Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Նախկին թագաւոր հայոց Պարոյր բարեբաստից յետ պերճանալոյ արքայական ճոխութեամբ եւ փառօք` բազում բարեկարգութիւնս եդ ՚ի Հայս. եւ կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս իբր. խգ. մեռաւ խաղաղութեամբ ՚ի յիսներորդ ամի շինութեան Հռովմայ: Եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին Հրաչեայ յաւուրս Եզեկիայ արքայի Յուդայ, եւ մարգարէին Եսայեայ, եւ կեցեալ ամս իբ. իբ. մեռաւ: Եւ թագաւորեաց որդի նորա Փառնաւազ երկրորդ` յաւուրս Մանասէի որդւոյ Եզեկիայ, ամս. իբր. ժգ : Եւ յաջորդեաց նմա որդի նորին Պաճոյճ, ամս իբր. լե. յորոյ աւուրս թագաւորեաց ամսն, եւ ապա յՈվսիա ՚ի վերայ Յուդայ: Եւ յետ Պաճոյճայ նստաւ որդի նորա Կառնակ` կամ Կռոնակ, ամս իբր. ընդ յորոյ աւուրս Երեմիա կոչեցաւ յաստուծոյ ՚ի մարգարէութիւն: Եւ յետ Կոռնակայ թագաւորեաց Փաւոս որդի նորա, ամս իբր. ժէ: եւ յաւուրս սորա թագաւորեցին Յովաքաղ եւ Եղիակիմ թագաւորք յուդայ:
       Յետ Փաւոսայ թագաւորեաց ՚ի վերայ հայոց որդի նորա Հայկակ երկրորդ, ամս իբր. լզ: Սա միաբանեցաւ ընդ մեծին Նաբուգոդոնոսորայ արքային բաբելացւոց ՚ի գնալ նորա ՚ի վերայ Երուսաղէմի. եւ իբրեւ գերեաց նա ինքն Նաբուգոդոնոսորայ զյուդայ եւ տարաւ ՚ի Բաբելոն, Հայկակ թագաւոր հայոց խնդրեաց եւ էառ ՚ի նմանէ զմի ՚ի գլխաւորաց անտի գերելոց, որ կոչիւր Շամբատ, հանդերձ ընտանեօք նորին. եւ ածեալ զնա ընդ իւր ՚ի Հայս` բնակեցոյց յաշխարհի անդ պատուով: Եւ ՚ի սմանէ սերեցաւ արին Բագարատ, որ էր յաւուրս Վաղարշակայ. յորոյ անուն կոչեցան ազգ նորա Բագրատունիք. ՚ի մէջ որոց բազումք կոչեցան Սմբատ` այս է Շամբատ` յանուն նախնւոյն իւրեանց Շամբատայ. եւ ոմանք եւս Աշոտ` յանուն որդւոյ նորա Ասուդայ:
       Իսկ յետ Հայկակայ երկրորդի թագաւորեաց ՚ի վերայ հայոց որդի նորա Երուանդ առաջին` հայր առաջնոյն Տիգրանայ: Զքոյր Երուանդայ էառ իւր ՚ի կ նութիւն մի ոմն յերեւելի իշխանց Վարդգէս անուն. որ շինեաց ձեռակերտ ՚ի վերայ Քասաղ գետոյ` կոչեցեալ աւան Վարդգեսի, ՚ի տեղւոջ անդ` ուր յառաջն կայր քաղաքն Արտիմէդ յանուն Արտիմեայ դիցն: Զսմանէ երգէին ասէ Խորենացին. բ. 62. թէ Հատուած գնացեալ Վարդգէսն մանուկ ՚ի Մուրհաց գաւառէն` եկեալ նստաւ զՇրէշ բլրով` զԱրտիմէդ քաղաքաւ` զՔասաղ գետով, կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի: Այս այն քաղաք է, զոր յետ ժամանակաց նորոգ շինեալ Վաղարշայ թագաւորի հայոց` անուանեաց Վաղարշապատ: Իսկ Երուանդայ ոչ երկարեալ զկեանս իւր` մեռաւ, կացեալ ՚ի թագաւորութենէ ամս իբր. դ. որոյ վասն Սակաւակեաց կոչեցաւ. եւ եթող զթագաւորութիւնն որդւոյ իւրում Տիգրանայ:
       բ. Տիգրան Երուանդեան` երիտասարդ գեղեցիկ եւ վայելչահասակ, վեհանձն եւ հզօր, արդարակորով եւ լայնախորհուրդ, քաղցրաբարոյ եւ առաքինութեամբ սքանչելի, թագաւորեալ ՚ի վերայ հայոց, գերագոյն գտաւ յամենայնի քան զամենայն թագաւորս մեր, եւսեւ քան զբազում թագաւորս այլոց ազգաց. եւ արար բազում ինչ: Նախ` մեծամեծ քաջագործութեամբ ընդարձակեաց յոյժ զսահմանս տէրութեան իւրոյ, յորս տիրեալ էին օտարք: Երկրորդ` զբազում ազգս, եւսեւ զյոյնս նուաճեալ` բազում ժամանակօք կացոյց հարկատուս: Երրորդ ` ընդ ամենայն վայել չութեան շքեղացոյց զազգս մեր` ՚ի զգեստս, ՚ի կերակուրս, ՚ի հարստութիւնս, ՚ի քաղաքականութիւնս, ՚ի զինուորական կարգս, եւ յայլ ամենայն իրս. մինչեւ լինել նմա անուանի եւ երեւելի յոյժ յաշխարհ ամենայն, եւ փառաւորիլ յամենեցունց. զորոյ զպանծալի գովեստ այսպիսի յօրինուածով առաջի առնէ Խորենացին ՚ի հատորն. ա . գլ. 23:
       Ամենեցունց ասէ` որ առ իւրովքն էին ժամանակօք, նախանձելի, եւ յետնոցս ըղձալի ինքն եւ ժամանակ իւր. զի ո՞ ոք ՚ի ճշմարիտ արանց, եւ որոց ՚ի բարս տէրութեան եւ խոհակա նութեան սիրելութիւն կայցէ, սորա յիշատակօքս ոչ զուարճասցի, եւ յորդորեսցի այսպիսի լինել այր, արանց գլուխ, արութիւն ցուցեալ` զազգս մեր բարձրացոյց, եւ զլծով կացեալս` լծագիրս բազմաց եւ հարկապահանջս կացոյց: Մթերս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ քարանց պատուականաց եւ զգեստուց եւ պէսպէս գունոց եւ անկուածոց, արանց հասակաց` միանգամայն եւ կանանց բազմացոյց. որով տգեղագոյնք իբրեւ զգեղաւորս երեւէին սքանչելիք. եւ գեղաւորքն ընդ ժամանակին առ հասարակ դիւցազնացեալք: Հետեւակամարտքն ՚ի վերայ ուսոց ձիոց բերեալք. եւ պարսաւորքն առ հասարակ դիպաղեղունք. եւ շեշտաւորքն ՚ի սուսեր եւ ՚ի տէգ նիզակի վառեալք. մերկքն` Վահանօք եւ զգեստուք երկաթեօք պարածածկեալք. որոց ՚ի մի վայր հասելոյ բաւական էր տեսիլն միայն, եւ որ նոցայցն պահպանակաց եւ զինուց փայլմունք եւ շողիւնք` զթշնամիսն արտահալածել: Խաղաղութեան եւ շի նութեան բերօղ` իւղով եւ մեղու զհասակս ամենայն պարարեալ: Զայս եւ որ այլ այսպիսիք բազումք` եբեր մերոց իս ` զԱրտաշես այս եւ աղեբեկ ծայրիւ Երուանդեանս Տիգրան, երեսօք գունեան եւ մեղուակն, անձնեայն եւ թիկնաւէտն, առոյգաբարձն եւ գեղեցկոտն, պարկեշտն ՚ի կերաԿուրս եւ յըմպելիս, եւ ՚ի խրախճանութիւնս օրինաւոր: Զորմէ ասէին ՚ի հինսն մեր, որք բամբռամբն երգէին, լինել սմա եւ ՚ի ցանկութիւնս մարմնոյն չափաւոր. մեծիմաստ եւ պերճաբան, եւ յամենայն որ ինչ մարդկութեանս պիտանի: Եւ զի՞նչ ինձ ՚ի գիրս յայսոսիկ արդեօք իցէ բան սիրելի, քան թէ` որ յաղագս սորա էին գովեստք եւ պատմութիւնք` յերկարել: Արդարադատ եւ հաւասարասէր կշիռս ունելով յամի` զամ ուրուք զկենցաղ` մտացն լծակաւ կշռէր. ո'չ ընդ լաւագոյնս խանդայր, եւ ոչ զնուաստսն արհամարհէր. այլ` ամենեցուն հասարակաց հնարէր զխնամոցն իւրոց ՚ի վերայ տարածանել զգեստ:
       Եւ ապա ՚ի գլ. 28. նկարագրեալ զքաջ ութիւն նորա. դրուատէ զնա եւ եւս. Գովեմ զքաջահասակն զիմ, եւ զնիզակաւորն, եւ զամեն՚ին բոլոր անդամօք համեմատն, եւ ՚ի գեղեց կութիւն աւարտել հասակի. քանզի առոյգ ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ, եւ ուժով ոչ զոք իւր ունելով զոյգ:
       Յաւելու ՚ի սոսին նա ինքն Խորենացին` գրել. ՚ի գլ. 30. Հաւաստի ասէ պատմել զարդարեւ զբուն եւ զառաջին Տիգրանն, եւ որ ինչ ՚ի նմանէ գործք, սիրելի` որպէս ինձ պատմողիս, ՚ի մէջ իմոց բանից որ ինչ յաղագս Երուանդեանս Տիգրանայ բանք, եղիցի եւ քեզ ընթերցողիդ, որպէս այրն եւ գործք, այսպէս եւ զնմանէ բանք: Վասն որոյ սիրեմ կոչել այսպէս ըստ քաջութեան, Հայկ, արամ, Տիգրան. քանզի ըստ իմ քաջաց քաջքն. իսկ միջոցքն որպէս դէպ ումեք թուիցի կոչել. բայց ըստ դիւցանութեանն կարծեաց, ճշմարիտ է եւ ասելս մեր, ոչ Արամազդ ոք, այլ` ՚ի կամեցօղսն լինել Արամազդ. չորից եւս այլոց անուանելոց Արամազդ, յորոց մին է եւ կունդ ոմն Արամազդ: Այսպէս եւ բազումք անուանեալք Տիգրան, մի է եւ միայնակ ՚ի Հայկազանցս (Երուանդեանս Տիգրան ): Ցայս վայր բանք գովեստից Խորենացւոյն ՚ի վերայ Տիգրանայ առաջնոյ:
       գ. Յաւուրս սորին Տիգրանայ գուշակեալն գովութեամբ ՚ի մարգարէից օծեալն աստուծոյ Կիւրոս թագաւորեաց ՚ի վերայ պարսից. եւ եղեւ բարեկամ Տիգրանայ: Այլ թէ զիարդ եղեւ ծագումն նորա, եւ որպէս զօրացաւ թագաւորութիւն նորին, եւ երբ եղեւ նմա հաստատել զբարեկամութիւն ընդ Տիգրանայ, կամ եղեւ մեզ գրել աստ` ըստ աւանդելոյն Հերոդոտեայ, որ եղեւ առաջին պատմօղ սորա, եւ մերձաւոր ժամանակաւ. եւսեւ ըստ այլոց մատենագրաց:
       դ. Աժդահակ արքայ մարաց յառաջ քան զթագաւորել իւր , մինչդեռ գահակից էր հօր իւրում, ետես յաւուր միում երազի, զի ՚ի բերանոյ երկրորդ դստերն իւրոյ Մանդանեայ (ո'չ զոր ծնեալ էր յԱնուշայ կամ ՚ի յԱրիենայ, այլ` յայլմէ կնոջէ ), հոսէր ջուր յորդութեամբ, եւ լնոյր զամենայն զքաղաքն, եւ ճապաղէր յամենայն Ասիա: Կոչեաց զմոգս, եւ եհարց ցնոսա վասն երալոյն. եւ նոքա ասեն. աղջիկդ հանդերձեալ է ծնանել զայնպիսի ոք, որ ունի իշխել համօրէն Ասիոյ. Խիթացեալ Աժդահակայ ընդ այն` ոչ ամուսնացոյց զաղջիկն ընդ իշխանաւորի ումեմն ՚իմարաց, այլ` ընդ պարսիկ ոմն Կամբիւս անուն: Յառաջնում ամի ամուս նութեան Մանդանեայ` ետես Աժդահակ միւս եւս երազ. յորում թուէր նմա տեսանել, զի յորովայնէ դստերն իւրոյ ելանէր որթ, որոյ հովանին ծածկէր զամենայն Ասիա: Եւ ՚ի հարցանել նորա զմոգսն վասն երազոյն` պատասխանի ետուն, թէ զաւակն` որ ծնանելոցն է ՚ի Մանդանեայ, հանդերձեալ է առնուլ զթագաւորութիւնդ մարաց եւ բոլոր Ասիոյ:
       Զայս գուշակութիւն ընկալեալ Աժդահակայ՚ի մոգուց` սպասէր ծննդեան մանկանն. եւ ՚ի ծնանել նորա յամի ՚ի. 3405. կամ ըստ եօթանասնից. 4604. հրամայեաց բերել առ ինքն. եւ ետ զնա ՚ի ձեռս միոյ ուրուք ՚ի մտերիմ իշխանաց իւրոց` որում անուն էր Արբակ, պատուէր տուեալ տանել զնա ՚ի տուն. եւ ՚ի ծածուկ սպանանել: Այլ Արբակ երկեաւ ՚ի սպանանելոյ զնա. զի կասկածէր, թէ գուցէ Մանդանէ մայր նորա լուեալ` վրէժ խնդրեսցէ ՚ի նմանէ վասն մանկանն: Սմին իրի կոչեաց զմի ՚ի հովուաց արքայի, որում անուն էր Մատրադատ. եւ ասաց նմա ՚ի դիմաց Աժդահակայ` ընկենուլ զմանուկն ՚ի բացէ, զի մեռցի. եւ թէ ոչ լինիցի ասէ այդ, եղիցիս գլխապարտ: Եւ հովիւն արարեալը բանից նորա` դարձաւ ՚ի տուն իւր, եւ պատմեաց կնոջ իւրում: Յայնմ գիշերի ծնաւ կին հովուին մանուկ մի մեռեալ. զայն տեսեալ նորա` տարաւ եւ ընկէց զնա ՚ի բացի. եւ առեալ եբեր զտղայն Կիւրոս. եւ կնոջ նորա յարեալ ՚ի գութ տղային, զի էր գեղեցիկ առոյգ եւ կայտառ, սնոյց զնա որպէս իւր որդի: Իսկ սպասաւորք Արբակայ ըստ պատուիրելոյ նորա գտեալ զմեռեալ տղայն` թաղեցին, համարելով թէ Կիւրոս իցէ: Եւ քանզի անուն կնոջ հովուին էր Ըչպակ, որ նշանակէ քած, յետ ժամանակաց առասպելէին բազումք, թէ մատակ շան միոյ սնուցեալ իցէ զԿիւրոս, եւ դիեցուցեալ, որպէս զայլոց զՀռոմուլոս:
       դ. Աճեցաւ մանուկն Կիւրոս, որ չեւ եւս ընկալեալ էր զայս անուն. եւ եղեւ տասնամեայ. յորում ժամանակի հինգ ամօք թագաւորեալ էր Աժդահակ ՚ի վերայ մարաց: Յաւուր միում ՚ի խաղալ մանկանց խաղ ինչ` յարեցաւ ՚ի նոսա եւ Կիւրոս. եւ ընտրեցաւ ՚ի նոցանէ լինել թագաւոր ՚ի խաղի. էր ընդ նա եւ մանուկ մի որդի ուրումն ազնուականի` սիրելւոյն Աժդահակայ. եւ ՚ի բաշխել Կիւրոսի իւրաքանչիւրում զիւր գործ` իբրեւ չանսաց նմա որդի ազնուականին, պատուհասեաց զնա խստիւ. եւ նա գնացեալ պատմեաց հօր իւրում, եւ հայր նորա հասոյց զբանն յականջս արքայի: Եւ արքայ կոչեաց առաջի իւր զպատանին Կիւրոս. եւ ՚ի հարցանելն` թէ ընդէ՞ր գանեցեր զմանուկն, աներկիւղ ետ պատասխանի. ո'չ էր իմ գան հարեալ զնա` թէ չէր ըմբոստացեալ նորա առ հրամանս իմ: Աժդահակ հայեցեալ ընդ համարձակութիւն Կիւրոսի, եւ ընդ բարեձեւութիւն նորա, եւ ըստ խօսս, եհարց զամաց նորուն, եւ զօրպիսուէ. եւ անդէն ՚ի նշանաց ինչ ՚ի կարծիս եղեւ. թէ գուցէ թոռն իւր իցէ. եւ արձակեաց զնա` ոչ հասու լեալ իրացն ստուգուե: Ապա յետ աւուրց զգուշագոյն տեղեկացեալ ՚ի հովութենէ անտի` որ հայր կարծիւր Կիւրոսի. ՚ի վերայ եհաս ճշմարտութեան իրացն. զոր եւ խոստովան եղեւ նա ինքն Արբակ` որ խնայեալ էր ՚ի մանուկն:
       Ընդ այս թէպէտեւ բարկացաւ Աժդահակ, բայց պատրուակեալ զբար կութիւն իւր` ասաց ցԱրբակ` երթալ ՚ի խնդիր մանկանն Կիւրոսի, եւ ածեալ զնա յարքունիս. միանգամայն առաքեա ' ասէ առ իս եւ զքոյ մանուկ որդի. եւ դու դարձցիս ընթրել ընդ իս յերեկոյիս : Արար Արբակ զամենայն, առաքեաց զորդի իւր առ Աժդահակ. եւ գնաց ՚ի տան հովուին Մատրադատայ` առնուլ զԿիւրոս, եւ ածել յարքունիս: Իսկ Աժդահակ ետ զենուլ զորդի Արբակայ. եւ պատուիրեաց պահել զգլուխն եւ զթաթս ոտից եւ ձեռաց. եւ զմնացեալն եփել. եւ բերել ՚ի սեղան իւր ընդ այլ կերակուրս:
       Իբրեւ դարձաւ Արբակ հանդերձ Կիւրոսիւ պատանեկաւն, եդին սպասաւորքն Աժդահակայ առաջի Արբակայ ՚ի սեղան զմիս որդւոյ նորա զոր ոչ գիտելով եկեր ախորժանօք. Եւ յետ ընթերեացն եդ արքայ առաջի նորա զգլուխն եւ զթաթս որդւոյ նորին, եւ եհարց, ճանաչե՞ս զդոսա: Պատասխանի ետ Արբակ, եւ ասէ. են անդամք որդւոյ իմոյ, այլ չունիմ տրտնջալ զգործոց արքայի: Բայց խռովեալ յոյժ ՚ի ներքո ՚ի հօգի իւր` ել եւ գնաց ՚ի տուն, եդեալ ՚ի մտի խնդրել զվրէժ զանգթութեանն Աժդահակայ: Իսկ Աժդահակ ըստ խրատու մոգուց առաքեաց զԿիւրոս ՚ի Պարսս առ Կամբիւս հայր նորա, եւ զգացոյց նմա զամենայն դիպուածս: Ընկալեալ եղեւ մանուկն ՚ի տուն Կամբիւսայ. ուր աճեաց տիօք եւ առուգութեամբ, միանգամայն եւ արութեամբ եւ քաջագործութեամբ: Եւ զի երթեւեկ էր ընդ Հայս եւ ընդ պարսիկս, ծանօթացաւ Կիւրոս եւ մերոյն Տիգրանայ. եւ եղեւ սիրելի յաչս նորա:
       ե. Զկնի ժամանակաց լուեալ Արբակայ զբազում գործս արութեան Կիւրոսի` գրեաց առ նա թուղթ. եւ յուշ արարեալ նմա զամենայն անցս` որք անցին ընդ նա յԱժդահակայ, յորդորեաց զնա` ապստամբիլ ՚ի նմանէ: Եթէ ասէ գրգռեսցես զպարսիկս ապստամբել ՚ի մարաց , խոստանամ եւ ես օտարացուցանել զմարս յԱժդահակայ, եւ դարձուցանել զնոսա առ քեզ:
       Զայս լուր առեալ Կիւրոսի` յարոյց զմեծամեծս պարսից ՚ի վերայ մարաց. քանզի եւ նոքա ՚ի վաղուց իսկ անհոգ էին զմարաց. ուստի եւ ՚ի յորդորել Կիւրոսի զնոսա ընկենուլ զլուծ նոցա` վաղվաղակի միաբանեցան ընդ նմա, եւ ապստամբեցան յԱժդահակայ:
       Իբրեւ ազդ եղեւ այս յաշխարհն Մարաց, երկեաւ եւ շփոթեցաւ յոյժ. եւ մեռանելով զոր ինչ գործեալն էր ը Արբակ` ետ նմա զառաջնորդութիւն զօրաց, եւ առաքեաց զնա ՚ի վերայ Կիւրոսի: Եւ Արբակ` որ յառաջագոյն իսկ խեթացուցեալ էր զմարս յԱժդահակայ, էանց վաղվաղակի ՚ի կողմն Կիւրոսի ընտրելագոյն զօրօք. եւ մնացեալքն դարձան ՚ի փախուստ: Զայն տեսեալ Աժդահակայ` թափեաց զցասումն իւր ՚ի վերայ մոգուցն, որք խրատ տուեալ էին նմա առաքել զԿիւրոս ՚ի Պարսս. եւ ինքն զահի հարեալ յերեսաց Կիւրոսի` կայր ՚ի մեծ վարանս, եւ ոչ գիտէր` թէ զի'նչ արասցէ. վասն զի գուշակութիւնք տեսլեանցն երեւէին ՚ի գլուխ ելանել:
       Այլ Կիւրոս տիրեալ ՚ի վերայ պարսից` եղեւ առաջին թագաւոր ՚ի Պարսս. զի ըստ աւանդելոյ ստոյգ պատմութեանց` նախ ոչ նստէր անդ թագաւոր, այլ միայն` իշխան կուսակալ, զառաջինն ՚ի կողմանէ Ասորեստանեայց, եւ յետոյ ՚ի կողմանէ մարաց : Եւ այնուհետեւ օր քան զօր զօրացեալ Կիւրոսի` նուաճեաց զշրջակայ ազգս. եւ խրոխտայր հզօր զօրութեամբ ՚ի վերայ համօրէն աշխարհի:
       Տիգրան Երուանդեան արքայ հայոց լուեալ` թէ զօրացեալ է Կիւրոս, ուրախ լինէր ՚ի վերայ նորա. զի յառաջնմէ իսկ` որպէս ասացաք, հաճեալ էր ընդ նա, եւ սիրէր զնա. եւ Կիւրոս եւս հաւանեալ էր յոյժ ընդ իմաստութիւն Տիգրանայ եւ ընդ վեհանձնութիւն նորա ըստ որում յայտնի ցուցանէ Քսենոփոնտ աթենացի յերրորդ գիրս վարուց Կիւրոսի, թէպէտ եւ այլազգ գրէ: Ապա հրեշտակութիւնս առաքեալ Տիգրանայ առ Կիւրոս` պատուեաց զնա. եւ դաշամբ ուխտի միացաւ ընդ նմա, յամի օգնական լինել եւ նիզակակից. եւ ըստ գրելոյն Քսենոփոնտեայ` յամ պատերազմունս` զորս մղեաց Կիւրոս, ընդ նմա եղեւ Տիգրան:
       Այլ թէ ո'րպիսի հիւսուածոյ երկարաբանութիւնս շարագրէ վերոյիշեալդ Քսենոփոնտ ՚ի վերայ անցից, որք անցին ընդ Կիւրոս եւ ընդ Տիգրան, մանաւանդ ընդ հայր նորա Երուանդ, տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս այսր գլխոյ ՚ի վախճան առաջին գրոցս: