Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Արմենակ` որ եւ Արմանեակ` որդի Հայկայ յետ մեռանելոյ հօր իւրոյ միապետել զՀայկազնեայս, եւ թողեալ ՚ի Հարք զերկուս յեղբարց իւրոց` զՄանաւազ եւ զԽոռ հանդերձ աղխիւ իւրեանց, էառ զբազմութիւն սերնդոց իւրոց եւ ընդոծնացն. եւ գնաց յարեւելս հիւսիսոյ. եւ էջ ՚ի դաշտ մի պատեալ բարձրագագաթ լերամբք. ուր ընդ մէջ դաշտին ընդ երկայ նութիւն նորա անցանէր կարկաջահոս գետ յարեւմտից կուսէ. եւ առ լերամբք բղխէին ականակիտ աղբիւրք: Անդ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ առ ստորոտով լերին միոյ բարձու եւ մեծի շինեաց Արմենակ տեղի բնակութեան. եւ տնկեաց անտառ մեծ սօսեաց. եւ զլեառն զայն կոչեաց յիւր անուն Արագած` այսինքն Արմենագած, իբր թէ Արմենակեայ տեղի. եւ զկալուածսն անուանեաց ոտն Արագածու: Անդ կեցեալ Արմենակայ ամս բազումս` յանձն արար որդւոյ իւրում Արամայիսայ զվերակացութիւն ազգին, եւ մեռաւ. պայազատեալ ամս իբր. խզ. կամ ըստ եօթանասնից . ղզ:
       Իսկ Մանաւազ եղբայր Արմենակայ ժառանգեալ զտեղին Հարք` բնակեցաւ եւ բազմացաւ անդ. եւ շինեաց քաղաք ` որ կոչի Մանաւազակերտ: Եւ որդի նորա Բազ ժառանգեաց զգաւառն յեզր աղի ծովակին յարեւմտից հիւսիսոյ. յորմէ եւ գաւառն այն եւ ծովն իսկ` կոչեցաւ Բզնունեաց, այն է երկիրն Վանայ, եւ ծով Աղթամարայ: Սոյնպէս եւ Խոռ ՚ի կողմանս յայնոսիկ բազմացեալ` կարգեաց զշէնս:
       Յերից ՚ի սոցանէ սերեցան` Խորխոռունիք, Բզնունիք, եւ Մանաւազեանք. Խորխոռունիք ՚ի Խոռէ` արք քաջք եւ անուանիք. Բզնունիք ՚ի Բազայ. եւ Մանաւազեանք ՚ի Մանաւազայ: Կային եւ այլ բազում եղբարք եւ քորք Արմենակայ ծնեալք ՚ի Հայկայ. զորոց զանուանսն որոշակի ոչ գիտեմք. այլ այսչափ ինչ միայն գրի ՚ի հին պատմութիւնս ինչ, թէ ըստ անուանց նոցա կոչին ամիսքն հայոց:
       բ. Արամայիս` որ եւ Արմայիս` որդի Արմենակայ յետ մահու հօր իւրոյ շինեաց իւր քաղաք կոփածոյ քարամբք ՚ի դաշտի անդ Արագածու յԱրարատեան ի առ եզերք գետոյն Գեհովնայ ՚ի վերայ բլրոյ միոյ. եւ անուանեաց զքաղաքն զայն յիւր Արմաւիր. եւ զգետն յանուն թոռին իւրոյ Արասայ կամ Երաստայ` Երասխ. եւ յայնմհետէ այն քաղաք եղեւ առաջին եւ գլխաւոր յաշխարհին Հայոց, եւ յետոյ թագաւորանիստ մինչեւ ցբարձումն իշխանութեան Հայկազանց:
       Եղեն Արամայիսայ որդիք բազում. յորոց մին Շարայ անուն` այր շատակեր` եղեւ բազմածին յոյժ. որոյ վասն որոշեալ զնա Արամայիս յայլոց որդւոց իւրոց, առաքեաց հանդերձ աղխիւքն ՚ի դաշտ մի մասնաւոր արգաւանդ եւ բերրի. ընդ որ գնային ջուրք, այն է գետն` կոչեցեալ Ախուրեան:
       Անդ բնակեալ Շարայի` բազմացաւ. եւ գաւառն այն կոչեցաւ յանուն նորա Շիրակ. եւ ապա շատակերութենէ նորա, եւ յարգաւանդահող լինելոյ գաւառին Շիրակայ` ել ՚ի մէջ ռամկաց բանն այն, որ ասիւր նաեւ ՚ի ժամանակս Խորենացւոյն առ որկորաժէտս. եթէ քո Շարայի որկորն է, մեր Շիրակայ ամբարքն չեն. Խոր. ա. 11: Իբր թէ ասել. եթէ շատակեր իցես իբրեւ զՇարայ, ոչ բառեն քեզ ամբարք մեր. այլ` պիտին ամբարք երկրին Շիրակայ: Իսկ Արամայիս կեցեալ յԱրմաւիր ամս բազումս` յանձն արար զպայազատութիւն ազգին որդւոյ իւրում Ամասեայ, եւ մեռաւ. տիրեալ ամս իբր. խ. կամ ըստ եօթանասնից . զ:
       գ. Ամասիա որդի Արամայիսայ յետ մահու հօր իւրոյ բնակեցաւ յԱրմաւիր. եւ եղեն նորա որդիք` Գեղամ գեղեցիկ, Փառոխ արի, եւ Ցոլակ կայտառ: Զսոսա առեալ ընդ իւր Ամասեայ` խաղաց ՚ի հարաւակողմն արեւելից. եւ եկն մօտ ՚ի լեառն Արարատայ. ուր առ ոտամբ լերինն ՚ի վայելուչ տեղիս մերձ յակունս աղբերաց, որք ելանէին առ ստորոտով այնր լերին, շինեաց բազում ծախիւք զերկուս աւանս` հեռի ՚ի միմեանց աւուր միոյ ճանապարհ. զմի յարեւելս կոյս. եւ զմիւսն յարեւմուտս: Եւ ետ զնոսա երկուց որդւոց իւրոց Փառոխայ եւ Ցոլակայ. յորոց այն տեղիք զանուն ընկալան. մին Փառախոտ, եւ միւս Ցոլակերտ: Իսկ զլեառն Արարատայ յիւր անուն անուանեաց Մասիս. եւ զգաւառն ՚ի ծործորս լերինն` Մասեաց ոտն եւ ինքն հանդերձ Գեղամու դարձ արարեալ յԱրմաւիր` եկաց զժամանակ ինչ, եւ մեռաւ. պայազատեալ ամս իբր. լբ. կամ ըստ եօթանասնից . ձբ:
       դ. Գեղամ որդի Ամասեայ յետ մահու հօր իւրոյ պայազատեալ զազգն յԱրմաւիր ամս քանի մի, եթող անդ զորդի իւր զՀարմա հանդերձ որդւովք նորին. եւ յանձն արարեալ նմա զպայազատութիւն ազգին` էանց ՚ի միւս կողմն Երասխ գետոյ. եւ խաղաց ՚ի հիւսիսակողմն արեւելից. եւ հասեալ յեզր ծովու միոյ, որ յետոյ կոչեցաւ ծով Սեւանայ, շինեաց անդ իւր շէնս եւ աւանս եւ բնակարանս. զորս եւ կոչեաց Գեղարքունիս. եւ զլեառն` որ անդ կայր, անուանեաց Գեղ կամ Գեղամ. յորմէ եւ ծովակն այն կոչեցաւ ծով Գեղամայ:
       Անդ կացեալ Գեղամայ զժամանակ ինչ` յանձն արար զտեղին զայն միւս որդւոյ իւրում, որ կոչիւր Սիսակ, որ եւ էր այր անձնեայ եւ գեղեցիկ, վայելչահասակ եւ քաջաղեղն, կորովաբան եւ քաղցրաբարոյ. որով եւ կոչեցաւ աղու, իբր թէ աղիւ համեմեալ, այն է անոյշ: Պարգեւեաց սմա Գեղամ եւ զմեծ մասն ընչից իւրոյ, եւ ետ ՚ի ժառանգութիւն զբազում տեղիս հարաւայրն կողման այնր ծովակի յարեւելս կոյս: Ուր բնակեալ Սիսակայ` ելից շինութեամբ զսահմանս տեղւոյն. եւ զնա կոչեաց յիւր անուն Սիսակ կամ Սիսական. որ կոչի եւս Սիւնիք. յորմէ սերեցաւ եւ նախարարութիւնն Սիւնեաց կամ Սիսակեանց, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. ա . 11. եւ բ. 7:
       Սա առաւել եւս ընդարձակեալ զտէրութիւն իւր ընդ արեւելս մինչեւ ՚ի գետն Կուր` նուաճեաց ընդ իւրեւ զբնակեալսն յայնոսիկ կողմանս. եւ ըստ ասելոյ ոմանց` նաեւ զբնակիչս յայնկոյս գետոյն Կուրայ, մինչեւ ՚ի սահմանս Կասպից ծովուն. որով եւ աշխարհն այն, (որ միով մասամբ կայ ընդ մէջ Կուր գետոյ եւ Կասպից ծովու ), անուանեցաւ Աղուանք յերկրորդ անուանէ նորա: Եւ կամ ըստ այլոց, սերեալքն ՚ի սմանէ` սփռեալ յայնկոյս գետոյն Կուրայ` մինչեւ ՚ի ծովն Կասպից , կոչեցան Աղուանք. իբր թէ սերեալք յԱղուէն Սիսակայ: Կոչեցան նաեւ Շիրուանք ՚ի միոյ յորդւոցն Սիսակայ` որ կոչիւր Սիրուան:
       Իսկ Գեղամայ յետս դարձեալ, եւ եկեալ ՚ի դաշտ մի, որ ընդ մէջ գետոյն Երասխայ եւ ծովակին Սեւանայ , շինեաց զքաղաք ՚ի վերայ հեղեղատի առ ոտամբ լերին. եւ զայն քաղաք կոչեաց Գեղամի կամ Գեղամէ. որ յետոյ նորոգեալ ՚ի միոյ ՚ի թոռանց նորա` որում անուն էր Գառնիկ, կոչեցաւ Գառնի: Յետ այսր ամի կեցեալ Գեղամայ ժամանակս բազումս` մեռաւ անդ ՚ի Գեղամէ, պայազատեալ ընդ ամ` ամս իբր. ծ. կամ ըստ եօթանասնից . ճ:
       ե. Հարմա` որդի Գեղամայ, որ պայազատէր զազգն յԱրմաւիր, շինեաց Պարիսպ քաղաքին վիմովք տաշելովք. եւ կանգնեաց ՚ի քաղաքի անդ եւ արտաքոյ` հոյակապ ապարանս. եւ պայազատեալ յետ հօր իւրոյ ամս իբր. լա. կամ ըստ եօթանասնից. հ. մեռաւ անդ, թողեալ զմիապետութիւն ազգին` որդւոյ իւրում Արամայ:
       Եւ ՚ի ժամանակի աստ բազ մութեամբ մարդկան լցեալ էր գրեթէ բովանդակ Հայաստանեայց, եւս եւ աշխարհն Յունաց եւ Ասորեստանեայց եւ մարաց եւ հնդկաց, եւ որ ՚ի կարգի. եւ բազում աշխարհաշէն կարգօք զարդարեալ ՚ի կողմանս արեւելեայց, եւ յաւէտ յԱսորեստան եւ յԵգիպտոս. եւ գործածութիւն նշանադրութեան եւս հնարեալ: Այլ թէ կա'յր արդեօք յայնժամ աստուածապաշտութիւն յազգին հայոց, ո'չ է յայտ. հաւանականագոյն թուի ասել, թէ տիրեալ էր եւ ՚ի նոսա կռապաշտութիւն. վասն զի յայնմ ժամանակի տարածեալ էր գարշ ութիւն սնոտի պաշտամանց. եւ սակաւուք գտանէին ճշմարիտ աստուածապաշտք, որպիսի էր Աբրահամ եւ Մելքիսեդէկ, որք էին յայսմ ժամանակի: