ա.
Հայկ
որդի
Թորգոմայ`
հինգերորդ
՚ի
Նոյէ`
նախահայր
անուանեալ
ազգիս
մերոյ,
մին
՚ի
նահապետաց`
որք
էին
յաշտարակաշինութեան
անդ,
՚ի
տիրել
Բէլայ,
եւ
՚ի
շինել
նորա
զՆինուէ,
ծնաւ
՚ի
Բաբելոն
՚ի
բազում
ամս
զբազում
որդիս
յետ
Արմենակայ,
զՄանաւազ,
զԽոռ,
եւ
զայլս.
եւ
բազմացաւ
անդ:
Եւ
ապա
յամի
՚ի
իբր.
1893.
ըստ
ժամանակագրաց.
կամ
1853.
ըստ
եօթանասնից,
ոչ
եւս
կամելով
հնազանդիլ
ընդ
ձեռամբ
Բէլայ,
առեալ
զորդիս
եւ
զթոռունս
իւր,
որոց
թիւ
հաշուի
լինել
իբր
երեքհարիւր.
եւս
եւ
զընդոծինս,
եւ
զայլ
բազում
անձինս`
որք
յարեցան
՚ի
նա,
ել
յաշխարհէն
Բաբելոնի
հանդերձ
ամենայն
աղխիւք.
եւ
խաղաց
՚ի
կողմն
հիւսիսոյ
յերկիրն
Արարատայ.
եւ
եկեալ
՚ի
դաշտավայր
մի`
բնակեցաւ
՚ի
լեռնոտի
միում:
Գտեալ
անդ
Հայկայ
զբազում
մարդիկ,
որք
յառաջագոյն
սփռեալ
եւ
դադարեալ
էին
յայն
տեղիս,
հնազանդեցոյց
զնոսա
ընդ
իւրեւ.
եւ
շինեալ
անդէն
զդաստակերտս`
ետ
՚ի
ժառանգ
ութիւն
թոռին
իւրում
Կադմեայ
որդւոյ
Արմենակայ:
Եւ
ինքն
այլով
աղխիւն
խաղաց
յարեւմուտս
հիւսիսոյ.
եւ
եկեալ
բնակեցաւ
՚ի
բարձրաւանդակ
դաշտի
միում,
եւ
անուանեաց
զանուն
տեղւոյն
Հարք,
աւանդել
կամելով
յետնոյ
իւրոց`
յիշել,
թէ
անդ
զառաջինն
բնակեցան
Հարք
այնր
ազգի,
որք
սերեցան
՚ի
տանէ
Թորգոմայ:
Ապա
եւ
յիւր
անուն
շինեաց
անդ
աւան,
եւ
կոչեաց
Հայկաշէն:
Եւ
որք
միանգամ
բնակեալ
էին
՚ի
հարաւակողմն
այնր
դաշտի,
նոքա
եւս
ինքնակամ
հնազանդեցան
նմա:
բ.
Իսկ
Բէլ`
որ
առաւել
բռնացեալ
էր
յայնժամ,
եւ
տարածեալ
էր
զթագաւորութիւն
իւր,
առեալ
զլուր
վտարանջելոյն
Հայկայ`
առաքեաց
առ
նա
զմի
ոմն
յորդւոց
իւրոց
հաւատարիմ
արամբք`
գալ
՚ի
հնազանդութիւն,
յղեալ
նմա
պատգամ
այսպիսի.
Բնակեցեր
ասէ
՚ի
մէջ
ցրտու
թեան
սառնամանեաց
(այսինքն
՚ի
հիւսիսակողմն
).
այլ
ջեռուցեալ
մեղկեա
'
զցրտութիւն
սառուցեալ
քո
հպարտացեալ
բարուցդ.
եւ
հնազանդեալ
ինձ`
կեաց
՚ի
հանդարտութեան,
ուր
հաճոյ
է
քեզ`
յերկրիս
իմում
բնակութեան:
Իսկ
Հայկայ
յետս
դարձուցեալ
զպատգամաւորսն`
պատասխանեաց
խստութեամբ:
Զայն
լուեալ
Բէլոյ`
բարկացաւ
յոյժ.
եւ
զօրաժողով
լեալ`
եկն
յերկիրն
Արարատայ
մօտ
՚ի
սահմանս
կադմեայ
թոռինն
Հայկայ:
Որոյ
երկուցեալ
յոյժ
յերեսաց
նորա`
առաքեաց
արս
փութանակի
առ
Հայկ,
եւ
ծանոյց
նմա
զյարձակիլն
Բէլայ.
յայտ
լիցի
ասէ
մեծիդ
դիւցազնաց,
զի
դիմեալ
գայ
՚ի
վերայ
քո
Բէլ
բազմ
ութեամբ
քաջաց
եւ
հսկայից.
եւ
ես
իբրեւ
գիտացի,
թէ
մերձեցաւ
՚ի
սահմանս
իմ
առաքեցի
ծանուցանել
քեզ
զգալուստ
նորա.
եւ
արդ
`
փութասջիր
խորհել,
թէ
զի՞նչ
ունիցիս
առնել:
Եւ
ինքն
Կադմոս
խուճապեալ`
էառ
զընտանիս
իւր,
եւ
եկն
առ
Հայկ
տագնապաւ:
Իսկ
Բէլ
վստահացեալ
՚ի
բազմութիւն
արանցն`
որք
ընդ
նմա,
եւ
՚ի
զօրութիւն,
իւր ,
իբրեւ
զյորձանս
սաստիկ
հեղեալ`
փութայր
հասանել
հետեւակօք
՚ի
սահմանս
բնակութեանն
Հայկայ:
Այլ
Հայկայ
աճապարեալ`
հաւաքեաց
զորդիս
եւ
զթոռունս
իւր
արս
քաջս
եւ
հզօրս,
հաստաբազուկս
եւ
կորովիս.
եւ
զայլս
եւս`
որք
էին
ընդ
ձեռամբ
իւրով,
ամենեքին
աղեղնաւորք,
թէպէտ
եւ
թուով
սակաւք.
եւ
եհաս
յեզր
ծովակի
միոյ,
որոյ
ջուրք
էին
աղի,
եւ
ձկունքն
մանր`
՚ի
սահմանս
Վանայ:
Անդ
սակաւ
մի
տեղի
առեալ`
քաջալերեաց`
զորս
ընդ
իւր
էին
եւ
ասէ.
՚ի
հանդիպել
մեր
գնդին
Բէլայ`
դիմեսցուք
յայն
կողմն
ճակատու
նորա,
ուր
իցէ
ինքն
Բէլ.
եւ
զաջող
ութիւն
մատանց
մերոց
ցուցեալ`
հարցուք
զնա,
եւ
ցրուեսցուք
զթիկնապահս
նորա,
եւ
մեր
եղիցի
յաղթութիւն,
ապա
թէ
ոչ
յաջողեսցի
մեզ,
մեռցուք
քաջութեամբ.
եւ
ամենայն
ինչ
մեր
՚ի
ծառայութիւն
Բէլայ
մնասցէ:
Եւ
ապա
անցեալ
յառաջ
՚ի
միասին`
եկին
՚ի
միջոցս
ինչ
դաշտաց
եւ
լերանց,
եւ
հանդարտեցին
անդ
՚ի
բարձրաւանդակի
միում,
որոյ
՚ի
յաջէ
հոսէին
ջուրք:
Անտի
հայեցեալ
տեսին
՚ի
հեռուստ,
զի
բազմութիւնք
զօրացն
Բէլայ
իբրեւ
զմրրկայոյզ
ամպս
թխպագին
դիմեալ
գային
յանդուգն
յարձակմամբ:
Եւ
ինքն
Բէլ
յամբոխէ
անտի
իւրմէ
զատուցեալ
ընտիր
արամբք`
հասանէր
՚ի
բլուրն,
որ
կայր
՚ի
հանդիպոյ
՚ի
ձախմէ
ջուրց.
եւ
անտի
իջեալ
խաղայր
՚ի
վերայ
հակայ:
Եւ
էր
նա
ագուցեալ
՚ի
գլուխ
իւր
սաղաւարտ
երկաթի`
զարդս
ունելով
՚ի
գագաթան.
եւ
տախտակ
պղնձի
՚ի
վերայ
լանջաց
եւ
թիկանց.
եւ
պահպանակ
զրահից
՚ի
բազուկս
եւ
՚ի
բարձս
ոտից.
գօտի
ընդ
մէջ,
եւ
սուր
երկսայրի
յազգէր
իւրում
նիզակ
մեծ
յաջ
ձեռին.
եւ
Վահան
՚ի
ձախոյ.
եւ
յերկուց
կողմանց
նորա
վաղակաւորք
եւ
աղեղնաւորք
քաջք:
Զայն
տեսել
Հայկայ`
փութացաւ
եւ
կարգեաց
յաջմէ
իւրմէ
զԱրմենակ
երկու
եղբարքն.
եւ
՚ի
ձախմէ
իւրմէ
զԿադմոս,
եւ
զայլ
երկու
որդիս
իւր
ընդ
նմա.
զի
էին
նոքա
արք
հզօրք.
եւ
ինքն
առաջի,
եւ
զայլս
զկնի
եռանկիւնի
ձեւով:
Եւ
եղեւ
իբրեւ
պատահեցան
միմեանց
կողանքն
երկոքին,
դղրդիւն
իմն
ահագին
լինէր
անդ.
եւ
՚ի
հարկանել
զիրեարս
սաստիկ`
բազումք
անդէն
տապալ
յերկիր
կործանէին
եւ
մեռանէին,
եւ
մարտն
մնայր
անպարտելի:
Զայսպիսի
անկնունելի
ելս
տեսեալ
Բէլայ`
զարհուրեցաւ
յանձն
իւր.
եւ
նահանջեալ
յետս`
խորհէր
եւ
փութայր
ելանել
՚ի
բլուրն
յայն,
ուստի
իջեալն
էր.
որպէս
զի
անդ
իբր
յապահովն
ամրացեալ`
սպասեսցէ
գալստեան
բովանդակ
զօրուն,
յորմէ
անջատեալն
էր.
եւ
ինքն
միւսանգամ
ճակատ
յարդարեսցէ:
Բայց
քաջին
Հայկայ
իմացեալ
զայս`
յառաջ
վարեաց
զինքն,
եւ
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
քարշեալ
զաղեղն
պինդ`
ձգեաց
զնետն
երեքթեւեան
՚ի
նա
ուժգնակի.
եւ
նետն
անցեալ
ընդ
պղնձի
տախտակ
կրծոցն`
ել
ընդ
մէջ
թիկանցն ,
եւ
անկաւ
յերկիր.
եւ
Բէլ
անդէն
կործանեալ
մեռաւ:
Եւ
ամբոխն`
որ
ընդ
նմա,
տեսեալ
զայսպիսի
ահագին
գործ
քաջութեանն
Հայկայ,
ցրուեցան
անտի,
եւ
փախեան:
Իսկ
Հայկ
առեալ
զաւար
անկելոցն,
եւ
կանգնեալ
անդ
զդաստակերտ`
կոչեաց
զտեղի
պատերազմին
Հայք.
(որոյ
եւ
գաւառն
յետոյ
կոչեցաւ
Հայոց
ձոր
).
եւ
զտեղին`
ուր
անկաւ
Բէլ,
կոչեաց
Գերեզմանք:
Եւ
զդին
Բէլայ
հրամայեաց
պատել
դեղօք,
եւ
տանիլ
՚ի
Հարք
եւ
թաղել
՚ի
բարձրաւանդակ
տեղւոջ
՚ի
նշան
իւրոյ
քաջութեան:
Եւ
ապա
տուեալ
Կադմեայ
բազում
ինչ
յաւարէ
անտի,
եւս
եւ
արս
հզօրս,
հրամայեաց
գնալ
՚ի
տեղի
իւր.
եւ
ինքն
դարձաւ
՚ի
Հարք.
եւ
հաստեաց
յաշխարհի
անդ
միապետական
իշխան
ութիւն
իւրում
ազգի:
Զայս
գործ
Հայկայ
մեծ
համարի
Վարդան
վարդապետ,
եւ
զՀայկ
վասն
այսր
աստուածային
փառաց
նախանձախնդիր
ասէ
լինել.
զի
ոչ
պաշտեաց
ասէ
ընդ
եօթանասուն
եւ
մի
նահապետս
երկրի
զպատկերն
Բէլայ,
այլ`
խրախուսեալ
յաստուած`
սատակեաց
զնոյն
ինքն
զկենդանին
`
զառաջնորդն
կռապաշտութեան:
Հանգամանք
անձինն
Հայկայ,
եւ
մահ
նորա:
գ.
Խորենացին
ըստ
Մարիբասայ
գրելոյն`
կոչէ
զՀայկ
դիւցազն,
գեղապատշաճ,
քաջագանգուր,
խայտակն,
անձեայ,
հաստաբազուկ,
հաստադեղն,
կորովաձիգ,
քաջ,
ուշիմ
եւ
խոհեմ:
Դիւցազն
կոչէ
ըստ
ազնուակա
նութեան
երիցութեան
յաբեթեան
տոհմին:
Գեղապատշաճ
ըստ
գեղեցկութեան
դիմացն,
եւ
ըստ
պատշաճ
համեմատութեան
անդամոցն:
Քաջագանգուր`
ընդ
գանգուրն
եւ
ընդ
չքնաղն
լինելոյ
հերացն:
Խայտակն`
ընդ
զուարթահայեաց
անուշատեսիլ
վայել
չութեան
աչացն:
Անձնեայ`
ընդ
բարձրահասակ
եւ
վեհապանծ
տիտանեան
տեսլեան
անձինն:
Հաստաբազուկ
ընդ
քաջայաղթ
տէրութեան
բազկացն,
եւ
ընդ
անպարտելի
զօրութեան
ձեռացն:
Հաստաղեղն
եւ
կորովաձիգ`
ընդ
քաջադէպ
կորովի
ձգման
լայնալիճ
պնդնկազմ
աղեղանց:
Քաջ`
ընդ
երեւելի
եւ
ընդ
մեծամեծ
հզօր
յաղթութեանց:
Ուշիմ`
ընդ
զգօ
նութեան
եւ
ընդ
հանճարեղութեան
մտացն,
Խոհեմ
ընդ
վսեմախոհ
եւ
ընդ
բազմիմաստ
անտեսութեանն:
Եւ
յիրաւի
իսկ`
ընդ
այսոցիկ
հանգամանաց
անձին
յամի
քաջութիւնս
ցուցեալ
երեւի
արիս
այս
Հայկ.
մանաւանդ
՚ի
յաղթանակել
նորա
մեծին
այն
Բէլայ,
եւ
՚ի
նուաճել
ընդ
իւրեւ
զայլս:
Սոյն
սա
յետ
բազում
արիական
գործոց,
եւ
քաղաքական
կարգաց,
եւ
աշխարհի
շինութեանց,
եւ
հիացուցիչ
հանդիսից,
որպէս
գրէ
Գրիգոր
Մագիստրոս,
եւ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս,
կեցեալ
ամս
ոչ
սակաւ`
մեռաւ
իւրով
մահուամբ
յիւրում
աշխարհի,
յանձն
առնելով
Արմենակայ
որդւոյ
իւրոյ
զբովանդակ
ազգ
իւր:
Իսկ
թէ
յորում
հասակի
իցէ
մեռեալ,
չունիմք
՚ի
պատմութեանց.
բայց
յաստուածաշունչ
գրոց
գիտեմք
ստուգիւ,
զի
յայն
ժամանակսն
մինչեւ
՚ի
չորս
հարիւր
ամենայն
երկարէր
առ
հասարակ
կեանք
մարդկան`
որք
իւրեանց
մահուամբ
մեռանէին:
Ապա
եթէ
ճշմարիտ
է,
թէ
Հայկ
էր
ժամանակակից
նոցին,
որպէս
եւ
է
իսկ,
հարկ
է
սաել`
թէ
կեանք
նորա
եւս
ձգեցաւ
չորեքհարիւր`
կամ
երեք
հարիւր
ամ:
Եթէ
ըստ
հաշուի
ժամանակագրաց
նկատեսցուք,
կեանք
նորա
ձգի
մինչեւ
յերկերիւր
քառասուն
եւ
վեց
տարի.
եւ
մահ
նորա
համարի
լինել
ըստ
հաշուի
նոցա`
յամի
՚ի
իբր
1973:
Եւ
ըստ
այսմ
պարտ
է
ասել,
թէ
նա
երեսնեամեայ
գնացեալ
իցէ
՚ի
Սենաար
՚ի
կողմանս
Բաբելոնի.
եւ
կացեալ
անդ
ամս
իբր.
136.
մեկնեալ
իցէ
՚ի
Բէլայ
՚ի
հասակի
իբր.
166.
ամաց.
եւ
յերրորդում
ամի
դարձին
իւրոյ
սպանեալ
զԲէլ`
պայազատեալ
իցէ.
ամս
իբր .
ձ:
Իսկ
եթէ
ըստ
հաշուի
եօթանասնից
նկատեսցուք,
կեանք
նորա
ձգի
մինչեւ
՚ի
չորս
հարիւր
ամ.
եւ
մահ
նորա
համարի
լինել
ըստ
նոցա`
յամի
ի
իբր.
2933.
վասն
ընդ
մէջ
անկանելոյ
առաւելութեան
ժամանակի
ծննդոց
ոմանց
՚ի
հաշուի
անդ:
Եւ
ըստ
այսմ
պա'րտ
է
ասել,
թէ
նա
՚ի
հարիւր
երեսուն
ամաց
հասակի
գնացեալ
իցէ
՚ի
կողմանս
Բաբելոնի.
եւ
կացեալ
անդ
ամս
իբր.
190.
մեկնեալ
իցէ
՚ի
Բէլայ
՚ի
հասակի.
320.
ամաց.
եւ
յերրորդում
ամի
սպանեալ
զԲէլ`
պայազատեալ
իցէ
մինչեւ
՚ի
մահ
իւր
ամս
իբր .
ձ:
Սոյնպէս
է
նկատել
եւ
վասն
Բէլայ.
որում
Յովհաննէս
Պովսեր
տայ
երեք
հարիւր
ամ.
մա'րթ
էր
աւելի
եւս
տալ`
եթէ
իւրով
օրհասիւ
էր
վախճանեալ:
Եւ
մի
'
ինչ
երեւեսցի
այս
անտեղի.
քանզի
եւ
ընդարձակութիւն
ժամանակին
հարկիւ
պահանջէ
այսպսէս
լինել:
Թո'ղ
զայն,
զի
ըստ
գրելոյ
Յովսեպոսի
՚ի
գիրս
նախնեաց.
ա.
3.
նաեւ
հին
մատենագիրք,
Մանեթոս
պատմիչ
եգիպտացւոց,
Բիւռոս
պատմիչ
քաղդէացւոց
`
որ
էր
առ
ժամանակօք
Աղեքսանդրի
մեծի,
եւ
Մովքոս,
եւ
Հեստիոս,
եւ
Հեսիոդոս,
եւ
այլք,
բազմամեայ
կեանս
տան
նախնեաց.
ոմանց
մինչեւ
հազար
ամենայն
եւս
տալ:
Եւ
որպէս
զՀայկայ
եւ
զԲէլայ
ասացաք,
նոյնպէս
եւ
փոքր
ինչ
նուազ
ութեամբ
պա'րտ
է
իմանալ
եւ
վասն
այլոց
նախնի
նահապետաց
մերոց
մինչեւ
ցԱրամ.
որոց
ըստ
հաշուի
եօթանասնից
բազում
ամք
ընծային
պայազատելոյ.
թէպէտ
եւ
ըստ
ժամանակագրաց`
պակաս:
Տե'ս
զայսմանէ
՚ի
ծանօթութիւնս .
ա.
(5):
Արդ`
՚ի
Հայկայ
եւ
յորդւոց
նորա
սերեալ
ազգք`
անուանեցան
հայք.
որք
կոչեցան
եւս
Թորգոմեանք`
կամ
տուն
Թորգոմայ`
յանուն
Թորգոմայ
հօրն
Հայկայ.
եւս
եւ
ասքանազեանք`
յանուն
Ասքանազայ
եղբօր
Թորգոմայ.
որպէս
եւ
երբեմն
յաբեթեանք
յանուն
նախահաւուն
Թորգոմայ:
Սոյնպէս
եւ
յաշխարհն`
ուր
սփռեցան
եւ
բազմացան
նոքա,
անուանեցաւ
յանուն
Հայկայ`
Հայք,
կամ
Հայաստան:
Եւ
որք
միանգամ
՚ի
ծննդոցն
Հայկայ`
իւրեանց
տամբք
սերեալ`
յառանձին
գաւառս
բազմացան,
տանուտերական
իշխանութեամբ
պայազատէին
զայն
զիւրեանց
ցեղ.
եւ
կոչէին
նահապետութիւնք
՚ի
տանէն
Հայկայ.
յորս
բազումք
գտան
զօրաւորագոյն,
մինչեւ
ունիլ
ընդ
ձեռամբ
իւրեանց
զհազարաւորս
եւ
զբիւրաւորս,
եւ
տիրել
գաւառաց
եւ
աշխարհաց,
եւ
հանել
յայնց
զբազում
զօրս,
եւ
մարտնչիլ
ինքնին
ընդ
թշնամիս
իբր
ինքնիշխան :
Այսպիսի
նահապետութիւնքն
կոչեցան
եւ
նախարարութիւնք.
եւ
յաւուրս
Վաղարշակայ
որոշեցան
յառանձին
պատիւ
եւ
՚ի
պաշտօն.
եւ
եղեն
երեւելի
յոյժ:
Սփռիլ
եղբարցն
Հայկայ:
դ.
Եղբարքն
Հայկայ,
որպէս
գրէ
պատմիչն
Ուռպելեանց
եւ
Վարդան
՚ի
Մխիթարայ
Անեցւոյ,
սփռեցան
յայլեւայլ
տեղիս .
Եգրէս
եւ
Կովկաս
՚ի
հիւսիսակողմն.
յորոց
սերեցան
եգերացիք,
եւ
բնակիչք
Կովկասու.
եւ
այլք
յայլ
կողմանս:
յորոց
ելին
եւ
Թորգոմացիք.
որք
եւ
յետ
ժամանակաց
ընկալան
զօրէնս
եւ
զլեզու
թուրքաց.
եւ
կոչեցան
թիւրքմէն.
եւ
զի
Հայկ
հօրեղբայր
սոցա,
վասն
այսորիկ
սովորութիւն
եղեւ
առ
նոսա
կոչել
էմմօղլու,
այսինքն
հօրեղբօրորդի:
Գրէ
Կեդրենոս,
թէ
Թուրոս
Ասորեստանցի`
զոր
դնէ
մօտ
՚ի
ժամանակս
Բէլայ
(այն
է
Բաբ
),
սպանեալ
իցէ
պատերազմաւ
զԿովկաս
՚ի
յաբեթեան
տանէ`
զեղբայրն
Հայկայ .
եւ
տիրեալ
իցէ
երկիր
նորա
գուցէ
՚ի
վրէժխնդրութիւն
մահուն
Բէլայ.
զորմէ
ստոյգ
ինչ
ոչ
ունիմք
գրել
աստանօր:
Իսկ
քարթլոս
միւս
եղբայր
Հայկայ
գնաց
յայլ
կողմն
հիւսիսոյ
՚ի
լեառն`
որ
կոչի
Արմազ.
եւ
անդ
շինեաց
իւր
տուն ,
եւ
ամրոց,
զոր
կոչեաց
Որբէթ`
յանուն
կրտսեր
որդւոյ
իւրոյ,
որ
եւ
այժմ
Շամշողդէ
կոչի.
եւ
աւագ
որդի
նորա
Մծխիթաս
անուն`
շինեաց
զքաղաքն
Մծխիթա.
եւ
՚ի
սոցանէ
ասեն
վերոյիշեալ
պատմիչք
սերեալ
զազգն
վրաց:
Գրեն
եւս`
թէ
ոք
ոչ
ունէին
իւրեանց
թագաւոր,
այլ`
զմի
ոմն
գլխաւոր.
եւ
յետ
ժամանակաց
՚ի
մեռանել
Ադրամեայ
գլխաւորի
իւրեանց`
բաժանեցան
՚ի
չորս
իշխանութիւնս,
եւ
սկսան
վանել
զիրեարս.
եւ
անկան
ընդ
իշխան
ութեամբ
պարսից .
յորոց
եւ
տառապէին
յոյժ:
՚Ի
կալ
սոցա
յայսպիսի
անձկութիւնս,
անկաւ
խռով
ութիւն
մեծ
յաշխարհին
Ճենաստանայ.
որոյ
վասն
հատուածք
՚ի
նոցանէ
բազ
մութեամբ
անցեալ
ընդ
Դուռն
Ճորայ`
եկին
յաշխարհն
Վրաց.
եւ
խօսեցան
ընդ
աւագանին
նոցա,
եւ
ասեն.
դէմ
եդեալ
է
մեր
գնալ
յաշխարհն
պարսից
կամ
յունաց`
գտանել
մեզ
վայր
բնակութեան.
ապա
եթէ
տայք
մեզ
տեղի,
առ
ձեզ
բնակեսցուք,
եւ
ընդ
թշնամիս
ձեր
պատերազմեսցուք:
Նոցա
յօժար
ութեամբ
յանձն
առեալ`
բնակեցուցին
զնոսա
յամուրն
Որբէթ
եւ
՚ի
գաւառս
նորա
յորմէ
կոչեցան
նոքա
Որբուլք,
այսինքն
որբէթացիք.
որք
եւ
կոչին
Որբելեանք
կամ
Ուռպելեանք:
Եւ
եղեն
սոքա
զօրավիգն
վրաց,
եւ
զօրավարք
զօրաց
նոցա.
եւ
քաջացն
ընդդէմ
ամենայն
թշնամեաց
նոցին:
Եւ
՚ի
թագաւորել
ումեմն
՚ի
վերայ
վրաց`
որ
կոչիւր
Փառնուաս,
առաւել
եւս
պատուեցան
՚ի
նմանէ,
եւ
զօրացան
յոյժ.
բայց
յետ
ժամանակաց
սակաւք
մնացին
՚ի
նոցանէ
յաշխարհի
անդ:
Թագաւորութիւն
որդւոյն
Բէլայ,
եւ
Մեստրեմայ:
ե.
՚Ի
մեռանել
Բէլայ`
այսինքն
Նեբրովթայ,
համբաւեցաւ
՚ի
յԱսորեստան,
թէ
նա
փոխադրեալ
իցէ
յաստուածս.
որոյ
վասն
որդիք
նորա
արձան
կանգնեցին
յաշխարհի
անդ
յանուն
Բէլայ,
որ
եւ
կոչեցաւ
Բահազ.
որպէս
դնեն
մատենագիրք,
ընդ
որս
եւ
Յովհան
Իմաստասէր
՚ի
բանն
ընդդէմ
պօղիկեանց.
եւ
պաշտէին
զնա
ժողովուրդք
իբրեւ
զչաստուած,
պէսպէս
բանս
առասպելելով
՚ի
վերայ
նորա:
Ոմանք
եւս
յետ
ժամանակաց
դասեցին
զնա
՚ի
կարգս
համաստեղութեանց.
զոր
եւ
ասեն
լինել
Որիոն
հսկայ
վահանաւոր.
որպէս
է
տեսանել
առ
Կեդրենեայ,
յերես.
14.
որոյ
փոխան
թարգմանիչք
մեր
եդին
Հայկ.
(յոբ.
լը.
31.
եւ
եսայ.
ժգ.
10.
)
ընդ
որում
գտաւ
յաղթօղ
Բէլայ.
եւ
զի
Որիոն`
այսինքն
Բէլ`
որսորդ
ասիւր,
առ
նմա
նկարեն
՚ի
համաստեղու
թեան
զորսորդ
շուն
մեծ,
եւ
զնապաստակ:
Յետ
Բէլայ
ըստ
աւանդելոյ
Խորենացւոյն
՚ի
հին
մատենագրաց.
ա.
4.
յաջորդեաց
՚ի
թագաւորութեան
նորա
որդի
նորին
Բաբ,
յամի
աշխարհի
իբր.
1
897.
ըստ
ժամանակագրաց.
եւ
կամ.
2857.
ըստ
եօթանասնից.
եւ
կալաւ
հաստատուն
զայն
իշխանութիւն:
Եւ
յետ
նորա
տիրեաց
որդի
նորին
Անեբիս.
յետ
նորա
Արբէլ`
յետ
նորա
Քայաղ.
յետ
նորա
Արբէլ
երկրորդ.
եւ
յետ
նորա
Նինոս
մեծ.
եւ
ապա
այլք:
Եւ
այս
իշխանութիւն,
որ
եղեւ
առաջին
միապետութիւն
յաշխարհի,
եւ
կոչեցաւ
թագաւորութիւն
Ասորեստանեայց,
տեւեաց
միահեծան
տէր
ութեամբ
ամս.
1486.
ըստ
հաշուի
ժամանակագրաց.
կամ
ըստ
եօթանասնից`
ամս.
1669.
սկսեալ
՚ի
տիրելոյ
անտի
Բէլայ`
մինչեւ
՚ի
վախճան
Սարդանաբաղայ:
Այլ
զյաջորդութենէ
այսր
թագաւորութեան
տե'ս
՚ի
վախճան
մատենիցս
յառաջնում
աղիւսակի:
Սոյնպէս
եւ
թագաւորութիւն
Մեստրեմայ
որդւոյ
Քամայ,
որ
եւ
էր
հօրեղբայր
Բէլայ,
տարածեցաւ
յԵգիպտոս.
քանզի
ըստ
աւանդելոյ
բազմաց,
յետ
բաժանման
լեզուաց`
մեկնեալ
նորա
յաշխարհէն
Բաբելոնի`
չոքաւ
որդւովք
իւրովք
՚ի
կողմանս
Եգիպտոսի.
եւ
անդ
տիրեալ
հաստատեաց
զիշխա
նութիւն
խաղաղական
կառավարութեամբ.
որով
եւ
աշխարհն
յանուն
նորին
Մըսըր
կոչեցաւ:
Այլ
յետ
մահու
նորա
այն
իշխան
ութիւն
բաժանեալ
՚ի
չորս`
տեւեաց
ամս
բազումս
պէսպէս
փոփոխութեամբ
մինչեւ
ցՆեքտանեբ.
որ
եղեւ
վերջին
թագաւոր
եգիպտացւոց
յաւուրս
Փիլիպպեայ
հօր
Աղեքսանդրի:
՚Ի
սկզբան
անդ
ծաղկեցաւ
յԵգիպտոս
ուղղ
ութիւն
կարգաց,
եւ
իմաստութիւն,
եւ
բազմադիմի
իրաց
գիւտ.
ընդ
որս
հնարեցաւ
եւ
պաշտօն
հեթանոսութեան.
եւ
սկիզբն
կալաւ
հարկապահանջ
ութիւն
՚ի
հպատակաց:
Զսոցանէ
բազում
ինչ
զարմանալի
գրեն
բազումք,
մանաւանդ
Հերոդոտոս,
Մանեթոս,
եւ
Դիոդորոս
Սիկիլիացի.
ընդ
որում
եւ
սուրբ
գիրք
վկայեն:
Սոցին
նման
թէպէտեւ
յայլ
կողմանս
սկսան
ոմանք
զառաջինն
հաստել
զտէր
ութիւն
եւ
զայլեւայլ
իշխանութիւն ,
բայց
երկոքին
այն
իշխանութիւնք
Ասորեստանեայց
եւ
եգիպտացւոց
եղեն
երեւելի
յոյժ.
Ասորեստանեայցն`
քաջութեամբ,
եւ
եգիպտացւոցն`
իմաստութեամբ.
ընդ
որս
եւ
քաղդէացւոցն:
