւ թաւիշով կարած աթոռներ, որոնց {վերայ} երեւում էին նստած երեք այնպիսի գեղեցիկ

ներ, որ մարդու աչքը կուրանում էր նոցայ {վերայ} նայելով. մանաւանդ նորա մէջտեղում նստած

ն երեսները: Իւրաքանչիւրք աջ բազուկների {վերայ} ունէին ոսկի ապարանջան հիանալի քանդակած

անենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր իւր եղբօր {վերայ} իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոցին երբ Աղուա

նորոշ տպաւորութիւն գործելով Աղուանեանցի {վերայ}, կարծես թէ խելքին նստում էին. պատճառ

արող ես հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ իմ {վերայ}, ես իսկոյն կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը խ

ես խունկ ծխեմ դրացու աղջկանը մեր շեմքի {վերայ}, իբրեւ քո հարսի ապայ այն օրից պիտի փո

տապարտութիւնը, որ կապած էր այդ մատանու {վերայ}, կ՚ընծայէր իմ փեսային: - Ճշմարի՛տ

ց անզանազան, որոնցից մինը կրում էր իւր {վերայ} դատապարտութիւն, անէծք եւ նորանց պտուղ

: Վարդ-խաթուն քոյրը նայում էր եղբօր {վերայ} մի անորոշ զգացմունքով, նորա կերպարանքի

ջ մնալուց յետոյ, ցոյց տուեց իւր բերանի {վերայ} մի խորամանկ ժպիտ, որով նորա առհասարակ

զերը կարծես թէ պատերազմի բարձրացան գլխի {վերայ}, մկնակները լարուեցան եւ երեսի ցնցողակա

եանց, ո՞րն էր արդեօք, որ կրում էր իւր {վերայ} այդ սարսափելի դատապարտութեանը: Այս

սափելի դատապարտութեանը: Այս խօսքերի {վերայ} Վարդ-խաթունը ցած դրեց ձեռքից ջրի շիշը,

ով, եւ թէ նոքա կարող են ամենայն մարդու {վերայ} դատաստան կատարել, իսկ ուրիշները նոցա վ

յ դատաստան կատարել, իսկ ուրիշները նոցա {վերայ} բացի լաւ խօսելուց չեն կարող վատ խօսել,

կամ առաւել լաւ ասել, անբարոյականութեան {վերայ}, խեղճ ողորմելի թշուառականը իւր բոլոր կ

րաստւում է եղած յարձակուել Մեծ-Ռուսիայի {վերայ}: Այս միջոցին Բաղչէ-սարայի մէջ երեւո

ն յաղթութիւնքը, որ տարել էր թշնամիների {վերայ}: Խանը պատասխանում է այսպէս. - Ե

եւ ասում է, թէ երկինքը բարկացած է նորա {վերայ}, եւ թէ նա պիտի պատժուի չարաչար իւր եղե

եւ զարհուրած դերվիշի այս տեղեկութենների {վերայ}, հարցանում է գալուց պատիժների որպիսութ

ահա վառում էր, իսկ կինը նստած բազմոցի {վերայ}, մաքրում էր մի ունդեղէն, պահոց կերակո

շը կը ճարեմ: Մանուշակս չէ բարկանում իմ {վերայ}: - Ամենեւին ոչ, հայրի՛կ, ես...

անդութիւնը: Աստծոյ օրհնութիւնը լինի քո {վերայ}: Այս խօսքի ժամանակ արտասուքը փայլեց

ք զղջալու ձեր ցոյց տուած ներողամտութեան {վերայ} դէպի իմ հրաւէրը: Ողջ եղիք: Խ. Ծ.

ւմեանցը կամենում է դարձեալ մի նոր խնդրի {վերայ} խօսել, իւրեանց սովորական կերպով: Բայց

, բայց Մանուշակը արդէն մտածում էր մահի {վերայ}: Այս միջոցին ժամացոյցի տասն եւ մինը զա

յրը մի անթարգմանելի կերպով նայելով նորա {վերայ}, ասաց նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը ե

նայն սրտի զարկելը բացարձակւում էր դուռի {վերայ}, այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից կարո

Կինը, թէեւ զարմացաւ մատանու բռիլլիանտի {վերայ}, որ, քիչ-քիչ արժում էր երեք հարիւր մա

տէր ինքն իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի {վերայ}, թէ ի՞նչ ջերմեռանդութենով համբուրում է

ած էր նորա ննջարանի անկիւնում մահճակալի {վերայ}, չէ կարելի նկարագրել. արտասւում էր,

ձայնը տպաւորութիւն գործելով նորա ջլերի {վերայ}, ետ բերեց նորա զգայութիւնը: Նա տեսաւ

ա տեսաւ իւր հօրը կանգնած ննջարանի շեմքի {վերայ}: - Ի՞նչ ես առնում այդտեղ, Մանուշակ

Այս խօսքը աւարտած, նետեց նամակը սեղանի {վերայ}: Մանուշակի ուրախութեանը սահման չկար

ի երկրի չորս կողմերը՝ որոնելով աշխարհի {վերայ} մի տեղ, ուր կարո՛ղ է դնել իւր գլուխը,

ր քաղաքական կեանքի կարգերը ճշմարտութեան {վերայ} էապէս։ Ահա այսպիսի ընդհանուր գործողութ

եր տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի {վերայ} իւր խաւար վարագոյրը։ Թէպէտեւ Ռուբե

ք Լամբրոնացու գանգատները այնպիսի բաների {վերայ}, որ անմիջապէս յառաջանում էին մեր ազգի

ցաւելի է ասել, որ Հայաստանի հողը, որի {վերայ} մի ժամանակ այնքան հոյակապ մարդիկ կարողա

յ է կատարուէր ոչ թէ բուն Հայաստանի հողի {վերայ}, այլ՝ Հայաստանից դուրս, օտար աշխարհո

այն մարդ մտածում էր առանձնապէս իւր օգտի {վերայ}, որպէս թէ մասնաւոր օգուտը կարելի բան է

աբեղան ժամանակ չունէր մտածելու իւր ազգի {վերայ} ։ Պապականութիւնը վաղուց ահա արմատացած լ

լով մոլեկրօն պապական դպրոցի, այն ջանքի {վերայ} էր, որ կարողացածի չափ տարածէր Հայոց ազ

ս գալով իւր յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի {վերայ}, գնաց դարձեալ Հայաստան եւ, յայտնելով

լ Աւետիքի հալածասէր եւ բարբարոս ընթացքի {վերայ}, չկամինք յիշել, որ նա խաբեբայութեամբ

գեւոր կարգ իւր ինն աշակերտներով, որոնց {վերայ} իսկոյն յաւելացան այլ եւս եօթն, որոնցով

ութեան տեղ ու ապրուստի հնար։ Այս հիմքի {վերայ} դուրս եկաւ Մխիթարը Ցանթէ կղզուց եւ 1703

է, այն միջոցին իշխում էր բոլոր Մօրէայի {վերայ}, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝ նորա վերա

երայ, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝ նորա {վերայ} վանք ու եկեղեցի շինելու համար։ Այս ժամ

կանութեան եւ Աստուծոյ երեսփոխան լինելու {վերայ}, արձակել էր, ընդունելի էր եղած Կապուց

հայեացքը աբեղայական կարգերի եւ վանքերի {վերայ} ։ Հերիք չէր այս, մինչ Պաւլոսը, տեսանե

ութիւնը, այլեւ հաստատութիւնը իւր կամքի {վերայ}. արդարեւ այնպիսի յատկութիւնք, որ հեշտ

վ ոտքի ու կայքի տեղ իւր հայրենական հողի {վերայ} եւ ազգի մէջ, պիտոյ է մուրացկանի պէս օտ

անի պէս օտար աշխարհ գնային, օտարի հողի {վերայ}, օտարի հացով ու ողորմութեամբ լուսաւորո

ռավարութիւնը նայում են այս միաբանութեան {վերայ} որպէս մի Պապականութեան գործիքի վերայ։

ան վերայ որպէս մի Պապականութեան գործիքի {վերայ} ։ Եւ այս էր պատճառը, որ Վատիկանը ա

կում է եւ աչք է պահում այս միաբանութեան {վերայ}, եւ մի քանի բամբասողների խօսքը հերիք պ

, կասկած տանելով Մխիթարի պապականութեան {վերայ}, Հռովմ գանչել նորան՝ արդարանալու համա

պականը, որովհետեւ Պապականութեան ուսերի {վերայ} միայն կարող էր նա գործ կատարել. եւ ինչ

ծ, որ նա, ընկնելով Պապականութեան հողի {վերայ}, հարկադրուել է սկզբումը Պապական ձեւանա

ց ու կնքեց իւր բազմաշխատ կեանքը աշխարհի {վերայ} ապրիլի 16-ին՝ 1749 թուակ., 74 տարօք

որութեան կենտրոն, թո՛ղ մի անսխալ հիմքի {վերայ} մի առողջ գործ հիմնարկեն եւ յառաջ տանեն

մ հրատարակել մի նամակ՝ " Տեղեկութիւն ի {վերայ} Մխիթարեանց բնակելոց ի Վենետիկ ", թէեւ

ան կատարեն։ " ՏԵՂԵԿՈՒԹԻՒՆ Ի {ՎԵՐԱՅ} ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ԲՆԱԿԵԼՈՑ Ի ՎԵՆԵՏԻԿ "

նօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի {վերայ} Եւրոպեան ազգաց եւ գահին Հռովմայ եւ կարգ

էս մուծանել զայնոսիկ 'ի ներքս։ Բայց 'ի {վերայ} այսր ամենայնի այս ամենայն զգոյշ փօլիթիք

իւրումն խոհեմութեան դատել եւ ուղղել։ Ի {վերայ} այսր ամենայնի ո՛չ ուրանամ զուսումնասիրո

Համառօտապէս խօսելով այստեղ Մխիթարի {վերայ} ՝ անցանենք քննել նորա ընկերութիւնը, որ

նոցա հոգու ուղղութեան եւ յարաբերութեան {վերայ} դէպի մեր ազգը։ ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ

Նախընթաց յօդուածի մէջ խօսեցինք Մխիթարի {վերայ}, պատմեցինք նորա վարքը եւ իւր անունով ա

եմք միմեանց անդամք "։ Այս հիմքերի {վերայ} գործակատար գտանուելով՝ մեր կարծիքը այս

ղէն շրջապատը, որի մէջ, այն հողը, որի {վերայ} պիտոյ է աճէր եւ ծաղկէր նորատունկ ընկերո

ինքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի {վերայ} ։ Ի՛նչ է կրօնը եւ ի՛նչ յարաբերութիւ

կրօնի։ Որքան ժամանակ մարդը կայ աշխարհի {վերայ}, նոյնքան ժամանակ է, որ եւ կրօնը կայ։

այ։ Այստեղ մեր խօսքը միայն լինելութեան {վերայ} է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան

է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան {վերայ} ։ Եւ ինչպէս կարելի էր առանց կրօնի ապրել

րոնելը եւ նորա գոյութեան եւ լինելութեան {վերայ} յոյս եւ հաւատ ունենալու սերմերը տնկած է

ւորութիւնքը, ազդելով նորա զգացողութեան {վերայ}, յետ են գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակ

ի մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան {վերայ} ։ Այո՛, նա մի այնպիսի անօթ է, որի մէջ

՝ ուշադրութիւն դարձուցանելով այն ազգերի {վերայ}, որ կցորդ էին այդ կրօններին։ Հեթա

ղ, քո քննող ու զննող աչքերը այդ ազգերի {վերայ} եւ պատասխանի՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի բանա

րդութեամբ։ Մեր խօսքը այստեղ ընդհանուրի {վերայ} է եւ ո՛չ մի քանի մասնաւորի, որովհետեւ

ութեան։ Գիտենք, սարսափանք էր գալու քո {վերայ} ՝ տեսանելով այդպիսի ազգերի յետին հոգեկա

ն առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով սոցա {վերայ} եւ այլ մարդկային սնոտի քարոզութիւնք, ո

գութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի սարի {վերայ} կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ ամենայն տեղ

նելով նորա հաստատութիւնը իւր վկայութեան {վերայ} մինչեւ Գոլգոթայի վերայ անարգաբար խաչուի

ը իւր վկայութեան վերայ մինչեւ Գոլգոթայի {վերայ} անարգաբար խաչուիլը աւազակների մէջ, պատ

նական կեանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի {վերայ} պայծառացան ազգեր, կազմուեցան ընկերութի

խաւար, հիմնուած լինելով սիրոյ ապառաժի {վերայ} ՝ ամենայն տեղ տարածում է սէր եւ խաղաղու

ընկերութիւններ՝ նոցա փոխադարձ միմեանց {վերայ} ունեցած հաւատով։ Քրիստոնէութիւնը չ

աղբիւրը եւ շարժառիթը։ Այսչափ կրօնի {վերայ} ։ Մեր խորհուրդն էր ցոյց տալ միայն կրօնի

այժմ խօսենք իւր կարգով եւ պապականութեան {վերայ}, որովհետեւ դա երկրորդ մասն է այս յօդու

անելու չէին թշնամիք։ Խօսելով կրօնի {վերայ} ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստրկական եւ ազատակա

անմիջական երեսփոխան Աստուծոյ, աշխարհի {վերայ}, եւ այն՝ անսխալելի եւ անմեղանչական եր

ութեան բանալիքը կախուած է Վատիկանի պատի {վերայ} ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, նոր դեռեւս ազա

ւ դորանով սովորեցնէին ազգերը նայել պապի {վերայ} որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկրորդ, ո

րը նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցու գլխի {վերայ}. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա

առհասարակ եկեղեցականների անկարգ գործերի {վերայ} ։ Դեռեւս շատ յառաջ այս իրողութեններ

։ Նոքա հաստատուած ծնանում էին այն մտքի {վերայ}, թէ ոչխարքը հովուի համար են եւ ո՛չ հով

ակղութիւն պատճառել ազգերին, որոնց ոտքի {վերայ} հաստատ պահելու համար նոցա արարիչը կանգն

ք մի հարիւր յիսուն տարու ժամանակամիջոցի {վերայ} ՝ մինչեւ Կարլովինգեան տան վերջանալը, ե

միջոցին նստան Հռովմէական եկեղեցու աթոռի {վերայ}, երկուքը սպանուեցան, հինգը աքսորուեցա

շելի կերպով։ Պատմութեան թերթի մի երեսի {վերայ} կարդում ենք այն սարսափելի անցքը, թէ ին

արոնիոս, եկեղեցական պատմիչի վկայութեան {վերայ} ։ Ահա այն իրողութիւնքը, որ չէ պիտո

պապը արեւմուտքի թագաւորքը իւրեանց հողի {վերայ} իշխանութիւն ունէին եպիսկոպոս եւ վանահայ

Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային ազգի {վերայ} իշխանութիւնը Սուրբ Պետրոսին, թէ իւրաքա

ի, բոլոր պատրիարգների եւ եպիսկոպոսների {վերայ}, որ պարտական էին պապի ձեռքից ստանալ իւ

ր պապի ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու {վերայ}, իսկ թէ վէճ բացուելու լինէր, այն ժամա

օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դալմաթիու {վերայ} ունեցած բարձրագոյն իշխանութեան համար գի

քեալը, այդ օրից սկսած նայելով Ռուսիայի {վերայ} որպէս իւր սեպհականութեան վերայ, պիտոյ

Ռուսիայի վերայ որպէս իւր սեպհականութեան {վերայ}, պիտոյ է նորա պաշտպանը լինի "։ Պապը մ

իւր ծայրագոյն իշխանութիւնը նոցա աշխարհի {վերայ}, տարեկան հարկ պահանջեց հարիւր մարկա ար

իսկ միւսները հաստատուեցան նոր աթոռների {վերայ} ։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ Գերմանիայի մէ

թիւն, որոնց թուլութեան կամ սաստկութեան {վերայ} բարձրանում են գանգատներ Գրիգորի նամակագ

րիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մարդկութեան {վերայ}, գերի եւ ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ

էր՝ տեսանելով գօսացած դիակները սիւների {վերայ}, որոնց սիւնից վայր իջուցանելու համար ի

ը՝ Յիսուս Քրիստոսը, բարձրացել էր խաչի {վերայ} ։ Շատերը ոչխարի նման մորթուեցան պապական

տութեան դիտանոցից նայելով պապականութեան {վերայ} ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ նա ներգո

ւց երկաթը անզօրի եւ անպաշտպանի պարանոցի {վերայ} ։ Բռնակալութիւնը, դահիճ դառնալով մ

ունի իւր սեպհական հայեացքը ամենայն բանի {վերայ} ։ Աշխարհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նոր

ու դատապարտութիւն կարդալով այն մարդերի {վերայ}, որ համարձակուել էին որպէս ճշմարտութեա

աւազակների հետ միասին, մի խուրձ յարդի {վերայ} ։ Այնտեղ, ուր մի կողմից սաստիկ նախ

նքը ազդեցութիւն ունէին այդ գիտութենների {վերայ} ՝ յարաբերութեամբ դէպի նոցա յառաջադիմութ

ան իւրեանց տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի {վերայ}, հոգ տարան բարւոքել ներկայն, որ սա ապ

ով խօսել բուն Մխիթարեանց լուսաւորութեան {վերայ}, որովհետեւ ինչ որ մինչեւ այժմ ասուեցաւ

ան քաղաքը, հիմնուած լինելով ստրկութեան {վերայ}, պահում է այս տարրը իւր քաղաքականութեա

րեանց բարոյականութիւնը, այն հողը, որի {վերայ} պիտոյ է բուսանէր, եւ այն ատմօսֆերան որ

աղբիւրը. մեր խօսքը այն կանոնադրութեան {վերայ} է, որով վարւում էին Մխիթարեանք։ Ինչ կ

ումը հաստատուած էր։ Այս կանոնադրութեան {վերայ} Լոյոլան յաւելացուց վերջումը եւ այլ կանո

նպիսի մարդու, որ կասկածում էր այս բանի {վերայ}, խորհուրդ ենք տալիս կարդալ այն գրուածք

առով, որ Աստուած բարկացել էր Հայաստանի {վերայ}, առանց մէջ բերելու քաղաքական պատճառներ

Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան {վերայ}, խոստացել էինք այս գլխի մէջ գնահատել ա

ցանք Մխիթարին Կոստանդնուպօլսի ճանապարհի {վերայ}, լսեցինք նորա խօսակցութիւնը Մարգար վար

, աճելով այն փոքրիկ սերմից պապական հողի {վերայ}, ծառ դարձան, տերեւներ արձակեցին եւ պտ

աւ նորան տեսանել այդ միաբանութիւնը ոտքի {վերայ}, եթէ ոչ այն պայմանով, որ այդ միաբանու

աջին անգամ ոտք էր հաստատում նա այն հողի {վերայ}, որ պատկանում էր Վենետիկեան հասարակապե

մ է Հայոց ազգին՝ աշխատելով նորա լեզուի {վերայ}, ծառայում է պապականութեանը՝ հալած իւղ

թեան օգտի համար։ Այս հանգամանքների {վերայ} յաւելացաւ եւ մի աւելի չարագուշակ իրողու

այում է նորա ( Մխիթարեան միաբանութեան) {վերայ}, որպէս մի հերձուածողական կենտրոնի վերա

երայ, որպէս մի հերձուածողական կենտրոնի {վերայ} ։ Այս բանը վնասակար է Մխիթարեանց անձնապ

Ինչո՞վ. աշխատելով ազգի մատենագրութեան {վերայ} եւ այնուհետեւ ոչ այն խորհրդով, որ ծառա

ելի չէ մեզ նայել մի այդպիսի ընկերութեան {վերայ} ։ Գրեանք գրուել են եւ տպուել են Մխի

ին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ յիմ {վերայ}, այլ 'ի վերայ հասարակութեան մերոյ։ Զի

սան անձրեւել նետս ոչ յիմ վերայ, այլ 'ի {վերայ} հասարակութեան մերոյ։ Զի՞ կայ ձեր, ո՛վ

նչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօսել 'ի {վերայ} այսր 'ի զուր է, քանզի յայտնի տեսանի զի

ն զրկելոյս, մինչեւ զանձինս եւս դնել 'ի {վերայ} միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն բազում

ալ Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն եկեղեցութեան {վերայ}, բայց Աւգերեանի Թասսոնի թարգմանութիւնը

թենից՝ իսկոյն հրաժարւում է իւր՝ Հայոց {վերայ} գրած պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, թէ ի

եւս խօսում էր ամենայն տեղ այս սխալների {վերայ} եւ պարծենում էր, թէ՝ այս ինչ պարոնի աշխ

կը հրատարակենք մեր հայեացքը Մխիթարեանց {վերայ}, կը քննենք նոցա գործունէութիւնը եւ սորա

ասնորոյ թող հերիք լինի մեր խօսածը կրօնի {վերայ}, մանաւանդ, երկարաբանելով այդ մասին, կը

զ, տեսանելով մի բարոյեական խոց մեր ազգի {վերայ}, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ վարագուրում էի

ստոսի խրատին. նա չէ հրամայում պահել մեր {վերայ} այն զգայարանը, որ գայթակղեցնում էր մեզ,

րորդական կամ քսաներորդական առարկայ, որի {վերայ} կարելի էր հազար տարիներից յետոյ եւս մտա

ովը միայն շատանալ, իւր փառաւոր ապրուստի {վերայ} հոգալ։ Մեք այն ազգն ենք, որի մէջ առաջին

ից, որ նեղսրտելու էին մեր այսպէս խօսածի {վերայ}, հարցանում ենք՝ ի՞նչ մի ազգօգուտ գործ ե

գանգատում էր ապա հոգեւորների տգիտութեան {վերայ} ։ Ազգը իրաւունք չունի գանգատելու այդ մաս

կան պիտոյքը։ Երանի՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի {վերայ} չլինէր մեր սերմանածը, երանի՛ էր մեզ, եթ

եւ իշխաններին խորհուրդ կատարել այս բանի {վերայ} ։  Այս նամակը, մի անուս եւ տգէ

տշաճօրէն հայացուցանելոյ, պատուաստեալ ի {վերայ} հայկական հոգւոյ, մնաց բազմութեանն միշտ

յկազանց հիմնեալ հաստատիւր յայնժամ ո՛չ ի {վերայ} բանից եւ քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի վ

յ բանից եւ քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի {վերայ} ճիշտ ծանօթութեան աստուածային ամենապարզ

ենայն իմաստնոցն Հայոց, մինչ դեռ հարկ է {վերայ} կայր խնամով հոգաբարձու լինել նոցին, ար

նարինս ճիւղաւորեալ գիտութեանց, առանց ի {վերայ} կուտակելոյ զլերինս դժուար ուսանելի եւ ա

ալ հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ գրելով ի {վերայ} վիմի Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, զի որպ

տանէն Արշակունեաց: Ողբս անդէն յօրինէ ի {վերայ} չարաշուք դիպուածոցս, զորս գտանեմք ի վա

լ պիտոյ է սակաւիկ մի զաչս դարձուցանել ի {վերայ} ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ նոցին գլխ

յսպես եւ նզովիցն, զոր թողեալ էր գրով ի {վերայ} գլխաւորաց քահանութեանն, չերկուանամք նո

ժամ վախճանին ասացեալ էր զահաւոր նզովս ի {վերայ} գլխաւորաց քահանայութեանն, յայն սակս պա

վախճանին զի՞նչպիսի ահաւոր նզովս գրով ի {վերայ} գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ է՝ ձե

լուան, ( պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի {վերայ} թշնամւոյ ընդ դէմ զինեցան՝ ասելով. " Ա

ի Մխիթարեան հարց, իսկ միւս ճառք նորա ի {վերայ} Հոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի

կան իրաւանց, հիմնաւորելոց առ հասարակ ի {վերայ} օրինաց, եդելոց ի Թէոդոսէ եւ ի Յուստիան

եւ ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան ճառիւք ի {վերայ} կարգաց եւ ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ: Յ

ն Հռովմայ եւ զանտեղի իշխանութիւն նորա ի {վերայ} ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբրեւ փոխանորդ Քր

ի բոլորին միայն հասկանալ զօրեմք: Այլ ի {վերայ} այսր ամ ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգուտ էր

բռնակալ հանգամանաց ժամանակին, իբրեւ ի {վերայ} մարդոյ միշտ ծառայողի, զորոց կախին ամեն

նցք ընդ մարդկութիւնս եւ դատաւոր նստիլ ի {վերայ} նորա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրե

տեցաւ պաշտել զներգործութիւն ժամանակին ի {վերայ} լեզուին, որպէս պարոն Թաղիադեացն: Առ հ

են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի {վերայ} յաւելոյ մեկնաբանութիւն ուսուցչին, անհա

ն, բայց խելացի հարք մեր դժուարութիւն ի {վերայ} դժուարութեան բարդելով, կարծին գործ մեծ

աց, իմա դու ինձ օտարաց, թագաւորեցին ի {վերայ} լեզուին շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին

իւրաքանչիւր եք ի մէնջ կարէ տեսանել եւ ի {վերայ} հասանել ճշմարտութեան ասացելոցս, իսկ դա

ւ սնանիլ հոգւով եւ ընդ նմին թագաւորել ի {վերայ} գիտութեանց, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտ

հասարակացն, թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, ի {վերայ} այսր ամենայնի բազմապատիկ փաստից եւ ապաց

ք մեր սակա՞ւս ներգործէին եւ ներգործեն ի {վերայ} ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին զզիարդն

կ լեզուն գործական օտար է Հայոց. բայց ի {վերայ} այսր ամենայնի իրաւունս ունի գերդաստանս

երգործութիւն յիւրում կարգի առ հասարակ ի {վերայ} ենթալուսնէից, եթէ այսմ չիցէր, սապէս զ

թէ փոքր շահեալ էր զվարկ ժողովրդեանն՝ ի {վերայ} խնդրոյ մատենագրութեան, եւ յապացուցանել

լուսաւորել զհայրենակիցս պատարագեալ, ի {վերայ} այսր ամենայնի նորա արժանաւորութեան ոչին

փ հարստութիւն եւ բոլոր Եւրոպայի գործերի {վերայ} ազդեցութիւն ունենալուց յետոյ հիմնեց Պար

ռք էին բարձրացնում թագաւորների կեանքերի {վերայ}, ինչպէս Հենրիկոս IIIի եւ Հենրիկոս IVի

ան թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա խղճի {վերայ} եւ այս ճանապարհով սկսեցին ներգործել։ Կ

, շուտով զղջալով իւրեանց մարդասիրութեան {վերայ}, որ ցոյց էին տուել անարժան մարդերի, դ

իւրեանց խարդախութեան եւ հնարագիտութեան {վերայ}, մնում էին կամակորուած։ Նոքա, իսկոյն

կարողանան մի կերպով ներգործել ժողովրդի {վերայ} ։ Ինչպէս խօսել եմ յառաջաբանութեանս մէջ

երի ուշադրութիւնը դարձուցանել այս Կարգի {վերայ}, որ յառաջ քան թէ " Թափառական հրէայ " վ

Աստուածաշնչի մեծութենով գիրք գրել, որի {վերայ} տարիներ պիտոյ էր գործ դնել։ Այդ իմ կող

չեմ հրաժարւում այլեւս ուրիշ անգամ նոցա {վերայ} խօսելուց։ Իգնատիոս Լօյոլա՝ Յ

մէջ պաշտպանում էր քաղաքը։ Բայց ոտքերի {վերայ} վէրք ստանալով ձախումը՝ պարսպից արձակու

ս մասնը եւ երկար ժամանակ կապում էր ոտքի {վերայ} մի երկաթի մեքենայ, որ կամաց կամաց ձգել

ւնը նուիրել Աստուածածնին եւ նորա անունի {վերայ} պատերազմիլ անհաւատների հետ, որոնց եւ ք

վին առողջացած չէր, վասնորոյ նստաւ ձիու {վերայ}, կապեց թամքին գօտին, ճանապարհի պարկը

կսեց իւր ճանապարհորդութիւնը։ Ճանապարհի {վերայ} պատահեց նորան մի Մաւր, որի հետ սա կրօն

ատիոսի ասածները, թողեց նորան ճանապարհի {վերայ} եւ հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս

ռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս բանի {վերայ}, զգաց իւր մէջ մի անզովտնալի ծարաւ հեռա

Իգնատիոսը, քանի օր, քանի գիշեր ծունկի {վերայ} մնալով Աստուածածնի պատկերի առջեւ, կախե

ջեւ, կախեց իւր գլխարկը եւ սուրը սեղանի {վերայ}, եւ ուխտաւորի հանդերձով ճանապարհ ընկաւ

մ էին, իսկ երեխայքը քար էին ձգում նորա {վերայ} ։ Այսուամենայնիւ Մանրէզի մէջ շուտով տար

եւս չ'վարակուի անողորմ ցաւովը։ Բայց ի {վերայ} այսր ամենայնի Իգնատիոսը ուրախանում էր ք

աք հանել նորան առաջին անմարդաբնակ կղզու {վերայ} ։ Հակառակ քամին, որ մղեց տարաւ նորանց

նկայի դպրոցների աշակերտական նստարանների {վերայ} ։ Մանրէզի անապատականը, Քրիստոսի գերեզմ

տից, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի {վերայ} իւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր բաները, ի

ով նորան ծեծելու համար, ներգործեց նորա {վերայ} մի զարմանալի ազդեցութիւն։ Մի կողմից նա

ե՞ս տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո գլխի {վերայ} ։ Գնա՛ լցուցանել քո պիղծ ցանկութիւնը,

Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի ազնուականի {վերայ}, որ այն ժամանակ փիլիսոփայութեան դաս էր

լեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղում էր Իգնատիոսի {վերայ} եւ ոչինչ զուարճութիւն չէր գտանում նորա

ջ. պատճառ, ինքը շատ հաստատ չէր հաւատի {վերայ} ։ Բայց Իգնատիոսը ամենեւին չէր յուսահատւ

ժմ " Հոգեւոր Վարժութիւնք " անունով գրքի {վերայ} ( Exercitia Spiritualia), որ արդէն քա

դնում բոլոր փորձերը, որ կատարել էր իւր {վերայ}, մինչեւ անգամ իւր տեսիլքները հարինքի մ

իա ուսուցանելու ձեւերը դնում է այն բանի {վերայ}, որ ամենայն ձեւերից բարձր է, այսինքն

ձր է, այսինքն՝ մարդկային հոգու թռիչքի {վերայ}. մի խօսքով՝ շարադրում է " Բնաբանութիւ

ակւում են հետեւեալ կանոնները. ա) թղթի {վերայ} զանազան մեծութեամբ գիծեր խազել համեմատ

ր օրինակ, եթէ Քրիստոսի քարոզութիւնների {վերայ}, պիտոյ է նախ եւ յառաջ երեւակայել ճանապ

եթէ նորա Գեթսեմանի պարտէզումը աղօթելու {վերայ}, պիտի երեւակայել մի պարտէզ որոշեալ մեծ

ւնը։ Փրկչի յաղթութեան եւ թագաւորութեան {վերայ} խօսելու ժամանակ հարկաւոր է երեւակայել գ

՞ նշանակում ասել, թէ հաւատ չ'կայ հոգու {վերայ}, եւ դորանով չէ՞ հեռանում Քրիստոնէական

տեւողների մէջ։ Ի՞նչպէս։ Փրկիչը ծունկի {վերայ} արիւն քրտինքի մէջ աղօթում է մարդկութեան

որականութիւնը լաւ աչքով չէր նայում նորա {վերայ} եւ մինչեւ անգամ դատապարտում էր իբրեւ հե

սը իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց ի {վերայ} այսր ամենայնի Լօյոլան կարողացաւ ազատուի

ծ, իբրեւ ուղղափառութեան նշան՝ գլխների {վերայ} վարդի պսակներով եւ ի պատիւ Աստուածամօր

ի՞նչ գործերի ծնող դարձան։ Գարունը {վերայ} հասաւ։ Հարկաւոր եղաւ մտածել դէպի սուրբ

փոքր յոյս ունէին գործի յառաջադիմութեան {վերայ} եւ այնքան առաւել վհատում էին, որքան մօ

ը շուտով արիացրեց նորանց. նա ճանապարհի {վերայ} փոքր ինչ հեռացաւ նորանցից դէպի մի մատու

ւրդ առնելով, իւրեանց նախկին կանոններին {վերայ} ( աղքատութիւն եւ ողջախոհութիւն) աւելաց

ւմ ուտելու ժամանակ նայում էին Իգնատիոսի {վերայ}, եւ բացի այն ուխտերից, որ արեց Իգնատի

ուշադրութիւնը դարձուց անպարկեշտ կանանց {վերայ}. նա հաւաքում էր նորանց մի յատուկ նոցա

եւ նորա յաջորդը, երբ նստաւ Հռովմի գահի {վերայ}, տեսաւ, որ արդէն բանը բանից անցել էր

ծոյ մարգարէ, որ իբրեւ դաբիրայ եռոտանու {վերայ} մեկնում էր խորհուրդներ եւ քարոզում էր ե

ն էր լինում Աստուածային գթութեան մարդու {վերայ} ներգործութեան մասին, նա հերքում էր մար

վ ընդհանուր ժողովը գլուխ չ'եկաւ։ Ի {վերայ} այսր ամենայնի. այն վէրքը, որ Վերանորո

, որ Վերանորոգութիւնը դրեց Պապական սրտի {վերայ}, աւելի խոր էր ներգործում հետ զհետէ։ Օ

ռը զանազան տպաւորութիւն գործեց լսողների {վերայ} ։ Պապական դեսպանները մինչեւ երկինք բարձ

իւն չունենայ Յիսուսականացու աշակերտների {վերայ} ։ Այս խնդրին բոլոր միաբերան համաձայնեցա

Լայենէզ, Լատինի բաղդասութեան կանոնների {վերայ} հիմնուելով, հրամայեց գրել " Per hoec s

մը վարժել մեր ջերմեռանդութիւնը, բայց ի {վերայ} այսր ամենայնի չ'հրաժարուել եւ թագաւորակ

ն Իգնատիոսը իւր Կարգի երկու աստիճանների {վերայ} ( այսինքն՝ անդամների եւ աշակերտների)

ից եւ դարձուցանէին նորան իրական գործերի {վերայ} ։ Իգնատիոսը, բնակուելով Պապական Ապարան

այի Յիսուսեանները գրեցին նորա մահարձանի {վերայ} հետեւեալ արժանի ուշադրութեան խօսքերը.

ն հաստատուած չէր այսպիսի ապահով հիմքերի {վերայ}, ինչպէս Յիսուսեան Կարգը։ Սարսափելով տ

ած էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում էին նոցա {վերայ}, եւ նոքա պարտական էին խոստովանել նորան

ւնը եւ այս կերպով դնում էին նորընծաների {վերայ} այնպիսի պարտականութիւնք, որոնց մանաւան

ցու մեղքեր, որոնք, թէ լինէին մի մարդի {վերայ}, զրկում էին նորանց Կարգին անդամ լինելո

նդամ լինելու իրաւունքից։ Բայց այս բանի {վերայ} չէ՛ր լինում խիստ ուշադրութիւն, եւ Գենե

հանդիսավեհութեամբ։ Հիմնուելով այս բանի {վերայ} ՝ Ֆրանսիացի Գեներալ Պրօկուրօր Դէ-Մօնկլա

Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի {վերայ} դրւում էր Յիսուսեանների դատողութեամբ,

աքանչիւրքը եւս հաւատ չունենալով միմեանց {վերայ}, անպատճառ պիտոյ է եւ հեռի լինէին միմեա

այն երեք կամ չորս օր կարելի էր Աստուծոյ {վերայ} խօսել ( quaestiones de Deotridui aut qu

ած է մատնողութեան եւ կոյր հնազանդութեան {վերայ}, որ ոչնչացնում է ամենայն աճեցողութիւն

Պապի եւ ո՛չ մինչեւ անգամ Քրիստոնէութեան {վերայ}, այլ միմիայն աշխատում էին մեծացնել իւր

իրոսանում իւրեանց Քրիստոնէական համոզման {վերայ}, ինչպէս էին առաջին դարերի մարտիրոսքը,

քա մարտիրոսանում էին կոյր հնազանդութեան {վերայ}, որ ունէին դէպի Կարգի կամքը, ընտիր զի

Կսաւիէ վեր ելանում էր առ հասարակ ծառերի {վերայ} եւ այնտեղից քարզում էր իւր Քրիստոնէութի

, շատ մոլեալ լինելով իւրեանց հին կրօնի {վերայ}, չ'նայելով Կսաւիէի ջերմեռանդ քարոզութե

ւ, հիմնուելով իւր լիակատար իշխանութեան {վերայ}, բայց գաւառապետը, որ եւ լաւ չէր փոխար

ական կեանքի համար։ Չնայելով այս բաների {վերայ} ՝ Կապուսինեանք ստացան մի քանի ունկնդիրք

խոստովանելուց յառաջ մոխիր ցանել գլխների {վերայ}, որ ստացած էր կովի թրիքից, աղջիկներին

հաղորդելու համար՝ հիմնուելով այն բանի {վերայ}, թէ ամենայն Բրամին պղծւում է՝ մտանելո

տ անգամ տեսած էր նա։ Բայց Աստուած խաչի {վերայ}, որ սրբում էր ազատութիւնը եւ հաւասարու

ասենք Եափոնիայի Յիսուսական Առաքելութեան {վերայ} ։ Այս երկիրը ունէր իւր առանձին սովո

զոհ եղան նոցա վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի {վերայ} այսր ամենայնի Յիսուսեանների խորամանկութ

էացնելով, ինքեանց սեպհականեն եւ նորանց {վերայ} իշխանութիւնը, ընդդէմ դուրս եկան քարոզի

հալածանք հանեց առ հասարակ Քրիստոնեաների {վերայ}. ամենայն օտարական մարդ, որ մտանում էր

նայն ոք այս անարգութիւնը չ'կատարած խաչի {վերայ} չէր կարող մտանել Եափոնիայի Տէրութեան մէ

Նա մի թշնամանող տետրակ շարադրեց Կայսրի {վերայ} եւ տարածեց ժողովրդի մէջ։ Երբ քննութիւն

ութեանը, սարսափելի հալածանք հանեց նոցա {վերայ}, որի պատճառները չ'բացայայտելու համար Յ

ը, ինչպէս փոքր ինչ յառաջ ասացի։ Այլ ի {վերայ} այսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի նման, թէ ա

Դռնումը։ Կայսրի սէրը Յիսուսեանների {վերայ} մինչեւ այն աստիճան մեծ էր, որ նոցա համ

կաօ քաղաքի բանդը։ Պատերազմը այս խնդիրի {վերայ}, թէ Կօնֆուցիուն Աստուծոյ պատիւ տալը քա

կողմումը կանգնած, ծիծաղում էին դեսպանի {վերայ} ։ Այս տեսաւորութիւնից յառաջ Յիսուսեաննե

ծէի դատողութիւն առնել Եւրոպական գործերի {վերայ} "։ " Սրբազան Պապը չէ կամենում դատողութ

չէ կամենում դատողութիւն առնել Չինաստանի {վերայ}, - պատասխանեց Մեցցաբարդան. - նա կամենու

ամենայն գործերի մէջ անմեղանչականութեան {վերայ}, Կայսրը համեմատեց նորան որսորդի հետ,

ամեմատեց նորան որսորդի հետ, որ, բաղդի {վերայ} յուսալով, նետում է օդի մէջ եւ սպանում

ատ ուրախացել էր իւր սրամիտ խօսակցութեան {վերայ} ։ " Իմ այս համեմատութեան համար դու ի՞նչ

ած եւ անհաւատարմութիւն կար Մեցցաբարդայի {վերայ}, որ նորա բնակարանի դուռի մօտ պահապանք

ն առ աստիճան չորացնում է այն հողը, որի {վերայ} սերմանել էին Աւետարանի սերմը։ Արդէն 17

. այս ասելով՝ ես խօսում եմ Պարագուայի {վերայ} ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին գանգատում

գանգատում էին Սպանիական նահանգապետների {վերայ}, թէ նոքա իւրեանց խստութենովը, որ գործ

ր փչել իւր հոգին նոր եւ վայրենի մարդերի {վերայ} ամենայն ազատութեամբ։ Առաջին անգամից եր

գործել Պարագուայեցիների երեւակայութեան {վերայ} եւ տնկել նոցա հոգու մէջ սէր եւ հնազանդո

Տէրութեան վտանգը՝ հիմնուելով այս բանի {վերայ}, թէ Յիսուսեանների մեծ մասը, Սպանիացի

յց Պարլամենտը, չ'նայելով գործի ընթացքի {վերայ}, ատելութիւն ունենալով դէպի Պրօտեստանտն

ը բռնելու գարշահոտութեան պատճառով. որի {վերայ} պիտոյ է բուսանին մամուռ եւ եղինճ, եւ ո

ի համալսարանի մէջ վարդապետական աթոռների {վերայ} ։ Կառավարիչը պատասխանեց, թէ այդ բանը գ

ակամ ներգործում էին Փարիզի եւ Ֆրանսիայի {վերայ} ։ Հենրիկոս III-ը, որ սկզբումը շատ

սկզբումը շատ ուշ չէր դնում սուրբ Լիգայի {վերայ}, զարհուրեցաւ, երբ լսեց, թէ իւր թագաւ

թիւնը, բայց շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի {վերայ} ։ Գիզերը եւ Յիսուսեանք էին Ֆրանսիայի իս

գաւորին, որ այն միջոցին նստած էր աթոռի {վերայ}, եւ տուեց նորան նամակների ծրարը։ Ինչ

ոտ դանակը ձեռքին, յարձակուեցան Կլեմանի {վերայ} եւ կտոր կտոր արեցին նորան նոյն րոպէին։

իւր յիշատակը թողնելով մի քանի դրամների {վերայ}, որ այն ժամանակ կտրուել էին նորա պատկե

, ատելութեամբ բորբոքուելով այս կոնդակի {վերայ}, հրամայեց իւր կողմնակիցներին, որ յատո

ր Հռովմ, զարկել իսկական Վատիկանի դուռի {վերայ} հետեւեալ նամակը՝ գրած դէպի Սիկստոս V-ը

է կոչւում, չ'նայելով իւր սրբազնութեան {վերայ}, չարաչար սուտ է խօսել, թէ նա ինքն է հ

րա տան եւ բոլոր Ֆրանսիայի Պարլամենտների {վերայ} "։ Այս սպառնալիքով լիքը նամակը գրե

ել իւրեանց գաւազաններով թագաւորի անուան {վերայ}, բոլոր Կարդինալների ներկայութեամբը։ Ա

րդմնազանց լինել, ըստ որում այլ խորհրդի {վերայ} էին, ինչպէս կը տեսանենք ներքեւումը։

նորա երեսին եւ թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի {վերայ} եւ կոտրեց մի ատամը։ Այնպէս շուտ կատարո

յիմարին. ինձ վիրաւորեց "։ Այս խօսքերի {վերայ} Մօնտինի ասպետը տեսաւ մի անծանօթ մարդ,

յից աքսորուելու յիշատակի համար։ Բուրգի {վերայ} կայր հետեւեալ վերնագիրը։ S. P. Q

նք։ Նոքա կարողացան դարձուցանել իւրեանց {վերայ} թագաւորի բարեհաճութիւնը եւ համոզում էին

եմ նորանցից։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի {վերայ} մտածելու գայ, ես կեսարին համաձայն իմ.

նք մեծ յոյս չէին կարող ունենալ թագաւորի {վերայ}, որ երբէք հաւատ չունէր իւրեանց վերայ։

ի վերայ, որ երբէք հաւատ չունէր իւրեանց {վերայ} ։ Նոքա որոշեցին ուղղել դէպի նորա սիրտը

գալով, կանգնեցաւ կառքի քամակի անիւների {վերայ}, երկու հարուած տուեց Հենրիկոսի կուրծքի

րդով ձեռք էր բարձրացրել Աստուծոյ օծեալի {վերայ} ։ Յիսուսեանների եւ Դուքս դ'Էպերնօնի խռո

գնում էին կարմիր արկանելիք ձգած իւրեանց {վերայ}, այն խորհրդով, թէ թագաւորի մահը արգել

ողովուրդը նոցա սուտ տխրեցուցած երեսների {վերայ} չ'նկատէ նոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք

մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը դնելով սուրի {վերայ}, ասաց որոտալիր ձայնով. " Պարոննե՛ր,

գիրքը մեծ տպաւորութիւն գործեց ժողովրդի {վերայ} ։ Այս ժամանակումը լուր ստացուեցաւ, թէ

ծ էին սենեակի մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի {վերայ} եւ ուղղեցին երկու դանակ, մինը դէպի կու

րձակւում է Մօլինականների վարդապետութեան {վերայ}, այսինքն՝ Մօլինի Յիսուսեանի հետեւողնե

այսինքն՝ Մօլինի Յիսուսեանի հետեւողների {վերայ}, որ դատողութիւն էր գրել " Աստուծոյ բար

վմի մէջ, որով արգելք դրուեցաւ այս գրքի {վերայ} ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ ատում էր Յանսէ

ռնը քանդելը, որի քարը չ'թողուեցաւ քարի {վերայ}, մինչեւ անգամ մեռած Յանսէնեանների մարմ

բար Պապի իշխանութեան եւ հերետիկոսութեան {վերայ}, նոքա վերջումը զետեղեցին քսան չորս անա

ւթենով կարողացաւ ներգործել այս թագաւորի {վերայ}, մեծացուցած եւ հակառակ կերպով նկարագրե

, որ հարկ էր դնում թագաւորական ժառանգի {վերայ} ընդունել Ֆրանսիայի մէջ Unigenitus կոնդա

ւն չունիմ, ես միանգամայն ձեր խղճմտանքի {վերայ} յուսացի եւ ներգործեցի այնպէս, ինչպէս դ

հետ, ներգործում էր ո՛չ միայն Ֆրանսիայի {վերայ}, այլ եւ ամբողջ Եւրոպայի վերայ։ Այն աս

րանսիայի վերայ, այլ եւ ամբողջ Եւրոպայի {վերայ} ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր ժողովրդի ատելո

միօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ Յանսէնեանների {վերայ}, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, ե՛ւ Պապի վե

Յանսէնեանների վերայ, ե՛ւ Յիսուսեանների {վերայ}, ե՛ւ Պապի վերայ։ Երբ հանդիսաւոր օրերո

այ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, ե՛ւ Պապի {վերայ} ։ Երբ հանդիսաւոր օրերում նա իւր մերձաւո

որան։ Չ'նայելով իւր փայլուն շնորհքների {վերայ} ՝ Դուքսը փոքր առ փոքր կորուսանում էր իւ

վուրդը զայրացած էր սաստիկ Յիսուսեանների {վերայ} ։ Շատերը մեռանում էին առանց հաղորդութեա

որ տպաւորութիւն գործէր հասարակ ժողովրդի {վերայ} ։ Այո՛, երբ Պարիի մահուան լուրը տարածո

ամենայն օր գումարւում էր նորա գերեզմանի {վերայ}, որպէս թէ նորանով գործուած զանազան հրա

ւթեան վերին կարգը ծիծաղում էին այս բանի {վերայ}, բայց հոգեւորականք, մանաւանդ՝ Կարդին

սարսափելի հալածանք հանեց Յանսէնեանների {վերայ}, արգելեց վերջին թոշակը, եթէ մեռանողը

poing ", յետոյ, արիւն տեսանելով ձեռքի {վերայ}, բոլորովին գունաթափեցաւ եւ ասելով՝ ես

յս միջոցին ամենայն աչք դարձաւ այն մարդի {վերայ}, որ կանգնած էր թագաւորի մօտ՝ առանց գլ

ը եւ տաք իւղ էին լցնում բացուած վէրքերի {վերայ}, հանում էին եղունգները եւ այլն եւ այլն

։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ ներգործել նորա {վերայ}. նա չ'տուեց իւր խորհրդակիցների անունը

ամբողջ Ֆրանսիայն, չ'նայելով այս բաների {վերայ}, վճռողական կերպով դատապարտում էր Յիսու

ն տէրութեններից գանգատներ Յիսուսեանների {վերայ} ։ Պապը քննութեան ժողովք նշանակեց մանաւա

ան գուշակութիւններ Պապի մօտակայ վախճանի {վերայ} ։ Ման էին գալիս զանազան տարեգրական ցուց

ուսեանք մեծ ազդեցութիւն ունէին ժողովրդի {վերայ}, ռամիկները առեցին հանգուցեալ Պապի պատկ

մի հին եւ աղճատեալ արձանի անուն է, որի {վերայ} Հռովմի մէջ դնում են ամենայն տեսակ զրպար

ջութեան եւ հայրասպանների վրէժխնդրութեան {վերայ} ուրախացողքը եւ նորա մեծութեան պատուասիր

երը անսխալ եւ անմեղանչական են այս հիման {վերայ}, թէ մարդս սխալական է եւ մեղանչական, իսկ

ուսաստանի Յիսուսեանները ներս ընդունելու {վերայ}, զանց էր արել պատմե՛լ, թէ ինչ հետեւանք

կարծիքը: Անպատմելի ուրախ ենք այս բանի {վերայ}. մենք այստեղ տեսանում ենք մի փրկարար ս

մ ապականութիւն մեր ազգի անդամներից մինի {վերայ}, մանաւանդ մի այնպիսի անդամի, որ իւր ա

դիպուածում շեղուելով բնական օրէնքից, ի {վերայ} այսր ամենայնի, ընտանեկան կամ ընկերական

տութեան մէջ է ազգի կեանքը եւ այս օրէնքի {վերայ} միայն կարող է մի ազգ յառաջանալ: Մենք ո

թիւնը, որովհետեւ օրէնսդրութեան առանցքի {վերայ} կատարում է իւր շրջադարձը մարդկային բարո

ից եւ ոտք կոխել վճռաբար նոր սահմանագլխի {վերայ}, ուր մանուկ առագութեամբ ծածանում է յառ

թիւնք, բայց նոյն պատմութեան միւս երեսի {վերայ} տեսանում ենք, որ այդ, առժամանակեայ ան

ւ անդամալուծի պէս բեւեռցած մնալ մի կէտի {վերայ}: Չէ կարելի լուսաւորութիւն ք

հազարաւոր կան. խնդրում ենք այս բաների {վերայ} մի փոքր մտածել: Եթէ մէք ստուգապէս

արագործի անձը, հերիք է որ բորբոքէ նորա {վերայ} արդարադատութեան փայլակները, ո՛չ միայն

: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի {վերայ} սորա եւ դուք ամենեքին աղօթս արարէք, որ

ւ այլն ": Ահա այն պայմանքը, որի {վերայ} նուիրեալը ստանում է քահանայութեան աստիճ

. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը նորա {վերայ} գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները գրչին ս

երը գրչին սովորեն եւ ապա կարողանաս թղթի {վերայ} գրել, որ ապագային տուր եւ առութեան ժամ

. Իսահակեանցի անիծելը հասաւ պ. Շահբէգի {վերայ}, կնքահայրութեան խոստումը մոռանալով:

ւրեան ամրացնելով այն դրօշակի տակ, որի {վերայ} գրած է ոսկեայ տառերով, թէ յաղթող է ճշմ

նեց տիրոջ առաջեւ, յեւտեւի երկու թաթերի {վերայ}. ես որոշ նկատեցի որ այդ կենդանին հաւատ

ք համարում այդ նոր տպածի բովանդակութեան {վերայ} երկար խօսել մեր կողմից։ Դորա ընդհանուր

կողմից։ Դորա ընդհանուր արժանաւորութեան {վերայ} պիտոյ է այսքանն ասել, որ դա շինած է եր

յին եւ որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի {վերայ} պատկերազարդ տպագրութեանը, շատ դիւրագին

ակը փոքր ի շատէ ուշը դարձուցել է լեզուի {վերայ} ։ Այնուամենայնիւ պիտի խոստովանել, որ ն

հին լեզուի բացառականի է վերջաւորութեան {վերայ} ։ Բայց թո՛ղ ներուի մեզ ասել հասկանալու

ր ի շատէ ծանօթութիւնքը նորա աշխատութեան {վերայ}, նորա ապագայ ասպարիզումը։ 1858 թ

էջ, եթէ միայն նախատեսաբար եւ սկզբունքի {վերայ} հիմնուած ուղղութիւն է այդ եւ ոչ պատահակ

ն դրօշակը բարձրացնելը շարժառիթ եղաւ մեր {վերայ} քանի մի կամակոր մարդերից բամբասանք հաւա

ութիւններով։ Կրօնի ներգործութիւնը ազգի {վերայ} շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ թէ ամբողջ

ագրութիւնը ինչ ներգործութիւն ունի կրօնի {վերայ} ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը պիտոյ էր սերմանե

այնպիսի ուղիղ գաղափարներ գիտութիւնների {վերայ}, որպիսի տեսողութենով լուսաւոր էին եւրո

եանց անունը հին եւ մեռեալ լեզուի արձանի {վերայ} կարողանան դրոշմել։ Թէեւ այս ողորմելիքը

խօսելով մի աշխարհաբառ եւ նորախօս լեզուի {վերայ}, երբէք չենք մտածել, որ այդ լինի մի քա

միտք, մանաւանդ՝ ուսումնական խնդիրների {վերայ}, չէ կարելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ

եամբ, որ առաջանում է բնական պայմանների {վերայ} ։ Ինչպէս բնութիւնն է, ինչպէս մարդու շր

թէ աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ բանի {վերայ}, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ դժգոյն

այնքան, մինչեւ որ ազգը, տեսանելով իւր {վերայի} կեղտը, զզուի, գարշի եւ խնամ տանէ՝ լո

անում էր գտած քարը, այլ, քննելով նորա {վերայի} եւ աննշմարելի գծերը, մեկնում է այդ ժամ

թողեցին մի քանի ոսկիների վերայ. պատերի {վերայի} կարմիր գրերը դատապարտուեցան մնալ մի սպի

ի մէջ), - Ասմոդե՛յ, որպէս վարձ երկրի {վերայի} ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի աշ

սանեմ: Պ. Շաքարեանցը հանեց սեղանի {վերայի} թղթերի տակից, որ խառնիխուռն ընկած էին

իս են մի բան. մնաց որ մեռեալի շապիկը, {վերայի} գտանուած հանդերձեղէնը կամ մահիճը, որի

ր այն երանութիւնը, որ հնար լինէր սրտիս {վերայի} եղածը դուրս տալ եւ թեթեւանալ այն անտանե

երութեան նշան էր այնտեղի սովորութենով: {Վերայի} կապան, թէեւ հասարակ պաստառից, բայց կո

իջի դատարկութեանը վկայում էին բօժօժների {վերայի} փոքրիկ ծակերը: Բայց կուրծքը բաց կարած

ինչեւ ծերություն կան աստիճաններ, որոնց {վերայից} թռչել եւ անցնել դեպի ծերությունը անհնար

տի բռնութենովը անցնելով յուր մանկության {վերայից} ՝ ծաղկի, իսկույն այս ծաղիկը, որ երիտա

առաջ գնալուն: Հերի՛ք է, սրբենք մեր {վերայից} այն ամոթը, թե լուսավորությունը մեր ազգ

, այդ մարդու թրջուած հալաւները, որոնց {վերայից} ամենայն գոյն կորել էր, անհնարին էին կա

վ ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ իւր {վերայից} անմիաբանութեան եւ գժտութեան արատը, եթէ

ուի, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել իւր {վերայից} այն թերութիւնքը որպէս դատապարտելի բաներ

եխօսութիւնը անպակաս լինի ճշմարտասէրների {վերայից}: Է. Սեպտեմբերի 30. Ահա սկսանում

տասխան տալ եւ բամբասանքի առիթները իրենց {վերայից} վերցնել, քան թէ, լռութիւն պահելով, ա

ում իւր ոգեւորիչ ճառագայթքը այդ աշխարհի {վերայից} ՝ երբեմն երբեմն հետաքրքրութեան համար նա

մի թրջուած կատուի նման վեր կացաւ սօֆայի {վերայից} եւ դուրս գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելո

ւն... Բնակիչներից ամայացած պալատը սարի {վերայից} տխուր ճակատով նայում էր իւր ոտքում գտան

թիւնը որեւիցէ ազգային աշխարհական դպրոցի {վերայից}. է) Դպրոցը վարել ճիշդ եւրոպական ուղղո

որ քնից, Հին փոշին նոր է Թափել {վերայից}: Քո օրից այսօր քանի՞ դար անցա

ք զուր կ՚երթան, եթէ դուք չմերկանաք ձեր {վերայից} անհոգութեան դատապարտելի քօղը, եթէ դուք

որ ոչինչ բան չէր կարող քերել հանել ձեր {վերայից}: Ամենայն ուսումն եւ գիտութիւն՝ դպ

ով կերաւ, ճաշակեց Ու սիրուն գինին {վերայից} խմեց։ Երբ այս աւարտած՝ տըն

նից, Հին փոշին նոր է Թափել {վերայից}: Քո օրից այսօր քանի՜ դար ան

գատեացը եւ այլն, եւ այլն եկեղեցու բեմի {վերայից} չքացնելու համար: Թող չվախենայ Պ. Չ

իջին դարերի աբեղայական ակնոցները աչքերի {վերայից} հանած, նային ամենայն բանի վերայ Հերշել

ների մէջ: Նոքա ելեւելք առնելով միմեանց {վերայից}, ժողովուում էին ճշմարտութեան դրօշի տակ

ած, պէտք է աշխատէր այն կեղտ անունը իւր {վերայից} քերել, եւ ոչ թէ մէկմէկու վերայ բարդել

էինք, թէ հանգուցեալը, մերկանալով իւր {վերայից} այս ծանր եւ ախտաւոր զգեստը, վերացել էր

աւազանի մէջ, կուլ տուեց եւ խմեց նաւթը {վերայից}: Պիտոյ է իմանալ, եթէ մի սատանայ կ

տոշներով դեւերը ցած դրեցին իւրեանց ուսի {վերայից} ասորու սրածայր եւ սեւացած աշտարակը, որ

եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւորը իւր գահի {վերայից}, ինքը պիտի թագաւորէ: Սատանան միշ

դեռեւս թափում էր նորա չորացած շրթունքի {վերայից}. գլուխը գտանւում էր ակամայ եւ տենդային

ամորթութեան ամօթը դժոխքի պայծառ դրօշակի {վերայից}, այո, իմ որդին արժանի էր շատ մեծ պատի

երի բարեխօսութիւնը եւս անպակաս լինի մեր {վերայից}. Սուրբ նշանները անբարբառ բարեխօս են հա

ր հոգեւորներին, Աստուած նոցա շուքը մեր {վերայից} անպակաս առնէ: Այսպէս էր Մանթուխեան

քրոգի մարդերի. պարոնը վեր կացաւ սօֆայի {վերայից}, ուր ընկած էր որպէս մի շնչաւոր եւ ձեռք

կարելի է խլել նորա իրաւունքը մեր մարմնի {վերայից}. մեր անձնասիրութիւնը չէ թոյլ տալիս, ո

երպասեայ թաշկինակով, եւ կապան հագնելով {վերայից}, նորա կուրծքի սէգմենտը ցոյց կը տայ քեզ

ու ժամանակ: Շագանակագոյն մազերը ճակատի {վերայից} բաժանած եւ ականջի վերայով ետ տարած ու մ

ս ամբոխուած, առանց յառաջ խաղալու շեմքի {վերայից}, հարցրեց նորանից, թէ տա՞նն էին արդեօք

ոքրիկ երկաթի կարթով, որ կախած էր դուռի {վերայից}: Անծանօթ մարդը մնաց միւս տանը կանգն

երկայն, թափւում էր գանգուրներով ուսերի {վերայից} մինչեւ գօտին: Սպիտակ, թափանցիկ, մարմ

ից նոցայ մերկութիւնը... Աջ ուսերի {վերայից} դէպի մէջքի ձախ կողմը, ձգած է. ուրարաձ

ամանակ Վարդ-խաթունը հափշատկել էր սեղանի {վերայից} ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում էր նորան

անուշակ: - Փոշին մաքրում եմ պատկերի {վերայից}, հայրի՛կ, - պատասխանեց դուստրը: -

որ թոթափէին միանգամ այդ կապանքը իւրեանց {վերայից}, այդ ազգերը, ասում ենք, գտանւում են

փրկարար արիւնն էր, որ լուաց տարաւ մեր {վերայից} ստրկութեան եւ ծառայութեան կնիքը։ Նորա

ւս կողմից՝ ազգերի մտածութիւնքը իւրեանց {վերայից} հեռացնելու համար պարապեցնում էին այդ ազ

րի մոխիրը ցրուեց տարաւ քամին էշաֆոտների {վերայից}, մինչ պապականութիւնը, անձնատուր եղած

ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի {վերայից} այդ խաւարատեսիլ դիմակը։ Ընդդէմ չեն

ել պապականութեան լուծը իւրեանց պարանոցի {վերայից}, բայց այս մի այնպիսի բան է, որ հարիւր

Կլեմենդ XIVի բանադրանքը Յիսուսեան Կարգի {վերայից}, իւր անպարծանք կոնդակովը, որ յայտնի է

նիս. Աստուծոյ օրհնութիւնը անպակաս լինի {վերայիցդ}: - Այս նամակը տար Աստուածածնի թաղը

իտի առնեմ, առաջին գործս քեզ մի թաւշեայ {վերայնոց}... - Ո՞հ, եղբայր, ճշմարիտ է ասա

ասին, եւ ես շատ ուրախ կը լինեմ, ոչ թէ {վերայնոցի} համար. Աստուած մի արասցէ, իմ հարսնութ

ստուած մի արասցէ, իմ հարսնութեան ատլաս {վերայնոցս} սառոյցի նման ժապաւէնով դրած է պահարանու

գնանք դեպի վեր՝ հյուսիս, Գանգես գետի {վերայով} Կալկաթա: Մեզ քաջ հայտնի է, որ վեր

ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞ {վերայով} թե Լոնդընի՞, այդ կախված է գործիս ընթաց

մտածում էին խայտառակութեան սանդուղների {վերայով} բարձրանալ մինչեւ անմահ փառքի սահմանքը:

փոթորիկից հալածուած, անցաւ նորա երեսի {վերայով}: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես խիստ վ

պրանք ուղարկուելու լինի Եւրոպա Մարսէյլի {վերայով}, այդպիսի դիպուածում Պ. Թիւյսիւզեանը ե

հնարին տխրութեամբ: Անցնում է սորա {վերայով} մի քանի տարի։ Յանկարծ այս նորեկը լուր

ենք օդի վերայ սանդուղք ամրացնել եւ նորա {վերայով} բարձրանալ։ Այդպիսի բաներ երազում միայն

12 Քեաթիպեանին] Էմսից Ֆրանկ[ֆուրտի] {վերայով} [Յունիս] 9/21 Սահակին, Սամ[արսկի] պա

օրը ելայ Գենուայից եւ Թուրինի եւ Սաւոյի {վերայով} Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ

անմահութեան տաճարը: Անարգական սիւների {վերայով} բարձրանալ մինչեւ փառքի կատարը: Հոգիքը

ը չափով չէր չափւում։ Անցան այն բանի {վերայով} մի քանի ամիսներ։ Աբովեանը չէր դադարում

որ երկիրը ճաքեցաւ մի փոքր ձեր ննջարանի {վերայով}: Իմ հսկաները, երկրաշարժութենից վախելո

բացի մի մեռած բարբառից, որի գերեզմանի {վերայով} հազարաւոր անգամ ահա կատարել է արեգակը ի

ն ծայրագոյն Բրամինը, կրակուած ծծմբալճի {վերայով}. դեռեւս այնքան մօտ չէր, որ կարելի լին

իտի մտանէ Հայերի ասիական պղտոր հայեացքի {վերայով}... գնայուն մեռեալները ( ходячие труп

րութեան ամպ անցաւ կոմս էմմանուէլի երեսի {վերայով}: Այս խեղճ մարդը դարձել էր մի ամենազգաս

մազերը ճակատի վերայից բաժանած եւ ականջի {վերայով} ետ տարած ու մի գէս հիւսած, ինչպէս մօր

արկու էր ինձ ցած իջանելու այստեղ պարսպի {վերայով}: Բաւական միջոց սպասեցի, մինչեւ որ պահ

մ են հիւանդին, երեք անգամ անցանել նորա {վերայով}. սորանից յետոյ արդէն առնում են նորա մր

րշ, բաց կապոյտ գունով, որ յետոյ մէջքի {վերայով} դարձեալ աջ կողմը բերած, կապած էր այնպի

- Մշու Սուրբ Կարապետ, որտեղից Կովկասու {վերայով} կը վերադառնամ Աստուծով մինչեւ օգոստոսի

լ նորանց թողուլ իւրեանց հին կրօնը, որի {վերայով} անցել գնացել էին շատ դարեր։ Սոքա խորամ

ւ գողերի ընկերութեան մէջ։ Մի քանի տարի {վերայովը} անցանելուց յետոյ, հանդիպելով նորան, ա

գործերովս պարապած, այդ ասողների գլխուն {վերան} այնքան մազ չկա, ինչքան ես սորվելու, գ

դի սերմը, այսպես ներգործում է եւ լեզվի {վերան}. իհարկե խելագարություն է ջնջել եւ չքաց

, միամիտ եղիր: 25 մանեթը Կամենիցքին {վերան} մնացած է մինչեւ այսօր, քալփաքիներն էլ

երկաթի ճանապարհը, կարելով կտավի մեջ եւ {վերան} զրելով անունս, իսկ այն թուղթը, որ կտա

եմ դարձեալ Արամազդը, բայց մարդու միսը {վերան} փուշ փուշ է լինում՝ Արամազդի երեսը տես

տ լինել "։ - Ծիծաղեցայ նորա {վերան}, Փորս վեր-վեր ցանկացաւ. Գին

ր: Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա {վերան}, Ինչպէ՞ս նուաղ ու գունաթափ. `

աղալիք կրքերի, Ինչպէս տերեւ ծառի {վերան}, ենթակայ ես հողմերի, Արշալուսոյ

մօտ չի էլ գար: Ողջով ведь, նորա {վերան} Վատ-վատ բաներ խօսեցան, Ну,

ամանակ առ ժամանակ, առանց օրագիր անունը {վերան} դնելու, որպէս թէ իւրեանց խելքով խաբում

ման մարդը, որ քիչ շատ վաճառական անունը {վերան} էր եւ Ղրիմ գնալ-գալ ունէր: Այս հիման վ

Մանուշակից, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնէ {վերան}. պատճառը, շատ քաղցր էր: - Իմը քաղ

աւորքը գնացին ճանապարհը յստակելու, իսկ {վերան} բաց կառքը, որի մէջ նստած էր թագաւորը,

մում են սեռականից՝ նախդիր յաւելացնելով {վերան}, եւ չունին առանձին բացառական վերջաւորո

եթե միայն մի արգելքը որ կա, մի կերպով {վերանա} ՝ այսինքն Մոսկվայի մեջ հայոց լեզվի ցենզ

նին դոքա: Բայց, այս է բանը, որ դոցայ {վերանալը} կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած չէ նո

նը, որ պիտոյ է յառաջանար պակասութիւնքը {վերանալուց} յետոյ, խունկ չէիք ծխելու այդ պակասութե

մարդերի հետ խօսելը: Ո՜հ, ե՞րբ պէտք է {վերանայ} այս կեղտը, որ մի թեթեւ կերպով ցոյց է տ

ստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որպեսզի ես {վերանայեմ} ռնգեղջյուրի պատմությանը վերաբերող գրութ

հասկացար միտքս: Գո՛նէ մի անգամ կը {վերանային} տարակուսութիւնքը, եւ կարօտ մնալու չէին

յտառակել եւ դատապարտել, որպէսզի օրէ օր {վերանան} եւ անհետանան այդպիսի բարբարոս գործողութ

տ անգամ պատգամախօսի պաշտօնը յօժար սրտով {վերաները} առած, գուշակելու մի մարդու ապագան, չէ

եր ազգը աւերուել է այժմ, նորան պիտոյ է {վերանորոգել} ։ Նա թմրել է մի խոր քնով, նորան պիտոյ

ւն. որ սորանից արժան ո՛չ ո՛ք չէ կարող {վերանորոգել} ինչպէս պատշաճ էր: Սատանան վերին ա

ջ։ Այո՛, դեռ Ադրիանոս VI-ը մտածում էր {վերանորոգել} Պապականութիւնը, բայց վերահաս մահը արգե

Հյուսիսափայլը ", նորից ուրիշ տեղ... {վերանորոգելու} եւ բոլոր մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ

ը ազգային երեսփոխանական համակարգութիւնը {վերանորոգելու} համար: Տեսնելով այս, Հեգելը նորից պու

նակով երկարացնելու եւ մանկութեան ծաղիկը {վերանորոգելու}: Մինը բոլոր հին եւ նշանաւոր Ալքիմի

ելով անվնաս անցել էր նորա գլխից: - {Վերանորոգեցէք}, - ասում են Ռոսսելի բարեկամքը, - որ կար

ամենշչիկովին, որպեսզի վերջինս հիմնովին {վերանորոգի} կառքը եւ տա նրան նախկին տեսքն ու ամրութ

ւնենալ նոր լեզվի տղայական հասակի վերա: {Վերանորոգյալ} հայախոսության այս հասակի վերաբերած քանի

ների քաղաքականութեամբ եւ պաշտպանութեամբ {վերանորոգուել} էր մեծ յեղափոխութիւնից յետոյ: Ահաբեկու

149, ուրեմն Լուսաւորչից 470 տարի յառաջ {վերանորոգուեցաւ} Հայոց տէրութիւնը, եւ այնուհետեւ սկսաւ

ոյ մեզ զկնիք հետոց նշանաւոր գտեալ միայն {վերանորոգութեամբ} տումարին ի ձեռն Մովսիսի Երկրորդի կաթողի

ազգի յառաջադիմութեան վերայ խօսել, ազգի {վերանորոգութեան} վերայ մտածել, առանց ճիշդ տեղեկութիւն ո

, հոգեւորք, որք վասն լուսավորութեան եւ {վերանորոգութեան} ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ խ

լրագրում իր վերջին յօդուածը " Անգլիական {վերանորոգութեան} խնդրի վրայ քննութիւն " անունով, " Bill

: Հեգելը չէ պախարակում ձգտողութիւնը եւ {վերանորոգութեան} խնդրի ( bill) բովանդակութիւնը, այլ դա

նդակութիւնը, այլ դատապարտում է նոյնիսկ {վերանորոգութեան} հակամիտութիւնը, որովհետեւ վտանգ է տեսն

ւրուագիծ եւ հաշիւ կազմիր միայն առաստաղի {վերանորոգութեան} համար: - Ուրուագիծը եւ հաշիւը վաղ

մար, եւ սա պատրաստ էր ենթարկուիլ մի նոր {վերանորոգութեան} ։ Մեր ասածը ապացուցանում է այն իրողութիւ

ան, ցվերջին ճիգն ճգնեցան խափան արկանել {վերանորոգութեան} լեզուին, կարկատելով զանհեդեդ պատճառանս

ունքն Հայոց չհասկանան տակաւին զխորհուրդ {վերանորոգութեան} լեզուին, ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք դատ

իա, ուր մեծ երկիւղ կար Հենրիկոս VIII-ի {Վերանորոգութեան} երեսից։ Ֆաբեր Լեժէ եւ Բօբադիլիա գնացին

ենսբուրգի մէջ այնպիսի ջերմութեամբ խօսեց {Վերանորոգութեան} ընդդէմ, որ ժողովուրդը կատաղելով կամենո

Ինքը՝ Կայսրը, մի կողմից խոստովանեցաւ {Վերանորոգութեան} օրինաւորութիւնը՝ իրաւունք տալով Պրօտես

ութիւնը, ինքը իսկ Պապութիւնը ենթարկուի {վերանորոգութեան}, որ գո՛նէ դորանով կարելի լինի փակել Պր

ը։ Նոքա յայտնւում են այն ժամանակ, երբ {Վերանորոգութեան} կարօտութիւնը զգում էին ամենայն տեղ, աճ

ն գործը, որ սկսած էր ընդդէմ եկեղեցական {Վերանորոգութեանը}, վասնորոյ եւ թողնում էր իւրեան յաջորդի

ների թիւը եւ դորանով իսկ պատճառ տուեցին {Վերանորոգութեանը} յաղթանակելու։ Այժմ կը տեսանենք նորանց

ւթեան, անուրջի վտանգաւոր կերպարանքով: {Վերանորոգութեանց} իրացուցումը հակասում է անգլիական տէրութ

ութեանը, որ ահի ու դողի մէջ էր Լուտերի {Վերանորոգութենից}, մի անսովոր արագութենով տարածուեցաւ բո

էր կրում եւ ալեկոծութեան մէջ էր Լուտերի {Վերանորոգութենից} ։ Բոլոր ժողովը հաւանեց այս կարծիքին

ք ձեռքից բռնած յառաջ է խաղում, թէ ի՛նչ {վերանորոգութենների} է ենթարկւում, այդ բոլորը չեն մտածում լ

գի գլխաւոր խորհուրդը այն էր, որ ընդդէմ {Վերանորոգութեններին} պաշտպան լինի Պապականութեանը եւ Քրիստոնէ

կոպոսէ, որ յայտնի յայտնի դժկամակէր ընդ {վերանորոգութիւն} գործոյն, ուստի եւ զամենայն զճիգն ճգնեց

ս քաղաքականապէս մեռած է ներկայումս. մի {վերանորոգութիւն}, մի բարոյական վերածնելութիւն, եթէ կար

րութիւն ժողովոյն ի բուն խնդրոյն, որ էր {վերանորոգութիւն}, եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն, գէ՛թ

որութեան աստիճանին՝ այս մի մեծ կրօնական {վերանորոգութիւն} էր (Ռեֆօռմացիա), թէեւ ինքն ըստ ինքեան ե

Ազգութեան մեքենայի՝ հասարակ ժողովուրդի {վերանորոգութիւնը} հնարաւոր է միայն՝ գիտակցութիւն տնկելով

անայք, ձեր հետ է այսօր իմ խօսքը։ Ազգի {վերանորոգութիւնը} եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փտած էր

դիկ, կարծելով, թէ Հիւսիսափայլի խնդրած {վերանորոգութիւնը} վերաբերւում է դաւանաբանութեան, թեւ առի

նախապաշարմունքը: Մինչեւ անգամ մտադրեալ {վերանորոգութիւնը}, ինչպէս առաջուց կարելի է գուշակել, կ՚

արելի կերպով, վասնորոյ անհրաժեշտ էր այդ {վերանորոգութիւնը}, որ առաջին քայլն էր դէպի մարդկային ազատ

մ եմ մի քանի խօսք ասել։ Եկեղեցական {Վերանորոգութիւնը} անհաւատալի արագութենով տարածւում էր Գեր

Ի վերայ այսր ամենայնի. այն վէրքը, որ {Վերանորոգութիւնը} դրեց Պապական սրտի վերայ, աւելի խոր էր

ակին, որ էր Պապական Աթոռի եւ Տէրութեան {վերանորոգութիւնը} ։ Անհնար է նոյնպէս լուռ մնալ Լայենէ

թիւն է. այս տեսակ ուղղագործութիւնքը եւ {վերանորոգութիւնքը} հեշտ բաներ չեն, եւ համարձակ կարելի է ա

ընթացքը ահացուցանելով իտալական եկեղեցու {վերանորոգությամբ}, որ այսուհետեւ պիտի դուրս գար պապի իրա

նոցա պաշտամունքը: Այժմուս մեր լեզվի {վերանորոգության} դարումը կարծես թե ամենայն կողմից պահվու

վել էին անշարժ կայք գնելու կամ եղածների {վերանորոգության} մասին, ըստ որում շատ տարիք են անցած կտ

խղճմտանքի սահմանի մէջ ամփոփուած, պիտի {վերանորոգուին} կամ հնանան իւրաքանչիւր անձին սրտի եւ հո

թէեւ հեղինակները ինքեանք գրելու ժամանակ {վերանում} են մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուրդը չէ կ

ազատ ձգողութեանը հետեւելով, թռչում է, {վերանում} է դէպի բոլորի գոյութեան պատճառը եւ այս

ինքյան ոչինչ չնշանակող, վավերագրի տակ {վերապահությամբ}, այն ինչ այդ վերապահությունը չկա չարաբ

երագրի տակ վերապահությամբ, այն ինչ այդ {վերապահությունը} չկա չարաբաստիկ վավերագրի՝ վկայությամբ

շէ Փարպեցին փաթաղիկէս կոչմամբ յաբեղենէն {վերապատուեալ}: Յետ մահու Եզնկայ Կողբացւոյ գլխաւորք ք

ողորմելութիւն արտասուելի: Եթե ինքեանք {վերապատուեալ} վարժիչք հայկական դպրութեան որոց շնորհեա

ի դադարեցնել այդ անբնական աղօթքը, բայց {վերապատուելի} Հայրը ուրացաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը անգա

( Յիշատակարանիս միջնորդութեամբ) խնդրեմ {վերապատուելի} Հ. Ղեւոնդից շնորհ առնել դադարեցնել այդ

նդկաստանից, որով գրում էին, թէ ամօթ է {վերապատուելի} թարգմանիչներին բան տպել մի այնպիսի տպար

վարժարանի վերայ խօսելով՝ ասացինք, թէ {վերապատուելի} Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեանց վարդապետը գտանւո

յստեղ այդ նամակի բառացի պատճէնը։ " {Վերապատուելի} վարդապետաց Տեառն Տեառն Հայր Մկրտիչ վարդ

եւ էր իշխան Գուգարացւոց "։ Հանգուցեալ {վերապատուելին} պատմում է այս բանը իր գրքի 57-դ գլխում

ա՛մ այն մարդու ձեռքով, որից փոխ է առել {վերապատուելին} այդ անունը, ապա ուրեմն մեզ մնում է ասե

իոս վարդապետի, 'ի տէր խնդալ։ Զգիր {վերապատուելութեանց} ձերոց, գրեալ 'ի Հռովմայ յ9-էն դեկտեմբե

ն ի փիլիսոփայականին, Իմաստասէր կոչմամբ {վերապատուեցաւ}: Սորա յաթոռ ամբարձեալ Հայրապետական յամ

ձերոց, մնամ կատարեալ յարգանօք եւ խորին {վերապատուութեամբ}: Ձերոյին բարձրապատուութեան, լի

զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով եւ բարեծնունդ {վերապատուութեամբ} խորհի գէթ զհնար առ ի կեցութիւն այնպիսի

Մխիթարեանք, ընկալեալ զինքնակոչ ազգասէր {վերապատուութիւնդ}, անամօթեցան ձգել զբազմութիւն Հայոց յեկ

ում է, որ չհամարձակուին ապրանքների հետ {վերառնուլ} տղան եւ հնար տալ Մ... քաղաքը հասանելու

ճանապարհում անցանում էի մի նեղ կիրճից, {վերաս} յարձակուեցան չորս զրահաւորուած արիւն-կզ

թի շղթայ եւ, երկու զրահաւորուած մարդիկ {վերաս} պահապան կարգելով, ինքեանք եւս գնացին հ

շատ եւ ասես թէ մի նոր կենդանութիւն եկաւ {վերաս}: Չար լեզուներ ասել էին ինձ, թէ քո թոք

էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց {վերաս}: Իմ գեղեցիկ օրիորդի ուրուականը կանչելը

ւփերի միջից դուրս թռաւ եւ վազեց ուղղակի {վերաս}... Աւելի ոչինչ չգիտեմ: Երբ միւս անգ

իր Հայրապետ, նախ, զորդիական գրութիւն {վերասաց} պատգամաւորացն, որով յայտնեն տէրութեանդ

: Յառաջ քան զկոչել եմ երկրորդ ժողովն {վերասաց}, պատրաստեալ էի զթուղթ մի յանուն վեհափա

վախճանեալ՝ թողու կնոջ իւրում զգումարն {վերասաց}, նովին պատուիրանաւ: Ըստ ասելոյ պ

ն, որի վերայ կը շինես քո բնակութիւնը, {վերասաց} պարագաներով: Իսկ թէ քաղաքում կամենում

ործարանատէրերի հետ միասին՝ վարձկան այն {վերասաց} մօնօպօլիստների, որոնց մօտ կենդրոնացած

ելառիթ է Հայոց ժողովրդին, որ նա չբնակի {վերասաց} տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր պարարտ հ

ն ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի {վերասաց} ժողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւասութենէ պա

մտայ նորա ախոռը, հերիք չէր, որ դրեցի {վերասացեալ} պատկերը, այլ եւ մի բան եւս գողացայ:

, դու որքան էլ կամենաս, չես կարող, որ {վերաստեղծես} այդ քարերը դէպի իրենց սկզբնական ձեւը,

ըստ իրաւանց աստուծոյ հաւատացելոյ դորին {վերատեսողութեան} յամենաողորմած տէրութենէ, առանց տալոյ

կիւղ կրելով, թէ մի գուցէ այս կանոնների {վերատեսութիւնը} մի վատ հետեւանք ունենայ, իւրեանց որոմն

՛: - Ես պատահեցայ ի չարագործի, որ {վերատեսուչ} էր Հնդկական Բրամինների, որ անարգում էր

ատ անմխիթար են, եւ ինչպէս պատմում են, {վերատեսուչ} վարդապետքը գտանւում են մեծ նեղութեան մէ

ը։ Քաղաքական կառավարութիւնը յանձնած էր {վերատեսուչների} ( նոքա այսպէս էին կոչւում) կամ հոգաբար

ն գաւառականք, ուխտապահերի վերակացուք, {վերատեսուչք}, տնտեսք եւ այլն եւ այլն։ Իւրաքանչիւր

ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց արժանացեալ {վերատեսչական} պատւոյ յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօ

ել յաշխատութիւնս պատուելի Մկրտիչ Էմին՝ {վերատեսչի} Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի։ ԶՔերականո

գզադէի անունի վերայ 30 մանէթ արծաթ՝ մի {վերարկու} գնելու համար: Բայց Բէգզադէն պահում է ա

տխուր սաստիկ ու խռով, Խիստ թխագոյն մի {վերարկու} կար հագին: " Ողջոյն քեզ, քո՜յր, հազ

յքը, գնեց մի աբեղայական հաստ մոխրագոյն {վերարկու} եւ խոստովանուելով մի աբեղայի յայտնեց իւ

ի՛նչ տեսանեմ. մի մարդ, փաթաթուած իւր {վերարկուի} մէջ, այս սաստիկ անձրեւի տակով վազում է

կատարելապէս դուրս հանել իւր ճակատը սեւ {վերարկուի} տակից, ուր դարերով ահա որջացել են Պարկ

վ, սեւ մազերով, փաթաթուած իւր կիսամաշ {վերարկուի} մէջ, գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցով

ը նեղ եւ ցեխոտ փողոցով, փաթաթուածI իւր {վերարկուի} մէջ, գնում էր կամաց-կամաց: Շուտով անհ

դրեց նա թաց գլխարկը աթոռի վերայ, հանեց {վերարկուն}, որից ամենայն առատութեամբ թափւում էր ջ

ած իմ սառնութենից, վեր առաւ գլխարկը եւ {վերարկուն} եւ, անձրեւի գետօրէն թափուելուն ուշադիր

եւ վառ երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր {վերարկուն} չլինէր խափանառիթ: Միեւնոյն կերպով ցաւո

Որդին կանգնած է պահնակ: Նորա {վերարկուն} սպիտակ ` Գուցէ երբէք չքանայ,

երբ որ զարթեցաւ, իսկոյն հագնում է իւր {վերարկուն}, որ կարած է հաստ թղթից, որի վերայ նկա

երայ նկարագրած են բոցավառ կրակներ. այս {վերարկուն} Թովմաս Տորգուեմատայն ընծայ էր ուղարկել

ել, որ սատանան ամենայն օր չէ կրում այս {վերարկուն}, այլ այն օրերը միայն, երբ հարկաւոր էր

նդէս դուրս գալու. եւ այսպէս, հագնելով {վերարկուն} դուրս է գալիս դահլիճը, ուր հաւաքուած է

յ: Երբ աւարտել էր թէյ խմելը, վեր առաւ {վերարկուն}, գլխարկը եւ ջոխին, եւ դուրս գնաց իւր

տղայի հանդերձքը, սկսած շապիկից մինչեւ {վերարկուն}. ծածկիր տղայի գլուխը մի կարմիր թաշկինա

մի՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն ` հանելով {վերարկուն} եւ տալով Մանուշակին, - ահա պարոն Շահում

նաց, որ Մանուշակը ձէռքիցը ցած ձգէր հօր {վերարկուն}: - Ես այսօր, - շարունակեց Թիւթիւնճի

ան անհոգութենովը հանեց գլխարկը, իսկոյն {վերարկուն} վազեց Մանուշակը որ առնու, հայրը մի անթ

, այնուհետեւ նոցայ սգազգեստ ժառանգների {վերարկուների} տակից դուրս շողացին պողովատիկները:

ողանայ լաւ նկատել պատրաստուած հազարաւոր {վերարկուների} մահուդի անպիտանութիւնը: Այս եւս մի շատ

եղբայր, ով որ քեզի ասիլ է, թե Ներսեսն {վերարկուով} կքալեր, Մուխալն սերդուկով, գլուխը քար

ր բոլորն իրենց շրջապտույտը կատարում էին {վերացական} աշխարհում։ Գործնական կենդանաբանության

վերջին մանէթը, բայց ազգային գործի, մի {վերացական} առաքինութեան համար, որի վարձը իսկոյն ե

ճ եւ անխարդախ օրագիրը, առանց կարօտելու {վերացական} անունների գործակցութեանը, առանց կարօտե

, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան թէ մի {վերացական} էակ: Թող բարեա՛ւ մնա Պ. Իսահակեան

մեր ընկերի վերայ, եւ առանց լքանելու եւ {վերացական} բաների թողնելու մեր մասին հոգաբարձութիւ

ապրում է: Դու հազար տարի քարոզէ ինձ քո {վերացական} ազգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ: Դո

ւ օգուտը եւ ի՛նչ է կորուսանելու վնասը: {Վերացական} ազգութիւնը, որ մինչեւ այժմ փոքր ի շատէ

ւրուշ: Մեր բարձրացուցած խնդիրը մի {վերացական} եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն չէ, որ ազգ

Մա՛րդ եղիր եւ դու մեր պէս. {Վերացական} խօսքերով Մի՛ գար միւս անգամ հանդէ

ժամանակները, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին {վերացական} եւ միստիկական բաներով, անողոքելի իրակա

եկեղեցիներից: Կրօնական հաւատալիքը, {վերացական} բաներ լինելով, այլեւ խղճմտանքի սահմանի

րանկի partager, Ռուսի раздѣлять բայերը {վերացական} գաղափարների վերաբերութեամբ բաժանել էին

ով, ցոլանում է Քանթի փիլիսոփայութեան " {վերացական} մօրալիզմը ". սէրը եւ կեանքը, ահա այն

ի նորա կեանքը: Սոփեստութիւնը, մէջէմէջ {վերացական} միգապատ եւ քաշկռտուք վարդապետութիւնը ըն

նչպէս գրուած կամ գրուածք, գոյական են եւ {վերացական} նշանակութիւն են ստանում, ինչպէս գրութիւ

է գործ են դրվում որպէս պատուած եւ այլն, {վերացական} նշանակութիւն չունին եւ կարող են կրաւորա

եւս հասկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մի {վերացական} բան է եւ չէ երեւում նիւթական կերպարանքի

տ աչք է ծակում: - Ճշմարտութիւնը մի {վերացական} բան է, որով ամենայն մարդ արդարացնում է

ոնէական ճշմարտութիւնքը քարոզում էին շատ {վերացական} կերպով՝ առանց ամենեւին կապելու նորան Հ

ր ստէպ ութիւն վերջաւորութիւն են ստանում {վերացական} նշանակութիւն առնելու համար։ Մնացած միւ

ողովուրդը դատապարտելի չէ, եթէ այդ ումն {վերացական} առքական անուններն փոխանակել է նոյն բայե

է, բնական գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ են, {վերացական} գիտութիւնքը, միայն, չե՞ն կարող երջանկ

գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, {վերացական} գեղեցկութեան սիրահարուելով, իրական աշխ

նք ընդհանրապէս կուսակից ենք փորձական եւ {վերացական} փիլիսոփայութեան, որպէս աւելի դրական տե

անձնաւորութիւն։ Այո՛, ազգութիւնը է մի {վերացական} անձնաւորութիւն եւ երբ չկար այդ անձնաւոր

ող արմատ արձակել մի ժողովուրդի մէջ, որ {վերացականից} յառաջ ամենայն րոպէ զարկւում է իրական կա

ջները մկրատելու համար: Մինչեւ այժմ {վերացականութեամբ} ապրեցանք, որ, ուրիշ խօսքերով, ասել է

շարժողութիւն եւ ձգելով մի գաղտնածածուկ {վերացականութեան} մէջ, ուր դադարած էր ամենայն կեանք եւ շ

եւ ընկնում են որոնել իւրեանց ցաւի ճարը {վերացականութեան} մէջ: Այս մի հոգու բարոյական հիւանդութի

, այնուամենայնիւ մի մասնով պատկանում է {վերացականութեան}, որովհետեւ մի ոտքը գրած է լոկ գաղափարի

յլ միայն ցոյց են տալիս նորան ֆրանսիական {վերացականութեան}, անուրջի վտանգաւոր կերպարանքով: Վերան

ռները, առանց տեղ տալու իւր էջերի վերայ {վերացականութեան}. եւ մի իրողութեան ստուգութիւնը հաստատո

որ չկամի հասկանալ, թէ Հայաստան բառը մի {վերացականութիւն} է ներկայումս, եւ կանացի մեղադրանքներով

Միստիկները չկամին այս տեսնել, նոքա {վերացականութիւն} են խնդրում, նոքա այնքան բարձր կանգնած

աբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " Եւ բանն {վերացաւ} յինէն ", - ասում էր նա մարգարէին:

ելով հրեղէ՛ն կառքով դէպի հոգեղէն կեանքը {վերացաւ} ։ Իսկ եթէ Քրիստոսի պարգեւած Աւետարանից

կառք հրեղէնք եւ երիվարք հրեղէնք... եւ {վերացաւ} Եղիա շարժմամբ յերկինս " ( Չորրորդ Թագ.

գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական {վերացեալ} եւ թանձրացեալ բառերը, անշուշտ, կամելո

, նա, գործ դնել անշունչ առարկաների կամ {վերացեալ} ըմբռնողութեանց տեղ, բայց երբեմն երբեմն

ների գլխաւոր. ըստ որում մեր լեզուի մէջ {վերացեալ} անունները շատ անգամ գործ են ածւում փոխա

ւր վերայից այս ծանր եւ ախտաւոր զգեստը, {վերացել} էր դէպի մի այլ աշխարհ, ուր չկային ո՛չ

ն, անցիր նորա վրայից, կանգնիր բարձր: {Վերացիր} դէպի ազնուութեան աղբիւրը, դէպի այն, ո

կարօտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մնալու {վերացնել} իւր թերութիւնքը եւ լցուցանել իւր բազմադ

եղբայրաբար խօսելով նոցա հետ, խնդրէինք {վերացնել} այն տգեղութիւնքը, որոնց համար ամօթապար

ամբ: " Չէ կարելի բուռն զօրութեամբ {վերացնել} ստրկութիւնը Հարաւային Ամերիկայի միջից:

ի պատիժ է, որ գերեզմանը միայն կարող էր {վերացնել}: Տեսնելով քո սիրտը, շօշափելով քո հոգի

դատապարտէ յանցաւորը եւ մաքրէ եկեղեցին, {վերացնել} անմեղ ժողովրդի գայթակղութիւնը եւ անդորր

արգելք է լինում ճշգրիտ լուսաւորութեան՝ {վերացնելով}, կորզելով մտքերը այս աշխարհից, ուր պա

ամէն տեսակի չարաչար գործողութիւններին, {վերացնելով} միաժամանակ մի շարք անձանց կողմից գործադ

րացած միջնադարյան ուղղության կապանքները {վերացնելու} անհրաժեշտությունը եւ, նկատի ունենալով

անդարձ փարատուի ամենայն տարակոյս։ " {Վերացոյց} ( Կոմիտաս) եւ զփայտակերտս Սրբոյ Կաթողի

դ, իւր տպարանից այս կամ այն թերութիւնը {վերացուցանելու} համար, արդարեւ վկայում է, թէ մինչեւ ո

եւ զոքանչը եւ պատրաստ եղիք գալոց տարու {վերափոխման} տօնից յետոյ հարսանիքը առնելու: Ողջ եղի

դումով կապել։ Այս պատճառով Աստուածածնի {վերափոխման} տօնի օրը, նա աշակերտների հետ միասին հե

մ եղել արտագրելու այդ էջերը. 18, 19-ը {վերափոխված} են, 20 եւ 21-ը ոչնչացված են, 22-ը վեր

ված են, 20 եւ 21-ը ոչնչացված են, 22-ը {վերափոխված} է, 23-ը ոչնչացված, 24 եւ 25-ը վերափոխ

ափոխված է, 23-ը ոչնչացված, 24 եւ 25-ը {վերափոխված} են, 26, 27 եւ 28-ը ոչնչացված են, 29-

ն, 26, 27 եւ 28-ը ոչնչացված են, 29-ը {վերափոխված}: Սույն ուղղումներն իմ կողմից կատարվ

ել են 22-ը, իսկ մյուս յոթը նկատելիորեն {վերափոխվել}: Այն դեպքում, եթե յոթ հոդվածներում

ւկ յանձնաժողով Հայկական Կանոնադրութիւնը {վերաքննելու} համար: Ալի փաշայի ասելով, վերաքննութի

Ֆակուլտէտի եւ նոյն քաղաքի Արքեպիսկոպոսի {վերաքննութեանը} ։ Սուրբ Ֆակուլտէտը իւր գրաւոր դատողութե

վերաքննելու համար: Ալի փաշայի ասելով, {վերաքննութիւնը} պէտք է սահմանափակուէր ուղղումներ մտցնել

լի-Շամամային, թէ այդ ողբերգութիւնը Պ. {Վերդի} երաժշտի բոլոր երաժշտական գործերից պատու

Նկրտի կոփել եղջերբ: Քաջաբար {վերելակեալ} Յընթադրեալն դրախտաճուն Յագչի

միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ ազգականաց {վերեւ}, այլեւ օտարները, որոնք բարի սիրտ ունե

արցունքներին եւ արտահայտություններին՝ {վերեւ} հիշածս ոճով, եւ, վերջապես, միանգամայ

ի՛նչպէս չբարկանայ, երբ աշխարհը տակ ու {վերեւ} են բերում այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դո

ը իմ հոգու վերայ, այլ բոլորովին տակ ու {վերեւ} բերեցին իմ հոգին... Պատմաբանական չ

ից հասած գիշերին, Աղօթք է առնում {վերեւ} առ Աստուած. Այլ քո ծագելուց մինչե

ս անգամ Ոտքս չկոխեմ Քո շեմքի {վերեւ}, Մնացի՛ր բարեաւ: ***

նքն էլ ուրախ կենայ ( !), յետոյ աչքերը {վերեւ} բարձրացնում, աղօթք անում ու հոգին աւան

գործի մէջ բոլոր ոտանաւորքը, որ տակ ու {վերեւ} են անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհո

ն էլ ուրախ կենայ ( !), յետոյ, աչքերը {վերեւ} բարձրացնում աղօթք անում ու հոգին աւանդո

զի կարճ ժամկոցի պատասխանն: [Նամակի {վերեւը} գրված է] Ծածուկ կարդացեք: Ամոթ է: Օտա

ածը։ Բայց այն բոլոր կարծիքները, որ {վերեւը} մէջբերինք, եւ ընթերցողը կարդաց, կամ,

, քան թէ մի խեղճ տիրացու: Մենք, {վերեւը}, երկու խօսքով մեղադրեցինք Սօսի քարափի

մ ձու տալի, որ տանեն քէֆ անեն ": {Վերեւը} ասացինք, որ այս բանը հին է երեւում մեզ

արան: Ինչ որ վարպետիցս լսել էի, այն, {վերեւը} գրեցի, ինչպէս աստծու առջեւ, ամենայն հ

մարդկային կոչումը ուրանայ "։ Մենք {վերեւը} աւելորդ համարեցինք լատին լեզուի առաջարկ

ն դէպի անմահութեան տաճարը... Թռչում են {վերեւից}, բարձրից՝ ոտքի տակ տեսանելով այն բոլո

որ սպանէ իւր հակառակորդը, բայց մի ձայն {վերեւից} կանչում է նորան. " Խնայի՛ր, խնայի՛ր "

- Ազատութի՞ւն, - ինձ կրկնեց Ճակատագիրը {վերեւից}. - Ազատութեա՞ն դու զինուոր

զդեցութեան ենթակայ: Մարդուն համար {վերեւից} եկած ազատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, ե

արտասուք էր դարձել: Կամաց-կամաց {վերեւից} ցած գընալով ` Հըպատակաց սիրտն ըսկ

" Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկնեց Ճակատագիրը {վերեւից}. " Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս գրուի

լ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, {վերեւն} էլ ասացինք, մունջը է անբան կենդանիների

հրամանագրվում ", ինչպես արտահայտվել եմ {վերեւում}: Չնայած ես դեռ բայերին չեմ հասել,

ը, մնալով այս սարսափելի դրութեան մէջ, {վերեւում} յիշուած սուտ ազգասէրքը եւ միւսները մնալ

զգացուցին ինձ, թէ երազում էի տեսել այս {վերեւում} պատմած բաներս: Առաւօտը վեր կացայ տեղից

հրատարակողներին։ Մեր ազգի մէջ, ինչպէս {վերեւում} ասացինք, օրինաւոր մատենագիրը կամ օրագր

հաշուով յանձնելով: Երիտասարդը, ինչպէս {վերեւում} գրածներիցս պարզ երեւում է, ընկեր չէր,

է իւր սիրական գործակատարին, որի մասին {վերեւում} յիշեցինք՝ անուանելով նորան անկախ վաճառ

քաջ արմենուհիների, որոնց մասին մի փոքր {վերեւում} խօսեցինք. մեծ եւ անմերժելի պարտականութ

ելով սուրբ Սահակի անձին ընդդէմ, ինչպէս {վերեւում} ասացինք, մեծապէս մեղանչում է եւ պատմու

ոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր պահուած է եւ {վերեւում} յիշուած նամակի պատճէնը: Բայց երբ Կ

ն սպասում է նոյն թշուառութիւնը, ինչ որ {վերեւում} ասացինք: Նորա պատանի կամ մանուկ որդին

րանքը եւ նորա մեքենաները: Ասացինք {վերեւում}, թէ մեր վաճառականք եւրոպական ձեռագործի

եթէ չկայ այլեւս նորա ազգութիւնը: {Վերեւում} ասացինք, որ ազգի մահը անհատի մահի պէս

Պապը իմացաւ այս բանը. բայց ինչպէս {վերեւում} ասացի, թունաւորուեցաւ իւր կարդինալի ձե

հանդիսացել այն գործավարին, որի մասին {վերեւում} ասացի, թէ իւր պաշտօնը անարժանութեամբ գ

յ այն վարձկան մարդիկը, որոնց մասին քեզ {վերեւում} ասացի, եւ սկսում են որոնել ապստամբների

" Գլուխ ամենայն Հայոց քահանայութեան "։ {Վերեւում}, երբ ասացինք, թէ Փարպեցին լոկ քահանայ

շիկը ինքը իւր ձեռքովն է բերում: Երբ որ {վերեւում} յիշուած, մեզ անլսելի, աղաղակը դադարեց

․ Այն քաղաքի մէջ, ուր անցանում էին {վերեւում} պատմած անցքերը, վաղուց ահա բնակւում էր

, գերի եւ ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ {վերեւում} յիշուած Գրիգոր եօթներորդի պահանջողութեա

կասութիւնքը, որքան այն, որ Համասփիւռը {վերեւում} յիշած Փարպու ճանապարհին հրապարակով նախա

մի թշնամական բնաւորութիւն, ինչպէս միւս {վերեւում} յիշուածները, - եթէ հասկանալի չլինին ժող

յրւում է, վեր է թռչում, բայց չէ մնում {վերեւումը}, իսկոյն ցած է գալիս, այդպէս եւս բարկա

է եւ կայ աբեղայական դպրութիւն, ինչպէս {վերեւումը} յիշեցինք։ Կը տեսանեն, որ սա մի կողմից

անդէսի հետ, որի առաջին հատորը, ինչպէս {վերեւումը} ասացինք, բաւական վաղուց արդէն դուրս եկ

Մայր ու աղջիկ, որոնց մասին յիշեցի {վերեւումը}, պատուհանից տեսել էին կոմսի մտանելը նո

կցութեան մէջ, Շահումեանցի հետ, ինչպէս {վերեւումը} տեսանք, այդ զանազան ժամանակ, տեսակ-տե

ք անդամ թքանէ այն կապոցի մէջ: Մոռացանք {վերեւումը} յիշել, որ այս բոլոր արարողութեան ժաման

Հայր Միքայէլ Չամչեան "։ Ինչպէս {վերեւումը} ասացինք, այս նամակը կարող է վկայել այն

րա ձեռքով։ Քահանայապետներին եւ միւս այլ {վերեւումը} յիշուած մարդերին թէպէտ շատ անհաճոյ էր ա

ովող չեղած։ Այս տնօրէնութիւնը, ինչպէս {վերեւումը} ասացի, կախւում էր Գեներալից, որ, յար

անին, ուրեմն ո՛չ թէ ամբողջ Կարգը, այլ {վերեւումը} յիշած նորա մի մասնը պարտաւոր է վճարել Լ

եք, այնքան գեշ ասեք, ինչքան կամենաք, {վերը} աստված կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն

տից, որ բաժին է ընկնում մեկին, առնված {վերը} մեջ բերված ավելի քան երկու միլիոն բնակի

, բայ[ց] կուրծքիս ցաւը եւ հազը, ինչպէս {վերը} ասուած է, հոգիս հանեց: 1 մարտի տեսու

որանով մտածում է նա ( Հեգելը) հասկանալ {վերը} յիշած հակադրութիւնը, այս պատճառով աշխա

ար լինելով: Այս մտածմունքը ազդեցին ինձ {վերը} գրուած փիլիսոփայութեան վրայ մտածութիւնք

իսպառ կործանել նախադասութիւնը համազօր է {վերը} մէջ բերուած երկար բարակ ճառին, թէ ինչպ

ատակութիւնքը, կանգնեցնէ նորա գերեզմանի {վերը} իւր երախտագիտութեան արձանը, եւ դրա վեր

կրում ունեցած կեանքիս որպիսութիւնը գիտէ {վերը} յիշուած Սիւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ

որ կամակար յօժարութեամբ ուղարկեցին մեզ {վերը} դրուած գրքերը, ո՛վ ինչ ունէր։ Մի քանի

նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ {վերը} յիշուած սուրբ ժողովը մեր ազգի կեանքի մէ

պիսկոպոսը, պատմելով Կոմիտաս կաթողիկոսի {վերը} յիշուած նորոգութիւնքը, ասում է. " Այս

ի քէն եւ կամ ծառայ ուրուք "։ Երկրորդ, {վերը} մէջ բերած յառաջաբանի խօսքերից յետոյ պար

նան, կամ որի՛ ծառայքն են, որ ունին։ {Վերը} շատ սրբերի անուն տալով՝ յետոյ յիշում է

ռովմի Պապը։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, եթէ {վերը} յիշուած բառերը բացառոցաբար տրւում են կա

ղիկոսներին, բայց այս սխա՛լ է, քանի որ {վերը} շատ անգամ յիշուած խօսքերը լոկ կաթողիկոս

րծուել, փոխանակ կատարելագործվիլ ասելու։ {Վերը} մէջ բերած օրինակում, նա հերիք է համարու

ուսաւորչական պատրիարքութիւնից, ազատուի {վերը} յիշուած անձերի ձեռքից ( որոնք հակուած ե

տ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչպէս {վերը} դրված եմը։ Այս վերջաւորութիւնքը առանձի

լ մեր տարակոյսը։ Սորա հակառակ, ինչպէս {վերը} ասինք, եթէ լեզուի բաղդասութեան օրէնքը

մպերի մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն {վերը} յիշուած երկու այլասեռ էլեկարականութիւնք

ծ գեղացիք նկատեցին մի օտարոտի երեւոյթ: {Վերը} յիշուած կայծակի զարկելուց մի քանի ակնթա

սպիսի դիպուածներ առաջ է բերում Արագօն, {վերը} յիշուած հոյակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞

ինը դնելու փորձը ինչ զանազանութիւն ունի {վերը} դրուած մաքրասիրութիւնից: Ճշմարիտ

դարեւ ինչ մի ի միջակայնոցն, չէ նոյնպէս {վերընձիւղեալ} յարմատոյ անձնասիրութեան եւ ոչ իսկ ի թեթ

ատակաւ: Գիտենք, որ յանուն Բաբկէնի {վերի} գրած յիշատակութիւննիս, Մխիթարեան համախ

ենք ծանօթաբանել, որպէս եւ այստեղ, թէ {վերի} խօսքերով չենք ուզում, որ լեզուն մնայ ե

վկայում են ե՛ւ Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ {Վերի} օրինակը թերեւս այս էլ կարող է ցոյց տալ

նորան, բայը չպիտի բայ լինի, բայց մենք {վերի} օրինակից տեսնում ենք, որ կարդում, բեր

ադար զբաղմունքը եւ եթե ճշմարիտը կամիս, {վերին} աստիճանի թուլությունը եւ վերջումը տասն

ծներից մեկում կա մի շատ լուրջ, բայց եւ {վերին} աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմ

պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս {վերին} աստիճանի թանկարժեք որդերի պատմությունն

այժմ աշխատում եմ քերականության վրա, մի {վերին} աստիճանի ծանր գործ, բայց թեեւ դանդաղ,

, կա՛մ ըստ անհասանելի կանխասահմանութեան {վերին} տեսչութեանն, զորմէ չկարեմք պարզաբանել

դաստիարակելու կերպը, ցոյց էք տալիս ձեր {վերին} աստիճանի թուլութիւնը պեդագօգիայի մէջ։

ից յետոյ պիտոյ է կերակրէ իւր զաւակը այդ {վերին} հոգեւոր կերակուրներով, դորանից յետոյ դ

ղճ մարդը կարո՞ղ է միթէ մարսել. ընկել է {վերին} աստիճանի կատաղութեան մէջ: Յետոյ ասում

այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ Նա մի {վերին} եւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա ճանա

կարծիք ունին տգէտ մարդիկ, կ՚երեւի իւր {վերին} աստիճանի թուլութեամբ եւ ոչնչութեամբ:

ել են եւ մաշել են այդ հոյակապ արձանների {վերին} մակերեւոյթքը, այնպէս որ այժմ, կորուսա

գրչի տակ, բայց Վերսայլի հետ կապած է մի {վերին} աստիճանի շռայլութեան յիշատակ: Շռայլութ

ները փորելու եւ քրքրելու՝ չնայելով այն {վերին} աստիճանի կարօտութեան, որ զգում է մեր պ

անգիչ գիրքը, աքսորը՝ բարոյականութիւնը {վերին} աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղան

լ եւ ընթերցի՛ր: Այլ զի ի սէր գէթ {վերին} Ադամ զնա սիրեսցէ, Եւ վայրակն

, Չէ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի սէր {Վերին}, ամենակատար Սիրել զԱստուած եւ զոր

գուն կալոյ նորա, մինչեւ այց արասցե մեզ {Վերին} Տեսչութիւն: Ձեռնտուութիւնս այս մարթի ե

եւ հիմնաւոր կրթութիւն, եւ ո՛չ բարձր եւ {վերին} կրթութիւն մի, որպիսի եւ իցէ մասնաւոր ա

ջ Հայոց ազգը կարո՛ղ է հասանել բարձր կամ {վերին} կրթութեան մասնաւոր առարկայն մէջ միայն ա

Ամերիկայի. ճառեր, որ գրած էին բաւական {վերին} եւ ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փոքր ի շատ

, որ ամենայն մարդ մի կերպ խօսի, կամ թէ {վերին} կամ գեղեցիկ մտքեր բացատրուին խաժամուժ ա

ւում է հետեւեալ առածի մէջ. " Զարգացման {վերին} աստիճանը իր ձեւով նման է սկզբին, որտեղ

ետ քսելով: Առաջին առած. Զարգացման {վերին} աստիճանը իր ձեւով նման է նորա սկզբին:

Եթէ մի որեւիցէ ազգ հասել է իր զարգացման {վերին} աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ խեղճ վիճա

ցուի կշիռ ունենալ, շատ անգամ եւս աւելի {վերին}: Յաճախ պատահում էր եւ այսպիսի բան, որ

եւ տրամաբան լինելու այս նոր ապացոյցը, {վերին} աստիճանի տխուր տպաւորութիւն թողեց մեր վ

րեւ քե՛զ միայն արժանի էի։ Որովհետեւ {վերին} Նախախնամութիւնը այս դարում, քո քաջութի

չհատուցանէին, այլ նորա հակառակը։ Իսկ {վերին} արդարատես Աչքը չէ նայում չա՛ր կամքերի ո

րեգօտաւորաց " ( զօրացուցեալ պայծառացոյց {Վերին} Խնամակալութիւնն), ասում է ինքն Փարպեց

մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել իւր համար {վերին} դպրոցի բազմահայեաց կրթութիւն։ Այս խորհ

նորոգել ինչպէս պատշաճ էր: Սատանան {վերին} աստիճանի բարկացած գանչեց գլուխը քերելով

, ինչպէս Բուբանդուսն էր, այլ պատմաբան {վերին} աստիճանի: Սա շատ հին բաներ է պատմում.

աբեբայութիւնք են: Գոնէ, իմ կարծիքով, {վերին} աստիճանի փիլիսոփայութիւնը այն է, որ մա

որի ծայրը բուի կտուցի նման կեռացած դէպի {վերին} շրթունքը, համարեա թէ ծածկւում էր թաւ ը

: Երեսը ընդհանրապէս դեղին, բայց այտերի {վերին} մասները մոյգ կարմիր: Այդ կարմրութեան մ

ների երեսը մեծ մասնով յատկանում է թշերի {վերին} մասների մոյգ կարմրութեամբ: Զարմանք չէ

նդրոնանալով մտքի գործարանի մէջ, ուղեղի {վերին} կիսաբաժինների մէջ, միւս ջղերը եւ գործա

զգանունը, - յաւելացրեց Մահտեսին, - մի {վերին} աստիճանի ողորմելի մարդ։ Գլխին դրել է,

, սակայն ձեր ընթացքի մէջ տեսանում եմ մի {վերին} աստիճանի տմարդութիւն: Թողունք ամեն

րեւում էին սպիտակ մարմարիոնեայ գունդերի {վերին} կիսաբաժինքը, եւ լաւ ուշ դնողի համար կա

է դու եւս զգում ես քո մէջ այդ մաքուր եւ {վերին} ձգտողութիւնը, եթէ քո իմ հետ ամուսնանալ

կան շարժուածքը ցոյց էր տալիս նորա հոգու {վերին} աստիճանի ամբոխմունքը: Նա մի քանի քայլ

ր նստել բոլորովին: Վարդ-խաթունը այն {վերին} աստիճանի կարճամիտ եւ անզգամ կին մարդերի

, այսինքն ճշմարտապէս նկարագրել նորանց. {վերին} աստիճանի անզգամ, ասում եմ այն պատճառով

մար, այլեւ ոչ եկեղեցականների համար, որի {վերին} աստիճանի կարօտութիւնը զգալի է ամեն մի Ք

բազմերախտ վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ {վերին} Կոչողին, թողեալ էին զասպարէզ կենցաղոյս

ութիւնը, որ մինչեւ պարանոցը թաղուած էր {վերին} աստիճանի անառակութեան մէջ։ Նա յոյս ուն

նգամ Պալատական կեանքի շռայլութիւնը։ Նա {վերին} աստիճանի անկիրթ մարդ էր։ Եթէ արդարութե

ուականումը, երբ Յիսուսեանք հասան արդէն {վերին} աստիճանի կարողութեան, չ'տպուէին այդ բո

Այս միջոցներում Յիսուսեան կարգը հասաւ {վերին} աստիճանի կարողութեան. նորա անդամքը տար

ւելու լուրը, որ բռնութեան հետ մակարդած {վերին} աստիճանի խորամանկութենով եւ առեւտուրով

րկէ թագաւորական Պալատը եւ հասարակութեան {վերին} կարգը ծիծաղում էին այս բանի վերայ, բայ

այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադրւում, {վերին} աստիճանի փափուկ մի խնդիր էր այդ. ուղղա

դորանց, տգեղ են, չունին այն ազնիւ եւ {վերին} գեղեցկութիւնը, ինչպէս էին ձեր նախնի մա

ւելի լաւ է դրուած բնութեան մէջ, քան թէ {վերին} աստիճանի կերպարանագործուած կենդանիքը,

միւսոյն զպսակ ընդունիլ առաքելութեանցն ի {վերինն} Երուսաղէմ: Սերմանեալ զսերմն բարի ի բան

սոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասիրում՝ {վերլուծական} եւ քննադատական տեսակետից: Դրանք ( այդ

ի: Այն էլ պիտի ասել, որ քերականության {վերլուծական} մասը սկսած էլ չի եւ այն չի կարելի այստե

ողմանի, եթե չասեմ համակողմանի: Հետո, {վերլուծական} մասը կբռնի, ինչպես ենթադրում եմ, 10 -

քը կզարգանա - թո՛ղ այն ժամանակ նա կարդա {վերլուծական} մասը եւ ներածությունը, որտեղ եւ կարող

թյունը լույս կտեսնի միանգամից, այսինքն {վերլուծական} մասը, ներածությունը եւ դրական քերականո

գրքերովը ո՞չ, այլ բուն աղբիւրներից եւ {վերլուծական} ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան,

Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է բնութեան {վերլուծիչ} ազդեցութեան տակ, քայքայւում է կազմուած

րպեցին իրաւունք չէ տալիս մեզ մի այդպիսի {վերլուծութեան} ։ Ահա բնագրի խօսքերը. " Եւ կամաւ եւս խ

ս իմաստուն ազգերը չեն մտածել մարմինների {վերլուծութեան} վերայ: Պիտոյ է, որ Արաբացիք համարուին

մարմինը, երբ որ սկսանում էր փտել, իւր {վերլուծութեան} միջոցին, օդը կ'ապականէ անպիտան արտաշնչ

րկուելով այրողութեան, այսինքն քիմիական {վերլուծութեան}, բաժանւում է իւր բաղկացուցիչ նիւթերից

ս շնչաւորների մեռած մարմինների քիմիական {վերլուծութիւնը}, այլեւ ճախինը ինքնըստինքեան կարող է պա

ռ կանթեղի աւանդութեան: Մենք, թէեւ այդ {վերլուծութիւնը} մեր մտքում արդէն արել ենք, բայց այստեղ

տեղի չէր ունեցել: Իհարկե, այդ գրքի {վերլուծությունը} որեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու բան չ

եղված է նաեւ Գ. Ախվերդյանի այդ բարբառի {վերլուծությունը}: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկացար,

զվով հրատարակված նոր գրքերի քննադատական {վերլուծությունները}, վերլուծությունները ամեն մի բանավիճայի

գրքերի քննադատական վերլուծությունները, {վերլուծությունները} ամեն մի բանավիճային երանգի պահպանումով

անալով ասաց, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս էք {վերլուծում} " Լոյս զուարթը ": Ահա քեզ մի ուսու

ր ազգին այս բարոյական մահը. այսօր մենք {վերլուծւում} ենք, քակւում ենք միայն նիւթապէս ազգայի

ահակ եւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ {վերծանող} նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն, Սուրբ

եգօտաւորացս չքստմնիլ.... Մամբրէ {վերծանող}, եղբայր Մովսիսի Խորենացւոյ, աւանդէ մե

, Կ. Պօլիս, 1852, հրատ. Թանգարանին {վերծանութեան} յՕրթա-գիւղ։ Խորենացի քերթողահայր,

ելով ո՞չ զդոյն գուշակիցեն, անդէն իսկ ի {վերծանութիւն} մատուցեալ: Ծաղու արդար իսկ արժանի. մի

մարթացայ ի ձեռս բերել զայն, եւ մտեալ ի {վերծանութիւն} ՝ արկանել ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտ

եւ քարոզել քրիստոնէութիւն։ Այս միջոցին {վերկացաւ} մի անսովոր աղաղակ, Իգնատիոսի սենեակի պ

ա վերայ, միաբանուեցան հասարակաց հետ եւ {վերկացման} կարդինալ դէմ: Թէպէտ ես շատ աշխատ

իտի դարմանէ իւր ընտանիքը, ո՞ւր կը մնայ {վերհամբարձ} հասկացողութեանց եւ բարոյական կատարելութ

՞ կարիցեմ ես ի սէր ԶԱստուած սիրել {վերհամբարձ}, Կամ զարարածս՝ զանվեհեր,

րթուած մարդիկ, իւրեանց հայեացքով աւելի {վերհամբարձ} քան թէ խաժամուժ ամբոխը: Նոքա, այն ժամ

ններին, ուր փիլիսոփայութիւնը, ազատ եւ {վերհամբարձ} մտածութիւնը ստրկանում են պապի յանդգնամի

ւմ էին մարդու միտքը Սուրբ գրքի խորին եւ {վերհամբարձ} ճշմարտութեններից։ Գեղարուեստների մասին

Քրտինքս թափուել էր գետի նման, մահիճ, {վերմակ}, սփռոց՝ ամենայն ինչ ջուր էր դարձած:

որհաւորական հացկերութիւնը: Բայց դայեկը {վերմակ} կամ այլ պաստառներ խնդրելով նորածինը փաթ

ամար, բերում են նորան թանկագին դիպակից {վերմակներ}, հոլանդեան կտաւից սփռոցնէր եւ այլն, ե

շինուածք որքան եւ ներկայ ունիմ, որպէս {վերն} գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստաց

նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն եւս, {վերն} յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցինք եւ որ յիշ

գրաւ դնելոյ յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս {վերն} յիշեալ տներն եւ նորա քրէհն եւս իմ միւս

կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն եւս {վերն} յիշեալ իմ տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցե

ալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի {վերն} յիշեալ սոցա խարջին եւ այլն անխափան եւ ա

տարացն իմոց, զի ամենայն կայք, այսինքն {վերն} յիշեալ տներն եւ այլն զորս ներկայ ունիմ

զիգար մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս {վերն} գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց

եղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս {վերն} uամ արածիցն յայտնի է: Արդ, աստանօր վե

րն uամ արածիցն յայտնի է: Արդ, աստանօր {վերն} յիշեալ սամատէրերիցն եւ նոցա կողմանէ տեղ

տ այնորիկ եւս տների մարամաթի, խազնի եւ {վերն} յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խար

այլն վեր առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն, {վերն} գրածի համեմատ, տասն եւ վեց սամ արասցեն

թանոս ազգ բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզի {վերն} յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառանգ

մենեցուն, զի ի լրութիւն եւ ի կատարումն {վերն} յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, ահա՛ հաստատեց

կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ: Այլ եւս {վերն} յիշեալ կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր ե

որագրեաց եւ կնքեաց հռչակեաց եւ հաւանեաց {վերն} յիշեալ Մասէհ Բաբաջանն կամ հասարակ կոչմա

նդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս վկայ. {վերն} գրածն չորք մին օրինակ համեմատ միմեանց գ

ոբումեանց, Յովհանջան Պետրոսեան: {Վերն} կտակի չորք օրինակից մինն Սուպրիմ Կոռտու

օրդնուն, այսու պայմանաւ, այսինքն եթէ {վերն} յիշեալ վաղֆարարութիւնս ստեցից կամ փոխար

պարզապէս յայտնի կը լինի։ Երրորդ ի {վերն} յիշեցեալ 80548 ափու ստացուածէ իմմէ, քս

Հինգերորդ, նախ քան զմահն իմ, եթէ ի {վերն} չորրորդ հատորում յիշեցեալ ժառանգորդացս

ուան գիրք տպվի՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ {վերն} երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս։

ւցելոյն անուան՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ {վերն} երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս եւ

անչիւր տեղով: Տասներորդ, որպէս ի {վերն} հինգերորդ հատորում ասացի, որ եթէ նախ ք

արն զո ոք եւ իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ {վերն} գրեցելոյս եւ ամենայն մի հարիւրէն հինգ վ

գործի մէջ, որ բոլոր ոտանաւորքը տակ ու {վերն} ես անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհո

ասորերենը, թե՞ նույնպես թերի եւ ի՞նչ՝ {վերնագիր} ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդյոք ասորերենը

նոթագրությունների, in modo crudo: Այդ {վերնագիրը} ՝ " Օчерки Англии " որոշակի է, մինչդեռ

նից. լեզուն է, որ միմիայն կարող է այդ {վերնագիրը} դնել դպրոցի ճակատին: Անհիմն եւ ամենայն

տակի համար։ Բուրգի վերայ կայր հետեւեալ {վերնագիրը} ։ S. P. Q. P. Extinctiori p

յօդուածները խմբագրութիւնս միացրել է մի {վերնագրի} տակ՝ իբրեւ միեւնոյն նիւթի վերաբերեալ յօ

А. Худабашева։ Մեծ հաճութեամբ նայեցայ {վերնագրին}, բայց երբ սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբա

"-ն ինձ ուղարկելու մտադրությանդ մասին՝ {վերնագրից} սիրտս քիչ էր մնում նվաղեր այն բանից հետ

ծ 1456-ին, հատված կա այս ողբից այսպիսի {վերնագրով}. " Երանելւոյն Աբրահամու Խոստովանողին ա

մի գիր՝ "de Rege et Regis Institutione" {վերնագրով}, թագաւորութեան ժառանգի ընթերցանութեան հ

ակը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստրկութիւնը {վերնալով}, յիրաւի պիտի ընկնին այդ մշակութիւնքը՞

չեւ ցսկիզբն 18-երորդ դարու, յորում ըստ {վերնախնամ} տնտեսութեան նախախնամողին Մխիթար վարդապե

է հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը {վերնայ}, եւ բամբակի, եւ այլ բուսականների մշակ

ւի տրամաբանութիւնը կը հանգչի, ինչպէս " {վերնատան} հրեղէն լեզունե՞րը "։ Մեղաւոր էր Իսրայէ

ց մէջ: նա դրականապէս ընդդէմ էր ամենայն {վերնորոգութեան} եւ պատերազմական դրական կարգերը ( дисцип

Մինչ մկրտեաց զսուրբ Սուրբն, ես անդ {վերնոց} համանակ։ Զթիւ աւուրց երկնային Գահակալի

եռ գծեր, որոնք գտնվում են միմյանցից 12 {վերշոկ} հեռավորության վրա, ահա այս ձեւով( աղյո

ին հրիտակին տիկնոջն Խօջամալեան: 6. {Վերոգրեալ} պատճէն նամակի յիշեալ քահանային եւ պ. Յ

շնչական կեանքի յարատեւութեան մէջ, այն {վերոգրեալ} բոլոր բաները եւս օրինաւոր քննելով, չէ

գետնափորի մէջ, իսկ երբ երեւան հանուին {վերոգրեալ} տեղեկութիւնքը, այն ժամանակ կարելի է աւ

ն ազգի էական օգուտների հետ: Ահաւասիկ, {վերոգրեալ} նամակի բառացի պատճէնը. Արգոյ

աշխատին անարատ պահպանել իւրեանց կոչումը {վերոգրեալ} պատճառների համար: Մենք մեր գոհութիւնը

րիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է, թէ {վերոգրեալ} թղթերը ստացել է եւ ճամփու է դնում: [Դե

յով Կալկաթա: Մեզ քաջ հայտնի է, որ {վերոգրյալ} ճանապարհորդության երկայնությունը մինչեւ

րա խոսեցա, հոժար ենք երթալ Հնդկաստան, {վերոհիշյալ} ազգային գործի պատճառով, հետեւյալ պայմա

բոլորովին տարբեր կողմերում, մեզ բերին {վերոհիշյալ} փրկարար գիտակցությանը, եւ ինչ որ առավե

ամեն անգամ, երբ ես որեւէ բան եմ լսում {վերոհիշյալ} օդընտելացման մասին, տխրում եմ, որովհե

դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեր {վերոհիշյալ} գործի մասին՝ հանուն արդարության, խստա

Ես դեռ շատ բան ունեի քեզ գրելու, բայց {վերոհիշյալ} պատճառով չեմ կարող: Ահա՛ իմ վերջին

ար խնդրում եմ չմերժել Ձեր աջակցությունը {վերոհիշյալ} թղթերն ետ ստանալու համար: Կանդիդատ

, առաջինը հարկ եմ համարում նկատել, որ {վերոհիշյալների} հետ ստացա նույնպես ռնգեղջյուրի հարցին վ

թէ առանց յիշելոյ զայն ամենայն, զորս ի {վերոյ} յիշեցի, այլ միայն տարօրինակ ծեքաբանութ

ասխանիք են այսոքիկ, նախ, զի, որպէս ի {վերոյ} ի ճառ արկի, անբաւականութիւն, գոյացեալ

ւոց, տարեկան ելից եւ մտից շինուածոցն ի {վերոյ} յիշելոց, տեսանէ զի ամսականն արդիւնք,

տեղեկութեամբք զվաճառմանէ երկուց տանցն ի {վերոյ} յիշելոց, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասին վա

ս թղթոց եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի {վերոյ} յիշեցի, եւ զգործն այն ընդ աւուրս ընդ ա

թուականէ այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի {վերոյ} յիշելոյ, յորում ամենայն մանրամասնութեա

յնքան զարմանալի չէ, բաների վերայ վեր ի {վերոյ} նայողների եւ միայն արտաքին կեղեւը քննող

տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ ամէ յամ ի {վերոյ} դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայնցանէ մասն

ոգւոյ, ամեն։ Քսան հազար ռուպլի, {վերոյ} տասն եւ ինն հատորին բովանդակութիւնն, ո

հասարակութիւնը յարգելու: Պարոնի վայր ի {վերոյ} աղճատաբանութիւնքը ստոր են ամենայն տեսակ

ութիւնք։ Մեր ընդդիմախօսքը իրենց վայր ի {վերոյ} հայկաբանութիւնը, որի մէջ ոչ համակարգու

փոփելոյ հաշուէի զպարարումն զայն։ Յորոյ {վերոյ} տեսեալ պարեգօտաւորաց, զայրագնեալ իմն զ

կ տենդի նման տարածուած է մի քանի վայր ի {վերոյ} մարդերի մէջ: Չասացի դարձեալ ձեր այնտեղ

տարանջատ են ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի {վերոյ} թուեալ եմք, զծաղու գան թերեւս, յար եւ

դժբախտութիւնից լցնում է մի քանի վայր ի {վերոյ} թերթեր յօդուածի եւ օրագրի անուններով,

ն, որ յառաջագոյն գիտակն էր այն ամենայն {վերոյասացեալ} Ինճիճեան խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի-խափու

Իբրեւ զօրաւոր բանիւք ընդդէմ զինեցայ {վերոյգրեալ} սրբազան հարց եւ բանաւոր փաստիւք ապացուց

հայեցեալ մանաւանդ ՚ի պաշտպանողական ոգի {վերոյգրեալ} երկուց անդամոց առ վնասապարտս ազգի եւ եկ

իմում կառավարութեան: 'Ի վերայ հիման {վերոյգրեալ} ազգային պաշտօնական եզրակացութեան, պատո

է մինչեւ վատութեան յատակը: Երեւակի {վերոյգրեալ} տետրակը մեզ ուղարկողը գրում էր, թէ Պոլ

ձեռնագրեալ Գէորգ Մանուկեան {Վերոյին} պէս ձեռնադրեալ՝ Յարութիւն Զաքարայ

Ապրիլի 20-ին: Ես բացի " Հիւսիսափայլի " {վերոյիշեալ} երեսը եւ տեսայ, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ

Քաթիպայի եւ մի քանի նոր ոտանաւորքը, որ {վերոյիշեալ} նամակով ուղարկել էր ինձ։ Աւելի ոչինչ չ

րդու վերայ, որով որպէս թէ ուղարկում էր {վերոյիշեալ} 30 մանէթը եւ ասում էր, թէ գողացած արծա

պիսի կերպերով հիմնելով իւր փառքի կոթողը {վերոյիշեալ} մարդերի ուսերի վերայ, աւելի քան թէ քսա

րթութիւն։ Այս խորհրդով ուղարկուեցաւ նա {վերոյիշեալ} Թամամշեանի հոգաբարձութեամբ դէպի Պետերբո

Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը քաղուած է {վերոյիշեալ} գրչագրից այն դիտաւորութեամբ, որ չհասկա

ը։ Բայց այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ {վերոյիշեալ} յանցանքների համար Գեներալը զրկւում էր ի

էին աշխարհական գործերի մէջ, այնպէս եւ {վերոյիշեալ} Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի թագաւոր Հենրիկոս

կի պատասխան տալ այդ հարցին չէր կարելի. {վերոյիշեալ} անձնաւորութիւնների խորին գաղտնիքն էր այ

ընտրել դրսեցիներից: Այն ժամանակ {վերոյիշեալ} մի քանի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ

ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժողովրդի եւ {վերոյիշեալ} անձերի վարձած հրդեհաշէջների ու բեռնակիր

արտասուքը, որպէս անոյշ հոտ, Աստուծուն {վերուղղելու}, որ Գրիգոր Մեծ նահատակի բարեխօսութեամբ

գրած նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի {վերուստ} են եղած դոյն այդ աբեղաների ձեռքով, որո

ն չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին նե, {վերուր} թապլե, անոր համար կասիմ, որ երկու հատ

եմ, գինիներն ծախել է, բայց մարդը տահա {վերուցած} չէ ապրանքը եւ փողը տված չէ: Սրբազա

ք էլ յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեանց բեռը {վերուցէ՛ք} եւ այնպէս կատարեցէք Քրիստոսի օրէնքը "։

ոյ, տնտեսեալ զգումարն զամս յոլովս, ի {վերջ} կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ թողու կնոջ

եւ զլիակատար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի {վերջ} միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պետերբուրգ:

ընդհատ ռմբակոծում են ինձ արցունքներով. {վերջ} տվեք, ի սեր Քրիստոսի, այդ բոլորին, վ

ը: Տա՛ աստված, որ մինչեւ զատիկ սենատը {վերջ} տա իմ այս վիճակին: Ես արդեն չեմ էլ մտա

յունը, իսկ տեսակցության ժամին. գոնե, {վերջ} կդնենք իտալական 5 %-անոց տոմսակներին վե

նձ այժմ հալածող դժբախտությունը նույնպես {վերջ} ունի: Ես քեզ խնդրում եմ հանգստացնել մե

: Եթե նա այդպես պիտի տպագրի, ապա երբեք {վերջ} չի ունենա. պետք է, չէ՞ վերջացնել երբե

րքի ճակատում դրած պատկերը՝ " սկիզբն եւ {վերջ} ընդունելութեան " ստորագրով, շարժում են

այ] տես[ութիւնը] նշ[անակուած է] 8-ին: {Վերջ}

'երթար մեր ազգի լուսաւորութիւնը, եւ թէ {վերջ} ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատենագ

ձայնը եւ վճիռը. երկրորդ, ձեր գործերը {վերջ} չունին. երրորդ, մեր դուստրը ամառանոցո

ին, թէ այն բանը, որ սկիզբ ունի, նաեւ {վերջ} ունի: Ես տեսել եմ, եւ այդ բանը ինձ բա

ւսեանների աշխատասէր եւ անխոնջ ձեռքովը։ {Վերջ} ամենայնի Գրիգոր XV մարտի 12ին 1622 թուա

նոնադրութեան միջոցով հայերը յոյս ունէին {վերջ} դնելու մէկ ընդմիշտ ազգային-կրօնական վար

), բայց եւ այնպէս գործի սկզբից մինչեւ {վերջ} մեր զմայլանքը աճելով աճում էր, երբ կար

, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս {վերջ} արին էլի. բարով էկող տարի հասնենք, մէ

ւնով գիրքը թող որ երկու յառաջաբան եւ մի {վերջաբան} ունի, սակայն շատ աղքատ է իւր բովանդակո

" Երկու յառաջաբան, եօթը յօդուած, {վերջաբան} մըն ալ ետեւէն, որը 1812-ին տպուած, որ

մերիկայի յայտնագործութեան նախերգանքը եւ {վերջաբանը} ։ Գիտենք, Եւրոպայի կրիտիկոսքը սովո

գրուածներում, նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի {վերջաբանի} մէջ, շատ որոշ եւ շօշափելի կերպով ցոյց

ւմ ունելու բաղդատող կշիռը եւ չափը: {Վերջաբանի} մէջ ( տե՛ս երես 503) խօսում է հեղինակը

գենք յառաջաբանի փոխանակ, իսկ Մարասկէնը {վերջաբանի} տեղ, այն ժամանակ հարիւր վաթսուն երկու

կուղարկե: Կտակը յուր հառաջաբանով եւ {վերջաբանով} վաղուց ուղարկված է ցենզորին, այժմ իհար

զդեցութիւն. օրինակ՝ շատ նախադրութեանց {վերջադաս} դրուիլը, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը ե

ուցիչը կարող է դրուել ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ {վերջադաս}, բայց նոր լեզուի ընդհանուր կանոնն է,

շտ նախադաս։ Այն ժամանակ միայն կարելի է {վերջադաս} դնել, եթէ յատկացուցիչը յարաբերեալ է,

ի հակառակ յատկացուցիչը դրել է մի տեղում {վերջադաս}. " այս է կարգը կանգնելոյ " ( եր. 181

գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան գրվել եւ {վերջադաս} լինելով։ Ստոյգ է, որ շատ անգամ լեզուի

մբ, թէեւ Տաճիկների նախդիրը յետադիր կամ {վերջադիր} էր։ Այս աշխատութեան մէջ յոգնակի սե

բոլոր հին լեզուի նախադրունքը դարձել են {վերջադրութիւնք}, ածականը անհոլով եւ թուով անհամաձայն,

դ եթէ երկու կամ երեք այդպիսի սեռականք ( {վերջահոլով} տրականն էլ պակաս չէ) իրար քամակից են գ

խադրութիւնը, որ հին լեզուում սովորաբար {վերջահոլով} տրական խնդիր է առնում, նոր լեզուում բո

ան չափով " եւ այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըստ-ը {վերջահոլով} տրականի խնդրով կենդանի լեզուի մէջ չէ գո

[венный] сов[ет], հույս կա, որ շուտով {վերջանա}, բայց թե որքան կթեթեւանա բանը, այդ գի

ալ ցուրտին մեծ եղածեն, նայինք երբ պիտի {վերջանա}: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՁԵՌՔ

ատրաստ եմք եւ զանձինս դնել: Ո՛չ կամիմք {վերջանալ} ՚ի հայութենէ, եւ պակաս ինչ համարել քան

չունի. ապա թէ ոչ, մեր հատուածը բնաւ չի {վերջանալ} ։  Թուղթ կաթուղիկեայց Խապառաճեան

, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ իմ գործիս {վերջանալը}, որովհետեւ թղթերն էլ դրամ են, չեն կար

որ ես պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի {վերջանալը}: Թեեւ ես ուժեղ ցանկություն ունեի թա

ամիջոցի վերայ՝ մինչեւ Կարլովինգեան տան {վերջանալը}, եւ տեսանում ենք ահա, որ քսան եւ չորս

կողմից նրան ստիպել, որ մինչեւ իմ գործի {վերջանալն} այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այդ էգոի

, պառաւները աւարտեցին պտոյտ գալը, երգի {վերջանալով}, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան իւրեանց տե

րոպէին, որպէս մի ելեքտրական հարուածով {վերջանալու} են մարդ լինելուց նորա խարդախ, առաջնորդ

ծ է ժամանակ, եւ այդ ժամանակը շատ մօտ է {վերջանալու}, եւ եթէ անց կացաւ, այնուհետեւ կորուսա

նելի նեղութիւն: Եւ իմ բանը {վերջանալու} էր բանդով, Կամ կախաղան պիսի ուտէ

յօժարութեանը կապելու լինէին մահով միայն {վերջանալու} կապով մի այնպիսի մարդու հետ, որի երեսը

ն ոգվույն կհետեւիս եւ օր առաջ այս գործը {վերջանալուն} ջանք կանիս, ապա թե ոչ, վնասը ձեզ կլին

կայորդուն ցանկանալ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " {վերջանալուն} եւ թէ՛ մեր հրաժարուելուն այդ օրագրի գոր

էր նորա դէմքը, որքան երգը մօտենում էր {վերջանալուն}: Նորա հեղինակը էր ինքը կոմսը, եւ երգի

պատուական եւ զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ {վերջանամք} յառաջ բերել եւ զայս զի առ ի լուսաւորել

մարդացելոյն վասն մեր Աստծոյ, այնպիսին {վերջանայ}, ո՛չ միայն յառաջնորդութենէ, այլ եւ ի

դ չորս կամ հինգ մանէթով բոլոր հաշիւդ կը {վերջանայ} մեռանողին հետ: Ահա այսպիսի մարդիկ, եթ

ին իր ջերմութիւնը եւ շատ անգամ գործը կը {վերջանայ} հաւի մահովը: Հարկ չկայ, կարծում ենք,

պրած լինէին մարդու անունով, նոքա չպիտի {վերջանային}, որովհետեւ մարդը կայ: Բայց, որովհետե

ոցանից տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատերազմները {վերջանան}, եւ ես, հանգչելու եւ աղօթքի պարապելու

իրելի էր խաւարը: Հաշտուելով մեք՝ պիտի {վերջանար} այդ քարոզութիւնը, պիտի խաւարը դարձեալ

ի վրա, այն շեմքում, որտեղ արդեն իսպառ {վերջանում} է զանազան սուտ իմաստակությունների սահմա

ան մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ չէ {վերջանում} չարը՝ կտրատելով միայն նորա ճիւղերը, ա

մարդերի եւ նոյնիսկ բնութեան հետ, մարդը {վերջանում} է մարդութենից: Հիւսիսը մի տխուր աշ

ա՜ն հեռու է պարսպի մնացորդից, որ գրեթէ {վերջանում} է լճի մօտ։ Այդքանն էլ հերիք է՝ ապացու

թթուուտ է դարձել... Այժմ հոկտեմբերը {վերջանում} է համարեայ, ամենայն տեղ գինիները վաճառ

ւնը, որ, զաւակի ամուսնութենից յետոյ, {վերջանում} է իսկոյն, դո՛ւք չարաչար օգուտ քաղեցիք

երեսին: - Այնպէս, որ ոչինչ բան չէ {վերջանում}, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չէ չքանում

էր իւր նպատակին: XI 18... օգոստոսը {վերջանում} էր: Առաւօտեան տասն ժամին երկու ձիաւ

լեռ)։ Բայց Քրիստոնէութիւնը երբէք չէր {վերջանում} Չինաստանից բոլորովին, ամենայն ժամանակ

կատակերգութեանը, բայց կարծեց, թէ ահա {վերջանում} է դորանով ամենայն անհամաձայնութիւնը, թ

ւմ, երբ բառը իր ուղղական վիճակում ու է {վերջանում}, ինչպէս լեզու, կատու, առու եւ այլն ե

ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց եւ դեղորէից {վերջապես} հաստատեցաւ ի վերայ իմ մնալով անբոյժ, ո

տ է ամենեն մեր թահմինովն, անոր համար։ {Վերջապես} մարդուն հոժարացունուք, թուղթ առնուք,

ծերը, " Թափառական Հրեայի ", օրագրի եւ {վերջապես} սրբազանի գործերը այնպես են արել իմ դրու

, բայց մի ձայն եւս չլսելով Ձեր կողմից, {վերջապես} պատշաճ համարեցի գրել այս նամակը, որով

ցա եւ պառկեցա 18 օր մեծ նեղության մեջ. {վերջապես} աստված ողորմեցավ եւ լավացա մին փոքր: Ա

տողերը ես գրում եմ ամենայն լրջությամբ: {Վերջապես}, դու պիտի հասկանաս գոնե, այն, որ վշտ

ջ տվեք, ի սեր Քրիստոսի, այդ բոլորին, {վերջապես}, անտանելի է այդ: Ինչ վերաբերում է նրա

կկատարես մնացյալը: Ե՞րբ կտեսնվենք, {վերջապես}: Ե՞րբ կլինին թղթերը: Աստված վկա, ոչի

ություններին՝ վերեւ հիշածս ոճով, եւ, {վերջապես}, միանգամայն համոզվեցի, որ ե՛ս պետք է

թյան առջեւ Եգիպտոսում, Բաբելոնում եւ, {վերջապես}, ամբողջ երկրագնդի վրա: Այդպիսի սիստեմ

ռաջ տանելու վսեմ նպատակով, բայց հետո, {վերջապես}, դարձավ գանձվող դրամի հսկիչ. այնուամե

ալու մեր մասնակի մոլորությունները: {Վերջապես}, տասնամյա փորձը այս ասպարեզում, շփում

ւոր է տնտեսական տեսակետից: Պետք է, {վերջապես}, գիտությամբ պարապել. թե չէ՝ ի՞նչ արժ

բարեկամներիս ու ծանոթներիս: Ե՞րբ, {վերջապես}, լույս կտեսնի Ռ. Պատկանյանին վաղուց խ

7-ին գրած նամակի բովանդակության մասին: {Վերջապես}, դու տանն ես, ես շատ ուրախ եմ եւ ավել

նյութական, այլեւ բարոյական տեսակետից: {Վերջապես}, պ. պ. Ալաջալյաններ եւ Ընկ., գուցե

թանձրություն ունի հյութն ըստ Բոմեի եւ, {վերջապես}, դ) քանի՞ տոկոս բյուրեղային շաքար է պ

են կամ նվազում են մեկը մյուսի հաշվին։ {Վերջապես}, ավելորդ է խոսել պատվական ծիրանագույն

կա Ձեր ձեռքում կա գեթ ուրիշի մոտ, բայց {վերջապես} ոչ անհայտ Ձեզ, որովհետեւ քաղաքի անունը

զվի գրական կենսական անհրաժեշտությունը, {վերջապես}, գեղեցիկ միտք է հղացել իրագործել իր հա

մասնաւոր անձինս հրատարակել զայդպիսիս եւ {վերջապէս} հասուցանել եւ ի մաքուր լսելիս նորին աս

իկոսը, քսան անգամ գրելով ու ճեղքելով, {վերջապէս} գրում էր, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր

դէն ի՛նչ տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու: {Վերջապէս} գնաց Պ. Խ... Մեր բոլոր խօսակցութի

աւոր, սիրուն ոտք ": - Զրկուեցա՞ք {վերջապէս}, Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց: - "

՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորելով, ե՛ւ {վերջապէս} ամուսնացուցանելով նորանց, համարում էին

չհանել այդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն, երբ {վերջապէս} օրինաւոր դատաստան բանալով սկսեցին պահան

ցուցանում ստուգապէս ճանաչել այդ մարդը: {Վերջապէս} լսում եմ՝ դուռիս զանգակը զարկեցին...

անորոշ ձայն, բայց բան չեմ հասկանում։ {Վերջապէս} ներս մտաւ ծառաս եւ յայտնեց, թէ մի մարդ

ւծոյ երկիւղը եւ ահը, ազգասիրութիւնը եւ {վերջապէս} զաւակասիրութիւնը ( որ ամենայն անասունք

մեր ազգի հոգին եւ մարմինը, աշխատում է {վերջապէս} բոլորովին մեռուցանել նորան: Եւ այդպիսի

, քարէքար ընկնենք՝ ազգը լուսաւորելու, {վերջապէս} Փարպեցու եւ Խորենացու նման մուրացկանութ

կու օր երկու գիշեր ճանապարհ կատարելով՝ {վերջապէս} մի ուրբաթ առաւօտ, մինչդեռ նոր բաժանւու

, լայն սրտով եւ բազմակողմանի հայեացքով {վերջապէս} Աստուծոյ սեղանի վերայ դրեցին մի... Եւ

եսել ես մարդերից: Տէ՛ր Աստուած, մի՞թէ {վերջապէս} ծագել է գթութեան օրը: Վերջին խօսքե

, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը: {Վերջապէս} բարոյական ոյժը յաղթահարեց ֆիզիկական թու

ն սխալ, բառերի գործադրութեան սխալ եւ, {վերջապէս}, ուղղախօսութեան եւ քերականական սխալ:

տալիս է ե՛ւ Յոյներին, ե՛ւ Հրէաներին եւ {վերջապէս} պատուիրում է Հայերին ամենեւին չխօսել այ

լու չէինք այդ վտանգից, եթէ... եթէ... {Վերջապէս}, եթէ դրուած լինէինք այլ հանգամանքի մէջ

երս բերել Յիշատակարանիս մէջ: "... {Վերջապէս} առինք ու կարդացինք ", - գրում է հեղինա

էջը կը մտնէ, ու " գայթակղութիւն " բառը {վերջապէս} կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ ետեւէ դնելն ալ

ղից եւ, բաւական միջոց պտուտելով, ձգեց {վերջապէս} Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի մէջ: Արգոյ վ

էգզադէն, սկզբումը այսօր էգուց ասելով, {վերջապէս} բոլորովին լուռ է մնում: Երիտասարդը գրո

ան գրած մարդ չէ. համբերում էր... {Վերջապէս} " հատել է նորա համբերութիւնը ", պիտոյ

վ, եւ այս բոլոր տառապանքը, վիշտերը եւ {վերջապէս} ՝ մահու բաժակը ազգի անունով, ազգի լաւո

կատարեցինք եւ մեր դարաւոր ցանկութեան, {վերջապէս}, հասանք: - Ի՛նչ շինեցինք:

սիրուն ոտք ": - Զրկուեցա՞ք {վերջապէս}, Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց։

ռնէ սեպհական Ազգային դպրոցների մասին եւ {վերջապէս}, որ ամենից հարկաւորն է, մինչեւ մեր պա

փոքր ի շատէ հոգեբանական տեղեկութիւնք, {վերջապէս} ՝ մի բաւական մանրամասն ճառ բնութեան եւ

գիտութիւնքը կարդալով ման գալուց յետոյ, {վերջապէս} Բեռլինի մէջ 1830-1831 [թուերին], վերջի

ել, մինչեւ նաւակ չշինէր, նաւ շինել եւ {վերջապէս} մինչեւ նաւը չշինէր, շոգենաւ չէր կարող

րդինալի հետ, եւ իւր կիկերոնեան լեզուով {վերջապէս} հասաւ իւր վերջին նպատակին: Կենսորինեան

պէս աշխոյժ եւ ջերմ բնաւորութեամբ մարդ, {վերջապէս} յուսահատւում է՝ տեսանելով իւր աշակերտն

պարէզ տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով: {Վերջապէս} դժոխքի իշխանը բռնեց իւր խորամանկ ոստիկա

ստեանը, կանգնած էր թուղթը ձեռքին: {Վերջապէս} յայտնուեցաւ Բրամինը, կարճահասակ, մօրո

հաւատում էր, այն կտրիճ որդին դժոխքի, {վերջապէս} մահադեղ տուեց իւր բարերար ծայրագոյն Բրա

փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տարի էր թւում. {վերջապէս}, զրկուելով ամենայն բարեյաջող յոյսերից

ան կրօնաւորների կարգը Քեօլն քաղաքում եւ {վերջապէս} դարձաւ Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա եւս

մի դատաստանական վէճ. գործը յանձնուեցաւ {վերջապէս} բժիշկների քննութեան եւ վերահասութեան,

րա փոխանակ, Մանթուխեանցը հասած լինելով {վերջապէս} իւր այսքան տարիներով յղացած ցանկութեանը

լ չտուած, սկսեց պատմել, թէ ինչ կերպով {վերջապէս} յաջողել էր իւր խորհրդական խառնուրդից ստ

տութիւնս, ըստ որում մկնդեղը պակաս էր: {Վերջապէս} սառեցաւ խառնուրդը եւ կարելի եղաւ քննել

որ մարդ: Տիրացուն մտածեց մտածեց եւ {վերջապէս} ուժ ու սիրտ ստանալով ասաց, - Պարոն, դ

լու եւ բարկանալու պատճառների թիւը: {Վերջապէս}, օրիորդ Մարիամը աւարտեց իւր երգելը եւ

աքում, իհարկէ ոչ առանց անձնական օգտի, {վերջապէս} դարձել էր նորան ընկերակից: Բնութեան մէ

, եղբօր կին, դստերք, փեսայ, որդիք եւ {վերջապէս} ամուսինս: Ստո՛յգ է, որ ասում են, թէ

ում էին նորա մարմնի մակերեւոյթի վերայ. {վերջապէս} քուն եղաւ... քուն եղաւ, բայց նորա ա

էիր տալու, այնուամենայնիւ կ՚աւարտուէին {վերջապէս} իւղը եւ պատրոյգը: - Փառք Աստուծոյ,

ով նամակի վերայ, ապականեցին նորան: {Վերջապէս} յաջողեցաւ նորան աւարտել իւր նամակը: Աւ

նեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես միայն գիտեմ {վերջապէս}, որ մարդը պատկեր է Աստուծոյ: - Եւ

րքն էր, մշակէ եւ պտղաբեր շինէ. եթէ նա {վերջապէս} հնազանդ մնայ եւ ականջները սուր պահէ խղճ

ակաս, պիտոյ է տեսանէ Շահումեանցին: {Վերջապէս} սկսեց ժամացոյցը զարկել ճակատագրական տաս

սիրտը թրթռում էր, ոտքերը ծալւում էին. {վերջապէս} լաւ փաթաթուելով իւր կարճ մուշտակի մէջ,

դնում, որ ետ դարձնէ նորա զգայութիւնը: {Վերջապէս} Մանուշակը մի խոր հառաչանք արձակելով բաց

մէջ, բացի ամենօրեայ միօրինակութիւնից, {վերջապէս}, Թիւթիւնճի-օղլուն վճռական կերպով յայտն

թէ նա ստանալու էր իւր կրկին վարձը: {Վերջապէս} հասանում են քաղաքից դուրս, մի աւէր ջաղ

անդ որ Ղրիմ գնալու օրերը մօտենում էին: {Վերջապէս} նա մտածում էր, թէ պատասխանի այսքան ուշ

որչի լուսազգեստ լինելոց որդիներին, եթէ {վերջապէս} հասկացած էին, թէ անօգուտ, այլեւ վնասա

եօք դժոխքի դուռերը պիտոյ է յաղթահարէի՞ն {վերջապէս} պապական աթոռը։ Ապացուցանելու համար, թ

չեւ տասն եւ հինգերորդ դարը խմորուելով՝ {վերջապէս} այս դարումը դուրս երեւեցաւ ամենայն տեղի

յ մանրամասն։ Բայց նոցա խորամանկութիւնը {վերջապէս} յայտնուեցաւ, եւ նոքա աքսորուեցան եւ հա

որութեններից։ Պապերը ինքեանք եւս տեսան {վերջապէս}, թէ Յիսուսականների ջերմեռանդութիւնը դէ

իւր սկզբնական կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը տամ {վերջապէս}, թէ ինչպէս պատերազմեցաւ նա հզօր քաղաքա

թշնամիների մեծահոգի խնամածութեան տակ եւ {վերջապէս} իւր ցանկութեանը համաձայն ուղարկուեցաւ ն

երբեմն դժոխք եւ սատանայի փորձութիւնքը։ {Վերջապէս} տեսանելով, որ իւր սուրբ նպատակին հասան

Քաղաքագիտութեան մասին տեղեկութիւններ։ {Վերջապէս} Իգնատիոսը, որ մտածում էր, թէ գնայ Երո

։ Նաւը, մի քանի օր այնտեղ կանգնելով, {վերջապէս} վեր առեց խարիսխը եւ ապահովութեամբ հասաւ

ութիւնը պատկերացնում էր զանազան բաներ։ {Վերջապէս}, Բարսելոնում երկու տարի մնալուց յետոյ

ածել իւր գաղափարը կենդանացնելու համար։ {Վերջապէս} մօտեցաւ Կառավարչին եւ պատշաճաւոր խոնարհ

ն դէպի թափառական Հոգեւոր Ասպետութիւնը։ {Վերջապէս} նորան յաջողեցաւ մինչեւ ամենավերին աստիճ

տեսակ կեղծաւորւում էր Կսաւիէի առաջեւ, {վերջապէս} կարողացաւ ճանաչել նորա թոյլ կողմը։ Կսա

րան, որ հաւաքում էր մուրացկանութենով, {վերջապէս} կարողացաւ նորան դէպի իւր կողմը շրջել։

ն ( Automatum). նա ի՞նչպէս է հասանում {վերջապէս} մինչեւ հաւատի խորհուրդքը եւ ճշմարտութիւ

աւ, բայց նա ամենեւին չէր համաձայնում։ {Վերջապէս} Կսաւիէն, Լայենէզը եւ Սալմերոնը յայտնեց

ամար։ Իգնատիոսին թւում էր, թէ հասել է {վերջապէս} Կարգը հիմնելու ժամանակը։ Նա իւր բոլոր

արգին " Յիսուսեան " ( societas Jesu)։ {Վերջապէս} Լօյոլա Կարդինալ Կօնտարինու ձեռքով առաջա

աղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ Սուրբ, եւ {վերջապէս} հասաւ իւր ցանկացած նպատակին։ Պաւլոս II

եւ քննուին այնտեղ եկեղեցական գործերը։ {Վերջապէս} կորուսին նոքա իւրեանց համբերութիւնը, ս

ը դեռ չէր սկսած իւր գլխաւոր գործը։ {Վերջապէս} Ֆրանսիայի եւ Գերմանիայի Եպիսկոպոսները,

Փարիզի իմաստուն Արքեպիսկոպոսի բերանով։ {Վերջապէս} հասան իւրեանց նպատակին՝ զանազան ազգերի

աշտպանութեան տակ, եւ Լօյոլան կարողացաւ {վերջապէս} Ֆերդինանտ երկրորդի օրովը հաստատուիլ Նիդ

հաստատէ այնտեղ, իսկ ինքը գնաց Գէյլօն։ {Վերջապէս} հասաւ նա մինչեւ Կամօրին հրուանդանը, որ

ն հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ եւ {վերջապէս} զոհ գնաց Յիսուսեանների անքրիստոնեայ խոր

ալ իւրեանց նախկին իրաւունքը եւ գործը եւ {վերջապէս} ստացան միեւնոյն ոյժը Տէրութեան Դռնումը

կան արարողութիւնքը դուրս ձգելու համար։ {Վերջապէս} Կլեմենտ X եւ Իննովկենտիոս XII Պապերը,

կ տեսանել դեսպանի երեսը։ Մեցցաբարդան, {վերջապէս} բարեաւ մնաս առնելով Կայսրի հետ, որ վեր

ած էր " Սուրհանդակ Սուրբ Լիգայի "։ {Վերջապէս} յաջողեցաւ նորանց համոզել Ֆիլիպպ II-ը դա

գայի պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց նա {վերջապէս} ինքը իւրեան Սուրբ Լիգայի գլուխ քարոզել

դորանով ամենայն անհամաձայնութիւնը, թէ {վերջապէս} կը սկսի հանգստութենով վարել իւր թագաւոր

բայց չկամեցաւ մատնել իւր խորհրդակիցքը։ {Վերջապէս} բանդումը քանի անգամ հարցուփորձից յետոյ

ղութենից, քան թէ կնիկ մարդերին "։ {Վերջապէս} Հենրիկոս IVը վճռեց, որ վերադառնան Յիսո

անակնկալ եւ յանկարծական մահը "։) {Վերջապէս} Յիսուսեանք վերադարձան Ֆրանսիա ութը տարո

իշխանութեան մի մասը յանձնեց Լենիլիէին, {վերջապէս} Յիսուսեան Կարգի հոգին ծերացած թագաւորի

որ արծարծէ իւր անզօրացած կարողութիւնը։ {Վերջապէս} Աբբայ Դիւբուայն միանգամայն ձեռք առեց Տէ

ա 1722 թուականից մինչեւ 1727 թուականը։ {Վերջապէս} բոլորովին հրաժարուեցաւ աշխարհքից եւ առա

էր, միւս կողմից՝ նախարար Շուազեօլը։ {Վերջապէս} իւր՝ Հռովմի մէջ ունեցած դեսպանի ձեռքով

նադրութիւնքը տարի ու կէս քննելուց յետոյ {վերջապէս} առաջարկեց թագաւորին իւր վճռադատութիւնը

՝ թագաւորասպանութիւն։ Լուդովիկոս XVը, {վերջապէս} Շուազելօի խորհրդին հետեւելով, 1764 թու

ում էր ծածուկ ինքեան իսկ Վատիկանի մէջ։ {Վերջապէս} 1773 թուականի յուլիսի 21 օրումը Պապը ստ

մ է պատկերի բոլոր մանրամասնութիւնքը, եւ {վերջապէս} Խօսակցութիւն (Golloquium) աղօթք է առ Աս

եւ սնութեան արբանեակներից հրաժարուիլ, {վերջապէս} կատարելութիւն ստանալ եւ թերութիւնները լ

մ Կ. Պոլսի հայ պատրիարքների միջոցով եւ {վերջապէս} ` Դռան առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը

մտածելու հաշուետուութեան մասին: {Վերջապէս} ազգի աղէտալի վիճակը գրաւեց հայերի ընդհա

նում են, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ։ {Վերջապէս} երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է

նում են, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ: {Վերջապէս}, երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն

պէս եւ լուսատու միջատներից առաջացած կամ {վերջապէս} մի մարդու ձեռքով վառուած սովորական կրակ

ւ բողոքեսցէ իսկ, եւ մեք զմերովսանն ո՛չ {վերջասցուք} ի գիր անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց ե

Ընդհանուր լեզվի օգտին գավառական մի քանի {վերջավորությունների} եւ մասնիկների փոխադարձ ժխտումը, կամ,

ղութիւն, որ ասէիր, թէ ահա ամենայն ինչ {վերջացած} էր նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ

բայց կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն բան {վերջացած} էր արդէն: Այնուհետեւ ձայն է տալիս

կական յարաբերութիւնը դէպի ձեր պարոնները {վերջացած} է. գնացէ՛ք, ուր կամիք եւ ապրեցէ՛ք, ի

ր մեզ ազատ, հանդերձ մեր հողով, եւ ահա {վերջացած} է ամեն բան: Մեք չկամինք մնալ, այսուհե

լա՛ւ իմացիր, որ այնուհետեւ ամենայն ինչ {վերջացած} էր իմ համար: Ահա ես այս դառն վիճակի տէ

լի սխալ է ուղղախօսութեան ընդդէմ։ NB. Իւ {վերջացած} բառերը, ինչպէս պատիւ, եթէ գործ են դրվու

ւթիւն, կեցցէ աշխատութիւն: Ասացի, այս {վերջացած} բա՛ն է, այժմ մտածենք խնջոյքի վերայ:

աղբիւրն էր համարւում, որպէս եւ այժմ չէ {վերջացած} տակաւին կորած ու մոլորուած մարդկան մէջի

։ Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն {վերջացած} է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հե

միջից հոլովելու ժամանակ։ Սակայն ու {վերջացած} բառեր հոլովելու ժամանակ եւ բացի ուած)

միայն դնենք։ Նոր լեզուի բաղաձայն բառով {վերջացած} հայցականը կամ որոշեալ ուղղականը իրենց վ

լեզուի մշակութեան։ Հին լեզուի ումն {վերջացած} բայանունները, որպէս անկումն, հերքումն

: Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն {վերջացած} է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հե

սարդքը ազատ են մայիսին, որովհետեւ ցանը {վերջացած} է, իսկ խոտհնձի ժամանակը յունիսի սկզբու

եցի երեւեցան, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի {վերջացան}: " Ազգ գայ եւ ազգ երթայ ", - ասում է

սկսուել էին մինչեւ եօթ-ութ տեղ: - {Վերջացան}, Ձեր մռայլութիւն: - Քո յիմարութե

անաւորութեան վերայ: Այս խօսակցութիւնքը {վերջացան} տաղի հետ միասին: Տիրեց րոպէական լռութի

տոյ նոյնպէս ջալալի դարձաւ: Դարձեալ {վերջացան} տիրացուի երկբայական խնդիրները դարձեալ լ

ծ լսում էին այս խօսակցութիւնքը. երբ որ {վերջացան}, իսկոյն բոլորեքեան նստան իւրեանց տեղեր

թիւնը: - Փառք Աստուծոյ: Խօսքերը {վերջացան} եւ տիրեց մի քանի րոպէական լռութիւն, եր

շատ ինչ ոչ արարին վասն ազգի, գոնեայ ոչ {վերջացան} ի [1 անընթ. ] հետէ գուն գործել ցուցանել

ս նամակիցս: Տեր Մովսիսի սրայի բանը {վերջացավ}: Զանֆդլեբինին փողը տվել եմ. շլյափը բե

սարակութեան եւ համակամ ցանկութեան ազգին {վերջացաւ} գործն եւ թէ ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ

ներիդ Զուր սպասելով... Այժմ {վերջացաւ} Մեր ամենայն բան: Մնաս դու բ

յաւիտենական օթեւանի վերայ... Այսպէս {վերջացաւ} մեր բարեկամի կեանքը աշխարհի երեսին, նո

թիւնքը, այլ ցանկալի է իմանալ, ինչպէ՛ս {վերջացաւ} այն խռովութիւնը, որ հանեցիր հիւսիսումը

- Ոչնչով, Ձեր մռայլութիւն. նորանով {վերջացաւ}, որ մեզ ջարդեցին ու հալածեցին, եւ այն

ր շատ վաստակած եմ... - - Ինչպէ՛ս {վերջացաւ} բանը, յաջո՛ղ, թէ անյաջող: Պ. Մա

ցեալ էր խափանել զայն սովորութիւն, բայց {վերջացեալ} էր յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ

ս համարեցան: Բայց սակայն ազգն մեր {վերջացեալ} ՚ի քաղաքական խորհրդոյ, ունէր՝ եւ այսօ

ւ մանաւանդ զգլխաւորն մարդութեան, յորմէ {վերջացեալ} պարապին դատարկապորտութեան, ամուլ եւ ան

եւ պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց Աղավնին " {վերջացել} է, եւ պ. Այվազի շնորհքով այստեղի երկո

իւնը եւ Հայրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից {վերջացել} էին, երբ նա մեծամեծ յոյսերով ոտք էր կո

ղացել ընկճել: Գրեթէ միշտ այսպէս է {վերջացել} բոլոր մեծ մարդերի կեանքը: Բայց առաւել

, որ թէպէտ այն մարդերի կեանքը վաղուց է {վերջացել} աշխարհիցս, բայց նոցայ յաղթութիւնը քանի

դեւերի թագաւորը սաստիկ բարկացած. - կը {վերջացնե՞ս} մի օր քո այդ զզուելի դատարկաբանութիւնը

գրեցինք ու մանրները մնացին: Նամակս պիտ {վերջացնեի}, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ, բայց աս

ագրե իր պատասխանը, ես չեմ կարող շուտով {վերջացնել}, որովհետեւ իմ անիծյալ հիվանդության հետ

ապա երբեք վերջ չի ունենա. պետք է, չէ՞ {վերջացնել} երբեւիցե: Հաղորդիր իմ բարեւները երկ

ոն Տիրատուրեանի նամակով կամէի այս անգամ {վերջացնել} Յիշատակարանս, բայց մի այլ նամակ՝ մի բ

ռողջութիւնս լաւ է: Վաղը ուզում եմ դեղը {վերջացնել}: 20-ին դեղը վերջացուցի եւ, փառք Աստծ

հայելու մէջ: Ուրիշ կերպ չեմ կարող {վերջացնել} նամակս, եթէ ոչ այս խօսքերով, թէ դուք

ռաւօտուն գնալ կոմսի մօտ եւ բանը մի կերպ {վերջացնել} խաղաղութեամբ: Այդ գիշերը անցուց նա

. որով խոստանում էր սիրականը այսօր իսկ {վերջացնել} խօսքը, եւ ստանալ Թիւթիւնճի-օղլուի ճակա

ործանումը։ Ամենայն Պապ երկիւղ էր կրում {վերջացնել} այն գործը, որ սկսած էր ընդդէմ եկեղեցակ

տաւ: Ձեռքում բռնել էր մի թուղթ: Կոմսը {վերջացնելով} իւր խօսքը, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանե

թարգմանիչքը մեր ազգի, ուր եւ իցէ։ {Վերջացնելով} մեր խօսքը, յայտնում ենք Պ. Գամառ-Քաթի

ւրիշի կողմից ասելիք կայ: Հեղինակը {վերջացնելով} իր յառաջաբանը, այսպէս է ասում. " Մեծ

ւսը եւ հանրագիտական բառարանը: Մակոլեյը {վերջացնելու} վրա եմ. այնուհետեւ կսկսեմ Շլոսսերը եւ

ին ժամը 11-ին երեկոյեան: Այս 1863 թիւը {վերջացնելու} վրայ եմ բիւր տեսակ մտածութիւններով: Եր

դ սիրուց զրկուիլ։ Բայց այժմ, խօսքս {վերջացնելու} գալով, յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում յ

ofessores) վճռեցին, այս անկարգութիւնը {վերջացնելու} համար, բոլոր ուսանողների ներկայութեամբ

ական ժողով, ինքեանք ազգային ժողովներով {վերջացնելու} էին ահա գործը։ Այս պատճառով Պիոս IV Պա

րը համաձայն են հաշիվներն առանց դատարանի {վերջացնելուն}, այսինքն, ուրիշ խոսքով, նրանք բարի ե

րկու կողմից եւս պաշարուած եմ: Իմ խօսքս {վերջացնելուց} յետոյ ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ, ին

ալ է, գոնէ ծանօթութեանց հետ մեր հաշիւը {վերջացնենք} ու այնպէս դառնանք դէպի վիպասանութեան բո

եւ աշխատում ենք, այս րոպէիս էլ: {Վերջացնենք} մեր հատուածը: Պ. Պռոշեանցի ոտանա

ը կատարէ այսօր, կամ էգուց առաւօտ եւ կը {վերջացնէ} բանը: Դժուարը եօթանասուն հինգ փորձն էր

ն իմ ընդդէմ: Ինչպէս առնել, որ մի կերպ {վերջացնէինք} այս բանը... ինչ յիմար մտածութիւնք.

ծ նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է. սա {վերջացնում} եմ, իսկ բան է, եթե այսօր ստացա նամակդ

երում երկար բարակ նամակ գրել, ուստի եւ {վերջացնում} եմ գիրս, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին

ընդդէմ ճշմարտութեան: Ձեր յօդուածը {վերջացնում} էք նորանով, որ ազգը վատաբանելը եւ ազգի

ած մի կողմից ֆէս. ափսո՛ս, որ այդ բանը {վերջացնում} են օրըստօրէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ

չէ արժում մի մանէթ: Այս կերպով եւս {վերջացնում} է Բէգզադէն իւր հաշիւը. մնացորդ ապրանքը

այժմ առաւել լալու, քան թէ գիր գրելու։ {Վերջացնում} եմ նամակս եւ ցանկութիւն չունիմ միւս անգ

Գիրքը: Քա՜ւ եւ մի լիցի. ասում ենք եւ {վերջացնում}, այլ ինչ որ պէտք է, առանց ամենեւին քա

ազատասիրութիւնը: Հետեւեալ խօսքերով {վերջացնում} է Հայմը իր դասերը: " Նա մեռաւ իր գ

ի՞նչ կարող էիր գործել... ես յաւիտեան {վերջացնում} եմ իմ թագաւորութեան մէջ այդ հին եւ մեռե

ուած է, յետ դարձաւ վերստին Մանրէզ։ Նա {վերջացուց} երեսը ածիլելը, նոյնպէս մազ եւ եղունգ կ

ցնելով այն պարոնին, որի հետ վաղ ուրեմն {վերջացուցած} եմ ամենայն յարակցութիւն, բորբոքում էք

եւ բարեկամաց: Խանութին բանը ինչպես {վերջացուցածը} ինձի հայտնեց, որ ես առ միամիտ լինեմ:

ւին դարման տանելու... ես վճռել եմ եւ {վերջացուցել} եմ. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ, չկա

ուզում եմ դեղը վերջացնել: 20-ին դեղը {վերջացուցի} եւ, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր նամակ

նէսից] եւ Անան[իայից] 29-ից: 1864-ն էլ {վերջացուցինք}, բայց տխրութեամբ. տեսնինք նորը, որ ա

ւնը եւս կատարում են օտարի լեզուով: Մեք {վերջացրել} ենք մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում ենք,

հայեացքը մարդու եւ մարդկութեան վերայ, - {վերջացրեց} խօսքը Շահումեանցը, տեսանելով, որ տիկի

ար են նոքա, առանց դատաստանական վիճմանց {վերջաւորել} զգործն այսինքն երաշխաւորութեամբ Այվազով

գութիւն կարգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի {վերջաւորել} ընդ նմա զհաշիւսն, ստանալ զմնացուածս գ

յազգէն յաղագս ի միասին ընդ Այվազովսքւոյ {վերջաւորելոյ} զմեծագումար դրամոց գործն ըստ քմաց ի հաճ

Սպանիայն թշնամի էին միմեանց։ Նա այսպէս {վերջաւորեց} իւր ճառը. " Դուք ինքներդ, Պարոննե՛ր,

քան պէտք է ծանօթացնել, որ նա իր մի քանի {վերջաւորութեամբ} եւ ձեւերով տարբերւում է Երեւանի բարբառի

. բայց բուն մակբայը կամ մակբայի սեփական {վերջաւորութեամբ} բաղադրված մակբայը չէ վարվում որպէս ածակ

հեղինակին 'ի նմին քաղաքի։  օք {վերջաւորութեամբ} գործիականը միմիայն "ձեռք" բառը հոլովելի

նաւոր փաստիւք ապացուցի զպարականոն լինել {վերջաւորութեան} գործոյն, յայնժամ երկոքին նոքա ի միասին

պա ուրեմն կրաւորական ընդունելութեան ված {վերջաւորութեան} տեղ ուած կամ ուածք գրելը աններելի սխալ

այս մարդուց խօսակցութեան սկզբի եւ բանի {վերջաւորութեան} վերայ, չհամբերեցի, որ ընթերցողներին ծ

երը, հիմնում է հին լեզուի բացառականի է {վերջաւորութեան} վերայ։ Բայց թո՛ղ ներուի մեզ ասել հասկա

ական բայը վ տառը պիտի ունենայ խոնարհվող {վերջաւորութեան} նախընթաց եւ այս այնպիսի ընդհանուր կանոն

յի պաշտօնակատարութիւնը երեւում է այս եմ {վերջաւորութեան} մէջ, որ միանալով գործի'ն հետ, գոյական

հետեւող բայերը կարելի է դնել առանց այդ {վերջաւորութեան}. այսպիսի դիպուածում էլ այս հետեւեալ բա

կ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ նախընթաց բայի {վերջաւորութեան} ուժով, ինչպէս՝ " գնում է կարդում, յե

երում, վառում եւ այլն, կարող են առանց {վերջաւորութեան} գրվիլ։ Եւ դ), նոյն այս կանոնի զօրութ

տասխանել բուն հարցմունքին առանց բայական {վերջաւորութեան}, ինչպէս, " ուտում, խմում, պառկում "

ներ, որ պահանջում են շատ անգամ բայական {վերջաւորութեանը} նախադասութիւնը, որոնց մանրամասն քննութ

ость կամ ность, իսկ ֆրանսերէն --------- {վերջաւորութեանց} ուժն ունի. Ինչպէս՝ երկաթի ծեծուածքը, եր

ք շատ անգամ Ռուսի անդէմ բայերից, Տաճիկ {վերջաւորութեններով} կամ Թաթարի բառեր հայկական վերջաւորութեն

ւորութեններով կամ Թաթարի բառեր հայկական {վերջաւորութեններով} ծառայում են Նախիջեւանի ժողովրդին որպէս

յ զիս՝ ի կոչումն հոգեւոր, ցվախճանական {վերջաւորութիւն} քննողական գործոյն իմոյ վարելոյ ի Սինօդի

արեալ աստ զգրեալ պատուիրանսն իմ։ Արդ, {վերջաւորութիւն} տալով բանից իմոց, յայտնեմ, զի այս է ի

որ հին լեզուի բացառականքը ամենայն տեղ է {վերջաւորութիւն} չունին, եւ եթէ մի քանի հոլովմունքի մէջ

լով վերան, եւ չունին առանձին բացառական {վերջաւորութիւն} ։ Այսպէս եւ բոլոր հոլովմունքի մէջ յոգնա

ն եզակի բացառականը տեղ տեղ ունի սեփական {վերջաւորութիւն}, այդ արտուղութիւն կամ բացառութիւն կարո

սեռականները հին լեզուի բնաւորութիւն եւ {վերջաւորութիւն} ունին, զորօրինակ, " մանկանց " եւ այլն

ոյ-ը ու-ից ոչ գեղեցիկ է եւ ոչ վսեմ. ու {վերջաւորութիւն} սեռական աներեւոյթ եղանակի, որպէս համօր

շատ տեղ եւ գրեթէ մեծ մասով, դարձել են {վերջաւորութիւն}, եթէ ծիծաղելու համար կարելի է այսպէս ա

ատասխանատու, հարկատու, որ ստէպ ութիւն {վերջաւորութիւն} են ստանում վերացական նշանակութիւն առնել

, այս տեղ ենը ընդունելով որպէս բայական {վերջաւորութիւն}, ումի հետ միացած, իսկոյն հասկանում են

, Պ. Գամառ-Քաթիպան, իւր բացառականի է {վերջաւորութիւնը}, որպէս եւ Տաճկաստանի Հայերը, հիմնում

ւում է Սօս եւ Վարդիթերից), որ թէ բայի {վերջաւորութիւնը}, այսինքն՝ եմ, ես, էն նախընթաց է դրւ

իրաւունք ունի։ Նոր լեզուի մէջ, եթէ ու {վերջաւորութիւնը} հոլովվում է, իսկոյն վեվի ձայն է ստանու

արմատի վրայ ումը թողնելով, իսկ բայական {վերջաւորութիւնը} ՝ եմ, ես, է, առանձին գրելով։ Բայց,

այի զօրութիւն։ Հին լեզուի մէջ միայն եմ {վերջաւորութիւնը} չէ, որ ունի այս ոյժը, այլ կան երեք ու

րհուրդ չունին։ Թէեւ առաջին լծորդութեան {վերջաւորութիւնը} նման է էական եմ բային, բայց այդ պատահա

ի՞նչ բանի վրայ են, այն ժամանակ բայական {վերջաւորութիւնը} պէտք չէր, որ իբրեւ առանձին առնված էակա

հին լեզուի առաջին լծորդութեան բայերի եմ {վերջաւորութիւնը} էական բա՞յ չէ դարձել եւ միայն այն պատճա

ողութեան վրայ։ Եթէ եմ, ես, է բայական {վերջաւորութիւնը} էական բայ է, եւ նոր լեզուի բոլոր բայեր

անակ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ ցոյց տուող {վերջաւորութիւնը} մէկ անգամ երեւի, նորան հետեւող բայերը

լ երկուքը միասին մէկ բայ, թէեւ բայական {վերջաւորութիւնը} նախադաս։ Կան քանի մի պատճառներ, որ պա

եք վանկից են բաղկանում, իսկ թէ բայական {վերջաւորութիւնը} նախադաս դնենք, այն ժամանակ ենը իր հաշո

այլումէ։ բ) Կարելի է բաժնել, եթէ այս {վերջաւորութիւնը} նախադաս է դրվում, ինչպէս, է փայլում։

ա կրաւորականի անցեալ ընդունելութեան ված {վերջաւորութիւնից} ։ Եթէ այսպէս է (որպէս եւ է), ապա ուրեմն

բառեր հոլովելու ժամանակ եւ բացի ուած) {վերջաւորութիւնից} վեվի տեղ ու պահելը աւելորդ շռայլութիւն

բայերը չպիտի բաժան գրվին իրենց բայական {վերջաւորութիւնից}, ինչպէս, փայլում-է, այլ անբաժան, ին

մ, ես, է։ Եւ այս եմ, ես, է բայական {վերջաւորութիւնք} բուն էական բայի հետ չ'շփուելու համար չէ

թիւնն ունին ինչպէս վերը դրված եմը։ Այս {վերջաւորութիւնքը} առանձին առնված բայ չեն, բայացուցիչ մաս

տակ գնացող բայերի կատարեալի եւ ապառնու {վերջաւորութիւնքը} եցի եւ եցից է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղ

ում, որովհետեւ այդ եմը ունի իր սեփական {վերջաւորութիւնքը} ։ Եթէ եմը էական բայ է, ինչպէս կարծում

թէ ինչի՞ ուրեմն բաժանում ենք, երբ այդ {վերջաւորութիւնքը} դնում ենք նախադաս, ինչպէս " տուն եմ գն

ր շատ անգամ լեզուի ոգին պահանջում է այդ {վերջաւորութիւնքը} գրել նախադաս եւ մենք գրում ենք. բայց,

եան եւ բանագէտ գործակատարութեան վաստակը {վերջաւորւում} է երկու գեղեցիկ ճառով, որոնց մինը է Սո

տանաւորներին, հիմնած միմիայն ոտքերի եւ {վերջերի} նոյնայանգութեան վերայ առանց ամենայն մտք

մ ի՞նչ է միտքերը: Այս ամառ հուլիսի {վերջերին} կամ կեսերին հույս ունիմ Նախիջեւանում քե

րին: Վերջին անգամ ես նրան տեսա հունիսի {վերջերին}, երբ դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն ժա

լ: Լեզուն բաւական մօտ է միջին դարերի ` {վերջերում} գրուած հայկական գրքերին, երբ որ Հայոց

օրինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861 թուականի {վերջերում}, բայց կը գայ օր, երբ այն ստուերականը

մայրն Հայաստան: ՏԵՍԻԼ Աշնան {վերջերում}, նոյեմբեր ամսին, Ցրտիցն ստիպուած

կունուն, որ վախճանեցաւ կա՛մ նոյն 486-ի {վերջերում}, կա՛մ 487-ի սկզբում. եւ որովհետեւ 484

ետիկ մտան նոքա 1536 թուականի դեկտեմբերի {վերջերումը} ։ Այստեղ նոքա, ողջը միասին հետեւել

եան Կարգի հոգին ծերացած թագաւորի կեանքի {վերջերումը} տիրապետեց բոլոր Ֆրանսիային։ Այս բանից

առը է տառի հագագային լինելը, որ բառերի {վերջերումը} գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, եւ եթէ

վ եւ աններելի անփութության հետեւանքով: {Վերջերս} ինձ ասացին, որ պ. Նորովը, Ա. Ս.,

. ես նրա այդ ծառայությունը չեմ մոռանա: {Վերջերս} միտս ընկավ, սրանից ութ տարի առաջ Մոսկվ

որ ցաւ է ինձ, իր տկարութիւնը. Աստուած {վերջերս} բարին անէ: 7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հ

տեղեկութեան ՚ի կողմանէ Սինոդին։ Ի {վերջէ} 18 ամսոյս հոկտեմ[բերի] Սինօդն հրովարտակ

. Հագէ, ընդ ձեռն օրէնսգէտ պ. Պալի, ի {վերջէ} ՝ 14/26 երրորդէ աւուր ամսեանն Յունիսի ը

վերանորոգութեան ազգաց իւրեանց ելին, ի {վերջէ} ՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմոխիր մնացուածո

վեն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի {վերջէ} զազգն ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսան

նասացն, այգոյն, որոյ մշակքն սպանին ՚ի {վերջէ} եւ զորդի տեառն իւրեանց եւ այլն եւ այլն

երբեմն մահացու են եւ երբեմն ներելի: Ի {վերջէ} յարէ զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ գոն,

դարու Յովհաննէս Մամիկոնեան, յաւելեալ ի {վերջէ} զծանօթութիւնս զմատենագրութենէ Հայոց: Զ

րում եւ ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ ի {վերջէ} լքեալ զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ

րել խնդիրս, եթե կարելի է մինչեւ դեկտ. {վերջը}, որ կարողանամ հունվարից իսկույն գործ ս

ին գրածս. նոյեմբ. տետրակի մեջ կկարդաք {վերջը} եւ կտեսնեք բանի զորությունը: Թող եւ ու

ւնը: Թե ուր տարին նորան եւ ինչ եղավ {վերջը}, չիմացա, ըստ որում թատրոնական գործողո

է, թե ես պրոցեսից ազատվելու չեմ, բայց {վերջը} հաջող է եւ Նախիջեւանի մեջ մի հոյակապ դպ

, բայց չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ {վերջը}: Ինձ ամենից ավելի տանջում է մեր զառ

ես, այսինքն " Արեւելեաց " գիրքը, բայց {վերջը} մեջ բերած Ձեր բանքը դղրդեցին մեր հավատը

եր պատահում են տարու սկզբից մինչեւ նորա {վերջը}: Շատ անգամ լսւում են օդի մէջ հարստահար

ով՝ դուք ընդունակ էք մինչեւ ձեր կեանքի {վերջը} փորձել աշխարհի երեսի բոլոր կրօնքը եւ դա

են մի այնպիսի չար ճանապարհի վերայ, որի {վերջը} կորուստ է: Մարդկութիւնը մի խմորուա

աբաշեւի սրտի մեծ ցաւի համար պիտի մինչեւ {վերջը} պաշտուին, պարոնը ճանաչում է " կարօտ ու

ակ ձգել մի գործ, որ յառաջաբանից մինչեւ {վերջը} պատկերացնում է մի անկարգութիւն, մի զար

ուղղութիւնը յայտնի է արդէն. նա մինչեւ {վերջը} հաստատ պիտի մնայ իւր ուղղութեան մէջ՝ պ

րուց յետոյ, իսկ մինչեւ այն երկու տարու {վերջը} պիտի մնան նոյն յարաբերութեան մէջ, դէպի

ուրացող եւ մինչեւ իւր անասնական կեանքի {վերջը} բոզի հետ կենակից - եկեղեցական, դպրոցնե

ձգել Հիւսիսափայլը, սկզբից մինչեւ նորա {վերջը} եւ յանդիմանել նորա հերետիկոսականութիւն

րորդ հատորը, որ գուցէ մինչեւ այս տարու {վերջը} հրատարակուի: Ո՜հ, ինչ պատմութիւն...

ի ընթերցողքը, կ'իմանան՝ սկզբից մինչեւ {վերջը} կարդալով այս յօդուածը։ Մեր ազգի մէ

մերժել ու ջնջել էին: Վե՞րջը: {Վերջը}, խելքդ գլուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տո

տպանութիւնքը նախ ապարքայ Յակոբ II-ին եւ {վերջը} նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով թ

սես, յետոյ՝ Մեծ թարգմանչաց աշակերտ եւ {վերջը} այսպիսի բացադրութեամբ խօսքդ յետ առնուս

բ ուխտին, այնպէս էլ նորա որդիքը մինչեւ {վերջը} հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին եւ եղան նո

կ սեւ օրինակների մէջ շարունակութիւնը եւ {վերջը} մենք չգտանք։

գլիական այբի ազդեցութիւնը կարծեցի, բայց {վերջը} ստուգեցի, որ այս նմանութիւնը պատահական

անի սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ {վերջը} անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ

հոգի: - Gut, - ասաց սատանան, - {վերջը} ՞: - Սորանից յետոյ ես շարժեցուցի եւ

ս տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ: - {Վերջը} ի՞նչ եղաւ: - Ոչի՛նչ, մռայլագոյն

քն վերջի՞ց դէպի սկիզբը, թէ սկզբից դէպի {վերջը}: - Վերջից դէպի սկիզբը, - ասաց սատ

Կարդա՛ ճարտասանական ոճով, սկզբից դէպի {վերջը}: - Այստեղ բանը Ձեր մռայլութեան վե

յժմ. կարդայ ինչպէս կամիս, սկզբից դէպի {վերջը}, վերջից դէպի սկիզբը, վիպասանական թէ ճ

երբեք: Ուրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգի {վերջը}, շարունակում էր նա մտածել․ անտարակոյս

անց հոգաբարձուի մնացած անչափահաս որբերի {վերջը} ․․․ Այս խորախորհուրդ, բայց տխուր եւ

առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը լինի սորա {վերջը} եւ կը խայտառակուի իմ տունը այս քաղաքի մ

քեզ բնութիւնը մինչեւ քո զգայուն կեանքի {վերջը}, նա պիտոյ է ետ ստանայ քեզանից, նա արդ

ենայն մարդիկ, շատ մեծերից բռնած մինչեւ {վերջը}: Ամենայն մարդ իւր կարծիքն է ասում. ի

մինը դատապարտուած էր մինչեւ իւր կեանքի {վերջը} կրել իւր պարանոցին, մի պատիժ է, որ գե

ն էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի {վերջը}, իսկ յունիսի վերջին ղրիմցի տղայոց հետ

րթերը ճղելով քամու նման վազեցի մինչեւ ի {վերջը}: Հետ այնորիկ վարժապետից խնդրեցի, որ ժ

իայն դէմք ցոյց տուող տառեր առնելով՝ իր {վերջը} կատարելապէս բայի որականութիւն է ստանում

թըլիսմը, նորա բովանդակութիւնը եւ գործի {վերջը} հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: Ասես

եւ չար ոգիների հաւատալու, ինչպէ՞ս բանի {վերջը} - կատաստրոֆը-չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան

արդու, որ կամ առաջ է ապրել Թորոսից կամ {վերջը}, որի վրայ ազգը մեծ համարում ունի քաղաք

յնպիսի բնաւորութիւնք, որ սկզբից մինչեւ {վերջը} աճում էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա

ան կարգ ենք դնում, գործի սկզբից մինչեւ {վերջը}, բնութեան նկարագրութիւնը: Այդ պարզ,

Ինչո՞ւ համար չեմ մտածում, որ այսօր իմ {վերջըն} է. Ուստի՞ գիտեմ, որ առաւօտ ինձ հ

դարձնելու եւ մեր մոլորութեան տարեգրացը {վերջի} հատորներն ընդարձակելու։ Բայց մենք ոչ ա

եւ զօրաւոր կերպով էր քարոզում, իսկ այս {վերջի} ժամանակները իսպառ վատ էր նորա քարոզը "

ւ Լայենէզը ուղեւորեցան դէպի Հռովմ։ Այս {վերջի} երկուսը շատ փոքր յոյս ունէին գործի յառա

" ասելով շուտով ջրի պէս սերտեցի մինչեւ {վերջի} թերթը. " Աշխատողականաց, Բարեխօսականաց

եծ պաշտօն են վարում գործի մէջ եւ եղկելի {վերջի} թելերը մի մասնով լարւում են եւ կառավարո

ունէր Հայաստանում, գէթ անտիկեան դարերի {վերջի} եւ միջին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: Ի

ս) կամ մի գաղափար, որի այլաբանութիւնը {վերջի} սերունդը ընդունում է պատկերաբար, առանց

սանական թէ ճարտասանական ձեւով, այսինքն {վերջի՞ց} դէպի սկիզբը, թէ սկզբից դէպի վերջը:

, բայց խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս {վերջին} նամակդ, մնալ անպատասխանի: Բայց այսքան

ղարկում եմ Քռիլովի առակը. խրիստոմատիան {վերջին} տիպը դեռ չէ դուրս եկել. եթե այն եւս ավ

նքն 200 մանեթ մի անգամ եւ հարյուր մանեթ {վերջին} անգամը, հասուցել եմ Լազարյանց Ճեմարան

ւմ: Տէր Մովսեսն ասում է թե, Սալթիքովը {վերջին} անգամ լավ քոթակ տրվեց պրոֆերանս[ով]. ա

ճենը այն տեղեկության, որ Դուք 6 մարտ. {վերջին} անգամ գրեցիք սրբազան Մատթեոս առաջնորդին

այն այս բանի համար 1 կգրեի: Ինչեւիցե, {վերջին} խոսքը այս եղավ որ՝ заочно лечить невоз

պասավոր ճիզվիտ հոգեւորականներից, որոնց {վերջին} ջանքն է ազգը կուրացնելով վայելել նորա բ

րած է, եւ ոչինչ բան աչքիս չէ երեւում, {վերջին} հուսահատության մեջ: Այս բոլորի զորությ

պատճառեմ, դուք լավ գիտեք, որ միմիայն {վերջին} աստիճանի նեղությունը կարող է ինձ բերան

ոն, յայտնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: {Վերջին} պաշտօնական թուղթն առ յինէն առաքեցաւ ՚ի

դժնդակ ծանրությունը խլում են ինձնից իմ {վերջին} հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ

հէ առ ինքն զթուղթն, այլ ի վաղիւ հասանէ {վերջին} օրն, աւելի քան զոր չկարէ պահել եւ ՚ի

դեպքում լրիվ, ամենամանրամասն, մինչեւ {վերջին} կոպեկը, հաշվետվություն ներկայացնել մեր

ացրեց ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորներին: {Վերջին} անգամ ես նրան տեսա հունիսի վերջերին, ե

ալի մասին կարելի է հետո մտածել: Մեր {վերջին} տեսակցության ժամանակ դու ասացիր, որ փո

ա ներկայացուցչական սիստեմի ( de facto) {վերջին} հետքերը քշեցին հեռու դեպի բաց ծովը, ապ

գրքերը ձեռք բերե, կզրկվի իր գոյության {վերջին} միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասին գրեմ

խադրածախսը։ Է՛հ, գրողը տանի նրան: {Վերջին} նամակումս ես հույս էի հայտնել, որ հետե

ւյսը, որի մասին այնքան շատ գրվեց, ձեր {վերջին} նամակում զգալի չափով թուլացել է: Է՜հ,

սակի մի ծխափող, միայն թե առանց օղակի: {Վերջին} ծխափողս ես դարձյալ կոտրեցի այդ անիծյալ

արեւորություն, ավելի ձայն չունեն, քան {վերջին} ջրկիրը եւ չքավորը, որ հրապարակում բանջ

րակական խնամատարության դրամատեղին: Այս {վերջին} երկուսը իսպառ զերծ էին վտանգից, բայց ա

վեն, մեզ ի՞նչ փույթ: Ես չեմ կասկածում {վերջին} բարձրաստիճան հոգեւորականի հույժ ազնվութ

, եթե չես ուզում ` գժտվել ինձ հետ: {Վերջին} նամակում դու ինձ գրում էիր իմ ժառանգակա

ոհիշյալ պատճառով չեմ կարող: Ահա՛ իմ {վերջին} խոսքը. 1) Ապրիր տանդ, ինչպես ապրել ե

րան կգնաս որոնելու քո իրավունքը: Սա իմ {վերջին} խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ

է անձն Ձեր, թե թողից զՁեզ, մինչեւ այս {վերջին} խոսքս էլ չասեմ։ Սոփերաց 20 գրքույկը բո

անտանելի էին իմ վիճակում, բայց դարձյալ {վերջին} ուժերս եւ ոգիներս գործ դնելով, դիմացան

փառք ճարելու համար թափում է իւր քսակից {վերջին} մանէթը, բայց ազգային գործի, մի վերացա

Մայիսի 17, 1858. Րեդուտկալէ: {Վերջին} նամակովս, որի հետ ուղարկել էի իմ քանի

առեր: Նախիջեւանի լեզուն, մանաւանդ այս {վերջին} տասն տարու մէջ, ընկել է եւ այժմ եւս գտ

արդերի համար բաւական օգտակար բան դարձաւ {վերջին} ժամանակներում, երբ գետի ափում ամբարներ

է մեր խղճալի ազգի արիւնը, քամել է նորա {վերջին} ոյժը եւ, շինելով նորան մի մեռեալ դիակ

յդ օրերում ուրախանում է եւ աղքատը, իւր {վերջին} դահեկանը դնելով սեղանի վերայ իւր ընտանի

նձ, ինչպէս այժմ շատ մարդերի, բայց այս {վերջին} տասն նոր տարիքը ի՜նչ բաների վկայ են եղե

ինել իւր մօր մահի համար. ողորմելի կնոջ {վերջին} խօսքերը լինում են վրէժ, վրէժ. ուտող ե

ին շրջապատուած մեռանում է ահա եւ կեանքի {վերջին} շնչումը՝ այն սոսկալի մահու տառապանքի մ

զուչենայի ականջին դարձեալ լսւում են մօր {վերջին} խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ Ազուչենան

դուրս գնացած լինէի դահլիճից, որովհետեւ {վերջին} բաները ոչ եթէ շարունակեցին այն ազնիւ տպ

փորձել, ինչպէս շատերը փորձել են: {Վերջին} նամակովս խոստացել էի քեզ ցնծացնել քո Յի

րձրացաւ իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի {վերջին} արիւնս թափել ազատութեան անունի վերայ:

՞թէ վերջապէս ծագել է գթութեան օրը: {Վերջին} խօսքերը ասելու ժամանակ դարձեալ վեր բարձ

անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմից: {Վերջին} խօսքերը, թէ " անիրա՛ւ եւ բռնակալ մարդի

օրից, երբ գրեցի երկրորդ Յիշատակարանիս {վերջին} տողերը ( " Հիւսիսափ. ", Փետր. 1859)

- Ո՛վ Յիշատակարան՝ դու իմ առաջին եւ {վերջին} մխիթարութիւն, արդարամիտ եւ բարեգործ մա

էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր չէ գնալ, քո {վերջին} հատուածը չգրեցի՞, մինչեւ գնում էի շոգե

մէական Հայերի որդիքը՝ չնայելով կտակողի {վերջին}, ուրեմն եւ նուիրական կամքին, որով աւա

անդորրութեան, անհնարին բան է, եւ եթէ {վերջին} զօրութիւնքը գործ դրուած թերեւս հնարաւոր

եան, համախոհ Մխիթարեանց Վենետկոյ: Այս {վերջին} բացայայտիչ խօսքերը թերեւս գրւում են այն

էին երազում: " Ընծայի ընդունելութեան " {վերջին} երեսները արժանի են ուշադրութեան, ըստ ո

, գնա՛, ներքին համոզման 29-երորդ երեսի {վերջին} հինգ տողերը կարդա...: Ան թող ըլլայ ք

իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի {վերջին} խրատ ըլլայ ըսելիքնիս եւ երանի՜ թէ կարեն

ր ամեն թշուառութեանցը միակ եւ առաջին եւ {վերջին} պատճառ դուք ( եւ ձեզի նման ազգատեաց թէ՛

ւս ականջ չդնելով, թողնում է երիտասարդը {վերջին} յուսահատութեան մէջ: Մի օր, երբ սաստիկ

գզադէն ունէր մի սիրական գործակատար, որ {վերջին} ժամանակներում շինել էր իւր հետ մասնաւոր

րի հիմնարկութիւնը. այս է մեր առաջին եւ {վերջին} ճանապարհը փրկութեան: Էջմիածնի մէջ

ելի եղբայրս Կոմս Էմմանուէլ. Քո {վերջին} նամակը՝ Փետր. 1/13-ից, ինձ աւելի զար

նից կատարեալ հաւատ պահանջելու: Այս {վերջին} օրերումս մի քանի մարդ, չգիտեմ ինչ նպատ

, որի եւ պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել {վերջին} սոսկականին, նորա անձնաւոր ազատութիւնը

րաւոր գործաւորքը՝ օրական հացի կարօտ եւ {վերջին} յուսահատութեան մէջ: Այսքան վնաս յառաջա

րծ գործաւորքը, որ տանջւում են սովից եւ {վերջին} ճիգն են թափում՝ պատերազմելով մի ծայրաց

քանի՛ եւ քանի՛ անգամ գայթակղեցաւ: {Վերջին} անգամ գոռաց նա. " Կեցցէ՛ ազատութիւն,

ի տակ: - Կեցցէ՛ մահ: Այս էր {վերջին} խօսքը, որ լսուեցաւ: Եւ խեղճ մարդը, վ

երով եւ աղտոտ ճանապարհներով, որոնց մէջ {վերջին} տեղը չունին, անձնական վնաս հասցնել, վ

տեղծում: " Ex nihilo, nihil fit! ", - {վերջին} մանուկը կրկնում է այսօր մեր հետ:

տ մարդը առնում է օդի թթուածինը. եւ երբ {վերջին} անգամ դուրս արձակում է իւր թոքերից ածխա

րիներ գնում է ազգը այս ճանապարհը եւ այս {վերջին} օրերում, խուռն յորձանքով, բայց այդ վա

հասարակ ժողովուրդը զրկելով իրաւունքից: {Վերջին} դիպուածում ազգութիւնը ազատութիւն չէ ժող

ւաստուին հայկական ընտանիքի վերայ: {Վերջին} աստիճանի քնքուշ է թատրերգութեանց ընտրու

ի քնքուշ է թատրերգութեանց ընտրութիւնը. {վերջին} աստիճանի զգուշութեան կարօտ. մանաւանդ ա

նընդունակ արասցեն: Յետ այսորիկ այժմ իմ {վերջին} կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին

վերջին կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն {վերջին} աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն

ալով բանից իմոց, յայտնեմ, զի այս է իմ {վերջին} կամք եւ պատուէրն, որպէս ահա վասն հաստա

զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն սպասելով {վերջին} եւ ահեղ դատաստանի: Այսպիսի խրթնութիւնք

ւթեան լուրջ պահապան: Ճրագի {վերջին} պայծառ լոյսի Տապանակ, խաչ, սուրբ

ր, իմ անդրանիկ որդի ժառանգ, Ասաց {վերջին} շնչով, սակայն հոգին հանդարտ:

Երանի՜ էր, թէ գիտնայինք նորա {վերջին} կտակը: Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի ն

հաստատ, ճիշտ լուր է, Մեր արքայի {վերջին} կամքն էր, որ թշնամեացը յաղթէ:

ի, Թէ պատրաստ է նորա համար թափել {վերջին} արիւնը Ու թշնամեաց արեամբ ներկել ի

իս վայր կը գլորէ։ Այսպէս հարուստն {վերջին} անգամ Անօրինակ յուսահատ Տառապ

Երբ տեսնում է վախկոտին։ {Վերջին} ոյժը թափել ուզեց Ընդդիմանալ րոպէին

որհը, Որ ցուցի՛ր ինձ անցեալ ձմեռի {վերջին}. Հաւատացիր ինձ փոխ արծաթ որպէս պա

մալից սրտով, Մնացի ամբողջ երեք օր {վերջին} ։ Ելայ ու գնացի մեր գիւղին մ

ղբօրս եւ ուրիշների հետ: Փետրուարի 1-ին {վերջին} անգամ տեսութիւն եղբօրս հետ: 12-ին առա

մ ենք այսօր ասել, ազատամտութեան կողմից {վերջին} օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք ներած է ինք

ւթիւն ", մինչեւ այժմ սիմոնականութիւնը {վերջին} տեղը չունի... Ռեֆօրմ պահանջում են

եղել ազգի դարաւոր թշուառութեան: Այս {վերջին} պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, պի

մէջ, - դարերով շշնջեցին այդ նահատակների {վերջին} րոպէում արած բողոքների արձագանքը: Ե

թէ, որովհետեւ իրողապէս այդ բոլորը նոցա {վերջին} աստիճան մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան ա

ւ Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ այս {վերջին} ժամանակներում հայերը երկու օրինաւոր վիպ

նդական անունով յոյն օրագրին: 18 դարու {վերջին} կէսի վերայ մի խորհրդածութիւն, ակնարկել

ն եւ սպանութիւն - բայց երբ կատարուած էր {վերջին} գործողութիւնը, մահի է տալիս գործակատար

մ են, նա մեռած է այն րոպէից, երբ նորա {վերջին} միտքը ընկել էր թղթի վրայ. կեանքը գնում

բան երեսփոխանական պալատի մէջ, իր հոգու {վերջին} կարողութիւնքը ամենայն ուժգնութեամբ գործ

ջապէս Բեռլինի մէջ 1830-1831 [թուերին], {վերջին} անգամ կարդում էր պատմութեան փիլիսոփայու

ում է Պրուսիոյ տէրութենական լրագրում իր {վերջին} յօդուածը " Անգլիական վերանորոգութեան խն

ան սահմանադրութիւնը տակաւին չէ հասած իր {վերջին} կատարելութեան, բայց խնդիրը այստեղ է,

նսիս XVIII դարու փիլիսոփայութեամբ, որի {վերջին} խօսքը էր 1789 եւ 93 թուականները: Բայց

եգելի ամբողջ համակարգութեանց մէջ կան իր {վերջին} փիլիպպոսականի հետքերը, Բոռքի անցած կեա

. իմ անտանելի ցաւերի մէջ նա էր միայն իմ {վերջին} մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը գտա

երի բերանում. այն մարդիկն եւս, որ մեր {վերջին} աղէտքին ականատես լինելով, մեզ յուսադրո

րծավարի գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրեանց {վերջին} ճիգն գործ դրեցին ճանապարհ ձգելու վերակա

արգին: Գործարանի երկրորդ շրջանը մինչեւ {վերջին} վրդովեցուցիչ անցքը, որ պատճառ տուեց ժո

մբ վարւում էր ամենեցուն հետ: Բայց նորա {վերջին} օրերում դուրս երեւեցան նորա դժոխային կի

սում ես, նա խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի {վերջին} ժամերը հայհոյել քահանայապետի ոսկերքը:

ր կիկերոնեան լեզուով վերջապէս հասաւ իւր {վերջին} նպատակին: Կենսորինեան Կատոնից աւելի ահ

իսկ մի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչեւ {վերջին} աստիճան թուլանում են: Մի փոքր ժամանակ

անունս. Ազգասէր: Երրորդ շրջան մինչեւ {վերջին} վրդովմունքի վախճանը Այս տեսութեան

ն ` պահուեցան գործարանումը, որ իւրեանց {վերջին} աղէտքով մի սրտաշարժ տեսարան կացուցանեն

ց մի երկու անգամ ջարդուվեցաւ, բայց այս {վերջին} անգամինը եթէ Տէրդ գիտնար եւ ինձանից համ

եցու մէջ հաւաքեց այն սուրբ ժողովը, որի {վերջին} խօսքը էր անա՛թեմա Լեւոնի տումարին։

ն հարցնողի կարող է պատմել Էջմիածնի նաեւ {վերջին} մոնթը։ Աւելորդ է ասել, որ Վաղարշապ

ում նորա դերանունը։ Իսկ թէ Փարպեցին {վերջին} կառավարիչը չէր, այդ մասին դրական ապացո

նք էլ յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այս {վերջին} խօսքերը ասում ենք այն պատճառով, որ Փար

Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մենք այս {վերջին} կարծիքն ունինք այդ կրճատութեան մասին եւ

իաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր {վերջին} պատերազմում մեռաւ եւ նորա մահի լուրը Դա

ր քաշեց ազգի եւ եկեղեցու ընդդէմ, մինչեւ {վերջին} պատերազմում Հայոց սպարապետ հոյակապ Սմբա

ր թոքերից, որ խլեց նորա ձայնը եւ քամեց {վերջին} զօրութիւնքը։ Փետրուարի 16ին, առաւօ

չափաւորելով մեր տրտմութիւնը, տանք մեր {վերջին} հրաժարական ողջոյնը հանգուցելու մարմնին

թը, հայերէն գրուած Օսմանեան պատմութեան {վերջին} թերթերից մի քանիսը, որ առանց հեղինակի

են դէպի կործանումն. այս ծակը յառաջացաւ {վերջին} երկրաշարժութիւնից: Ես քանի մի անգամ առ

ուցակը մի երկայն թղթի վերայ. այս միայն {վերջին} ամսի ցուցակն էր, այն գործերի, որ պատա

դա զոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի համար: {Վերջին} անգամը խոստացել էր Ասմոդեյին հոգին տալ

պարանագործուած եւ պարարտ, իսկ հագուստը {վերջին} - ամենանոր ձեւով, որ կրում էին Փարիզու

կուեցաւ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ բայց գինու {վերջին} բաժակը խմելով, իսկոյն անհետացաւ ամառը

ման եկաւ շատ քաղաքներ, յետոյ հասանելով {վերջին} աղքատութեան, 1541 թուականի սեպտեմբերին

Ալքիմիային զանազան նիւթեր գներով: Այս {վերջին} երեք ամսումը զանազան ժամանակ ինձանից է

շատ քաղցր եկաւ ոսկու ձայնը, վասն որոյ {վերջին} անգամ համբուրելով Մանթուխեանցի երեսը,

յետոյ խմեցին: Բայց Մանթուխեանցը արաղի {վերջին} ումպը կուլ չտուած, սկսեց պատմել, թէ ի

ն խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի: - {Վերջին} փորձն էր մնացել, - ասաց Մանթուխեանցը,

յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ {վերջին} փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է գ

այդ գերեզմանը, նոյնպէս պատկանում է այս {վերջին} տեսակի մարդերին: - Աւելի վատթար:

բերանից... Արեւը յետ քարշեց իւր {վերջին} ճառագայթքը, եւ ժամակոչը երկու ձեռքը դն

սպէս եւս եկեղեցական երգերի ճակատագիրը: {Վերջին} ժամանակների երգերը. բովանդակութեամբ մի

յելում էր մի ճոխ արքայութիւն: {Վերջին} անգամն էր, աւել չտեսայ, Գնում էի

լ աղաղակը կատաղի ծովի Միախառնուեցան {վերջին} ձայնի հետ, Որ արձակեցին այնքան շատ

արծաթից. որքա՛ն բաժին հասանում էր այն {վերջին}, ամենափոքրիկ հացի փշրանքին, որի տասը

քան խօսք յառաջացաւ: - Իմ առաջին եւ {վերջին} խորհուրդը այս է, որ յետ հրաւիրէք դուք

թիւնը կաթում էր նորա մեռած աչքերից: Նա {վերջին} ջանքը գործ դրեց իւր անձը սառնարիւն ցոյց

կամ մի կոտոր կապերտ: - Ուրեմն ձեր {վերջին} խօսքն է հրաւիրել իմ փեսան, որի երեսը ց

չէր ինձ տեսանել: - Այո՛, այդ է իմ {վերջին} խօսքը: - Համաձայնեցէք, պարոն բժշկ

ր գործ դրուած ճշմարտութեան անունը: {Վերջին} խօսքերը ասելով դուրս գնաց բժշկապետը, ի

ս ոչինչ վարձ չստանալով եւ հասած լինելով {վերջին} տառապանքի եւ նեղութեան, եկել էր խնդրել

լ էր ամառանոցում մի տեսութիւն... {Վերջին}, վճռական խօսքերը ասելուց յետոյ, դուրս

իւղած, հագուստը ամենեւին յարմար Փարիզի {վերջին} տարազին, որ ցոյց էր տալիս, ոչ թէ միայ

: - Ի՞նչ զանազանութիւն կայ առաջին եւ {վերջին} օրինակների մէջ, - հարցրեց Շահումեանցը:

անկիւնում կատարում էր իւր երգեցողութեան {վերջին} հանդէսներից մինը. պատճառ, ձմեռը շուտո

Այս խօսակցութիւնից յետոյ խմեցին թէյի {վերջին} բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս, ի

ք բարեա՛ւ, - լսուեցաւ Շահումեանցի ձայնը {վերջին} անգամ։ - Երթաք բարեա՛ւ, - պատասխանե

անուշակը ուշաթափ ընկած նստարանի վերայ, {վերջին} աշխատութիւնը գործ էր դնում, որ ետ դարձ

քավարի բացասութիւն, բայց ժողովելով իւր {վերջին} ոյժը, հոգու վերջին կարողութիւնը, ասաց

բայց ժողովելով իւր վերջին ոյժը, հոգու {վերջին} կարողութիւնը, ասաց. - Ես հանգիստ ե

ակը, այն ժամանակ բժիշկ կանչեն: Այս {վերջին} խօսքերը դուրս չէին գալիս տիկին Թիւթիւնճ

ւթյունը ստանալու համար, յաւելացրեց այն {վերջին} խօսքերը, որպէս թէ չէր հերքում բժշկի օգ

լով պտուկին, ասաց դժոխային ձայնով. - " {վերջին} գնդակը հալուեցաւ ": Հազիւ թէ ասել էր ն

տանու պատմութիւնը, ապա թէ ո՛չ... {Վերջին} խօսքը ասելու ժամանակ Վարդ-խաթունը հափշա

ից ժամանակ առ ժամանակ մեռանին տարաժամ, {վերջին} զոհը պիտի լինի մեր ցեղի մի միայն արու ժ

ծքի խռովութեան աստիճանը. նա սպասում էր {վերջին} րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր նորան կամ ա

ստեղ մինչեւ յունիսի վերջը, իսկ յունիսի {վերջին} ղրիմցի տղայոց հետ կ՚երթամ շոգեշարժ նաւո

նացաւ: - Դեռ անցեալ տարի նոյեմբերի {վերջին}: Տեսանում ես, մտածում էր պարոն Մկր

Տասներեքերորդ դարու ելքումը Հայաստանի {վերջին} արքայական տունը՝ Ռուբենեանց իշխանութիւ

ով, կորուսին Հայերը իւրեանց ազատութեան {վերջին} մնացորդը։ Ազգի մի մասը, մնալով իւր հա

այս պարտականութիւնը կատարելու ժամանակ, {վերջին} ջանքը գործ ենք դրել ճիշդ պահել արդարութ

ութեան հեղինակը, Յիսուս Քրիստոս։ Նորա {վերջին} կտակն էր սէր, ընկերսիրութիւն, որ, նո

աւորութեան շատ քարոզիչք փչել են իւրեանց {վերջին} շունչը պապական բանտերի բորբոսած պատերի

այն դրութեան մէջ, ինչ դրութեան մէջ էր {վերջին} անգամ Մխիթարի օրերումը։ Այո՛, տպագրու

թիւնը, որ ստանում էին, թանգ արժէր նոցա։ {Վերջին} ժամանակներումը, Հրէաների այն քաղաքական

նքնին է լուսաւորութիւն եւ կամ առաջին եւ {վերջին} հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛ զայս լսեմք

ենագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է առաջին եւ {վերջին} հնար բորբոքելոյ զհայրենասիրութիւն, առա

, թող զանախորժ կազմուած լեզուին, զոր ի {վերջին} աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ " Եւր

գաւոր արտեւան քարակտուր լերին, յորոյ ի {վերջին} շուրթն մղեալ ի հողմոյ տգիտութեան՝ հանդ

ն զկորուստ լեզուի, որ հոգի է ազգի, որ {վերջին} եւ միակ հնար է պահելոյ զկենդանութիւն նո

ատութեան եւ բարեպաշտութեան դիմակներով, {վերջին} ջանքը ու աշխատանքը գործ էր դնում, որ կ

ալով մի քանի հարիւր կտրիճ զինուորների՝ {վերջին} յուսահատութեան մէջ պաշտպանում էր քաղաքը

անգամ նորա ընկերներից մինը գողացաւ նորա {վերջին} արծաթը, որ բերել էր իւր հետ Սպանիայից

եւանք կը ծագի. նիւթական տպաւորութիւնքը {վերջին} նպատակ շինելը արդեօք չէ՞ նշանակում ասել

ումից յետոյ նա դարձեալ ընկաւ ( եւ արդէն {վերջին} անգամ) ցնորման մէջ։ Վերստին երեւում է

դութիւն դէպի կարգի Գեներալը եւ Պապը "։ {Վերջին} ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համարեց. պատճառ

նարին բաների կարգումն էին։ Կեանքի {վերջին} ժամանակներումը չ'մնացին Իգնատիոսի մէջ ն

հագուստներով աշխարհական մարդերից։ {Վերջին}, որ եւ ամենավերին աստիճանակարգը, բաղկ

նդ եղած հասարակութիւնը արտաբերում է իւր {վերջին} խօսքը, այսինքն՝ կոյր հնազանդութիւն։

ակը, այսպէս էր եւ ինքեան հասարակութեան {վերջին} կամքը։) ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ԵՒ

կամքը։) ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ԵՒ {ՎԵՐՋԻՆ} Յիսուսեան Առաքելութիւնք. - Հնդկաստ

պէս բարեաւ մնաս առնելով Կայսրի հետ, որ {վերջին} տեսաւորութեան ժամանակ շատ քաղաքավարի ըն

երեւելի թագաւորներից մինը, իւր կեանքի {վերջին} օրերումը, ո՛չ թէ միայն օտարացաւ ժողովր

անք հանեց Յանսէնեանների վերայ, արգելեց {վերջին} թոշակը, եթէ մեռանողը դեռ կենդանութեան

ւթիւն ճանաչել, հոգեւոր աստիճանաւորների {վերջին} թոշակից այն մարդիկը զրկելը, որ Unigeni

Կասկած չկայ, որ իրերի այս վիճակում, {վերջին} տեղը չէր բռնում է ինքնիշխանութիւնը, այ

ծելու նրա մէջ այնպիսի բաներ, որոնց դէմ {վերջին} դէպքերի ընթացքում շարունակում էր բողոքե

ն կողմից, ինչպէս այդ տեղի ունեցաւ նաեւ {վերջին} անգամ, երբ Կանոնադրութեան հիման վրայ ք

բանագիտաց ", ինչպէս ասում է յառաջաբանի {վերջին} տողերում։ Այս շատ անգործադրելի գաղափար

պիսի պատմութիւնք, ուր որսորդութիւնը ոչ {վերջին} տեղն ունի: Մենք, յատուկ այն դիտաւորո

ասենք, ձանձրացանք այս յիմար բաներից, {վերջին} անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բաները ներ

եւ մաքրել հայկական անդաստանը: Ահա մեր {վերջին} խօսքը: Պ. Պռոշեանցը փոխաբերաբար

բանագիտաց ", ինչպէս ասում է յառաջաբանի {վերջին} տողերում: Այս շատ անգործադրելի գաղափար

արսկաստանից գաղթած հայերի, այլակերպ եւ {վերջին} աստիճանի պատառոտուն հանդերձները, մի գր

առ, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի խօսքը: {Վերջին} աստիճանի բարբարոս ազգերի մէջ եղած կանաց

զգային մատենագրութիւն. սա էր առաջին եւ {վերջին} քարը, որ կարող էր տնկել իւրաքանչիւր մա

է այն տունը, ուր Քրիստոսի 79 թուականին {վերջին} անգամ ճաշ կերաւ էրեց Պլինիոսը։ Հնու

ի՝ բովանդակելով իր մէջ արդի գիտութեանց {վերջին} խօսքը։ Խօսել հազար ու մին մուրացած խառ

պքերին ` կերպարանափոխ է լինում, ինչպէս {վերջինը} ջնջում է առաջինը: Բայց ֆլօրենտացի պուպ

ետքը ֆոսֆորեան լուցկիք եւն, այսօր այս {վերջինը} կարող է ուղղակի ժառանգութիւն լինել այն

արօմետր ազգային բաների համար, որոնց եւ {վերջինը}, ամենաթեթեւը մեծ ազդեցութիւն էին գործո

դուրս գալու համար հարկաւոր էր, որ այս {վերջինը} եղած լինէր դպրութեան մէջ, մինչդեռ Ապար

ց առաջացած ձայնը ` որոտ: Բայց այժմ այս {վերջինը} մեզ պէտք չէ. մեզ հարկաւոր է միաւորութի

գրչով առաջացած նորախօսութիւնն էլ եւ այս {վերջինի} քննութիւնը վաղուց ցոյց է տուել մեզ, թէ

Երեւանի եւ Վաղարշապատի մէջ, ինչպէս այս {վերջինի} եւ Աշտարակի մէջ։ Բայց եթէ այս շղթայի մէ

ւկթի շուռ տալը ", հարսանիքը ( թէեւ այս {վերջինի} մէջ, Սօսի եւ թուրքի մենամարտութեան նկա

հարաբերությունների մեջ չէր՝ հավանորեն {վերջինիս} իր քրոջ հետ գժտված լինելու պատճառով, ե

քներով խեղճ Գրիշային ճանապարհից շեղեր. {վերջինիս} էլ ես շատ եմ ափսասում: Նա եթե Ուստիմով

) գործ են ածվում Տարոնի բարբառում, ես {վերջինիս} դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես դ

շխավորել է տիկին Ամեդիի համար, քանի որ {վերջինիս} պարտքերի դիմաց վաճառքի են հանում նրա տպ

ք ինքնակամ եւ հասարակությունից անկախ ու {վերջինիս} անունից կատարել վավերագրեր: Պ. պ. Ալ

ռութեան վերայ, բայց առաւել հաւանական է {վերջինիս}, պատճառ, Մանուշակը մահացու մեղք էր հա

ջրի մակերեւույթից՝ իր տեսակարար կշռով {վերջինից} ավելի թեթեւ լինելու հետեւանքով: Է՛հ,

էպի Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւնը, եւ այս {վերջինից} դէպի առաջինը: Մեք ազատակամ նուիրեց

ից, " Ի սկզբանէ արար Աստուած " եւ բացի {վերջինից} " Յամին ութուտասաներորդի ": Երբ որ աւա

չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը {վերջինն} է եղել եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ ն

նել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ {վերջինն} լինելոց է այս ի մէնջ ի լեզու ` առաջնոց

՝ թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ կարիքների կողմից։ {Վերջինները} շատ տեղ դարերով յետ են մնացած այժմեան ժ

ւթյան դեր խաղալու հավակնություն ունեն, {վերջիններից} ես խուսափում եմ այնպես, ինչպես Պուշկին

էմի հայ վանքը միայն թուրքահայերին, իսկ {վերջիններից} ` միայն տեղի վանականներին: Բայց Երուսա

թիւն ձգելու միտք չունինք, միայն թէ այս {վերջիններուն} համար Գերապայծառ Հասունին խրատ կը տանք

տիկնոջն Վառվառայ Յովհանջան Էլիազ, որով {վերջինս} նշանակէ ինձ զտեսութիւն յ3 առաջիկայ Հուլ

քը կապալառու Կարպովին հանձնելու համար. {վերջինս} պետք է հանձնել մեր հարազատներին, որոնք

Հրեաները քրիստոնյա աշխարհի նկատմամբ եւ {վերջինս} հրեաների նկատմամբ ներկայումս գտնվում են

անգամանորեն գրի Կամենշչիկովին, որպեսզի {վերջինս} հիմնովին վերանորոգի կառքը եւ տա նրան նա

դիր Ս. Ի. Նազարյանցին եւ Ֆեդինկային: {Վերջինս}, հավանորեն, այժմ զբաղված է համալսարան

խոսել եւ այն էլ բարապանի հետ, որպեսզի {վերջինս} փակե պատուհանը, որտեղից քամի էր փչում

Բարեւիր Բերբերյանին եւ Սուլթան-Շահին. {վերջինս}, հուսով եմ, ամառն այստեղ կգա, կամ էլ

մի օրինաւոր պատմութեան երեւելուց։ Այս {վերջինս}, շատ հասկանալի լինելով, զուր տեղը պիտ

թագին վասսալներ դառնալով, մանաւանդ այս {վերջինս}, նենգում եւ դաւում էին Անգլիոյ ազատութ

ով Շահումեանցից, թէեւ ակամայ, որպէսզի {վերջինս} այսպիսի քաղաքավարութենով ներկէ նորա աչք

, ճանապարհ էին ձգում Շահումեանցը. բայց {վերջինս}, ամենեւին չհամաձայնեցաւ, որ Թիւթիւնճի

իւր մօտ կանչելու չինի մի հասարակ մարդ, {վերջինս} մի պատիւ կը համարի իւրեան գնալ նորա տու

344 թուականէ մինչեւ ց392 թուականն, իսկ {վերջինս} ՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ եւ պատրա

նաեւ Կարդինալ Կօնտարինի եւ Օրտիցը։ Այս {վերջինս} հեռացաւ Կասսանօ սարը եւ այնտեղ լսում էր

որ ատում էր Յանսէնին այն պատճառով, որ {վերջինս} նորա գործերի ընթացքը անուանել էր Մաքիաւ

զուն եւ նորա շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, {վերջինս} եթէ չլինէր, առաւել գոհ պիտի լինէինք:

արութեան ընդդէմ. բայց չտալ չէ կարելի: {Վերջիվերջոյ}, որոշուեցաւ չափաւոր քանակութիւն հող տա

երի ամենօրեայ դատապարտելի ներշնչումները {վերջիվերջոյ} կեղծ դրութեան մէջ դրին Դուռը ` թէ՛ Կանո

ի սկիզբը, թէ սկզբից դէպի վերջը: - {Վերջից} դէպի սկիզբը, - ասաց սատանան, - ես սիր

իվայր, փռնդաց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ {վերջից} դէպի վեր վիպասանական ձեւով. - եւ այլն

րդայ ինչպէս կամիս, սկզբից դէպի վերջը, {վերջից} դէպի սկիզբը, վիպասանական թէ ճարտասանակ

լ է, թող պատկերն իրեն տեղն դնին. մենք {վերջն} կօծինք տեյին, զերե եթե նրա ոտքը առողջա

վում է ինձ շատ մռայլ: Իմ բանտարկության {վերջն} էլ չի երեւում: Ինձ հայտնած բոլոր լո

այս է. " Եւ ի կատարել ամացն քառասնից " {վերջն} " Ի լեառն Սինայ ", Սուրբ Ստեփանոսի գրք

ալ հայկական սահմանադրության ( ստատուտ) {վերջնական} հաստատումը Թուրքիայում։ Առողջությու

նրան վճարել իր պարտքն առանց դատական կամ {վերջնական} որոշման եւ դրանով փրկում են նրա պատիվը

: Ես դեռ զբաղված եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը {վերջնականապես} ետ է մնում, բայց նրան կարելի է ընդունե

դագին վիճակը, մեկ այս մեկ այլ մասում, {վերջնականապես} կսպանե ինձ: Իմ առօրյա կյանքի միանգ

ասին: ՝ Էլի Հ. Գ. Երբ այս նամակը {վերջնականապես} արդեն ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս՝ Ա

ցրեց կատարային ջերմը ( այսօր ժամը 12-ից {վերջնականապես} անհետացավ), եւ զգալիորեն նվազել է կոկ

ի նորումս, թէեւ չէր ախորժելի ասել վասն {վերջնոյս}, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալանս եւ ի

ել զգերադասութիւն պապին Հռովմայ, եւ ՚ի {վերջնոց} սակի գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զ

ի Վենետիկ, ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, որ ի {վերջնումս} գտեալ զայր արհեստագէտ, փորագրել տայ զտ

երական հրատարակության խմբագիր լինել, ի {վերջո} նա հաշտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի դառնա

հասցրել էին տասնյակ հազարների: Սուտը ի {վերջո} բացվեց: Դուայտին կանչեցին Ամերիկա, որ

անգլիական պառլամենտականութեան մէջ ": Ի {վերջո՞յ}, խոստովանեցաւ գոնէ Հայմը, թէեւ մի փոք

երկար պատճառաբանութեանց եւ թանգարանաց ի {վերջոյ} հանեալ զընդհանրական մատեանն եցոյց ինձ թ

երես 504), եւ ահա նորա խօսքերը. " Ի {վերջոյ}, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց զհակ

պէս, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայել, ի {վերջոյ}, դու նորա անպայման տէրն ես, եւ դորա վ

՞ լինելու: Այո՛, փորձերը ուսուցին, ի {վերջոյ}, եւ առօրեայ ապրուստի կարօտութիւնը ստիպ

ուեստական ճանապարհով է պատրաստել, եւ ի {վերջոյ}, որի արժէքը պայմանական է, մի խօսքով՝

ան ընդդէմ, գլխատում է, աքսորում է, ի {վերջոյ}, չքացնում է բռնութեան երեւեցուցիչը:

նարքները, հերքողութիւնքը, վէճը, եւ ի {վերջոյ}, անբարոյական պարսաւանքը, թոյլ երեւեցա

արէ, ո՛րքան զանազան շրջաններ առնու, ի {վերջոյ}, էականապէս կենդրոնանում է այնտեղ, որտ

միջնորդական տուների, գործարանների եւ ի {վերջոյ} ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից,

յ իմ կայքի կէսը, կամ քառորդը, կամ, ի {վերջոյ}, մի մաս: Թո՛ղ նոքա այն հիմքի վերայ աշ

ուցէ՞ լինի, շատ կարելի է, որ լինի, ի {վերջոյ} մեզ սիրելի է լինելը: - Ա՞յս է յոյ

միայն, որ սպանութիւնը արգելուած է, ի {վերջոյ}, այն բոլոր յանցանքները, որ նա չէ գործ

էին իւրեանց շնչական բարեկեցութեամբ եւ ի {վերջոյ}, որոնց ականջին ազգի անունը, ազգի բարո

ի սերովբէն քուն խաղաղ Արկ զնովաւ ի {վերջոյ}: Եւ ի սղոխ զեփիւռին Թմրի Ա

եր գնացին մարդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի {վերջոյ}, երբ երես առ երես հանդիպեցան եւ զարկու

ների գումարը անհետացնող- եկեղեցական, ի {վերջոյ} ամէն բան, եկեղեցական. վասն զի ձանձրալ

կ ծերունին չարաչար հալածուեցաւ, որին ի {վերջոյ} Բագրեւանդի եպիսկոպոսութիւնը, որպէս մահ

մեր ազգի լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի {վերջոյ} պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատենագիր հեղինա

մ հանում էր թագի իրաւասութիւնից, երբ ի {վերջոյ} անճար մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ սխա

Օրանժեանի ժամանակ, փոխում է կրօնը, ի {վերջոյ} ինքը պառլամենտը եւ " իշխող եւ իշխեցեալ

ատարակելը, նորա նկրտմունքը եւն եւն, ի {վերջոյ} վերստին հնչեցնում է առողջ բանականութեան

ոգին բանաստեղծական թափառեալ անպատսպար ի {վերջոյ} ի հինգ եւ ի վեցերորդ դարս, գտանէ զապաս

եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի {վերջոյ} ՝ զմատենագրութենէ Հայոց: Վտանգեալ

ոմանց հեղինակաց յորս մանաւանդ դերբայն ի {վերջոյ} քան զխնդիրն եւ կամ ի գործ ածեալ էին գոյ

խելու ըստ կարելոյն Կանոնադրութիւնը եւ ի {վերջոյ} մուծելու նրա մէջ այնպիսի բաներ, որոնց

Եւ յայս մնամ անդղորդ, Այլ ի սիրոյ {վերջոտնիլ} Իսպառ, եւ կալ անհաղո՞րդ,

հոդվածների, որոնք տեղադրված են տետրակի {վերջում} ՝ 47-րդ էջում նույն թվահամարներով:

բառը աւելցնելով այդ անունի սկզբում կամ {վերջում} ։ Իսկ եթէ Ձուիկի հօր անունը, Անոյշ-

ութիւն ունենալ առանց, անպատճառ, իրենց {վերջում} ունենալու եմ, ես, է։ Եւ այս եմ, ես

ծ հայցականը կամ որոշեալ ուղղականը իրենց {վերջում} ըթ ուեն, ինչպէս ձեռքերը։ Այս ըթը, որ

կամիս, վերին աստիճանի թուլությունը եւ {վերջումը} տասն օրվա հիվանդությունս, ինչեւիցե, ա

լի պայմանների վերա, որ կգտանեք նամակիս {վերջումը}: § 2. Գնացող երկու պարոնները, երե

րաբական, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ {վերջումը} նյութ եղավ արաբական բանաստեղծներին. իհ

Մեղուի " 14 համարում, եւ այդ յօդուածի {վերջումը} ( " Հիւսիսափ. ", Մայիս, երես 385) ե

ոցա վիճակը: Պարոնը իւր ներկայ յօդուածի {վերջումը}, կամելով ցոյց տալ իւր սրատեսութիւնը եւ

ՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ Տասն եւ ութերորդ դարու {վերջումը}, մինչ Ղրիմը ընկնելով Ռուսսիական թագաւո

Յոյս, յոյս, գլխից մինչեւ ցած ` {Վերջումը} մահ է գրած: Դժբաղդը այն միջ

ւ նորա դրանը մեր աղքատութեան պատճառով: {Վերջումը} անճարացած ընկերներիս մինը պաշտօնի մէջ մ

, այնպէս, որ անհնար եղաւ նորան, տարու {վերջումը} ենթարկուիլ հարցափորձութեան, տեղափոխ լի

ատահեցաւ այս, կ'իմանաք յայտարարութեանս {վերջումը}: Խաւարասիրութեան կողմից իւր նախագ

ի Թովմասը, - բոլոր Եւրոպա ման է եկած, {վերջումը} պատահել է Պետերբուրգ, կարծեմ Մոսկուա ե

լինելով մի առողջ եւ բնական կրթութիւն եւ {վերջումը} աւարտած լինելով իւր ուսումը, որպէս բնա

ազատ մնացած լինէր սկզբումը, կամ մնալու {վերջումը}, երբեք չէր կերպարանագործուելու, պատճա

մարդկային իմացականութիւնը միջին դարերի {վերջումը} խմորուելով դուրս էր թափւում հեղեղաբար՝

կանոնադրութեան վերայ Լոյոլան յաւելացուց {վերջումը} եւ այլ կանոններ։ Բացի սորանից, Յիսուս

չնչին զգուշութիւնքը չե՞ն դառնում արդեօք {վերջումը} խորամանկութիւն եւ երեսպաշտութիւն այս զա

ամբողջ սահմանադրութեանը, պատճառ դարձաւ {վերջումը}, որ Յիսուսեանք չ'ընդունին այս ժողովքի

նութեան եւ հերետիկոսութեան վերայ, նոքա {վերջումը} զետեղեցին քսան չորս անարգական, ըստ մեծ

Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, զի որպէս ի ձեան {վերջք} գծին կուտեալ ունէր քարն: Եւ ո՛չ միայն

ան " դեպքում: Միթե՞ նա մատնացույց կանի {Վերսալը}: Ո՞վ գիտե, մյուսներին նա հազիվ թե մատ

սներին նա հազիվ թե մատնանշի, որովհետեւ {Վերսալը} Լյուդվիկ XIV-ի ժամանակ ոչ միայն լրիվ բա

ԺԱ. 1859 թ. Սեպտեմբեր. {Վերսայլ} - Փարիզի Մուրադեան եւ ազգային վարժարանք

որանց տեսանելուց յետոյ չէր կարելի չգնալ {Վերսայլ}, ուր դարերով դարբնուել է Ֆրանսիայի վիճ

դարերով դարբնուել է Ֆրանսիայի վիճակը: {Վերսայլ}... Այժմ հեշտ արտաբերելի բառ, բայց Լու

ւն։ Լուդովիկոս XIVի թագաւորութիւնը {Վերսայլեան} Տէրութեան ճոխութենով, յաղթութեան եւ դպ

ուդովիկոս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... {Վերսայլը} էր բոլոր եւրոպական թագաւորների նախանձել

Ֆրանսիան, այո՛, Ֆրանսիան, որովհետեւ {Վերսայլը} էր այս գործական, բայց թեթեւամիտ ազգի պ

մի նուիրական հպարտութեամբ ցոյց էր տալիս {Վերսայլը} օտարներին՝ կամելով ասել, թէ ահա՛ այն

նք՝ թունաւորուած բիւր հրապոյրներով... {Վերսայլը}, արդարեւ, մեծապէս զանազանւում է Վինդզ

ոպական թագաւորների նախանձելու առարկան: {Վերսայլի} ճոխութիւնը, նորա ֆանտաստիկական շռայլու

ը: Այսպիսի դատաստանով մանաւանդ կ՚երեւի {Վերսայլի} մեծութիւնը՝ չնայելով, որ, այժմեան եւ

ամենայն մարդ խոստովանում է զարմանալի: {Վերսայլի} պարտէզը զարդարած է հարիւրաւոր գեղեցիկ մ

ծ էր Միհրդատի արձանը: Ես ներս մտայ {Վերսայլի} այն բնակարանքը, ուր երբեմն եռ էր գալիս

ցել Շեկսպիրի արարչագործ գրչի տակ, բայց {Վերսայլի} հետ կապած է մի վերին աստիճանի շռայլութե

այլութիւն հոգու, սիրու եւ այլ ախտերի, {Վերսայլի} օդը միշտ վարակուած է եղած սիրու ախտով,

օդը միշտ վարակուած է եղած սիրու ախտով, {Վերսայլի} բնակիչքը եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել

բայց ես որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նայել {Վերսայլի} վերայ գիշերի խոր եւ խորհրդական լռութեան

զօրացնելու համար իւրեանց ոյժը, ես մտայ {Վերսայլի} ծառաստանը: Պայծառ էր գիշերը, զովարար

Տիւսսօի մօտ: Չէ պիտոյ մոռանալ, որ {Վերսայլի} փայլողութիւնը սկսեց շիկանալ այն ժամանակ

ր անցան Լուդ[ովիկոս] XIV-ի ձեռքից. այն {վերսայլները}, այն շռայլութիւնը, այն կեղծաւորութիւն

ն կ'առնէք այնտեղ, նոյն բանը ձեզ կ'առնեն {Վերսայլումը}, ինչպէս դուք այնտեղ նորանց հետ կը վարու

Ասել ինչ ո՞չ ունէի ": Այսպէս {վերսաստէ} Ադամ՝ Խոժոռեալ ընդ զուարթունն,

գնալն եւ վերադառնալն բաղկացուցանէ զ4600 {վերսս}, առ որ անշուշտ պէտք են դրամոց իբրեւ 40

ժամը 5-ին երկաթի ճանապարհով գնացինք 17 {վերստ} տեղ. այնտեղ ժողովուրդ կար, եւ ուրախու

ասանում է 18, 000 վերստից մինչեւ 20 000 {վերստ}, ուրեմն գնալը եւ գալը 36, 000 վերստից

ը եւ գալը 36, 000 վերստից մինչեւ 40 000 {վերստ}: Այս կատակ չէ. հավելացուր սորա վերա ե

՚ի վերայ լերանց կատարել առաւել քան զ700 {վերստ}, որ է ճանապարհ աւուրց իբր տասնից կամ ա

տ. 15 երթալ Սամարի գավառը, Սամարից 60 {վերստ} հեռի, կումիս խմելու թեեւ մինչեւ մայիսի

ն գետի ափից, դորա հակառակ գետեզրից կէս {վերստ} ճանապարհ պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի

ունով վանքը գտանւում է Նախիջեւանից եօթն {վերստ} դէպի հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի բաւական

ից որ ցած ես գնում դէպի աջ, վանքից կէս {վերստ} հեռաւորութեամբ, կամ աւելի եւս պակաս,

զարթնում է նորանում այս կիրքը), 1118 {վերստ} ճանապարհ կատարելով, յանկարծ երեւում է

ւթիւններ են առնում, գուշակում են հազար {վերստերով} հեռի քաղաքների մէջ պատահելու անցքը..

հոգեւորական կոչման, վասնորոյ եւ կամ իմ {վերստին} մտանել ի թիւս հարկատու անձանց կայսեր,

թէ ես գրեալ իցեմ նմա զգիր թէ ոչ, առ որ {վերստին} խնդրագրութեամբ իմով յանուն նոյն հոգեւոր

րեալ եղէ յոմանց ազգասիրաց յանձին առնուլ {վերստին} զպաշտօն հոգեւոր եւ կալ մնալ ի սպաս տաճա

ակ ուղղեալ ես զիմ մտադրութիւն, ընկալայ {վերստին} ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ յամի 1851 զ

ացուցեալ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի խնդրեաց {վերստին} հաստատել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5 Յե

՝ եւ յարատեւ հոգաբարձութիւն զնմանէ կարէ {վերստին} կանգնել զգլորեալն: Աւելորդ իմն է ո

ստացած ճանապարհի ծախքի արծաթով, առանց {վերստին} այլ ծախք պահանջելու, կմնանք Հնդկաստան

արժան իցէ ընթերցեալ զբովանդակ զգործն, {վերստին} գումարել ի ժողով: Յետ երկուց աւուրց սր

զան անդամոյն Սինօդի: Յետ աւուրց ինչ {վերստին} գումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ են

րարութենէ աստի, զապագայ շարունակութիւն {վերստին} յարուցեալ գործոյն թողում ի խոհեմ եւ ի մ

իս, ըստ որում շոգենաւն թափեալ զբեռինսն {վերստին} ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հ

ՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ {վերստին} նամակ գրել, որպեսզի պայմանիս համաձայն

երկայացեալ առարկի զհրիտակէն, յայտնելով {վերստին} զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պատասխանի ար

ն մեր, պահանջէր զգումարն, որ եւ գուցէ {վերստին} կրկնեսցէ զպահանջողութիւն իւր ընդ ձեռն դ

ալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի {վերստին} գրել առ պարոն Բայլն: 5. Գրութիւն տ

յ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան եւ {վերստին} կնքեալ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագր

նիք տոմսակ կտրել եւ տալ ում եւ իցե: {Վերստին} աղաչելով Ձեր ժիր հոգաբարձությունը այս գ

ծող մարդկանց ուշադրության: Այժմ ես {վերստին} անցնում եմ մեր սորգոյին: Դու արդեն գիտ

առ ժամանակ առատացած Նախիջեւանու վերայ, {վերստին} օրհնելու է իւր հովանաւորների յիշատակը,

ման: Այս առանձնաշնորհութիւնքը {վերստին} հաստատուած են այլ Բարձրագոյն հրովարտակն

լը, որի հաւատարմութեան համար ՄԵՐ՝ այս {վերստին} շնորհած պարգեւաթուղթը սեպհական ձեռքով ս

իմանալ այդ բանի մանրամասն հանգամանքը) {վերստին} ընդունեցի Սուննաթի դաւանութիւնը, անդէն

փիլիսոփայական խնդիրների վերայ: Այդտեղ {վերստին} նուիրեցի իմ անձը, իմ կեանքը մարդկութեա

սքերը հաշտեցնել միմեանց հետ։ Մնաց, որ {վերստին} ( Յիշատակարանիս միջնորդութեամբ) խնդրեմ

կողմից, ուստի եւ աւելորդ ենք համարում {վերստին} խնդրելով ձանձրութիւն պատճառել: Չէ

զատ կրօնը: Աշխարհը յառաջ է գնում, {վերստին} ծաղկում են թառամած ազգութիւնք, եւ մեզ

կարողանայ ինքնօրէն գործ կատարել, առանց {վերստին} ծանրաբեռնելու իւր պատուելի անդամքը: Ես

աչքով տեսանում ենք ուրիշ թառամած ազգերի {վերստին} ծաղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ սրտերի նոր

է տալիս լօգիկան եզրակացնել, թէ Հայք, {վերստին} ( իսկոյն) մերժելով այդ հաղորդութիւնը,

ն, իսկ թէ ընդունել էին, ի՞նչ հարկ կար {վերստին} բաժանուելու: Չգիտենք, թէ ի՛նչ աղբ

րձակում է իւր թոքերից ածխաթթուն, առանց {վերստին} թթուածինը ներս ընդունելու, նա կենդանի

տեսաբանական խաբէութիւն է, կրկնում ենք {վերստին}: Մեր մինչեւ այստեղ խօսածից երեւու

ր կողմից կատարեցինք մեր պարտականութիւնը {վերստին} կեանք տալով այդ կտակներին. այժմ մնում

էջ ստացուածիս եւ հարկանայ յետ մահուանէս {վերստին} ունիլ ի ստացուածէս եւ հարիւր յիսուն 150

սխան չստանալով, 17-ին կրկնեցի: 21-ին {վերստին} կրկնեցի: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ տեսո

է տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է եւ թէ {վերստին} խնդրւում է թոյլտւութիւն: Խելքս չէ հասն

ահին] եւ Բերուբէին. յոյս կայ, որ 7-ին {վերստին} գան տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ի

մեզ մեր ուխտեալ ճանապարհից: Այսօր, {վերստին} հանդէպ է ելանում մեզ խաւար տգիտութիւնը

հանել: Թող ընթերցող հասարակութիւնը {վերստին} կարդայ Պօղոսի չարագործութիւնքը Մեղուի մ

ոջ բողոքելուց, ամուսնութիւնը լուծել եւ {վերստին} պսակ դնել մի այլ մարդու հետ: Մի ուր

ւն հինգ հարիւր ղուռուշի համար լուծել եւ {վերստին} այլ մարդու հետ ամուսնացնել: Յղի կին

ւցումի մէջ, որովհետեւ այս հատուցումը, {վերստին} կրկնում ենք, մի լոկ վրէժխնդրութիւն չէ

նելու համար: Այս դրութիւնը մերժելով {վերստին} կրկնում ենք, թէ եկեղեցին ազգն է, իսկ

ապա այդ բաները, ուրեմն ինչո՞վ... եւ {վերստին}, ինչո՞վ: Այս բոլորի հակառակը ապացո

զատութիւնը, այն վսեմակա՜ն աքսորականը, {վերստին} եւ վերստին սրբուած արիւնով, հրաբորբոք

, այն վսեմակա՜ն աքսորականը, վերստին եւ {վերստին} սրբուած արիւնով, հրաբորբոք տառերով գրւ

եւս պատրաստւում է հերետիկոս անունով մեզ {վերստին} մկրտելու: Բայց որովհետեւ, մէք երկի

ւթեամբ, ուղարկեց վեհափառ կաթողիկոսին, {վերստին} տպելու հրաման խնդրելով: Պատճառում էր ի

ւածքը վաճառուած լինելով կարօտութիւն կայ {վերստին} տպելու հրաման ուղարկեց վեհափառ կաթողիկո

ղ կը լինի դատապարտուածը որպէս արդարացած {վերստին} հրատարակելու: Բայց այլապէս եղաւ բան

ցնել։) Այս իրենց բառն է, եւ {վերստին} իրենց յետ տալու համար միայն գործ դրինք,

իշները պատրաստ գտնում են նորան եւ առանց {վերստին} իրենց անձը աշխատութեան տալու ընդունում

ժառանգները արիւն-քրտինքով պիտի աշխատեն {վերստին} որպէս մի կորած բան փնտրել, ինչ որ նոքա

ան մասին, Ֆրանսիոյ ռեւոլիւցիօնի ռումբը {վերստին} տրաքեց: Ֆրանսիական վուլկանական բնութեա

առնող առատ ուժերի հարստութիւնը: Այստեղ {վերստին} կատարւում է մեր խօսքը, թէ ազատութեան կ

ցաւ պաշտել նորան նպատակի յարմար ձեւով: {Վերստին} կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան աթոռը եւ

նք եւ ինքը դարձեալ հնազանդում է նորան. {վերստին} փոխում է օրէնքը եւ այդ նոր օրէնսդրութիւ

իքների մասին նմանեցուցինք Բոռքին: Բայց {վերստին} կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ եւ սասանեալ

լը, նորա նկրտմունքը եւն եւն, ի վերջոյ {վերստին} հնչեցնում է առողջ բանականութեան ձայնը:

տօնի մէջ մտաւ մի վաճառականի մօտ, միւսը {վերստին} նաւ նստեց, իւր հայրենիքը վերադառնալու

բուխ աղօթքից յետոյ իմ թուլացած ծունկերը {վերստին} ստ այան իւրեանց ոյժը եւ սիրտս փոքր ինչ

եամբ ծանրացած վէճին լրումն տալ: Իսկոյն {վերստին} զարթեցնում է այն խնդիրներր, որ վաղուց

չկամ են ալով առաջին փորձովը խրատուիլ, {վերստին} շարունակել է իւր խիստ ընթացքը: Եթէ նա

ւրոյ զմեծ կաթուղիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս {վերստին} մեծապէս նորոգեաց, զդասս կրօնաւորացն բա

իւրոյ զմեծ Կաթողիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս {վերստին} մեծապէս նորոգեաց " ( Ասողիկ, եր. 82)

էի՞ն, թէ աղաղակին, ուսին մենք աղաղակը {վերստին} կրկնեցինք։ Բո՛ւն հին լեզուի մէջ էլ

ալ։ ) Այս իրենց բառն է, եւ {վերստին} իրենց յետ տալու համար միայն գործ դրինք,

ը, որ ինչպէս երեւում է, էրվելուց յետոյ, {վերստին} փայտից է շինուել, որ փայտէ մնացել է մին

քանի անգամ ասացի ես քեզ, որ չեմ սիրում {վերստին} տաքացրած բաներ, եւ ասել եմ, որ տաս ին

ն: Բայց զգուշանալով, որ մի գուցէ, քո {վերստին} բանդագուշելովը, ինձ պատահի սրտնեղութիւ

, պատրաստուելով լսել, աւելորդ չհամարեց {վերստին} հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, իւր դէպի ն

րովին թափանցիկ, եւ այդ պատճառով աչքերս {վերստին} կախարդուեցան նորա գեղեցկութենից...

վերայ. նա, որ քաջ գիտէր այս բոլորը, {վերստին} լսում է մի ժամակոչի բերանից... Ա

ասխանեց օրիորդը: - Չէ՞ կարելի, որ {վերստին} կրկնէք. աւելի լաւ է. Repetitio est ma

արիամը աւարտեց իւր երգելը եւ ածելը, եւ {վերստին} լսելով կոմս էմմանուէլի գովեստը, շնորհա

Լուսաւորիչը մեծ եռանդով քրիստոնէութիւնը {վերստին} հաստատելով Հայերի մէջ, Տրդատ թագաւորի

նհնարին էր թոյլ տալ, որ ժողովուրդը լսէ {վերստին} այն ձայները աղօթքի, որ դատապարտուած էի

եւում է, որ փոքր էր ձեզ այդքանը. դուք {վերստին} վշտացնում էք իմ այրական պատիւը մրոտ ճան

իմ ստորագրութեամբ կնքելու, որին, եթէ {վերստին} մի նոր ապացուցի տեղ չկարողանայ ծառայել

իչ տարերքի եւ նիւթերի գործունէութիւնը, {վերստին} մի այլ մարմին կազմելու համար: - Այն

նել Շահումեանցի թէյը: Բայց Շահումեանցը {վերստին} խնդրեց, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնեն,

յդ ցաւին: Աւարտելով այս զննողութիւնը, {վերստին} հալեցնում է արճիճը եւ նոյն բանը կատարու

Հայկական դպրութեան համար. սորա միջոցին {վերստին} զարթնում է ոչ թէ միայն հին հայկական դպր

եւ իւր բարի խորհուրդը՝ 1700 թուականին {վերստին} գնաց Կոստանդնուպօլիս։ Այստեղ քանի անգա

ուծանել ամուսնութեան կապը եւ հրաման տալ {վերստին} ամուսնանալու։ Ամենայն Քրիստոնեայ մարդ

կարող համարուիլ մեծ պտղաբեր հեղինակ այս {վերստին} նորոգութեան, որովհետեւ նա չէր ստացել ո

այնուամենայնիւ Հայոց հնախօս լեզուն իւր {վերստին} կեանք եւ շարժողութիւն ստանալու համար պա

նալ նորա իրաւասութիւնը։ Աւելորդ է {վերստին} կրկնել այստեղ Մխիթարի բուն խորհուրդը՝

է ժողովեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ ( որ {վերստին} գնացեալ էր առ Սահակ) զամենայն եպիսկոպո

ս առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ, թարգմանեն {վերստին} զմիանգամ թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարո

դ եւ եօթնեւտասաներորդ դարս, բորբոքեցաւ {վերստին} ի կայծէ, զոր ելոյց Մխիթար Սեբաստացի հա

այժմս բանք զպատմութենէ Հայոց: Դարձցուք {վերստին} ի կարգ մերոց բանից: Խնդիր ի մէջ ելա

յայս հայել, այո՛, չունի զլեզու ասեմ ք {վերստին}, զի ունել այնպէս որպէս Հայք զհինն բարբ

ն այս քաղաքի հետ կտրուած է, յետ դարձաւ {վերստին} Մանրէզ։ Նա վերջացուց երեսը ածիլելը, ն

( եւ արդէն վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ {Վերստին} երեւում էին նորան սուրբեր ու հրեշտակներ

համաձայնեցաւ այս բանին։ Յիսուսեանները {վերստին} յետ կանչուեցան Չինաստան, իսկ Թաթարները

ժամանակ տպել այս հրովարտակի պատճէնը եւ {վերստին} խօսել Յիսուսեանների մասին՝ սկսած Պիոսի

յս, ինքը եպիսկոպոսը ձեռք դնելուց յառաջ {վերստին} կրկնում է " Աստուածային եւ երկնաւոր շնո

նաւ չի պատուաստվի էլ ազգի լեզուի վրայ։ {Վերստին} կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր գաւառական բա

աղօթելը եւ այն հերիք ենք համարում, որ {վերստին} չյիշենք ապառաժի անմատչելի լինելը, աղօթ

իւնից, բայց մենք մի փոքր առաջ ասածներս {վերստին} կրկնում ենք, թէ դպրութեան եւ լուսաւորո

ն մասին: Մեր հետեւեալ խօսքերի մէջ {վերստին} կը լսեն այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ բե

թեան ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ {վերստին} ասում ենք, որ լեզուի վերաբերութեամբ մի

ետքը, մի անհասկանալի կամապաշտութեամբ, {վերստին} հաշտւում է այն բանի հետ եւ սկսում է վեր

տին հաշտւում է այն բանի հետ եւ սկսում է {վերստին} կախարդել մեր աչքը։ Յայտնի է թէ, հի

ին, որոյ հեռաւորութիւն գտանի մերձ 2300 {վերստից}, որոյ գնալն եւ վերադառնալն բաղկացուցան

յունը մինչեւ Կալկաթա հասանում է 18, 000 {վերստից} մինչեւ 20 000 վերստ, ուրեմն գնալը եւ գ

00 վերստ, ուրեմն գնալը եւ գալը 36, 000 {վերստից} մինչեւ 40 000 վերստ: Այս կատակ չէ. հա

նպէս, ինչպէս նորա եղանակն էր, այլ Պ. {Վերստովսկու} " Ах, подруженки, какъ грустно! " երգ

ի արատիքներով "։ Կարգի փաստաբանը՝ {Վերսօրիս} անունով, շատ թոյլ կարողացաւ հերքել այս

մսական առեղծուածք Մխիթարեանց, հանելուկ {վերտառութեամբ} պատուասիրեալ, թող զանախորժ կազմուած լե

կարանով կամ արձանով, արել է մի այսպիսի {վերտառութիւն}. Թէպէտ դարեր շատ անցան են, սակայ

ւած մի ծերունի պապական Հօր մասին: Նորա {վերտառութիւնը} այսպէս է՝ Գրիգոր վարդապետ Կապարաճի Կար

ենայն հանգամանք գործոյն յայտնի երեւին ի {վերտողեալ} յայտարարութեանց իմոց: 7 Ես տեսանելո

ացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վասն {վերտողեալ} դատից, այլ տալով ինձ զկատարեալ իշխանու

էլի զստուգութենէ ստորագրութեան Ձերոյ ի {վերտողեալ} կոնդակին, Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի ստ

յր սրբազնեալ աջոյ մեծի քահանայապետիդ 'ի {վերտողեալ} միտս: Վեհափառ տէ՛ր, յանուն տառապեա

որ եւսն է՝ անգէտ համբակաց: Երկրորդ՝ {վերտողեալ} պատասխանեաւ, ակնարկէ Այվազովսքին ՚ի քա

Խախտուեց կուսութիւն. Եւ մոգպաշտը այն {Վերցընում} մատեան Եւ այնտեղ ` կոյսին Գրանցում -

քո փառքով, - Օրհներգում է սերովբէն Եւ {վերցընում} ունելով Կայծը կիզիչ բոց-կրակ Այն ծխացող

ալ եւ բամբասանքի առիթները իրենց վերայից {վերցնել}, քան թէ, լռութիւն պահելով, ազգի մեծի

ն մասի դէմ. քանզի այս մասը չէ յօժարում {վերցնել} իւր միջից մարդկութեան նախատինքը, մարդա

ասնաւոր ուշադրութիւն դարձնեն եւ աշխատին {վերցնել} այն բաները եւս, որ կարող էին կամ առիթ

պաշտօնի խտրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք {վերցնել} կամ գաւազան բարձրացնել հայոց ազգի զաւակ

ր ընդամենը լինի 4-6 մսխալ: Երկու տեղից {վերցնելը} նրանով է լավ, որ այդ սերմերը հողի եւ կ

ու սկիզբը, որ Կոմիտաս կաթողիկոսը, իսպառ {վերցնելով}, փոխանակը շինել է այն հոյակապ քարակառոյ

, Հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը {վերցնելու} համար, ուրեմն՝ ազատութեան անունով, պ

րահաս հաջողությունը ու, եթե կարելի է, {վերցնես} մի օրինակ նրանից եւ ուղարկես ինձ: Ի՞նչ

ւամենայնիւ, այս օրուան օրս կը դնէ, կը {վերցնէ} Հայաստանեայց Հայրապետ մը անկէց ինչ վար

ններից նրանք իրենց պաշտպանության տակ են {վերցնում} այն քրիստոնյաներին, որոնք բողոքական կա

կերպ ես ինձ վրա պատասխանատվություն չեմ {վերցնում} հարցին այնպես պատասխանել կամ խնդիրն այն

նքի ընդհանուր արժեքը եւ այն բաժինը, որ {վերցնում} է Նախիջեւանը, կարող կլինեի այն ժամանակ

րպարանքով Կանոնադրութիւնը ոչ միայն ետ է {վերցնում} Խաթթի-Հիւմայունով շնորհուած իրաւունքներ

իկ, այլ այն արգասաւոր սկեպտիցիզմը, որ {վերցնում} է մարդկային մտքի ամլութեան նախատինքը։

են ասում թէ քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը {վերցուի} ": Բայց մենք երթանք դարձեալ Աշտա

ունագրության տարրերը կենդանի լեզվից չեն {վերցված}, այլ հնի, մեռածի դարավոր ավերակներից

ն իբրեւ ֆոն ծառայել, իսկ ամբողջությամբ {վերցրած} որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան էլ լավ լինի

այդ ինձ բավական է: Ես, որպես առանձին {վերցրած} միավոր, մասնակի հարցերում կարող եմ եւ

նջել, որ նկարի յուրաքանչյուր, առանձին {վերցրած} դեմքը նկարված լինի գերազանց կերպով. իմ

1862 թ. հուլիսի 14-ին ինձ ձերբակալելիս {վերցրած} էին իմ բոլոր թղթերը, աշխարհագրական քար

դյոք քաղաքամասից եւ մերոնք իրենց հերթին {վերցրե՞լ} են արդյոք նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի

եւափոխումը փաստ է: Ես Հնդկաստանից հետս {վերցրի} ամբողջ հինգ ֆունտ, որ ստացված էր Չինաս

ր ձեռք բերեիր " Սոս եւ Վարդիթերը " եւ " {Վերք} Հայաստանին ", այստեղ, երեւի, ծանոթնե

քեզ հետ բերել " Սոս եւ Վարդիթերն " ու " {Վերք} Հայաստանին ": Մինչեւ երեքշաբթի կարելի

բարոյական ցաւերին ու խոցերին, եւ այդպէս {վերքարշել} մի վարագոյր, որի տակ ամենայն զգուշութեա

են - էլ ինչո՞ւ են նրանք քրքրում մեր հին {վերքերը}: Մի՞թե նրանք այն աստիճանի աղքատ են մտք

մասամբ են բուժիչ բալասան դնում ներկայի {վերքերին}, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը

ն կալ յանդիման, Եւ Տէր՝ յԱթոռսն {վերօրհնեալ}: Վեցթեւեանն անդ երկոքումբք

սպասել: Այն օրից մինչեւ այսօր հինգ կամ {վեց} ամիս անցավ, վասն որո նորոգում եմ իմ առ

որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ինքն յետ {վեց} աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի: Իբրեւ նե

անզգոյշ մերձաւորքը, եւ թէ այդ պատճառով {վեց} շաբաթ շարունակ անձրեւը հեղեղելու էր մեր

ւի տակ, ապա կը շարունակուի այդ անձրեւը {վեց} շաբաթ, իսկ այդպիսի անձրեւային եղանակի

քարից ու աղիւսից շինած: Եկեղեցիքը, որ {վեց} հատ են թուով, հոյակապ եւ ամենեւին նոր

մինչեւ պօլիտիկական մեծ աւազակը: Ամբողջ {վեց} ժամ ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, բայց

ել, մանաւանդ, որ դպրոցի պէս բանը գոնէ {վեց} եօթն տարի ժամանակի է կարօտ, որ կարողան

Փարիզում է հինգ մանէթ, Մոսկուայի մէջ՝ {վեց} մանէթ, իսկ Ռուսսիայի այլ քաղաքների համ

եղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ գոնէ՛ {վեց} ամիս, գնացողը ծախս կ՚ունենայ մօտ 3000

ղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն եւ {վեց} բաժին եւ կամ մասն համարելով, ի նոյն տա

եւ կամ մասն համարելով, ի նոյն տասն եւ {վեց} մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատարել

իւն ազգին մեր։ Եւ մնացեալ յութն մասանց {վեց} մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ քաղաք

երն գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ {վեց} սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց բաժինն

ահա այս երեք տեղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ {վեց} սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է: Ա

մապլաղն, վերն գրածի համեմատ, տասն եւ {վեց} սամ արասցեն, ութ սամն նոյն յառաջակայ ջ

պական բիռուզիգար մարդկանց, իսկ մնացեալ {վեց} սամն Կօրտ աֆռէկուշտի բանտումն եղեալ քրի

մ գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ յիշեալ {վեց} սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պատ

զի կտակակատարն իմ ընկալցի չորս բաժին. {վեց} բաժին երկու հարազատ եղբարցս համահաւասար

ով չկայի՞ն ", պատասխանէ. " ո՛չ " ասկէ {վեց} եօթը հազար կամ շատ շատ միլիոն մը տարի ա

ոյն յԱրարչականին " զգեցաւ որդին գրած ՚ի {վեց} դարուն մարմին մեղաց ": Ուսումն կրօնակա

, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի {վեց}, եւ երբեմն յեօթն հազար թուականն, հուս

ով է ընդունում, միւսը՝ իննը, միւսը՝ {վեց}, իսկ միւսի հոլովների կարգը այլ է բոլոր

սեպտեմբերի 9-ին, Ս. Մեսրոպը՝ նորանից {վեց} ամիս յետոյ, այսինքն՝ 440-ի փետրուարի

Փարպեցին աւելի չէ լինում, քան թէ հինգ {վեց} տարեկան տղայ։ Բայց այդ թուականներում չ

լով "։ Այս օրինակ ահա պարապելով ամբողջ {վեց} տարի, երբ աւարտում էր իւր ուսման ընթաց

եմ, եկած եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, {վեց} ամիս ժամանակով օտար աշխարհ գնալ, հանքա

միմիայն Գերմանիայումը հանել ես հինգ կամ {վեց} տեղում: - Անյաջող անցան, Ձեր մռայ

այս սուրբ գիտութեան ընդդէմ․ եօթանասուն {վեց} զուր փորձերը դղրդել էին իմ յոյսի եւ հաւ

՞տ օր տեսաւ. թէեւ Աստծու կամքն էր, որ {վեց} ամսից յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից բարակացաւ

մի հատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ, կարող է {վեց} եօթն ամիս եւ համբերել. եւ ինչպէս կարծո

թն, որոնցով բոլորի թիւը դարձաւ տասն եւ {վեց} ։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում էր, եւ

իտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ եւ {վեց} դար ամենայն մատենագրական գործունէութիւն

ալիս շնութիւն ու անառակութիւն, երեսուն {վեց} Յիսուսեանք թոյլ էին տալիս մարդասպանութի

լով ոգւոց Հօրն՝ լինել պարակից, եւ յետ {վեց} ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակ

յ լեզուի, զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ {վեց} ամք առ ուսանելոյ զնա. ամենայն Հայորդի

Մատիա-դը-Հօրտարին, բաժանած էր երեսուն {վեց} եկեղեցական գաւառներ ( վիճակ), որոնցից

աբակի, զանազան մորթերի եւ այլ բաների։ {Վեց} տարին մի անգամ գալիս էր Գեներալ Պրօկուր

Լիգայի ընկերակցութեան կենդրոն։ Տասն եւ {վեց} ) հռչակաւորքը, որ գրգռւում էին եւ կառ

որ դասախօսութիւն չ'առնեն այնտեղ։ Բայց {վեց} տարուց յետոյ, այսինքն՝ 1609 թուականին

ուրբ Լիգայի մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն եւ {վեց} հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ

հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ {վեց} թաղի թուով, վասն որոյ եւ պատմութեան մէջ

ութիւն ասելու փոխանակ ասւում է "տասն եւ {վեց} ", որով իմացւում է Փարիզի հասարակութիւնը

դ ամենից զարմանալի էր, որի մուտը արժէր {վեց} կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մտայ. բայց ի

ի օրինակ։ Նոր լեզուի մէջ, թէեւ կան {վեց} հոլովմունք), բայց նոցանից առաջինը իր

ստկին հաշիւն ու պատմութիւնը ընենք: {Վեցերորդ} ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ Մխիթարեան հա

- ասելով հեռանում է բարեպաշտ Հայը: {Վեցերորդ} ՝ Բէգզադէն պատուիրում է իւր մի գործակատ

ցին ոչ, ուրեմն ինքեանք ընկալցին: {Վեցերորդ}, իմոյ հայրենական մնացած իմ բաժին ժառան

ն ամք 7368. զի ծնունդ Քրիստոսի դիպաւ ի {վեցերորդ} դարում, այն է ՚ի 5508 թուականի. Յայս

շութեան մի անպարկեշտ նշանակ, Բայց {վեցերորդ} Պիոս պապը դուրս տուեց մի մեծ կոնդակ.

Քարտուղարը այն մասին գրեց, որ պապը {վեցերորդ} էր, Մանաւանդ այս համարները խորհր

 "Ասւում է լսուելու համար" եւ "Գլուխ {վեցերորդ} " յօդուածները խմբագրութիւնս միացրել է մի

, այժմ քանիերո՞րդ ժամն է: - Դեռեւս {վեցերորդ}, - պատասխանեց Շահումեանցը, նայելով իւր

ւթիւն տեսէք, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {վեցերորդ} ժամն է, կարելի է որ շուտով գայ պարոն Շ

եղաբաշխութիւն, որ ներս էին մտել Եւրոպա {վեցերորդ} դարումը Կասսիոդորոսի, Իզիդորոսի եւ Մար

թափառեալ անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի {վեցերորդ} դարս, գտանէ զապաստանարան յերգս եկեղեցւ

ւմ էին, թէ նա Պելագիական էր. պատճառ, {վեցերորդ} նիստումը, երբ խօսակցութիւն էր լինում Ա

արեցիր Քեզ այսպիսի սիրական: {ՎԵՑԵՐՈՐԴԸ} - ՄԻ՛ ՇՆԱՐ... Եւրոպացոց առ հ

նկար. Առաւ ածուխ, գրեց պատին. " {վեցերորդը} ՝ մի՜ շնար "։ Պապը տեսաւ,

ր յիշել՝ որոց յայտնի են մեզ գրածք։ {Վեցերորդն} դար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնիք հետ

դանդաղեալ ի Կեսարիա, յուլացեալն էին: {Վեցեքին} սոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս յունականին

արեցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն եւ {վեցը} եւ հնար էին որոնում այս վտանգից ազատուե

որոնց խորհրդով կառավարւում էին Տասն եւ {վեցը} եւ մանաւանդ՝ Դուքս Մայէնը, որ այն միջ

տալիս շնութիւն, անառակութիւն, երեսուն {վեցը} նոցանից թոյլ էին տալիս, մարդասպանութիւ

դէպ, ուր Փառաբանւո՜ւմ էր Աստուած: Անդ {վեցթեւեան} երկուսով ԴԷմքն է սքողում սարսափած, Ոտք

Եւ Տէր՝ յԱթոռսն վերօրհնեալ: {Վեցթեւեանն} անդ երկոքումբք Քօղեալ զդէմսն պակո

57 թուականի յունուարի 5ի երեկոյեան ժամը {վեցին} Լուդովիկոս XVը կառք նստաւ, որ գնայ Տրի

ր չունենար. նա դեռեւս պարծենում է, թէ {վեցհազարեակ} եւս ունի... Շատ անգամ տեսել են Շ

ւմ է բանը եւ էլ պատճառ չէ թողում, որ {{ո՛վեւիցէ} համարէ նորան Հայոց կաթողիկոս։ Բացի սոր

եանց յայտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ {վեքիլ} Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն

րիմ ծառայ պիտի լինէր, որովհետեւ կարմիր {վզանոց} էր ստացել իւրեան տիրոջից. այդտեղ հանդի

ն ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի իւր {վզի} լուծից եւ բռնաւորի գաւազանից ուրիշ բան

դեպ, ես շարունակ ծախսեր եմ փաթաթում քո {վզին}, բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ

ուեցաւ երակներիս մէջ, փաթաթուեցայ նորա {վզին} ՝ աղաղակելով. " Եւ ես Հա՛յ եմ, եւ ես

կրքով եւ սաստկութեամբ փաթաթուեցայ նորա {վզին} եւ այնպէս աղաղակեցի, որ իմ նոյն իսկ ձա

եւ երկու ձեռքով փաթաթուելով Շաքարեանցի {վզին}, փոքր մնաց, որ իւր ասիացի քնքշութեամբ

ուշակը արտասուքը աչքերում փաթաթուեց հօր {վզին}, բիւր անգամ համբուրեց նորան, յետոյ վա

է. մի բան էր, ասացի, գնաց, ի՞նչ էք {վզիս} նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց պահ

. 000 տարեկան շինելու մեղքը ձգում է իւր {վզից} գրաշարի վիզը։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, ք

ես այդ տեսնում եմ "... Ակնթարթում նրա {վզից} բռնելով Փաթաթւում եմ նրա խրոխտ բուրգեր

ան նշանը։ Ամենայն հարս ունէր կախած իւր {վզից} Ողջախոհութեան Աստուծոյ պատկերը, այն խո

սովամահ կորիցին], քան թէ ապախտ արարեալ {վզնոցին} պիտոյիւք] փառս անձին որոնել տղայականս,

Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թէ կը գայթի {Վէ՞ս} բնութիւնը մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Հ

ր, Ведь միշտ Աղայի մօտը Նրա {վէգը} ալչու էր: Что тогда мне Кистов,

եց սատանան, ընդհատելով ընթերցուածը. - {վէզի՛ր}, լսեցի՞ր դու սորա սկիզբը. եւ այլն, ե

սի փառաւոր հանդէսով սպասում էին: - {Վէզի՛ր}, - բացագանչեց սատանան, - յայտարարութի

բանութիւն է. այնպէս չէ՞, իմ ծայրագոյն {վէզիր}: - Ամենեւին ճշմարի՛տ է ձեր ասածը,

է, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր {վէզիր} Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում են դո

: - Այդ խելքի մօտ բան է. շատ լաւ: {Վէզիր}, - բացագանչեց սատանան, - հրամայիր քար

, որի մէջ նստած էր տէր սատանան։ Իսկոյն {վէզիր} Բէհեղզեբուղը, եւ միւս ոստիկանքը յառաջ

եց դարձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ {վէզիր} Ալի փաշան խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի պ

չ չէ խնայելու: - Շատ բարի, - ասաց {վէզիրը} եւ առաւել ցոյց տալու համար իւր խոնարհու

րանից յետոյ դարձաւ դէպի իւր Բէհեղզեբուղ {վէզիրը} եւ հարց արեց օրական կարգի մասին: Վէզիր

էզիրը եւ հարց արեց օրական կարգի մասին: {Վէզիրը} յայտնեց, թէ այն օրին պարտական էին յայտ

չէր կատարելու յիշուած տարեգլուխը: {Վէզիրը} գլուխ տուեց խոնարհութեամբ եւ համբուրեց

, հիանալի է, Ձեր մռայլութիւն, - ասաց {վէզիրը} գլուխ տալով: - Այսուհետեւ, բոլոր

կառակը: - Շատ բարի, - պատասխանեց {վէզիրը}. իրաւ որ իսկական դժոխային գիտութիւնը ա

հ...: - Անտարակոյս, - հաստատեց {վէզիրը}, - վիպասանական ոճը սեպհական է վատնողնե

ի կամ լսողի գլուխը: - Իմ ծայրագոյն {վէզիրը} շատ ուղիղ է դատում, - ասաց սատանան փառ

տ է ձեր ասածը, մռայլագոյն տէր, - ասաց {վէզիրը}, - ես չգիտեմ ինչպէս խելագարուել է Բուբ

ւթիւնը, - ասաց խաւարի թագաւորը: Զ {Վէզիրը} նրան տուեց կոտոշով, եւ գրականութեան դի

ոյզքը...: - Ճշմարի՞տ է, - ասաց {վէզիրը}, որ երբեք բացասաբար չէր պատասխանում նո

բ արժանաւոր դեւ չունիմ... գնա՛: {Վէզիրը} գլուխ տուեց եւ դուրս գնաց հանդիսից, որ

այլ բան չխօսեց գրականութեան դեւի հետ: {Վէզիրը}, որ հրովարտակ ապսպրելով վերադարձել էր

րական արժանի թագաւորի: Երբ աւարտեց {վէզիրը} իւր յայտարարութիւնը, սատանան եւ բոլոր

իս խօսեցաւ նորին մռայլութեան խաւարափայլ {վէզիրը}: Եթէ դուք ամենեքին ուրախանում էք դորա

քը գտանուեցաւ իւր առանձնարանի մէջ: {Վէզիրը} ահ ու դողով կանգնած էր տէր սատանայի առա

երայ էր: - Մռայլագոյն տէր, - ասաց {վէզիրը}, - բարեհաճել էիք հրամայել, որ կը կատա

բեղաների հետ ": Մինը հարցանէ, թէ ե՞րբ {վէճ} է բացել Շահբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ

ուղիղ կրօն չկայ աշխարհի երեսին: Ո՛րքան {վէճ} ունեցել եմ կրօնի մասին, ո՛րքան բան գրե

րտութիւն է, - վեր առեցի ես: - Ձեր {վէճ} ու կռիւը, որպէս մի գայթակղեցուցիչ գործ

մեր խելքը կարող է մեզ տալ սահման: {ՎԷՃ} ( Լերմոնտովից) Մի անգամ, ին

Կազբէգն ու Էլբրուսը բաց արին մեծ {վէճ}. " Զգո՛յշ լեր, - ասաց Կազբէգին ա

ւնայնութիւնը գիտէին!!! Կանոնաւոր կերպով {վէճ} բանալ այդպիսիների հետ անհնար էր, որովհ

յդ տեսակ քաշկռտուք մեկնութիւնը։ Մենք {վէճ} չունինք, գուցէ եղել են մարդիկ, որ հնոց

հետ յարուցել էր Կաթողիկոսը անվերջանալի {վէճ} եւ խռովութիւն, որ ոչինչ խորհուրդ չունէ

լ անդադար մարդկային ազգի երկու ցեղի մէջ {վէճ} եւ խռովութիւն: Ը Այս միջոցին դժոխք

անելուց: Բացուեցաւ մի դատաստանական {վէճ}. գործը յանձնուեցաւ վերջապէս բժիշկների

մն ի՜նչ հարկաւոր է ամէն մարդու հետ կռիւ {վէճ} բանալ: Քաղաքը մինչեւ այժմ կառավարուել

եւ անդ այնչափ կռիւ եւ հակառակութիւն եւ {վէճ} 'ի մէջ Մխիթարեանց եւ Քօլլեճեանց, որ ոչ

ն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ, իսկ թէ {վէճ} բացուելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած

հեց նորան մի Մաւր, որի հետ սա կրօնական {վէճ} բաց արեց։ Մաւրը, չ'ընդունելով Իգնատիո

գը այս ճանապարհով, անհամաձայնութիւն եւ {վէճ} սերմանելով, այլ եւ խանգարելով հոգեւոր

եան, խնդիրը այդ չէ, եւ մենք դորա վրայ {վէճ} չունինք. այլ այն մանաւանդ, թէ հարկաւո

այլապէս պահուած լինի այս աւանդութիւնը, {վէճ} չունինք. մանաւանդ մենք չենք կարդացել ա

, կայծակ թող դիպչի էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ {վէճդ} ա ": Բագրատ աղայի գլուխը խնամի Յա

ը եկեղեցական գործերի պատճառով ունէր շատ {վէճեր}: Թող մեզ խրատ լինի այսպիսի աղուէս մարդ

նում են մեր քթի տակ, բայց մեք կրօնական {վէճերը} քրքրելուց աւելի բան չունինք: Այդ քուրա

հեմութեամբ վարուած կը լինէր, եթէ բոլոր {վէճերը} դադարեցնէր, թողնէր այն բարեմիտ մարդուն

ւմ եւ չէին գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական {վէճերը} լսելու, որ ամենայն տօնի օր ուսանողները

. " Մինչեւ այժմ այս կոնդակի մասին եղած {վէճերը} եւ խօսակցութիւնքը տրւում են մոռացութեան

վ յառաջ բարձրացած կրօնական-սխօլաստիկեան {վէճերի} պատճառով Մխիթարեան միաբանութիւնը ուղղակ

լէ՞ մեզ նոր ի նորոյ քրքրել հին կրօնական {վէճերի} քուրան, որին այնքան զոհ տուեց Հայաստան

ր մեր կողմերում, յատկապէս այս կրօնական {վէճերի} պատճառով, շատ մեծ շարժառիթք են, որ նս

ւմ, բան ու գործ թողած, ընկնում են այդ {վէճերի} քամակից: Օտարոտի են Ձեզ իմ խօսքերը, ա

թիւնը կատարելու։ Պապական Աթոռը զանազան {վէճերի} եւ Սիմոնականութեան միջնորդութենով անցաւ

թեան, ատելութիւնը դէպի հերետիկոսները, {վէճերի} եւ խռովութենների մէջ վարժութիւնը. ամեն

ն, որ ( ինչպէս կը տեսանենք յետոյ) շատ {վէճերի} պատճառ եղաւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։

ինակքը, փախչելով հեռատեսութեամբ ապագայ {վէճերից} եւ հերքողական փաստերից, չ'կամեցան դատա

եւ ուխտ ըրինք՝ այսուհետեւ ձեր ծիծաղելի {վէճերուն} զոհ չըլլալու, վասնորոյ չենք ուզեր, որ

անց դիտողութեան թողնելով իմ անվերջանալի {վէճը} աբեղաների հետ ": Մինը հարցանէ, թէ ե՞ր

ետ, ճշմարտութիւնը՝ ստութեան հետ։ Այդ {վէճը} եւ պատերազմը հարկաւոր էր, որ մի օր յառ

: Բանական հնարքները, հերքողութիւնքը, {վէճը}, եւ ի վերջոյ, անբարոյական պարսաւանքը

գտնէ խնդիրը ( bill), որի մասին է այժմ {վէճը}, եւ ճանապարհ բանայ դէպի պառլամենտը տիր

կարդինալն եւս հոգատարների կողմումն էր: {Վէճը} օրէօր ձգուելով երկարեցաւ եւ քնեց երկու

ցերեկ, որ այդ խռովութիւնը բորբոքուի, {վէճը}, կռիւը, բողոքը, որ դժոխքի եւ ձեր մռա

ջացել էր: Պարացելսոսը կորուսանելով այս {վէճը}, ցոյց տուեց դատաստանի մէջ իւր արհամարհ

Այս բանից ահա սկսեց այն արժանայիշատակ {վէճը} երկու Կարգի մէջ. երկու կողմից եւս անհա

արի եւ ստութեան չար դեւը: Մեք բուն այդ {վէճի} մէջ տեսանում ենք լուսաւորութեան եւ խիստ

ելով: Օրիորդը շառագունեցաւ եւ զգաց {վէճի} աւելորդութիւնը, տեսանելով, որ բանի տե

da fide, շատ ջերմեռանդութենով մտաւ այս {վէճի} մէջ, որի առաջարկութենով դուրս եկան անթ

ում է երկու տարի հիւանդութեամբ ծանրացած {վէճին} լրումն տալ: Իսկոյն վերստին զարթեցնում

երեւում է, որ Լայենէզ մասնակից չէր այս {վէճին}, եւ թէ միայն Օգոստինեան աբեղայքը ջատագ

ւր կամք են հասարակաց, կամք հաստատեալ ի {վէմ} գիտակցութեան եւ ուր ղեկավար է ոգի անախտ

աչեմք տալ պատասխանի հարցմանս ( որ իբրու {վէմ} անվանելի յառաջընթացն լինի նորախօսութեան

րեանց քրինօլինների մէջ՝ մոլորութեան մի {վէմից} միւս ապառաժին զարկուելով։ Այլ իրաւունք

ի գայթակղութիւն որոց չիցէ ամրապնդեալ ՚ի {վէմն} քրիստոնէութեան։ Խորհուրդ յայտնութեան Ք

եմք եւ դատապարտեմք, կեցեալ յանդրդուելի {վէմն}, ի վարդապետութիւն Յիսուսի Քրիստոսի: Պ

աչ լուսեղէն ի վերայ նորա։ Ոսկի խարիսխն {վէմն} հաստատութեան անշարժութիւն է եւ սիւնն հր

եր քսանչորս շիշ. Մադեռա, Խերէս, Ռէյն-{վէյն}, մի խօսքով թունդ գինիներ տասն եւ ութն

այս դար սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս {վէպ} զաստանդական նժդեհէս. Ես փութացայց

ելով մեր հոգին, Տո՛ւր մեզ տաղեր, {վէպ}, առակ, Հաճոյացիր մեր սրտին։

ՍՕՍ ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ {ՎԷՊ} ՊԵՐՃ ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ ( Մատենախօսութիւն)

իւն չգիտէ, շատ անգամ տպում է եւրոպական {վէպեր}, որ բնաւ մեզ՝ մեր ազգին վերաբերութիւն

ինք, մեր ողորմելիքը ասում էին, թէ այդ {վէպերը} մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ Մենք հ

, որոնց մի լավ բաժինը հասնում էր ընտիր {վէպերի} ։ Բայց, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մեր ո

ինչ լրագիր կամ ինչ թերթ ասես, որ առանց {վէպի} օր անցնէ։ Թողում ենք այն բազմահատոր վի

: Իսկ մենք ջանանք, օ՜, փութով Աւարտել {վէպն} այս մէկին, Պատմենք ամենը հերթով, Ինչ

րժան էր խօսիլ ի մասնէ զքննութենէ նորա " {Վէպք} հնոյն Հայաստանի ", տպեալ ի Մոսկվա յամի

երին - Այնպէ՜ս տենչարծարծ, Որ Որմիզդը {վէս}, Մնայ զարմացած, Միայն թէ զոհե՜ս `

իկ, Ես նոյն ժամայն յաւերակս մեծակառոյց {վէս} բրգանց Տխրագուշակ ընդ հաւուց գիշեր

գողը, պոռնիկը, շունը, հարստահարողը, {վէսը}, ամբարտաւանը, ազգատեացը եւ այլն, եւ

ք ցնցուղ թէ յագչիս, Յարտավազկին ի {վէտ} խաղալ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, յիշեա՜

երը սրած՝ ազգը պախարակելու վերայ են եւ {վէրք} վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ

աք, որ հայրենասէրքը ազգի վէրքերի վերայ {վէրք} էին յաւելացնում։ Դուք հարցանում էք, թ

Թո՛ղ դատարկ բաներ լինին, Մարդու {վէրք} տալ չունենան, Թեթեւ ու ծիծաղաշար

ից գրուած, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի {վէրք} ստանալը եւ ճար են խնդրում: 3-ին տեսութ

երկու օրինաւոր վիպասանութիւն ստացան՝ " {Վէրք} Հայաստանի " եւ " Սօս եւ Վարդիթեր ", բա

Հեղին.  Պ. Աբովեանցը ասում է. ({Վէրք} Հայաստ., եր. 92) "Ազգին անհաւատ են կանչ

կարող է տարբերութիւն գտնել։ Պ. Աբովեանի {Վէրք} Հայաստանին եւ պ. Պռօշեանցի Սօս եւ Վարդի

րբերութիւնը աւելի որոշ է լինում, ինչպէս {Վէրք} Հայաստանի եւ Սօս եւ Վարդիթեր վիպասանութ

որ հալումաշ արեց ինձ. թւում էր, թէ մի {վէրք} գոյացել էր սրտումս եւ ճարակում է սորան

մ եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն {վէրք} նոցա եւ այլն եւ այլն "։ Եթէ սուրբ ժողո

աշտպանում էր քաղաքը։ Բայց ոտքերի վերայ {վէրք} ստանալով ձախումը՝ պարսպից արձակուած քա

որոյ դանակը հասաւ նորա երեսին եւ թեթեւ {վէրք} դրեց շրթունքի վերայ եւ կոտրեց մի ատամը

լեզուի իրաւունքին եւ արտօնութեան, իր " {Վէրք} Հայաստանի " գործում ու-ի տեղ միշտ վեվ է

ունինք հրատարակել, թէ պ. Աբովեանցի " {Վէրք} Հայաստանին " եւ " Սոս եւ Վարդիթերը " հի

ը իրար հետ լծորդուած են այդ գործի մէջ: {Վէրք} Հայաստանին չունի այնքան արուեստ, " Սոս

այնքան արուեստ, " Սոս եւ Վարդիթերը " " {Վէրք} Հայաստանուցն " էլ քիչ ունի, թէեւ ունին

այլն: Այս էլ դարձաւ անգի՜ւտ Աբովեանի " {Վէրք} Հայաստանի " գործի մէջ Մուսայի մի Հռիփսի

կաշառք ա կերել ": Պ. Աբովեանցը ( {Վէրք} Հայաստանի, եր. 37) մէկ քանաքեռցու այ

ոյնպէս անհասկանալի է: Արդեօք մի ներքին {վէրք} չկա՞յ այդտեղ, որ խանգարում է տնտեսական

եւ ապուխտ շինելու համար, բայց դարձեալ {վէրքեր} չէին, որ չորացնում են։ Գաստռօնօմիան գ

ո՞ւ սիրենք խաւարի վարագուրով ծածկել մեր {վէրքերը}, որոնք, այսքան տարիներ թաքուն մնալով

վհետեւ մերկացնում էին ծածուկ պահած ազգի {վէրքերը} ՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով,

րւում են մեր հետ, ինչո՞ւ բացում են մեր {վէրքերը}... Մեք առողջ, հիւանդ չենք, մեզ դեղ չ

վհետեւ մերկացնում էին ազգի ծածուկ պահած {վէրքերը} ՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով,

տէ իւր ազգը, բայց չի դատապարտել, նորա {վէրքերը} կը տեսնի փաթաթելու, չէ թէ արեւուն ցոյց

եւ այլն, եւ այլն ": Ես ասել էի՝ {վէրքերը} բացում են վիրաբուժական դարմաններ մատուց

բայց Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի {վէրքերը} արեւին են ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ

, թէ, թագուցանելով փտած եւ ապականուած {վէրքերը} ընկերի աչքից, կարող էր պարտակել իւր ող

ր պարտակել իւր ողորմելի դրութիւնը. այդ {վէրքերը} ճարակում են նորա հոգին, եւ այս պատճառո

ս դարու մարդասէր հոգին դարմանում է նոցա {վէրքերը} եւ, բռնելով ցանկացողի ձեռքից, հանում

րքերի թարախը սրբելու Փոխանակ կրկին {վէրքերը} բացեց։ Բայց եւ արժանի այսօր

- Ճշմարիտ է, մռայլագոյն սատանայ, այս {վէրքերը} փոքր ինչ հին են, բայց անդադար աշխատելո

վ օտար աշխարհ գնալ, հանքային ջրերով իմ {վէրքերը} բժշկելու... - Արձակուրդ չկա՛յ քե

ի ձեռքով իւր հայրենի ամրոցը։ Իգնատիոսի {վէրքերը} բժշկելու համար գանչուած բժիշկները ասացի

. խնդիր, որ զայրացնում է զգայուն սրտի {վէրքերը} ։ Ազգը բաղկանում է ընտանիքներից, ը

բ կամ ո՞ւր տեսաք, որ հայրենասէրքը ազգի {վէրքերի} վերայ վէրք էին յաւելացնում։ Դուք հարցա

ափւում էր այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած {վէրքերի} վերայ: Բայց նախանձոտ մարդիկ այստեղից ո

որհուրդները հիմնովին քանդեց, Ազգի {վէրքերի} թարախը սրբելու Փոխանակ կրկին վէրքե

ղ կրել իւրեանց ազգութեան անունը, այլեւ {վէրքերի} սպիք, որոնց արժանացել էին մարտիրոսաբար

ա մարմինը եւ տաք իւղ էին լցնում բացուած {վէրքերի} վերայ, հանում էին եղունգները եւ այլն ե

աւելի մեծ մեծ բաների համբերեց. իսկ դա՛ {վէրքերից} թուլացած մարդու երեսին եւ ջո՛ւր անգամ ց

արկաւորութիւնը, ծծում էր այս տարափոխիկ {վէրքերից} արիւն ու թարախը։ Սոսկալի անձնազոհութիւ

ր. թշնամին անթիւ նետերով խոցոտեց ինձ. {վէրքերիցս} մահի դուռն եմ հասած, քո պարտքն է այսու

ին։ Բայց խնդում եմ ցնծալով, որ այն {վէրքերով}, իմ հոգիս, որ առաջուց խոցոտուած էր մե

ամու իմ վրայ քաշած նետերից ստացած անթիւ {վէրքերս} համարելու, որ օրէ օր եւ ժամէ ժամ վտանգ

որը, որ բացեց եւ զայրացուց նորա առաջին {վէրքը}: Սատանան, ձգելով Աստարօտը դէպի եր

իցուք թէ վարագուրում էին առ ժամանակ այդ {վէրքը} օտարի աչքից։ Ո՞չ ապաքէն մի փոքր ժամանակ

Ո՞չ ապաքէն մի փոքր ժամանակից, դոյն այդ {վէրքը} փտելով եւ ճարակելով անդարման թողած մարմ

, որ հազիւ կարողացաւ տանել, Իգնատիոսի {վէրքը} բժշկուեցան, միայն մի ոտքը կարճ մնաց մի

ղերին երկրպագելու. բայց որովհետեւ նորա {վէրքը} բոլորովին առողջացած չէր, վասնորոյ նստա

այն ջուրը, որով հիւանդը լուացել էր իւր {վէրքը}, մինչեւ անգամ, եթէ կար բժշկական հարկա

'եկաւ։ Ի վերայ այսր ամենայնի. այն {վէրքը}, որ Վերանորոգութիւնը դրեց Պապական սրտի

ւած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ եւ {վէրքը} անվտանգ էր միանգամայն։ Այս միջոցին

իրաւորել. այս պատճառով անվտանգ էր դրած {վէրքը} ։ Այս մարդը անուանւում էր Րոբեր-Ֆրանսիս

, մի այսպիսի ցաւից սրտիս մէջ յառաջացած {վէրքը} բժշկւում է իսկոյն, երբ տեսանում եմ, ո

րած՝ ազգը պախարակելու վերայ են եւ վէրք {վէրքի} վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խե

ն տեղակալ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ {վէքիլ} զՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կողմա

ղիցին ինձ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ {վէքիլ}: Այլ եւս վերն յիշեալ կտակակատարացն իմո

եւ օգնական եւ ինձ երկրորդ կտակակատար եւ {վէքիլ} հաստատեմ լինիլ Կորտ աֆրկուշտի կոմիսիօնե

իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ {վէքիլ} եւ կտակակատար են, վասնորոյ եւ երեքինն

սամատէրերիցն եւ նոցա կողմանէ տեղս եղեալ {վէքիլներիցն}, որ իմ կտակակատարն պետք է լինին, ի նո

նց կողմանէ՝ տեղս եղեալ բանակատարսն կամ {վէքիլսն} իւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք եւ իցեն, ո

. հայ երիտասարդներից մինը, պ. Ծ... {վը} ասաց մեզ հայերէն. - տեսանո՞ւմ էք, ի՛ն

ը խառնափնդորում է եւ չէ յայտնում, թէ {{ո՞վի} ում հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ

Մի այլ վառ աստղ պակասեց. {{Ո՞վի} աստղիկն էր որ ընկաւ, Բան հարցանող

ունքով գնուած, առանց հասկանալու, թէ {{ո՞վի} պատկերներն էին, այլ իրրեւ սովորական զա

թիւն էր այս խեղճ Մանուշակի համար, եւ {{ո՞վի} համար ատելի չէր լինելու, եթէ մեզանից մ

ը դէպի նա. ի հարկէ հասկանում ես, թէ {{ո՛վի} մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ նորա անունը

ւմ է սոսկ միայն հնամոլություն. քանի որ {վիգերի} եւ տորիների գոյության մասին է խոսում,

ական երգը այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ {վիգը} կամ տորին, ինչ անէ երեսփոխանական ժողով

դէպի մեր ազգը։  Եւրոպա լրագիր. {Վիեննա}, 1853, Յունուար. համար 1։  Տե՛

Կալկաթայ, ի Սինկափոր, ի Վենետիկ եւ ի {Վիեննայ}: Նախապատիւ քան զամենեսին օրագիր Զմի

թարեանքը աշխատում են Հայոց ազգի համար։ {Վիեննայի} միաբանութիւնը շատ բացայայտ կերպով ցոյց

կայեաց այսմ ի նորումս " Եւրոպա " լրագիր {Վիեննայի}, 1853 առաջին թերթ յունուար 20, ելեալ

ուք այժմ ի քննութիւն, թէ միաբանութիւնն {Վիեննայի}, որ դուստր էր արժան իւրումն Վենետիկեան

ինչ մարդացուցին: Իսկ " Եւրոպա " լրագիր {Վիեննայի} թուի մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուցեալ յաղա

տեւեալ աղճատանաց Մխիթարեան միաբանութեան {Վիեննայի}, որք առանց յաջ եւ յահեակ նայելոյ գոլն

, եւ նա կպահե մեզ: Ես Բեռլինից կամ {Վիեննայից} դարձյալ կգրեմ եւ դու առժամանակ, մինչեւ

ն Ս. Լազարու միաբանութիւնը, որովհետեւ {Վիեննայումը} եւս գտանւում են Մխիթարեանք, որ կազմում

ազգը կարծել է, թե միմիայն Վենետիկը եւ {Վիեննան} կամ թե նորերումս Փարիզը, թե դոքա պիտո

ժ հատված, որտեղ պատմվում է, թե ինչպես {վիեննացի} մի հայ ( կալիումի քլորը եւս մոռացված չէ

իւն։ Ի՞նչպէս թէ չունի մատենագրութիւն. {Վիեննացին} այնտեղ, իւր կարծեցեալ իրաւասութիւնը Հա

ղկած, Մխիթարեանց շնորհքով)։ Այդ {Վիեննացու} քարոզած մատենագրութիւնը դանակով կտրած բ

Թէ՞ կարծում էք, որ աշխարհում {Վիեննացուց} զատ մարդ չկայ. Ը՛հ, Մեսրովբի սա

մասին եւ ասում է, թէ ինքը չէր յօժարում {վիզ} առնուլ այդ յանձնարարութեանը, վախելով,

Մէկը հարցնէ, թէ, ո՛վ վարդապետ, ո՛վ է {վիզդ} չաթու ձգել, որ առաջ Վռամշապուհին ականա

դ բանով դեռեւս բամբասում եք, մեղքը ձեր {վիզը}, ես անպարտ եմ, կփաթթեմ, կղրկեմ։ Մի

շինելու մեղքը ձգում է իւր վզից գրաշարի {վիզը} ։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, քանի քանի հեղի

իւրեանց ոսկիների գինը: Մեղքը Մօհամմէդի {վիզը}, որ սորա պատճառը չէ գրել Կուրանի մէջ:

Ժամի դռնում նա կանգնած է, Աչքերը կոր, {վիզը} ճուկ. Նորա նախկին բարեկամքը Չեն ասում

ելով աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ {վիզը} թաղուել էր ստրկութեան մէջ: Բռնակալութի

: Նախ, ո՛վ է տեսել այդ հոգին, մարդու {վիզը} որ կտրես, ո՞չ ապաքէն այնպէս մեռանում է

հրաւիրելը յանձն առնուք, խայտառակելը իմ {վիզը}, կամի՛ք, դաշն բռնենք մի վեդրօ արաղով

առաւել, քան թէ ութսունհինգ անգամ: {Վիզը} կապած էր մի նեղ թաւիշեայ սեւ ժապաւէն,

ց ազգը՝ ծառայ եւ ստրուկ դարձած օտարի, {վիզը} դնում էր ամենայն հնարաւոր լուծի տակ մի

հանել, մինչդեռ մենք ինքներս մինչեւ մեր {վիզը} թաղված ենք այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։

ակը մեղաւոր կամ պատասխանատու չէ. նա իր {վիզը} առել է ժողովրդի մէջ եղածը նկարագրել, բ

րանալով եւ իրաւունքից հրաժարուելով, իր {վիզը} դնել անցածի լուծի տակ, այնպիսուն ասելի

ողտրիկ, Օ՜, ժպտում են նրան կարծես, {Վիզն} է նրա այնտեղ մօտիկ, Սիրտն է զարկում կ

ն Մխիթարեանց անցանելով զկնի " յԵւրոպա " {Վիէննայի}: " ԶԲազմավէպ " օրագիրդ ի սկզբանէ ան

յոգնաբեկ, խղճալի տեսքով: Մեքենաները {վիթխարահսկայ} Ծխում են ահա դէպ երկինքն ի վեր Ու բար

աժ եւ մերկ սարերով, նոյնպէս եւ Արագածի {վիթխարի} քարակտուր մարմինը: Թողում եմ բոլոր դաշ

ապել եւ այնքան ծեծել, որ յղացած զաւակը {վիժէ} եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Մէք սա

յ Հայոց եւ զանարգանս, որք ո՛չ մի անգամ {վիժէին} ի բերանոյ նորին ի վերայ ամենասուրբ անու

այտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ {Վիլեմհիկ} եւ Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն միսդր Բար

ջորդութիւնը, ինչպէս Հենրիկոս VIII-ի եւ {Վիլհելմ} III Օրանժեանի ժամանակ, փոխում է կրօնը

ինչպէս Հենրիկոս IIIի եւ Հենրիկոս IVի, {Վիլհէլմ} -Օրանեանի, Լուդովիկոս XVի, եւ այլն եւ

րակ ժողովուրդը. կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ {Վիկտոր} Էմմանուել, գոչում են քաղաքացիք, այսին

երաբերությամբ դեպ ի Գառիբայլդի եւ դեպ ի {Վիկտոր} Էմմանուելը, բայց " Իտալիան " ամոքում է

թյունը, որի ծերակույտի վերա ծածանում է {Վիկտոր} Էմմանուելի դրոշակը, երբ քանի մի անգամ

որս ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն սլանան ի {վիհ} յաւիտենական կորստեան, եւ զկնի այսր ամե

ովսքւոյ - քա՛ւ լիցի մեզ գլորիլ յայսանակ {վիհ} մոլորութեան եւ չարափառութեան: 16

անուած մի ձեռք: Ո՛հ, ինչ սարսափելի {վիհ} կայ այն անցած օրերի եւ այժմուս մէջ: Այ

ներողութեան եւ յանցանքի մէջ անանցանելի {վիհ} կար, բայց օրէնքով տրուած պատիժը համարւ

դն զկնի Քրիստոսի [խտրոց ի մէջ անկանի], {վիհ} մեծ անանցանելի [առ ի մէնջ]: Ոչ շատացեա

լ, զի ժամանակն պահանջէ զայդ ամենայն, {վիհ} աստի, վիհ անտի եւ մահ առաջի ըստ կորովա

նակն պահանջէ զայդ ամենայն, վիհ աստի, {վիհ} անտի եւ մահ առաջի ըստ կորովաբան Նարեկաց

ցքի ուղղութիւնը, այնտեղ չէ երեւում այն {վիհը}, որի մասին խօսեցանք: Իսկ երբ ամենայն

, այնտեղ ճեղքւում է վարագոյրը, եւ ահա {վիհը} տեսնողի առջեւ է: Կամայական անձնա

եւ է: Կամայական անձնախաբէութեամբ {վիհը} չքննելով, արդեօք, փրկուա՞ծ է ձեռագործ

ւնելութիւնքը չգլօրէն նորանց հպարտութեան {վիհը}, ուր գահավէժ անհետացել են շատ եւրոպակա

սանք, որ կարապետել են Պարոնին դէպի այդ {վիհը}: Առաջին, երբ մեր փոքրութիւնը ոտք կ

, անհնարին է լինում չափել այն սարսափելի {վիհի} խորութիւնը, որ բացւում է մեր առջեւ: Գ

տգիտութեան՝ հանդերձէր սուզել գահավէժ ի {վիճ} ` կորստեան համատարածն ովկիանու: Իմա

եղած գրաւոր բամբասանքներին, ո՛չ որպէս {վիճաբանասէր} կամ խռովայոյզ ոգւով, այլ իրենց փաստերը

րել զոմանս յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց 'ի {վիճաբանել} եւ գտանել հնարս միաբանութեան առ 'ի յաղթ

եամբ եւ առանց դատաստանական երկար եւ ձիգ {վիճաբանութեանց}. զի ըստ զօրութեան կտակին ինքն օգտի յա

թութեան ձիթենին, եւ երկար չոր ու ցամաք {վիճաբանութենից} յետոյ հարկադրեցին նորանց լռել եւ դադարի

շրջանը կատարւում էր չնչին բաների մասին {վիճաբանութեններով}, որ մոլորեցնում էին մարդու միտքը Սուրբ

որա առաւել գժտութիւն, հակառակութիւն եւ {վիճաբանութիւն} 'ի մէջ Մխիթարեան Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճ

երմեռանդութենով լսել դասերը եւ կրօնական {վիճաբանութիւնքը}. եւ արդարեւ 1532 թուականին ստացաւ Աստո

նեալ ընթացս, որով հայտնեսցի ինձ ապագայ {վիճակ} իմ այս է կամ ընդունել զիս եւ վերահաստատ

զ այսոքիկ ամենայն կտակակատարութիւնք կամ {վիճակ} հրիտակացն, յայնժամ աղաչել աղաչեմ, ի հ

ենի պետութեանն Անգլիոյ: Ահա ներկայ {վիճակ} Բաբաջանեան գործոյն. եկից այժմ առ հրիտա

րս առնել եւ օր աւուր վերածել ի լաւ անդր {վիճակ} ": Ի՛նչ կամի ասել սորանով, անհասկ

ս է գլխաւոր պատճառը, որ ամենայն թշուառ {վիճակ} տանելի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ ազգ

ինչ պէտք, ոչինչ յարաբերութիւնք, ոչինչ {վիճակ} չէ կարող նորան պատահել: Իսկ մարդկային

նակէին վանականք Հայոց։ Յորում ժամանակի {վիճակ} կրօնին Հայոց յերիս բաժանէր, որպէս եւ յ

աղաղութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, եւ զառաջին {վիճակ} անդորրութեան Մխիթարեանց միաբանութեան Սր

դա համարեա թէ մի միջոցական, փոխանցական {վիճակ} էր մարդկութեան համար, ստրկական կրօնից դ

իրողութեանց եւ մերոյս Հայկական մանկտւոյ {վիճակ} ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ գոնեայ ժամ մի եւ ե

ած էր երեսուն վեց եկեղեցական գաւառներ ( {վիճակ} ), որոնցից իւրաքանչիւրքը ունէին իւրեան

որին չհասանելով պատկերացուցին մի խղճալի {վիճակ} վեհերոտութեան, մի անմերժելի ապացոյց այ

նդիր։ ( Եթէ գիտեն սորանից աւելի թշուառ {վիճակ}, թող ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)

նգներում, ըստ 1858 թվականի կենտրոնական {վիճակագրական} կոմիտեի տեղեկությունների, արական սեռի

չ միայն բնակիչների թիւը, այլեւ մի քանի {վիճակագրական} եւ տեղագրական ծանօթութիւնք, ես ընդունո

ն, թէ թուի հետ հարկաւոր էին եւ մի քանի {վիճակագրական} եւ տեղագրական ծանօթութիւնք, որպէսզի,

նխարդախ գիրք, եւ համեմատելով ուրիշների {վիճակագրութեանը} հետ ասում ենք այն խօսքը, թէ մեր ազգը շ

ուսմունք, վաճառականութեան պատմութիւն, {վիճակագրութիւն}, մաթեմատիկա, ֆիզիկա, քիմիա, ընդհանո

պարհին] է: Ցնծա՛: 10-ին ստացայ Քոլբի {վիճակագրութիւնը} եւ Լուիսի գիրքը, նամակ գրեցի եղբօրս,

ներում գործուած յանցանքների եւ ոճիրների {վիճակագրութիւնքը} եւ տարեգիրքը. այս տողերը գրելու միջոցի

Տարօրինա՜կ է հայերի թվի մասին եղած {վիճակագրության} բախտը: Զանազան պատահական մարդիկ ինչքա՞

Այդ գիրքն այժմ ավելին չէ, քան Անգլիայի {վիճակագրության} եւ քաղաքակրթության համեմատական ուսումնա

կմտնեն Ռուսաստանի աշխարհագրությունն ու {վիճակագրությունը}, հողերի նկարագիրը, նրանց բնական կառու

այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բաւական {վիճակախաղեր} եւ միքանի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ուրի

իտի հասնէին իրենց ցանկութեան, միեւնոյն {վիճակախօսքն} են դուրս գալիս, որ գուշակում է նոցայ գ

դու, եւ ազատ կարծեցիր այնուհետեւ նորա {վիճակակցութենից} քո սերունդը, քանի որ ինքնիշխան տէր էիր

դեանց, խոնարհադէմ յայտարարութիւն {Վիճակային} կոնսիստորիայն թեմիս հրովարտակաւ իւրով յ

ին: Ի հետեւումն այսունակ հրամանի, {վիճակային} կոնսիստորիային պարտաւորիմ ապաքէն, սրբա

, որովք ո՛չ մարթանամ ես կատարել զհրաման {վիճակային} ատենին, հիմնեալ ի հրամանն նորին սրբութ

ն վերայ, նորա ձեռքը պարապած չէ զանազան {վիճակային} գործերի մասին իւր յատուկ ձեռքով կոնդակն

յն: Թող զայս զի բոլոր անձինք ի զանազան {վիճակաց} Հայոց չկարէին միանալ եւ մաքուր սրտիւ կա

պիտոյ է գէթ հրաւիրել յիւրաքանչիւր անջատ {վիճակացդ} այդոցիկ զմի մի այր, որպէս ազնուական,

լծոյ առաջնորդաց, հակառակ առաքելոյն, {վիճակացն} տիրողաց, լուսափայլ կացուցանել զճշմարտո

փարատէ անպայման, Որում թշուառ քով {վիճակաւ} զանխուլ ի քէն դու կարօտ։ Բա

ՐԲԱԶԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ {ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ} ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ԵՒ ԲԵՍԱՐԱ

Նորին բարձր սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս {վիճակաւոր} արքեպիսկոպոսն Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ

ստատութեան, ի նորին բարձր սրբազնութենէ {վիճակաւոր} արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի են արդէն Ս

այն ընդ ձեռն տեղւոյս բարձր սրբազնութեան {վիճակաւոր} արքեպիսկոպոսին կամ կոնսիստորիային թէմիս

արին. այսու մտօք մատուցեալ զխնդիր նոյն {վիճակաւոր} արքեպիսկոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի Սինօ

ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ {ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ} ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱ

րայ վարժապետ, որ Բարձր Սրբազան ՄԱՏԹԷՈՍ {վիճակաւոր} Արքեպիսկոպոսի ձեռքով 1849 թուականին բոլ

ութեան տեառն Մատթէի արքեպիսկոպոսի նորոգ {վիճակաւորի} ի Նախիջեւան յիշեալ հոգեւոր կառավարութիւ

չպէս յայտնի է մեր ընթերցողներին, բաղդը {վիճակել} էր իմ համար հիւսիսում հաստատել մի բնակո

ի խաղաղ քաղաքացիներից մինը լինել վաղուց {վիճակել} էր ինձ Նախախնամութիւնը. այս բոլորը միա

ժմ այն մեծ եւ խորախորհուրդ պաշտօնը, որ {վիճակել} էր Աստուած կանանց ազգին լցուցանելու:

: Այո, ո՛չ ոք ի կաթողիկոսաց մերոյ {վիճակեցաւ} այսպիսում ժամանսկի, խոստովանիմք, զծան

նելի յաղթութեան] ի լայնատարր ասպարիզիս [{վիճակեցաւ} ընդունել] ի գլուխ [զդաբնեայն] պսակ՝ [ե

ը։ Շատերը կորան բանդի մէջ, մի քանիսին {վիճակեցաւ} այն Բօնզի մահը, որ զոհ էր եղել Յիսուսե

. 31)։ § 38. Բնագրում ասած է. " {Վիճակեցին} մահու, եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից " եւ իս

նարից առնելոյ եւ զոտն փոխ մի, ի մեռեալ {վիճակէ} ՝ ի կենդանատուն: Աղաչեմ ընդունել զլիաբ

իմա՛ եւ վասն այլոց անձանց, որք յայլմէ {վիճակէն} էին: Այլ այս ամենայն աղբերանայ յայնման

են մարդ ունի յուր աչքի առաջը յուր ապագա {վիճակը}, իհարկե դուք որ ինձ մեղադրում եք, այս

աջ կմնա ավել երկար ժամանակ նորա ծերացած {վիճակը}, իսկ մյուս հասակները հողմերի թեւերի վե

րություն կլինի եւ կբարվոքե իմ աղավաղյալ {վիճակը}: Ես գրում եմ Ձեզ որպես բարեկամի,

կ հույս կա, որ ավելի լավ լինի այդ բանի {վիճակը}: Այս տարի ունինք մեզ մոտ 270 ստորագրող

երողամիտ լինես, եթե իմանաս իմ ողորմելի {վիճակը} եւ դրությունը, որի մեջ գտնվեցա մինչեւ

ի հոգսը, ինչպե՞ս կլինի մարդու սիրտը եւ {վիճակը}: Ինչպե՞ս կլինի, եթե երթամ Նազարյանցին

փորձ առնել, որ դղյակի մեջ փակված զորքի {վիճակը} շատ ողբալի է եւ բարոյապես եւ նյութապես

րծեց նորա վերա: Բայց Իտալիայի ներկա {վիճակը}, խելքերի ընդհանուր խմորումը վկայում են

դեպքում: Աչքի առաջ ունենալով իմ ներկա {վիճակը}, հիվանդությանս նկատմամբ ես կարող եմ մի

, քան այն, ինչ ներկայացնում է նրա արդի {վիճակը}: Ճիշտ է, նա այդ աստիճան չէր մեղավոր ի

րդի գլխին, ի նկատի ունենալով նրա ներկա {վիճակը} եւ խորամուխ չլինելով այն խթաններին, որ

օրգանիզմիս համարյա անընդհատ հիվանդագին {վիճակը}, մեկ այս մեկ այլ մասում, վերջնականապե

երը: Ես շատ կցանկանայի իմանալ նրա արդի {վիճակը}, այժմ նա միանգամայն մենակ է, առո՞ղջ է

ց մանաւանդ ողբալի է մի այդպիսի պաշտօնէի {վիճակը} մեր ազգի մէջ: Մեր սիրելի Հայերը, որպէ

լինէր ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների {վիճակը} Նախիջեւանի մէջ: Միայն մի այդպիսի ուսու

ի Նախիջեւանը, տեսանելով այս րոպէիս իւր {վիճակը}, գո՛նէ պիտի բարւոքէր ներկան գալոց ժամա

ւթիւնը, ասում է, թէ կասկածաւոր մարդու {վիճակը} կարող եմ տեսանել, իմ ողորմած պարոն Կոմ

ր նա չէր նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի {վիճակը}, եթէ ես առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞

ել. երեւի այդպէս նախասահմանուած է նոցա {վիճակը}: Պարոնը իւր ներկայ յօդուածի վերջումը,

եւմտեան խոնաւութիւնքը։ Անտանելի էր մեր {վիճակը} ներկայումս, եթէ չմխիթարուէինք՝ յուսալ

նը շատ լաւ բան է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ {վիճակը}, եթէ ես չիմանայի նոցա լեզուն, եթէ հար

լինելը կամ լինելութեան չլինելու հաւասար {վիճակը} նիւթ լինի նոցա ողբերին եւ լացին: Թո՛ղ

տով բարւոքել Փարիզու մեր ազգային դպրոցի {վիճակը}, եւ թէ վեհապատիւ նորընտիր Հայրապետ՝ Մ

այլ, ուր դարերով դարբնուել է Ֆրանսիայի {վիճակը}: Վերսայլ... Այժմ հեշտ արտաբերելի բառ

եան պատճառով: Շատ եւ շատ ցաւելի է նոցա {վիճակը} եւ ցանկալի էր, որ ազգը մի փոքր կարեկից

բանականութեամբ աչքի տակ ձգենք մեր ազգի {վիճակը}: Մեզ հարկաւոր է կեանք եւ շարժողութիւն

պէտ եւ պատասխանուեցաւ, բայց " Ընծայի " {վիճակը} այլապէս էր վճռել ճակատագիրը: Շնորհակալ

աչքին: Մեք գիտենք մի ազատախօս հեղինակի {վիճակը} անկիրթ ազգի մէջ. այդպիսի հեղինակը ոչ թ

մեք չգիտենք մեր թիւը, որքանութիւնը եւ {վիճակը}, եւ հարկադրուած ենք սուտ ու մուտ ծանօթ

անգլիական գործարանների եւ գործաւորների {վիճակը}: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստրկութիւնը վեր

լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի {վիճակը}, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոքրացրել էի

ը: Բայց այս ջերմախտական եւ լարեալ {վիճակը} անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ վաղօ

ուածում աւելի դառն է հասարակ ժողովուրդի {վիճակը}. դրամը կենդրոնացած է, եւ ժողովուրդը պ

տ։ Եւ եթէ այսպէս է հասարակ ժողովուրդի {վիճակը} մի այնպիսի աշխարհում, որ բոլոր երկրագո

, ի՛նչպէս ուրեմն կը լինի այն աշխարհների {վիճակը}, ուր անգլիական արուեստի եւ ձեռագործութ

դային ազատութիւնը, ո՛չ Ռուսսիոյ ներկայ {վիճակը}, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն

1860-ին աւելի լաւ էր Թիւրքիայի դրամական {վիճակը}, քան թէ 1861-62-ին. տարակոյս չկայ, ժ

: Այժմ կամենում է բարւոքել իւր դրամական {վիճակը}. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին նոր պար

եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի {վիճակը} նորա բացակայութեան ժամանակ: Վերադառնու

ց աւելի քաղցր չէ այն մանր վաճառականների {վիճակը}, որ նոյնպէս լքանելով իւրեանց երկիրը՝

ածքից: Ի՞նչ կը լինի այն շինուածքի {վիճակը}, եթէ նորան կազմող մասերը օրըստօրէ ընկն

նչ որ պատկերացնում է այժմ մեր խեղճ ազգի {վիճակը}: Ի՛նչ տեղ, ուրեմն, որոնենք փրկութեան

այն ազգը կարող է բարւոքել իւր տնտեսական {վիճակը}, այս ճանապարհով նիւթական ոյժը կանցանէ

չէ մեր ասածը ապացուցանելու համար. ազգի {վիճակը} առնում ենք իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դա

ործէ այն, ուր հասած էր արուեստի ներկայ {վիճակը}, այլ, ինչ որ դարերով յառաջ: Նոր գիր

ը ձեռք բերելու եւ նոցանով իւր բարոյական {վիճակը} բարւոքելու: Առաջին հոգաբարձութիւ

թէ ինչպէս է մինչեւ այսօր ստանալի գոյքի {վիճակը}, որքանի՛ հասանում է բոլորի գումարը, ո

հը նոյն է, բայց տեսնողի Զանազան է {վիճակը}. Մինը չունի հագին շապիկ, Մ

իտակցութիւնը յաջորդեց սորան. Ազգի {վիճակը} ծանրացաւ սրտիս... Ապոլլոն տուեց

րովհետեւ հասարակ օրագիրների տարածուելու {վիճակը} եւ չափը շատ լաւ յատնի է մեզ թէ ՛ այստեղ

անդէսը, Մուրադեանցի Օրագիրների ներկայ {վիճակը}, նոցա ինչպէս լինելու պարտականութիւնը

ը է երկիւղը, թէ տէրութեան վերականգնեալ {վիճակը} կարող է խանգարուել, իսկ այդ կարծիքը աւ

եւ սահմանափակ չէ մարդկային կեանքի առողջ {վիճակը}: Զինուորը միայն թշնամու հետ կարող է զա

ակացուի հեռանալը եւ իւրեանց ազգի անբախտ {վիճակը}, որ օրէօր այնպէս թշուառանում էր, հոգե

ով վճռում էր նա անբախտ Քարկեդոնի թշուառ {վիճակը}. եւ Հաննիբալից աւելի փառաւոր յաղթութիւ

՛յ գտնուեցաւ Աստուծու եւ դէպի անմահական {վիճակը} փոխուեցաւ։ Նո՛յը, շատ ժամանակ, մինչ

ւմ է՝ տեսանելով իւր աշակերտների անորոշ {վիճակը}. հաւանում է Էջմիածին գնալ Երեւանից՝ կ

հետ: Բացի սորանից, ի՞նչ կը լինէր նորա {վիճակը}, այս մտածելու ժամանակ, որ պարոն Շահու

Իգնատիոսի հոգու այսպիսի խառնափնդորուած {վիճակը} սաստիկ խանգարեց նորա առողջութիւնը։ Աշա

ղտնիքներին, գիտէր զանազան տէրութենների {վիճակը} եւ ոյժը, նոցա մտքի ուղղութիւնը, եւ շա

եան մասին: Վերջապէս ազգի աղէտալի {վիճակը} գրաւեց հայերի ընդհանուր ուշադրութիւնը ե

արդարացրեց նրա յոյսերը: Իրերի այս {վիճակը} չէր կարող դուրեկան լինել մի քանի անձանց

ի բան աւելի առաջ տանել, դորանով ներկայ {վիճակը} չէ կարող նորան գոհացնել աւելի փոքր, կա

նում, եթէ հոլովված ժամանակ իր ուղղական {վիճակը} պահում է. մանաւանդ լեզվի վերածնութեան

րպիսի են Մողնու կամ Վարդավառի ուխտերը, {վիճակը} կամ " Հաւկթի շուռ տալը ", հարսանիքը (

գիտենայ իր առարկան եւ գիտութեան ներկայ {վիճակը}, որպէսզի հնացած եւ արդէն, մերժուած մի

իւնքը, նոցայ բարոյական եւ այլն եւ այլն {վիճակը} լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօսքե

Պ. Պռոշեանցը, Աշտարակի տնտեսական {վիճակը} եւ հասկացողութիւնքը երեւան հանելով, այ

: Ինչի՞ պիտի այսպէս լինի Աշտարակի {վիճակը}: Եւ միայն Աշտարակը չէ. Աշտարակը երջան

ճակից լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց {վիճակը}, երբ նոքա այգեքաղի ժամանակ 5-6 հարիւր

, երկուքի էլ ընկճուած եւ հարստահարուած {վիճակը}, այն ժամանակ բանը աշկարայ կը լինի, որ

է չափէր եւ կշռէր ազգի խորին տգիտութեան {վիճակը}, մինչեւ որ նորա անունով միայն ուսումնա

ռ դառնալ, որ հայոց մանուկների տարաբաղդ {վիճակը}, որ սկսած 1300 տարից տեւում է մինչեւ ա

ալ մտքերի առ եւ տուրքը։ Անլեզու մարդու {վիճակը}, այսինքն՝ մունջի արտասուելի վիճակը է

ու վիճակը, այսինքն՝ մունջի արտասուելի {վիճակը} է ամենամեծ պատուհասը, որին կարող էր են

ն աստուծոյ գտանիմք համայնովք յողջութեան {վիճակի} եւ ցանկամք զի եւ դուք ի նոյնպիսին մշտնջ

առողջության որպիսությանը վերա, թե ինչ {վիճակի} մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե վատ,

հայտնեմ իմ հասցեն: Չգիտեմ, թե ի՛նչ {վիճակի} մեջ է " Հյուսիսափայլը ": Այվազը այս կո

ձեր բոլորի վերա եւ մեր ողբալի ազգի խեղճ {վիճակի} վերա: Աստված տար, որ ես գերեզման չմտա

նչ եմ արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ {վիճակի} մասին ( երեւի թե այս է մեղքս), ի՛նչ հ

՛հ բարոյական: Քանի որ մի ազգ, խեղճ {վիճակի} մեջ տառապելով, պատմական մահին հետ մարտ

ւ: Արդյոք ի՞նչ ես անում այժմ, ի՞նչ {վիճակի} մեջ ես. մի չար հոգի ականջիս կարծես թե

ականջիս կարծես թե ասում է, որ հուսահատ {վիճակի} մեջ լինիս. համբերիր, եղբայր, եթե ստո

նանիա Պավլովիչ Սուլթան-Շահին, նրա՝ իմ {վիճակի} մասին հայտնած կարեկցության համար։ Ես ե

ւս մինչ այդ իմ հորիզոնն էլ կպարզվի եւ ի {վիճակի} կլինենք միասին զբաղվել կենդանաբանությամ

: Նամակում գրում եք, որ " ռնգեղջյուրի {վիճակի} մասին կհաղորդեք ինձ տեսակցության ժամանա

ւմ է երաժշտական մի սյուրպրիզ, երբ ես ի {վիճակի} կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա: Թ

դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի լավ {վիճակի} մեջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի

յին: Ես շատ հաճախ եմ մտածում նրա ներկա {վիճակի} մասին, մանավանդ այն ժամանակվանից, երբ

են: Ոչ մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն ի {վիճակի} չի լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կ

եթե ես կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի {վիճակի} եմ եւ ինչ որ միայն կարող եմ: Ես միանգա

, եթե չի ցանկանում մի օր նորից այնպիսի {վիճակի} մեջ ընկնել, որպեսզի առաքյալի նման ասի

ւսումնասիրության մասին է, որպեսզի նա ի {վիճակի} լինի ձեռքով կատարել, կամ ստիպել ձկան կ

ւկայում: Այնինչ ֆաբրիկացիան, նախքան ի {վիճակի} լինի այդպիսի առաջարկ անելու, պահանջ-առ

ով Ալեքսանդրիայից, չգտաւ Հայաստանը այն {վիճակի} մէջ, ինչ վիճակում բարեա՛ւ մնա էր ասել

ընդունակութիւնքը գտանւում են մի տարբեր {վիճակի} մէջ. այդ ընդունակութիւնքը՝ աճած ու ան

( энергія), երկար չեն մնում անտարբեր {վիճակի} մէջ. զարթած, թէ չզարթած, նոցա հոգեկա

մունջ գերեզմանի վերայ: Այս անախորժ {վիճակի} մէջ անցուցել էի ահա երեք օր եւ երեք կիս

նտրոնացած, ցուցակ է լինում մի ողորմելի {վիճակի}: Ի՛նչ ասել է կենտրոնանալ իւր մէջ: Կտր

կամ որպէս ապրում եմ ես: Ահա, այս {վիճակի} մէջ անցուցանելով օրերս, ամենայն օր մի

ւ վերայ, ձգում են նորան մի կաշկանդուած {վիճակի} մէջ: Աւազակի հոգին մոռանում է մի րոպէ

նւում եմ գերութեան մէջ, այլ այդ թշուառ {վիճակի} դառն տպաւորութիւնը մի մասնով դեռեւս անհ

ցրուած աշխարհի երեսին գտանւում է խղճալի {վիճակի} մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւար նախապաշարմու

ւունք է համարուել, որ բոլորովին մի այլ {վիճակի} եկեղեցու գոյք սեպհականուի հեղինակին: Ե

որուստ է: Մարդկութիւնը մի խմորուած {վիճակի} մէջ գտանւում է ներկայումս, մարդկութեան

այն տեղ կան քահանայք եւ պատկանում են մի {վիճակի}, մի իշխանութեան, այսինքն՝ ենթադրեալ

ենալու ազգի վերայ, նորա որքանութեան եւ {վիճակի} մասին: Մինչեւ այժմ մեք, խօսելով այս բ

ան եւ որչափ հնարաւոր կը լինի մի այդպիսի {վիճակի} մէջ գտանուող մարդու գործ կատարել:

յ որեւիցէ սահման: Եւրոպան, իւր ներկայ {վիճակի} մէջ, նայելով նորա երկրագործութեան պայմ

հողը մնացել է մինչեւ այժմ իւր կուսական {վիճակի} մէջ անձեռնամերձ, անարատ: Ո՛ւր թողունք

ն իմ աշխատութեամբ: Իմ որդիքը աւելի լաւ {վիճակի} մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան

՛ւկ, Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո {վիճակի} դառնութիւն, Կը թուլացնենք ճակատագրիդ Խ

Ի՛նչ մնաց մեզ մեր անցած օրերից, ի՛նչ {վիճակի} մէջ ենք ներկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մե

խօսքի տնտեսութեան մէջ ամենայն մարդ իւր {վիճակի} եւ կարողութեան յարմար պիտոյ է գործակատա

ութեան: Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ {վիճակի} մէջ իրողապէս, գերմանիկ ոգին իր ելքը աշ

ւնից, չէ կարող այն վիճակում մնալ, ինչ {վիճակի} հասել էր, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը

ր ձգտողութեան զսպանակը գտնւում էր լաւած {վիճակի} մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկս

պատահում: Երբ մտածում էինք մեր ներկայ {վիճակի} վերայ, արտասուք էին կաթում աչքերիցս:

վերջացած էր իմ համար: Ահա ես այս դառն {վիճակի} տէր մարդն եմ: Մեծայոյս էի, որ պարզերե

ւթիւն, իմ գործերը երբեք այնպէս ծաղկեալ {վիճակի} մէջ եղած չեն, ինչպէս այժմ: - Ամու

ուածով յատկապէս ընկել էր Շաքարեանցը այդ {վիճակի} մէջ: Շաքարեանցի ծառան դրսումը կանգնած

ցան, կամ մնացին վայրենի հասկացողութեան {վիճակի} մէջ: Կոմսը, իւր մի րոպէ նեղանալը դատ

ձգում է ամբողջ կազմուածքը մի ալեկոծուած {վիճակի} մէջ: Այդպիսի վիճակում ոչ թէ միայն չէ կ

Այդ գիշերը անցուց նա մի ջերմախտական {վիճակի} մէջ, երբեմն մի բարակ դող եւ երբեմն ջեր

եթեւի գերբնական զօրութիւնը: Այս անորոշ {վիճակի} մէջ, մանաւանդ բանը Մանուշակի վերայ լին

, որ մեծ ազդեցութիւն ունէր նորա ապագայ {վիճակի} վերայ: Մանուշակին թեթեւ թափելը պատա

ին զգածեալ գոլով։ Ահա յայս երկրորդ {վիճակի} եղելոց Հայոց ծնաւ Մխիթար աբբայ, եւ 'ի

ս կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ {վիճակի} մէջ էր քո բանականութիւնը "։ Արդարեւ,

ս, հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ ի՛նչ {վիճակի} եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր Եւրոպացոց լուսաւ

զուն եւ վեր քարշեցին նորան այն ողորմելի {վիճակի} միջից, ինչ վիճակի մէջ մնացած էր մեր հո

ն նորան այն ողորմելի վիճակի միջից, ինչ {վիճակի} մէջ մնացած էր մեր հոգեւորների անփոյթութ

, կամին անշարժ մնալ այն դրութեան եւ այն {վիճակի} մէջ, ինչ վիճակի մէջ ճանաչել էին միանգա

ալ այն դրութեան եւ այն վիճակի մէջ, ինչ {վիճակի} մէջ ճանաչել էին միանգամ իւրեանց։ Այս մ

Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ ամենաթշուառ {վիճակի} ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի ն

ել զճշմարտութիւն, թէ Հայք եւ ի ծաղկեալ {վիճակի} քաղաքական կենդանութեան մինչ զդրացի թագա

րսն, որք անցին զնոքօք, հարկաւ պարտէին {վիճակի} վհատեալ եւ անհանգիստ հոգւոյ, որոց եւ

դէպի նա, որ Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, որի {վիճակի} մէջ կամենում էր բնակուիլ Լետիլիէն, յայ

ն, եւ այլն, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ {վիճակի} մէջ է դնում իր գլխաւոր ներգործողներին,

ոլոր գրութիւնքը համեմատել գիտութեան այն {վիճակի} հետ, ինչ վիճակում որ գտնւում է սա նորա

ափող մթնոլորտը միշտ սեղմուած եւ ճնշուած {վիճակի} մէջ է: Ասել է, թէ երբ արեւի ջերմութիւ

որովհետեւ երկրագունդի կենդրոնը հալուած {վիճակի} մէջ է իր անչափելի բարձր աստիճան ջերմութ

դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան եւ {վիճակի} յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ,

րոշակի է, մինչդեռ գիրքը Անգլիայի ներկա {վիճակին} չի համապատասխանում: Այդ գիրքն այժմ ավե

, որ մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա իմ այս {վիճակին}: Ես արդեն չեմ էլ մտածում վախճանի որպիս

լոր խմբագրությունների խիստ հուսահատական {վիճակին}: Պետք է ճշմարիտն ասել, որ խմբագրությո

ւած, որ այժմ մատնուել էին այդ ողորմելի {վիճակին}, թէ չարագործ, նենգաւոր եւ այլ յանցանք

Ազգային խնդիրներով պարապող եւ ազգի {վիճակին} ուշադիր եղող մարդը չէ կարող չտեսանել,

ք, ուշադիր լինելով մեր անբաղդացած ազգի {վիճակին}, տեղիք չտալ անձնական կրքերի եւ ախտերի

ագալից յառաջ... Նայելով մեր ներկայ {վիճակին} ՝ մեր մխիթարութիւնը պիտի որոնենք անդադա

սում ենք մենք՝ նայելով մեր ազգի ներկայ {վիճակին}. ընդհանրապէս եւ անխտիր ամեն բանի հետ գ

պէս մեր հայոցն է, նայելով նորա այժմեան {վիճակին}, պիտոյ է ընդհանուր եւ հասարկ կրթութիւն

Այս մի մեծ ձեռնարկութիւն էր, եւ Հռոմի {վիճակին} նայելով, նորա համար մի շատ հարկաւոր բա

ւթեամբ, այլ մանաւանդ նորա այն ժամանակի {վիճակին} վերաբերութեամբ, երբ Մեծ Վահանը Սիւնեաց

եւ դորանից է, որ հասել է այս ողորմելի {վիճակին} ։ Այժմ հարկաւոր էր ձիաւորուիլ. ոտանաւո

եմ: Այժմ կրկին վերադառնում եմ ներկա {վիճակիս}: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես նրանից

նաց միայն ողբալ զթշուառութիւն եկեղեցեաց {վիճակիս}, որոց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ դահիճ:

Իմ առօրյա կյանքի միանգամայն պրոզայիկ {վիճակից} երես շրջելով, դառնում եմ դեպի, եթե ոչ

... Եւ այդ յանցանքի կարգում չէ որեւիցէ {վիճակից} մարդու համար: Սովորութեան չխափանուելու

աշխարհական անձերի. զ) Մերժել հոգեւոր {վիճակից} մարդերի իրաւասութիւնը որեւիցէ ազգային ա

ընթեռնուլ: Խօսելով այսքան հոգեւոր {վիճակից} մարդերի վերայ՝ հարկ համարում ենք հանդէ

սօր չէ կարողանում զգաստանալ իւր ուշաթափ {վիճակից}, քննել իւր անձը, քննել իւր անցածը, ի

երդաստանք ընկնում են այսպէս: Սոցա {վիճակից} աւելի քաղցր չէ այն մանր վաճառականների վ

թների մէջ, սկսելով նոցայ շատ ընդհանուր {վիճակից} մինչեւ էութեան իւրաքանչիւր առանձին կարգ

Կրակի օգնութեամբ, հանքերը հողային {վիճակից} հեշտութեամբ կարող են յեղափոխուիլ դէպի մ

էս ողբալի բան: Երեւի թէ մողնեցոց {վիճակից} լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակ

ասում եմ այս, իսկ նա, որ գո՛հ է ազգի {վիճակից}, որ կարծում է, թէ նա առաջ է գնում, ո

նի " եւ " Մասյաց աղավնու " պաթոլոգիական {վիճակն} ինձ զարմացնում է. ասենք մյուս ամսագրեր

րդարանան, այն ժամանակը պիտի ասենք, որ {վիճակները} եղած հոգեւորականք, գործակից են ազգային

էին դէպ ի Հնդկաց շռայլութիւնը, զանազան {վիճակները} եւ հազարամեայ սովորութիւնքը, որպիսի դր

յս. կը համաձայնէինք, եթէ հեղինակը այդ {վիճակները} հանելով առաջուց չտեսնէր Սօսի եւ Վարդիթե

թիւ պէտքերի, անհամար յարաբերութեանց եւ {վիճակների} հետ: Յայտնի է, թէ այս երկու մոմենտքը

ա մի առօրեայ բան է, եւ ճակատագիրը նոյն {վիճակով} վճռելու է դորա ապագան, որով վճռուեցան

տարել ձեր կանոնների եւ սովորութեան պէս {վիճակով} ընտրուած ձեզանից մեծաւորներով, որ պիտո

աքագլխի եւ Հայ դատաւորների ձեռքում, որ {վիճակով} ընտրւում են հասարակութեան կամեցողութեամ

օրուան ունեցած իր պատուաւոր եւ Առաջակայ {վիճակովը} մերկանդամ ազգին առջեւը խայտառակենք...

դրի լուծմանը, ո՛ր ուսումնականը մեր մէջ {վիճակուած} է այնպիսի նիւթական ապահովութեան, որ կա

ան հարցափորձի մէջ։ Տկար կազմուածքի {վիճակուած} էր առհասարակ մեր բարեկամը, եւ արդեօք ա

են Մխիթարի պէս, բայց կան այնպիսիք, որ {վիճակուած} չլինելով մի ներգործական հոգու, չունին

Ո՛հ զաւակներս, այդ մասն է Կին մարդերի {վիճակուել}, Մեծ մարք գործեցին եթէ, Ձեզ, Աստուած

ուած աշխարհները: Բոլոր արարածք, որոնց {վիճակուել} էր երեւել աշխարհի երեսին, այդ ցուրտ աշ

աւակներս, այդ մասն է Կին մարդերի {վիճակուել}, Մեծ մարք գործեցին եթէ, Ձե

եւ Թադդէոս սուրբ առաքեալքը, որ Տիրոջից {վիճակուեցան} Հայերին, որպէս քարոզք եւ աւետարանիչք,

հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ երբեք այս {վիճակում} գտնվելու չէի ես, անտեր եւ անօգնական,

տի լինի, բայց երեւակայիր քեզ, եթե այս {վիճակում} Պետերբուրգ գնալու, այնտեղ համալսարանի

ոլոր բաները, աչքի տակ առնելով, թե այս {վիճակում} եղած մարդու սիրտը եւ հոգին ինչպես կլինե

ապա դրանից կարող ես եզրակացնել, թե ինչ {վիճակում} եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամենին

մնասիրեմ այդ գիրքն այժմ, եւ իմ այժմյան {վիճակում}. բայց այս մի քանի դիտողությունները թող

, ինչի մասին կարող էի ես գրել իմ ներկա {վիճակում}: Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել Անանիային,

համար: Դժբախտաբար, իմ գործը անշարժ {վիճակում} ընկած է սենատում, ու չգիտեմ եւ չեմ կար

. ճանապարհին քաշածներս անտանելի էին իմ {վիճակում}, բայց դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգիներս

, չգտաւ Հայաստանը այն վիճակի մէջ, ինչ {վիճակում} բարեա՛ւ մնա էր ասել նորան: Արշակունեաց

ատ թոյլ է ձեր բարոյականութիւնը, եւ այդ {վիճակում} գտանուելով՝ դուք ընդունակ էք մինչեւ ձե

յժմ գտանուել են նոյն դրութեան մէջ, ինչ {վիճակում} էր Նաբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " Եւ

առանցանքը, մանաւանդ՝ մի այդպիսի խե՜ղճ {վիճակում}, պատկերացնում է մի վայրկեան հիւանդի աչ

Մեք գիտէինք, որ մի այդպիսի ողբալի {վիճակում} գրել է Սկայորդին իւր վսեմական նամակները

նդոնի մէջ կայ 3 միլիոն բնակիչ: Այսպիսի {վիճակում}, մինչ միլիոնաւոր հոգի պիտի ապրի իւր մե

տութիւնքը միայղոյն վազում են առաջ: Այս {վիճակում} լինելով բանի զօրութիւնը, յայտնի է, թէ

եւ յարմարութիւն ունի, ջլերի այն զլուած {վիճակում}, դրական հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուոր

գործուելու ձգտողութիւնից, չէ կարող այն {վիճակում} մնալ, ինչ վիճակի հասել էր, քանի որ ձգ

երին աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ խեղճ {վիճակում} է, կարող է հասնել այդ աստիճանին, առան

թէ գտանւում էր մի ջերմախտական-ցնցողական {վիճակում}: Նա չէր կարող բառերով յայտնել իւր ուրա

նորա լուսաւորութիւնը գտանւում է այդպիսի {վիճակում}, ինչպէս այսօր: Թողած ուսանել բնութիւն

ածքը մի ալեկոծուած վիճակի մէջ: Այդպիսի {վիճակում} ոչ թէ միայն չէ կարելի հիւանդը բժշկել,

է, որ այսօր ձեր դուստրը գտանւում է այդ {վիճակում}: Յայտնի բան է, մինչդեռ ձեր փեսան հեռա

կարգ, եւ այն չքաւոր, խեղճ, ողորմելի {վիճակում}, եւ կտրած բաժանած իւր ազգից, ոչինչ քա

ի դեր: Կասկած չկայ, որ իրերի այս {վիճակում}, վերջին տեղը չէր բռնում է ինքնիշխանութ

արութիւն։ Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն {վիճակում} են, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտա

ով ապրելու։ Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ {վիճակում} է։ Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է

սի դիպուածներում, երբ բառը իր ուղղական {վիճակում} ու է վերջանում, ինչպէս լեզու, կատու,

արութիւն: Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն {վիճակում} են, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտա

արուելու: Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ {վիճակում} է: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է

մբ առանձնացած լինելով գտնւում է լարուած {վիճակում}, այն ժամանակ ( նոյնպէս ասել ենք) ձգտո

ամեմատել գիտութեան այն վիճակի հետ, ինչ {վիճակում} որ գտնւում է սա նորա թարգմանութեան միջո

ւմ էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա՞յն {վիճակում} է ներկայումս, ուր այդպիսի բնաւորութիւն

ինչ որ ներկայումս կայ Աշտարակում, ինչ {վիճակում} որ է այդ գեղի կեանքը, այդ բոլորը մեզ հ

ց " մենք տեսնում ենք, թէ ի՛նչ ողորմելի {վիճակում} է շերամաբուծութիւնը Աշտարակում: Վ

նամարկութեան, աստուա՜ծ ազատէ, թէ ի՜նչ {վիճակում} է: Շերամի դեղնացաւը պատճառւում է Մարին

արստահարեալ ազգայնոց, ազատել զտառապեալ {վիճակս} ՚ի լծոյ առաջնորդաց, հակառակ առաքելոյն

, Կրկնավտակ աղբերակիդ Յանոյշ {վիճակս} հրճուեսցիս Եւ մի՛ կացցէ ակնդ վճիտ

բաների համար հանգիստ եղեք: Եթե մեզ {վիճակված} չէ շուտով տեսնվել, ապա մի՛ մոռանար հաղ

գործակատարը, տեսանելով, որ աւելորդ էր {վիճել} Բէգզադէի հետ, յանձն է առնում վճարել 76

ուսել էր Եափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց {վիճել} Բօնզերի) եւ Եափոնիայի իմաստունների հե

ը։ Ազնուասիրտ դեսպանները երկար ժամանակ {վիճելուց} յետոյ համաձայնեցան կրել այս հոգեւոր պատ

ուք ամենայն ծախք։ Այլ 'ի սաստկանալ {վիճի} եւ դատի 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց

լ թէ յօժար են նոքա, առանց դատաստանական {վիճմանց} վերջաւորել զգործն այսինքն երաշխաւորութե

կի յԱստուածաբանական եւ 'ի փիլիսոփայական {վիճմունս}, այլ միայն առ Հայոց ջատագովութիւն եւ ա

նել սովին Ձերոյին վեհափառութեան, թէ ՚ի {վիմագրեալ} պատճէնէ եզրակացութեան ազգային ժողովոյն

է մի մասնով պիտի վերաբերուին ճարտարագէտ {վիմագրողին}, միւս եւ աւելի մեծ մասնով այն յարգութե

Յովհաննէս Տէր-Գաբրիէլեան Պատկանեանցը, {վիմագրութեամբ} տպելով մեր Վեհափառ Կաթողիկոսի պատկերը,

օր: Քեւ բղխեցաւ յանապատին ջուրն ի {վիմաց} արաuտոյ, Քեւ պահեցաւ ի խորս ջու

ւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ գրելով ի վերայ {վիմի} Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, զի որպէս ի

ուխտին, այսուամենայնիւ չգիտէին, թէ {{ո՞վին} էին տալիս այդ խոստմունքը, այստեղ եւս չ

ահեմ, շատ զզուած էր այս բանից, բայց {{ո՞վին} ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել էր Թիւթիւնճի

Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ էր, թէ {{ո՞վին} ընտրէ թագաւոր։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամե

դրել էր իմ մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր եւ {Վինդզօրը} տեսանելու, իսկ սորանց տեսանելուց յետոյ

սայլը, արդարեւ, մեծապէս զանազանւում է {Վինդզօրից}: Սա թողեց մեզ մի սարսափելի յիշատակ իւր

. Ասոնց ամէնուն տակը Համախոհ Մխիթարեանց {Վինետկոյ} ստորագրուած, հեղինակին ունեցած եւ չուն

չենք գնում՝ մնացածը առայժմ տրամադրելով {Վինկելմաններին}, Բեկերին եւ մյուս բնախույզներին, որոն

ոսքն է, այլ այստեղի եղածներից ամենալավ {Վինոգրադով} բժիշկը ինձ պարզապես ասաց, եւ ես օրե օր

ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով ջարդել խավար {վիշապի} գլուխը: Դեռեւս նոր կաթողիկոսի հաստատու

ատած հանգամանքը, պիտի խորտակեմ դավաճան {վիշապի} գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թ

է ճշմարտութեանը խորտակելու գլուխը խաւար {վիշապի}, որ դարերով ծծել է մեր խղճալի ազգի արի

Հայոց ընտիր որդիքը զոհ գնացին պարսկական {վիշապին}, նոցա մայրերը, կանայքը, քոյրերը եւ դ

աստանը երկու մասն բաժանելով վազում է եւ {վիշապօրէն} յառաջ խաղալով թափւում է Բենկալի ծոցը,

մ մարմին են առնում Շիւայի, Դուրգայի եւ {Վիշնուի} անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ խա

ստանում, որոնք, փոխանակ ուրախության, {վիշտ} ու թախիծ են պատճառում։ Հավանորեն, մեր

սկ եթե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու {վիշտ} գրել այս բառերը, բայց եւ այնպես, ազատ

ուածքը իւր անպիտան հոտով՝ տխրութիւն եւ {վիշտ}, այդպիսի ուրախութիւնը երեխայական է եւ

՛չ մի անբաղդութիւն չէր պատահել, որ ինձ {վիշտ} պատճառելով կարողանար ուրախացնել այդ մար

ծէր, իւր նման մի ուրիշին պիտի զրկանք, {վիշտ} կամ մահ պատճառէր, այլ որովհետեւ մեղք է

ան ընդդէմ ուղղելու, փոխանակ իւրեանց մի {վիշտ} հասուցանողից բողոքելու ( եթէ կար), թշ

ց ի չորս կողմունս աշխարհի ի մշտնջենական {վիշտ} եւ ցաւ զգայուն սրտից եւ ՚ի չարաչար թշու

իմ ցաւեր, Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ իմ {վիշտ} ու լաց Ինչպէս ծուխ օդում ցրուէին յ

նա չգիտէ ուր եւ ում Պատճառել էր մի {վիշտ} կամ ցաւ իւր կեանքում: Բայց

անց մեր կամքի եւ գիտութեան, մի այդպիսի {վիշտ} է պատճառել պարոնին. միւս կողմից չափաւո

չ ախտ, ո՛չ ցաւ, ո՛չ ծանրութիւն եւ ո՛չ {վիշտ}, ուր մի հիւրընկալ ծերունի տանուտէր գիր

րը արձակելով, եւ այս բոլոր տառապանքը, {վիշտերը} եւ վերջապէս՝ մահու բաժակը ազգի անունով

ը ցավում է եւ նա հազում է: Եվ այսպես՝ {վիշտը} վշտի վրա: Ի սեր աստծո, որքան հնարավոր

տճառել եւ վանել իմ բացարձակ միայնության {վիշտը}. նման բաներն առավել եւս չեն հասնում իր

րպէս իմ մասնաւոր, ինձ միայն վերաբերելի {վիշտը} չէ կարող աւերել այն ուրախութիւնը, որ ո

նգէսի ափերումը: Երբ զայրանում էր սրտիս {վիշտը}, այնուհետեւ դէպի սարերն էի փախչում ես

ապէս, որոնում էին նիւթական հնարներ այդ {վիշտը} եւ ցաւը փարատելու համար, բայց եթէ այդ

, Թո՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ Նորա {վիշտն} ու սեւ օրը։ Միթէ՞ անխիղճ ես

շուառութենէ ի թշուառութիւն եւ ի վշտաց ի {վիշտս}, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ զմահ,

տառապեցայ. 'ի ճանապարհս բազում անգամ։ {Վիշտս} 'ի գետոց, վիշտս յաւազակաց, վիշտս յազգ

նապարհս բազում անգամ։ Վիշտս 'ի գետոց, {վիշտս} յաւազակաց, վիշտս յազգէ, վիշտս 'ի հեթա

ամ։ Վիշտս 'ի գետոց, վիշտս յաւազակաց, {վիշտս} յազգէ, վիշտս 'ի հեթանոսաց, վիշտս 'ի ք

գետոց, վիշտս յաւազակաց, վիշտս յազգէ, {վիշտս} 'ի հեթանոսաց, վիշտս 'ի քաղաքի, վիշտս

աց, վիշտս յազգէ, վիշտս 'ի հեթանոսաց, {վիշտս} 'ի քաղաքի, վիշտս յանապատի, վիշտս 'ի ծ

վիշտս 'ի հեթանոսաց, վիշտս 'ի քաղաքի, {վիշտս} յանապատի, վիշտս 'ի ծովու, վիշտս 'ի սո

աց, վիշտս 'ի քաղաքի, վիշտս յանապատի, {վիշտս} 'ի ծովու, վիշտս 'ի սուտ եղբարց։ 'Ի ջա

աքի, վիշտս յանապատի, վիշտս 'ի ծովու, {վիշտս} 'ի սուտ եղբարց։ 'Ի ջանս եւ 'ի վաստակս

յի մէջ գրեթէ թագաւորեալ մատենագրութիւնը {վիպագրութիւնն} է. ինչ օրագիր, ինչ լրագիր կամ ինչ թեր

քո հետ ուրիշ կերպ չեմ խօսելու, եթէ ոչ {վիպասանաբար}, այսինքն ընդհակառակը: - Շատ բարի

է՞ս կը բարեհաճի Ձեր մռայլութիւնը լսել, {վիպասանական} թէ ճարտասանական ձեւով, այսինքն վերջի՞ց

սուլեց եւ սկսեց կարդալ վերջից դէպի վեր {վիպասանական} ձեւով. - եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն,

աւ որ տեղեակ է շարադրելու. մինչեւ այժմ {վիպասանական} գրուածները սովորաբար սկսանւում էին ` ար

այլ ոճով չէ կարելի բացայայտել, եթէ ոչ {վիպասանական} ոճով: - Ինչպէ՞ս մինչեւ այժմ չէինք

այլութիւն "... չկամիմ այլեւս լսել քո {վիպասանական} ոճր. Կարդա՛ ճարտասանական ոճով, սկզբից

անեց լեղապատառ օրագրութեան ոստիկանը, - {վիպասանական} ոճը ունի այն յատկութիւնը, որ ամենայն պ

- Անտարակոյս, - հաստատեց վէզիրը, - {վիպասանական} ոճը սեպհական է վատնողների, կռուարարներ

կզբից դէպի վերջը, վերջից դէպի սկիզբը, {վիպասանական} թէ ճարտասանական ձեւերով, այնուամենայնի

նակի կացուցանել: Մեք գիտենք միայն գրել {վիպասանական} եւ ճարտասանական ոճով եւ այլն հին լեզ.

ոյ՝ յար եւ նման առ ամենայն ազգս սկսանի {վիպասանական} երգովք զքաջագործութեանց դիւցազանց, զոր

ստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք յերգս {վիպասանաց}, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դ

եր տապալեալն զարմանակերտ շինուած Երգոյն {վիպասանաց}, նման մանկանն Վարդգէսի, որ անդ ուրեմն

աւանդութիւնքը համարւում են մի արաբական {վիպասանութեան} նման բան: Նախիջեւանցիք լսել են, թէ կա

Սիւ Պարոնի " Թափառական Հրէայ " անունով {վիպասանութեան} հայ թարգմանութիւնը այն լեզուով, որ ժող

ճառ տուեց գերապատիւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի {վիպասանութեան} սկզբումը դնել Յիսուսեան Կարգի պատմութիւ

ուր վիպասանութիւն է, Ձեր մռայլութիւն: {Վիպասանութեան} գլխաւոր կանոն է, որ ամենայն բան լինի զ

ս նորա միտքը: - Բայց ես, նոյն այդ {վիպասանութեան} վերայ եւս չկամիմ մտածել, - պատասխանեց

յ, որ յառաջ քան թէ " Թափառական հրէայ " {վիպասանութեան} կարդալը, կարողանան ծանօթութիւն ունենալ

էլ՝ ծանօթութեանց մէջ, այնպէս որ բուն {վիպասանութեան} վերաբերեալ նկատողութիւնքը ընդհատվեցան։

աշիւը վերջացնենք ու այնպէս դառնանք դէպի {վիպասանութեան} բովանդակութիւնը։ Ծանօթութեանց մէջ պ

ասութիւնը։ Այսչափ միայն ասում ենք, որ {վիպասանութեան} շինուածքին մեծ հարուած է տուել կատաստրօ

թիւններին Սօս եւ Վարդիթեր գործի, որպէս {վիպասանութեան}, պրծաւ։ Մեր այսուհետեւ նկատելի թերութ

ղութեանց ", " ըստ պահանջման հանգամանաց {վիպասանութեան} "։ Ասես թէ լուսահոգի Խապառաճին Կըկռիկե

եւ Վարդիթերը " հիմք գրին արդեան ազգային {վիպասանութեան}: Այո՜, արդարութիւնը նոյնպէս պարտք է

ք խօսում ենք " Ագապի " մակագրով ազգային {վիպասանութեան} մասինկ: Խրթին տաճկաբանութեամբ է գրած ե

նար այս դաւաճանութիւնը եւ կապուած լինէր {վիպասանութեան} ընթացքի հետ որեւէ կապով: Փափակի յայտար

... " ( եր. 204): Այս խօսքերը {վիպասանութեան} մէջ ներգործող մարդոց բերանը չէ դրուած,

իսի կերպարանք ունի, որ կարծես թէ բոլոր {վիպասանութեան} խորհուրդը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախարդո

ասութիւնը: Այսչափ միայն ասում ենք, որ {վիպասանութեան} շինուածքին մեծ հարուած է տուել կատաստրո

ներին " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի, որպէս {վիպասանութեան}, պրծաւ: Մենք չենք ուզում քննութե

նչպէս Վէրք Հայաստանի եւ Սօս եւ Վարդիթեր {վիպասանութեանց} ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մենք այս խօսքերը ասում

ջին ժամանակներում հայերը երկու օրինաւոր {վիպասանութիւն} ստացան՝ " Վէրք Հայաստանի " եւ " Սօս եւ

կիզբը, - ասաց սատանան, - ես սիրում եմ {վիպասանութիւն}. այնտեղ ամենայն բան մութն է ու զարհուր

սկացել այս բանը... ես միշտ սիրում եմ {վիպասանութիւն}: - Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեցել է

է, - ասաց սատանան, - միթէ՞ այդ բոլորը {վիպասանութիւն} է: - Ճիշդ, մաքուր վիպասանութիւն է

ը վիպասանութիւն է: - Ճիշդ, մաքուր {վիպասանութիւն} է, Ձեր մռայլութիւն: Վիպասանութեան գլխ

ԿՐԻՏԻԿԱ ՍՕՍ ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ Ազգային {վիպասանութիւն}, պ. Պերճի Պռոշեանց, 1860, Թիֆլիս

խ եւ առաջ որպէս բանաստեղծութիւն, որպէս {վիպասանութիւն}, բայց, ոչ ձեւի մտածութիւնը եւ ոչ դէպք

չենք կարող ընդունել որպէս մի սիրապատում {վիպասանութիւն}: Այս խօսքերը չեն տկարացնում Սօս ե

ն կարդացած կը լինին " Թափառական Հրէայ " {վիպասանութիւնը} եւ ճանաչած նորա ազնիւ եւ սուրբ խորհուրդ

որութեան ճրագից, պիտոյ է ասել, թէ այս {վիպասանութիւնը}, այս հրաշալի գործը, առանց ամենեւին կո

առնայ. ես միմիայն ցանկացել եմ, որ այս {վիպասանութիւնը} եւ Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը Հայերի հ

մարձակաբար չէր սկսած եւ այլնից: - {Վիպասանութիւնը}, գեղեցիկ գործ է, հիանալի է, Ձեր մռայ

որձանքը. ես ամենեւին չեմ հասկանում ձեր {վիպասանութիւնը}, այդ բոլորովին ստաբանութիւն է. այնպէս

-Յովհաննիսեանցի " Տեր Սարգիս " մակագրով {վիպասանութիւնը}, որ տպւում էր 1861 թուականի Հիւսիսափայ

նալով, խնդրեց կարդալու համար Ասպետական {վիպասանութիւններ}, բայց այնտեղ չ'կար ոչինչ աշխարհական գի

ն մասին շատ բարձր է եւրոպական ամենաւուր {վիպասանութիւններից}: Մենք ցաւում ենք եւ ցաւելով չենք կարող

պի օր անցնէ։ Թողում ենք այն բազմահատոր {վիպասանութիւնքը} զանազան հեղինակների եւ զանազան ազգերի։

՚ի վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտիւ {վիպեցից} ինձ ամենայն է հայտնի, Ներկայն՝ ա

մեզ բան ի բերան Յամբովկ փութացեալ {վիպիս} Ոճով ասել զամենայն, Զոր ին

ու, թէ ուր էիր այժմ, միմիայն յուսալով {Վիսբադենի} Բռաուն անունով բժշկի շնորհի վերայ, որի

րսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի, {Վիտեպսկի}, Մստիսլաւու եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհ

այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ {վիրաբերանի} վերայ, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր

ատական արհի բժիշկ, երեւելի վարդապետ եւ {վիրաբոյժ} Հիպոկրատեսը, որ աշխարհի երեսին հազարաւ

յկական հիւանդ կազմուածքի մէջ: Մարդասէր {վիրաբոյժը} տեղիք չունի բարկանալու, եթէ մի մահառիթ

ես զզվանքով երես եմ դարձնում քաղաքական-{վիրաբուժական} բոլոր գործողություններից, այնուամենայն

ալով բժիշկներից, կարօտ են այժմ մեծամեծ {վիրաբուժական} հնարների: Այնպէս է, մեր քարոզած ճշմար

կացնում էին ծածուկ պահած ազգի վէրքերը՝ {վիրաբուժական} դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարո

կացնում էին ազգի ծածուկ պահած վէրքերը՝ {վիրաբուժական} դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարո

": Ես ասել էի՝ վէրքերը բացում են {վիրաբուժական} դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարո

թարախ էր զարկում այնտեղից նորա երեսին: {Վիրաբուժի} խորհուրդն է դուրս բերել հիւանդի կազմուա

ութեամբ յանձնեց նորան բժշկականութեան եւ {վիրաբուժութեան} երեւելի վարդապետ եւ Կայսերական համալսար

ի բան չկայ, բայց գուցէ Պ. Իսահակեանցը {վիրաբուժութիւն} բառը, փոխանակ խիռուռգիա հասկանալու, կ

երքը. եւ մինչ կատարում էին այս սոսկալի {վիրաբուժութիւնը}, նորա մօտ գտանուած մարդիկը, ինչպէս պա

ի մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի անելանելի {վիրապում} եւ պիտի մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ

ց եւ այնպես, ազատ պահելով մորս ամեն մի {վիրավորանքից}, դատարան կգնաս որոնելու քո իրավունքը:

վ այդ ես կանեմ, որպեսզի մորս պաշտպանեմ {վիրավորանքներից}... Քեզ համար առիթ չի կարող հանդիս

ե, ասացի, խնդրեմ, եթե ձեզի այս բանով {վիրավորեցի}, ներեցեք ձեր եղբորը, որ ձեզ միշտ սիրո

ատիք, որ նոր նոր խոցերով սիրտս ծակեք, {վիրավորեք}: Եթե մեղանչել եմ Ավտուշին այստեղ բերել

է, բայց ( գրեցինք), Այվազովսկին ինքը {վիրավորվելով} օրագրից, չէ ուզում ասպարեզ մտանել յուր

՛ր, մինչդեռ գոյ ժամանակ դարման տանելոյ {վիրաց} ազգային մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտին յ

ունի առողջ անասունների հետ, ցաւագար եւ {վիրաւոր} անասունքը գաստռօնօմիային եւս հարկաւոր չ

Յառաջ եկաւ մի անպիտան, պատառոտուած, {վիրաւոր}, կեղտոտ, անճոռնի, մազերը եւ բրդերը խ

վ, որ Փարպեցու ասած " առ 'ի բժշկութիւն {վիրաւորաց} փութա՛ հա՛ս յօգնել " բանի մէջ ( եր. 53

ւթա՛ հա՛ս յօգնել " բանի մէջ ( եր. 53) {վիրաւորացը} վիրաւորիս պիտի կարդանք, որովհետեւ միայ

փոքր զմելինի նման։ Փոքր դանակովն էր նա {վիրաւորել}. այս պատճառով անվտանգ էր դրած վէրքը։

, եւ միտք չեմ ունեցել համազգիների սիրտը {վիրաւորելու}, այլ, մանաւանդ, հանդէս տալով այդ խնդ

Բայց ի՛նչ խօսիս: Մարդ խոցելու կամ {վիրաւորելու} համար չէ մեր այս խօսք ու զրոյցը այս մեր

րը ուրախ հոգով, - ո՞վ այդպէս անխղճաբար {վիրաւորեց} քեզ: - Դորա պատմութիւնը բաւական եր

խորհուրդը, յարգը եւ արժանաւորութիւնը, {վիրաւորեց} ինձ իւր գեղարդով, ինչպէս տեսաք, սորան

կինի տան մէջ, չ'իմացան իսկոյն, թէ ո՛վ {վիրաւորեց} թագաւորը։ Ինքը՝ Հենրիկոսը, կարծում է

եց. " Սատանայն առնու այս յիմարին. ինձ {վիրաւորեց} "։ Այս խօսքերի վերայ Մօնտինի ասպետը տե

նեցրեց նորան եւ ասաց. " Երկուսիցս մինը {վիրաւորեց} թագաւորին՝ կա՛մ դու, կա՛մ ես "։ Շատէ

ւ խթանի դէմ աքացողը պիտի միայն իւր ոտքը {վիրաւորէր}. այս չէ՞ր պատճառը, որ այն տասներկու ա

էս բան չգործէ, որ խղճմտանքը խածատէր եւ {վիրաւորէր} նորա հոգին: - Այս բոլոր կանոնները ծ

պեցու գլխին էր եկել փոթորիկը, եւ նա էր {վիրաւորը} ։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք, թէ ո

րս կողմս նստած, լալ իմ վրայ, որպէս մի {վիրաւորի} վրայ եւ ճա՛ր անել, այս բոլորի հակառակ

օգնել " բանի մէջ ( եր. 53) վիրաւորացը {վիրաւորիս} պիտի կարդանք, որովհետեւ միայն Փարպեցու

այդ հոգիների հիւանդատեսին՝ ասելով. " {Վիրաւորներին} բժշկութիւն տալու շուտո՛վ հասիր. թշնամի

ռնու, - պատասխանեց պ. Մարկոսը մի փոքր {վիրաւորուած} Մանթուխեանցի երկբայութենից, որ ցոյց էր

իմանամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա թէ {վիրաւորուած} էր Շահումեանցի հարցմունքից. պատճառ, թ

ղջ օրը ման էր գալիս ափրոդիտական ցաւերով {վիրաւորուած} մարդերի մօտ, ուր եւ գիշերը քնում էր,

ինչպէս ասում էր, Փարիզի մէջ այս բանից {վիրաւորուած} մարդիկը զինաթափ առնելու համար։ Հենրիկո

, բոլորովին գունաթափեցաւ եւ ասելով՝ ես {վիրաւորուած} եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ եւ վէր

լինելու միջոցից զրկուեցին սրանք, այլեւ {վիրաւորուած} զգացին իրենց ` նկատելով ազգի ակնբախ արհ

ես իմ ազգի համար: Պ. Իսահակեանցը {վիրաւորուել} է իմ ասելուցս մեծատունների մասին, թէ մ

վ, Վերսայլի բնակիչքը եւ այցելուքը միշտ {վիրաւորուել} են դէպի սիրտը Աստղկի որդու նետերից...

գիր չգրածի պատճառն այն է, որ փոքր ինչ {վիրաւորուեց}, թէ չէ, մի ամիս եղաւ գնացածը, ի՛նչ ք

ր աշխատելով քո փառքի համար, ես դարձեալ {վիրաւորուեցայ}, եւ նորերումս յատկապէս Փարիզի մէջ: Եթ

ան: Եւ ո՛չ անգամ վշտացանք եւ ո՛չ անգամ {վիրաւորուեցանք} այդ յարձակմունքներից, այլ մանաւանդ ցաւ

րը։ Ինքը՝ Հենրիկոսը, կարծում էր, թէ {վիրաւորուեցաւ} չար Մանտուրիայի ձեռքով, որ բնակում էր

ունի մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների {վիրաւորութիւնը}: Ես ասել էի եւ ասում եմ այժմ եւս, որ

երում մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների {վիրաւորութիւնը} ՝ ըստ ամենայնի անտեղի: Շատ հին, մաշու

կից, վայր ընկաւ մեռելի նման։ Նորա այս {վիրաւորութիւնը} դատակնիք եղաւ պաշարեալներին. Ֆրանսիացի

ոյն ուխտը պահանջում եմ եւ քեզանից: Մի՛ {վիրաւորուիր} դու իմ այս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր

ում էր նորա մասին եւ շատ անգամ աղաղակով {վիրաւորում} էր նորան։ Չ'նայելով իւր փայլուն շնորհք

ւմնասիրութեան եւ անգրասիրութեան մասին, {վիրաւորւում} են՝ ցոյց տալով իւրեանց, ինչպէս երեւու

... Quos ego.... ինչպէս ասում է {Վիրգիլիոսը}... Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ պտուտե

խաղացմունքը, սուրբերի գովասանութիւնը, {Վիրգիլիոսի} երգերին համակերպութիւնքը, բարոյական մտ

ենայն մարդ, որ կարդացած էր " Պաւլոս եւ {Վիրգինէ} " անունով Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի գործը

ակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ {Վիրգինէն} ", քան թէ նոյն բանը, բայց աւելի անշու

Դքսուհի դը Շեւրեօզ: 6) Պաւլոս եւ {Վիրգինիա}: 7) Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն

կած են, եւ միայն երկուքը ( " Պաւլոս եւ {Վիրգինիա} " եւ " Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն "

ը ավարտված է, շուտով կտպվի " Պավլոս եւ {Վիրգինիան} ", իմ " Թափառական Հրեան " մինչեւ ապրիլ

ադրելոյ հրաւիրեալ լինէր սուրբն Մեսրոպ ի {Վիրս} ՝ առ ի նոյն գործ, որոց եւս արարեալ զնշ

" ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ " Հանդէպը նշանադրեց {Վիցէ} -Կանցլեր Կոմս Իւան Օստերման: Ա

աքից դուրս՝ Գըռընել ասացեալ արուարձանի {Վիօլէ} փողոցում: Վարձով բռնած տունը վարժարանի

ատար, պետական Քարտուղար քաջափայլ Պարոն {Վլադիմիր} Պետրովիչ Բուտկովը, տեսանելով նորա արժա

ալ ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, {Վլադիմիրու}, Նովգօրօդի, Արքայ Ղազանու, Արքայ Հաշ

, գահընկէց է լինում, եւ նորա յաջորդը՝ {Վլադիսլաւ}, աւելի խոհեմ գտանուելով, հրատարակում

մենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, {Վլատիմիրու}, Նովգօրօդի, Արքայուհի Ղազանու, Արքայ

 Հին լեզ. խուպանիլ։ ) {Վխտալ} ՝ кишѣть։  "Լալիս եմ" քիչ ենք լս

ֆրանսագէտ հայ հեղինակների գրուածքի մէջ {վխտում} են)։ Հին լեզուի կեղեւին ստրկանալ

վերջապես: Ե՞րբ կլինին թղթերը: Աստված {վկա}, ոչինչ չեմ հասկանում: Ցտեսություն, ե

րած այցելությունը ձեղնահարկում ( աստված {վկա} ՝ չգիտեմ ում), ուր հանդիպեցինք մեզ բո

քս ինձ հայելիի մեջ տեսնել վախենում եմ, {վկա} է աստված. ջերմը ամենայն օր հոգիս է հան

Ամենայն բանով... նա խելագա՜ր է... {վկա՜յ} է Աստուած, խելագար է: Հաւատացէք ինձ,

վրդին, որին մի չար բաղդով անձամբ անձին {վկայ} եմ գտանուած: Պ. Իսահակեանցը այս տեսակ

այս վերջին տասն նոր տարիքը ի՜նչ բաների {վկայ} են եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ

սուած են արդէն, ասես թէ մեզ էր պահուած {վկայ} գտանուիլ դորա սկզբին, ասես թէ արեւը մի

սահմանը: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի, բայց {վկայ} է Աստուած խօսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր

իլը՝ կարեկցութեամբ գլուխը շարժելով, - {վկայ} է Մարգարէի մօրուքը, որ մոլորուած ես դո

ենան, կարող են անձրեւ բերել: Հեղինակը {վկայ} է բերում այս բնութեան ընդդէմ գործին իւր

ւթեան մէջ այն է, որ շատ անգամ կարող են {վկայ} լինել ժամանակագրութեան մի երեւելի անցքի

ին եւ ոսկերք ունի, եւ այս թանձրութիւնը {վկայ} է բերում Նա: Առանց մարմնի չկայ շօշափել

իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ {վկայ} դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գ

էս մի օտար աշխարհ մտանում է թատրոնի մէջ {վկայ} լինելու միայն մի անցքի, մի գործողութեա

րպէս տանս Բէլսէլն, այսինքն Շաբալէն եւս {վկայ} է։ Երկրորդ տունն է մերձ Հայոց եւ

ւ իւր խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս {վկայ}. վերն գրածն չորք մին օրինակ համեմատ մի

օսում նրա հետ - տրտում, Դրան երկինքն է {վկայ}, Որ սերովբէն չէ՛ր ստում: " Մխիթարուի՛

ախահօրն խօսակցէր. Այնմ երկինք են {վկայ} ՝ Սերովբէն ինչ ո՛չ ստէր: "

մահուն բարբառ որոտաց, Ականատես ես {վկայ} գտանէի տխրազգեաց։ Երբ աշխարհի կարճեցաւ

ւած արիւնով. Բայց ես, երկինք թող {վկայ} գայ, Ես քեզ միայն սիրում եմ.

այծառ լուսին, դու պայծառ լուսին, {Վկայ} չես միայն լոկ արտասուքի. Դու ո՛ր

իմանար այդ չարագործը, Որ կայ մի {վկայ} եւ խաւար գործքի. Որ երկնքիցը նորա

էր քաղել դորանից։ Ո՛չինչ, եւ Աստուած {վկայ} է, ո՛չինչ։ Մարդկային մարմինը երբէք չէ

տեսանում սորանցից։ Ասածիս անհակառակելի {վկայ} այն տխուր ճշմարտութիւնն է, որ Հայերը օ

բաժանուիլ: Նա հառաչելով էր ասում ինձ, {վկայ} է աստուած, որ ես մինչեւ մահս անմեկնելի

հանդիսացաք այս վսեմակա՜ն ասպարիզի մէջ, {վկայ} բռնելով Ձեզ նոյնիսկ Գործք Առաքելոցը, ո

ակ բնակակից էր եղել Վահանին, որովհետեւ {վկայ} է բռնում սորան իր տղայութեան ժամանակ վա

յոց կաթողիկոս։ Բացի սորանից, Փարպեցին {վկայ} է բռնում Մուշէին, Սիւնեաց երկրում իր ո

իւնեաց աշխարհում ունեցած վարք ու բարքին {վկայ} է բռնում Մուշէին, ուրեմն նա այն ժամանա

եր առա՛տ են մեր ժամանակներում), ուստի {վկայ} ենք կանչում Ագաթանգեղոսը, ուր Ս. Լուս

երգում. " Խոստովանօղ Քրիստոսի ճշմարիտ {վկայ}, բազմաչարչար նահատակ Տէր Գրիգորիոս. զ

... Բայց ես խաբեբայ չեմ, եւ Աստուած {վկայ} է, որ խաբեբայ չեմ: - Երդում պէտք չ

անը, սարքերը, քահանայքը եւ ժողովուրդը {վկայ} բռնելով իւրեանց ուխտին, այսուամենայնիւ

թո՛ղ այս գիշերուայ խորհրդական լռութիւնը {վկայ} լինի իմ անխարդախ կուսական երդմանը:

գեկան եւ ֆիզիկական կատարելութեանը։ {Վկայ} է պատմութիւնը, որ ապստամբութիւնք, խռո

թիւնը դէպի լուսաւորութիւն, այլ մանաւանդ {վկայ} ունինք մեր խօսքերին անզուգական Մովսէս Խ

նին հեղինակս գտաւ անձամբ անձին ականատես {վկայ}: Զայս պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ

" Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհը ", եւ {վկայ} բռնելով նուիրելու եւ ամենայն ժողովրդեան

ր ընթերցողքը եւ մենք այս անկարգութիւնքը {վկայ} ենք դնում այն բանին, թէ մտել ենք քննու

եցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր եւ վաւերական {վկայաբանութեամբ} եւ անցուցեալ եղեւ ՚ի մատեան դիւանին համ

ւրով եւ քանի մի անձանց ՚ի Նախիջեւանայ, {վկայաբանութեամբ} հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում եւ ( պատուի

office), ի վերայ հիման թղթակցութեան, {վկայաբանութեան} եւ դրոշման կայսերական կնքոյն Ռուսսիոյ,

ոչումն, բարեհաճեսցի զարձակման է հարկաց {վկայագիր} իմ, ըստ առաջնոյն, չեղծանել, վասն զի

կութենէ Նախիջեւանայ յամի 1851 զարձակման {վկայագիր}, զոր նորին բարձր սրբազնութիւն յանդիման

ել յիշխանութենէ Ձերոյին ճեմարանի՝ զայլ {վկայագիր}, յորում երեւեսցի, թէ նոյն իշխանութիւն

ավորում եմ Ձեր պատվանուն քաղաքացիության {վկայագիր} ստանալը, շատ ուրախ եմ եւ հոգվով, որ Ձ

Յանդիման կացուցեալ ընդ սմին զարձակման {վկայագիրս}, զոր տուեալ է ինձ Նախիջեւանայ հայոց հա

լ լիցի յաղագս առաջի առնելոյ զվերոյիշեալ {վկայագիրս}, ուր հարկն է ի մասին ի բաց հանելոյ զիս

տեղւոյս եւ յանդիման կացուցեալ զարձակման {վկայագիրս} զոր տուեալ էր ինձ Նախիջեւանայ հայոց հաս

ռաջին գործն իմ եւ յետս առաքել զարձակման {վկայագիրս}, զի ես լինելով ըստ առաջնոյն հարկատու ա

հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս զօրինաւոր {վկայագիրս} իմ որք գտանին այդր, եւ զառանձին վկայու

ողաց: Ես չունելով ի ձեռին զհարկաւորեալ {վկայագիրս} իմ մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ իբրեւ ազատա

բերած եւ հանձնած էինք կայքերի հաստատված {վկայագիրքը}, Նախիջեւանի անունով, նույն քաղաքի գլխ

ռաջի Ձերոյին գերազանցութեան յաղագս իմոյ {վկայագրաց}: ՝ Չիք տեղի կասկածանաց, թէ շնորհե

հաստատող մագաղաթի կամ աստիճան հաստատող {վկայագրի} զորությամբ, առավել եւս՝ հարստության զ

խարհագրութեան, ուստի արձակեալ օրինաւոր {վկայականաւ} մտի ի կոչումն հոգեւոր զորմէ գտանի ի կառ

անումն Անւոյ եւ Շիրակաց գաւառի: Գրիգոր {Վկայասէր} թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի եւ ի յոյն

յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն եւ {Վկայասէր} կոչեցաւ: Յերկոտասաներորդ դարու Գրիգ

քարերով շինեց որպէս Հռիփսիմեանց հոյակապ {վկայարանը}, նոյնպէս եւ Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղե

բ Կաթողիկէ եկեղեցում, եւ յետոյ կոյսերի {վկայարաններում} ։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը, երբ Պարսից Վաղարշ

սիացի հայք եւ զոր հաստատեալ է ( այսինքն {վկայեալ} զստուգութենէ ստորագրութեանցն) հիւպատոս

ին, արդէն որպէս յայտնի պապական, որպէս {վկայեալ} կրօնադրուժ, մատնուէր բուն Հայոց հոգեւո

եւ պատանի ոմն նորընծայ եկեալ 'ի վանացն {վկայեաց} այսմ. Հ. Էմմաննուէլ Ջախջախեան գրէր 'ի

ր ապա ասասցուք, աստէն], զի նա, որպէս {վկայեաց} այսմ ի նորումս " Եւրոպա " լրագիր Վիեննա

ան հայ կաթոլիկաց, ( զորոց բարեհաճեալ է {վկայել} նորին սրբազնութիւնն ի գրութեան իւրում ա

աւելի ամեայ հիւանդութեանց, որոց կարեն {վկայել} տեսողքն բոլոր եւ բարեկամք իմ եւ թշնամիք

որդեալ ի մերում եկեղեցւոջ, զորմէ կարեն {վկայել} ամենայն քահանայք Նախիջեւանայ բ) միշտ խ

Թաղանրօգու լատին քահանային, այսմ կարեն {վկայել} տոմարագիրք խոստովանութեան եւ հաղորդութե

լոց, որոց մոռացեալ եմ զանուն, որ կարէ {վկայել} ըստ ամենայն քրիստոնէական իւրոյ խղճի գ)

լոյ լուծանէ նա զպահս ձկամբ, այսմ կարեն {վկայել} երդմամբ, որք ունին ընդ նմա զերթեւեկութ

յանդիման առնել հիւպատոսին Ռուսսիոյ առ ի {վկայել}: Այսօր, ներկայացեալ ի Հիւպատոսարան

սիլ, քանզի տեղեկութիւնք հասեալք առ իս {վկայել} վկայեն, թէ անդարձ կորուսեալ է այն. ա

վ կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած {վկայել}, թէ ինչ որ մեր խելքը կտրում էր, թէ բա

տեսանելով մեր գործակցութիւնը, կարո՛ղ է {վկայել} մեր ասածի ստուգութեանը: Թշնամութիւ

գանք այս անգամ: Ամէն մարդ կարող է {վկայել}, որ 1860-ին աւելի լաւ էր Թիւրքիայի դրա

մբասելու էին մեզ, ձեռքը սրտի վերայ դրած {վկայել} մեր ասածին, եւ խղճմտանքով, եւ առանց կող

մասին, կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ եւ {վկայել} այն բանին, թէ զանազան էին Մխիթարեանց ո

վերեւումը ասացինք, այս նամակը կարող է {վկայել} այն բանին, թէ Մխիթարեանց մատենագրական

ժողովրդի համար եւ կարող ենք հաստատապէս {վկայել}, որ ամէն կարգի ժողովրդին հասկանալի կը

, այլ այդոքիկ տետրակք, ըստ խղճի մտացն {վկայելոյ}, չեն այլ ինչ եթ է ոչ խառնուրդ հին եւ ն

եդոնեան ժողովը: Ազգային պատմիչների {վկայելով} ՝ այսպէս է եղել բանի ընթացքը, իսկ այսպ

ահանայութիւնը, իւր դատապարտելի գործերի {վկայելով} եւ այդ գործերից հարստահարուած եւ բռնաբա

հարստահարուած եւ բռնաբարուած ժողովուրդի {վկայելով} չէ՞ լուծւում քահանայութենից: Եթէ այսպէ

երի համար պատրաստ են իւրեանց գոյութեամբ {վկայելու} մեր ասածին: Մեր քարոզութեան նպատա

ապացոյց չունի նա՝ իր սէրը դէպի մեռածը {վկայելու} ։ Իսկ սորա հակառակ ժառանգը թողուլ անխնա

ա գրեալ) ծառայ Եղիա Յակոբեան {Վկայեմ} որ ձեռնագրեաց. ձեռնագրեալ Գէորգ

: Մասէհ Բաբաջան կամ Մարտիրոս {Վկայեմք}, որ ստորագրեաց եւ կնքեաց հռչակեաց եւ հ

Մասէհ Բաբաջան կամ Մարտիրոս։ {վկայեմք} որ ստորագրեաց, կնքեաց եւ յանձնեաց

ագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ {վկայեմք} իսկ զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կամ

անզի տեղեկութիւնք հասեալք առ իս վկայել {վկայեն}, թէ անդարձ կորուսեալ է այն. անհոգութ

, վաճառականութիւն առնէ գոհարաց, որպէս {վկայեն} ականատեսք, եւ մինչ Թադթէոս եպիսկոպոսն

: Թող բիւր անկիրթ եւ անդաստիարակ մարդիկ {վկայեն}, բայց մի օրինաւոր մարդու անվայել է այդ

որագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ {վկայեսցէ} այսպես. " Նորին վեհափառութեան իսկական

լականօք, զորմէ ինքնին, որպէս գիտեմք, {վկայեսցէ} նորոգ տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, այ

ա, ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ խղճի մտաց {վկայեսցուք}, եղեւ միայն աղճատել եւ թեքթեքել զհին լ

որ շատ տարիներով բնակւում են Փարիզում, {վկայեցին} մեզ, թէ ոչ մի աշակերտ մինչեւ այժմ Մուր

որագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ {վկայէ} " եւ այլն. զայս պահանջեն տեղական օրէնք

ալու ժամանակ։ § 27. Բնագիրը. " Եւ {վկայէ} Գիր 'ի Կաթուղիկէսն " ( եր. 42) մենք,

որագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ {վկայէ} ": Այնուհետեւ մի ամբողջ տարի ո՛վ է

կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա, զոր {վկայէ} սրբազան Պապն Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛

պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յորում {վկայէ}, ազգ Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի սո

ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն {վկայէին} զնմանէ. եւ նման միմեանց՝ ոչ էին վկայո

՝ ոչ էին վկայութիւնքն։ Այլք յարուցեալ {վկայէին} սո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք

Հ. Սարգսի համար Աբբային գրած նամակները {վկայէն}... Թէեւ մարգարէ չենք, բայց ը

կամիս, տա՛ր ոսկերիչների մօտ, նոքա կը {վկայէն} քեզ, որ ստուգապէս ոսկի էր: - Ոսկի

ւն, նա այնպէս մարդ չէր, եւ աշխարհը կը {վկայէր}, որ նա կեղտոտ բաներ չէր սիրում: -

աւ. եթէ նա կենդանի լինէր, ինքը քեզ կը {վկայէր}, որ աչքի փոքր ինչ շիլ լինելը ոչինչ արգ

կիր նորան առանձին. եթէ չլսէ ` մի երկու {վկայի} առջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր եկ

ստ որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն երից {վկայից}, իսկ երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ ստոր

, որովհետեւ ստորագրեալ է յերկուց եւ եթ {վկայից}, այնինչ ըստ յայնժամեան օրինաց ( այժմ հ

ց ( այժմ հերիք են ստորագրութիւնք երկուց {վկայից} ) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց երից վկ

ից) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց երից {վկայից}: Զայս եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցա

թղթի գտանի սսորագրութիւն միմիայն երկուց {վկայից}: Այլ ոչ կամեցեալ սովին եւս հերիքնալ,

թեան աւետարանչաց եւ առաքելոց, անժխտելի {վկայից} փրկագործ տնօրէնութեանց Յիսուսի Քրիստոսի

ուղթ մին օրինակ գրեցի եւ ի ներկայութեան {վկայիցն} ստորագրեցի եւ կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ

ուղթս գրեալ ի մի յօրինակ է ներկայութեան {վկայիցն} ստորագրեցի, կնքեցի եւ յանձնեցի յիշեալ

, եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքումբք {վկայիւք} ըստ յայնժամեան եւ արդի օրինաց Անգլիոյ:

ստ օրինաց Անգլիոյ, վաւեր է միշտ երկուք {վկայիւք} եւ զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնք

ղների առջեւը, ուր, ինչպէս Աւետարանիչը {վկայո՛ւմ} է, Պիղատոսը ճանաչելով, թէ նախանձի պատ

իւնը, որ պիտի լինի օտար լեզուով. սորա {վկայող} դառն փորձեր շատ անգամ կատարել է մարդկու

ետու նմա զանդորրագիր իմով ձեռնագրով եւ {վկայութեամբ} պ. Ս. Յ. Աբգար եւ պ. Պ. Յ. Պալ,

նդունենք, երբ Պ. Իսահակեանցը օրինաւոր {վկայութեամբ} կ'ապացուցանէ, ըստ որում, երեխայական օ

ց դաստիարակուելով Շիյեաթների մօտ, սրտի {վկայութեամբ} ընդունել էի այդ վարդապետութիւնը: Ինձ թ

ութիւնք Ներսէս Շնորհալու վերայ եւ ոչ մի {վկայութեամբ} չհաստատուելիք: Թէորիանոսի՝ Շնորհա

եթէ ոչ մի տեղում չեղած եւ ոչ մի ուրիշի {վկայութեամբ} հաստատուած բանը երեւում է Թէորիանոսի գր

աւ Բեքրի-Մուստաֆա պատուանունը հասարակաց {վկայութեամբ}, այդ պարոնը, մի օր մի լաւ երկրպագութի

բուելու պտուղ չէր. նա ինքը մի բան սրտի {վկայութեամբ} ճանաչելուց եւ գնահատելուց յետոյ, հազար

շ յարակից կամ երկրորդական իրողութենների {վկայութեամբ}: Իսկ բանաստեղծութիւնը օգուտ է քաղում մ

Սուրբ գիրքը եւ հարկադրուած է ոչ թէ սրտի {վկայութեամբ}, այլ մեքենական հպատակութեամբ ընդունել

ր իրողութիւնք մարդկութեան պատմագրքի մէջ {վկայութեամբ} հաստատում են, թէ դա խլելով բոլորի ազատ

լի եւ ապարդիւն հին հայախօսութեան: Առ ի {վկայութեամբ} հաստատելոյ զասացեալսն ցայս վայը, ո՛չ ա

եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց {վկայութեամբն} եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նոյն երկաթեայ ս

, բայց ճիզուիթը առատ ու հարուստ է սրտի {վկայութեամբք}. նա այնքան ունի եւ այնքան կարող է ունե

ամս Կիրակոսին Յարութիւնեան, որ եւ ըստ {վկայութեան} նամակագրին, բարւոք կառավարեալ ըստ խղճի

ոյ քեռն, այր բարեպաշտ եւ երկեղած, ըստ {վկայութեան} բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ գո

տութիւն գործ դնել ձեր հասկացողութեան եւ {վկայութեան} վերայ: - Հասկացողութիւնը եւ սրտի վ

լով նորա անհաստատութիւնը կրօնի կամ սրտի {վկայութեան} մէջ: Ինձ՝ որպէս քրիստոնէի, պարտականո

էզ իջանէ, բայց եթէ բանը կրօնի եւ սրտի {վկայութեան} վերայ անհաստատութեան գայ, կարծում ենք

սրայէլի, եւ նոքա լային առ դրան խորանին {վկայութեան} ։ Եւ տեսեալ Փենէէսի որդւոյ Եղիազարու,

նկանոց հասկացողքը, որովհետեւ այժմ առանց {վկայութեան} էլ հաւատ չկայ։  Հետեւեալ § 43

ն շատ անառողջանալի հիւանդներ. նորա մեծ {վկայութեան} մինը եւս այս է, թէ թափել էր եւ վարդապե

րդիկ, տեսանելով նորա հաստատութիւնը իւր {վկայութեան} վերայ մինչեւ Գոլգոթայի վերայ անարգաբար

ցոյց տալ Բարոնիոս, եկեղեցական պատմիչի {վկայութեան} վերայ։ Ահա այն իրողութիւնքը, որ չ

քաղաքական իրաւասութիւն։ Մեր ասածի {վկայութեան} համար հարկաւոր էր դնել այստեղ պապական պ

մանալի պարզութեամբ բացում է տապանակի եւ {վկայութեան} խորանի գաղտնիքը, - թեթեւ ապացոյց չէ:

կարօտ մնալու չէինք այնուհետեւ օտարների {վկայութեանը}: Որքա՛ն մեծ ամօթ է մեզ, մեր ազգին

ւ ոչ մի նման բան կայ, յառաջաբանի յիշած {վկայութեանը} ։ § 8. Այս Համազասպ Մամիկոնեանի ո՛վ

, այլեւ միտ դնելով Դեկան Անքէ վարդապետի {վկայութեանը}, սիրեց նորան իբրեւ մի բարի անդամ մարդկ

լոցս Հայոց, վկայութիւն սրտի !ւ ի վերայ {վկայութեանս} այսմիկ պատրաստ եմք եւ զանձինս դնել: Ո՛

աց ": Ուսումն կրօնական պարտի զհետ գնալ {վկայութեանց} յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ գոյր ե

ստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմութիւն {վկայութեանց} աստի եւ անտի հաւաքելոց, քան [թէ ընթերց

չէին գալիս տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի սրտի {վկայութենից}. նա հաստատապէս հաւատում էր, թէ դիւթակ

վկայում է... ես այժմուս կամէի միայն {վկայութեններով} եւ աշխարհի երեսին կատարուած փորձերով ապ

մաստակութիւնը նա զօրացնում է Սուրբ գրքի {վկայութեններով}, որ մեկնում էր ինչպէս կամենում էր ինքը

պատուանունովը, որ ստացել էր հասարակաց {վկայութենով}: Այս անզգամը ամիսը երկու անգամ հիւանդա

սրբոյ եկեղեցւոյ ՚ի սպասաւորութիւն, ըստ {վկայութէան} անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդէանս ",

ոսկական անձն քահանայ է դառնում, եւ ըստ {վկայութէան} անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդէանէ, նո

յագիրս իմ որք գտանին այդր, եւ զառանձին {վկայութիւն} ՝ յայնմ, թե կառավարիչ սենաթն հաստատեալ

յ դարձաւ ֆրանսիացոց համար մի խայտառակիչ {վկայութիւն} թագաւորների ազգավնաս շռայլութեանը, եւ

շտութեան թագաւորեալ կրօն լինելը, իբրեւ {վկայութիւն} մէջ է բերում Խորենացու հոգաբարձութեամբ

հերձուածի դառն պտուղների վերայ: Իբրեւ {վկայութիւն} այս բանին՝ կարո՞ղ է արդեօք պարոնը յառա

մեծութիւն դրական մեծութեան: Մեզ ուրիշ {վկայութիւն} հարկաւոր չէ մեր ասածը ապացուցանելու համ

դներին, միւս կողմից իւրեանց անձը իբրեւ {վկայութիւն} դնելով հասարակութեան առաջեւ, ապացուցան

ն, եւ զմոխիր մնացուածոց իւրեանց եդին ի {վկայութիւն} սերնդոց իւրեանց, առ մեզ, այս թշուառաց

եցայ, ՚ի մասնաւորի պարզաբանել, գէթ ՚ի {վկայութիւն} աղէտիցն, որոց տանեմք եւ համբերեմք ազգո

, մեր ամենեցուն, լուսաւորելոցս Հայոց, {վկայութիւն} սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատր

ր թուեցաւ։ Սուրբ գիրքը, բացի որպէս {վկայութիւն} բերելուց, Փարպեցին անում է զանազան ակն

աստան։ Յայտնի է, թէ այս շատ աջողակ {վկայութիւն} է եւ մեծ օգնութիւն այն մարդուն, որ անպ

ս կարծիքը։ Նախ՝ իբրեւ ծանօթութիւն կամ {վկայութիւն}, հարուստ բառի տակ, բերել է Փարպեցու ա

0։ § 36. " Խնդրէին հակառակ Յիսուսի {վկայութիւն} ինչ, զի սպանանիցեն զնա. եւ ոչ գտանէին

ն զնա. եւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ {վկայութիւն} վկայէին զնմանէ. եւ նման միմեանց՝ ոչ է

տրութիւնը ընդունում ենք որպէս անհերքելի {վկայութիւն} այն բանին, թէ Ս. Յովսէփը բնաւ եպիսկոպոս

ք հանել բերանից ` երբեւիցէ, մի անարդար {վկայութիւն} ձեր մասին: Առանց կեղծաւորութեան ասում

Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ ի՛նչ հաստատող {վկայութիւն} այդ մասին կարող էիք մէջ բերել, չգիտեմ

ելի բան է, որ մի մարդ երկու տեսակ սրտի {վկայութիւն} ունենայ, երբեմն այսպէս ասէ եւ երբեմն՝

միայն քաղել անտի զկարեւոր գիտելիս առ ի {վկայութիւն} ասացելոցն ի մէնջ, ուստի զհամառօտիւ նախ

եւ զկարողութիւն գրականութեան մերոյ, ի {վկայութիւն} ասացելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ զ

եզրակացութիւնք արտադրեալք ի քննութենէ ի {վկայութիւն} ասացելոցս ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթ

խելքը զօրում է. սորան որպէս անմերժելի {վկայութիւն} դնում ենք մեր գրուածքը 1857-ից սկսած,

յինք մի րոպէում փոխել մեր սրտի եւ հոգու {վկայութիւնը} ։ Մեր համար շատ վատ է մահից, ճանաչելով

նի մէջ ազատօրէն փոխել ձեր սրտի եւ հոգու {վկայութիւնը}: Եւ դորանից յետոյ ասում էք, թէ ազատու

ն վերայ: - Հասկացողութիւնը եւ սրտի {վկայութիւնը} խաղալիկ բաներ չեն, եւ մեր ազատութիւնը

իւր մարդու ազատօրէն խոստովանել իւր սրտի {վկայութիւնը}, մեք ճանաչում ենք կորստաբեր իմաստակութ

յում է մեզ մեր գործի արդարութիւնը: Այս {վկայութիւնը} հերիք մխիթարութիւն է մեզ եւ անսպառելի ա

ւ այլն, եւ այլն ": Այս ծանրակշիռ {վկայութիւնը} հերիք է՝ ապացուցանելու համար ազգային ե

ոք իրաւունք չունի բռնադատել ուրիշի սրտի {վկայութիւնը} ։ " Հիւսիսափայլի " ուղղութիւնը յայտնի է

ւթեան։ Բայց մեր կարծիքը եւ սրտի հաստատ {վկայութիւնը} այսպէս է, թէ մի օրագիր երեւելով մեր ազ

մար 39։ § 4. Բնագրում այսպէս է այդ {վկայութիւնը}. " որ հանէ զպատուականն յանարգէ, բերան

Երեմ. գլ. համար 19։ Մեր Աստուածաշնչի {վկայութիւնը}, որ բերինք այստեղ, բա՛ռ առ բառ ուղի՛ղ

Թովմա Արծրունին այսպէս է գործածում այս {վկայութիւնը}. " որ հանէ զպատուականն յանարժանէն իբրե

ւ երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը լինելու {վկայութիւնը} ինքն է բերում Փարպեցու ստոյգ պատմութիւն

օսքը չէր։ Կաթուղիկեայց անունով յիշուած {վկայութիւնը} ո՛չ միայն Կաթուղիկեայց թղթերում, այլ ե

րիչների աղճատանք. պատճառ, մէջ բերուած {վկայութիւնը} Կորնթացոց երկրորդ թղթում չէ, այլ առաջն

ծածկած" հասկանալու, որովհետեւ ամենահին {վկայութիւնը} Աստուածաշնչից է. "Եւ Համան գնաց 'ի տուն

ոջ Ձուիկի գերութիւնը. այս մասին Վարդանի {վկայութիւնը} բնաւ արժէք չունի մեր աչքում։ Գուցէ, եթէ

Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ, բերելով այս {վկայութիւնը}, գրում է "նզովեալ լինել") (եր. 89) բնիկ

անթուխեանցը, - ես յայտնեցի ձեզ իմ սրտի {վկայութիւնը}, որպէս անկեղծ բարեկամ, թէ արժանի էր,

, տաղը եւ շարականը, հետեւաբար եւ նոյն {վկայութիւնը} " ստորագրութեամբ անդամոց գրութեամբ կնքո

ում: Ես ընդունում եմ յարգելի բժիշկների {վկայութիւնը}, որպէս ստոյգ իրողութիւն: Մարդկային կա

նային եւ աստուածային Վարդապետը իւր սրտի {վկայութիւնը}, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի սրտի մէջ աւ

ւրս երեւեցուցանել իւրեանց սրտի եւ հոգու {վկայութիւնը} եւ այս կերպով բաց ձգել պապականութեան լո

խաբուելով, յօժարի ընդունել։ Մեր ասածի {վկայութիւնը} պարտական ենք որոնել մարդկութեան պատմագր

ւթեան խմոր: Ստոյգ արժանաւորութեան {վկայութիւնը}, եթէ կայ, այդ է միայն պակասութեան խոս

բռնելով նուիրելու եւ ամենայն ժողովրդեան {վկայութիւնը}, դնում է ձեռքը նուիրելու գլխին:

ութիւն է ձեռնադրութեան ժամանակ ժողովրդի {վկայութիւնը} պահանջելը: Թո՛ղ այս խնդիրը գէթ լուծանէ

տճառը։ Եթէ Պ. Գամառ-Քաթիպայի սրտի {վկայութիւնը} համաձայն է նորա գործածած՝ Կառամզինի իմ

զեաց յԱնտիոք, զայդմանէ ունիմք զհաւաստի {վկայութիւնիս}: Այսոքիկ ամեն այն հարցմունք գիտութեամբ

( թէեւ այո՛, կարո՛ղ էինք), բացի այն {վկայութիւնից}, որ ինքը՝ պ. Էմինը, բերել է՝ ցոյց

շարադրողներին, - եւ հրաժարուիլ իր սրտի {վկայութիւնից} եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: Բայց եր

ին -ճարտասան եւ պատմագիր "։ Եթէ այս {վկայութիւնն} էլ չունենայինք, այնուամենայնիւ կարելի

ն ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս չէր նման {վկայութիւնն} նոցա " ( Մարկ., գլ. ԺԴ. հ, 55-58)

ի մէջ ըրած անառակութիւնները տեղերովն ու {վկայութիւններովը} ու մսխած ստկին հաշիւն ու պատմութիւնը ըն

ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայլ ամենայն {վկայութիւնս}, եւ փիլիսոփայք հեթանոսաց խոստովանեցան

իմոնեանին, եւ կարծեմ թէ այսքան հաւաստի {վկայութիւնք} բաւական են վասն ապացուցանելոյ զնորին կա

եւ Պատմութեան մէջ միօրինակ բաներ կան՝ {վկայութիւնք}, ակնարկութիւնք, Ս. Գրքից փոխառութիւն

նած ենք մի տեղում։ Կարդացողը երբեմն {վկայութիւնք} պիտի տեսնէ մեր բացատրութեանց մէջ, որ մ

րշապատն է, այդ մասին չենք ուզում ուրիշ {վկայութիւնք} բերել ( թէեւ այո՛, կարո՛ղ էինք), բաց

քաղաք "։ Այս խօսքերից յետոյ ամեն ուրիշ {վկայութիւնք} աւելորդ են Նոր քաղաքի եւ Վաղարշապատի նո

ատի կենտրոնում, եւ այս մասին կան ստոյգ {վկայութիւնք}. թէեւ Վաղարշապատից մնացած գեղը հեռացել

։ Բայց ի՛նչ հարկաւոր են մեզ հողեղէն {վկայութիւնք}, երբ գրաւոր, պարզ եւ բացայայտ յիշատակ

. 36-7)։ Մենք կարող էինք եւ ուրիշ {վկայութիւնք} բերել մեր ասածները ապացուցանելու համար

կայ, մանաւանդ թէ ամեն քայլափոխ հակառակ {վկայութիւնք} եմ տեսնում։ Եթէ գիտենային, եթէ գրելու

ուցանելու համար պիտոյ էին այդքան խօսք, {վկայութիւնք} եւ օրինակներ։ Շատ եւ շատ զարմանալի

ից կամ ճանապարհորդից, մանաւանդ երբ այդ {վկայութիւնքը}, լինելով շատ անհամեմատ միմեանց հետ, չ

հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ նոցա այն բոլոր {վկայութիւնքը}, որոնց վերայ մտածում են Հայերը հաստատե

ւ Պատմութեան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛յն {վկայութիւնքը}, նոյն ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնում

նակ թարգմանեցինք նաեւ Ս. Գրքից բերուած {վկայութիւնքը}. բայց սակայն, բացատրութեանց մէջ պահեց

պարզ եւ բնա՛ւ երկբայութեան տակ չընկնող {վկայութիւնքը} ապացուցանելով ապացուցանում են, որ Ս.

տից էր շինուած)։ Թողնելով ուրիշների {վկայութիւնքը}, եթէ միայն մէջբերենք արժանայիշատակ Սեբ

ն դպրութեան "։ Մեզ թւում է, թէ այս {վկայութիւնքը} իրաւունք չեն տալիս մեզ ենթադրել, թէ Փա

՝ "գլուխը կախած". եւ այդ բառարանի բերած {վկայութիւնքը} արդարեւ այդ միտքն են տալիս։ Բայց սա

այդ միտքն են տալիս։ Բայց սակայն այն {վկայութիւնքը}, որ տիրապէս "գլուխը կախած" են հասկանում

են մեզ ասել, թէ մինչեւ այժմ մեր բերած {վկայութիւնքը} եւ ապացոյցքը աւելի վերաբերւում են այն խ

այէին զնմանէ. եւ նման միմեանց՝ ոչ էին {վկայութիւնքն} ։ Այլք յարուցեալ վկայէին սո՛ւտ զնմանէ,

ապահությունը չկա չարաբաստիկ վավերագրի՝ {վկայությամբ} հաստատված պատճենների մեջ: Ի՞նչ է, ուր

ւյժ երիտասարդների, որոնց կարմիր շապիկը {վկայում} էր, թե պատկանում են իտալական Հերոսին՝

րկա վիճակը, խելքերի ընդհանուր խմորումը {վկայում} են, թե շուտով կհնչե եւ Հռովմի ճակատագր

մի քանի պարոնների գրչի բերանից, ինչպէս {վկայում} է Պ. Իսահակեանցը ազգի անուսումնասիրութ

նենայ իւր մէջ։ Ինքը՝ արգոյ հեղինակը, {վկայում} է, թէ հրաբուղխների մօտակայ տեղերում կա

րութիւնը վերացուցանելու համար, արդարեւ {վկայում} է, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աշխատում է նա

ռական նպատակին: Մեր սիրտը եւ հոգին {վկայում} է մեզ մեր գործի արդարութիւնը: Այս վկայ

տալիս, ինչպէս, այո՛, պատմութիւնը եւս {վկայում} է, որ ազգը Վահագնին եւս անցուցել է իւր

ուղղափառ եկեղեցու հետ միաւորուելու, եւ {վկայում} էր, թէ, հաւասար առաջին երեք ընդհանրակ

պի, կա՛մ իսպառ կարօտ մնայ ": Մեք {վկայում} ենք, որ այս պայմանը ծնրադրութեամբ կ՚ըն

կարգը չանցնէր: Ամաղեկացոց համար միայն {վկայում} է Սուրբ գիրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց

եղինակի ձեռագիրը, որ կայ տպարանի մէջ, {վկայում} է, թէ գրաշարը եւ ոչ մի անգամ մի տառ փո

մարած կեանքի մէջ. դորանով իսկ պարզապէս {վկայում} է, որ այդպիսի օրէնքը կենդանի ներկայ ժա

՛ղ դարձուց նորան։ Իմաստութեան մէջն էլ {վկայում} է Աստուածաշունչը, թէ " Սատանայի նախանձ

ոսքը։ Յովհաննէս կաթողիկոսը այսպէս է {վկայում} մեր խօսքին. " Մեծ հայրապետն Հայոց Բաբգ

պէս մի մարդու, որ այն ժամանակ, ինչպէս {վկայում} է Թղթի յառաջաբանը, " արուեսակ աստղի պէ

, ինչպէս յայտնի է եւ ինքը՝ Չամչեանն էլ {վկայում} է, վախճանեցաւ 421 թուին. ուրեմն Փարպե

այս իրողութիւնը Փարպեցին, ինչպէս ինքը {վկայում} է, կեցել է Կամսարականների մօտ, եւ հաշ

աց երկրում նա աղքատ մի մարդ չէր, դորան {վկայում} է ինքը՝ Փարպեցին, երբ վանքից հալածուե

արպեցին, իր Պատմութեան մէջ ( եր. 14) {վկայում} է, թէ Աղանը Վասակ Արծրունու որդի է, ե

, համ. 28)։ § 49. Պաւղոսը ինքն է {վկայում}. " Եթէ զփորձ ինչ խնդրէք զՔրիստոսի, որ

կաւագ էլ կար նոցա մէջ, ինչպէս միաբերան {վկայում} են ե՛ւ Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ Վերի օրի

դդէմ։ Փարպեցին, ինչպէս ինքը իր թղթում {վկայում} է, Կամսարականների մօտ էր այդ միջոցին,

նութեան տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, ինչպէս {վկայում} է նորա ծննդաբանական թուղթը, Կայսերական

ստուած եւ Քո ուղարկած Յիսուս Քրիստոսը, {վկայում} է մեր խօսքին։ Օրհնեալ է Աստուած, որին

յ: Եւ երեսը, որ ոչինչ էր ցոյց տալիս, {վկայում} է ոչնչութիւնը հոգու, որ նստած էր մի կա

ով ունի, այդ եթէ դուք ուրանաք, քաղաքը {վկայում} է... ես այժմուս կամէի միայն վկայութե

ի բօժօժներով, որոնց միջի դատարկութեանը {վկայում} էին բօժօժների վերայի փոքրիկ ծակերը: Բա

աջանալ։ Առհասարակ, ինչպէս ինքը Չամչեանը {վկայում} է, նամակը ցոյց է տալիս, որ դորա գրողը ս

ացաւ գրել եւ ընթեռնուլ ուսանել, ինչպէս {վկայում} է Պետրոս Րիբադայները, որ ժամանակակից է

օտ գտանուած մարդիկը, ինչպէս պատմիչները {վկայում} են, չ'տեսան նորա երեսում երկիւղի կամ չ

ի քարոզութիւնը։ Այս քարոզիչքը, ինչպէս {վկայում} է Կանտօնի Եպիսկոպոսը իւր նամակի մէջ, ո

ակցութիւնը։ Բոլոր երկիրը, ինչպէս {վկայում} է Պօդօզի քաղաքի ընդհանրական նահանգապետը

մոլորութիւն: Այո՛, պատմութիւնը {վկայում} է մեզ, թէ վճռական հնարները բերում են ա

լինելով մեզ նորա ցոյց տուած բնութիւնը, {վկայում} ենք հայելու արժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշ

մ մտնում, բաց է ամէն մարդու համար, եւ {վկայում} եմ, որ ինձանից լաւ իմացողներ էլ կան,

ալի է այս երեւոյթը, որովհետեւ հեղինակը {վկայում} է թէ մողնեցոց ամէն բանները լաւ են եւ հա

տկերները, մեր աչքը եւ յիշողութիւնը մեզ {վկայում} են, որ շորը չէ փոխուել, ապա ուրեմն մե

րորդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս {վկայս}: Իբրեւ այսպէս խուճապէաք, դիմեցի առ

ակում է Ս. Շմավոնի վարքը եւ ներբող ի " {Վկայսն} Արեւելից ": Ազդարարության մեջ ասվում է

թյան մեջ ասվում է... " Կամ զողբս ի " {Վկայսն} Արեւելից ", որոյ հեղինակ ասորի անշուշտ

ւոյն Աբրահամու Խոստովանողին ասացեալ ի " {Վկայսն} Արեւելից ": Ուրիշ " Ճառընտիրների " մեջ

տրալիան, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի {վկայք} են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան աւելի մեծ

ացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկաշառ {վկայք} են գրուածք նորա, Կրօնագիտութիւնն եւ այ

եցութեան առ հասարակ ազգի մերոյ ականատես {վկայք} են եւ քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ց

Սպանիայից եւ Ֆրանսիայից։ Գտանուեցան եւ {վկայք}, որ պատահել էին Սալամանկայում այն ժամա

կարելի հականալ ըստ իր խնդրով, օրինակ " {վկայքն} պսակին ըստ ճգնութեանցն ", այն ժամանակ

չափով պիտի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա {վկան} եւ չափողը պիտի լինի ձեր գործը: Մի

դու եւ դեւ կայ քո մէջ "։ Յետոյ, սուտ {վկանե՛ր} ժողովելով, իրենց նախանձի եւ վրէժխնդրու

լի յարմարութիւն ունի բանին. Ինչպէս՝ " {վկաները} պսակվում են իրենց ճգնութեան չափով " եւ

առիթ չունի այլեւս զրպարտողների եւ սուտ {վկաների} թակարդի մէջ բռնուելով օրինական սպանութի

սորանից թշնամութեամբ զրպարտուած, սուտ {վկաներով} այդ զրպարտութիւնը հաստատուած, արդեօք ա

ր Մասաց Ցնծութիւն, խրախոյս, {Վհատ} զաւակաց Միւս անգամ գալուս Բեր

ն պատճառը, որ թուրքը համ է առնում հայի {վհատ} ու աղիողորմ խաղերից, տաղերից, ինչպէս

այս տողերը, անտարակոյս, պիտի յիշէ իւր {վհատական} եւ ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ու

ա՝ վճռելով նոցա ապագան եւ կորզելով այն {վհատական} դրութեան միջից, որի հորիզոնում արդէն ի

պետի եւ Ղուկաս Վանանդեցու խեղճ ողորմելի {վհատական} դրութիւնը Հօլլանդայի մէջ, այլեւ մեր կա

րք անցին զնոքօք, հարկաւ պարտէին վիճակի {վհատեալ} եւ անհանգիստ հոգւոյ, որոց եւ բանաստեղ

խլեց նորա կոկորդից. միթէ՞ արժան էր մեզ {վհատել}, տրտմահաղո՛րդ ընկեր. քա՛ջ գիտեմ, որ

լու։ Բայց Լօյոլա եւ նորա ընկերքը չ'{վհատեցան} ամենեւին։ Նոքա առաւել եւս սկսեցին գործ

նդանութիւն, այլ սկզբից մինչեւ այսօր մի {վհատեցուցիչ} միօրինակութիւն։ Եւ դնենք, թէ մի հայ մ

. զարթեցան եւ նայեցան իւրեանց տխուր եւ {վհատեցուցիչ} անցեալի վերայ, հոգ տարան բարւոքել ներկ

ւմ է այդտեղի օդը եւ մի վաստակեցուցիչ եւ {վհատեցուցիչ} ազդեցութիւն է գործում կազմուածքի վրայ:

էին բանաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք եւ {վհատեցուցիչք}, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ արտասուք

նհանգստանում ես իմ մասին, բայց չպետք է {վհատիլ}. սպասենք մինչեւ վերջը: Ինձ ամենից

դհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցաւ, չենք {վհատում}: Մեք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կը խօսինք

ք եւ հալածանք, այսուամենայնիւ նոքա չեն {վհատում}. բաց ի շատ սակաւ եւ այն թոյլ Յիսուսեան

յառաջադիմութեան վերայ եւ այնքան առաւել {վհատում} էին, որքան մօտենում էին Սուրբ Քաղաքին

նդրանիկին։ Տի՝ եւ սրբոց երախան ՚ի խոր {վհէն} անատակ, ՚Ի վեր յՈլիմբ սլացաւ անմա

ր էր արդէն, որ վճռել էի կատարել մի մեծ {վհկական} արարողութիւն, բայց մնացել էր այդ իմ դի

: Սկսեցի բարձր խօսել իմ հետ, կատարելի {վհկական} արարողութեանս մասին: Ձայնաւոր մտածութի

ացար. իսկ ինքս գնացի ախոռ կատարելու իմ {վհկական} արարողութիւնը: Այդ դիւթիւթեան խորհուրդ

ածում էր, որ եթէ կիսակատար չթողուր իւր {վհկական} արարողութիւնը, ապա երեւելու էր նորա յա

շատ եւ շատ որոնելով ու չգտանելով, այժմ {վհկական} արարողութեամբ, չար ոգիների - փերիների

ջ, այլ միմիայն կատարուելու էին մի քանի {վհկական} արարողութիւնք, որ օգուտ կամ վնաս չէին

ելի ասել, թէ հաւատում էր բոլորովին այս {վհկական} գործողութեանը, բայց միեւնոյն ժամանակ ի

առաւներ ձորի խորքի մի անկիւնում շարուած {վհկական} խարուկի չորս կողմում, անընդհատ նայում

ր: Այս գնդակների միջին էր ահա բոլոր {վհկական} արարողութեան խորհուրդը: Գնդակները բաղկ

ր մի առանձին գիտութիւն - թալիսմանական, {վհկութիւն}, եւ թէ ամենայն բան կարելի էր յառաջացնե

ր կրակ ձգեց սրտիս մէջ անմար․ Թշնամի {վհուկ}, երեւի, կախեց Աչքերիս վերայ բժժան

ր հարկ, իսկ այժմ նոյնը պիտի անուանուէր {վճար}: Բայց շինականին ի՛նչ մխիթարութիւն անու

տուելէն ետեւ... Մխիթարեանց շփոթ ատենին {վճարած} տուգանաց հաշւոյն հետը անուրանալի պատմու

ապագայ բարօրութեան համար տարեկան մի բան {վճարե՛լ} ազգային գանձարանին ուսումնարանի անունով

երակուր ( առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց) {վճարեալ} յաւուր զմի ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծա

րանցս զայս գործ մեծակշիռ վասն ազգայնոցն {վճարեալ} ՝ փութան մի զկնի միւսոյն զպսակ ընդունիլ

ւխտն Մխիթարեան՝ համարին զնա բազում ինչ {վճարեալ}, այլ այս, որպէս ասացաք, կարծիք է անհ

-երորդ դարու, լինէր վասն ազգի գործ մեծ {վճարեալ}, այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին ազդեցութեա

խաւարէ ի լոյս, եւ այս փոխադրութիւն չէ {վճարեալ} լոկ օդաբաղխությամբ, այլ զոհիւք եւ նուի

կապուտ ձիթենին, յաջոյ՝ որ զծանրակշիռն {վճարեաց} զյաղթութիւն: [Բայց դոքա լուռ կան, համ

ւթիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ գործ վասն ազգի {վճարեաց}, այսմ մարթ է պատասխանի առնել, եթ է մի

աց ՚ի գումարէն հատուցելոյ ինեւ, պարտ է {վճարել} զվարձ օրէնսգիտին, որ գուցէ թէ անցցէ ան

թէ անցցէ անդր քան զ1000 ռուփիս, պարտ է {վճարել} փաստաբանին, որ վասն խօսելոյ յատենին,

ւնտ ստերլինգ. կարգեալ նմա օրինօք այլեւ {վճարել} Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան զտեսանել եւ

Քանզի ", յաւել Տիկինն, " չկարեմ կրկին {վճարել} զմի եւ զնոյն գումար եւ ձեզ, եւ Այվազով

երբեք ոչինչ չի ստացել, այլ ինքն է դեռ {վճարել} նրանց փոխարեն, ինչպես նաեւ փոխադրածախս

նում պարտատիրոջը եւ թույլ են տալիս նրան {վճարել} իր պարտքն առանց դատական կամ վերջնական ո

որ, ի հաշիվ իր պարտքի նա դեռ 1856 թվին {վճարել} է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռուբլի, պար

է նա, կատարելով որեւիցէ գործողութիւն, {վճարել} էր իւր պարտքը, եթէ Աստուած օրհնել է քե

անակի անցանելուց յետոյ դուք պարտական էք {վճարել} ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վաճառականքը

ունով չշինէի, նա երբէք կարողանալու չէր {վճարել} ինձ պայմանեալ արծաթը: - Այդ ինչպէ՞

աճառելով նորանց, կարողութիւն կը ստանայ {վճարել} ինձ իմ 33. 000 մանէթը՝ օտարներին մնալո

էր վիճել Բէգզադէի հետ, յանձն է առնում {վճարել} 76 մանէթը, ուստի եւ խնդրում է իւր անցա

ց ազգի անդամների համար տարին երեք արծաթ {վճարել}, որ ներկայումս Տաճկաստանի հաշուով ասել

կը, որ ոյժ ունէին ամենայն թեթեւութեամբ {վճարել} այս քանակութիւնը արծաթի: Ես դարձեալ չե

անողը, գոնէ երեւութին նայելով, յօժարի {վճարել} որոշած գինը: Բայց մեք այդ բաների վ

եմ հագել, եւ միշտ մի զոյգ կօշիկի համար {վճարել} եմ կէս ոսկի։ Այժմ, այն նզովից արմատ կ

իդ փոխանակ, վաղը երկու հազար կամ աւելի {վճարել}, վաճառականութիւն առնել մի տեղում, ուր

առել ապրանքը, որպէսզի պարտքը կարողանայ {վճարել}: Եթէ գործ չդնէ այս հնարը, հարկաւորապէ

ապրանքը առանց վաստակի վաճառել եւ պարտքը {վճարել}: Ուստի իջեցնում է նա ապրանքի գինը հարի

մբ աշխատելու իւր երախտագիտութեան պարտքը {վճարել}, չարութենների չափը լցուցանելու համար մ

ով, եւ հրամայել է գանձապետին մեծ արծաթ {վճարել} բարերար դերվիշին նորա այս նուէրի փոխանա

ենայնի նորա արժանաւորութեան ոչինչ կարէր {վճարել}, չեւ ստացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից

ութենով Յիսուսեան կարգը պարտաւորւում էր {վճարել} Լաւալլետի պարտքը, եւ թէ հակառակ այս վճ

եւ թէ հակառակ այս վճռին Կարգը չ'կամենար {վճարել}, այն ժամանակ Կարգի կալուածքը Ֆրանսիայի

երեւումը յիշած նորա մի մասնը պարտաւոր է {վճարել} Լաւալլետի պարտքը։ Պարլամենտը հրամայեց

էս հաշուատեսութիւնը, նոյնպէս եւ պարտքը {վճարելը}: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, վաճառականութիւն

տոնեայ բանտարկելոցն, քանի անձին պարտքն {վճարելի}, որ բաւական լինիցի, էնքան անձանց պարտ

ընդ ձեռն օրէնսգիտի իմոյ եւ փաստաբանի, {վճարելով} առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէտս թղթոց եւ տպ

ին, գնում է այդ ճրագը Նախիջեւանի մէջ՝ {վճարելով} իւրաքանչիւր ֆունտի համար 28, 29 կամ 30

ապսպարէ նորան, եւ եղածը առնու՝ արծաթ {վճարելով} փոխարէն: Ապա եթէ հայ շինականի ձեռքը մի

դով, Կոստանդնուպոլսի մէջ, չնչին արծաթ {վճարելով} մի ենիչերու, սպանել է տալիս խոհարարը փ

, պարզ է, որ նա այդ 64. 000 ռ. նորից {վճարելու} չէ, իսկ ո՞ւր է այդ գումարը: Երկրորդ,

ուխ սահմանւում է երեսուն դեսեատին հող, {վճարելու} են ամենայն տարի՝ իւրաքանչիւր դեսիատինի

ասել է, թէ բովանդակ գեղացիք պիտի վարձ {վճարեն} այն քսանին հողը մշակելու եւ գործելու իր

ինչեւ մի նշանակեալ ժամանակ, ամ ըստ ամէ {վճարեն} իւրեանց պարոններին այն հողի գինը, մինչ

ժան իւրումն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ {վճարեսցէ} վասն Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք

անց բնակութիւն, եւ 'ի Կոստանդնուպօլսոյ {վճարեսցուք} ամենայն ծախք։ Այլ 'ի սաստկանալ վիճ

ն աղեղների դռնչիւնքը, աղօթեց առ Տէր եւ {վճարեց} իւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք եւ ոչ

, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր յԱրեւելս եւ {վճարեցեր} զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ գայիր աստ,

Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք {վճարեցի՞ր}: Խնդրում եմ չմոռանաս այդ մասին ինձ գրե

ասանորդ առնու առ հարիւրն հինգ. նոյնպէս {վճարէ} ՚ի գանձարանն տէրութեան զգետնահարկ ( поз

ր անդամ լինելու ցանկութիւն ունեցող Հայը {վճարէ} ամենայն տարի երեք մանէթ արծաթ, մինչեւ

որ ձեռագործի վաճառականը առողջ դրամ պիտի {վճարէ} Եւրոպայից ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ

ապէս, պիտի շահով պարտք առնու եւ այնպէս {վճարէ}. չվճարել իւր ժամանակին չէ կարող, առան

ադարեցնելու: Բայց այն տոկոսը, որ պիտի {վճարէ} իւր նոր պարտքի համար, կը տանի նորա ապր

'առնու ապրանքը, կը վաճառէ, նորանից կը {վճարէ} ապրանքի տիրոջ իւր պարտքը եւ աւելորդ շահ

դեռ կերած հացի համար եւս պիտոյ է մի բան {վճարէ} տիրոջը: - Պարոն, աղաչում եմ արդար

չիւր տարի երկու հարիւր մարկա արծաթ հարկ {վճարէ} Գրիգոր պապին եւ նորա օրինաւոր յաջորդներ

րեանց պարոններին այն հողի գինը, մինչեւ {վճարը} աւարտուի: Բայց երբ 1861, փետրուա

կաւորութիւնք կը տրուին գանձարանից առանց {վճարի}, իսկ ունեւորքը կարող են նոցա տրուած հո

ս-կենդան, անցնում են մի քանի օր: Բայց {վճարի} ժամանակը աւելի մօտեցաւ, ի՛նչ ճար: " Ա

ու, կամ մի անմեղ թղթախաղ խաղալու առանց {վճարի}, կամ թէ շատ շատ մի բաժակ ղահուէով, որ

վատնէ զամենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի {վճարիլն} վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուրե

։  Այլ առակ լուարուք. "իսկ զկնի {վճարման} սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ զկին

րացած, եւ ահա երկրորդ, երրորդ եւ միւս {վճարները} հետզհետէ, մահի պէս: Ի՛նչ եղաւ հետեւան

յրագոյն իմաստասիրութեան համար արծաթ եւս {վճարող} չլինի... գո՛նէ, մի քանի տարի ժամանակո

անչիւրը այդ պանդխտական եւ մշակ մարդերից {վճարում} է ազգային դպրոցների, հիւանդանոցի, աղք

ծ տմարդութիւնը, իսկոյն ժամանակից յառաջ {վճարում} է իւր պարտքը Բէգզադէին՝ մտածելով, թէ

ւմ է ազնուականների հողի վերայ եւ վարձ է {վճարում} հողի տիրոջ: Հասարակ ժողովուրդը, հող չ

չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած {վճարում} եմ այժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւոր է տան վե

ծի դրամը անհնար է ձեռք բերել. գնողը չէ {վճարում}, միւս կողմից վաճառականի հատուցումի նզո

ն մարդիկը, որ պարտական էին նորան, չեն {վճարում} իւրեանց պարտքը, առեւտուրը ընկած է, ոս

նկելանոց պահել, որտեղ ինչ-որ մի Խորենի {վճարվում} է տարեկան 2. 000 դ. ։ Ինչի՞ համար: Սա

ն, թէ աշխարհի երեսին ամենայն լաւութիւն {վճարւում} է ապերախտութեամբ: Եղբայրս որ, եթէ ես

րտարապետութեան վրայ՝ բնութեան հարկը չէ {վճարւում}, մեր տունը չէ կառավարւում, մեր այգիքը

ոց ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի եզերիլ {վճիռ} Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծի չքաւորութեան ե

ցվերջ այսր Օգոստոսի լուայց զվախճանական {վճիռ} Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ վերայ

ձեզ հաստատել մագիստրատ եւ այնտեղ դատ ու {վճիռ} կատարել ձեր կանոնների եւ սովորութեան պ

հ փութաց կամակար, Իմ առաջի անիրաւ {վճիռ} լուաւ վայրապար։ Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ

Զարքայորդւոյն Սողոմոնի զարդար առ այդ {վճիռ} լուր, Որ լաւ ասէ զկոյր ակամբք, ք

մէջ այս ամենը, այն ժամանակ առաւել պարզ {վճիռ} կը հատանէ դոցայ արարքի վերայ: Իմացիր,

քն՝ տասն եւ եօթներորդ դարու սկզբումը, {վճիռ} էր կապել, որի զօրութեամբ արգելւում էր

բան տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ իմ գործի {վճիռը}: 30-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկա

ան բաների մէջ ներգործական է իմ ձայնը եւ {վճիռը}. երկրորդ, ձեր գործերը վերջ չունին. ե

կարծիքների մասին, հաստատեց ֆակուլտէտի {վճիռը} ՝ այս եւս յաւելացնելով, թէ որովհետեւ Կ

Համալսարանի Աստուածաբանական ֆակուլտէտի {վճիռը} ։ Այս միջոցին հասաւ Կարգի պատմութեա

րալը, կամ կառավարիչը դնում էին իւրեանց {վճիռը} ։ Խօսինք այժմ Յիսուսեանների ներքին

անտները, յետ դրեց այս գործի վախճանական {վճիռը} անորոշ ժամանակով եւ թոյլ տուեց Յիսուսեա

կան են բոլորը, առանց բացառութեան, այս {վճիռը} յայտնուելուց երեք օրից յետոյ դուրս գալ

ութիւնը։ Զարմանալին այս է, որ այսպիսի {վճիռը} հաստատուեցաւ երկու ձայնի առաւելութեամբ

իսի 8ին 1761 թուականին հաստատուեցաւ այն {վճիռը}, որի զօրութենով Յիսուսեան կարգը պարտաւ

յ օգոստոսի 6-ին հաստատուեցաւ Պարլամենտի {վճիռը}, որ զօրութենով Յիսուսեանների քսան չորս

եան հանդիսում, - հրապարակով յայտնեց իւր {վճիռը} մի Պօղոսի մասին, որ հայոց ազգի եւ եկեղ

եռ առաջին անգամն է, որ մի օրագիր, իւր {վճիռը} հրապարակելով, խնդրում է բանաւոր հասարա

րները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի {վճիռը} եւ նոցա վրայ, որպէս մի մունջ անհատի վր

մի՛ դատապարտէք նորան, եթէ նա այն ծանր {վճիռը} դնում է իր ազգի վրայ, անկողմնապահ ճշմա

տրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց, սակայն {վճիռն} մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ ժողովն եւ ես կ

ռադատութեան ըստ ամենայնի անյուշ, քանզի {վճիռն} այն իսկ է, զոր ընթեռնումք ի ներկայ հրո

հրապարակում էին եւ իրենց դատապարտութեան {վճիռն} էլ քամակիցը տալիս, որ ունայնացնում էր

ւմ են սրտերը... Արդարոց բի՜ւր երանի: {Վճիտ} սիրով անբասիր - Ինչպէս Գիրքն է պատուիր

ախտից դու հրճուես, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ {վճիտ}, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ տաս ա

թռան - Բի՜ւր երանի արդարոց. {Վճիտ} ի սէր՝ Զոր ցանգ եւ Գիր պատուիրէ

իճակս հրճուեսցիս Եւ մի՛ կացցէ ակնդ {վճիտ} ՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

ԺԱՄԱՆԱԿ Ընդ այս {վճիտ} շրջմոլիկ անգայտ անօսր ընդ կամար,

ր աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում էր պարզ եւ {վճիտ} սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ

գի, մանաւանդ, եթէ մատենագրեսցի նոր եւ {վճիտ} հայախօսութեամբ, որ ունի կեանք եւ կիրառ

, գուցէ մինն քան զմիւսն արժանաւոր գտցի {վճիտ} կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ

ել: Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին {վճռաբար} ասել, թէ եկեղեցին մեր խոստովանի ի Քրիս

ջ ասել ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ {վճռաբար} յայտնում ենք, որ մի քայլափոխ եւս յետ կ

ու, բայց երիտասարդքը պահանջում են, որ {վճռաբար} կատարուի ամենայն գործ, յետ դրուի դանդա

Այդպիսի բաներ չեն իմ ասելիքը: Ես կամէի {վճռաբար} լսել քեզանից քո յօժարութիւնը ինձ հետ ամ

իւրեանց անձը տխուր անցածից եւ ոտք կոխել {վճռաբար} նոր սահմանագլխի վերայ, ուր մանուկ առագ

ն, սկսանել զգործն եւ ապա գիտութեամբ եւ {վճռադատութեամբ} տէրութեանն Անգլիոյ իջանել ի Կալկաթա, ե

ասին եկեղեցական հաշուոց, թողու զայն ՚ի {վճռադատութեան} ըստ ամենայնի անյուշ, քանզի վճիռն այն ի

յորում երեւի գայթ ի գայթ եւ կցկտուր իմն {վճռադատութիւն} ոչ բնաւ արժանաւոր սինոդական իրաւանց եւ

դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի լուր եւ ի {վճռադատութիւն} դատաւորաց: Կտակն հանգուցեալ Մասեհ

յնժամ ներկայանայ յատեան Սուպրիմ Կորտի ի {վճռադատութիւն} դատաւորաց: Յուսամ, թէ ցվերջ այսր Օ

յետոյ վերջապէս առաջարկեց թագաւորին իւր {վճռադատութիւնը} անունովս " Recueil monstrueux des asser

եւ սեփականվին քաղաքի օրինավոր ատենական {վճռադատությամբ}, եւ որքան առձեռն պատրաստ գումար դարձյա

ունը կլինի անգլիական դատաստանի օրինավոր {վճռադատությամբ}: § 10. Երբ որ բերած եւ հանձնած էին

զանը սուս է, սպասում է, որ ստանա յուր {վճռական} իրավունքները եւ ապա գործ կատարել այնպես

փոխանական ընդհանուր ժողովը ցանկանում էր {վճռական} միջոցներ ձեռնարկել այդ թվերը ճիշտ հետազ

, որ այսպիսի դիպուածներում հարկաւոր են {վճռական} հնարներ. կիսակտուր հնարները ոչ թէ միայ

վ մերժեց եւ դատապարտեց, մեք հասանք մեր {վճռական} նպատակին: Մեր սիրտը եւ հոգին վկայո

, երբ հասանէ Թիւրքիայի դրամական կեանքի {վճռական} վախճանը: Ազգը, լաւ ու վատ, փորձ

ից, այլ մարդիկ չ'կային, շատ դրական եւ {վճռական} կերպով հանդէս է դուրս եկել Հայերի մէջ։

մ է Էջմիածին գնալ Երեւանից՝ կաթողիկոսի {վճռական} խօսքը լսելու համար։ Բայց ո՛վ վատաբա

յս պատճառով գործ կը դնեմ իմ թագաւորական {վճռական} հնարները: - Եւ զի՞նչ արդէօք գործե

անոցում մի տեսութիւն... Վերջին, {վճռական} խօսքերը ասելուց յետոյ, դուրս գնաց տիկի

հետ եւս կը խօսեմ եւ կը յայտնեմ ձեզ մեր {վճռական} համաձայնութիւնը կամ անհամաձայնութիւնը:

չկամէինք տեսանել: Մանուշակը մտածեց {վճռական} հնարք գործ դնել այս անհաւասար ամուսնութ

ը գամ ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ, մի {վճռական} խօսք լսելու համար: Որովհետեւ մի քան

ելու, առանց խօսելու, առանց մինը միւսի {վճռական} կամքը լսելու, միմիայն հետեւելով մի անց

կութիւնից, վերջապէս, Թիւթիւնճի-օղլուն {վճռական} կերպով յայտնեց իւր կնոջը եւ Մանուշակին

Ծերակոյտը, տեսանելով այս բանը, արդէն {վճռական} պատճառ էր ստացել հալածել Յիսուսեանքը իւ

Այո՛, պատմութիւնը վկայում է մեզ, թէ {վճռական} հնարները բերում են առժամանակեայ անախորժ

ոչ մի օրինական իմաստ, այդ պատճառով ես {վճռականորեն} չեմ ընդունում այն, եւ չէի էլ ընդունի,

զի պարլամենտի մէջ, դատապարտուեցան նորա {վճռահատութեամբ}, որ յայտնի է անունովս " Recueil monstr

անի մէջ իւր արհամարհանքը այդպիսի անիրաւ {վճռահատութեան} վերայ. այս բանը պատճառ տուեց նորա ընդդ

s par la compagnie des Jesuites "։ Այս {վճռահատութեան} մէջ ապացուցուեցաւ, որ երկու Յիսուսեանք

նդ պ. Հագի ( ընդհանրական կառավարիչ): {Վճռաւ} գերագոյն ատենի տեղւոյս, ինձ անկ էր ( ո

մարը պահելով յուր գանձարանում, քննե եւ {վճռե} ժառանգների իրավունքը եւ ըստ այնմ յուրաք

ի Կալկաթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 ամի, {վճռեալ} են աղերս արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յ

կանաց յիմում ներկայութեան հաստատեաց եւ {վճռեաց} տալ նոցա ըստ պատկանելոյն զառանձին թուղթ

ջ գործերի, մեր կողմից այսպես կարող ենք {վճռել} այս խնդիրը: Ես եւ պ. Հարություն Աջ

պրիմ Կորտի, քանզի նոցա գործ է, ասէր, {վճռել} կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ պարգեւագիր:

ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն {վճռել} եւ թողցէ զգործն ի քննութեան, մինչեւ պ

վ այս գաղափարի հետ, կարողանայ դատել եւ {վճռել} օդի վնասակարութիւնը կամ օգտակարութիւնը

ցաւ, բայց " Ընծայի " վիճակը այլապէս էր {վճռել} ճակատագիրը: Շնորհակալ ենք " Ընծայից "

բանը, Բայց երեւի Աստուած այդպէս {վճռել} էր. Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց, իմ

մ մի բան իմանալ: Քանի օր էր արդէն, որ {վճռել} էի կատարել մի մեծ վհկական արարողութիւն

նենայ իւր ցաւին դարման տանելու... ես {վճռել} եմ եւ վերջացուցել եմ. էգուց գնում եմ,

աբար ծանօթանալու համար պիտոյ է յառաջուց {վճռել} այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ

ուց մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին ժողովով {վճռել} էր, որ ո՛չ թէ միայն քահանայք անկին լին

ութեան եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի {վճռել} ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան

անյաջող հակառակամարտութենից յետոյ արդէն {վճռել} էին տալ քաղաքը թշնամու ձեռքը։ Միմիայն

նիստերը եւ չորսի համաձայնութեան դէպքում {վճռել} հարցերը: 2. Նախ քան Կանոնադրութ

, որ ազգը մի փոքր կարեկից լինէր նոցա՝ {վճռելով} նոցա ապագան եւ կորզելով այն վհատական դր

րեայ բան է, եւ ճակատագիրը նոյն վիճակով {վճռելու} է դորա ապագան, որով վճռուեցան Կովկասը

ր հին մատենագրութեան վերայ։ Այս խնդիրը {վճռելու} համար կրկնում ենք սորանից յառաջ ասածներ

հաւատի վերաբերեալ խնդիրները քննելու եւ {վճռելու} համար։ Բացի դորանից, Ֆրանսիայի եւ Սպա

կալցի, իսկ թէ մերժելոց, քան զօր յառաջ {վճռեսցէ} եւ մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամանակ

ածու ընկերութեան եւ բոլորովին բացասաբար {վճռեց}, որ կոմս էմմանուէլը, այդ հասարակաց խա

ւանեց այս կարծիքին եւ դատողութեանը, եւ {վճռեց}, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը գնա

սինքն՝ 1594 թուականի դեկտեմբերի 29ին, {վճռեց}, թէ " Յիսուսեան աբեղայք իբրեւ խանգարիչ

լու։ Հենեարին կախեցին։ Պարլամենտը {վճռեց} քանդել այն տունը, ուր բնակւում էր Շատէ

մարդերին "։ Վերջապէս Հենրիկոս IVը {վճռեց}, որ վերադառնան Յիսուսեանք։ Երբ Սիւլլի

փոխանակ Ժիրարը դէպի մահ դատապարտելու, {վճռեց} աքսորել նորան այն նահանգից, ուր պատահե

ւթիւնը թագաւորին, միեւնոյն ժամանակումը {վճռեց}, որ Կարգը նոյն կարգադրութենից երկրորդ

ների քննութեան եւ վերահասութեան, որոնք {վճռեցին}, թէ հերիք է մի շատ չափաւոր վարձատրութի

ector) եւ վարդապետները ( Professores) {վճռեցին}, այս անկարգութիւնը վերջացնելու համար,

յն կնճիռը չլուծուի, ստրուկը կացինով կը {վճռէ} գործը: Ժամանակը շատ մօտեցած է եւ կարծո

ւնը չհեռանայ այն առարկայից, որ պիտոյ է {վճռէր} նորա կեանքի բոլոր որպիսութիւնը: Մի

արեալ առ ի նոցանէ, յորում, մանաւանդ ի {վճռի} պատգամաւորացն, որպէս ՚ի հայելւոջ, կար

ինքն, որ այդ դրամը կգործադրվի դատարանի {վճռի} մեջ որոշակիորեն սահմանված առարկաների վր

խնդրում էր ազգի անդամների կարծիքը, իւր {վճռի} մասին, որպէսզի իմանայ, թէ որչա՛փ յառա

հը պիտի տանի քեզ դժոխք. Ուրեմն, {վճռի՛ր}... ": - Չկամիմ:

իտանի պաշտօն ունէր, ընդդիմանում էր այս {վճռին} եւ առաջնորդ դառնալով մի քանի հարիւր կտր

ել Լաւալլետի պարտքը, եւ թէ հակառակ այս {վճռին} Կարգը չ'կամենար վճարել, այն ժամանակ Կա

եկեղեցու, ո՛չ միայն համաձայն եմ Մեղուի {վճռին}, այլ աւելի եւս: Մեղուն հրատարակեց նոր

այնքան եղիցի ինձ եւ ազգին, եթէ ատեանն {վճռիցէ} յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի

դորա հեղինակին: Թէեւ մի նպատակ կամ մի {վճռողական} կէտ չունէր այդ գործը, ուստի եւ մեք աւե

րանսիայն, չ'նայելով այս բաների վերայ, {վճռողական} կերպով դատապարտում էր Յիսուսեանները՝ ո

յն վիճակով վճռելու է դորա ապագան, որով {վճռուեցան} Կովկասը եւ Արարատը: Ես չեմ կարող տեսան

մ, ո՛վ ինչ կարող է առնել: Ժողովքներով {վճռուեցաւ}, որ իւրաքանչիւր պատուաւոր կին յօժարակա

նամակների ծրարը թագաւորին։ Իսկոյն {վճռուեցաւ}, թէ այս նամակները կարո՛ղ են Յակոբ-Կլեմ

ստելու համար, եւ հետեւեալ տարումը պիտի {վճռուէր} նորա գաղտնիքի գործը, բայց Ալքիմիկոսը չ

հասարակության վերաբերյալ բոլոր գործերը {վճռում} են ընդհանուր ձայնատվությամբ - par suffr

եւ բանտ է դրւում մօր հետ միասին: Կոմսը {վճռում} է որդին գլխատել, իսկ մայրը այրել կրակի

յս առաջին հատուցումը ձեռք բերելու համար {վճռում} է նա իւր մէջ. " Հարկաւոր է վնասով եւս

ութեամբ, տեղեկանում է նորա խորհրդին եւ {վճռում} է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել

ոնից աւելի ահաւոր խորամանկութիւն, որով {վճռում} էր նա անբախտ Քարկեդոնի թշուառ վիճակը.

ատ բաներ: Դուք, իմանալով այս, իսկոյն {վճռում} էք, թէ պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ յիմար

կը լինի ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, {վճռում} է զոհել իւր անձը բոլոր Պապականների փրկո

ասում, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես {վճռված} ու ավարտված է եւ մենք այսուհետեւ պահանջ

Հռովմի ճակատագրական զանգակը՝ դեպի {{Հռո՞վմ}: Գուցե թե " ոտքերս թեթեւ լինի ":

ո՛չ: Այժմ եւ մինչեւ մեր գերեզմանի ափը {վյրեժխնդիր} եւ նախանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի իրաւ

առանց այլեւայլի. թող այդ ստանամ, ինձ {վնաս} բերելու չէ, ընդհակառակը, շատ եւ շատ օ

մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք չկարելով {վնաս} ինչ իրական հասուցանել ինձ, զանձինս խաբ

, լռեսջիք եւ ի լռութենէ աստի աղբերաuցի {վնաս} ինչ ազգին, ի պարականոն ներգործութեանց

րիտակաց գուցէ եւ իսպառ անհետացելոց, ՚ի {վնաս} ազգին, եւ որովհետեւ յանձնարարութիւն ազ

ութիւն օրէնսգէտին Հագի, որով ճգնի նա ի {վնաս} ազգին, որոյ եմս երեսփոխան, գրել զթուղ

ծ էինք ածում, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի {վնաս} մեր նոր խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի,

են սեփական շահով, ծառայության փոխարեն {վնաս} հասցրին իրենց խնամակալին, եւ այս դեպքո

ենայն դեպս, այդ պարոնները անփոխարինելի {վնաս} հասցրին հասարակության: Դիցուք թե պարտա

ինտր եւ աղիւս շինողները, որովհետեւ մեծ {վնաս} ունէին անձրեւից, կենդանի կենդանի թաղել

յ եւ ապացուցանելու համար, թէ դու ոչինչ {վնաս} չէիր կարող տալ ինձ քո արծաթովը, անպատճ

թէ երազ էր տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ {վնաս} չկար իւրեան. շանթը ինքը չէր ուտողը, թ

ում անդաստիարակ եւ ասիացի ազգերին, այդ {վնաս} չունի, միայն դու յառաջ գնա: Կը գայ օր

խափանել արդէն, յայտնի եւ բաւական զգալի {վնաս} է: Գումարը արծաթի, որ գործ էր դրուած

տ եւ վերջին յուսահատութեան մէջ: Այսքան {վնաս} յառաջացաւ միմիայն պատերազմի պատճառով,

որոնց մէջ վերջին տեղը չունին, անձնական {վնաս} հասցնել, վատաբանել, կասկածներ յարուցա

ից շինականը եթէ տնտեսական մասնում աւելի {վնաս} ունի, քան թէ օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի ս

Ո՞ւր արդեօք կարող են անվաճառ մնալ եւ {վնաս} տալ երկրագործին բամբակը, մետաքսը, շաք

ղարկէ Եւրոպա։ Ազգին ո՛չ շահ կայ եւ ո՛չ {վնաս}, որպէս նաեւ ո՛չ ազգային վաճառականութիւ

ցական միթէներ լսւում են այստեղ: " {Վնաս} վնասից տարբեր է: Անհիմն վաճառականութեա

յն մի անցքի, մի գործողութեան, որից մի {վնաս} գալու չէր նորա անձնական շահին: Բ

զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս {վնաս} գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգ

էոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի {վնաս} եկեղեցւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ բազմա

ր իւր կեանքում ոչինչ մարդու Ոչինչ {վնաս} տուած չէ. Այն լուսաւոր բակն է նոր

նամակ... Մի քանի սու՜տ... ի՞նչ {վնաս}... Միւսներին էլ օրինակ... Խ

անգնեալ Պ. Չամուռճեանի հոգեհարազատքը, {վնաս} տուեցին մարդկութեան: Այդ կացութիւնքը,

որական եւ ընկերական կեանքի վրայ, առանց {վնաս} տալու այդ կեանքի բնական առողջութեան եւ

ւխ կը ճաքեցնէ. միւս կողմից ի՛նչ մի մեծ {վնաս} է, եթէ մարդը երբեմն երբեմն անասնանայ ն

շատ անծանօթ եւ անտես թշնամիք․ ես ոչինչ {վնաս} հասուցած չեմ Մարկոսին, բայց Կիրակոսը ա

հոգին եւ ուղղութիւնը, որին մի մազի չափ {վնաս} չեմ տուել, որի հետ ոչինչ ունիմ հասարակ

ւիրել է, հրաւիրեւցէք, ինձ մի մասնաւոր {վնաս} չունի, շատ շատ, միւս օր պիտի մի ոտանա

ւած Հայերի վերայ: Այս շատ խորախորհուրդ {վնաս} էր, բայց իմ մտքերը կերպարանագործելու ե

ուխտ դնել եւ չկատարելը յաջողութեան մեծ {վնաս} է, աւուր կարճութիւն է. մանաւանդ ես ին

, միամիտ կացի՛ր, մարիկս, մէք եթէ մեր {վնաս} -օգուտի բան լինի, խելք ունինք, թէեւ մա

նի վհկական արարողութիւնք, որ օգուտ կամ {վնաս} չէին կարող պատճառել ֆիզիկապէս. նա յօժա

ւելու, երկրորդը, որ թեթեւ թափողին մեծ {վնաս} կը յառաջանար: Թեթեւ թափողը, թեթեւը ձգ

ւն ամենեւին խորթ ի հայկական ոգւոյ քանի՛ {վնաս} լուսաւորութեան մերայնոցն: Այդպիսեօք այ

նց: Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, {վնաս} որ եւ իցէ ազգի չարագոյն, քան զկորուստ

եթէ համբուրելի հեղինակին օգուտ չբերէ, {վնաս} ոչ երբեք: Համարձակ կարող ենք ասել

նէին լա՛ւ էր), որովհետեւ բանի ընթացքը {վնաս} չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ

ծը: Մեր ազգութիւնը, մեր կրօնը, ոչ թէ {վնաս} կրելու չէ միջնադարեան ուղղութիւնքը, մե

ւոյթք, որ չեն պատճառում մի երկիւղ, մի {վնաս}, մի մահ կամ մի կործանում, այլ մանաւան

ւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ եւ {վնասաբեր} ասելով այս կամ այն տեղի օդը: Այդպէս կա

եղել է իւր ազգին ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ {վնասաբեր} եւս, այլեւ չար եւ թունաւոր պտուղների պ

կայ այդ բանը, այնտեղ կայծակը չէ կարող {վնասագործութիւնք} յառաջացնել, որովհետեւ այն, ձողի ծայրի

առել է այդ ցնորքը: Հանգստացի՛ր, դա մի {վնասակար} բան չէ: Պ. Բէգզադէն, սաստիկ յուս

րալի. կանայք եւ աղջիկները վարում են մի {վնասակար} եւ նստողական կեանք, դոցանից շատը զոհ է

րութիւն բժշկելու մէջ, այնուամենայնիւ, {վնասակար} էր կազմուածքին ընդհանրապէս, չգիտէ, որ

թիւն, որով պիտի ուրախանայինք, մեզ շատ {վնասակար} կարող էր լինել, որովհետեւ մեր ձգտողութ

Այդպիսի սովորութիւնքը որպէս ընդհանրապէս {վնասակար}, կարելի է միայն խայտառակել, բայց ոչ ո

ոյր. ես բազմիցս ջանացայ ի խափանել զայն {վնասակար} սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, ե

( ՏՕ2 сернистая кислота), որ, սաստիկ {վնասակար} լինելով շնչառութեան, կարող է խեղդամահ

լի լինի թթուածինը, քան թէ 21, նոյնպէս {վնասակար} էր առողջութեան, չափազանց միանալով ածխա

Հ. Ղեւոնդից շնորհ առնել դադարեցնել այդ {վնասակար} աղօթքը, եթէ չկամին առիթ տալ գայթակղութ

որ ոչ միայն օգտակար չէ, այլ շատ եւ շատ {վնասակար} է, եթէ առողջ բանականութեամբ աչքի տակ ձ

հասուցանում այս նպատակին, այլ մեծապէս {վնասակար} են ե՛ւ նիւթական, ե՛ւ բարոյական կողմից

էին, որ իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը {վնասակար} չէր նոցա, որ կամ դրացի էին Հայաստանին

ոքրիշատէ տեղեկութիւն տալ ազգին այդ գրքի {վնասակար} ուղղութեան մասին անմերժելի պարտականութի

հօրից, բացի քեզանից, բացի այն սխալ եւ {վնասակար} աւանդութենից, որ քեզ այդ օրը ձգեց:

ախօս չերեւինք մեր նեղսիրտի առջեւ: {Վնասակար} եւ անիրաւ է այնպիսի ազգութիւնը, որ ամե

կին, զգում ենք մի մեծ ցաւ մեր ազգի շատ {վնասակար} անհոգութեան վերայ: Ջերմ սրտով աղաչում

ւր բաները աւելի մեծ չափով եւ դրականապէս {վնասակար} կերպով պաշտեց, քան թէ երբեւիցէ ունեցած

իւ էականապէս եւ դրականապէս ընկերութեանը {վնասակար}: Սիրով ոգեւորուած ընկերութիւնը, ս

կորուստ են, նոցայ աչքում եղած են որպէս {վնասակար} բաների մերժողութիւնք: Եւ գիտէին նոքա,

ն ուղղութեամբ քայլել, առանց անօգուտ եւ {վնասակար} դառնալու: Բայց ի՛նչ անես, որ Հեգելի պ

ների վրայ: Մի քանի թերութիւնք, եւ {վնասակար} դրութիւնք, ինչպէս եւ անդրանկական համակ

բարոյական շրջանը, այդպիսի մարդիկ միշտ {վնասակար} են. պէտք է լաւ հասկացած: Սոքա առաւել

, համարեա թէ արտասուքը աչքերում, - այդ {վնասակար} կը լինի եւ ձեզ եւ իմ պարոնիս: Նա միշտ

ուր շատ կային ցած խազեր, այդ կարող է, {վնասակար} լինել ձեր ձայնին: Խնդրեմ այս ասածներս

Հայերից ինչ ինչ մարդերի մէջ այն սխալ եւ {վնասակար} վարդապետութիւնը - թէ ամենայն բան, որ ե

թուականին, որպէս առաւել կասկածաւոր եւ {վնասակար} տէրութեանը, քան թէ միւս աբեղայական կար

ի ծուռ ու սխալ ընթացքը հասուցել է եւ մի {վնասակար} նպատակի։ Բայց այդ վնասակար նպատակը, ա

ցել է եւ մի վնասակար նպատակի։ Բայց այդ {վնասակար} նպատակը, այդ տտիպ պտուղները, որ բերել

ւ իւր ազգից հեռանայ ու օտարանայ, այլեւ {վնասակար} լինի նորան։ Այսպէս է մարդկութեան կարգը

կ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ եւ դորա բոլոր {վնասակար} հետեւանքներով միասին. Tertium non datu

ջապէս հասկացած էին, թէ անօգուտ, այլեւ {վնասակար} էր Մխիթարեանց պղտոր պապական լուսաւորութ

նջ արասցեն յիւրեանց զայս գայթակղական եւ {վնասակար} փօլիթիքա, եւ զհակառակն կալցեն ճանապարհ

երին, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է չնչին {վնասակար} եւ տմարդի ընդունակութիւնք եւ մոլութիւնք

երձուածողական կենտրոնի վերայ։ Այս բանը {վնասակար} է Մխիթարեանց անձնապահութեանը, փոքր է պ

ելանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [{վնասակար} էր ազգին, ըստ որում] ձանձրացեալ ընթերց

եց այս Կարգը՝ դատապարտելով նորան որպէս {վնասակար} Պապական դաւանութեան։ Բայց Յիսուսեաններ

ուել են նորան աւելորդ արտօնութիւնք, որ {վնասակար} էին եպիսկոպոսական եւ քահանայական իրաւու

յց շուտով եւ այս տեղերում երեւեցան նոցա {վնասակար} ազդեցութիւնքը, եւ նոքա այն միջոցին հալ

ին նրանք ինչ-որ մի կարծիքի բացարձակապէս {վնասակար} աւանդութեան վրայ, որին բռնադատօրէն ինչ

ւանդ, թէ հարկաւո՞ր է պահպանել ժողովրդի {վնասակար} եւ մոլորական նախապաշարմունքները եւ նանր

է պարզ եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն {վնասակար} են այդպիսի բաները: Լուսաւորութեան, դպ

ոլորութիւնը. եւ չկայ ոչի՛նչ բան այնպէս {վնասակար} գիտութեան առաջադիմութեանը, ոչի՛նչ բան

իւնը եւ իմացական խեղճութիւնը բնականաբար {վնասակար} հետեւանքներ պիտի ունենային մանաւանդ երբ

ները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին թողուլ այդ {վնասակար} բաները, ո՞վ փոյթ տարաւ ոչխարի առողջութ

նրապէս, ( որպէս թաբակի ծուխը եւ այլն) {վնասակար} էր: Այդ դառը խոտը ծխելը գուցէ մի տեղակ

ւս առաջը փակէ այս բանիս, որ մեծ եւ մեծ {վնասակարներից} մինն է: ԺԱ. 1859 թ. Սեպտեմբ

հասկանալ, թէ դեղերի օգտակարութիւնը եւ {վնասակարութիւնը} մեծ մասնով կախուած է չափերից միայն: Մի

տուգագործութիւն: Օդի օգտակարութիւնը եւ {վնասակարութիւնը} քննւում է եւ սահմանւում է նախ եւ յառաջ

չէ կարող սահմանել օդի օգտակարութիւնը եւ {վնասակարութիւնը} դրականապէս: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը

փարի հետ, կարողանայ դատել եւ վճռել օդի {վնասակարութիւնը} կամ օգտակարութիւնը: Հեղինակը իւր գ

րգերի անօգտութիւնը եւ մինչեւ անգամ նոցա {վնասակարութիւնը} դէպի Պապական իշխանութիւնը։ Այս պատճառո

կ ճարտարութենով ապացուցեց Յիսուսեանների {վնասակարութիւնքը} Ֆրանսիացոց հոգեւորականների համար եւ մին

անց, դանդաչեն յօտար ուսմունս, մեծապէս {վնասակարս} մեզ, հայեցեալ ի պատմական իրողութիւնս ն

ողական ոգի վերոյգրեալ երկուց անդամոց առ {վնասապարտս} ազգի եւ եկեղեցւոյ ոչինչ աւելի մարթացայ

Այվազովսկուն, որ նա զուր տեղը չհետեւի {վնասել} կամ կարճել " Հյուսիսափայլը ", որովհետե

լն: Ցաւիմ վասն թշնամեացս, որք առ ի {վնասել} զիս պարապին անձնախաբէութեամբ եւ զպառաւա

խաւարատեսիլ գիշերի զաւակները, կամելով {վնասել} ճշմարտութեան հրապարակական քարոզիչներին

էր: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ էին մեծապէս {վնասել} նոր հիմնուած թատրոնին: Եւ մանաւան

ոգիների չարեացակամութիւնը ի՛նչ կարող էր {վնասել} մեզ: Գտանուեցան մասնաւորապէս բար

ց եւ, Պապի հետ մօտ լինելով, կարո՛ղ էր {վնասել} եւ բոլոր հասարակութեանը։ Նոքա երբէք չէ

ընդունակ է, որ չնչին պատճառով կամենայ {վնասել} Սօսին, կամ վրէժ առնուլ նորանից, բայց

ն կամ չկամենան մի բանի օգնություն տալ, {վնասելու} եւ քանդելու միշտ պատրաստ են. իհարկե այ

, եւ մի՛թէ նորանոր բարբառքն Հռովմէականք {վնասեցին} ինչ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ

նւում է ապագան: Կէսկտուր հնարները միշտ {վնասեցին} մարդկութեան, հեռացան հին դրութենից, բ

ս խօսքերը բռնակալին՝ մտածելով, եթէ կը {վնասէ} ինձ, գլուխը քարը, թո՛ղ վնասէ. ո՞չ ապ

, եթէ կը վնասէ ինձ, գլուխը քարը, թո՛ղ {վնասէ}. ո՞չ ապաքէն միանգամ պիտի մեռանիմ, գոն

ի իշխանութիւնը Չինաստանի մէջ եւ դորանով {վնասէ} Կայսրի իշխանութեանը։ Այսպէս խօսում էին

մբ գործ կատարելուց, պիտի չափե նույնպես {վնասը}, որ կարո՛ղ էր հասանել անխելութենով եւ

ց անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը եւ {վնասը} եւ բարի սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս

ծը վերջանալուն ջանք կանիս, ապա թե ոչ, {վնասը} ձեզ կլինի, ինձ չէ, ինչու, որ դուք առ

ահանջում է նոցանից իւր չկրած, մտացածին {վնասը}, նա կամի այդ գումարով հատուցանել իւր պ

կը լինինք, եթէ մի բանասէր ցոյց տայ մեր {վնասը} ազգի ընդհանրութեանը եւ նորա ապագայ ճակա

է պահելու օգուտը եւ ի՛նչ է կորուսանելու {վնասը}: Վերացական ազգութիւնը, որ մինչեւ այժմ

րութիւն չունի հողի հետ: Նորա օգուտը եւ {վնասը}, նորա յոյսերը եւ ահը, - այդ բոլորը կապ

պա ուրեմն, այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում {վնասը} կը հասանի իմ պարոնին: - Բան չկայ,

Յիսուսեանների քաղաքական տեսութեան բոլոր {վնասը} ։ Յիսուսեանք իւրեանց սովորական կերպով դ

րի ապօրինի ընթացքի պատճառով հասել է մեծ {վնասի}, որ դուրս էր բերում հետեւեալ կերպով:

ստացածը, որ չէ թոյլ տալիս ձեզ օգտի եւ {վնասի} բանի մէջ ազատօրէն փոխել ձեր սրտի եւ հոգ

էք ձեր անձը, ապա ուրեմն առանց ամենայն {վնասի} ինձ պիտոյ է արձակէք դէպի իմ աշխարհը, ո

տ, ուրեմն եւ նոցա օգուտը կապուած չէ մի {վնասի} հետ, որ պիտի վերաբերուէր ֆրանսիական կա

: Արի երիտասարդը նկատում է այս բանը եւ {վնասի} ճանապարհը փակելու համար գրում է Բէգզադէ

կանութիւն չէ՞, մի՛թէ այդտեղ չէ՞ կարելի {վնասի} հանդիպել, եւ այլ հարիւրաւոր հարցական մ

էջ հարիւրին իննսուն հաւանականութիւն կայ {վնասի} հանդիպելու, իսկ բնականի մէջ՝ նոյնքան

սելոյ: - Այդտեղ ի՞նչ օգտի կամ ինչ {վնասի} բան կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ խաւար գա

առասուն տարի պաշտուեցան քաղաքի կամ ազգի {վնասի} համար: Միւս մնացող հարուստներից ոմանք

տեսութիւն եւ անխնայ վառւում է տան տիրոջ {վնասի} համար: Գունաթափուած էր երեսը եւ քր

երբ տեսանում եմ, որ ազգը դատապարտում է {վնասի} պարտաւորը. երբ ազգը, խոստովանելով այդ

ւրեմն եւ ոչ բաժանորդ Բէգզադէի շահին կամ {վնասին} ։ Նա պարտակա՛ն էր վաճառած ապրանքի արծաթ

միթէներ լսւում են այստեղ: " Վնաս {վնասից} տարբեր է: Անհիմն վաճառականութեան մէջ հ

ր կարողանար գործարանին օգուտ բերել բացի {վնասից}: Երրորդ հոգատար Սորան հանգուցեալ

մարդիկը, միշտ անհարազատ լինելով, շատ {վնասներ} էին հասուցանում՝ ծածուկ կերպով վատնելո

ղիղ հասկանալ. սխալ ըմբռնողութիւնքը մեծ {վնասներ} են տալիս: Բնական երեւոյթքը իրենց վսեմա

ա բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի {վնասներ} եւ աւերածութիւնք բերում են այս կանխամու

ին. կարդինալի սխալմունքը, եւ հասուցած {վնասները} շատ զգալի եղան Հռոմայ համար. ինչ որ ն

ս իմ, ինքնիշխանաբար ներհակել իմ ստատիս {վնասողացն} եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանել եւ մի

ամար վճռում է նա իւր մէջ. " Հարկաւոր է {վնասով} եւս վաճառել այս անգամ. յետոյ կը բարձրա

գայ վաստակեալ, ուժաթափ, շատ անգամ եւ {վնասուած} անդամներով, իսկ լուսաբացին, նոյն եգիպ

անի մէջ յիշուած եկեղեցու փայտակերտը, որ {վնասուել} էր կրակից, մենք հասկանում ենք Ս. Էջմիած

։ Եկեղեցու փայտեղէն շինուածքի կրակից {վնասուելու} պատճառով շատ նեղութիւն քաշեց Ղազարը չնչ

ւշտ, իւրաքանչիւր մանէթից 40 կոպէկ պիտի {վնասուէր}, տալիս է իւր սիրական գործակատարին, որ

կան ապահովութեան համար, ինչպէս շատ տեղ {վնասում} է նա մի ուրիշ անհատի անձին եւ օգտին, ա

նութեամբ վարակուած Բուրբոնը ամէն կողմից {վնասում} էր Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ Յակոբ I

րութիւն, որ գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ {վնասում} էր ազգին այս կամ այն կողմից։ Ճշմարիտը

, որ ի մերոյս անհասկանալին խօսելոյ, եւ {վնասուն}, որ ի մերոյս յայտնութեամբն խօսելոյ:

մանուկ փառաց ի փառս ընկալաւ զպարտաւորն {վնասուց} ՚ի Մխիթարեան միաբանութեւան: Այսօր զանձ

յայնժամ պարտական է Այվազովսքին բովանդակ {վնասուցն}, որ առաւել է, քան զերկու հազար ֆունտ

են, պետք է ամրացնել, եւ թերեւս ուրիշ {վնասվածքներ} էլ կան: Այս նամակն ստանալուդ պես Կամեն

րակից: Բնութեան մէջ կայ մի օրէնք, եթէ {վնասւում} է կամ խանգարւում է որեւիցէ զգայարանը մա

ջելու ժամանակ. նորա գանձարանը երբեք չէ {վնասւում}. կը պահանջէ այնքան, որքան տուել էր քե

Խրատներով մեր գլխին: {Վշտաբեր} ակնարկութիւնք, Հեռի՜, նեղիչ գաղ

էս ` Դառնում է իր կրընկին. Արտասուելով {վշտագին} Թռչում իսկոյն, հեռանում, Իսկ հարսնաբե

պես, դու պիտի հասկանաս գոնե, այն, որ {վշտալի} տեղեկությունները, տխրության արտահայտու

զ համար միշտ բարեկամ, Կարեկից ու {վշտալի} ամեն վայրկեան, ամեն ժամ. Թէեւ ամ

այմանաւոր ուրախութիւն. այդ օրերում շատ {վշտակիր} մարդիկ հարկադրւում են պատշաճից ուրախութ

է. ահա միայն սորանով մխիթարվում եմ իմ {վշտահար} եւ հուսահատ դրության մեջ: Գայանե Ն

որ էր եկել մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս {վշտահար}, վատած եւ ցաւագարուած: Հարցանում եմ.

ինք վեր բարձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը եւ {վշտահար} աչքերը, եւ ասաց. - Աստուա՛ծ իմ,

հնչեց, Նոյնպէս լալագին, նոյնպէս {վշտահար}, Ինչպէս իմ սիրտն էր, իմ զգացմուն

ցաւ: Նորա երեսի մեռելատիպ կերպարանքը, {վշտահար} աչքերը, դողդոջուն ձայնը եւ հեկեկանքից

տասուքի թափուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի {վշտահար} սրտի, բայց դուք թաղուելով այս ոտնակոխ

ն ճշմարտութեանս, թէեւ չէր արժան ցաւել {վշտանալ} ընդ այս, զի բնական էր անտանելի լինել ճ

բանդից իւր աշակերտների հետ միասին։ {Վշտանալով} Սալամանկայի անշնորհակալ բնակիչներից, մ

գայ: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ {Վշտանայր} ինչ զսիրոյ, Ուստի սերովբէն քուն

իւթ էակ, այս մարդիկը, ասում ենք, եթէ {վշտանում} էին նիւթականապէս, որոնում էին նիւթական

ղմիմ ի թշուառութենէ ի թշուառութիւն եւ ի {վշտաց} ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ

Ջուղային: Տեսանում եմ, որ դուք շատ {վշտացած} եւ շատ խռոված եք եպիսկոպոսի սպառնալիքնե

անքը, թոյլ երեւեցան նորա աչքում. նորա {վշտացած} հասկացողութիւնը թելադրում էր նորան վրէժ

արդ չըկար նորան ծանօթ, Որ չըլինէր {վշտացած}: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս,

նալով բուն Հայկական եկեղեցու հետ եւ կամ {վշտացած} լինելով միաբանութենից՝ իսկոյն հրաժարւո

քում մօտենալով կռուողներին մխիթարում էր {վշտացածը}, թէ արժան չէր կին մարդու պէս ամենայն բ

պատահել անամօթ վատութեան: Եւ ո՛չ անգամ {վշտացանք} եւ ո՛չ անգամ վիրաւորուեցանք այդ յարձակմ

ների ընդհատվելը. այդ կարող է նրանց շատ {վշտացնել} եւ զանազան սխալ եզրակացությունների հասց

դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ չէ կարող {վշտացնել} նորան կամ յետ կացնել գործից, եթէ կերպա

մինը ասաց. " Եթե Պապը միտք ունի այլեւս {վշտացնել} Յիսուսեանները, այն ժամանակ Կարգը հարկա

երը, զոր օրինակ Յիսուսեան անարգիլը կամ {վշտացնելը} ( ?), արժանի էին լինում մահու դատապար

րութիւն գործեցին պ. Մարկոսի վերայ եւ, {վշտացնելով} նորա անձնասիրութիւնը, որովհետեւ նորան

նամակս, եթէ ոչ այս խօսքերով, թէ դուք {վշտացնելով} իմ պատիւը, պարտական էք զղջալ եւ քաւութ

եռանայինք մեր ուղղակի խորհրդից եւ գուցէ {վշտացնէինք} եւս մի քանի սխօլաստիկների անձնասիրութիւ

: Այդ ձայնը, հասանելով նորա ականջին, {վշտացնում} է նորան, նա ասում է. " Այս ինչ բան է

մինը լաց էր լինում եւ գանգատում էր, թէ {վշտացնում} են իւրեան, իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալ

ասաց Մանթուխեանցր: - Եղբա՜յր, դու {վշտացնում} ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ

, որ փոքր էր ձեզ այդքանը. դուք վերստին {վշտացնում} էք իմ այրական պատիւը մրոտ ճանապարհներով

լու էր թէ ինչ պատճառով բնութիւնը այդպէս {վշտացուցել} է այդ մարդերին: Դոցա մէջ թագաւորուած է

ի խոսքին նայելով, ինձ գրում եք այդպիսի {վշտացուցիչ} նամակ. երեւի ձեր սերի ուժը այնքան է,

պել է եւ հանդիպում է զանազան անախորժ եւ {վշտացուցիչ} բաների, բայց մանաւանդ ողբալի է մի այդպ

պարտքն էր, այն զոհի անունով գործեցիր, {վշտացուցիր} քո ընկերի ամենասուրբ եւ նուիրական զգացո

շատ սիրելի քրոջ՝ Գայանեի նամակն անչափ {վշտացրեց} ինձ այն պատճառով, որ նրա կուրծքը ցավու

, միանգամայն անկեղծ եմ ասում, խորապես {վշտացրեց} ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորներին: Վերջի

ութեան տակ արդեօք որքա՛ն տրտմութիւնք եւ {վշտեր} կան թաքնուած: Նոր տարին ինքնըստինք

է ցաւը. Թո՛ղ քո ալիքներ ցնդեն իմ {վշտեր}, Լուանան սիրտս թո՛ղ քո մասնիկներ

թիւն: Ինձ թուեցաւ, թէ այդ մարդը, շատ {վշտերի} ենթարկուելով, իրաւունք էր ստացել, որ

ինձ առաւել մաշողական էր, քան թէ այնքան {վշտերի} կուտակութիւնքը. շատ աստանդական թափառել

ւշակի գաղտնիքը: Տարակոյս չկայ, որ մեծ {վշտերի} եւ ցաւերի պատճառ պիտոյ է լինէր այս գրագ

ձեզ, մէք եւս անբաժան չենք գտանուած ձեր {վշտերին} եւ ցաւերին, հոգեպէս: Մեր սիրտը շատ ան

իցների մէջ. մեք բաժանորդ լինելով ` ձեր {վշտերին}, արդէն բաժանորդ կացուցանում ենք ձեզ մե

Ծածկած է քո օթեւան... Դու ընկեր ես {վշտերին}... Քազ հետ նոքա կը խօսեն, որ պա

: Նա տանում է, տառապելով, Այս սոսկալի {վշտերին}. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն

եր, կարծես թէ մի փոքր թեթեւանում է իւր {վշտերից} եւ սփոփւում է գտանելով մի ընկեր իւր տար

թէ, անպատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած {վշտերից} վախենաք։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին, ապա եւ ձե՛

եւ ցաւը փարատելու համար, բայց եթէ այդ {վշտերն} ու ցաւերը երեւէին նոցա մէջ հոգեւորապէս

րին հանդիպելով այս աշխարհում, շատ խիստ {վշտերով} վախճանեցան։ Երանելի Մովսէս Փիլիսոփո

ւմ է եւ նա հազում է: Եվ այսպես՝ վիշտը {վշտի} վրա: Ի սեր աստծո, որքան հնարավոր է՝

կերպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց {վշտի} եւ ցաւի դարմանը, եթէ ոչ մի գաղափարական

միջոցին բաժանորդ էինք գտանուած միմեանց {վշտին} եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛յն, սիրական

րեցի այսպէս. " Սիրով խաչիդ, դառն {վշտիս} արիաբար տարայց Տէր, Եւ նահատակ յա

ի աշակերտն էր, Ներոնը ` Սենեկայի, իսկ {Վոլթէռը} ` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել

րկէ, ով որ չէ ուսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է {Վոլթէռը} եւ միայն անունն է լսել եւ ճանաչում է նո

, ահա՛ մեծ ցաւս: Ինձ հայր {Վոյլպին} պատուիրել է խիստ սաստիկ ` Տօն օրեր

ատարեալ երեսփոխանութիւն զիշխանն Մ. Ս. {Վորոնցով} զյայնժամեանն փոխարքայն Կովկասում, եւ ս

Քո գալն իմացաւ Մասիսի {վուլկան}, Կրկին սկսաւ Իւր հին գործն ո

րհ ստացել էին դէպի երկրի մակերեւոյթը մի {վուլկանական} ճեղքուածքի միջով, չհանդիպելով ջրի կամ

իօնի ռումբը վերստին տրաքեց: Ֆրանսիական {վուլկանական} բնութեան ցնցիւնը մէկ գիշերուայ մէջ կործ

կրակը, գնդաձեւ կամ կծկաձեւ կայծակը, {վուլկանական} կրակը եւ այլն, եւ այլն իրենց գաղափարն

նան եւ Վեզուվին ծխվում են. Արարատի հին {վուլկանի} մեջ մի՞թե կրակ կմնա իսպառ... մահաբեր

թէեւ ոչ այնպէս սասանեցուցիչ, ինչպէս մի {վուլկանի} կատաղի արտահոսութեան, կամ ինչպէս մի թա

մատեանների մէջ, եւ թէ Եգիպտացոց ձեռքով {Վուլկանին} նուիրուած տաճարը կանգնեցուցած էր Ալքիմի

նց շատը, ուում է տեսնելով, չէ կարդում {վում} է, այլ՝ ուում է։ Պէտք չէր գործ դնել

խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց պուռոս {վջ} 1857 Հունիսի 1 Մոսկվայի մեջ Թ

չ աղբիւրից է հանել Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը {Վռամ} անունով մի մեծ իշխանի դուստր էր, այդ մ

տմական խնդիրների մէջ։ Եթէ Հ. Չամչեանը {Վռամ} չասէր այլ մի ուրիշ անուն, ապա, հիմնու

՛ւ իսկ ուշ չդնելով այդ անունին։ Սակայն {Վռամ} անունը ստիպում է մեզ մի փոքր մտածել, ո

, որովհետեւ Աշուշայի կնոջ անունը Անոյշ-{Վռամ} է. եւ յայտնի է, թէ աղջիկները երբեմն կ

, Անոյշ-Վռամից եզրակացնելով, շինուած է {Վռամ} կա՛մ Հ. Չամչեանի եւ կա՛մ այն մարդու ձե

ղբայրն Վարդանայ Հմայեակ իւր կին զդուստր {Վռամայ} ուրումն մեծի իշխանի եւ էր անուն աղջկանն

յ Հայոց, երթեալ ի Միջագետս ըստ հրամանի {Վռամայ} արքայի Պարսից՝ լուծանել զգժտութիւնն՝

տանելով։ Եւ ձեր օրհնեալ մայրը եւ Անոյշ-{Վռամը}, իրենց հոգեսիրութեամբ, մե՛զ էլ ձե՛զ հ

յրը՝ Ձուիկը, եւ Աշուշայի կինը՝ Անոյշ-{Վռամը}, քոյրեր են Աղան եւ Մերհուժան) Արծրու

։ Իսկ եթէ Ձուիկի հօր անունը, Անոյշ-{Վռամից} եզրակացնելով, շինուած է Վռամ կա՛մ Հ.

ք է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-{Վռամն} էլ Վասակ Արծրունու դստերքն են։ Հ.

վարէին եւ եթ գրչութեամբ: Ի դարձ առնել {Վռամշապհոյ} ի Միջագետաց, քահանայ ոմն յազգէ ասորի Ա

նիէլէ եպիսկոպոսէ յիւրմէ մերձաւորէ. այլ {Վռամշապհոյ} անլուր խոստմանցն եղեալ, յելանել իւրում

դուրս եկաւ, որ գտած լինէր իւր համար մի {Վռամշապուհ}. մեր հարուստ իշխաններէն ո՛չ մինը Վռամշ

ապուհ. մեր հարուստ իշխաններէն ո՛չ մինը {Վռամշապուհ} դառնալ չի ուզեր, բայց կուզեն, որ ամեն

չի ունենար մեր ազգը։ Թէ որ իրանք առանց {Վռամշապուհ} դառնալու կ՚ուզեն, որ մենք Մեսրովբ դառն

Երբեմն ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է {Վռամշապուհ} թագաւորին ( Հատ. Ա., եր. 764), որ

ողեալ զիրսն ապաստան: Յաւուրսն յայնոսիկ {Վռամշապուհ} արքայ Հայոց, երթեալ ի Միջագետս ըստ հրա

անդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահակ եւ առ {Վռամշապուհ} արքայ Հայոց: Այլ զի արանցս այսոցիկ մեծ

մն Փարպեցին ծնած էր այդ թւից առաջ, եթէ {Վռամշապուհի} ականատես էր։ Երբեմն ասում է, թէ Փարպե

դապետ, ո՛վ է վիզդ չաթու ձգել, որ առաջ {Վռամշապուհին} ականատես ասես, յետոյ՝ Մեծ թարգմանչաց

ա աշակերտ եղած լինելը, կամ Չամչեանի թէ {Վռամշապուհին} ականատես էր, Մեծ Թարգմանչաց տեսել էր ե

Մեսրովբ դառնան: Չէ՛, եղբա՛յր. առանց {Վռամշապուհներ} ունենալու, Մեսրովբներ չի ունենար մեր ա

" աշակերտիմ եւ հետեւիմ ", այլեւ, " {{Օ՜վսաննայ}, օրհնալ եկեալ յանուն Տեառն " ասելով,

ցկվել թատրոն, իհարկե նրան առաջ տանելու {վսեմ} նպատակով, բայց հետո, վերջապես, դարձա

ստամբութիւնք, եթէ իրաւունք պահանջելը, {վսեմ} ոճով, կարելի է ապստամբութիւն անուանել

ել Քաջարանցն Արամ: Թողնենք քերթողականի {վսեմ} ճարտարութիւնը, որով շատ քչերն են օժտու

մ են ստինքներից իր գողտրիկ: " Որքա՜ն {վսեմ} ու վայելուչ, մեծ ես, Տէ՛ր, Որ տիեզե

մ ": " 0՜, չըգիտե՞ս սիրոյ երգչին դու {վսեմ} ": - Չեմ հասկանում ` ինչ ես ասում մին

նել Քաջարանցն Արամ: Թո՛ղ զքերթողականին {վսեմ} ճարտարութիւն, որով սակաւք յոյժ, քան ե

ն արտափայլին գոյն ի գոյն: " Քանի՞ {վսեմ}, զի՞ վայելուչ, մե՛ծ ես, Տէր, Ս

մ զքեզ: " Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ {վսեմ} ": - Չիմանամ իսկ, այր դու, զոր

նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ աւելի {վսեմ} սահմանադրութեանց ենթարկուած մարդ: Բանը

բ Միրա Յիսուսեանը, որ հրաժարուեցաւ այս {վսեմ} պաշտօնից՝ անհամաձայն համարելով այսպիսի

։ Նախ որ ոյ-ը ու-ից ոչ գեղեցիկ է եւ ոչ {վսեմ}. ու վերջաւորութիւն սեռական աներեւոյթ ե

, երկրորդ՝ պ. Պռօշեանցը, գեղեցիկ եւ {վսեմ} ձեւերի հետեւելով, ( ?) բուն իրը փախու

մտանքով ասում եմ ձեզ, քանի որ դուք այդ {վսեմ} ոճերի քամակից գնաք, միշտ անպակաս պիտի

տողերը եւ տեսնելով, որ մենք մի կողմից {վսեմ} ոճերի հետեւողութիւնը, հին լեզուից արտա

ւնը դառնում է առասպել) շատ ընտիր են եւ {վսեմ}, իսկ այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը ներգո

առոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ ": Ի՛նչ {վսեմ} նկարագրութիւն: Բայց այս բոլորը լինում

ուցանում են այն արարածների մէջ չքնաղ եւ {վսեմ} ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչի պատկեր

ջին աստիճանքն էին լուսաւորութեան, թո՛ղ {վսեմ} խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսա

այն աստիճանից, ուր միայն արժանի էր այս {վսեմ} անունին լիամասն կերպով. խնդիր, որ զայ

ում ենք սահմանել: Ազատութիւնը, այն {վսեմակա՜ն} աքսորականը, վերստին եւ վերստին սրբուած

ը. բայց Դուք առաւել քաջ հանդիսացաք այս {վսեմակա՜ն} ասպարիզի մէջ, վկայ բռնելով Ձեզ նոյնիսկ

ալերել յանցաւորը: Բնական օրէնքը, {վսեմակա՜ն} օրէնք- գերագոյն բոլոր մարդկային օրէնքնե

սի ողբալի վիճակում գրել է Սկայորդին իւր {վսեմական} նամակները դէպի " Մեղուն ", այս պատճառո

դիմութեան վրայ: Բայց թէ ազատութիւնը մի {վսեմական} աւանդ է, ապա այդ աւանդը պահեց դարերի յ

ց ՚ի մինիստրէ արտաքին գործոց Անգլիոյ ՚ի {վսեմապատիւ} Ջոն Ռօսսըլէ առնել զայնմանէ զվերաբերեալն

ւթեամբ ամաց, եթէ դէպ լիցի ինձ դիմել առ {վսեմապատիւ} ընդհանրական նահանգապետն: Երիւք աւո

րեսին ազգ, որ բարբարոս լինելով՝ լինէր {վսեմացած}, չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործուելո

ան կառավարութեան Անգլիոյ ի Կալկաթա: {Վսեմափայլ} դեսպանն, յետ ամենայն մանրամասնութեամբ

կան կառավարութեան Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ: {Վսեմափայլ} դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ

եւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն: {Վսեմափայլ} մինիստրն Անգլիոյ պ. Ջոն Ռօսսըլըն առ այ

ասներ են տալիս: Բնական երեւոյթքը իրենց {վսեմափառ} կերպարանքով շատ անգամ սարսափեցնում են մ

Քո խօսքերին, սերովբէ՛, Ըստ քեզ, դէպի {վսեմը} Սիրտն անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ ես Աստ

Ըստ քեզ միթէ սիրտ մարդոյ Առ {վսեմն} դօ՞ս իցէ։ Ո՞ կարիցեմ ես ի սէր

ովանդակութիւնը յարգելի է մեզ, թէ խնդրի {վսեմութեան} եւ թէ այդ խնդիրը լուծանելու մասին դիւրի

ան, առաւել ըստ մտացն բարգաւաճութեան եւ {վսեմութեան} ոճոյն, սորա գործ են դարձեալ մեկնութիւն

ս ոյասիրութեան խորհուրդը. գրածին աւելի {վսեմութի՞ւն} տալ, թէ՞ աւելի հասկանալի անել նորան ժո

ուրեմն Հայաստանը պատրաստել է նորան իւր {վսեմութիւնը} եւ պարծանքը ուրացող մուրացկան որդոց համ

արքը, այլ եւ ցոյց է տալիս առաքինութեան {վսեմութիւնը}, մոլութեան վատթարութիւնը. առաջինին խր

ցին լաւ եւ պիտանի մարդոցը։ Եւ մանաւանդ {վստա՛հ} լինելով ամենիմաստ մարզպանի վրայ, թէ նա

ն Ռուսսիոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, {վստահ} առնելով զիս եթէ ամենայն հանգամանք գործո

ՍԱՐՈՒ ՊԱՐՈ՛Ն Ա. Պ. ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ, {Վստահ} լինելով Ձեր ազգասիրության վերա, Ձեր հա

ց լրացնել վատնած գումարը: Ես լիովին {վստահ} եմ, որ Դուք, ողորմած տեր, ճշտությամբ

նում է անարգ թուղթը եւ չէ վախենում: Նա {վստահ} է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ

ռը բաց է անում նա, Որ իր ետեւից եկողը {վստահ} Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ կեր գտնի

չէ աշխարհ, Դարձեալ ունենք մեզ պաշտող. {Վստահ} եղէք, քուրիկներ, Մեր գործը կ՚երթայ յա

րն. պաշարեցայ այո՛, բայց 'ի պաշարմանս {վստահ} եմ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանցի. յա

զայս չիք պաշտօն լեզուի, եւ ո՞վ այդքան {վստահ} մինչեւ նոր օրինակ տրամաբանութեամբ առաջա

ինելու թելերի մէջ, այնուամենայնիւ մենք {վստահ} ենք, հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրայ, ո

տ անխոհեմութեամբ էք վարուել, բոլորովին {վստահանալով} մի քանի մարդերի անտեղի խօսքերի վերայ:

յունը կասկածելի է եւ որոնց նա դադարել է {վստահել}: Մենք հայեր ենք. մենք չունենք ոչ մ

գարակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, {վստահիմ} թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս ի

քում խաղալիք դառնալու, կարող է ամենայն {վստահութեամբ} հում նիւթեր առնուլ հայ երկրագործից, ապ

ընկանք միեւնոյն յաջողութեամբ, միեւնոյն {վստահութեամբ} եւ միեւնոյն հաստատ յուսով, որ այս տարի

ւնքը: Նա ձեռք էր զարկում գործերին նոյն {վստահութեամբ}, ինչ վստահութեամբ հմուտ եւ վարժ որսորդ

արկում գործերին նոյն վստահութեամբ, ինչ {վստահութեամբ} հմուտ եւ վարժ որսորդը ուղղում է իւր հրա

Առաջեւիցս վազում էր մի քաղցր եւ պայծառ {վտակ}: Տեսայ, որ գալիս է հեռուից մի երիտասա

նդէս. Պառաւածինն մարգարէ Յորդանանու ՚ի {վտակ} Մինչ մկրտեաց զսուրբ Սուրբն, ես ան

սից] պաշտելոյ առ ազգն, այլ [ի պղտորեալ {վտակաց} անագանեալ Բիւզանդեան դպրութեան որում գի

շատ կարելի բան: Աղբիւրը գտանւում է {վտակի} մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր բուսանո

կ կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին յեզր միոյ {վտակի}, այնուհետեւ ի գուճս անկանին եւ բարձրան

րներ, խոր ձորեր, որոնց մէջ վազում էին {վտակներ}, մեծ-մեծ ծառեր, որ բուսած էին մի գնաց

որ բաժանւում է սարից վանքի աղբիւրի առատ {վտակով}: Վանքից մինչեւ ջրի ափը շինած է մի քարե

ժամանակ, նա չէր կարող չտեսնել եւ չզգալ {վտանգ} ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ ասելով, ես հ

, երբ այլեւս առավոտյան սառնամանիքներից {վտանգ} չկա: Մնացյալի մասին ես կհաղորդեմ: Այս

ի մէջ խեղդուելու Քեզ էլ սպառնում է {վտանգ}. Ինչպէս խեղդվում են երեխայք,

է տեսայ, Թէ սիրական հայրենիքիս մի {վտանգ} կայ. Քունը աչքիցս փախաւ հեռի շաբ

անորոգութեան հակամիտութիւնը, որովհետեւ {վտանգ} է տեսնում այդ բանի մէջ: Անգլիական տէրո

ը։ Ապացուցանելու համար, թէ այսպիսի մի {վտանգ} կարելի բան էր, հերիք է ցոյց տալ Բարոնի

որ Վարժութենից "։ Նորա կոյր եւ ամենայն {վտանգ} արհամարհող ջերմեռանդութիւնը Քրիստոնէութ

ուն յատկութիւնը, եթէ միայն չհասկանալու {վտանգ} կար։ Տարակուսելի բան չէ, որ " աշխար "

հասնի ու մի քիչ զովացնէ: Անշուշտ, մի {վտանգ}, մի մոլորութիւն չկայ եւ չէ կարող լինել

երկարատեւ ու միաժամանակ դժվարին ու շատ {վտանգավոր} ճանապարհորդությունից հետո - Բելոկամեննո

ավանում են իրենց հին կրոնը, Դռան համար {վտանգավոր} են, որովհետեւ նրանց եկեղեցին քիչ բանով

ւից օգնութիւն ստանալով՝ դուրս եկաւ այդ {վտանգաւոր} դրութենից, նաւապետը նկատեց, որ մագնիս

կամ երկու ամիս յետոյ առողջանալ, քան թէ {վտանգաւոր} կերպով այդքան յառաջ: Պիտոյ էր իմանալ,

բ, ամենակալ Տէրը թող առաջնորդէ ձեզ ձեր {վտանգաւոր} ճանապարհորդութեան մէջ: Մնաս բարով մինչ

Հայերին ամենեւին չխօսել այդ մասին: Եթէ {վտանգաւոր} չէ տպագրութեան միջնորդութեամբ տարածել մ

ղափար, մի՞թէ նորա մասին խօսելը է աւելի {վտանգաւոր}, եւ այդպիսի դիպուածում ո՞ր կողմից է վտ

մեր ատամները հարուեցան ": Բայց այսպիսի {վտանգաւոր} դրութեան մէջ, մինչ մեր անիւը կանգնած է

առաջարկութիւն. Ուրիշի հետ {վտանգաւոր} մի բան էր, Ուրիշն գուցէ սուրս առն

ոց պատերազմը կարող էր լինել միայն աւելի {վտանգաւոր} պատճառ, արտոնութեանց շահի եւ աւելի հիմ

ան ֆրանսիական վերացականութեան, անուրջի {վտանգաւոր} կերպարանքով: Վերանորոգութեանց իրացուցո

ամբ: Մի անգամ հրաւիրեցին նորան գնալ մի {վտանգաւոր} ցաւով հիւանդ աբեղայի մօտ: Պարացելսոսը

ոմսը համարուած էր այդ քաղաքում որպէս մի {վտանգաւոր} մարդ: Տիրացուն մտածեց մտածեց եւ վե

ուեցան, երեքը ինքեանք հրաժարուեցան այս {վտանգաւոր} իշխանութենից, ոմանք զէնքի ուժով հասան

ւ, որով ծովային ճանապարհորդութիւնը շատ {վտանգաւոր} դարձաւ։ Այն ժամանակ Իգնատիոսը հաւաքեց

Կարգերը, որոնք Պապական իշխանութեան այն {վտանգաւոր} ժամանակում ոչինչ օգուտ չէին բերում։

Կարգը յանձնում էր նոցա։ Սոքա էին ողջից {վտանգաւոր} Յիսուսեանքը։ Բայց այսուամենայնիւ ո

որա եւ զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին {վտանգեալ} գումարաց եւ վաճառեալ տանց եւ ի վերադառն

ի վերջոյ՝ զմատենագրութենէ Հայոց: {Վտանգեալ} Հայաստանի յանիշխանութենէ, յութերորդ դա

ւա: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւն իմ {վտանգելով} վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ըն

: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւնն իմ {վտանգելով} վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ըն

կայ: Ասել է, այնպիսին, եթէ իւր անձը {վտանգելու} չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը պիտի վտանգէ

արհաւ կամեցաւ զերծուցանել զուղղափառս 'ի {վտանգէ} մահու։ Այլ այս յետին դիպուած, որ եղեւ

րում, դորա բարոյական ազդեցութիւնը պիտի {վտանգէր} ազգութիւնը: Հայոց ազգի ներկայ սերունդը

նգելու չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը պիտի {վտանգէր}: Այստեղ բարոյականութիւն չկայ, այս բար

նա կատակ անելու ժամանակ չուներ. չէ՞ որ {վտանգը} լուրջ էր - այդ չպիտի մոռանալ: Ներկայու

Լէոնորան, իմանալով այս մօտակայ մահու {վտանգը}, գնում է բանտի մօտ եւ ողբում է իւր սիր

որ, եւ այդպիսի դիպուածում ո՞ր կողմից է {վտանգը}: Ո՛հ, մեք երբէք վախենալու չէինք այդ վ

կողմում, իսկ բնական բերքերի համար այս {վտանգը} եւս չկայ. որքա՛ն կամիս, այնքան կարես

Ծովեզերքից կնատ մարդիկ տեսնելով այս {վտանգը}, Գուշակեցին բազում անգամ անշուշտ

ել իմ հոգու արիութիւնը. ես, որ ինչքան {վտանգը} մեծ տեսանեմ, այնքան եւս սրտապնդութիւն

կանների համար եւ մինչեւ անգամ Տէրութեան {վտանգը} ՝ հիմնուելով այս բանի վերայ, թէ Յիսուս

ի ձեռքից։ Յիսուսեանք տեսանում էին, որ {վտանգը} պատրաստ է միշտ իւրեանց համար եւ երբէք ա

րեւ տեսի, եթէ առողջութիւն իմ վտանգելով {վտանգի} ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով,

եւ տեսի, եթէ առողջութիւնն իմ վտանգելով {վտանգի} ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով,

ած ենք, որովհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը {վտանգի} չէի ենթարկի ու դուրս չէի գա սենյակից տե

քնքուշ արարածքը իւրեանց անզգուշութեամբ {վտանգի} մէջ կարող էին ձգել իւրեանց անձը՝ սաստի

ւմ էր մի մասնաւոր կամ անձնական ցաւի կամ {վտանգի} պատճառով. քա՛վ լիցի, ես մի անհամ մարդ

ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից աւելի {վտանգի} ենթակայ: " Ինչպէ՞ս ", - կը հարցնե

յոյսը ու կեանքը, Բայց ով սովոր էր {վտանգի} ՝ չի պղտորի եւ սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ

նօթ արձակել, որ նշան տրուի, թէ մի նաւ {վտանգի} մէջ էր եւ օգնութեան կարօտ էր: Բենկալայ

ս ձրի չեմ գտել իմ կեանքը, որ յիմարաբար {վտանգի} մէջ ձգեմ: Մինչդեռ պ. Մարկոսը խօսո

․ Առանց խօսելու, համր նշանով, {Վտանգի} ժամը յայտնեց բացարձակ: Ին՜չ կ

եթէ չես ասել, իմացած եղիր, որ կեանքդ {վտանգի} մէջ կը ձգես, ես այժմ հասկացայ, որ այդ

լինի մնալ Ղրիմի մէջ առանց իւրեանց անձը {վտանգի} տակ ձգելու, իսկոյն գրում են մի ճանապար

սուսեանները յետ կանչելով, ես իմ կեանքս {վտանգի} մէջ եմ ձգում, բայց եթէ չ'թողում նոցա Ֆ

վ, չէ կարողանալու դարման տանել վերահաս {վտանգին}: Բայց Թիւրքիոյ կառավարութիւնը չէ

ղին: Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ էին {վտանգից}, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հետք

ը: Ո՛հ, մեք երբէք վախենալու չէինք այդ {վտանգից}, եթէ... եթէ... Վերջապէս, եթէ դրուած

ար կարող է գործ դնել հասարակութիւնը այդ {վտանգից} ազատուելու համար: Նա ինքը եւս աղքատ է

որդորում էր ժիր լինել, Չըվախենալ {վտանգից}: Նա անդադար ասում էր.

ս ծառան, Մտքից չանցուց վախենալ մի {վտանգից}: Այս միջոցին ծառան գանչեց

ին Տասն եւ վեցը եւ հնար էին որոնում այս {վտանգից} ազատուելու։ Այն միջոցին, երբ սոքա, հ

ւլ են տվել եւ տալիս են անդադար, որպիսի {վտանգներ} պիտի աչքի տակ առնու ճանապարհորդը: Ուր

յին եղանակները կամ ծովային մրրիկները եւ {վտանգները}, որոնք շատ նավեր եւ շոգեշարժ պտուտակավ

ութեան մէջ: Բնութեան մէջ չկան այն {վտանգները}, ինչ որ կան մեքենական վաճառականութեան

ինչ բան աւելի պահպանես, այն բանը աւելի {վտանգների} տակ է ընկնում, այս օրէնքի հիման վերայ

ոխարեն այժմ, հենց որ սթափվեցի եւ բոլոր {վտանգներից} հեռու եմ, այդ զրկանքը կրկին զգալի դարձ

նի՞ Նիկողայոսի ձեռքով Ազատուել էր {վտանգներից} ու ապրել էր ասրահով: Խղճմտանից բ

նի Լօյոլան կարողացաւ ազատուիլ սպառնացած {վտանգներից} ։ Նա սկսեց կեղծաւորուիլ այնտեղի Պետրոս

րքերս համարելու, որ օրէ օր եւ ժամէ ժամ {վտանգով} ընդունելով՝ համբերում էի ամեն բանի հար

սի չափերով, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս {վտանգուելու} էր, թող թէ հիւանդը: Եւ այդ քաղաք

ով, խանգարում է միւսը, որով շատ անգամ {վտանգւում} է եւ ամբողջ կազմուածքը: Դուք գանգատել

ի գործ եդեալ հոգիացելոցս ի մարմնի, եւ {վտարեալ} զամենայն նեղութիւն եւ զսատան՝ տարածանե

ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երեւելի բժշկաց {վտարեաց} յանձնէս զախտ թուլութեան, որ ամօք սպառն

ցանել կարէին յերկիւղէ նոցա եւ ոչ 'ի բաց {վտարել} զայն, ազգասիրութիւն առդնելով եւ յօգուտ

ար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց պարտ էին {վտարել} յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի գայթ վարդապետ

անոյ նոցա զօտար բառից խառնմունս, ի բաց {վտարել} միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ

անձնէ մաքրեալ զնորն հայախօսութիւն ի բաց {վտարելով} կներկայացուցիչ մասնիկս " ում " եւ զապառ

ուած էր, իսկոյն հին նախապաշարմունքը կը {վտարէ} ազատութիւնը եւ մարդը դարձեալ կը մնայ կա

կից չէր նիւթապէս հիւանդի մարմինը, ցաւը {վտարւում} է հիւանդի կազմուածքից, ընթերցողը կ՚իմա

օսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն {վտիտ} ի դաստիարակութիւն մանկանց ընծայէր։

բոռդո ֆռանք է, փոշտան, եթե բասիլքայի {վրա} դամուշնայի բեչաթն չըլլա նե, չընդունիլ

[Նամակի կողքին առաջին երեսի լուսանցքի {վրա} ավելացրած է]. Սիրելի Խազարոս եղբայր

մի սխոլաստիկական կրոնական չնչին վեճերու {վրա}, որոնք ժողովրդի համար եղած թե չեղած մի

ների համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի {վրա}, երբ այն ետ ստացա գրաքննչության սույն

ն իմ կողմից կատարված են այդ նույն էջերի {վրա}, բացառությամբ 18 եւ 29 հոդվածների, որ

տ լինինք: Օրագրի այսքան գլուխ գալու {վրա} եւս ուրախ ենք, որ գոնե կարողանանք մենք

սինքն երբ ոտք կոխեմ եվրոպյան ցամաքահողի {վրա}, այն ժամանակ կգրեմ քեզ դարձյալ եւ պատա

եւ նա հազում է: Եվ այսպես՝ վիշտը վշտի {վրա}: Ի սեր աստծո, որքան հնարավոր է՝ շտապ

ինչպես մեզ մոտ են ասում՝ " փայտե ձիու {վրա} ". որովհետեւ երկու շաբաթից ավելի է, ի

ւմ են միմյանցից 12 վերշոկ հեռավորության {վրա}, ահա այս ձեւով( աղյուսակ), եւ այդ գծ

ռի մեջ որոշակիորեն սահմանված առարկաների {վրա}, որ ինքը հասարակությունն անմիջականորեն

անց որեւէ հաշվետվության. հասարակության {վրա} յուրաքանչյուր տարի հարկ է դրվել, գոյու

ուշադրությունը դարձնելու այս հանգամանքի {վրա}, բայց նրանք ոչ միայն ուշադրություն չեն

ոչ միայն ուշադրություն չեն դարձրել դրա {վրա}, ոչ միայն չեն համարձակվել ձայն ծպտուն

վանորեն, հանգիստ են վայելում դափնիների {վրա}: Buone notta! Լիխուտինի գիրքը, չնա

ի նավարկությունը եւս, որոնց ծանրության {վրա} այնքան իրավացիորեն գանգատվում են, պահե

ժամանակ ոչ մի խոնավություն չի ազդի նրա {վրա}: Առանց այդ արշավի նա երբեք չէր աղաղավո

ան, այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի {վրա} նշանակված էր ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովա

կոնստիտուցիայի չեն խանգարում, որ նա իր {վրա} կրի տեղական ավանդությունների, բարքերի

րում, հռոմեական կայսրության փլատակների {վրա}, մայր ցամաքում առաջացան մի շարք սահման

ուրնալիային, որի հեղեղները մայր ցամաքի {վրա} ներկայացուցչական սիստեմի ( de facto) վ

ված ուժերով հարձակում գործել պառլամենտի {վրա}: Ինչ էլ որ լինի, այնուամենայնիվ, այդ

րքի վերլուծությունը որեւէ փոստային թղթի {վրա} կատարելու բան չէ. դա հարկ էր քննարկել

ող մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի գրքի՝ իմ {վրա} գործած առաջին տպավորության: Ես այն

գրել. անդրադառնում է կրծքիս եւ մեջքիս {վրա}, դրա համար յուրաքանչյուր նամակս գրում

ալ ապշեցուցիչ եւ ակներեւ առաջադիմության {վրա} ՝ կատարված այնպիսի կարճ ժամանակամիջոցու

մի քանիսը գործում են միմիայն իրենց հողի {վրա}, իրենց ժողովըրդի մեջ, իսկ մեկը, որ մ

լոնում եւ, վերջապես, ամբողջ երկրագնդի {վրա}: Այդպիսի սիստեմատիկ, այլեւ կատաղի հալ

րձնելով իրենց հայրերի գործողությունների {վրա}, դարձյալ մեղադրում են հրեաներին: Այդ

ւմ է, արդյոք, որ այդ պատճենների հիման {վրա} դիմում է արված կամ թե՝ ով որ դիմումը պ

. հանցանքի ծանրությունը կընկնի Իսահակի {վրա}. նա շեղեց նրան ճանապարհից՝ չնայած նրա

ապարհից՝ չնայած նրան ճշմարիտ ճանապարհի {վրա} դնելու իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն ինչո

ն եւ լուսավորության ցածր աստիճանի, որի {վրա} գտնվում են այդ կրոնները դավանողները: Կ

հերթին ուժեղ ազդեցություն ունի մասսայի {վրա} ՝ նրա քաղաքակրթության գործում, բայց ես

գիտական բառարանը: Մակոլեյը վերջացնելու {վրա} եմ. այնուհետեւ կսկսեմ Շլոսսերը եւ ապա

ճում եմ. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու {վրա} է: Սատանան գիտե, թե որտեղից է նրա մեջ

ատասխանում: Նա երբեք բաժանորդագրության {վրա} հույս չի դրել եւ անվանական բաժանորդների

եսակ իդեալական սիստեմների համար, որոնց {վրա} նա այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը դեռ

ալ նամակս արդեն կգրեմ ձեր ուղարկած թղթի {վրա}: Ավելացնեմ, որ եթե որեւէ կերպ թույլ տ

խաբեբաներից մեկն ինձ հանդիպեց շոգենավի {վրա} ՝ Զմյուռնիայի եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ

բացի, իհարկե, քննադատությունից եւ ինձ {վրա} եղած հարձակումների պատասխաններից, որոն

տատանվելով եւ ոչ բոլորովին հաստատ հողի {վրա} կանգնած լինելով, ամեն կերպ խուսափում է

ները կարող են լույս սփռել միայն անցյալի {վրա}, այնինչ ես ներկայի կարիքն եմ զգում: Դ

ւղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ {վրա} պատասխանատվություն չեմ վերցնում հարցին

պեսզի նրան դուրս բերի արժանավայել ուղու {վրա}, որպեսզի ստիպի նրան աշխատել եւ կանդիդա

: Բազմաթիվ " ինչո՞ւ " եւ " ինչի՞ հիման {վրա} " հարցերին մենք կամ պատասխան չունենք,

իտակը կանգ են առել արդեն այն սահմանագծի {վրա}, այն շեմքում, որտեղ արդեն իսպառ վերջա

զեի, Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության {վրա}, ինչպես որ դու ժպտում ես փիլիսոփաներից

ս փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ Արիստոտելի {վրա}, նրա՝ ուղեղը սպունգի հետ համեմատելու

եմատելու համար - ինչպես եւ ուրիշ շատերի {վրա}: Խնդրում եմ Անանիային գրես, որպեսզ

նող որդերի պատմության ուսումնասիրության {վրա}, թեեւ, որքան մեզ հայտնի է, այդ որդեր

" կակտուս " ընտանիքին պատկանող բույսերի {վրա}, այնուամենայնիվ, նա ( որդան կարմիրը)

կարելի է իմանալ, թե ինչ տեսակ բույսերի {վրա} է գտել հանգուցյալը [այդ միջատները], իս

ա ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հարցի {վրա} եւ խնդրում եմ լարել բոլոր ուժերը նպատակ

ձ, ես առայժմ աշխատում եմ քերականության {վրա}, մի վերին աստիճանի ծանր գործ, բայց թե

իր գիշատիչ աչքերն ագահորեն հառել է նրա {վրա}: 4) Ինչի՞ է հավասար Նախիջեւանի շրջանա

նի բան այդ մասին գրել եմ այս թերթի կեսի {վրա}, որն ընդ սմին ուղարկում եմ: Ես շատ

ւթյունը համարձակ կարող է հույս դնել ինձ {վրա}, եթե ունի որեւէ կարիք եւ եթե այդ կարիք

ակությունն ուշադրություն չի դարձրել նրա {վրա}, քանի որ այն ոչ մի դեպքում արգելք չի կ

ցարձակ սուտ ու արհամարհելի սկզբունքների {վրա}, որոնք հասարակության ներկա զարգացման հ

չյուր սերմ դնել 3/4 արշին հեռավորության {վրա} մեկը մյուսից: Ցանել ապրիլի սկզբին, եր

կն է՝ շաքար ցանել մեկ քառակուսի սաժենի {վրա}, որպեսզի հնարավոր լինի ստանալ դրական ա

վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրքի {վրա}, թե ինչ է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանո

եղած, ուրեմն ես ընդունում եմ իմ հաշվիս {վրա} ։ Իհարկե գրածիս օրինակը քեզ կուտան, եւ

ուսումնասիրության մեջ, հասկացավ հայերի {վրա} ծանրացած միջնադարյան ուղղության կապանքն

դ զարգացման լավագույն ու պիտանի տարրերի {վրա}, որ չի կարելի եւ չպետք է խզել ներկան ո

տատուն կերպով հենվելով այս սկզբունքների {վրա}, " Հյուսիսափայլի " խմբագիրը իր համար ն

վ կառավարության կողմից հաստատված ծրագրի {վրա}.. Ամսագիրը կազմված է լինելու հետ

Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս բաների {վրա} եւ նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում

ի մնացո՛րդը իր նեղութեամբ լցուած մարմնի {վրա՛յ} էր կրում։ Ինչ որ սա՛, իր բոլոր թղթեր

ւնեաց աշխարհից վերադառնալով, ճանապարհի {վրա՞յ} արդեօք պատահում է մարզպանին Սեւուկի պար

գան, թո՛ղ կորչեն: Գիտեմ, {վրադ} շատ հաչեցին Տգիտութեան շուները.

ատու կեցնելէն եւ հարկ եղած ատենը, անոր {վրայ} ցնդած ածականը դնելէն ետեւ, " անիկայ մե

յմէկ իմաստ գտաք ու դատեցիք, մենք ատոնց {վրայ} ծաղրէն ուրիշ ի՞նչ կրնայինք աւելցնել: Գ

բերնին կղպանք մը կը դնէ, որ այս բանին {վրայ} օտար ազգաց հետ ամենեւին չխօսին. այսպիս

անի արժան էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց {վրայ} ամեն չարիք կը դնէ, ու գրիչը Փարիզի Հայ

են չարիք կը դնէ, ու գրիչը Փարիզի Հայոց {վրայ} կը դարձնէ եւ առակ չթողուր իրենց կանչելէ

Պատասխաննիս ատոր իրաւ կամ սուտ ըլլալուն {վրայ} չէ, այլ այնչափը լաւ գիտենք, որ ժողովո

կը տա՞յ, որ Պօլիսի Մխիթարեան համախոհաց {վրայ} քիչ մը խօսինք ու ազգայնոց կամացը դէմ եւ

ւն եւ ածականազարդ չարիք չթողուց, ազգին {վրայ} դրաւ, մենք ալ, զհամախոհս մարդիկ կարծե

երժեցին։ Ի՞նչ կայ այդ հերձուած անունին {վրայ} եւ ի՞նչ ըսել է, որ այդ չափ խրտեր են ու

ր այդ չափ խրտեր են ու չկրցին օր մը ոտքի {վրայ} ելնելով ըսել, թէ " այո՛, հերձուած ենք

ընթերցողը " Ընծայի " յօդուածներն իրարու {վրայ} դիզէ ու խալկինի մը մէջ դնէ եւ ամենավարպ

ծ " բնակութեան ձեր աւերակ լիցի " ըսելու {վրայ} է... Բայց մինչեւ այն ատենը կատակէն ուր

տագին: Համբոյրները խաղո՜ւմ են Կուրծքի {վրայ} հոլանի, Բաբախում են սրտերը... Արդարո

նուղղելոյս մի՛ յիշիր. Աջըդ լինի նրանց {վրայ}, Իսկ ինձ չարից դու փրկի՜ր, Որդուն քո

ս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ {վրայ}, կոյս, դու ցօղիր Կուսութիւնըդ անարատ

ահով. Մարդն է առած սղոց ու մուրճ Գետի {վրայ} գցում կամուրջ: Եւ խաղեր ասող հրեշտակը

ող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի {վրայ} ճոխ, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛չ կենդանե

ասին չէր խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա {վրայ} Թափեց խաղաղ ու խոր քուն: Զեփիւռի զո՜վ

կօրէն, Ուստի յախուռն ընդվզմամբ ` Մէջքի {վրայ} տեղն ու տեղ Կոյսին զարկում է գետին Հուժ

փայ, Թէ կուզես որ՝ իմաստութեանդ {վրայ} աշխարհ զարմանայ։ Ինչո՞ւդ է պէտք գ

օրը, սակայն շատ մեծ օգուտով։ Ինձ {վրայ} դու մէկ լաւ նայէ՝ որ չգիտեմ անունս գրե

ՈւՍԱՆՈՂ ԵՒ ՄԵԾԱՏՈՒՆ Ուսանողաց {վրայ} առնել դատաստան Հեշտ չէ շատ, ունի

իւրեան ֆոկուսով: ՕՏԱՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ {ՎՐԱՅ}. Չեմ կարող այժմ խաղաղ նայել

ռ, Էջմիածնից Օշական Դագաղին {վրայ} բռնած պար ` Չէ՞ր բուն լոյսը Մեսրով

նողոք: Մեր յոյսը սակայն մեր {վրայ} լինի. Այսինքն ազգի մեր ընդհանրու

ով: Ազատութեան իղձ շրթունքի {վրայ} Մի քանի մարդոց տեսնում ենք, այո՛

Եւ մի հոյակապ կրակի նման Այս դաշտի {վրայ} վառ լուսով փայլի։ Մինչ այսպ

9-ին: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի {վրայ} հնդկական գործի եւ դպրոցի մասին: 4-ին

ն երեկոյեան: Այս 1863 թիւը վերջացնելու {վրայ} եմ բիւր տեսակ մտածութիւններով: Երանի թ

[ակուած է] 18-ին: 13-ին բոլոր մարմնիս {վրայ} սաստիկ քոր զգացի եւ խուլ փամբուշտներ յա

բողջ օրը առաւ[ոտեան] 9-ից մինչեւ 4 ոտքի {վրայ} ման եկայ, որով մի փոքր հանգիստ էի, 4-

չենք ակնարկում մի որպիսի եւ իցէ պարոնի {վրայ}, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ թո

արոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի {վրայ} եւ թող չկարծուի, թէ նոցա կարծիքները,

աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նայել էինք նոցա {վրայ} որպէս դատարկ հողմարածութեան վրայ։ Որքա

ք նոցա վրայ որպէս դատարկ հողմարածութեան {վրայ} ։ Որքան մեզ պատահել է լսել այսպիսի կարծ

դոքա, մեծ մասով, մեր " Հիւսիսափայլի " {վրայ} էին եւ մանաւանդ ինձ էին ասւում այդ կարծ

նին։ " Հիւսիսափայլը " աստեղաբաշխութեան {վրայ} է խօսում, ֆիզիօլօգիայի վրայ, կամ ուրի

բաշխութեան վրայ է խօսում, ֆիզիօլօգիայի {վրայ}, կամ ուրիշ այս ու այն գիտութեանց վրայ

վրայ, կամ ուրիշ այս ու այն գիտութեանց {վրայ}, որ մեր ազգին անհասկանալի է։ Երր

լի " իրաւունքները, որ կամքի կամ ճաշակի {վրայ} ոչ, այլ էական հիմքերի վրայ էին ամրացած

կամ ճաշակի վրայ ոչ, այլ էական հիմքերի {վրայ} էին ամրացած. միեւնոյն ժամանակ խոստովան

ով ազդել նաեւ մեր ընդդիմախօսների լեզուի {վրայ}, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին ակամայ ե

հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով ամեն բանի {վրայ} խօսելու համար, երբ " Հիւսիսափայլի " գր

արիտը խօսելով, մենք այդ հայկաբանութեան {վրայ} նայում ենք, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի

ելի եւ ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանութեան {վրայ}, եթէ միայն ներելի է ex uso in abuso գո

զուն, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի {վրայ} խօսել էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էի

նքը, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենագրի {վրայ} խնամով եւ կամաց կամաց ազնուացնել ամբոխի

լ. մեռած կենդանու մորթը առողջ կենդանու {վրայ} չէ կպչում, չորացած ծառի ճիւղը կենդանի

չորացած ծառի ճիւղը կենդանի եւ թարմ ծառի {վրայ} չէ ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի հետ

երով չենք ուզում, որ լեզուն մնայ երեսի {վրայ} կամ աճէ օտար տրամաբանութեան տակ. չէ՛,

րամաբանութիւնը լեզուի։ Այս պատուանդանի {վրայ} կամաց կամաց մաքրել, մշակել եւ կոկել մա

ինչ որ մեր բերնին գալիս է, գրենք թղթի {վրայ}, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմախօսների գր

էին նոր լեզուի օրէնքների եւ պայմանների {վրայ}, հազիւ թէ կարող էին իրենք իրենց կամ ու

րիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմքի {վրայ} գործ են դնում այս կամ այն ձեւը կամ միեւ

էր անում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզուի {վրայ}, որ գրիչ էին առնում միմիայն մեզ հայհոյ

ից հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի {վրայ} եւ ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն ժամ

թոռից, ոտք է կոխում իրական պատուանդանի {վրայ}: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ուրիշ բան

քը կարող են ազդել այդ կատարման ժամանակի {վրայ}. եւ ցաւում է, որ Մեկէնտոշից ջոկ ուրիշ

ն դարձնում պատմութեան հոգեբանական տարրի {վրայ}: Այստեղ դարձեալ ասում է, թէ ներգործող

յն հատուածի մէջ, որ դրել էր Օդենի գրքի {վրայ} Histoire de Henri VIII et du schisme d′

էր անցածի, մնացած աւանադութեանց հիման {վրայ} ( տե՛ս Գրան[ովսկու] ճառը, կարդացած Մոս

թիւնը: Ինչպէ՛ս հրճուանք է գալիս մարդու {վրայ}, որ կէս դար առաջ միմիայն հռչակաւոր փիլ

իւնը ներգործում է եւ իր փիլիսոփայոլթեան {վրայ}, որի ժամանակը անցած լինելով կարող է նա

քրիստոնէութիւնը հիմնուած լինելով սիրու {վրայ}, ուրեմն եւ ներող եւ զիջանող տարրի վրայ

վրայ, ուրեմն եւ ներող եւ զիջանող տարրի {վրայ}, որ լինելով միեւնոյն ժամանակ այդ վարդա

հովութիւնը էականապէս հիմնուած է երկիւղի {վրայ}. ամէն մի անգամ իրար վրայ իրաւունք ունի

ւած է երկիւղի վրայ. ամէն մի անգամ իրար {վրայ} իրաւունք ունի նայելու որպէս սպանողի, ա

ու որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի {վրայ} եւ իրար երեսից պիտի պաշտպանուին միմիայն

նչիւր անգամը չէ նայում այլեւս իր ընկերի {վրայ} որպէս թշնամու կամ կատաղի գազանի վրայ,

րի վրայ որպէս թշնամու կամ կատաղի գազանի {վրայ}, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի սրտի մ

խաղաղութիւնը հիմնուելով փոխադարձ հաւատի {վրայ}, որի գրաւականը եւ աղբիւրը էր սէրը, մի

իւնը, մենք թքում ենք այն հաւասարութեան {վրայ}, որ երեւում է միայն թշուառութեան եւ մա

ազդեցին ինձ վերը գրուած փիլիսոփայութեան {վրայ} մտածութիւնքը: Օգոստ. 12 1863: Որ

ւմ փիլիսոփան կանգնած է իւր սեփական հողի {վրայ}: Ապա եթէ նորա համակարգութիւնը բացի իր

, որովհետեւ մի ոտքը գրած է լոկ գաղափարի {վրայ}, որ չէ ապրում այլեւս որպէս կենդանի, ա

եթէ քո խուզարկութեանը խորհուրդը քո ազգի {վրայ} գործ դնել է նոցայ համակարգութիւնքը:

ց, երբ նորա վերջին միտքը ընկել էր թղթի {վրայ}. կեանքը գնում է առաջ, գնում է եւ նորա

չելի փիլիսոփայութիւնքը եթէ կամենաս նորա {վրայ} պատուաստել կը դառնայ նոյն բանը, եթէ մտ

դառնայ նոյն բանը, եթէ մտածես մի տունի {վրայ} այլ տան հիմք դնել: Ուզո՞ւմ ես փիլիսոփա

ո արհեստակիցքը հիանան քու խոր գիտութեան {վրայ}. բնական աշխարհի մէջ, բնութեան որդոց մ

զդեցութիւն ունենալ իր պաշտողների ճաշակի {վրայ}: Ծիծաղելին այն է, որ շատերը այս ձեւի

ը վաղուց ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների {վրայ}: Նա միայն մէկ խօսք ունէր - մա՜հ ֆրանսի

մ է այն լուսակամարը, որ կապել էին նորա {վրայ} Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ա

կնիքը խոր տպաւորում են իրենց հպատակների {վրայ}, որոնց թող կրօնական, այլեւ ընկերական

ուածը " Անգլիական վերանորոգութեան խնդրի {վրայ} քննութիւն " անունով, " Bill of reform

ին: Հայմը այսպէս է խօսում այս հատուածի {վրայ}. " Այս հատուածի մակարդակը է երկիւղը,

ւթեանց ներքին աճելութեան յայտնի սկզբանը {վրայ} հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը, գոնէ տեսակ

նական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան {վրայ}, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, երբ գործ

ան տէրութենական կեանքի այն մութ կողմերի {վրայ}, եւ դոցայ պատճառով չէ ուզում տեսնել նո

թէ մի սառնաթոյն է իր մարմնի մակերեւոյթի {վրայ}, որ տարածւում է, երբ յիշում է այս տես

անգոտ գաղափարների ` թէ՛ իր եւ թէ՛ լսողի {վրայ}: " Հասկանալ է ", - շարունակում է Հ

) դատողութիւնք է անում ամէն ոչինչ բանի {վրայ}, նոյնպէս է Հեգելի դատողութիւնքը անգլիա

մարդկային սովորական եւ ընկերական կեանքի {վրայ}, առանց վնաս տալու այդ կեանքի բնական առ

արդկային առողջ կեանքը իր լայն ճանապարհի {վրայ} ամէն վայրկեան զարկւում է անթիւ պէտքերի

րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր իր ճամփի {վրայ}: Յայտնի է, թէ այս բոլորը կարելի է մտա

արելի է մտածել մի մարդկային ընկերութեան {վրայ}, որ աճում էր ինքնակայապէս: իսկ այն ըն

ելի է ` դադարել միմիայն նոցա թերութեանց {վրայ}, նետելով միանգամայն բոլոր հաստարմատը ե

ը եւ փրկարար դրութիւնքը, որոնց հիմքերի {վրայ} աճում է անգլիական մարդու իրաւամբ պարծեց

բերան բանում անգլիական սահմանադրութեանց {վրայ}, որի լոկ Habeas corpus ակտը, թողում ե

րիկոս IV-ի ազդեցութիւնը քաղաքակրթութեան {վրայ}. նորա յաջորդը, Րիշելիօն, չեմ յիշում

ւթիւն քաղաքակրթութեան ընդհանուր գումարի {վրայ} իր 18-ամեայ վարչութեամբ. սորա աշակերտ

սկապէս Ֆրանսիոյ աչքը տնկուած էր Անգլիոյ {վրայ}, բայց ռէվոլիւցիօնից յետոյ այդ երկու աշ

ւն ունեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմութեան {վրայ}: Բայց թէ ազատութիւնը մի վսեմական աւանդ

տեղ ազատութեան աթոռը եւ նորա աւերակների {վրայ} Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը: Ազատութիւն

մարդ, որ ծնած չէր Բրիտանական կղզիների {վրայ}: Մի քանի թերութիւնք, եւ վնասակար

ւծութիւն նորա ընդդէմ պիտի ծանրանայ ազգի {վրայ} որպէս հարստահարութիւն եւ ազատ իրաւունքի

գութիւնը պիտի ծանրանայ հասարակ ժողովրդի {վրայ} մանաւանդ, քան թէ միջակ դասակարգին:

րգործելով արդէն ընդունուած սկզբունքների {վրայ} առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին եւ թէ ար

ւնը լոկ ազնուական եւ ստորին դասակարգերի {վրայ} է ներգործում: Աոաջինը չի կարնալ իր անշ

գի արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին նորա {վրայ}. նա փոխում է օրէնքը, սրբագրում է սահմ

անգլիական կառավարութեան սահմանադրութեան {վրայ}, նա չէ գոհանում նորանց պախարակելով, ա

նձը թագաւորական իշխանութեան կարողութեան {վրայ} է անգլիացիների իսպառ անխորտակելի նախապա

նպէս եւ հայրենիքի վերականգնեալ գրութեան {վրայ} գաղափարական հասկացողութիւնքը։ Բայց Հեգ

իպպոսականի հետքերը, Բոռքի անցած կեանքի {վրայ}, մինչեւ նրա հիւանդանալը, չկան այնպիսի

ն առանձին յատկութիւնքը ճնշելու արուեստի {վրայ}, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ մի էր ամէն տ

է, որ հաստատ է մնում իւր սուրբ պայմանի {վրայ}: Դոյն այդ առաքինական հոգին նորա անպաճո

ռաքինական հոգին նորա անպաճոյճ գերեզմանի {վրայ}, որ դեռեւս չէ շքեղազարդած մարդահաճութե

ականութիւնը իւր քահանաներից մէկին, որի {վրայ} մեր խօսակցութիւնն է: Այս քահանան թէպէտ

աւանդ վստա՛հ լինելով ամենիմաստ մարզպանի {վրայ}, թէ նա գիտէ չլսել խաբեբայական խօսքերի

բ Պաւղոսը, նեղանալով երբեմն այն մարդոց {վրայ}, որ նախանձել էին նորանում եղած մեծ շնո

ձգող դեւը տիեզերքի անչափելի տարածութեան {վրայ} որպէս մի փոքրիկ եւ նեղ բանի վրայ նայել

ութեան վրայ որպէս մի փոքրիկ եւ նեղ բանի {վրայ} նայել տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան անելո

։ Եսա՛ւը, նախանձի՛ց գրգռուելով Յակոբի {վրայ}, սորա մահն էր մտածում։ Նախանձի՛ ձեռք

եթանոսաց վարդապետի քարոզութիւնն էլ սոցա {վրայ} աւելցնելով՝ թող լսե՛ն ու լռեն լի՛րբ եւ

հի վարդապետութեանը, որպէս մի թերի բանի {վրայ} նայել էին տալիս։ Աղանդի անո՛ւնն անգամ

ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի անուն չունի իր {վրայ} եւ գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսո

ց մի մարդ գիտէի, սա՛կայն, լոկ համբաւի {վրայ} հիմնելով, դատե՛լ կամ դատապարտե՛լ բնա՛ւ

հետեւ քամակիցս, իմ գնացքը խափանեցին եւ {վրայ} հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։ Բայց

ս կատարելով իրենց կամքի բոլոր ուզածը իմ {վրայ}, այնուհետեւ զուարճանալով ուրախացան, ի

էր, սենեկում չորս կողմս նստած, լալ իմ {վրայ}, որպէս մի վիրաւորի վրայ եւ ճա՛ր անել,

նստած, լալ իմ վրայ, որպէս մի վիրաւորի {վրայ} եւ ճա՛ր անել, այս բոլորի հակառակ արին

աղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, բացին իմ {վրայ} իրենց բերանները եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ,

մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ {վրայ} բերէ, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութ

ձ քո ընտանիքին յանձնեցիր, դոքա եղան իմ {վրայ} քո խօսքի հրամանը կատարողքը, առանձին առ

յլերի նման վազեցին իմ ունեցած չունեցածի {վրայ} եւ առանց խնայելու կտրատեցին, երբ տեսան

ից, ուրիշ չար խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, իմ {վրայ} նեղացնել էին աշխատում, թէ մի մանուկ չէ

մէկը ձեռք բերել, այն եւս վանքի պէտքերի {վրայ} էի ծախում։ Կերակուրներ եփել սորված չէի

եւ երեխայքն անգամ, իրենց ծնողաց ուսերի {վրայ}, գովելու համար ձեռները շարժելով եւ կցկ

լով լուսաւոր եւ ողջամիտ խօսքերի բղխելու {վրայ}, հրապարակներում եւ փողոցներում միայն ա

որ իրենց փրկութեան խօսքը չլսեն. որոնց {վրայ} կատարւում է Հոգու խօսքը, որ ասում է,

տանել բերելով, միւս սեւ՜ բամբասանքների {վրայ} այս էլ աւելցնելով՝ ասում էին. " Այդ մ

սեմ. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամու իմ {վրայ} քաշած նետերից ստացած անթիւ վէրքերս համա

անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ խաչին {վրայ} իր թշուառ ընկերին էր ասում, թէ. " Մեն

դունում ենք այս փոխարէնը ", եւ, Փրկչի {վրայ} ցոյց տալով, թէ. " բայց Սա ինչի՞ "։

որ նզովք գրով դրել է գլխաւոր քահանաների {վրայ}, այդ, դուք ինքներդ շա՛տ լաւ տեղեկացած

այոց աշխարհի լուսաւորութեանը վաստակելու {վրայ} դրեց։ Ոսկորները հանել էին տալիս եւ գետ

ս էր եւ սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու {վրայ} նորա ընդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է գալ

էք եւ քաղաքից քաղաք կը հալածէք, որ ձեր {վրայ} գայ երկրի երեսը թափուած ամեն արդար արիւ

հանի օրով, Ղազար Փարպեցու կրօնաւորների {վրայ} տեսուչ կարգուիլը այդ Թղթի հրատարակուելո

ան ակնարկութիւնք Ս. Գրքում եղած բաների {վրայ}. բացատրութեանց մէջ մենք հանդէս հանեցին

ովհետեւ մենք չգիտենք այն բաները, որոնց {վրայ} ակնարկում է Թղթի հեղինակը։ Խաղաղութի՜ւ

Նորքի խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի {վրայ} է, եւ երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը լի

ցու՝ Վաղարշապատում կամ Նորքում լինելու {վրայ}, ասել է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չունի

անդիպի քեզ դէ՛մ յանդիման՝ Քասաղի առուի {վրայ} ։ Թէ ո՞րքան երկայնւում էր տակաւին այդ պ

աղներից, ուղղեց նորա ընթացքը նո՛յն գծի {վրայ}, ուր կանգնեցրել էր նորան մեր բազմերախտ

անալի տեղում կայ ակնարկութիւն մի մարդու {վրայ}, որ շատ անգամ կամ շատ ժամանակ կառավարե

մենք զարմանում ենք այն ծանօթաբանութեան {վրայ} ( որ պատճառ դարձաւ մեզ ակամայ այսքան խօ

անաւորութեամբ դասակարգել, նայելով նոցա {վրայ} որպէս պատմական աշխատութեանց վրայ, ապա

վ նոցա վրայ որպէս պատմական աշխատութեանց {վրայ}, ապա ուրեմն այս երեքի մէջ առաջինն է Ղա

6. Կորնթացոց հետ էր Պաւղոսի բանը, որի {վրայ} ակնարկում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր եթէ նե

րիցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛նց {վրայ} են այս ակնկալութիւնքը եւ վարդապետներ աս

կոս Գանձակեցին, խօսելով Մեծ թարգմանչաց {վրայ}, ա՛յսպէս է շարունակում. " Որոց վարդապ

ջ ( եր. գ. ), խօսելով հայ պատմիչների {վրայ}, տալիս է Ղազար Փարպեցու անունը՝ ճարտա

ւմ ենք, ոչ թէ պ. Էմինի առհասարակ ձեւի {վրայ}, որով խօսում է եւ պատմում է մեզ, որ Ա

ն անցքերի նաեւ մի ամենաչնչին հանգամանքի {վրայ} ոչ ո՛ք իրաւունք ունի առանց ապացուցի բեր

իր կամամտածական կարծիքներն էլ եղածների {վրայ} աւելցնել։ § 23. Հնար չկայ իմանալու

ին եւ հարուստք "։ Պ. Էմինը երկու բանի {վրայ} է հիմնում այս կարծիքը։ Նախ՝ իբրեւ ծան

, երբ իր ազատութիւնը հիմնում է պարեգօտի {վրայ} ՝ աւելցնելով տակաւին. " իսկ որ զատոյցն

առայքը կամ Աւագը չպիտի համարձակէին նորա {վրայ} բանսարկութիւնք անել Վահանին եւ աչքից հա

ապէս։ Ուստի, եթէ հիմնուինք քեռի խօսքի {վրայ}, եւ պէտք է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ

, ապա, հիմնուելով Փարպեցու քեռի խօսքի {վրայ}, առանց երկարաբանութեան կ'անցնէինք՝ եւ

§ 44. Դաւթի որդու Ամոնի անզգամութեան {վրայ} է ակնարկում իր քրոջ Թամարի հետ։ Բայց ո

սի ասած յիմար եւ իմաստուն կոյսերի առակի {վրայ} է ակնարկում։ Կարդացողը կարո՛ղ է տեսնել

ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատարիմ նախարարների {վրայ}, երբ սոքա Վահանի այն նեղ ժամանակը գնու

լոր խռիւը, որ դիզուած է մեր պատմութեան {վրայ}, տակաւին աշխատում ենք մի քանի խուրձ աւ

ն " չէ կարելի բացառոցաբար կաթողիկոսների {վրայ} հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ բանը եղած

որ այդ բանը եղած լինէր եւ եպիսկոպոսների {վրայ} ։ Թէեւ այո՛, մենք էլ երբեմն, առանց քն

ենք ոչ միայն հիմնուելով այդ երկու գործի {վրայ}, այլեւ անկաճ դնելով այդ բարբառներին։

խդրիւ տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ "լալու {վրայ} եմ". մենք գոնէ կարծում ենք։ NB Լինիմ բա

վի տեղ իհարկէ) աւելացնելով ներգործականի {վրայ}, ինչպէս՝ կատարելագործվել։ Ո՛չ առաջինը ե

ն սիրահարուած են վեվի տեղ ու գործածելու {վրայ}, որ կրաւորականի անցեալ ընդունելութիւնն

րակ մենք խօսում ենք ընդհանուր կանոնների {վրայ}, որոնց մանրամասն եւ բացառայական կանոննե

են, եւ Ղրիմից բերած թաթար բառերի պաշարի {վրայ} ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ "ժամ ըստ ժամ

մէկ տարու մէջ, միայն տեսական կանոնների {վրայ} հիմնվելով, հազար տարու աւերանքը շինել.

). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ վանքի, {վրայ} խօսելով կոչում է նորան եւս "Մայր եկեղեց

ւած նախարարների՝ Հայաստան մնացած կանանց {վրայ}, Փարպեցին առիթ չէ բաց թողում, որ կարելի

ւեալ § 43-դ յօդուածում յիշուած հատուածի {վրայ} է ակնարկում։  Երանելի Մաշտոց կա

անը, հիմնուելով Եղիշէի "եպիսկոպոս" բառի {վրայ}, որ տեսուչ է նշանակում, մենք, Փարպեցու

իք նորան, որ նա անձնասէր է: Այս հիման {վրայ} միթէ՞ բնութիւնը մեղանչում է, եթէ այն մ

ացած գլուխը հանգչած էր Շահումեանցի ուսի {վրայ}, իսկ եղանակի թացութիւնը անխնայ տամկացր

ՀԱՏՈՐ ԵՐԿՐՈՐԴ Րոստով Դօնի {վրայ}. Տպարան " Դոնսկայա Րէչ " 1906

ՀԱՅ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի {վրայ} վաղուց ի վեր Թուրքիայում ծանրացած աղաղա

, նմանապէս եւ ազգային հիմնարկութիւնների {վրայ} արուող ծախսերը ենթակայ չէին որեւէ վերահ

ց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ {վրայ} գործադրւում, վերին աստիճանի փափուկ մի

րծիքի բացարձակապէս վնասակար աւանդութեան {վրայ}, որին բռնադատօրէն ինչ-որ նշանակութիւն

շադրութիւնը Դռան ունեցած շահագրգռութեան {վրայ}, այլեւ յայտնեցին, որ սպասւում է աւանդ

ձին ուշադրութիւն դարձնել այն հանգամանքի {վրայ}, որ յիշուած աւանդութիւնը, անգամ եթէ ա

, կամ 12 տարի առաջ տրուած ֆիրմանի հիման {վրայ}, այլ ըստ իր ` պատրիարքի բարեհայեցողութ

ուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի {վրայ}: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստացաւ բ

վերջին անգամ, երբ Կանոնադրութեան հիման {վրայ} քաղաքական ժողովի անդամների ընտրութիւն կ

կը տարածուելու է նաեւ բոլոր հայ վանքերի {վրայ}, վանահայրերի ընտրութեան ժամանակ, մի բ

ական կառավարութիւնները կը զրկուեն նրանց {վրայ} ներգործելու հնարաւորութիւնից, հետեւաբա

դէպի Պ. Պռօշեանցի գործը։ Ֆաթալիզմի {վրայ} խօսելով՝ ազգային աւանդութեանց մէջ մտան

նի մէջ, սառը ջրում լողանալով, սառուցի {վրայ} թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բնաւ նո

րդիթերի մահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի {վրայ}, յետ գնում, գլուխը Գարեգինի ձեռքի վրա

րայ, յետ գնում, գլուխը Գարեգինի ձեռքի {վրայ} դնելով՝ խնդրում է, որ աշխատի երկուսին

որդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան {վրայ} շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը՝ արգոյ հե

շտարակի վարքի, բարքի, այլ նորա լեզուի {վրայ} էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն ազատ է

նակիչ ( մեր խօսքը բուն հասարակ ժողովրդի {վրայ} է) չունի այդ ազատութիւնը. նա այնպէս մ

ռական բարբառը ծաղրելը եւ նորանով խօսողի {վրայ} որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը

խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի {վրայ} նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գ

ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ աճելու {վրայ}, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պ

նական են կենդանի՝ ընդհանրութեան լեզուի {վրայ} պատուաստվելու, պիտի ընկնեն ճարտարապէս

եւ ու ոճ ենք դատում, կարծէ թէ մենք մեր {վրայ} դրական կամ բռնաւորական գաղափար ունինք։

ն է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ բոլորի {վրայ} թէ խօսում ենք, այն է պատճառը, որ պ.

րուցել են իրենց իրաւունքը ազգի շրթունքի {վրայ}, եւ տնաքանդները սօսինձի նման մի մածուց

ի հեղինակ թէ կամենայ դնել ազգի շրթունքի {վրայ}, կպչեն մնան ու վայր չընկնեն։ Հին լ

րատեան աշխարհին ընդհանրացած սովորութեան {վրայ}, կան մարդիկ, ինչպէս նաեւ բոլոր Աշտարա

այսինքն՝ գալու գործողութիւնը կատարելու {վրայ} ։ Նոր լեզուի մէջ հոլովակերտ եւ հոլովառո

րինակ՝ " նորան տեսնելիս ասա ", " նորա {վրայ} նայելիս զարմացան ". ինչ են այս նայելիս

որականի բուն կազմութիւնը հենվում է վեվի {վրայ} )։ Կան բայեր, որ երբեմն դուրս են գալ

սպիսի մէկ-մէկ հատ երեւցած արտուղութեանց {վրայ} խօսք ենք բանում. բանը շատի կամ քչի վրա

րայ խօսք ենք բանում. բանը շատի կամ քչի {վրայ} չէ, այլ կանոնի վրայ, ուստի հարկաւոր է

բանը շատի կամ քչի վրայ չէ, այլ կանոնի {վրայ}, ուստի հարկաւոր է, որ լեզուի վրայ աշխ

ոնի վրայ, ուստի հարկաւոր է, որ լեզուի {վրայ} աշխատողքը իրենց մշակութեան արդիւնքը եւ

ղանում-է եւ այլն, այսինքն՝ բայ արմատի {վրայ} ումը թողնելով, իսկ բայական վերջաւորութ

որութիւնքը եցի եւ եցից է։ Կարող են մեզ {վրայ} ծիծաղել, թէ այդ ինչ ասելու բան է, որ

իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի {վրայ} են, այն ժամանակ բայական վերջաւորութիւն

երկի մէջ են, այլ ներկելու գործողութեան {վրայ} ։ Եթէ եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւ

են, ինչպէս ձեռքերը։ Այս ըթը, որ բառի {վրայ} մէկ վանկ է աւելցուցել, նու է փոխվում,

ի խօսած լեզուն մաքրել, մշակել կամ նորա {վրայ} ազդեցութիւն ունենալ։ Եւ ինչպէս կարնայ

ւղե՞րի, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի {վրայ} է մեր խօսքը եւ ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի գրո

խօսքը եւ ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի գրուածքի {վրայ}. այսպիսիք հազարներով կան մեր ամենիս գր

ճապաղ ընկած ձեւերը կարելի սկզբունքների {վրայ} ամրացնել, որպէսզի նոցա միջնորդութեամբ

ս առնուլ, բայց եւ այնտեղ պարտք կայ մեր {վրայ} խնամով գործ դնել եւ աշխատել, որ բուն ի

եւերի ազդեցութիւնը պ. Պռօշեանցի լեզուի {վրայ} ։ "... Խորենացին... ախորժանօք) նու

ական չէ, կարող է ոչ միայն զարմանալ մեզ {վրայ}, որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն է

արմանալ մեզ վրայ, որպէս մի ինքնահաւանի {վրայ}, որ ինքն էլ չգիտէ, թէ ինչ է ասում, ա

ութիւնը էապէս հիմնված է բանի կազմութեան {վրայ}, բաղդասութեան եւ ձեւերի վրայ։ Ստոյգ է

ազմութեան վրայ, բաղդասութեան եւ ձեւերի {վրայ} ։ Ստոյգ է, որ հին լեզուի բառերի շատ մա

արհամարհանք այս կամ այն գաւառական բառի {վրայ}, եթէ ոչ կորստաբեր ազդեցութիւն կունենայ

նոր լեզուի մշակութեան եւ առաջադիմութեան {վրայ}, գոնէ կը դանդաղեցնէ նորա ընթացքը։ Կան

նչ հարկաւոր է այսպիսի ուժով կենդրոնների {վրայ} խօսել. շատ հոյակապ եւ հեշտ պատուաստող

գուցէ բնաւ չի պատուաստվի էլ ազգի լեզուի {վրայ} ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր գա

ապէս հիմնւում է ազգային բանաստեղծութեան {վրայ} եւ այնպիսի աշխատութեանը, որ հայկական հ

արդարութիւնը նոյնպէս պարտք է դնում մեր {վրայ} բարձրաբարբառ հռչակել պ. Գաբրիէլ Տէր-Յո

համար, նախ որ այդ հերոսը տկարանում է, {վրայ} երկու, որ երկրորդական ներգործողքը շատ

իւնը պիտի թողուին իրենց հետքը այդ գործի {վրայ}, առանց դորան չէր լինիլ բայց աջողակի,

նա իմացական եւ զգայական պահանջողութեանը {վրայ}: Բայց մենք չենք տեսնում մի պախարակութե

անախորժ տպաւորութիւն է անում կարդացողի {վրայ}: Ասես թէ Հայաստանի աղջիկները հին կամ ն

բախտ ծնողների եւ աւելի դժբախտ աղջիկների {վրայ}: Մենք հերիք համարում ենք որքան խօ

աւորաբար հիմնուած է Արշաւրի դրժողութեան {վրայ}: ( Արշաւիրը եթէ չդրժէր, կարող էր Տիրա

եամբ. բայց, չնայելով այս բոլոր բաների {վրայ}, մենք բան չգիտենք Արշաւրի նենգութեան կ

ել Վարդիթերի մօր անխելք յողդյողդութեանց {վրայ}: Փարպի գնալու ժամանակ, Համասփիւռը հրա

նում է իր տհաճութիւնը Սօսի յետամտութեան {վրայ}. " Սրտիս տախտա՜կն են դաղել ", - ասում

ենք ուզում այս բաներին իբրեւ թերութեանց {վրայ} նայել, որովհետեւ այս բոլորը կարելի է վ

առաջ էլ, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի {վրայ} է թափում իր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուա

՛նչ աղջիկների կարգ է դնում նորան. սորա {վրայ} հարկաւոր էր մի փոքր մտածել: Այն էլ Համ

66): Նոյնպէս, Հեթումը խօսելով Սոսենց {վրայ} մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբայր են

տխրում ենք նայելով հեղինակի ժլատութեան {վրայ}, երբ բանը գալիս է մեզ երկրորդական ներգ

, լոկ մի խօսք կամ մի նշան գրէր նա ձուի {վրայ}, կամ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միայն մի մո

սը, թէ երազում է սիրահարուել Վարդիթերի {վրայ} եւ այնտեղ մէջ է բերում նա ծերունու անտե

աստանի " գործի մէջ Մուսայի մի Հռիփսիմէի {վրայ} երազում սիրահարուիլը, որին ոչ տեսել է

գիտենք, թէ ինչ մտածենք այս երեւոյթների {վրայ}, բայց եւ այնպէս գրական թերութիւնը եւ հ

բռնաբարելով կեղծ յատկութիւնը դնել նորա {վրայ}: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կան տեղ

անակներից սերմանուած եւ տգիտութեան հողի {վրայ} բուսած փուշերին ջուր ցօղել: Մենք հաւատ

չ միայն չեն երկբայիլ այդ վարդապետութեան {վրայ}, այլ սովորական, արարատեան ոճով կ՚ասեն

րդութեան, խնդիրը այդ չէ, եւ մենք դորա {վրայ} վէճ չունինք. այլ այն մանաւանդ, թէ հար

գի աչքը եւ աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր {վրայ}, իր մարդկային արժանաւորութեան եւ իր գո

ին արժանաւորութեան եւ իր գործունէութեան {վրայ}: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թըլիսմը, այլ դաւա

ձնի մէջ սառը ջրում լողանալով, սառոյցի {վրայ} թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բայց եւ

թերի մահը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի {վրայ} հետ գնում, գլուխը Գարեգնի ձեռքի վրայ դ

ի վրայ հետ գնում, գլուխը Գարեգնի ձեռքի {վրայ} դնելով խնդրում է, որ աշխատի երկուսին (

որդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան {վրայ} շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը արգոյ հեղի

ւմ մենք. եւ մեծ պարտականութիւն կայ մեր {վրայ}, գրգռել այդ թոքերի գործունէութիւնը առո

ր: Միջին դարերի ժանգը, որ նստել է մեր {վրայ}, մենք պարտական չենք պահել: Կան ազգեր

ետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ {վրայ}, նոքա դեռ կարող են պատմական իրաւունքով

նոքա իրենց ազդեցութիւնը անում են ազգերի {վրայ}. ընդունում ենք, բայց ինչ է մեր պաշտօն

ւզենք միջնադարեան թարախը պատուաստել մեր {վրայ} որպէս նախապահպանողական հնար ( ինչի՞ց)

ենք խօսում կրթութեան եւ լուսաւորութեան {վրայ}, ու՛ր ենք առաջադիմութիւն եւ քաղաքակրթո

տճառ, նա հիմնուած է այն հասկացողութեան {վրայ}, թէ " սուտը ճշմարիտ է ": Միջնադարեան

են այդ նօտր գրերով տպած վարդապետութեան {վրայ}: Մենք փորձերով, եւ շատ տարբեր տե

թուլացուցին միջին դարերի մեր ժողովուրդի {վրայ} արած ազդեցութիւնը, այո՛, շատ բան էլ ի

, աշխատում են նորոգել եւ հաստատել ազգի {վրայ} այդ խաւար ուղղութեան տիրապետութիւնը: Ի

ի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ուրիշ սրբերի {վրայ}: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւանդապահ էին

երի գործերի եւ անողոքելի երկրաբանութեան {վրայ}: Բռնելով այս ճանապարհը, շատերը այդ ան

ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահում են իրենց {վրայ} նաեւ Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատկ

ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատկերների {վրայ} Մասիսի գլխին միշտ նկարուած է լինում մի

եսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայց Թորոսի {վրայ} բնաւ համարում չունի, ազգի յետագայ զաւա

ամ առաջ է ապրել Թորոսից կամ վերջը, որի {վրայ} ազգը մեծ համարում ունի քաղաքականապէս կա

անգամ այնքան շատ հաւաքւում են մի մարդու {վրայ}, որ այդ մարդը շատ դարերից յետոյ դառնու

է կատարւում: Հայոց ազգը, Արագածի {վրայ} կրակ կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար է,

ելու: Մենք այդ լոյսը կամ կրակը Արագածի {վրայ} ընդունում ենք որպէս իրողութիւն: Բայց ս

կամ ինչպէս մի թաթառ կամ փոթորիկ ովկիանի {վրայ}, կամ Սահարի անապատում. թէեւ ոչ այնպէս

կամ լոյսը, որ երբեմն երեւել է Արագածի {վրայ} եւ կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութիւն տա

ա ինքն իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ. {վրայ} երկու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր

մ է Կաստոր եւ Պոլլուկս: Այդ կրակի {վրայ} էլ սուրբի անունը, որ կպել է մանաւանդ ս

քր ի շատէ գաղափար ունի էլեկտրականութեան {վրայ}, ապա եթէ այս չենթադրելով խօսելու լինին

մ, շատ անգամ այս լուսերի յիշատակուելու {վրայ} հիմնուած է կարծիքը, թէ հին ժամանակներո

ելով ամէն կարգից դուրս երեւոյթից, նոցա {վրայ} իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովր

Հելմոսի կրակը: Նոյնպէս եւ բարձր սարերի {վրայ} կարող է երեւել այս կրակը, որպէս շատ ճա

կէս գազ երկայնութեամբ: Նաւերի կայմերի {վրայ}, նոյնպէս յաճախ է պատահում այս. եւ եթէ

: Գիտութիւնը երբեք չէ կանգնում մի կէտի {վրայ}, այլ միշտ առաջ է գնում. ամէն օր լինու

ակիցների ուշադրութիւնը մեսմերականութեան {վրայ}, որ գերմանացի նատուր-ֆիլոսոֆների մէջ,

: Բայց մեր խօսքը հասարակ ժողովրդի օգտին {վրայ} է, թէեւ, այո՛, Ցիմմերմանի ֆիզիկան ո՛

ում է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի {վրայ} երեւացած լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա

նք այս նեղսիրտ եւ հալածասէր ուղղութեանց {վրայ}. քա՛ւ լիցի՛: Բոլոր Եւրոպան անցաւ այդ

ը: Այս պատճառով խօսելով այդ գիտութեանց {վրայ}, չէ կարելի եզրակացութիւնք հանել բիբլիա

ցուցիչ ազդեցութիւն է գործում կազմուածքի {վրայ}: Այս է պատճառը, որ Արարատի ձիւնական գ

ն հիմնուած լինելով էապէս այն պայմանների {վրայ}, որոնց մասին խօսեցանք. բայց մենք չենք

ութիւնը եւ ազգային կառավարութիւնը երեսի {վրայ} ձգելը, բայց թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո

, բարոյական պարտականութիւնք է առնում իր {վրայ} մարդկային ընկերութեան առջեւ պաշտպանել ի

արծիք եւ հիմնուած են միմիայն անալոգիայի {վրայ}: Պ. Պռոշեանցը պատմելով, թէ փեսան չէ

աղջիկը առողջանում էր. արեւն էլ մտնելու {վրայ}. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ-ուրախ

ներգործում են խեղճ եւ պարզամիտ ժողովրդի {վրայ} այնպէս, ինչպէս հաշիշը կազմուածքի վրայ

վրայ այնպէս, ինչպէս հաշիշը կազմուածքի {վրայ}, ուստի պարտական ենք ամենայն խնամով արմ

Աշտարակի վարքի բարքի, այլ նորա լեզուի {վրայ} էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղադր

բնակիչ ( մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի {վրայ} է) չանի այդ ազատութիւնը: Նա այնպէս մի

իւն, բնութեան եւ անցած գնացած ժամանակի {վրայ} բռնանալու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չ

կան բարբառը ծաղրելը, եւ նորանով խօսողի {վրայ}, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայել

օսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի {վրայ} նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գ

, որ դեռ թարմ են եւ կերպարանագործուելու {վրայ}, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պ

նակ են, կենդանի - ընդհանրութեան լեզուի {վրայ} պատուաստուելու, պիտի ընկնին ճարտար հեղ

յդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է իր {վրայ}. բացի սորանից, այդ հազար տարիների միջ

ենք զանազան խօսքեր " Սոս եւ Վարդիթերի " {վրայ}: Տակաւին ներելով նորանց չենք ուզում վե

տեւ այդ կեանքն է բանաստեղծի հիմքը, որի {վրայ} կառուցանում է նա իր շինուածքը: Յայտնի

նող երեւոյթներ է բռնել եւ ամրացրել թղթի {վրայ}, եւ այն, պարզ, բնական եւ անզարդ խօսք

բ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասելու {վրայ}, անիծախառն խօսքեր է հանում բերնից եւ ն

չորացել ա ": Բայց չնայելով այս բոլորի {վրայ}, այն խեղճի հեռանալուց յետոյ, Հեթումը

մ է ազդել այդպիսիների քարացած խղճմտանքի {վրայ}, կամ գոնէ բարոյապէս, երբ յիշեցնում է

: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր բարոյականութեան {վրայ}, երկիրը դրախտ եղած կը լինէր. բայց ո՜ւ

քանի այդպիսի գրքեր ընկած են պատուհանիս {վրայ}, մեզ սարսափեցնելու համար: Թէպէտ մեր ա

երից ազատ է: Բայց, չնայելով սորա {վրայ}, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բանալ եւ բժշկ

եր. 169): Տխրութիւն է գալիս մեր {վրայ}, երբ յիշում ենք, թէ հարստահարուած երկ

) քառականջ ( խուլ) դառար: Հիմի նա մեր {վրայ} ինչքան ա միտք անում. մեր աղէն ա, որ տ

են շահւում: - Ես արմանում եմ քեզ {վրայ}, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը

ր Հանա-վանք երթալու ժամանակ, ճանապարհի {վրայ}, ընկան իրենց բարեկամ Գարեգնի ձեռքը, ո

ինակը ցոյց է տալիս մեզ նոցայ ծուլութեան {վրայ}, բայց մինչեւ այդ աստիճանի ծուլութիւնը

ն պատճառների խոր քննութեան, միմիայն իր {վրայ} եղուած տպաւորութեանը նայելով այս կամ այ

այն, ինչ որ, այդ տպաւորութեանը հիմքի {վրայ}, մեզ թւում է: Աշնան Մողնու ուխտից Էջմ

, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է գործել մեր {վրայ}: Դոցանից մեծագոյն մասի, Տաճկաստանից կ

ճանի պատառոտուն հանդերձները, մի գրաստի {վրայ} այր եւ կին իրենց մի քանի երեխաներով միա

ան մեծ եւ ծանր պաշտօնները երիտասարդների {վրայ} պիտի լինի բնականապէս, բայց, մի՞թէ չկա

2). հայրը հանդիպում է նորան ճանապարհի {վրայ} եւ այսպէս է խօսում, " Էդ տերեւը ո՞ր ծա

նք վստահ ենք, հայ կանանց ձեռքի շնորհքի {վրայ}, որ թէ նորա ձեռքին օրինաւոր գործիք լին

ակար բաներ, բայց այսօր ամէնքն էլ երեսի {վրայ} ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար խ

ուրս է գալիս երբեմն այդ լճի լայն շուրթի {վրայ} ման գալու: Բայց որչա՞փ աւելի կը գեղեցկ

եթէ մի քանի կարգ ծառ տնկուի այդ շուրթի {վրայ}: Բայց ոչ ծառ կայ եւ ոչ տնկելու դիտաւոր

մոծակը ուրիշ շատ միջատների նման ծառերի {վրայ} չէ ածում իր ձուն. նորա ձու ածելու տեղը

տպանում է մեզ մոծակից: Այժմ այն շուրթի {վրայ} յարձակուող մոծակներից անհնար է թէ մի բա

երից անհնար է թէ մի բաժինը չնստի ծառերի {վրայ}, եթէ սոքա լինին, որով ճեմելիքի վրայ մ

ի վրայ, եթէ սոքա լինին, որով ճեմելիքի {վրայ} ման եկողների համար աւելի քիչ կը լինին ք

կարող երջանկացնել մարդկային ազգը, դորա {վրայ} թող խորհի ընթերցողը եւ առողջ դատաստան կ

ից անց կացաւ: Մենք թողում ենք այն բանի {վրայ} խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար ժամանակի:

խաղերը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` դորա {վրայ} չէ խնդիրը, երեւոյթը հարկաւոր է առնուլ

կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի սրտի եւ հոգու {վրայ}. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը չցոլ

չցոլանար նորա լեզուի եւ մտածելու ձեւերի {վրայ}: Հայոց ազգը գեդէոնեան բո՞ւրգն էր, որ

ն որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի ազգի {վրայ} եղուած բնական եւ պատմական ազդեցութիւնը

երբ դպրութիւնը միայն գիտական առարկաների {վրայ} խօսի, այնտեղ այն աստիճանի կարօտ չէ այն

ալու համը հոտը տարել են: Աւելցուր սորա {վրայ} եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան եւ ձե

ալ արգոյ ընթերցողներին, թէեւ այգ գործի {վրայ} անձանձիր աշխատել ենք եւ աշխատում ենք,

մթնել ա տուն չի գալիս, Էս անտէր բարձի {վրայ}, - առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխարն արե

ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ լեզուի {վրայ}, եւ այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց պաշտ

, այլ պատճառի հետեւանք։ Այն հիման {վրայ}, ինչ իրաւունք որ ունէր անտիկեան Հայը խ

րող ծառի ճիւղ կարելի է միայն ապրող ծառի {վրայ} պատուաստել, չորցած ծառի ճիւղը որ կտրես

ծառը կտրես ու տանես չորցած ծառի արմատի {վրայ} պատուաստես, երկու դիպուածումն էլ զուր

ը պիտի կենդանանայ եւ զարթի՝ ապրող ծառի {վրայ} պատուաստվելով, եւ ոչ թարմ եւ զարթուն ծ

ենաբար խրուելով չորցած եւ անհիւթ արմատի {վրայ} ։ Եւ աւերակի քարերը, եթէ քո դիտաւոր

ափ ուժ չունի։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու {վրայ} չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք չէ նայո

յն կէտից, ինչ կէտից նայում ես առարկայի {վրայ} ։ Ամէն բան կախւում է չափից, չափը միակն

պարզ եւ շօշափելի օրինակը թերեւս շորերի {վրայ} տանք։ Տասը տարի առաջ, թողնում եմ դարե

իկ չէ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է լեզուի {վրայ} նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի վրայ

վրայ նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի {վրայ}, որ մեր ճաշակը փնտռում էր, առանց ուրի

ամար։ Գեղեցիկ պատկերի, գեղեցիկ արձանի {վրայ} նայելով՝ կշտանում է մեր հոգու գեղասիրո

պատճառ է, որ նորան գերի լինելով, նորա {վրայ} սիրահարուելով, անմշակ թողունք կամ ոտքի

ելով նոցա սառը եւ անկենդան գեղեցկութեան {վրայ} կամ զարմանալով քանդակագործի հանճարեղ ճա

քանդակագործի հանճարեղ ճարտարապետութեան {վրայ} ՝ բնութեան հարկը չէ վճարւում, մեր տուն

բարձր գին ունին, բայց, չնայելով սորա {վրայ}, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ դնել նորա մ

ործողութիւնք նորածին մանուկի կազմուածքի {վրայ}, անշուշտ մահառիթ են, եւ եթէ մահ էլ չպ

ատճառ, բնութեան անբռնաբարելի իրաւունքի {վրայ} չէ կարելի անպատիժ ձեռք բարձրացնել։

նութիւնը կամ բաղդասութիւնը, նոր լեզուի {վրայ} ոչ Մարկոսը պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը,

ն ազդեցութիւն չունէին մի խումբ իսրայէլի {վրայ}, որ նա ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափել

լի խունկերը ծխւում էին բարձրավանդակների {վրայ} եւ զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին եւ Ա

այլ Մովսէսի քարոզած պարզ Եհովայի կրօնի {վրայ} պատուաստեց նաեւ մարտադիր եւ ժողովական կ

վարուիս նորա հետ, բայց, չնայելով սորա {վրայ}, բնութիւնը անյաղթելի չէ, եթէ կարգով ճ

Մի երկաթէ ձող է, բայց բորբոքուած կրակի {վրայ} ջուր ածելու պէս, նստեցնում է օդի ելեքտ

այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ չէ բնութեան {վրայ}, այլ ուղղութիւն տալ նորան եւ սահմանափա

ողութեամբ դրոշմում էին նորա փափուկ սրտի {վրայ}, եթէ նորա կեանքը ենթարկուած էր այն ազգ

ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի {վրայ}, կարելի՞ է այս բոլորը ուրանալ եւ քերել

մանակը այնպէս արագ խօսել, որ չարչարողը {վրայ} չհասնի եւ այս պատճառով բառերի ձայնաւորք

որութիւնքը թափւում են նորա զգացողութեան {վրայ} ։ Բայց պիտի մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի

ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա {վրայ}, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։ Նոքա

ռը եւ նոցա վրայ, որպէս մի մունջ անհատի {վրայ} ։ Նոքա, որ արդէն գուշակեցին, թէ ին

, եթէ նա այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի {վրայ}, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պա

անհրաժարելի, նոյնքան եւ էլ աւելի երեսի {վրայ} ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ես

եւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի {վրայ}, ե՛ւ դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս շար

ւ։ Շատերը կը ծիծաղեն պարզամտութեանս {վրայ}, որ դեռ այդ երկու բարբառքն էլ բնաւ իրե

, ազդո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի լեզուի {վրայ}. այդ բանը թէեւ չէ նշմարւում մի քանի տա

խմորոցի որակութիւնից, հասարակաց լեզուի {վրայ} ։

, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան չէ, իսկ {վրայեն} ալ տաքերը անցնին նե, վերուր թապլե, ան

ք, որ սրբազան հայրն միշտ իր շնորհը ձեր {վրայէն} պակաս չանի, նույնպէս եւ իմս նուաստութի

ան մէջ կայ մի մութ աստիճան, անցիր նորա {վրայից}, կանգնիր բարձր: Վերացիր դէպի ազնուութ

ութը աշակերտների կարգում յիշուած Ղազարի {վրայից}, որովհետեւ նա կարող էր մի ա՛յլ Ղազար ե

քան պ. Էմինը իրաւունք ունի գէթ շաղկապի {վրայից} նախդիրը հալածելու, որպէս գրչի սխալ, ն

թիլներ գիծ քարշելով նորա թաւիշեայ երեսի {վրայից}, գլորւում էին նորա կարի վերայ. նա երե

ն տակ, պատմական դէպքերը չեն անցել նորա {վրայից} առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բա

ղոքում է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր իմ {վրայից} երկու երեք հազար տարեկան փոշին եւ էլ հա

արագայք ստանալ՝ անունի պարագայքը իրենց {վրայից} ձգելով։ Սորանից երեւում է, որ այս բայ

այութեան առջեւ ամբողջ հայ աշխարհը, որի {վրայից} արդէ՛ն գլորուել են շատ դարեր: Բայ

է այսօր հայ մարդը: Թափել այդ կրօնը մեր {վրայից}, - ահա՛ մեր գործը: Մեր ազգութիւնը, մե

ց տակ. պատմական դէպքերը չեն անցել նորա {վրայից}, առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ

բոլորը քերել հանել հինգ միլիոն ժողովրդի {վրայից} եւ նորա տեղ բուն հայկական տրամաբանութիւ

արելուց յետոյ անհնար է քերել հանել ազգի {վրայից} ։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ ինչ պատմական

կամիջոցում, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը նորա {վրայից} կտրեց եւ դորա հակառակ Եհովայի ազդեցութե

ող բնական օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել իր {վրայից}, չէր կարող չընդունել այն տիպը կնիքը,

ննել, առաջին գործս այն արի, որ թափեցի {վրայիցս} ինչ որ մինչեւ այժմ գիտէի ": Այս շատ խո

րձյալ բերել տալ Հնդկաստանից՝ Չինաստանի {վրայով}, բայց տարի կտեւի մինչեւ ստացվելը, մին

: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ... Արուսեակի {վրայով}, Ում ` կիրք վառող լեռն ի վար Զառիվայ

եանցին 26 97 Վարդազարեանցին, ուսմ[ան] {վրայով} 98 Հայրապետեանցին, ապահովեալ 99 Սիմ

ների մտքի մէջ. սա է այն կամուրջը, որի {վրայով} կարող են ազատօրէն ընթացք ստանալ մտքերի

րին ճարը տակա գտած չիմ: Հույսս խըմըզին {վրան} է, մեմ ալ տաք տեղ մը երթալու դիմացի ձմ

միտքը, գրքին պատասխանատուութիւնն իրենց {վրան} առնելով, ըստ սովորութեան ( լռութեամբ)

գո՛նէ մի գաղափար Դու ունենաս նոցա {վրան}, ( Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը չէ)

Ժիրարդէնի գրեց ձեռքը Տապանաքարիդ {վրան}: Ծո՜ւնր եմ դնում ես այդ քար

ուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովրդի {վրան}, երբ իմա՛ց է տրւում, եւ քարոզ ասողը ն

րականապէս խօսելու ձեւը անում է իր էրկայ {վրան}: Հեղինակը քաջ հասկացել է այդ տեսակ պառ

ր զարնի, Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ {վրանիդ} յարկի տակին Եթէ դու հիւր ընդունես Սիրա

եզնից նոր կեանք ստանայ, Աբրահամեան քո {վրանին} Միշտ ` Մամբրէի կաղնուց ` քեզ Ցից ընծայ

, այլեւ Պապին անունը մեզի յիշած ատեննիդ {վրանիս} այնպիսի սարսափ մը կը գայ, որ շատ անգամ

Բեդուին մոռցաւ իւր չուելը, որ հանգչէ {վրանում}, Հարց գործերը աստղ հաշուելով ` ան

եզի ալ կգրիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ չկար {վրաս}, ինչու որ ան թերմաշ խնդիրը գրեցի Մագիս

ի, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց գիշերը {վրաս} բացուել էր, ցրտից զարթեցայ, եւ այս էր

մ էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս {վրաս} ) ես խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ

ուած ընծաներից մինչեւ անգամ եւ մէկ դրամ {վրաս} անցուցած չեմ, եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար

ւն է տարածում: - Խաբանօք ճանկել է {Վրաստանը} եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նորանց

ն իմաստով այն բարբառով, որով խոսում են {Վրաստանի} հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառ

ւակների իմացական բարօրութեան վերայ։ {Վրաստանի} եւ Հաշտարխանի թեմակալ Կարապետ եւ Սերովբ

մար էր գործ դրւում։ Իսկ Աղուանստանից, {Վրաստանից}, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից իմ

, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է զարկել այժմ {Վրաց} պատմութիւն գրելու։ Բարի՛ ճանապարհ։ Եթ

ց Բաբգէն առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, {Վրաց} եւ Աղուանից 'ի Նոր քաղաքի 'ի Սուրբ Կաթո

դի Յազկերտի արքայի ( 455 թիւ), իշխանն {Վրաց} Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն արքունի, բ

տեսանեմք զնորահասն Ղազար 'ի տան Բդեշխին {Վրաց} Աշուշայի, յորոյ 'ի դորան կրթէին յուսու

է. " Բայց բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի {Վրաց} եւ 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց

ր կոչիւր Անոյշվռամ, էառ իւր կին բդեշխն {Վրաց} Աշուշայ, որ եւ էր իշխան Գուգարացւոց "

Այս բդեշխը մեր շատ անգամ յիշած Աշուշայ {Վրաց} բդեշխն է։ § 26. Արկանելի բառը, մե

տութեամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին {Վրաց} Վախթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին

էին դոյն այդ քահանայի աշխատասիրութեամբ {վրաց} լեզուով, որ այն ժամանակին Թիֆլիզ քաղաք

ք են, այժմ գրիչ պիտի առնուս ձեռքդ, որ {վրացերէն} գրել սովորես, բայց մէկ եզան էրի պիտի ճ

մեր միջից Թուրքերէնը, Մոլդովաներէնը, {Վրացերէնը} կամ ուրիշները, որ բռնել են ազգային լեզ

ող եւ Թագուհի Իբերական, Կարթալինեան եւ {Վրացի} Թագաւորների եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերա

յող եւ Թագաւոր Իբերական, Կարթալինեան, {Վրացի} եւ Կաբարդինեան երկիրներին, Չէրքասեան ե

ուլ առանց ուշադրութեան. Պ. Չիքուայիձէ {Վրացի} ուսանողը, մասնակից լինելով թէատրոնական

, ներքինապետը եւս տանելով Խանի սենեակը {վրացի} Մարիան, գնում է կանանոցը հանգստանալու

ոնեան ժողովի սահմանադրութիւնքը, ինչպէս {Վրացիք} ընդունեցին, բայց, ձախողակի, Հայերը մ

արի շուաքում գինու փրփուրը, Քնուկ {վրացու} նկարէն վարդիկի վերայ թափելը. Հակո

նալ այդ պարոնների անունները, որ այդպէս {վրդովել} էին ձեր հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էի

, անարգելով եւ անպատուելով Հայոց ազգը, {վրդովել} էին Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը

Աշխատում ես մի կերպով Խաղաղութիւն {վրդովել}, Խլել մեր հանգիստ քունը, Ս

է մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք {վրդովել} նոցայ քունը. " ննջեցէք եւ հանգերուք "

ն գալով, ինչ ժամանակ տանը ոչ ոք չկար, {վրդովեց} իմ սրտի ուրախութիւնը. նորա անհամարձակ

էր խօսել հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ սաստիկ {վրդովեց} Յիսուսեաններին։ Նոքա տեսան նորանում մի

ն, - ասացի ես, - եթէ անպարկեշտութեամբ {վրդովեցի} քո առանձնական ժամերի խորհրդականութիւնը

Գործարանի երկրորդ շրջանը մինչեւ վերջին {վրդովեցուցիչ} անցքը, որ պատճառ տուեց ժողովրդին կարդի

բռնի հավաքագրման մասին, եւ այլն: Բայց {վրդովեցուցիչն} այն է, որ պ. պ. թարգմանիչները թարգմա

ում, թէ միգուցէ այդ խօսքերը առաւել եւս {վրդովէին} քո հոգին: Այդ խօսքերի վերայ Մանուշա

եսնուած Կարօտակէզ սիրելի։ Չի {վրդովիլ} նորա գալը Երբեք սիրտը աղքատի,

իտ ուժի, եթէ սա որեւիցէ կերպով կամենար {վրդովիլ} նորա ընտանեկան խաղաղութիւնը: Եւ մեզ թւ

էմմանուէլը, այդ հասարակաց խաղաղութեան {վրդովիչը}, չհրաւիրուի, այլ միայն մնացած միւսերո

ոցներում, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան {վրդովիչք} եւ իբրեւ թշնամի թագաւորի եւ Տէրութեանը

. Ազգասէր: Երրորդ շրջան մինչեւ վերջին {վրդովմունքի} վախճանը Այս տեսութեան կէտից դիտելո

փոխուի, բոլորը յառաջանում է նորա հոգու {վրդովմունքից}. նորա խարդախութիւնները եւ չարիմացութիւ

մակդ կարդացի եւ շատ ցաւեցայ, որ այդպէս {վրդովուած} էր քո հոգու խաղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք

նչ հանդարտ էր հոգին. իսկ թէ սա մի փոքր {վրդովուած} էր, իսկոյն հին նախապաշարմունքը կը վտար

յն օրը անցած գնացածի յիշատակութիւններով {վրդովուած} լինելով չէր կարող բան յառաջացնել: Չ

ւեց ": - Ով իմ զաւակ, մի՛ {վրդովուիր}, Դա աղջկայ մի աստղ էր, Որ ի

իտ լինիք եւ այնպես յիմար համբավներէն չի {վրդովուիք}. թէպէտ կանչել էին ինչպէս տէր Եղիային,

արոնի առաջեւ եւս անարգւում էր: Մի՛ {վրդովուիք}, պատուելի ընթերցողք, այս պատկերը պատկ

ղ հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի չնչին բան {վրդովում} էր նոցա փոքրիկ հոգու խաղաղութիւնը, ծառ

ակը իբրեւ կրօնական հաւատալիք։ Ժողովրդի {վրդովումը} սաստկանում էր. ապստամբութիւնը պատրաստ

Մի օր մեր ցեղապետի սրտի անդորրութիւնը {վրդովուում} է մի դերվիշ, սա գալիս է Կոստանդնուպոլս

ն օրը հառաչես, մինչեւ քո անօրէնութեանէ {վրեժը} հատուցանես: Այս խօսակցութենից յե

Գարունքը ծագում ա աչքերը տնկում են նրա {վրեն}: Ընչակ մասիլը վեր են ունում իրանցն իրա

ողորմելի կնոջ վերջին խօսքերը լինում են {վրէժ}, վրէժ. ուտող եւ մաշող կրակը կապում է

լի կնոջ վերջին խօսքերը լինում են վրէժ, {վրէժ}. ուտող եւ մաշող կրակը կապում է նորա լե

դարձեալ լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ {վրէժ}, վրէժ: Խեղճ Ազուչենան համարեա թէ խելա

լ լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, {վրէժ}: Խեղճ Ազուչենան համարեա թէ խելակորոյս

ացած հասկացողութիւնը թելադրում էր նորան {վրէժ}, նորա միակ ցանկութիւնը էր, որ ուսուցի

ր որդիքը արդ գանչում է, Հանել իւր {վրէժ}, քէն ու ոխ: Մեր հայրենիք

յորմէ ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս {վրէժ}, այլ զդատաստան արդար մինչ հանցէ զիրաւո

իքստոսի գործը անխորհուրդ եւ յիմարական, {վրէժ} հանել անշունչ արձանից, երբ նա քրիստոնե

չին պատճառով կամենայ վնասել Սօսին, կամ {վրէժ} առնուլ նորանից, բայց, բանը այս է, որ

տանի, այրէ կրակում եւ դորանով հանէ մօր {վրէժը}: Բայց այդ միջոցին Ազուչենայի գրկում լի

կո՛մս, որ դա քո եղբայրն էր... Իմ մօր {վրէժը} դուրս է եկած արդէն... ": Մինչդեռ

, ե՛կ խնդրենք այդ բոլոր անիրաւութենների {վրէժը}: - Ես քրիստոնեայ եմ, - կտրեց խօսք

այսպիսի ազնուութեամբ կարող էր հանել իւր {վրէժը} եւ խայտառակել Բէգզադէի ստախօսութիւնը եւ

ւ առաւօտ. դոքա իւրեանց անհնազանդութեան {վրէժը} կը հատուցանեն: Այս եւս պատմում են, որ

ց, որ սպանել էին իմ թոռը, հանեցիր մեր {վրէժը}: Եկ գրկախառնիր ինձ, տէր սատանայի պոչը

բ սկսում էին այսպիսի խօսակցութիւնք, նա {վրէժը} հանում էր նորանով, որ չէր լսում, այլ

դուց հօրը դէպի Յիսուսեանները ատելութեան {վրէժը} ։ Ընդհանուր էր գանգատը Յիսուսեանների ձե

ւսաւորութեան բռնաբարուած իրաւունքը, իր {վրէժը} հեղինակից հանելու համար, ձգել է նորան

որ մարդկութեան համար մեռաւ խաչի վերայ, {վրէժխնդի՞ր} եղաւ նոցանից, որ հասուցել էին Նորան այ

ւմ, կանչում է եւ կտակում է Ազուչենային {վրէժխնդիր} լինել իւր մօր մահի համար. ողորմելի կնո

կանել ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտս զի {վրէժխնդիր} եղէց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մ

ես այնպէս եմ կարծում, որ նորա թշնամու {վրէժխնդիր} նետը նախ իմ արիւնիցս է խմել: Որ ազգը ա

ռ դատաւորը, քննէ վատթարների գործերը եւ {վրէժխնդիր} լինի նոցայ: Երբ մարդկութեան ապագայ սեր

նա ճշմարտութեան հետեւող եւ անկարգութեան {վրէժխնդիր}, եւ ամեն այն պակասութեան յանդիմանող ան

թեամբ Տիւզեանց գրգռեաց զՊատրիարգն Հայոց {վրէժխնդիր} լինել այնմ եւ խնդրել զոմանս յԱստուածաբա

կաս չէ, յոյս ունի Աստուծոյ օգնութենովը {վրէժխնդիր} լինել այն անպատւութեանը, որ բերեցին նո

է ընկերութիւնը աւելի երջանիկ չի լինիլ, {վրէժխնդրութեան} սկզբունքը ներողութեան սկզբունքին զոհելո

հաւասարութիւնը հաւասարութիւն չէ՞, միթէ {վրէժխնդրութեան} հաւասարութիւնը աւելի հզօր ներգործող է ը

ւտ վկանե՛ր ժողովելով, իրենց նախանձի եւ {վրէժխնդրութեան} պատճառով, ոչինչ բաներ էին խօսել տալիս

անողին, նորա ողջութեան եւ հայրասպանների {վրէժխնդրութեան} վերայ ուրախացողքը եւ նորա մեծութեան պատ

մ են, թէ նա զոհ գնաց իւր նախանձորդների {վրէժխնդրութեանը}, որոնք մի խնջոյքի մէջ դեղել էին նորան

գութիւնը։ Շատ Յիսուսեանք զոհ եղան նոցա {վրէժխնդրութեանը} ։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի Յիսուսեանն

բազմաթիւ պաշտօնակիցքը, վախենալով դորայ {վրէժխնդրութենից}, ճշմարտութեան համար արիւն թափող նահատա

տուցումը, վերստին կրկնում ենք, մի լոկ {վրէժխնդրութիւն} չէ, այլ հասարակաց իրաւունքի պաշտպանութ

էութիւնից կեանք: Առաջինից փոխադարձ {վրէժխնդրութիւն}, իսկ երկրորդից փոխադարձ ներողութիւն,

ւորը. ասիացին տեսանում է այստեղ մի լոկ {վրէժխնդրութիւն}, բայց մէք այդ արդարացի հատուցումի մէջ

նծաղամտութեամբ կամենալով գրգռել Մաշտոցի {վրէժխնդրութիւնը}, յիշեցնում էր նորան կաթողիկոսի նզովքը։

ուրիշ աղբիւր չկա՞յ հաւասարութեան. միթէ {վրէժխնդրութիւնն} է հաւասարութեան միակ աղբիւրը, սէրը չու

ածում, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ {վրըներս}, մի լիս ու ճար անի ": Սորանից այսչափ

ցին առ հասարակ, կորովաբան թուին հարք՝ {Վրթանէս} Ասկերեան, երկոքին եղբարք Աւգերեանք, Ջ

առայ Մ. Նալբանդեանց 65. ԿԱՐԱՊԵՏ {ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆԻՆ} 17/29 Օգոստ. 1861 Կալկաթա №

ԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ Յ. {ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆՑ} Արգոյ պարոն, հանգուցեալ Մասեհն Բաբա

Կալկաթայի եկեղեցպանին, պ. Կարապետ Հ. {Վրթանէսեանց} 28/9 127 Հայրապետեանցին 128 Խաֆաֆեան

ացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն {Վրթանիսի} եպիսկոպոսի, յաւուրս յառաջնորդութեան Գր

րապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ, ի խնդրոյ {Վրթանիսի} ՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, գրէ տասն եւ ո

յ, խղճահարւում է. գութը յաղթահարում է {վրիժական} հոգին: Յանկարծ պատկերանում է նորա աչքի

անծանօթ սիրելին. - ես չէ պիտոյ մտածեմ {վրիժառութեան} վերայ: Մի՞թէ Նա, որ մարդկութեան համար

ւնը փրկեց նորան Յիսուսեանների ենթադրեալ {վրիժառութենից}, որոնց համար ամենասիրելի էր " ճշմարտան

ւր դուստրը, յանձնում է նորան իւր մահու {վրիժառութիւնը}... Ազուչենայի ականջին դարձեալ լսւում ե

անել եւ ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ {վրիպակաց} ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել: Դարձեալ

Իսահակեանցի խօսքերը, " թիւր կարծեաց եւ {վրիպակաց} ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել ", իսկոյն

յԱրեւելս եւ վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ {վրիպեալ} գայիր աստ, մինչ 'ի կատարած աշխարհի տեւ

որագրութիւնը, որ առանց եւ մէկ մազի չափ {վրիպելու} կատարուել է: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք,

ութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի {վրիպեցայ} եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման բարձի

ն հանդիպել հոգւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ իսկ {վրիպէաք} ի յուսոյ, եթէ աբեղենին գործք ո՛չ կսկծե

Մարդոյն սրտի զկազմած, Եւ ոչ բնաւ {վրիպէր} Բան ի նորա սուր աչաց, Ահաբե

զարմանում եմ, որ դու այդպիսի աններելի {վրիպումներ} ես գործում։ Ինչի՞ համար են այդ բոլորը

պատճառով հեղինակին կարելի է ներել մյուս {վրիպումները}, ինչպես օրինակ նավաստիների բռնի հավաքա

կասեմ՝ բարեխիղճ աշխատանք է, որովհետեւ {վրիպումներն} առաջ են եկել ոչ թե հոգու խարդախությունի

կորեկ, փոքրիկ հայելի. փոքրիկ մկրատ, {վրձին}, սանր, երկու բարակ մոմեղէնը եւ մի քաի

ղում: Թեթեւ թափողի արդիւնքն է ճրագը, {վրձինը}, մկրատը, հայելին մնում են դարձեալ տան

՛յ, խնդրեմ, Մուսայ նազիկ, Տուր {վրձինիս} քաջ ներկեր, Որ կարենամ նկարագրել

նից երկիւղ չունինք, ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ {Վօլթեռի}, այո՛, պարտական իսկ ենք մեծարել եւ յա

ի եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, {Վօլինեան} եւ Պօդօլեան, Իշխան Էստլանդիու, Լիֆլեա

ժամանակ փիլիսոփայութեան դաս էր կարդում {Վօվէսկեան} Կօլլեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղում էր Իգնատի

Թագաւորական Կանցլեր Կոմս Ալեքսանդր {Վօրօնցով}: Նախիջեւան քաղաքը մինչեւ այսօ