Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կրեսոս թագաւոր լիւդացւոց` եղբայր արիենայ կնոջն Աժդահակայ, այր բարեբաստիկ յամի եւ մեծանուն, իբրեւ լուաւ զրպարտիլ քեռառն իւրոյ Աժդահակայ յերեսաց Տիգրանայ եւ Կիւրոսի, եւ զտիրել Կիւրոսի ՚ի վերայ մարաց, դառնացաւ յոյժ: Եւ զի յառաջնմէ իսկ մախայր ընդ Կիւրոս, եւ խիթայր ընդ սերտ բարեկամութիւն նորա ընդ Տիգրանայ, եդ այնուհետեւ ՚ի մտի` խաղալ պատերազմաւ ՚ի վերայ նորա: Բայց զի չիշխէր ընդդէմ այնպիսի հզօրի կռուել, պատգամ եհարց ՚ի դաբիրայէ ՚ի ձեռն պիւթիայ կամ թեւտիայ, որ պատգամախօսն էր Ապողոնի չաստուծոյն. եւ ասացաւ նմա, թէ Կրեսոս անցեալ ընդ ալիս գետ` քակտեսցէ զիշխանութիւնս: Սովին պատգամաւ համարձակեցաւ Կրեսոս ելանել ՚ի մարտ. զի այսուիկ փոխանակ զիւրն իմանալոյ քակտել զիշխանութիւն` զայլոցն իմացաւ. վասն որոյ եւ պատրաստեցաւ զօրու ծանու ելանել ՚ի վերայ Կիւրոսի` օգն ութիւն գտեալ միանգամայն եւ յարքայէն բաբելացւոց:
       Ել եւ Կիւրոս ընդդէմ նորա. ձեռնտու եղեւ նմա եւ Տիգրան զօրօք իւրովք: Եւ իբրեւ ՚ի դիմի հարան միմեանց քաջութեամբ , տկարացան զօրք Կրեսոսի, եւ վանեցան ՚ի զօրացն Կիւրոսի եւ Տիգրանայ: Այլ Կրեսոս յուսացեալ ՚ի բարեբաստ ութիւն իւր, եւ ՚ի պատգամն Պիւթիայ` դարձեալ զօրացաւ. եւ ետ միւսանգամ` մանաւանդ թէ բազում անգամ պատերազմ ընդ Կիւրոսի . եւ այս մարտ սոցա երկարեցաւ ոչ սակաւ ժամանակ:
       բ. Հուսկ յետոյ իբրեւ մեկնեցան ՚ի միմեանց, գնաց Կրեսոս ՚ի Սարդի քաղաք` ձմերել անդ. եւ ցրուեաց զզօրս իւր ՚ի ձմերոցս. հաստատեալ ՚ի մտի, զի ժամանել գարնան` ելցէ ամենայն զօրութեամբ ընդդէմ Կիւրոսի: Եւ իբրեւ եղեւ Կիւրոսի ցրուիլ զօրաց նորին, դիմեաց յանկարծակի ՚ի վերայ նորա ՚ի Սարդի. յորմէ զահի հարեալ Կրեսոսի` փութացաւ եւ ել ընդդէմ նորա սակաւաձեռն հեծելազօրօք, զորս առ իւր ունէր. իսկ Կիւրոսի դիւրաւ եւս զգործն վճարել` կարգեաց ընդդէմ հեծելոց նորա զբազմութիւն ուղտուց: Յորոց շրտուցել երիվարաց նոցա կասէին եւ չտային թոյլ պատերազմել. վասնորոյ եւ իջեալ նոցա ՚ի վայր` հետի յարձակեցան, եւ ՚ի դիմի հարան զօրացն Կիւրոսի: Բայց ՚ի պարտութիւն մատնեալ` ՚ի փախուստ դարձան անդրէն ՚ի քաղաքն Սարդի. որոց զհետ մտեալ Կիւրոսի զօրօք հանդերձ` պաշարեաց զքաղաքն զաւուրս չորեքտասան, եւ էառ զայն:
       Ասի` թէ յառնուլ քաղաքին` միոմն ՚ի զօրականացն Կիւրոսի պատահեալ Կրեսոսի, ոչ գիտելով` թէ նա ինքն Կրեսոս իցէ, իբրեւ վերացոյց զսուրն, եւ կամէր հարկանել զնա, որդի նորա` որ համր էր ՚ի ծնէ, առ սաստիկ ցաւոց մահու հօր իւրոյ` լուծեալ կապանաց լեզուի ` բարձրաձայն աղաղակեաց. կարճեա ' զբազուկդ, զի զԿրեսոս զհայր իմ սպանանես: Զայս լուեալ զօրականին` ձգեաց զձեռանէ Կրեսոսի, եւ կենդանւոյն էած զնա առ Կիւրոս: Եւ նա հրամայեաց դնել զնա ՚ի վերայ երկաթեղէն տապակի, եւ խորովել:
       Այն ինչ կամէին կատարել զհրաման արքայի, յիշեաց Կրեսոս զբան Սողոնի աթենացւոց իւրում բարեկամի. յոգւոց եհան, եւ գոչեաց ՚ի ձայն ողորմագին, ո՞վ Սողո'ն Սողո'ն: Լուեալ զայս մերձակայիցն` պատմեցին Կիւրոսի, թէ Կրեսոս զնոր ոմն աստուած կոչէ իւր յօգնութիւն: Եւ Կիւրոսի գթացեալ ՚ի վերայ նորա` հրամայեաց ածել առաջի իւր. եւ ՚ի հարցանել ցնա` զի'նչ բարբառէիր, ասաց. յուշ եղեն ինձ բանք Սողոնի. որում հարցեալ իմ երբեմն, տեսե՞ր զոք յաւէտ երջանիկ քան զիս, ետ ինձ պատասխանի. չէ ' մարթ երանել զբարեբախութիւն մարդոյ մինչեւ ՚ի վախճան: Զայս իբրեւ լուաւ Կիւրոս, խանդաղատեալ զնովաւ` արգել ՚ի պատուհասիցն:
       գ. Այլ իբրեւ սկսան զորքն Կիւրոսի աւար հարկանել զքաղաքն, տեսեալ զայն Կրեսոսի` եցոյց զինքն իբր զարմացեալ: ՚Ի հարցանել Կիւրոսի զպատճառ զարմացմանն` ասէ Կրեսոս. զարմանամ, զի զօրք քոյ յաւարի առնուն զքաղաքդ, որ ոչ եւս է Կրեսոսի: Եհարց Կիւրոս. զի'նչ արժան թուիցի քեզ առնել: Ասէ Կրեսոս. արգե'լ զաւարդ. եւ դի'ր պահապան քաղաքիդ. զի որք տեսանիցեն զվայելչ ութիւն դորա, տացեն պարծանս այնմ, որ էառ զդա. իսկ եթէ զօրք քոյ յափշտակեսցեն զաւար քաղաքիդ, ոչ միայն քաղաքդ անշքասցի , այլեւ նոքին իսկ զօրք փարթամացեալ` անլսօղ լինիցին քեզ: Հաճեալ Կիւրոսի ընդ բանս նորա` արգել զաւարառութիւնն. եւ լուեալ ՚ի նմանէ բազում ինչ իմաստութեամբ` սիրեաց զնա յոյժ, եւ մեծարեաց, եւ արար իւր խորհրդական: Իսկ զՏիգրան արքայ հայոց զնիզակակից իւր` յետ վճարելոյ պատերազմին բազում շքով եւ փառօք արձակեաց յաշխարհ իւր ՚ի Հայս:
       Բնակիչք ստորին Ասիոյ առ կողմամբք Իկոնիոյ, որք էին դաշնակից Կրեսոսի, լուեալ զանցս` որք անցին ընդ Կրեսոս, երկեան յոյժ ՚ի Կիւրոսէ. եւ հրեշտակս առաքեալ առ նա` աղաչէին լինել բարեկամ եւ դաշնադիր ընդ ինքեանս: Իսկ Կիւրոս արար նոցա պատասխանի առակաւ, եւ ասէ. որսորդ ոմն տեսեալ զբազում ձկունս ՚ի ջուր` հնչեցոյց զնուագարան իւր, ակն ունելով` թէ ձկունք ՚ի քաղցրութենէ ձայնին եկել` անձնատուր լիցին ինքեան: Բայց տեսեալ` թէ ոչինչ համարին նոքա զնուագս իւր, էարկ ուռկան, եւ կալաւ ՚ի նոցանէ զբազումս. որոց հասեալ յափն ծովուն` իբրեւ սկսան կայտռել , ասէ ցնոսա. ընդունայն է արդ կաքաւելդ ձեր. զի ոչ կամեցայք փոքր մի յառաջ առնել զայդ, յորժամ նուագէի ձեզ քաղցրութեամբ: Ծանուցեալ Ասիացւոց զառակն Կիւրոսի` պատրաստեցան ՚ի պատերազմ. այլ վանեաց զնոսա Արբակ սպարապետ մարաց, եւ հնազանդեցոյց զամենեսին ընդ իշխանութեամբ Կիւրոսի:
       դ. Եւ եղեւ զկնի այսորիկ` յանցանել ամաց ինչ` ել Կիւրոս ՚ի պատերազմ ընդդէմ բաբելացւոց, եւ էառ զԲաբելոն` յորժամ տիրէր անդ բաղտասար արքայ. եւ եդ զԴարեհ զքեռի իւր զորդի Աժդահակայ թագաւոր ՚ի վերայ Բաբելոնի: Յայս յաղթութիւն Կիւրոսի եւս նիզակակից էր նմա սիրեցեալն յիւրմէ մերս Տիգրան. որպէս է տեսանել ՚ի գիրս Քսենոփոնտեայ. ղ. մինչեւ ՚ի ը: ընդ որում եւ Երեմիա մարգարէ զսոյն զայս առումն Բաբելոնի գուշակելով` հրաւիրէ յայտնի զՀայս ՚ի նոյն, յասելն. Առէ'ք նշան ՚ի վերայ երկրիդ. փո'ղ հարէ'ք ընդ ազգս ամենայն. հրաւիրեցէ'ք ՚ի վերայ դորա գունդս. պատուէ'ր տուք յինէն Արարատեան թագաւորութեանցն, եւ Ասքանազեան գնդին. կանգնեցէ'ք զնովաւ նետակալս. ելէ'ք ՚ի վր. Երեմ. ծա. 27: Այլ նա ինքն Կիւրոս յետ երկուց ամաց պատերազմեալ եւ ընդ քեռւոյ իւրում Դարեհի` ինքն թագաւորեաց ՚ի Բաբելոն, եւ յայտնեցաւ միահեծան թագաւոր պարսից, մարաց, Ասորեստանեայց եւ բաբելացւոց: Եւ յառաջնում ամի անդ թագաւորելոյ իւրոյ ՚ի Բաբելոն` ՚ի լնուլ եօթանասուն ամացն գերութեան` հրաման ետ եբրայեցւոց գնալ յաշխարհ իւրեանց, պատուէր տուեալ նոցա իբրեւ յԱստուծոյ` շինել զտաճար նորա յԵրուսաղէմ:
       ե. Յետ այսորիկ` որպէս գրեն արտաքին պատմիչք, գնաց Կիւրոս ՚ի պատերազմ ՚ի վերայ Թոմիրայ կամ Թամիւրայ թագուհւոյն սկիւթացւոց. եւ իբրեւ ոչ կարաց պարտել` պատրեաց. զի եցոյց ՚ի փախուստ փութալ` թողեալ ՚ի բանակ անդր գինին եւ միս բազում յոյժ. զի գիտէր ` թէ սկիւթացիք ՚ի վերայ զեղեալ` զեղխիլ ունէին նոքօք, եւ որպէս կարծէին, նոյնպէս եւ եղեւ. վասն զի յետս դարձեալ նորա յեղակարծում պահու գիշերոյն` եգիտ զնոսա արբեալս եւ ըմբռնեալս ՚ի թմրութեան. որով եւ անաշխատ կոտորեաց զնոսա անդէն. եւ զբազումս ՚ի նոցանէ արար կալանաւորս. յորոց միջի էր եւ որդի թագուհւոյն:
       Զայն իբրեւ լուաւ թագուհին, բազում աղաչանօք խնդրեաց զորդի իւր ՚ի Կիւրոսէ` խոստացեալ նմա բազում ինչ. եւ յոչն տալն Կիւրոսի, չհանդուրժեալ մանկանն ` չոքաւ զիւրովի: Ընդ որ դառնացեալ յոյժ թագուհւոյն` ել վերստին ՚ի պատերազմ ՚ի վերայ Կիւրոսի ՚ի վրէժխնդրութիւն արեան որդւոյ իւրոյ. եւ խաբանօք կեղծ փախստեան ընկէց զնա ՚ի մացառս դժուարինս. ուր եւ կորեաւ Կիւրոս` ինքն եւ երկու հարիւր հազար արք ընդ նմա: Իսկ թագուհին գտեալ զդի Կիւրոսի` եհատ զգլուխ նորա, եւ էարկ ՚ի տիկ լի արեամբ մարդոյ. եւ ասէ ցաւագին. անգութ` յագեա'ց արեամբ յետ մահուդ. յոր անյագ էիր ՚ի կեանս քոյ:
       Ահա այսու օրինակաւ վախճանեցաւ Կիւրոս ՚ի հասակի եօթանասուն ամաց, թագաւորեալ ամս. լ: իդ. ամենայն ՚ի վերայ պարսից եւս եւ մարաց. եւ է. ամենայն ՚ի վերայ բաբելացւոց եւ Ասորեստանեայց, միանգամայն եւ պարսից եւ մարաց : Թէպէտեւ Կուռնելիոս Ալափիտէ ՚ի մէկն. բ. եզր. ա. 1. դնէ թագաւորել նմա. իէ. ամենայն ՚ի վերայ պարսից. եւ գ. ամենայն ՚ի վերայ բաբելացւոց: Այլ զմարմին Կիւրոսի ՚ի ձեռս բերեալ ծառայից նորա` տարան եւ թաղեցին յաշխարհին Պարսից ՚ի Պասարգատ կամ ՚ի Վասկերտ քաղաք` ՚ի փառաւոր եւ ՚ի հոյակապ գերեզմանի, փորագրեալ ՚ի վերայ այսպիսի ինչ, ըստ Ստրաբոնի. գիրք. ժե: Ո'վ մարդ, Կիւրոս եմ ես, որ կանգնեցի զթագաւորութիւն պարսից, եւ եղեւ թագաւոր Ասիոյ. մի ' ուրեմն ՚ի նախանձ շարժեսցիս ՚ի վերայ գերեզմանի իմոյ:
       Յաւելուած:
       ա. Յետ մահուն Կիւրոսի յաջորդեաց ՚ի թագաւորութեան պարսից եւ բաբելացւոց որդի նորա Կամբիւս` այլ անողորմ յանդուգն եւ գինեմոլ . որ եւ երբեմն ՚ի ժամու արբեցութեան խրատել յումեմնէ ՚ի մտերմաց իւրոց, որում անուն էր Վրեհշաբ, զայրացաւ մոլեգին ցասմամբ ՚ի վերայ նորա. եւ առել նետ` կշռակի եհար ընդ սիրտ որդւոյ նորին, ցուցել` թէ եւ յարբեցութեան անդ չէ ինքն ուշաթափ: Սպան եւ զերկոտասան խորհրդականս իւր վասն խրատելոյ նոցա զնա ուղղութեամբ եւ զգաստութեամբ քաղաքավարել: Նոյն օրինակ եբարձ ՚ի կենաց եւ զքոյր իւր զմերոյէ: Եւ թէպէտ երեւէր երբեմն ըստ կանոնի առաքի նութեան գործել, բայց եւ զայն գազանային դաժան ութեամբ աղաաւաղէր. որպէս լուեալ երբեմն` եթէ մի ոմն յիշխանաց իւրոց դատաստան անիրաւ դատեաց, հրաման ետ կենդանւոյն զմորթ նորա ՚ի բաց հանել, եւ անցուցանել յաթոռն` ուր նստէր նա ՚ի ժամ դատաստանի . եւ կացոյց փոխանակ հօրն զորդի նորա. որպէս զի նստելով ՚ի վերայ մորթոյ հօր իւրոյ` յուշ լիցի նմա պաշտօն իւր, եւ դատաստան արդար դատեսցի:
       Սա ՚ի չորրորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ ել ՚ի պատերազմ ընդդէմ Պսամենիտայ արքային եգիպտացւոց ` որդւոյ Ամասէի. եւ պաշարեաց զՊելուսիա քաղաք. այլ ոչ կարացեալ առնուլ զայն յաղագս ամրութեանն` հնարս խորհեցաւ. եւ արձակեաց ՚ի վերայ քաղաքին զբազմ ութիւն այնպիսի կենդանեաց, զորս եգիպտացիք սուրբ համարէին, եւ ոչ իշխէին նետաձիգ լինել ՚ի նոսա: եւ այսպիսի հնարիւք անաշխատ էառ Կամբիւս զՊելուսիտ. եւ ապա զՄեմփիս. եւ տիրեաց թագաւորութեանն Եգիպտոսի:
       Առաքեաց ապա անտի հրեշտակս առ արքայն` Եթէովպիոյ բարեկամութեամբ. իսկ նա լրտես համարելով զնոսա` խոժոռ հայեցաւ ընդ նոսա. եւ առեալ զաղեղն մի մեծ եւ լայնալիճ, զոր ո'չ կարէին վարել պարսիկք, լարեաց ուժգին առաջի նոցա. եւ ետ տանել առ Կամբիւս, եւ ասէ. յորժամ պարսիկք այնչա'փ քաջասցին, մինչեւ կարասցեն ՚ի կիր արկանել զաղեղն մեծ այսպիսի , յայնժամ իշխեսցեն խռոխտալ ՚ի վերայ եթէովպացւոց:
       Զայն տեսեալ պարսից` ամքին խռովեցան յանձինս. եւ ոչ ոք կարաց լարել զաղեղն զայն, բայց միայն եղբայրն Կամբիւսայ Շմերդ: Իսկ Կամբիւս նախանձեալ ընդ քա ջութիւն եղբօրն` առաքեաց զնա ՚ի պարտ , եւ ետ սպանանել զնա. քանզի եւ յառաջնմէ իսկ կասկածէր զնմանէ. զի տեսեալ էր զնա յերազի` նստեալ յաթոռ իւր: Եւ ապա խաղաց ինքն զօրու ծնաւ ՚ի վերայ եթէովպացւոց. այլ բազումք ՚ի զօրաց նորա եղեն աւազահեղձոյց . բազումք եւս առ քաղցի կերան զմիմեանս ՚ի ճանապարհի. որով եւ ստիպեցաւ Կամբիւս դառնալ յետս ՚ի յԵգիպտոս:
       Յաւուր միում Կրեսոս լիւդացի` որ դեռեւս կենդանի էր, եւ գնացեալ էր ընդ Կամբիւսայ իբր խորհրդական, ազդ արար նմա զուսպ ունել զինքն. եւ նա բարկացեալ հրամայեաց սպանանել զնա: Իսկ ծառայք նորա յապաղեցին զսպանումն նորին: Յետ սակաւուց իբրեւ եցոյց Կամբիւս զգեղջ ՚ի վերայ Կրեսոսի, ասացին նմա, թէ Կրեսոս կենդանի է. ընդ որ թէպէտ եւ ուրախ եղեւ Կամբիւս, բայց ետ սպանանել զայնոսիկ` որք ապրեցուցեալ էին զնա:
       բ. Մինչդեռ Կամբիւս յԵգիպտոս էր, Պարզիտ ոմն ՚ի մարաց` զոր ինքն թողեալ էր ՚ի Շօշ կառավար. երկրին հռչակ եհան` թէ Շմերդ եղբայր Կամբիւսայ չէ սպանեալ, այլ` դեռեւս կենդանի է. եւ զի ունէր ինքն զեղբայր մի Շմերդ անուն` նման յոյժ Շմերդայ եղբօր Կամբիւսոյ, զորոյ եւ զունկն հատել էր Կիւրոս, զնա թագաւորեցոյց ՚ի վերայ պարսից եւ մարաց եւ բաբելացւոց. այն է Արսաս մոգ. որ եւ կոչի Արտաշէս առաջին. որոյ անունն կայ եւ ՚ի սուրբ գիրս. ի. եղբ. գ:
       Իբրեւ լուաւ զայս Կամբիւս, գիտացեալ զխաբէութիւն նորա` դիմեաց զօրօք ՚ի վերայ նորին. եւ յիջանել իւրում յերիվարէ շտապաւ, կամ յելանելն ՚ի նոյն` խոցեցաւ ՚ի կողս իւր ՚ի դաշնակէ իւրմէ. որ ելեալ էր ՚ի պատենից. եւ յետ սակաւուց մեռաւ. թագաւորեալ ամս. է. եւ ամիսս. 5:
       Իսկ նախարարք պարսից ՚ի կասկածի էին` թէ արդեօք այն Շմերդ եղբայր Կամբիւսայ` իցէ, թէ պարտիզայ. ապա նախարար ոմն Ովդան անուն` որոյ դուստրն լեալ էր հարճ Շմերդայ, յորդորեաց զնա զննել` թէ Շմերդ ունիցի՞ զականջս. եւ ստուգեալ` թէ չունի, խորհուրդ արար կ վեց մեծամեծ իշխանս պարսից` թէ զի՞նչ պարտ իցէ առնել. եւ ապա միաբանեալ նոցա ՚ի կամս սպանին զՇմերդ, յետ թագաւորելոյ նորա ամիսս. 7:
       Այլ քանզի ոչ գոյր ժառանգ Կամբիւսայ, եօթն սոքա` յորոց մի էր Դարեհ որդի Հիստասպեայ կամ Վշտասպեայ, խորհեցան թէ ում ՚ի նոցանէ անկ իցէ թագաւորել. եւ հաստատեցին ընդունել թագաւոր զայն, որոյ երիվար յառաջագոյն խխնջայցէ ՚ի վաղիւ անդր ընդ արեւագալն ՚ի գնալ նոցա ՚ի միասին յարքունիս ՚ի մեհեան: Ձիավար Դարեհի գիտացեալ զայս` էած յառաջագոյն զմատակ ձի ընդ երիվարի տեառն իւրոյ յայն տեղի. եւ ապա դարձոյց զերիվարին: Եւ ՚ի վաղիւն իբրեւ եկին անդր եօթն նախարարք` այր իւրաքանչիւր հեծեալ յերիվար իւր, երիվարն Դարեհի ընդ հասանել յայն տեղի, ուր առեալ էր յառաջ զհոտ մատակ ձիոյ` սկսաւ խխնջալ:
       Նոյնժամայն իջեալ այլոց վեցից նախարարացն յերիվարաց իւրեանց` ձայն բարձին. կեցցէ արքայ պարսից Դարեհ. եւ ածեալ նստուցին զնա յաթոռ թագաւորութեան: Սա կոչեցաւ Արտաշէս երկրորդ. որ եւ առ հաստատութիւն թագաւորութեան իւրոյ էառ ՚ի կ նութիւն զերկոսին դստերն Կիւրոսի, զԱտովսէ, եւ զԱրիսթոնէ` այն է Ասիթինէ: Սա է այն Արտաշէս` որ էառ ՚ի կ նութիւն եւ զԵսթեր զդուստր հօրեղբօր Մուրթքէի. որ եւ թագաւորեաց ամս. լզ. եւ ՚ի վեցերորդ ամի սորա կատարեցաւ շի նութիւն տաճարին Երուսաղէմի:
       գ. Յետ Դարեհի նստաւ որդի նորա Քսերքսէս առաջին. որ կամեցեալ ելանել ՚ի պատերազմ ամենայն զօրութեամբ ընդդէմ յունաց կամ լակեդեմոնացւոց` արար պատրաստութիւն մեծ զամս երիս, եւ ետ շինեալ մեծամեծ նաւս աւելի քան զհազար երկերիւր. եւ եհան հրաման ժողովիլ անհամար բազմութեան ՚ի բազում աշխարհաց` ամի, որոց մարթ իցէ ձգել զսուր: Եւ էին յայնժամ Պիւթոնի լիւդացւոց հինգ որդիք. որոց վասն խնդրեաց նա յարքայէ, զի գոնէ միումն ՚ի նոցանէ թոյլ տացէ մնալ առ ինքն ՚ի մխիթարութիւն ծերութեան իւրոյ. եւ Քսերքէս եհարց` թէ զորն կամիս, զի մնասցէ. եւ ՚ի ցուցանել նորա զոր կամէրն` հրաման ետ արքայ անդէն վաղվաղակի ընդ մէջ յօշել զնա առաջի աչաց հօր իւրոյ. եւ զկէսն տալ հօրն, եւ զկէսն կախել ՚ի դուռն քաղաքին, ընդ որ հանդերձեալ էր ելանել զօրօք. կամ ըստ Հերոդոտեայ` զերկուս մասունս յերկոսին կողմանս դրան ետ կախել. եւ ընդ մէջ նոցա անցոյց զամենայն զօրս իւր:
       Իսկ զօրք նորա այնչափ եղեն բազում, մինչեւ հաշուել ոմանց աւելի քան զերկու միլիոն. կամ ընդ այլոց` իբր հինգ միլիոն. Պատմի` թէ ցանկացեալ Քսերքսեայ տեսանել միահողոյն զանհամար զայն բազմութիւն` ել ՚ի բարձրադիտակ տեղի. եւ հայեցեալ ընդ նոսա` զառաջինն զուարճացեալ ցնծացաւ յանձն իւր, համարելով զինքն երջանիկ վասն իշխօղ լինելոյ այնչափ բազմութեան. այլ յետոյ զմտաւ ածեալ եթէ յետ անցանելոյ իբր հարիւր ամաց ոչ ոք ՚ի նոցանէ մնասցէ կենդանի յարտասուս հարաւ, եւ ելաց ՚ի վերայ թշուառութեան մարդկային վիճակի: Սա յետ պատերազմելոյ ընդ յոյնս` տիրեաց եւ այլ բազում տեղեաց. եւ եղեւ հզօրագոյն քան զբազումս. եւ կեցեալ ՚ի թագաւորութեան ամս. ժբ. խողխողեցաւ յԱրտաւանայ սենեկապետէ իւրմէ:
       Իսկ Արտաւան առ ՚ի ծածկել զչար ութիւն իւր` գնաց պատմեաց Արտաշեսի կրտսեր որդւոյ քսերքսեայ. թէ Դարեհ երէց եղբայր քոյ ցանկացեալ վաղագոյն թագաւորել` սպան զհայր քոյ. եւ Արտաշէս հաւատացեալ բանից նորա` լցաւ անհնարին նախանձու եւ սրտմտութեամբ, եւ ՚ի ննջել եղբօր իւրոյ Դարեհի ՚ի գահոյս` ետ խողխողել զնա անդէն: Եւ թագաւորեաց նա ինքն Արտաշէս երրորդ ՚ի ման կութեան հասակի` ամս. խը: Եւ քանզի աջ բազուկ նորա երկայն էր քան զձախն, նմին իրի եւ երկայնաձեռն կամ երկայնաբազուկ կոչեցաւ. եւ ընդ երկայ նութեան ձեռաց գտաւ եւ առատաձեռն:
       Յետ այսորիկ իմաեցալ Արտաշէսի` թէ Արտաւան կամի եւ զինքն դաւաճանել` եդ ՚ի մտի սպանանել զնա. եւ յայս սակս հրաման ետ զօրաց ՚ի վաղիւ անդր սպառազինեալ ժողովիլ ՚ի դուռն արքունի` տեսանել, թէ ում զի՞նչ պիտոյ իցէ: Եկն եւ Արտաւան ընդ նա. եւ զի արքայ Արտաշէս եւս զգեցեալ էր զրահս, պատճառանս եդեալ` թէ իւրն անյարմար է, ասաց ցԱրտաւան` հանել զզրահսն, զի փոխանակեսցէ ընդ իւրումն. եւ ՚ի հանելն մերձ եղեալ նմա Արտաշէս ` իբր թէ առնուլ կամիցի զայն, մխեաց զսուրն ՚ի սիրտ Արտաւանայ. եւ անդէն եբարձ զնա ՚ի կենաց:
       Յեօթներորդում ամի սորին Արտաշէսի ել Եզրաս յԵրուսաղէմ բազում ժողովրդով: Եւ ՚ի քառասներորդ երկրորդ ամի նորին. այն է` յամի ի. 3573. կամ ըստ եօթանասնից. 4772. սկիզբն եղեւ ահագին եւ բազմամեայ պատերազմի ՚ի մէջ լակեդեմոնացւոց եւ աթենացւոց. որ կոչի Պեղոպոնական մարտ. զորմէ որոշակի եւ երկար գրեաց Թուկիդէս երեւելի պատմաբան` մինչեւ ցքսանեւմիերորդ ոմն այնր մարտի ` այլ ոչ կարաց աւարտել. զի մեռաւ նախ քան զվճարումն նորին. գրեաց զայսմանէ եւ Քսենոփոնտ. եւ Դիոդորոս սիկիլիացի. գիրք. ժբ. եւ այլք բազումք:
       Յետ Արտաշէսի երրորդի թագաւորեաց որդի նորա Քսերքսէս երկրորդ` ոչ աւելի քան զմի ամ: Ապա եղբայր նորին Սեկունդէս կամ Սոգդիանոս, ամիսս. 7: Զոր սպանեալ միւս եղբայր նորին Դարեհ երկրորդ` որ եւ Նաթոս, թագաւորեաց միւս եղբայր նորին Դարեհ երկրորդ` որ եւ Նոթոս, թագաւորեաց ինքն ՚ի տեղի նորա ամս. ժթ: Եւ յետ նորա երէց որդի նորին Արտաշէս չորորրդ` կոչեցեալն Մնեմոն, այր քաղցրահայեաց եւ բարեբարոյ. զորոյ զփորձն իսկ էառ երբեմն մի ոմն ՚ի հովուաց. քանզի կամեցեալ նորա ընծայատար ութեամբ պատուասիրել զարքայն, այլ չունելով ինչ նմին արժանաւոր. էառ ջուր ափով, եւ խոնարհական պարզմտութեամբ մատոյց նմա. զոր եւ ընկալեալ արքայի սիրով` ետ նմա փոխարէն ՚ի պարգեւս սկուտղ մի լի ոսկւով: Այլ եղեւ սա կարի վավաշոտ. եւ ծնաւ հարիւր հնգետասան որդիս: Մին ՚ի հարազատ որդւոց սորա Ոքոն անուն` այր ժանտ եւ անագորոյն, տեսեալ` զի հայրն սիրէ յոյժ զԱրշամ զխորթ եղբայր իւր, ՚ի կարծիս լեալ` թէ գուցէ նա թագաւորեսցէ յետ մահու հօր իւրոյ, դաւաճանութեամբ սպան զնա ինքն զԱրշամ: Լուեալ հօր նորա Արտաշեսի զմահ Արշամայ` տխրեցաւ յոյժ. եւ անկեալ ՚ի սուգ մեծ` զկնի սակաւուց մեռաւ, կեցեալ ՚ի թագաւորութեան ամս . իգ:
       Այլ զի գիտէր ոքոն, թէ ՚ի համբաւիլ մահու հօր իւրոյ Արտաշեսի, նախարարք պարսից արհամարհեալ զինքն` զայլ ոք յեղբարց իւրոց թագաւորացուցանեն, գուն գործեաց հանդերձ իւր համախոհ ներքինեօքն գաղել զմահ նորա առ ժամանակ մի. եւ հրաման եհան ՚ի բերանոյ հօր իւրոյ իբրեւ կենդանւոյ , թէ կամիմ` զի զկնի իմ նստցի թագաւոր` Ոքոն որդի իմ. եւ մի ' գտցի ոք` որ այսմ ընդդէմ դառնայցէ: Յետ տարածելոյ զայս հրաման` ծանոյց եւ զմեռանիլ հօրն. եւ ինքն նստաւ մեծաշուք փառօք թագաւոր. եւ կոչեցաւ Արտաշէս հինգերորդ: Եւ առ հաստատելոյ զաթոռ իւր` կոտորեաց զութսուն ոգիս յեղբարց իւրոց, եւ զբազումս ՚ի մերձաւոր ազգականաց. յորոց զոմանս ընդ հողով ծածկեաց, եւ զոմանս նետահար սատակեաց, եւ զայլս եւս այլեւայլ դառնամահ տանջանօք եբարձ ՚ի միջոյ: Եւ թէպէտ ծագեցաւ ՚ի ժողովրդեանն աղմուկ շփոթի ՚ի բազում անողորմ գործոց նորա, այլ նա խափանեաց փութով:
       Նուաճեաց սա կրկին եւ զեգիպտացիս, որք ապստամբեալ էին. եւ վանեաց զՆեքտանեբ, որ եղեւ վերջին թագաւոր Եգիպտոսի. զոր եւ յիշէ Խորենացին. բ. 12: Եւ զի եգիպտացիք յաղագս անհեթեթ վարուցն ոքոնի` էշ ձայնեալ էին զնա, տեսեալ նորա զեզն մի` զոր նոքա պաշտէին ՚ի տեղի աստուծոյ, հրաման ետ զոհել զայն իշոյ միում. եւ պատուէր ետ` զայն էշ այնուհետեւ պաշտել իբրեւ զաստուած. իսկ ՚ի մսոյ զոհեալ եզինն հրամայեաց առնել խորտիկ. եւ դնել առաջի իւր: Էր յայնժամ միոմն ՚ի մտերիմ սիրելեաց արքայի Բագու անուն` ազգաւ եգիպտացի , որ կարգեալ էր ՚ի վերայ արքունի իրաց: Սա զայրացեալ ընդ գործս Ոքոնի` դեղ մահու արբոյց նմա, եւ սպան` յետ թագաւորելոյ նորա ամս. իգ. եւ զդի նորա ընկէց ՚ի կերակուր շանց եւ կատուաց. եւ ՚ի մնացուածոյ ոսկերաց նորա շինեաց երախակալ սուսերաց, առ ՚ի ցոյց` գործոց բարուցն Ոքոնի. իբր թէ նաեւ զկնի մահուն ո'չ դադարէ վնասել մարդկան: Իսկ ՚ի տեղի դիոյ նորա զայլ ոմն եդ ՚ի տապանի նորին:
       ե. Յետ Ոքոնի թագաւորեաց կրտսեր որդի նորա Արսանէս կամ Արշէս ՚ի ձեռն Բագուայ. յորմէ եւ սպանաւ թունով յերկրորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ: Յաւուրս սորա կայր թշնամութիւն եւ պատերազմ ընդ պարսիկս եւ ընդ մակեդոնացիս. եւ յառաքելն Արսանեայ հրեշտակս առ Փիլիպպոս թագաւոր Մակեդոնիոյ` զի մի ' դանդաղեսցի տալ զսովորական հարկն, որդի նորա Աղեքսանդր, (զորմէ ունիմք գրել ՚ի յաջորդ գլուխդ ), պատասխանի ետ հրեշտակացն, եւ ասէ. մի ' եւս ակնկալցին պարսիկք հարկս առնուլ ՚ի մակեդոնացւոց:
       Յետ Արսանեայ նստաւ Դարեհ երրորդ` կոչեցեալն Կոդոմանոս` ձեռամբ նորին Բագուայ, ամս. զ: Աւանդէ Յուստինոս. գիրք. ժ. գլ. 3. յորմէ եւ այլք, թէ սոյն այս Դարեհ յառաջ քան զթագաւորելն` ՚ի պատերազմիլ պարսից ընդ Կատշաց ` սպան զախոյեանն վիթխարի, որ ելեալ էր ընդդէմ պարսից. եւ եղեւ պատճառ յաղ թութեան եւ խաղաղութեան. եւ յաւելու, թէ յաղագս այսր` պատիւ աւա գութեան ընկալեալ Դարեհի` կարգեցաւ իշխան հայոց: Իսկ Դիոդորոս սիկիլացի` որ հնագոյն եւս է, ՚ի գրելն զայնմ յաղթութենէ Դարեհի. գիրք. ժէ. երես. 530. թէպէտ եւ ասէ, թէ եհաս պատուոյ եւ փառաց, բայց ոչ յիշէ զիշխան լինելն նորա ՚ի վերայ հայոց: Այլ թէ ո'րպէս իցէ լեալ այս, ո'չ է յայտ. գուցէ դեսպան առաքեալ իցէ ՚ի կողմանէ Պարսից. եւ կամ թէ կարգեալ իցէ իշխան միոյ մասին աշխարհին Հայոց, եւ ոչ թէ բոլոր ազգին. զի յայնժամ գոյր բնիկ թագաւոր ՚ի վերայ հայոց:
       Այլ ՚ի թագաւորել Դարեհի ՚ի վերայ պարսից, Բագու եգիպտացի` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ, նմա եւս պատրաստեաց դեղ մահու. բայց իմացեալ զայն Դարեհի` բռնի արբոյց նմա զնոյն, եւ եբարձ զանօրէնն ՚ի միջոյ: Սոյն այս Դարեհ եղեւ հռչակաւոր յաշխարհի վասն քաջութեամբ պատերազմելոյ ընդ Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, եւ յաղթելոյ ՚ի նմանէ. եւ ՚ի մեռանիլ սորա` վախճան էառ թագաւորութիւնն պարսից սկսեալ ՚ի Կիւրոսէ, յետ տեւելոյ ամս. 229:
       Արդ` զպատմութիւն Կիւրոսի, եւ զկարգ յաջորդեաց նորա փոքր ՚ի շատէ առաջի եդեալ յաւելուածով, մատիցուք խօսիլ զմահուանէ Երուանդեանն Տիգրանայ, եւ զթագաւորելոյ յաջորդեաց նորա: