ա.
ԱՊԱՔԷՆ
ԱՌ
ԱՄԵՆԵՍԻՆ
ցանկալի
է
ծանօթութիւն
սկզբնաւորութեան
իւրեանց
ազգի,
եւ
տեղեկութիւն
անցից
անցելոյ
՚ի
նմին:
Յոյր
սակս
յամենայն
աղինս,
որք
միանգամ
ձեռնհաս
գտան,
հետամուտ
՚ի
նոյն
եղեն.
եւ
կարգեցին
գիրս
վիպասա
նութեան
նախնեաց
իւրեանց ,
եւ
գործոց
նոցին:
Այս
փոյթ
թէպէտ
եւ
յազգի
մերում
երեւեցաւ,
այլ
ո'չ
ծաղկեցաւ.
զի
սակաւք
գտան,
որք
՚ի
սոյն
եղեն
ձեռնամուխ.
եւ
գրութիւնք
նոցա
եւս
ոչ
ուղիղ
առ
մեզ
ժամանեցին,
անհամար
վրիպակօք
գրագրաց
այլայլեալ,
եւ
փոփոխ
ութեամբ
բանից
վթարեալ
եւ
եղծեալ:
Յարեան
եւ
բազումք
յօտարաց,
որք
բազում
ինչ
զազգէս
մերմէ
գրեցին,
բայց
լի
սխալանօք`
մանաւանդ
թէ
առասպելաբանութեամբք
եւ
ստութեամբք.
որովք
իսպառ
նսեմացաւ
ծանօթութիւն
գործոց
եղելոց
յազգս
մեր:
՚Ի
սոյն
հայեցեալ`
՚ի
բազմաց
հետէ
ցանկայք
զպատմութիւն
ազգիս
մերոյ
ըստ
օրինի
կարգել.
զի
մի
'
յայսմ
մասին
եւս
գտցուք
նուազեալ
քան
զամենայն
ազգս:
Բայց
ժամանակի
սպասէաք
վասն
պէսպէս
զգուշալի
իրաց,
եւ
վասն
՚ի
ձեռս
բերելոյ
զյաճախութիւն
՚ի
պատմագրաց
զի
նոքօք
մարթասցուք
լցուցանել
ո'չ
միայն
զմեր,
այլեւ
համօրէն
մերոյս
ազին
զփափաքումն
մեծ:
Եւ
սակայն
տեսեալ`
թէ
այսու
ակնկալութեամբ
յերկարաձգին
յոյժ
ժամանակք,
եւ
գուցէ
յերկարիլ
ժամանակաց`
եւ
եւս
աղօտասցին`
որք
գտանինն,
փութացաք
ըստ
կարի
այժմ
ո'րչափ
ինչ
՚ի
ձեռս
էր`
զայս
պատմագիր
յօրինել,
սկսեալ
՚ի
Հայկայ,
կամ
յաւէտ
յԱդամայ
մինչեւ
՚ի
ժամանակս
մեր:
Իսկ
զորս
առ
մեօք
գործեցան,
համառօտ
եդաք.
զորոյ
զպատճառն
տեսցես
՚ի
սկիզբն
եւ
՚ի
վախճան
վեցերորդ
գրոց:
բ.
Այլ
թէ
քանի
'
տառապանս
կրեցաք
՚ի
կատարումն
ածել
զայս
գործ
անվթար`
քննութեամբ
ստուգութեան
պատմութեանց,
անհնարին
է
մեզ
՚ի
գիրս
բովանդակել.
բայց
սակաւիկ
մի
եւս
յիշատակել
աստ
զպատճառսն,
յորոց
ծագէր
մեզ
այն
տառապանք,
չէ
'
անդէպ.
մանաւանդ
թէ
կարեւոր
յոյժ`
առ
՚ի
տեղեակս
առնելոյ
սովին
զընթերցողն`
բազում
ինչ
իրաց
յընթացս
մատենագրութեանս:
Առաջինն
է
անհամար
սխալագրութիւն
՚ի
պատմագիրս
մեր.
որոյ
վասն
հա'րկ
եղեւ
մեզ
բազում
ձեռագիրս
գտանել
մի
եւ
նոյն
պատմաբանի,
եւ
ընդ
միմեանս
բաղդատել
զնոսին.
ուր
թէպէտեւ
պէսպիսութիւնք
այլեւայլ
օրինակաց
շուարեցուցանեն
զմիտս,
բայց
նպաստ
եւս
լինին
սրբելոյ
ըստ
կարի
զսխալանս
իրերաց:
Թո'ղ
տպագրեալ
օրինակս,
յորս
բաց
՚ի
բազմապիսի
ակամայ
վրիպանաց`
գտանին
եւ
սխալանք
եւ
յաւելուածք
յանզգաստից
մուծեալք:
Երկրորդն
է
անհամաձայ
նութիւն
պատմագրաց
մերոց
ընդ
միմեանս.
զի
զոր
մին
այսպէս
դնէ,
այլ
ոք
այլապէս
կարգէ.
որոյ
վասն
զօրէն
յուզակաց
(արայիճ
կոչեցելոց
)
անխոնջ
աշխատել
՚ի
քննութիւնս
իրաց`
ընտանօք
առաք,
զոր
համեմատութեամբ
գործոց`
եւ
վկայութեամբ
այլոց
մատենագրաց`
ուղիղ
դատեցաք.
իսկ
զանստոյգսն
իբր
զխոտելիս
՚ի
բաց
եդաք.
զի
ըստ
արդարակորով
բանից
Յովհաննու
Երզնկացւոյ,
՚ի
Մեկնութիւն
քերակ.
Զպատմութեանցն
բան
անժան
է
տեսանել
(այսպէս
).
եթէ
զուգահաւասար
գտանին
ճշմարտապատում
վիպասանիցն,
վերծանելիք
են
եւ
ընդունելի.
եւ
թէ
ոչ,
խոտելիք
եւ
արհամարելիք:
Այլ
զի
մի
'
կարծեսի,
թէ
զպիտանեօք
ինչ
զանց
արարել
իցէ
մեր,
եւ
կամ
աւելորդս
ինչ
յանգէտս
յաւելեալ,
մասնաւոր
քննութիւնս
ինչ
կարգեցաք
՚ի
վերայ
նոցա:
Երրորդն
է
յաւելուած
պէսպէս
օտարոտի
բանից,
զորս
առ
սակաւ
սակաւ
մուծեալ
են
յետոյ
ոմանք
՚ի
պատմագիրս
մեր.
որով
ամեն՚ին
աղաւաղել
են
զկարգ
եւ
զստուգ
ութիւն
իրացն
եղելոց,
առասպելս
համարել
զնոսա.
եւ
այս
կամ
՚ի
տգիտութենէ,
եւ
կամ
յունայնասէր
բարուց:
Բայց
քանզի
ամիւ
զանց
առնել
զնոքիմբք`
չէ'ր
հնար,
վասն
որոյ
յանհամար
գրուածս
տաժանական
յուզմամբ
դեգերեցաք.
եւ
զիւրաքանչիւր
բանս
՚ի
կշիռ
դնելով,
եւ
զամն
իբրեւ
ընդ
մաղ
անցուցանելով,
ըստ
տանելոյ
նիւթոյն`
զճշմարիտն
՚ի
ստոյ
որոշեցաք,
եւ
զբանսն
յարմարեալ
՚ի
կարգի
եդաք.
վասն
զի
ըստ
գրելոյ
Ղազարու
Փարպեցւոյ,
առ
հարազատ
պատմութիւն
պիտոյ
են
յարմարութիւնք
բանից,
որոշեալ
կարգադրութիւնք
ըստ
հրամանի
կանոնեալ
գիտութեանն,
բերել
պատկառելով
ստուգադրութիւն
անպարսաւ
յականջս
իմաստասէր
լսողաց.
չյաւելուլ
զանեղեալսն
յընդունայն
աճմունս
բանից,
չնուազեցուցանել
զեղեալսն`
եւ
կարճակտուր
պատմել
բանիւք
անփութութեամբ,
այլ`
զբնաւն
ողջախոհ
զգուշութեամբ
բերել
՚ի
յայտնութիւն:
Չորրորդն
է
պակասութիւն
բազում
իրաց
՚ի
պատմութիւնս .
զի
թէպէտեւ
պատմագիրք
մեր`
զորս
ունիմք,
ըստ
կարի
նպաստ
մատուցանեն
մեզ.
բայց
եւ
՚ի
բազումս
պակասին,
կամ
վեր
խօսելով,
եւ
կամ
բնաւ
իսկ
զանց
առնելով.
որոց
վասն
ձեռն
արկաք
եւ
՚ի
պատմագիրս
այլոց
ազգաց.
եւ
՚ի
նոցունց
զստոյգն
առնուլ
ջանացաք,
բայց
քանզի
այս
եւս
սակաւ
էր
առ
նոսա,
զի
որ
ինչ
գտանի
գրեալ
՚ի
գիրս
նոցա
վասն
մեր՝
անստոյգ
է
եւ
տարբեր,
վասնորոյ
հարկ
էր
մեզ
մխիլ
աչալուրջ
ընթերցանութեամբ
յինչեւիցէ
գրուածս
ազգին
մերոյ,
եւս
եւ
՚ի
բազմազան
ողջունագիրս
նախնեաց
եւ
՚ի
յիշատակարանս
մատենից,
եւ
յայլ
բազմադիմի
բանս.
եւ
՚ի
նոցունց
ժողովել
ըստ
կարի
զպատմութիւնս
եւ
լնուլ
նոքօք
զպակասութիւնս
այլոց։
Հինգերորդն
է
ներհակութիւն
պատմութեանց
ազգին
մերոյ
ընդ
պատմութիւնս
այլոց
ազգաց,
մանաւանդ
պարսից
եւ
յունաց
եւ
լատինացւոց.
մինչեւ
ոչ
եւս
կարել
որոշել՝
թէ
ո՛ր
՚ի
նոցանէ
իցէ
ստոյգ,
նոցայ՞ն
թէ
մեր.
որոյ
վասն
չունէաք
ինչ
առնել,
բայց
եթէ
կշռելով
զերկոսին՝
հետեւիլ
այնմ,
որ
ստոյգն
էր,
եւ
՚ի
ժամանակակից
մարդոյ
աւանդեալ,
եւ
կամ
յարժանահաւատ
վկայութիւնս
հաստատեալ,
զորօրինակ,
՚ի
գնել
ոմանց՝
թէ
սուրբն
Գերմանոս
պատրիարք
Կոստանդինուպօլսոյ
գրեաց
թուղթ
եւ
առաքեաց
առ
Բաբկէն
կաթուղիկոս
Հայոց
՚ի
ձեռն
Ստեփաննոսի
Սիւնեցւոյ
(որպէս
է
տեսանել
յայսմաւուրսն
՚ի
յուլիսի
24)
քննեալ
մեր՝
թէ
սուրբն
Գերմանոս
յետոյ
էր
յոյժ
քան
զԲաբկէն,
այսինքն
՚ի
ժամանակս
Յովհաննու
Իմաստասիրի,
ո՛չ
եդաք
առ
Բաբկէն
կաթուղիկոս,
այլ՝
առ
Հայս՝
՚ի
ժամանակս
կաթուղիկոսութեան
Յովհաննու
Իմաստասիրի,
զի
որպէս
յունաց
պատմագիրք
զԳերմանոս
դնեն
յետոյ
քան
զԲաբկէն,
նոյնպէս
եւ
հայոց
պատմագիրք
դնեն
զայն
Ստեփաննոս
Սիւնեցի
՚ի
ժամանակս
Իմաստասիրին։
Ըստ
այսմ
իմա՛
եւ
վասն
այլոց
բազմաց,
յորս
կայ
վերաբերութիւն
ինչ
գործոց
ազգիս
մերոյ
առ
այլ
ազգս,
կամ
այլոց
առ
մեզ։
Ուր
արժա՛ն
է
նկատել
եւ
զայլս,
զի
գերթէ
իւրաքանչիւր
ազգաց
պատմութիւնք
յորժամ
առանձինն
նկատին,
ճշմարիտ
թուին.
բայց
յորժամ
ընդ
այլոց
ազգաց
պատմութիւնս
բաղդատին՝
ընդ
որոց
պատահեալ
իցէ
ինչ
՚ի
նոյն
գործ,
իբր
՚ի
բազում
սուտ
երեւին։
Եւ
գործ
մեծ
է
զստոյգն
՚ի
նոսա
գտանել՝
առանց
եղծանելոյ
զայլոցն։
Վեցերորդն՝
եւ
մեծ
քան
զամենայն,
է
անստուգութիւն
ժամանակի,
թէ
արդեօք
այս
ինչ
գործ,
որ
պատմի,
յորո՞ւմ
ժամանակի
գործեցաւ.
զի
ոմանց
բնաւ
ժամանակ
ոչ
յիշատակի.
իսկ
այլոց
սակաւուց
թէպէտեւ
յիշատակի,
բայց
բազմօք
անստոյգ
եւ
ներհակ։
Վասնորոյ
յայսմ
մասին
ծանունս
տարժանեցաք
յոյժ
յոյժ՝
քան
յայլս՝
որպէս
զի
մարթասցուք
զորոշ
եւ
զստոյգ
ժամանակ
իրացն
եղելոց
գտանել,
վասն
զի
ըստ
անշուշտ
վճռոյ
մեծի
քերթողին
Մովսեսի
Խորենացւոյ.
գիրք
բ.
գլ.
79.
ո՛չ
է
պատմութիւն
ճշմարիտ
առանց
ժամանակագրութեան.
մանաւանդ
թէ՝
անկերպարան
իմն
է
եւ
անկարգ
առանց
սորա։
Զի
որպէս
գեղեցիկ
գրէ
երեւելի
քննիչն
ժամանակաց
Դիոնեսիոս
Պետաւիոս
՚ի
հատորն
բ.
՚ի
յառաջաբ.
՝
նիւթ
միայն
է
պատմութիւն
եւ
իբր
սկզբնաւորութիւն
ինչ,
իսկ
ժամանակագրութիւն՝
տեսակ
նորին
եւ
կատարիչ։
Յաւելու
եւս
գրել.
՚ի
սորուն
նպաստաւորութենէ,
ասէ,
զուրկ
գոլով,
անկար՝
անզէն
եւ
կոյր
է
պատմութիւն,
վասն
որոյ
եւ
ճշգրիտն
այն
ասացուած
յառակս
առեալ
է,
թէ
աչք
պատմութեան
է
ժամանակագրութիւն։
գ.
Իսկ
առ
՚ի
գտանել
զուղիղ
եւ
զստոյգ
ժամանակ,
ո՛չ
այլ
ինչ
հնար
էր
գործել,
բայց
եթէ
առնուլ
մեզ
կանոն
զանփոփոխ
ժամանակս.
որպիսի
են
ժամանակք
աւանդեալք
յաստուածաշունչք
գիրս
յառաջ
քան
զՔրիստոս.
եւս
եւ
այն
ժամանակք՝
որք
դնին
՚ի
պատմութիւնս
երեւելի
անձանց,
զորօրինակ՝
Կիւրոսի,
Ալեքսանդրի
եւն։
Իսկ
յետ
Քրիստոսի
ժամանակք
կայսերաց
եւ
ընդհանուր
ժողովոյ
եւ
երեւելի
գործոց.
զի
այնք
անվրէպ
քննութեամբ
ընկալեալ
են
յամենեցունց.
որովհետեւ
՚ի
բազում
ժամանակակից
եւ
յականատես
անձանց՝
ամօք
եւ
ամսօք
եւ
աւուրբք
իսկ
գրեալ
են։
Ապա
զսոցա
ժամանակս
իբր
չափ
եւ
կանոն
ունելով
մեր
առաջի,
ընդ
սոսին
համեմատեցաք
զընթացս
պատմութեան
մերոյ
իբրեւ
ընդ
փորձաքարս.
եւ
սոքիմբք
չափեցաք
զժամանակս
անցից
անցելոց
յազգի
մերում,
մանաւանդ
՚ի
վաղնջուց
իրս.
զոր
առ
բարւոք
իմանալոյ՝
տաց
քեզ
օրինակ
զայս։
Յայտ
է
՚ի
պատմութեանց
մերոց,
թէ
Պարոյր
նահապետ՝
եղեւ
առաջին
պսակաւոր
թագաւոր
՚ի
Հայս
եւ
՚ի
կամիլ
մեր
իմանալ՝
թէ
ե՞րբ
արդեօք
թագաւորեաց
նա,
առնումք
՚ի
ձեռս
զժամանակ
թագաւորելոյն
Վարբակեայ
Մեդացւոյ.
զի
երկոքին
սոքա
՚ի
միասին
թագաւորեցին.
եւ
քանզի
ըստ
հաւանակագոյն
կարծեաց՝
Վարբակէս
թագաւորեաց
743
ամօք
յառաջ
քան
զծնունդ
Քրիստոսի,
այն
է՝
յամի
արարչութեան
աշխարհի
3257.
ըստ
ժամանակագրաց
եւ
4456.
ըստ
հաշուի
եօթանասնից,
սովին
իմանամք՝
թէ
Պարոյր
եւս
թագաւորեաց
՚ի
նմին
ամի։
Ըստ
այսմ
օրինակի
չափեալ
մեր
եւ
զայլս,
զչափեալսն
եդաք
կանոն
եւ
չափ
այլոց.
որով
եւ
կարգեցաք
իւրաքանչիւր
նահապետաց
մերոց
որոշեալ
ժամանակս,
սկսեալ
՚ի
Հայկայ
մինչեւ
՚ի
Վահէ,
ո՛չ
իբր
անվրէպ
ստուգութեամբ,
այլ
իբր
վարկմամբ
եւ
հաշուելով
(այսինքն
թահմինով
եւ
հիսապ
ընելով)
եւ
զիւրաքանչիւր
նահապետաց
զգործս
ընդ
ժամանակս
գործոց
այլոց
կշռելով։
Իսկ
զՀայկայ
ժամանակն
չափեցաք
նաեւ
ըստ
ծննդեան
նորա
եւ
ըստ
տեւողութեան
կենացն,
համեմատելով
ընդ
այնս՝
որոց
ծնունդք
եւ
տեւողութիւնք
կենաց
աւանդին
յաստուածաշնչի՝
գլով
Հայկայ
՚ի
ժամանակս
նոցա՝
ըստ
նոցին
յաջորդութեան։
Այլ
գիտել
արժան
է,
զի
զանազան
պատմաբանք
զանազան
ժամանակս
կարգեն
՚ի
հին
պատմութիւնս
՚ի
վերայ
մի
եւ
նոյն
անձին
ըստ
զանազան
կարծեաց.
մինչ
գրեթէ
անհնարին
թուի
միաբանել
զնոսա
ընդ
միմեանս.
եւ
այս
ո'չ
միայն
յայնս,
որոց
ժամանակն
է
անյայտ,
այլեւ
յայնս`
որոց
ժամանակն
է
որոշ
եւ
յայտնի:
Տաց
քեզ
օրինակ
զժամանակն
վերոյիշատակեալ
Վարբակեայ.
որ
ըստ
վկայելոյ
Կալմէթի
է
հռչակաւոր
իմն
չափ
հաշուի
՚ի
մէջ
ժամանակագրաց.
բայց
տե'ս,
թէ
զի'նչ
կարծիս
ունին
զսմանէ
պատմաբանք.
Դիոնեսիոսի
Պետաւիոս
այր
նրբազննին`
դնէ
զնա
յամի
ի.
3108:
Նիկողայոս
դնէ`
յամի.
3140:
Լենգլէտ
դնէ`
յամի.
3230:
Տովկէն
դնէ`
յամի.
3262:
Իսկ
Յակոբ
Ովսերիոս
երեւելին
՚ի
ժամանակագիրս,
եւ
Կալմէթ,
եւ
այլք
բազումք,
որոց
հետեւեցաք
եւ
մեք,
դնեն
յամի
աշխարհի.
3257:
Եւ
դարձեալ
՚ի
նոյն
Վարբակայ
մինչեւ
՚ի
Դէովկ
թագաւոր
մարաց,
Դիոդորոս
Սիկիլիացի
դնէ
ամս.
180:
Եւսեբիոս
դնէ
ամս.
113:
Տովկէն
դնէ
ամս.
65:
Լենգլէտ
դնէ
ամս.
60.
եւ
ոմանք.
16:
Իսկ
Ովսերիոս
եւ
Կալմէթ,
ընդ
որս
եւ
այլք
բազումք
դնեն
ամս.
37.
համաձայն
Հերոդոտեայ.
եւ
այլք
եւս
այլազգ:
Այլ
արդ`
եթէ
՚ի
յայտնի
եւ
յորոշ
ժամանակս
եւ
՚ի
գործս
այսչափ
տարբերութիւն
է
յերեւելի
մատենագիրս
՚ի
վերայ
հին
պատմութեանց,
զի'նչ
պարտ
է
կարծել
վասն
անորոշ
ժամանակաց
եւ
գործոց:
Զայս
յայն
սակս
եդաք
աստ,
զի
՚ի
պատահել
քո
զանազան
ժամանակաց
՚ի
վերայ
մի
եւ
նոյն
անցից`
մի
'
ինչ
շփոթեսցիս.
այլ`
զանազան
կարծեաց
ընծայելով
զայն,
ընկալցիս`
զոր
քեզ
հաւանական
համարիս:
դ.
Իսկ
՚ի
հաշուել
մեր
յայսմ
պատմագրութեան
զժամանակս
յԱդամայ
մինչեւ
՚ի
Քրիստոս`
զհետ
գնացաք
այնր
հաշուի,
զոր
հասարակօրէն
վարեն
ժամանակագիրք.
ըստ
որոց
՚ի
ստեղծմանէ
աշխարհի
մինչեւ
՚ի
ծնունդ
Քրիստոսի
դնին
ամք.
4000:
Եւ
թէպէտ
ոմանք
ըստ
Պետաւիոսի.
16.
կամ
20.
ամենայն
պակաս
թուեն.
որպէս
եւ
ոմանք.
40.
բայց
մեզ
բարւոք
եւ
ուղիղ
թուեցաւ
առաջինն.
զի
այն
է
հասարակ.
եւ
զայն
վարէ
երեւելին
Ովսերիոս,
եւ
Կալմէթ,
եւ
այլք
բազումք.
որ
յազգի
մերում
համարի
հաշիւ
եբրայացւոց.
ըստ
որում
յիշատակէ
եւ
Վարդան
պատմիչ.
իսկ
որ
հրէից
կոչի
՚ի
գիրս
ուրեք`
որպէս
եւ
յօրացուցի,
այն
է`
զոր
այժմ
՚ի
կիր
առնուն
հրէայք,
ըստ
որոյ
մինչեւ
՚ի
Քրիստոս
հաշուին
ամք.
3760:
Այլ
հաշիւ
ժամանակագրութեան
եօթանասնից
ի
ստեղծմանէ
աշխարհի
մինչեւ
՚ի
Քրիստոս`
՚ի
բազմաց
բազում
օրինակաւ
կարգի.
ոմանք
գնեն.
5199.
ոմանք.
5006.
ոմանք.
5026.
ոմանք.
5091.
ոմանք.
5100.
ոմանք.
5277.
ոմանք.
5287.
ոմանք.
5329.
ոմանք.
5424.
ոմանք.
5466.
ոմանք.
5493.
ոմանք.
5500.
ոմանք.
5506.
ոմանք.
5509.
ոմանք.
5515.
ոմանք.
6524.
եւ
ոմանք .
5967:
Բայց
մեք
առաջնոյն
հետեւեցաք
իբրեւ
ուղղագունի.
եւ
եդաք.
5199.
որ
եւ
է
համաձայն
թարգմա
նութեան
մերում,
եւ
յիշատակեալ
առ
մատենագիրս
մեր
եւ
այլոց
ազգաց,
որպէս
եւ
՚ի
վկայաբա
նութեան
հռովմայեցւոց`
իբրեւ
հասակ
հաշիւ
եօթանասնից.
զորմէ
ունիմք
խօսիլ
՚ի
վախճան
մատենիս
՚ի
սկիզբն
աղիւսակաց:
Զայսոսիկ
թուականս`
թէ
'
ըստ
հաշուի
ժամանակագրաց,
է
թէ
'
ըստ
հաշուի
եօթանասնից,
դնեմք
՚ի
նեղ
լուսանցս
այսր
պատմագրութեան,
առ
՚ի
ցուցանել
զամն`
յորում
լեալ
իցէ
այն
ինչ,
որոյ
հանդէպ
եդեալ
է
թուականն:
Զթուականն
ժամանակագրաց
դնեմք
նախ.
իսկ
զեօթանասնիցն
՚ի
ներքոյ
նորա,
մինչեւ
՚ի
Քրիստոս:
Եւ
ապա
կարգեմք
զթուականն
Քրիստոսի,
որ
ըստ
հաշուի
ժամանակագրաց
սկսանի
՚ի
չորրորդ
ամէ
ծննդեան
նորա.
այն
է,
4004.
ամն
աշխարհի.
եւ
առաջին
ամ.
ճղե.
ոլիմպիաթին:
Սոյնպէս
դնեմք
եւ
զթուականն
հայոց`
՚ի
ներքոյ
նորա
հայերէն
թուանշանաւ,
սկսեալ
՚ի
552.
ամէ
թուականին
Քրիստոսի:
Այլ
ծանի'ր,
զի
ուրէք
ուրէք
պատմութիւն
ինչ
շարունակեալ
անցանէ
քան
զժամանակ
յաջորդ
պատմութեան.
որոյ
վասն
՚ի
ստիպել
հարկին
կրկնեմք
զթուականն
փակագծիւ,
արտաքոյ
շարայարեալ
կարգի
թուականաց:
ե.
Բազում
եւ
այլ
ինչ
ունէաք
ծանուցանել
՚ի
յառաջաբանութեան
աստ,
բայց
առ
խորշելոյ
յերկարութենէ
բանից`
հարկանիմք
զանց
առնել.
եւ
սակայն
քանի
մի
ինչ
եւս
համառօտիւ
նշանակեսցուք:
Նախ`
կամելով
մեր
զպատմ
ութիւն
ազգիս`
ամենեցուն
դիւրիմանալի
եւ
ախորժ
ընծայել,
ջանացաք
ըստ
կարի
պարզ
ոճիւ
շարադրել
զայն.
այլ
՚ի
պատերազմականս
եւ
յայլ
բանս
ինչ
իբր
առ
հարկի
ըստ
ոճոյ
պատմագրաց
եդաք`
առ
վայելուչ
կարգելոյ
զիրսն.
նոյնպէս
եւ
զվկայութիւնս
բանից
այլոց
մատենագրաց,
զորս
յառաջ
բերաք
աստղանշանօք:
Երկրորդ`
զոր
միանգամ
աւանդեցաք
՚ի
պատմագրութեանս.
ջանացաք
յամենայնի
անաչառ
քնն
ութեամբ
եւ
անխարդախ
մտօք
առաջի
դնել,
ոչինչ
հակամիտեալ
հաճել
զկամս
միոյ
կամ
այլոց,
այլ
միայն`
զեղեալսն
ճշմարտ
ութեամբ
յանդիման
առնել,
որչափ
ինչ
մարթ
էր
ստուգել:
Երրորդ`
զգուշացաք
՚ի
բազմաբանութենէ,
ո'չ
միայն
՚ի
յոճն,
այլեւ
յայնս`
յորս
արժան
էր
հիւսել
ճառս
կանխաբանութեանց
եւ
հետեւութեանց.
քանզի
այսպիսի
յաճախութիւնը
այլեւայլ
ասացուածոց
ձանձրացուցանեն
զընթերցօղս:
Սոյնպէս
՚ի
բաց
թողաք
կարգել
՚ի
բազում
տեղիս
զյորդորակս
եւ
զողբս.
թէպէտեւ
բազում
աղետալի
անցք`
որք
անցին
յաշխարհ
մեր,
ստիպէին
զմեզ
՚ի
նոյն
բերիլ.
մեք
զողբալիսն
միայն
առաջի
եդաք.
այլ
զողբսն
ընթերցողաց
յանձնեցաք:
Չորրորդ`
զանց
արարաք
՚ի
մէջ
բերել
զօրինակս
պէսպէս
թղթոց,
այսինքն
ողջունագրաց.
զի
մի
'
երկար
ութիւն
բանից
նոցին
ընդհատանիցեն
զպատմութին.
թո'ղ
զայն,
զի
եթէ
զնոսին
եւս
կամէաք
դնել,
կրկին
ընդարձակէր
եւ
մեծանայր
այս
մատեան
մեր.
վասն
որոյ
միայն
զիմաստս
բանից
թղթոցն
քաղեալ
եդաք
կարճառօտ.
եւ
սակայն
զօրինակս
ինչ
հին
թղթոց`
որք
համառօտիւ
գրեալ
էին,
ոչ
թողաք
՚ի
բաց:
Սոյնպէս
եւ
զվարս
սրբոց
ո'չ
եդաք
երկար,
այլ`
համառօտիւ.
զի
այս
գործ
ճառընտրաց:
Հինգերորդ`
զանուանս
գաւառաց
եւ
քաղաքաց
եւ
աւանաց
եդաք
պարզապէս
ըստ
աւանդելոյ
պատմագրաց,
եւ
ոչ
կամեցաք
երկար
բանիւք
բացատրել,
թէ
ո'ւր
եւ
որպիսի
իցեն.
զի
այս
արշարհագրաց
վայելէ.
եւ
որքկամին
տեղեկանալ,
՚ի
նոսին
պարտին
դեգերիլ.
կամ
գոնէ
՚ի
բառարանս
եւ
կամ
յաշխարհացոյցս
հայիլ:
Վեցերորդ`
յայսմ
պատմագրութեան
թէպէտեւ
նպատակ
մեր
էր
ճառել
միայն
զազգս
մերմէ.
բայց
ուրեք
ուրէք`
մանաւանդ
յառաջին
գիրս`
կարգեցաք
ինչ
ինչ
համառօտիւ
զերեւելի
իրաց,
որք
եղեն
յօտար
ազգս,
պատճառաւ
վերաբերելոյ
նոցա
եւ
առ
մեզ.
որպիսի
է
պատմութիւն
Նինոսի,
Շամիրամայ,
Սարդանաբաղայ,
Կիւրոսի,
Աղեքսանդրի:
Եւ
ոչ
այսչափ
միայն,
այլեւ
՚ի
վախճան
մատենիս
եդաք
աղիւսակօք
զկարգ
թագաւորացն
պարսից,
եւ
զկայսերաց:
Եօթներորդ`
որ
ինչ
տարակուսելի
կամ
քննելի
եւ
կամ
տեղեկանալի
իրք
կային,
ոչ
կամեցաք
խառնել
՚ի
կարգս
պատմութեան,
զի
մի
'
շփոթութիւն
լիցի.
այլ`
մասնաւոր
ծանօթ
ութեամբ
եդաք.
զայնս
որոշակի
՚ի
վախճան
իւրաքանչիւր
գրոց.
զորս
առ
՚ի
դիւրաւ
գտանել
եդաք
՚ի
նեղ
լուսանցս
հանդէպ
ծանուցանելեաց
փակագծիւ
զայսպիսի
թուանշանս.
(1).
(2).
(3):
