Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Իբրեւ ազդ եղեւ Աժդահակայ, թէ Կիւրոս միաբանեցաւ ընդ Տիգրանայ արքայի հայոց, եւ թէ ամեն՚ին կապեալ է սիրով ընդ նմա, խռովեցաւ յանձն իւր, եւ առաւել եւս երկեաւ, յաւէտ ՚ի Տիգրանայ քան ՚ի Կիւրոսէ. զի համարէր զՏիգրան անպարտելի եւ հզօր յամի. իսկ զԿիւրոս` իւր թոռն ճանաչելով` ակն ունէր յաղթ ութիւն ինչ առնել ՚ի վերայ նորա, եւ կամ ածել ՚ի հաշտութիւն: Եւ մինչդեռ ՚ի հոգս էր նա, յաւելաւ նմա եւ այլ իմն կասկած երկիւղի, թէ գուցէ եւ թագաւորն բաբելացւոց միաբանեսցի ընդ Կիւրոսի, եւ երեքին նոքա իսպառ բարձցեն զթագաւոր ութիւն իւր:
       Յայսպիսի տագնապեցուցիչ վարանս ծփեալ Աժդահակայ` ետես յերազի զարհուրագին ինչ. եւ յահէ անտի զարթուցեալ ՚ի քնոյ` կոչեաց վաղվաղակի գիշերայն զխորհրդակիցս իւր եւ զմոգս. եւ դառն տխր ութեամբ սրտի պատմեաց նոցա` զոր ետեսն: Եւ ասէ գտայ յերազի յանծանօթ երկիր ինչ` մօտ բարձր լերին միոյ, որոյ գագաթն պատմել էր սառնամանեօք, զորմէ ասէին լինել յաշխարհին Հայոց: Եւ հայեցեալ իմ ՚ի լեառն` տեսի նստեալ ՚ի ծայր նորին կին մի ծիրանազգեստ եւ բարձրահասակ` ըմբռնեալ ՚ի ցաւս երկանց: Եւ ահա յանկարծակի ծնաւ կինն զերիս դիւցազինս կատարեալս հասակաւ. յորոց մին նստեալ ՚ի վերայ առիւծու ` սլանայր յարեւմուտս. երկրորդն նստեալ ՚ի վերայ ընձու` ընթանայր ՚ի հիւսիս: Իսկ երրորդն հզօրագոյն նստել ՚ի վերայ վիշապի` յարձակէր ՚ի վերայ տէրութեան մերոյ. եւ արծուօրէն խոյացեալ` խորհէր կործանել զդիսն մեր: Եւ ես Աժդահակ խտրոց ՚ի մէջ անկեալ` մարտ եդի ընդ նմա. եւ ՚ի մարտի անդ վիրաւորեալ մեր զմիմեանս նիզակօք` վտակս արեան հոսեցաք. եւ զերեսս ապարանիցս արեամբ ներկեցաք. այլ վախճան կռուոյն յիմ կործանումն լինէր:
       Յայսպիսի անրջոց ՚ի քրտունս հարեալ ` զարթեայ ՚ի քնոյ, զարհուրեալ եւ խռովեալ մտօք. եւ ահա տագնապ անհնարին պաշարեալ է զիս. եւ ոչ թուիմ, թէ իցեմ կենդանի: Քանզի որպէս ինձ թուի, յերից անտի դիւցազանց` այն, որ յարձակեցաւ ՚ի վերայ մեր, է խրոխտն Տիգրան. որոյ արշաւանօք անպարտելի իշխանութիւնս մարաց նուաճեսցի ընդ ձեռամբ Կիւրոսի: Եւ ՚ի հաստատել մոգուց զբան նորա, ասէ. իսկ արդ` ո՞վ արդեօք յետ ածոցն օգնակա նութեան մեզ նպաստեսցէ ազատիլ ՚ի ձեռաց նոցա:
       Խորհուրդ ետուն նմա աւագանին` ժողովել զոր բազում յոյժ ՚ի մարաց քաջաց, եւ ՚ի շրջակայ ազգաց` մանաւանդ ՚ի կրտսերէ լիւդացւոց արքայէ, որ էր եղբայր կնոջ Աժդահակայ. եւ բազմ ութեամբ ազգաց զդէմ ունել ոչ միայն Տիգրանայ, այլեւ Կիւրոսի: Իսկ Աժդահակ ետ պատասխանի. գովին այս ' թէպէտ եւ կարեմք առնել ինչ, այլ չէ ' մարթ զերկուցն միանգամայն զդէմ ունել. վասն որոյ լաւ եւս թուի ինձ` ո'չ միայն ըստ ձերումդ խորհրդոյ զօր գումարել, այլեւ յայլ հնարս ձեռն արկանել. զի միովն միոյն, եւ միւսովն միւսոյն կարասցուք յաղթել: ԶԿիւրոս բազմ ութեամբ զօրաց նուաճել դիւրին երեւի ինձ. իսկ խաբանօք եւ դաւաճանութեամբ. եւ այս անշուշտ յաջողեսցի, եթէ զքոյր նորա զՏիգրանուհի ածից ինձ ՚ի հարսնութիւն. եւ պատրեալ զնա` ձեռամբ նորին կորուսից զեղբայր նորուն զՏիգրան:
       բ. ՚Ի հաւանել աւագանւոյն ընդ այս` արձակեաց զնոսա Աժդահակ. եւ զմի ոմն յառաւել մտերմաց իւրոց հրեշտակ առաքեաց առ Տիգրան հանդերձ ընծայիւք, եւ թլթով ` յորում գրեալ էր այսպէս. Գիտէ սիրելի եղբայրութիւնդ քո. ոչինչ օգտակարագոյն է ՚ի կեանս աշխարհիս ՚ի դիցն մեզ պարգեւեալ` քան զսիրելեաց բազմութիւն. եւ այս իմաստնոց արդեօք եւ հզօրագունից: Զի այսպէս եւ արտաքուստ ոչ ՚ի վերայ համարձակին խռովութիք, եւ եկեալքն վաղվաղակի հերքին. իսկ ՚ի ներքո ոչ զմուտն յումեքէ գտեալ այսպիսւոյ չարութեան հալածեալ լինին: Արդ` զայսպիսի շահ օգտութեան, որ ՚ի բարեկամութենէ լինի` տեսանելով, խորհեցայ` եւս հաստատուն եւ խորագոյն զսէրն ` որ է ՚ի մէջ մեր, հաստատել. զի երկոքեանս յամենայն կողմանց ամրացեալք` ողջ եւ անշարժ զտէր ութիւն մեր կալցուք: Եւ այս լինի ՚ի տողն քում զօրիորդն հայոց մեծաց զքոյր քոյ Տիգրանուհի ինձ ՚ի կնութեան, թէ արդեօք եւ բարի համարեսցիս դմա, զի թագուհեաց թագուհի լիցի: Ո'ղջ լեր թագակից մեր եւ սիրելի եղբայր: Եւ ինքն Աժդահակ յետ առաքելոյ զհրեշտակն` սկսաւ զօրս գումարեալ յայլեւայլ ազգաց ՚ի պատրաստութիւն պատերազմի ընդդէմ Կիւրոսի:
       գ. Ոչ գիտացեալ Տիգրանայ զդաւաճանութիւնն Աժդահակայ` հաճեցաւ տալ նմա զքոյր իւր. վասն որոյ եւ թագաւորական օրինօք եւ սպասուք յուղարկեաց զնա առ նա: Եւ Աժդահակ վասն կատարելոյ զնենգ ութիւն սրտի իւրոյ, եւս եւ վասն գեղեցկութեանն Տիգրանուհեայ` կացոյց զնա թագուհի ՚ի վերայ ամենայն կանանց իւրոց: Եւ առեալ զփորձ իմաստութեան նորա` զամենայն ինչ նորին խորհրդով առնէր, հրամայեալ եւս` զի ամենեքին հնազանդեսցին ակնար կութեան նորա, ՚ի հաճել զմիտս նորուն, եւ որսալ զնա ՚ի կամս իւր ՚ի սպա նութիւն եղբոր նորա Տիգրանայ: Ապա յաւուր միում ՚ի խօսելն ընդ նմա` ասէ ցնա, ո՞չ գիտես` զի կին եղբօր քոյ Զարուհի խանդացեալ ընդ տիկ նութիւն քոյ` գրգռեալ է զնա ՚ի վերայ իմ եւ ՚ի վերայ քո. եւ ահա եղբայր քոյ միաբանեալ ընդ Կիւրոսի` խորհի սպանանել զիս եւ զքեզ, եւ թագաւորել ՚ի վերայ մարաց. եւ Զարուհեայ լինել տիկին ՚ի վերայ ամենեցուն: Եւ յետ բազում խօսից ասէ ցնա յայտնապէս. ապա պարտ է քեզ խորհել զխորհուրդ վասն սպա նութեան եղբօր քոյ. ապա թէ ոչ` անկեալ ՚ի տիկ նութեան քումմէ` խայտառակիս առաջի ամենայն տիկնաց: Իսկ թագուհին խորագէտ` իմացեալ զդաւաճանութիւն նորա` խօսեցաւ ընդ նմա քաղցրութեամբ, եւ առ երեսս հաւանեցաւ ընդ բանս նորա: Եւ ապա ՚ի ծածուկ ՚ի ձեռն մտերիմ եւ հաւատարիմ արանց ծանոյց եղբոր իւրում զնենգութիւն Աժդահակայ:
       դ. Իսկ ինքն արքայ Աժդահակ հնարիւք իմն առաքեաց պատգամաւոր առ Տիգրան` գալ ՚ի տե սութիւն իւր ՚ի տեղւոջ ուրեք ՚ի մէջ սահմանաց երկուց թագաւորութեանցն. որպէս թէ խօսել եւ խորհել ունիցի ընդ նմա զայնպիսի ինչ, զոր չիցէ հնար ՚ի ձեռն թղթոց կամ ՚ի ձեռն պատգամաւորաց յայտնել: Իսկ Տիգրան որովհետեւ գիտէր զնենգութիւն սրտի նորա յազդարարութենէ քեռն իւրոյ յետս առաքեալ զպատգամաւորն` յայտնեաց նմա զխորամանկութիւն նորա ահա գամ ասէ ոչ ՚ի տեսութիւն, այլ` ՚ի պատերազմունս այլոց ազգաց, ելանել ՚ի վերայ Աժդահակայ. եւ ինքն ժողովեալ զընտիրս ՚ի սահմանացն Կապադովկացւոց, Վրաց եւ Աղուանից, եւ զամենայն զօրաւորս հայոց` խաղաց ՚ի կողմանս մարաց: Եւ Աժդահակ ՚ի պատրաստի ունելով զզօրս իւր` ել ընդդէմ նորա. եւ պատերազմեցան ընդ միմեանս ամիսս հինգ: Պատճառ երկարելոյ մարտին այս էր. նախ` զի Տիգրան սպասէր գալստեանն Կիւրոսի. եւ երկրորդ` զի ջանայր Տիգրան ոչ զայրացուցանել զԱժդահակ ընդդէմ Տիգրանուհեայ. այլ` երկարել զգործն` դուն գործէր կորզել զնա ՚ի ձեռաց նորա:
       Եւ եղեւ իբրեւ հնար իւր իմն զերծաւ Տիգրանուհի, գրգռեաց Տիգրան զպատերազմ. յորում վայրի եհաս եւ Կիւրոս իւրովքն հանդերձ. եւ խառնիլ անդ զօրացն` յարձակեալ Տիգրանայ ՚ի վերայ Աժդահակայ ինքնին եհար ընդ սիրտ նորա զընդարձակ տէգ նիզակի իւրոյ իբրեւ զշամփուր. եւ անդրէն յետս քարշեալ զնիզակն` զկէս մասին թոքոց նորին եբեր արտաքս. եւ նա անդէն տապաստ անկել մեռաւ: Այլ Տիգրան յառաջ մղեալ զպատերազմն` եհար իսպառ եւ վանեաց զզօրս Աժդահակայ. եւ գերեաց յազգէ նորա` իբր տասն հազար ոգիս. ընդ որս էառ եւ զկանայս Աժդահակայ: Եւ Կիւրոս տիրեաց ՚ի վերայ մարաց առ հասարակ` իբրեւ ժառանգ այն, թագաւորութեան, գոլով թոռն Աժդահակայ. բայց նաեւ զքեռի զԴարեհ` որ եւ Կիաքսար` զորդի Աժդահակայ` ոչ մերժեաց գլխովին, այլ` ունէր ՚ի պատուի:
       ե. Դարձ արարեալ Տիգրանայ բազում աւարաւ եւ գերութեամբ` յուղարկեաց նախ զքոյր իւր զՏիգրանուհի ՚ի Հայս ՚ի յաւանն` զոր շինեալ էր յիւր անուն, այն է Տիգրանակերտ. եւ զգաւառս տեղւոյն ետ նմա ՚ի կալուածս: ՚Ի զարմէ սորա սերեցաւ ազատական նախարարութիւնն Ոստան կամ Ոստանիկ ասացեալ` իբր ցեղ թագաւորական ՚ի կողմանս Տիգրանակերտի, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. ա. 29. որ եւ կայր մինչեւ ՚ի ժամանակս թագաւորութեան Բագրատունեաց ցաւուրս Յովհաննու կաթողիկոսի. որպէս վկայէ նա: Եւ այս նախարարութիւն է նոյն , որ ՚ի գիրս Եղիշէի կոչի արքունի տուն. ուր եւ ՚ի գլ. դ. յերես. 91. յայտնագոյն եւս ասի. ազատ մարդիկ` զոր Ոստանիկսն անուանէին` յարքունի տանէ:
       Իսկ զառաջին տիկինն Աժդահակայ զԱնոյշ, եւ զայլ կանայս նորա, եւ զպատանիս նոցին` հանդերձ բազ մութեամբ տասն հազար գերեացն` բնակեցոյց Տիգրան յարեւելից կողմանէ մեծի լերինն Արարատայ` մինչեւ ՚ի սահման Թողթան, ՚ի դաստակերտսն` որոց անուանք էին, Տամբատ, Ոսկի, Կողա, Դաժգոյն , եւ այլ եւս աւանք առ եզերք գետոյն Երասխայ, յորոց մին էր Վրանջունիք, մինչեւ ՚ի վայրսն հանդէպ Նախջուանայ. ընդ որս եւ այլ երեք Աւանք, Խրամ, Ջուղայ, եւ Խոշակունիք: Ուր սերեալքն ՚ի կանանց եւ ՚ի պատանեկացն Աժդահակայ` կոչեցան ՚ի հայոց վիշապազունք, այսինքն սերեալք յԱժդահակայ, զի Աժդահակ վիշապ նշանակէ: