Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Խորենացին. ա. 23. մինչեւ ՚ի 30. եւ այլ պատմիչք հայոց` ըստ աւանդելոյ Մարիբասայ ՚ի դիւանացն Նինուէի` գրեն ՚ի վերայ Երուանդեանն Տիգրանայ, թէ միաբանեալ ընդ Կիւրոսի, եւ աջակցեալ նմա` սպան զԱժդահակ, եւ նորա ձեռամբ եբարձ զթագաւորութիւնն մարաց: Իսկ Քսենոփոնտ աթենացի զայլ հիմն արկեալ իւրոյ պատմութեանն` նորանոր իրս պատմէ. եւ զոչ եղեալսն իբր եղեալս առաջի նկարէ կուտակութեամբ պէսպէս բանից. զորս ոչ այնչափ պատշաճ` որչափ հարկաւոր վարկանիմ ՚ի մէջ բերել , քաղելով ինչ ինչ յերկարապատում գրուածոց նորա, առ ՚ի յանդիման երեւեցուցանել, թէ քանի իւրաստեղծ մտածութեամբ գրէ` զոր գրէ. եւ յաւէտ ցուցանել, թէ դիտումն Քսենոփոնտեայ ո'չ այլ ինչ է, բայց եթէ` զի յայտ արասցէ, թէ լաւ եւս լինէր իրն, եթէ այնպէս լեալ էր:
       Արդ` սոյն այս Քսենոփոնտ համարի նախ, թէ յառաջ քան զթագաւորել Կիւրոսի եւ մերոյն Տիգրանայ` վաղու եւս մեռեալ էր Աժդահակ. եւ թագաւորէր ՚ի տեղի նորա ՚ի վերայ մարաց որդի նորին Կիաքսար, այն է Դարեհ քեռի Կիւրոսի. եւ ՚ի վերայ պարսից համարի թագաւորել զԿամբիւս զհայրն Կիւրոսի. եւ ապա յայսր հիման վերայ սկսանի կանգնել զայսպիսի իմն շինուած ՚ի գիրսն. բ. եւ գ:
       Թագաւորն Ասորեստանեայց (այն է Ներիգլիսսոր` թագաւոր բաբելացւոց` ըստ Ովսերեայ ) յարոյց ասէ պատերազմ ընդդէմ Կիասքարայ արքային մարաց. եւ արար իւր թիկունս զբազում ազգս, ընդ որս եւ զԿրեսոս լիւդացի. նոյնպէս եւ Կիասքար օգ նութիւն խնդրեաց ՚ի Կամբիւսայ արքայէն պարսից` այսինքն ՚ի հօրէն Կիւրոսի. եւ Կամբիւսայ հաճեալ ընդ այն` կացոյց սպարապետ զԿիւրոս զորդի իւր, եւ երեսուն հազար զօրօք ընտրելովք առաքեաց զնա յօգն ութիւն մարաց: Այլ մինչչեւ էր ըստ կարգի յօրինեալ պատրաստութիւն մարտին, տեսեալ Կիւրոսի ` թէ տակաւին երկարի ժամանակն, այսպիսի ինչ առաջի էարկ Կիաքսարայ:
       Լուայ ասէ յարքայէդ, թէ հայն (այսինքն թագաւորն հայոց, այն է Երուանդ հայր Տիգրանայ ) նշկահեալ է զտէր ութիւն քոյ. եւ ոչ առաքէ քեզ զօրս եւ ոչ հարկս` ըստ պայմանեալ դաշինն: Կիաքսար ասէ. այս ' այդպէս է Կիւրոս. եւ ես տարակուսեալ եմ, թէ զի'նչ պարտ է առնել. պատերա՞զմ յարուցանել ՚ի վերայ նորա, թէ թողուլ զնա առ այժմ. զի մի ' եւ զնա յաւելցուք ՚ի թշնամիս մեր: Եհարց Կիւրոս. բնա կութիւն նորա յամուր տեղի՞ս իցէ: Պատասխանի ետ Կիաքսար. ո'չ է կարի յամուր վայրս. բայց կան լերինք, յորս եթէ աճապարեսցէ` մա'րթ է նմա ամրանալ ՚ի նոսին յապահովի. եւ սակայն հնա'ր է շուրջ պաշարել զնա ՚ի լերինսն յայնոսիկ. որպէս եւ արար երբեմն հայրն իմ Աժդահակ:
       Յայնժամ ասէ ցնա Կիւրոս. թէ կա'մք իցեն քեզ առաքել զիս բաւական գնդաւ, եդել է իմ ՚ի մտի դիցն օգնականութեամբ նուաճել զնա փութով, եւ առնել բարեկամ առաւել քան զառաջինն: Եւ Կիաքսար ասէ. յիրաւի հնա'ր է քեզ առնել զայդ. քանզի լուեալ է իմ, թէ անդ երբեմն մանկունք նորա սովորեալ իցեն ընդ քեզ յորոս զբօսնուլ. ուստի թերեւս եւ այժմ գայցեն առ քեզ. եւ դու եթէ ձերբակալ արտասցես զնոսա, արասցէ հայն զամ` զոր խնդրեմք:
       Ասէ Կիւրոս. եւ արդ` լաւ թուի ինձ նախ համբաւ հանել, թէ որս մեծ ունիմ առնել յայնոսիկ կողմանս, եւ թէ` վասն այսր առեալ է իմ ՚ի քէն զհեղեալս. զի այսու ՚ի կարծիս լեալ հայոց, թէ ՚ի պատճառս որսոյ իցէ արշաւանք իմ, եւ ոչ ՚ի սակս կռուոյ, ոչ տան խոյս յերեսաց իմոց. եւ կամ գո'նէ ոչ պատրաստին ՚ի պատերազմ. եւ ես դիւրաւ որսացոյց զնոսա: Կիասքար ասէ. գեղեցիկ ասես դու զայդ. բայց ես յայժմուս ոչ տաց քեզ բազում զօրս, այլ` նուազունս թուով. եւ եղիցի ` յորժամ ելցես դու սկւ արամբք, եւ աւուրս իբր երկու անցուսցես յորսս յղեցից առ քեզ ՚ի հեծելոց եւ ՚ի հետեւակաց իմոց ըստ բաւականին. զորս առեալ քո ընդ քեզ` փութանակի խաղասցես ՚ի վերայ հայոց. եւ ես փոյթ կալայց հանդերձ մնացելովք զօրօք` ոչինչ բացագոյն առ ՚ի քէն դեգերիլ. զի ըստ ժամուն պիտելոյ հասից ՚ի թիկունս:
       Ըստ այսմ խորհրդոյ ել Կիւրոս ընկերօք ոմամբք յորս ՚ի սահմանս լերանց աշխարհին Հայոց. եւ անդ յետ աւուրց ինչ լուր առեալ , թէ գան գունդք` զորս առաքեալ էր Կիաքսար, յղեաց առ նոսա զպատգամաւոր ոմն գաղտ. եւ պատուէր ետ, զի կացցեն ՚ի բացէ վաթսուն ասպարիզաւ. եւ անդ ագանիցն` Եւ ապա կոչեալ առ ինքն զիշխանս զօրուն, որք չէին գիտակ իրացն, խօսեցաւ առ նոսա, եւ ասէ. ո ' արք մտերիմք, հայն յառաջնմէ միաբան էր ընդ Կիասքարայ, եւ հպատակ նմին. այլ այժմ լուեալ զգրգռութիւն թշնամեաց նորա, արհամարհեալ է զնա. որոյ վասն ո'չ զօրս առաքէ մեզ, եւ ո'չ զհարկսն վճարէ. արդ` մեք այժմ եկեալ եմք աստ որսալ զնա` թէ կարասցուք:
       Վասնորոյ այսպէս լաւ թուի ինձ առնել. դու Խրիւսանդէ` որովհետեւ ելեալ ես բազում անգամ ՚ի սահմանս հայոց, ա'ռ ը քեզ զկէս արանցդ պարսից` որք ը մեզ են. եւ անցեալ յառաջ` կալջի'ր զայնոսիկ լերինսն, յորս հայն սովոր է խուսել ՚ի ժամանակի` յորժամ վտանգ ինչ հասանէ նմա. իսկ մեք կարեմք ղօղիլ յանտառախիտ տեղիս` որք են յայնոսիկ կողմանս: Եւ սակայն պա'րտ է քեզ յառաջագոյն արձակել արս քանի մի վառեալս, որք թուով եւ տարալեզու իբր աւազակք երեւեսցին. եւ եթէ դիպեսցին ոմանց ՚ի հայոց, ըմբռնեսցեն զնոսա, եւ արգելցեն . զի մի ' ինչ լուր հասուսցեն առ այլս. իսկ զորս ոչ կարասցեն ըմբռնել, պնդեսցին ոմանք յառաջագնացք զկնի նոցա. եւ այսու ոչ մարթասցին հայք զբովանդակ գունդդ յայտնի տեսանել. այլ միայն զսակաւս ոմանս տեսեալ` աւազակս կարծեսցեն. արա ' արդ դու այդպէս` որպէս ասացի քեզ:
       Եւ ես վաղքաջ ընդ առաւօտն առեալ ընդ իս զկէս հետեւակաց եւ զամենայն հեծեալս` ընդ ճանապարհ դաշտային անընդհատ արշաւանօք դիմեցից ՚ի բուն սահմանս թագաւորին հայոց. եւ թէ դիմակալ ոք գցտի , մխիմք ՚ի մարտ. եթէ ընդ դաշտ խոյս տացէ, մեք դիւրարշաւ պնդիմք զհետ. իսկ թէ ՚ի լերինս խուսեսցէ, յայնժամ քոյդ ցուցանելի է գործ. իբր զի ոչ զոք ՚ի հասելոց անդր թողցես զերծանիլ ՚ի ձեռաց. քանզի յայս արշաւանս պա'րտ է մեզ զայն ինչ գործել` զոր գործեն որդսորդք գազանաց. զի որպէս նոքա` նախ քան թէ ինչ զգայցեն գազանք, զանտառաւանս փակեն. եւ ինքեանք ղօղին, զի մի ' խրտուսցեն զնոսա. սոյնպէս արասցուք եւ մեք: Եւ այլ այսպիսի երկար խրատուք, (զորս ընդլայնէ Քսենոփոնտ ), յառաջ արձակեաց զԽրիւսանդ զօրավար:
       Իսկ ինքն Կիւրոս ՚ի լուսանալ առաւօտուն` մինչչեւ էր դիմեալ ՚ի ներքս` հրեշտակ առաքեաց առ հայն` այսպիսի պատգամաւ. հրամայէ քեզ Կիւրոս ո'վ հայ, զի անյապաղ եկեսցես առ նա, առեալ ը քեզ զսակ հարկացն, եւ զզօրսն` զօրս ըստ պայմանին պարտիս հասուցանել արքային մարաց: Եւ յաւել ասել ցպատգամաւորն. եթէ հարցցէ հայն, թէ ո'ւր իցեմ, ասա '. ընդ մէջ սահմանաց քոց է. եւ եթէ դարձեալ հարցցէ, թէ ես ինքն Կիւրոս ունիցիմ գալ, ասա '. ոչ գիտեմ. իսկ եթէ խնդրեսցէ, թէ քանի՞ իցեմք, թո'ղ արձակեսցէ զոք ընդ քեզ. եւ նա եկեալ տեղեկասցի:
       Եւ ինքն յետ արձակելոյ զպատգամաւորն` պատրաստեցաւ եւ յուղի անկաւ զգուշութեամբ գնալ ՚ի վերայ հայոյն. պատուէր ետ եւ զօրացն` զգոյշ լինել յանիրաւ բռնութենէ. իբր զի եթէ պատահեսցին ումեք ՚ի հայոց, ազդ արասցեն նմա մի ' ինչ երկնչել. եւ եթէ ոք ՚ի հայոց անտի ըստ կամս իւր վաճառելի ինչ բերցէ առ նոսա, վաճառեսցէ: (Ցայսվայր յերկրորդ գիրս. եւ ապա յարէ ՚ի գիրսն երրորդ: )
       Իբրեւ լուաւ հայն զպատգամս Կիւրոսի, զարհուրեցաւ յանձն իւր , զմտաւ ածեալ զդժրել իւր ուխտին մարաց. եւ առաւելապէս երկեաւ ընդ այն, զի պատգամաւորն Կիւրոսի ետես զգործ շի նութեան պարսպին, զոր անդէն կանգնէր ինքն ընդդէմ դաշինն: Եւ իբրեւ յանհնարս եմուտ, փութանակի յղեաց պատուէր առ իւրսն ` ՚ի մի հաւաքել զզօրս. միանգամայն հրամայեաց տանել զկրսեր որդի իւր զՇաւարշ ՚ի լերինս, ընդ նմին եւ զկանայս` զիւր` եւ զորդւոյն իւրոյ Տիգրանայ. եւս եւ զդստերս, եւ զզարդս եւ զսպասս մեծագինս:
       Եւ յաւել արձակեալ լրտեսս` տեսանել, թէ զի'նչ գործիցէ Կիւրոս: Այլ յայնմ վայրի այլք շտապաւ հասանէին, գոյժ ՚ի բերան առեալ, թէ աւասիկ, թէ ինքնին Կիւրոս հասեալ կայ:
       Յայնժամ ոչ եւս կարացեալ նորա գունդ կազմել` զանձն ճողոպրէր փաստեամբ : Զայն իբրեւ տեսին հայք, ցրուեցան եւ նոքա զերծուցանել զաղխս իւրեանց ՚ի տեղիս հեռաւորս: Տեսեալ Կիւրոսի` թէ բազմութիւնք մարդկան խուճապին ընդ դաշտս, առաքեաց առ նոսա պատգամ, եւ ասէ. ես ո'չ եմ թշնամի այնոցիկ` որք մնանն, այլ` նոցա եւեթ` որք ՚ի փախուստ աճապարեն. եւ այսու պատգամաւ բազումք յետս կացին ՚ի փախչելոյ: Իսկ նոքա` որք յառաջագոյն գնացեալ էին հանդերձ կանամբք, պատահեցան զօրացն Խրիւսանդեայ. յորոց բազումք ըմբռնեցան. ընդ որս եւ կրսեր որդի թագաւորին, եւ սեւ կանայք եւ դստերք, եւ ամենայն ինչք նոցա: Իսկ թագաւորն իբրեւ իմացաւ զեղեալսն, ոչ գիտելով` թէ յո ' դիմեսցէ, զերծոյց զանձն ՚ի բլուր մի անմատչելի: Եւ Կիւրոսի լրտեսեալ զնա` պաշարեաց զբլուրն գնդաւ իւրով. եւ յղեալ առ խրիւսանդ` պատուէր ետ նմա գալ առ ինքն հանդերձ այնոքիւք` զորս ըմբռնեալ էր: (Եւ աստ սկսանի Քսենոփոնտ հիւսել զբազում բանս: )
       Պատգամաւոր ասէ արձակեալ Կիւրոսի առ հայն` հարցանէր այսպէս. ասա ' ինձ հա'յդ, այդր ՚ի բլրի մնալ կամիս, եւ ընդ սովու եւ ընդ ծարաւո՞ւ կռուիլ, թէ իջանել ՚ի դաշտս, եւ ընդ մեզ ՚ի մարտ մաքառիլ: Պատասխանի ետ հայն. ես եւ ոչ ը միումն կռուիմ: Առ որ միւսանգամ յղեաց Կիւրոսի` ասէ. եւ զի՞ նստեալ կաս այդր: Ասէ հայն. եւ զի'նչ ապա: Ասէ Կիւրոս. չէ ' ինչ պիտոյ տարակուսիլ քեզ, այլ` հա'րկ է իջանել եւ համարս տալ դատաստանաւ: Ասէ հայն. եւ ո՞ իցէ դատաւոր: Կիւրոս ասէ. նա, որում ետ ած վարիլ ընդ քեզ` ո'րպէս եւ կամիցի, նաեւ առանց դատաստանի իսկ. (կամի ասել. ինձ ետ ած դատել զքեզ` որպէս եւ հաճոյ իցէ ինձ, թէ դատաստանաւ` եւ թէ առանց դատաստանի ): Գիտացեալ հայոյն` թէ հա'րկ է իջանել` եկն առ Կիւրոս. եւ Կիւրոս փակեաց զնա, եւ զամենայն որ ինչ էր նորա, շուրջանակի ՚ի մէջ զօրաց:
       Յայնմ ժամանակի դարձաւ ՚ի հեռաւոր երկրէ երէց որդի հայոյն Տիգրան, (այն է Երուանդեանն Տիգրան ), որ լեալ էր երբեմն համորսորդ Կիւրոսի. եւ լուեալ զանցս իրացն` փութանակի եկն առ Կիւրոս. եւ իբրեւ ետես զհայր իւր եւ զմայր եւ զքորս եւ զկին իւր գերեալս, հարաւ յարտասուս: Իսկ Կիւրոսի հայեցեալ ընդ նա` ասէ. ՚ի դէպ ժամու հասեր` լսել զդատաստան հօր քոյ: Ապա վաղվաղակի յատեան կոչեաց զիշխանս զօրուն` զպարսից եւ զմարաց. կոչեաց ընդ նոսին եւ զազնուականս ՚ի հայոց. ո'չ ՚ի բաց մեկնեաց եւ զկանայս, որք մերձն կային ՚ի վերայ կառաց, այլ` նոցա եւս թոյլ ետ կալ անդ, եւ ունկնդիր լինել:
       Եւ իբրեւ ուղղեցաւ ատեանն, խօսիլ սկսաւ Կիւրոս, եւ ասէ ցԵրուանդ. ո ' հայ, նախ զառաջինն` խորհուրդ տամ քեզ զճշմարիտն խօսել յատենի աստ. որպէս զի գո'նէ այս մի ինչ` որ ատելի իմն է յոյժ, պակաս իցէ ՚ի քէն . քանզի որպէս եւ գիտես, ստ ութիւն յայտ յանդիմանական մեծապէս խափան լինի մարդոյ արժանի գտանիլ ներողուի. թո'ղ զայն, զի իրագէտ են եւ որդիք եւ կանայք քոյ այդոքիկ, եւ այլ եւս հայք` որք այդր կան, ո'րչափ եւ քանի գործ գործեալ է քո. եւ եթէ դք լուիցեն այլազգ բարբառիլ քեզ` քան զոր արարեալ իցես, դոքին իսկ դատապարտ առնիցին զքեզ: Եւ նա ասէ. հա'րց Կիւրոս` զինչեւ հաճոյ իցէ քեզ. զի զճշմարիտն խօսեցայց առաջի դոցա. եւ եղիղի` որ լինելոցն իցէ:
       Ասէ Կիւրոս. ասա ' ինձ, արարեա՞լ իցէ քո երբեմն պատերազմ ընդ Աժդահակայ հօր մօրն իմոյ եւ ընդ այլ մարաց: Եւ նա ասէ. այո ' արարի: Կիւրոս ասէ. յաղթեցա՞ր ՚ի նմանէ, եւ հաւանեցա՞ր դնել ուխտ դաշին հարկատու լինել նմա, եւ յանձն առնուլ գնալոյ ՚ի պատերազմ` ուր եւ հրամայեսցէ նա. խոստացա՞ր եւս ոչ կանգնել քեզ ամուր ապաստանի: Եւ նա ասէ. այո արդա'րեւ ճշմարիտ են բանքդ:
       Կիւրոս ասէ. եւ արդ` ընդէ՞ր չվճարեցեր այժմ զհարկս, եւ ոչ առաքեցար գունդս զօրաց, եւ ընդէ՞ր յաւելեր պատել պարսպօք զամուրս: Եւ նա ասէ. ազատութեան ցանկայի. քանզի գեղեցիկ թուէր ինձ ազատ լինել, եւ զնոյն ազատութիւն թողուլ որդւոց իմոց զկնի: Ասէ Կիւրոս. գեղեցիկ է այո ' խնդրել զազատութիւն, եւ ելանել ՚ի պատերազմ առ ՚ի ոչ ծառայնալ. այլ եթէ ոք յետ ելանելոյ ՚ի պատերազմ, եւ յետ մատնելոյ ՚ի ծառայուի` գուն գործեսցէ քերել յանձնէ զիշխա նութիւն տն իւրոյ, զի՞նչ արժան է առնել ընդ այնպիսին: Դո'ւ ասա '. եթէ ըմբռնեալ էր քո զայրն զայն, պատուէի՞ր զնա իբրեւ զբարեգործ ոք եւ արժանի պատուոյ, թէ իբր զապաշնորհ պատուհասէիր: Ասէ հայրն. պատուհասէի. զի ոչ Ներսես ինձ ստախօել:
       Ասէ Կիւրոս. արդ` ասա ' ինձ եւ զայս յայնապէս. եթէ ոք կարգեալ իցէ ՚ի քէն ՚ի պաշտօն աւագութեան, եւ յանցանիցէ ծանր յանցուածս , թողո՞ւս զնա այլ եւս վարել զայն իշխանութիւն, թէ զայլ ոք կարգես ՚ի տեղի նորա: Զայլ ոք ասէ փոխանակ կարգեմ: Ասէ Կիւրոս. ունիցի նա գանձ բազում, թողացուցանե՞ս նմա մնալ ՚ի ճոխութեան, թէ աղքատացուցանես: ՚ի բաց առնում ասէ` զոր ինչ եւ ունիցի: Ասէ Կիւրոս. ապա եթէ իրազեկ եւս լինիցիս, թէ վտարանջել ունի նա, եւ անցանել առ թշնամիս, զի՞նչ առնես ընդ նա: Ասէ հայն. մահու սպանանեմ զայրն , քանզի զի՞ պիտոյ է ինձ ատել, եւ վասն ստու թեան վատանուն մեռանել. ո՞չ լաւ իցէ ճշմարտութեամբ խօսիլ, եւ քաջ ութեամբ վճարել զկեանս:
       Իբրեւ լուաւ զայսոսիկ որդի նորա Շաւարշ ընկէց զխոյրն, եւ պատառեաց զպատմուճանն, նոյնպէս եւ կանանցն կական բարձեալ լային, իբր այն թէ ՚ի մահ մատնեալ իցէ հայն, եւ ինքեանք իսկ ՚ի մօտոյ ունիցին կորնչիլ: Այլ կիւրկոսի պատուիրեալ նոցա լուռ լինել, ասէ դարձեալ. բաւ է այսչափս. արդ` այսոքիկ առ ՚ի քէն են իրաւունք ո ' հայ. այլ մեզ զի՞նչ խորհուրդ խրատու տաս` առնել ՚ի վերայ այսոցիկ: Առ այս լուռ եւեթ կայր հայն, վարանեալ յանձն իւր, խորհուրդ մատուսցէ արդեօք Կիւրոսի, թէ անձամբ զանձն սպանցէ. եւ կամ խրատ ինչ տայցէ զընդդէմ այնոցիկ, զորս արդար համարեցաւ առնել:
       Յայնժամ Տիգրան որդի նորա յառաջ մատուցեալ` խօսեցաւ ցԿիւրոս, եւ ասէ. ասա ' ինձ Կի'ւրոս, որովհետեւ հայրն իմ տարակուսեալ երեւի, կամի՞ս, զի ես տաց վասն նորա զայնպիսի խորհուրդ` զոր քեզ օգուտ համարիմ: Եւ Կիւրոս քանզի քաջ գիտէր զբնաձիր իմաստութիւն Տիգրանայ, եւ զսքանչելի հանգամանս անձին նորա, զորոյ զչափ իսկ առեալ էր ՚ի ժամանակէ անտի` յորում ելանէր յորս ընդ նմա, ցանկանալով ցանկայր լսել` զոր ինչ կամէր ասել Տիգրան. նմին իրի անդէն եւ անդ հրաման ետ նմա խօսիլ զկարծիս իւր: Ասէ Տիգրան. եթէ դու արդարեւ ընտրելի համարիս զխորհուրդս կամ զգործս հօր իմոյ. մեծապէս յորդոր լինիմ քեզ, զի հետեւեսցիս նմա. իսկ եթէ թուի քեզ, թէ յանցուցեալ իցէ յայնս, խորհուրդ իմ քեզ այս է, զի մի դմին հետեւեսցիս:
       Կիւրոս ասէ. այլ արդ` եթէ զարդարն գործեցից, ոչ իւիք հետեւեցայց յանցուցելոյն: Եւ նա ասէ. եւ կարի իսկ քաջ: Ասէ Կիւրոս. ապա ուրեմն ընդ քումդ բանի պարտ է ՚ի պատիժ պատուհասի արկանել զհայր քոյ, վասն զի արդար է զանիրաւն պատուհասել: Տիգրան ասէ. զայդ պատուհաս հօր իմոյ` օ՞գուտ համարիս քեզ Կիւրոս, թէ վնաս: Կիւրոս ասէ. եթէ վնաս ինձ համարէի. այդու զիս ինքն պատուհասէի: Տիգրան ասէ. բազումս վնասես անձինդ, յորժամ կարես շահելովդ զպարտաւորն` մեծ ինչ առնել, եւ գուզանց արարեալ զայնու` կամիցիս պատուհասել. այլարդ` ասա ինձ Կիւրոս ե՞րբ մարթ իցէ շահել եւ շահելով մեծ ինչ առնել ՚ի կշտամբել անդ զանիրաւսն: Կիւրոս ասէ, որպէս ինձ թուի, յորժամ կշտամբեալքն իմաստուն լինին . Տիգրան ասէ. եւ ինձ արդարեւ Կիւրոս այդպէս երեւի. եւ յիրաւի այդ է շահ մեծ քան զամենայն. զի զի՞նչ մեծ քան զիմաստութիւն, իսկ առանց իմաստու թեան չիք օգուտ յառաքինութենէ. քանզի զի՞նչ մարթասցի գործել ոք ՚ի ձեռն հզօրի, եթէ անիմաստ իցէ. զի՞նչ ՚ի ձեռն այրուձիոյ, զի՞նչ ՚ի ձեռն մեծատան, եւ կամ զի՞նչ ՚ի ձեռն իշխանի. այլ հանդերձ իմաստութեամբ ո ' եւ իցէ բարեկամ պիտանի է, եւ ամենայն ծառայ ` պատուական:
       Ասէ Կիւրոս. այսու կամիս ասել, թէ նաեւ հայր քոյ յայսմ ՚ի միում աւուր յանիմաստ գոլոյ եղեւ իմաստուն: Ասէ Տիգրան. այո ' յոյժ մեծապէս. Կիւրոս ասէ. ուրեմն դու զիմաստութիւն մարդոյ համարիս լինել փոփոխական ինչ կիրք հոգւոյ , եւ ոչ ուսումն իմաստից. ո՞չ ապաքէն որ հանդերձեալն է իմաստուն լինել, պարտ է նմա նախ ՚ի նոյն կրթիլ. միթէ վաղվաղակի յանիմաստէ ոք իմաստո'ւն լինիցի: Տիգրան ասէ. եւ զի՞նչ ապա Կիւրոս. չեւեւս լուեալ է քո այդպիսի ինչ, թէ ո'յր ուրուք անիմաստութեամբ գրգռել իցէ պատերազմ ը այլում հզօրագունի քան զինքն, ՚ի պարտութիւն մատնելով` իսկ՚իսկ դադարեալ իցէ յանիմաստութէ անտի իւրմէ, եւ ասացեալ զիմաստութիւն: Կիւրոս ասէ. զո՞ր պարտութիւն հօր քո ասես , որով պնդագոյնս ջանաս ցուցանել զնա իմաստնացեալ: Տիգրան ասէ. երդուեալ իմ ՚ի դիս, աւանիկ յայնմ` յորում ծանեաւ զանձին զչափ, եւ պատկառեցաւ ՚ի քաջ հնարից քոց, որով յանպատրաստից հասեալ ՚ի վերայ նորա` ըմբռնեցեր իբրեւ ՚ի ծուղակի:
       Կիւրոս ասէ. արդ` թուի՞ քեզ բաւական լինել այնպիսի պարտութիւն առ իմաստուն գործելոյ զմարդ, մինչեւ ճանաչել զչափ անձին, եւ համարիլ զայլս լաւագոյն քան զինքն, եւ հպատակիլ նոցա. առանց կրելոյ յանձին պատիժ պատուհասի: Տիգրան ասէ. կարի յոյժ առաւել` քան թէ ոք ՚ի մարտ պատերազմի յաղթեսցի: Կիւրոս ասէ. հայր քոյ եւ ո'չ մի ինչ ամեն՚ին կրեաց տակաւին չար. այլ միայն երկիւղի է: Տիգրան ասէ. կարծես դու, թէ կայցէ՞ ինչ` որ առաւել ընկճեսցի զմարդ, որպէս երկիւղ սաստիկ, յոր արդ վարակեալ կայ հայրդ իմ:
       Կիւրոս ասէ. յիրաւի հաւատամ եւ ես, թէ այդպիսի անձուկ կրեալ իցէ արդ եւ հայր քոյ. զի երեւի այնպիսի ոք լինել, որ ՚ի յաջողուածս արհամարհանօք վարի, եւ ՚ի ձախողս իսկ եւ իսկ լքանի անձամբ. այլ թէ միւսանգամ ոգի առցէ, անդրէն բարձրավզիլ ունի եւ յոխորտալ ՚ի վերայ այլոց: Տիգրան ասէ. արդարեւ այդ այդպէս երեւի Կիւրոս. եւ այդ իսկ թուի լինել պատճառ, որով չվստահիք հաւատալ նմա: Բայց ասեն քեզ Կիւրոս. արդեօք կարե՞ս գտանել յայժմու ժամանակիս զոք, որում մարթասցիս մեծ երախտիս ցուցանել` որչափ հօր իմում. որում թէ ներեսցես, առաւել ինչ արասցես` քան զոր մարթ էր քեզ առնել` հասուցանելով նմա զչարիս:
       Լուեալ Կիւրոսի զբանս Տիգրանայ` ուրախ լինէր մեծապէս. քանզի թուէր նմա ՚ի գլուխ ելանել այնր ամի, զոր խոստացեալ էր Կիաքսարայ. իբր զի յիշէր զասացեալն յիւրմէ առ նա, թէ ակն ունիմ այնպիսի ինչ առնել, զի լիցի հայն քեզ բարեկամ` քան զոր յառաջն էր: Ապա սկսաւ հարցանել զհայն. բայց արդ` ասէ, եթէ անդրէն զիշխանութիւնդ քեզ հաւատացից, ո՞րչափ զօրս արձակեսցես կ իս, եւ ո՞րչափ ինչ տայցես: Ասէ հայրն. ոչ ինչ այլ ունիմ ասել Կիւրոս, բայց եթէ անխարդախ բերից առաջի քո զամ զոր ունիմ. եւ դու ա'ռ ո'րչափ եւ կամիս, եթէ ' յընչից, եւ եթէ ՚ի զօրաց. թողեալ աստանօր առիս միայն զպահապանս թագաւորութեան: Ասէ Կիւրոս. եւ արդ` ա'ղէ ասա '. ո՞րչափ զօրք կայցեն քո, եւ ո՞րչափ ինչք: Հայն ասէ. հեծելազօրք հայոց են իբր ութն հազար. եւ հետեւակք իբր քառասուն հազար: Իսկ ինչք հանդերձ գանձուքն` զորս եթող հայրն իմ, են աւելի քան զերեք հազար տաղանդ արծաթոյ:
       Ասէ Կիւրոս. զկէս զօրացդ արձակեա ' ընդ իս ՚ի Մարս. եւ զմնացեալսն առ քեզ պահեսջիր` զդէմ ունիլ խաղտեաց, որք յարուցանեն պատերազմ ընդդէմ քո. (իսկ թէ Խաղտիք ասելով` զոր ազգ իմանայ, ո'չ գիտեմ. զի դնի ՚ի յոյնն` Քալտէի. որով կարէ իմացեալ լինել կամ քաղդէացիք, եւ կամ Խաղտիք . այլ քանզի քաղդէացիք ընդդէմ` ելանէ պատմութեան Քսենոփոնտեայ, մեք դնեմք Խաղտիք ): Իսկ յընչիցդ ասէ փոխանակ յիսուն տաղանդաց, զոր պարտ էր տալ ՚ի հարկս, կրկին վճարեսջիր կիալսարայ` վասն չվճարելոյ քո նմա զայսչափ ժամանակս. եւ ինձ տուր այլ եւս հարիւր տաղանդ ՚ի փոխ. որոց վասն խոստանամ քեզ, զի թէ բարերար լիցի ինձ ած, մեծ եւս երախտիս հատուցից քեզ. եւ կամ զնոյն ինչսդ` եթէ կարացից` անդրէն դարձուցից. իսկ եթէ ոչ հասցէ ձեռն իմ, ՚ի դէպ է` անհնարին համարելով զիրսն` շնորհել, եւ մի` անիրաւ ութիւն համարելով` դատել: Ասէ հայն. կենդանի են դիքն Կիւրոս` մի խօսիր այդպէս. ապա թէ ո՞չ ոչ իւիք կարեմ ես վստահիլ ՚ի քեզ. այլ համարեսջիր, թէ որչափ ինչ թողացուցեր մնալ առ իս, այնպէս են քո` որպէս զորս առեալ տանիս ընդ քեզ:
       Եհարց ապա Կիւրոս, եւ ասէ այլ արդ` ո՞րչափ ինչ տայցես ինձ եւ վասն ազատութեան կնոջդ: Եւ նա ասէ, ո'րչափ եւ կարացից տալ: Կիւրոս ասէ. եւ զի՞նչ ապա վասն որդւոցդ. Հայն ասէ. եւ վասն նոցա` որչափ կար իցէ իմ տալ: Կիւրոս ասէ. ո՞հ ահա այդ ամենայն` զոր խոստանաս, կրկնապատիկ աւելի են, քան զոր ունիսդ: Եւ դու Տիգրան ասա ' ինձ. քանոյ գին հատանես վասն դարձուցանելոյ ՚ի քեզ զկին քոյ: Իսկ նա քանզի նորոգ կին ածեալ էր, եւ յոյժ սիրէր զնա, ասէ. արդարեւ Կիւրոս` զանձն իմ տամ ՚ի գին. միայն թէ սա մի աղախնասցի այլում երբէք: Եւ Կիւրոս ասէ եւ արդ` դու առ ՚ի քեզ զկին քոյ, զի ոչ համարիմ զնա գերի առեալ, որովհետեւ չէ` քո երբէք ՚ի մէնջ վտարանջեալ եւ դու ո'վ հայ առ ՚ի քեզ զկին քոյ եւ զորդիս քոյ. զի տեսցեն զանձինս ազատ ութեամբ դարձեալս առ քեզ: Եւ այժմ ընթրեսջիք առ մեզ. եւ յետ ընթրեացն երթայք ու'ր եւ հաճոյ է ձեզ:
       Եւ եղեւ իբրեւ բազմեցան եւ կատարեցին զընթրիսն, խօսեցաւ Կիւրոս ընդ Տիգրանայ (զայլմէ ումեմն է` զոր սպանեալ էր Երուանդ ) եւ ասէ: Ասա ' ինձ Տիգրան, ու՞ր իցէ արդ այրն այն գովելի վարուք, որ ընդ մեզ յորսս լինէր ընթացակից: Տիգրան ասէ. ո՞չ ապաքէն սպան զնա սոյն սա հայր իմ: Կիւրոս ասէ. վասն ի՞նչ յանցանաց: Տիգրան ասէ. քանզի ասէր, թէ ինձ վնասակար է կենակց ութիւն նորա. բայց եւ դու գիտես Կիւրոս, թէ քանի համեստ ոք էր այրն եւ բարի մինչ զի եւ յայնմ պահու` յորում մեռանէր, կոչեալ զիս առ ինքն` ասէ. քեզ ասեմ Տիգրան, մի ինչ զարասցիս ընդ հայր քոյ վասն մահուն իմոյ. զի ո'չ եթէ առ չարակամութեան գործէ զայդ, այլ` առ անգիտութեան. իսկ զոր ինչ միանգամ առ անգիտութեան յանցանեն մարդիկ, զայն ամենայն յակամայս լինել համարիմ: Զայս լուեալ Կիրոսի` ասէ. աւաղ այնպիսւոյ առն:
       Յետ այլոց բանից հաստատեալ զհաշտութիւն` ելին հայք ՚ի կառս հանդերձ կանամբք, եւ մեկնեալք գնացին ուրախութեամբ ՚ի բնակութիւնս իւրեանց. եւ անդ պատմէին ՚ի մէջ իւրեանց (ասէ Քսենոփոնտ ) ոմն ցիմաստութենէն Կիւրոսի, ոմն զվեհանձնութենէ նորա, եւ ոմն զհեզութենէն, եւ այլ ոմն զգեղեցկութենէն եւ զշքեղութենէ: Յայնժամ եհարց Տիգրան ցկին իւր. միթէ եւ քեզ ասէ գեղեցիկ երեւեցաւ Կիւրոս: Եւ նա ասէ. օն եւ օն ասեմ քեզ. եւ ո'չ իսկ հայէի ՚ի նա: Տիգրան ասէ. ապա յո՞ հայէիր: Եւ նա ասէ. ստուգութեամբ ասեմ. ՚ի նա հայէի, որ ասացն` անձին տուգանօք դնել զգերութիւն իմ: (Այս այն է` որ փոքր մի փոփոխութեամբ յիշատակի ՚ի գիրսն կշիռ ժամանակի. երես. 49 8):
       ՚Ի վաղիւ անդր եկեալ ինքնին հայն հանդերձ Տիգրանաւ` օղերձս հիւրամեծարութեան մատոյց Կիւրոսի եւ համօրէն զօրաց նորա, եւ հրաման եհան առ իւրսն` ժողովիլ անդր յերորդում աւուր, որոց միանգամ պարտ էր գնալ ընդ Կիւրոսի ՚ի պատերազմ. եւ զդրամսն` զորս ասացեալ էր Կիւրոս կրկին յաւելուածով առաջի մատոյց նմա. բայց Կիւրոսի առեալ` որչափ ինչ ինքն էր հրամայեալ զմնացեալսն եթող նմա: Եհարց ապա Կիւրոս, թէ ո ՚ի ձէնջ յերկոցունց ունի գալ առաջնորդ ձերումդ զօրաց: Երկոքին իսկ միանգամայն արարին պատասխանի. զո ' եւ հրամայեսցս: Եւ յաւել ասել Տիգրան արդարեւ ասեմ քեզ Կիւրոս, չէ ' ինձ հնար մեկնիլ ՚ի քէն, թեեւ բեռնակիր իսկ լինիցիմ: Ընդ որ ժպտեալ Կիւրոսի` ասէ. որչափ ամօթ համարէիր, եթէ լսելով լուեալ էր կնոջ քոյ` թէ բեռինս կրես դու: Տիգրան ասէ. եւ զի՞նչ թէ լուիցէ: Յայնժամ ասէ Կիւրոս ժամէ արդ Տիգրան կազմ վառելոյ զզօրս: Տիգրան ասէ. դի'ր, թէ կազմ հասեալ են: Եւ իբրեւ հասին զօրքն, հանգիստ առին անդ:
       ՚Ի միւսում աւուր առեալ Կիւրոսի ընդ իւր զՏիգրան եւ զոմանս յարանց իւրոց` շրջեցաւ ընդ աշխարհն ՚ի զննին. եւ հայէր` թէ ուր պատշաճ իցէ կանգնել ամրոց պարսպաւոր. եւ իբրեւ եհաս ՚ի բարձր ինչ տեղի, եհարց ցՏիգրան` եւ ասէ, որ լերինք են այնոքիկ, ընդ որս արշաւեն խաղտիք յասպատակ ութիւն աշխարհին ձերոյ: Եւ իբրեւ եցոյց զայնս Տիգրան, յաւել հարցանել. անմարդի՞ իցեն այդ լերինք: Եւ նա ասէ. ո'չ, այլ` կան անդ հանապազ դէտք Խաղտեաց, որք ազդ առնեն այլոց` զոր ինչ եւ տեսանեն: Կիւրոս ասէ. եւ զի՞նչ առնեն այլք, յորժամ զգան: Տիգրան ասէ. փութան հասանել ՚ի գլուխս անդր լերանց: Զայսոսիկ եւ զայլ ինչ բազում տեղեկացեալ Կիւրոսի` դարձաւ անդրէն ՚ի բանակն:
       Եւ ՚ի յերրորդում աւուր եկն եկաց մօտ անդր Տիգրան վառեալ զինու . եւ ժողովէին առ նա հեծեալք ՚ի հայոց իբր չորս հազար, եւ հետեւազօրք աղեղնւորք տասն հազար, եւ վաղակաւորք նոյնչափ. եւ մինչդեռ հաւաքէին նոքա, զոհս մատուցանէր Կիւրոս: Եւ իբրեւ կատարեաց զայն, կոչեալ առ ինքն զիշխանս զօրուն` զպարսից եւ զմարաց, սկսաւ խօսիլ առ նոսա, եւ ասէ: Լերինքդ այդոքիկ, զորս աւանդիկ յանդիման տեսանեմք, խաղտեաց են. զդոսա եթէ մեզ սեպհականեսցուք, եւ ՚ի գլուխս նոցա ամրոց կանգնեսցուք, եւ ՚ի մերոց աստի պահապանս կարգեսցուք, հարիւ երկաքանչիւր ազգս` հայք եւ խաղտիք ը մեզ միանան. եւ արդ` քանզի ոչինչ այլ օգնէ մեզ ՚ի վճարումն այսր գործոյ, որչափ նպաստէ երագութի, դիմեսցո'ւք փութով ՚ի վեր` առնուլ զտեղիսդ, եւ տիրել յառաջ քան զգումարումն թշնամեաց: Հա'պա ընթացարո'ւք այր իւրաքանչիւր ՚ի զէնս. եւ դուք մա'րք գնացէ'ք առ մեօք յահեակ թեւ. եւ դուք հա'յք բաժանեցարո'ւք յերկուս, կէս մի յաջ թեւ, եւ կէս մի յառաջագնաց. եւ դուք գո'ւնդք հեծելոցդ զկնի մեր եկեսջի'ք. եւ խրախուսեալ ստիպեսջի'ք զզօրս ՚ի վերկոյս. եւ թէ ոք դանդաղս ինչ ցուցցէ: բռնի ' վարեսջիք զնա:
       Զայսոսիկ ասացեալ Կիւրոսի` ինքնին յառաջ անցանէր` առաջնորդ լինելով զօրուն: Իբրեւ իրազեկ եղեն խաղտիք, թէ սոքա ՚ի վեր անդր արշաւեն, վաղվաղակի ազդ արարին այլոց. եւ միագոչ աղաղակաւ ՚ի մի վայր կուտէին: Իսկ Կիւրոս ասէ. ո ' պարսիկք` նշան տան մեզ սոքա ճեպել արագ. զի թէ վաղագոյն հասցուք ՚ի կատարս, նոքա ինչ ոչ կարասցեն առնել: Եւ եղեւ իբրեւ մերձ եղեն զօրքն Կիւրոսի ՚ի գլուխս լերանց, Տիգրան` որ ՚ի միասին գնայր ընդ Կիւրոսի, ասէ. գիտիցե՞ս արդեօք Կի'ւրոս, զի մեզ նախ պարտ է փութով ՚ի կռիւ մտանել. քանզի հայք ոչ են այնպիսի ոմանք, որք ժուժել կարասցեն թշնամեաց: Եւ Կիւրոսի պատասխանի տուեալ` ասէ. գիտեմ եւ ես զայդ. եւ անդէն պատուիրեաց պարսից վառել կազմել զինքեանս. զի յորժամ հայք կեղծեօք իմն սարտուցեալ ՚ի թշնամեաց անտի ՚ի Խաղտեաց` յետս փախնուցուն, դուք ասէ ընդ առաջ ելեալ վանեսջի'ք: Եւ իբրեւ խաղտիք զՀայս հուպ եկեալս, աղաղակ բարձեալ դիմեցին ՚ի վերայ նոցա. եւ հայք կ կրունկն դարձեալ` ձգեաց զնոսա զկնի իւրեանց. յայնժամ հասեալ պարսից` հարին զբազումս ՚ի Խաղտեաց անտի. եւ զոմանս ձերբակալ արարին. եւ զայլս վնանեալ անտի` ելին ՚ի վեր, եւ առին զգլուխս լերանցն:
       Եւ ՚ի հաւաքիլ անդ զօրացն Կիւրոսի` հրաման ետ նոցա ճաշել. եւ յետ ճաշուն խորհեցաւ շինել ամրոց ՚ի տեղւոջ անդ. հրամայեաց եւ Տիգրանայ յղել զոմն առ հայր իւր, եւ պատուիրել, զի եկեսցէ առ ինքն` բերեալ ընդ իւր զգործաւորս եւ զճարտարապետս: Յայնմ պահու ածին առ նա զգերեալսն կապանօք. եւ զայլս ոմանս` որք վիրաւորեալ էին. զորս եւ տեսեալ Կիւրոսի` ետ լուծանել զկապեալսն. եւ զվիրաւորսն հրաման ետ դարմանել` կոչելով զբժիշկս: Ապա ասէ առ Խաղտիսն այնոսիկ. եկեալ է իմ այսր` ո'չ թէ կորուսանել զձեզ, կամ թէ վասն պիտոյից ինչ պատերազմիլ, այլ զի կամիմ հաշտութիւն խաղաղութեան հաստատել ընդ ձեզ եւ ընդ Հայս. գիտեմ, զի յառաջ քան զառումն գլխոց լերանցս` չէիք դուք կարօտ այսպիսի խաղաղութեան. զի ապահով էին իրք ձեր. եւ զինչս հայոց յափշտակեալ առնուիք ՚ի ձեզ. իսկ յառնուլ գլխոց լերանցդ` տեսանէք, թէ յորո'ւմ վիճակի գտանիք: Եւ արդ` ես այժմ արձակեմ զձեզ ՚ի տունս ձեր. եւ տամ ձեզ եւ այլոց Խաղտեաց պարապ խորհելոյ, ՚ի կռիւ կամիք ելանել ընդ մեզ, եթէ ՚ի բարեկամութիւն գալ: Եթէ ՚ի կռիւ յօժարիք, մի ' եկեսջիք այսր անզէն. իսկ եթէ զխաղաղութիւն լաւ համարիք, եկա'յք առանց զինուց . եւ զդատաստան ձեր յի'ս յանձն արարէք:
       Զայսոսիկ լուեալ Խաղտեաց` գովեցին յոյժ զԿիւրոս. եւ դարձան խնդ ութեամբ ՚ի տունս իւրեանց: Իսկ հայն լուեալ զպատուէր Կիւրոսի, էառ ընդ իւր զգործաւորս եւ զնիւթս շինուածոյ, եւ եհաս առ նա խնդութեամբ վաղվաղակի: Եկին յայնժամ եւ խաղտիքն, զորս արձակեալ էր Կիւրոս. եւ ՚ի նմին աւուր եդ նա ինքն Կիւրոս դաշն խաղաղութեան ՚ի մէջ Հայոց եւ Խաղտեաց. եւ ապա անդէն միաբան ձեռն ՚ի գործ արարեալ` շինէին զպարիսպ ամրոցին, եւ բերէին զամենայն պէտս գործոյն: Եւ ՚ի լինել երեկոյի` արար Կիւրոս երկաքանչիւրոցն ընդունելութիւն ընթրեաց իբրեւ բարեկամաց:
       Յետ այսորիկ իբրեւ կատարեաց Կիւրոս զշի նութիւն ամրոցին, եթող անդ յիւրոցն պահապանս ըստ բաւականին` կարգեալ նոցա վերակացու զոմն ՚ի մարաց. եւ ապա ել եւ գնաց անտի հանդերձ զօրօքն` զորս ունէր, եւ զորս էառ ՚ի հայոց: Եւ իբրեւ էջ ՚ի շէնս, ոչ ոք մնաց ՚ի հայոց փակեալ ՚ի տան` ո'չ այր, եւ ո'չ կին, այլ` առ հասարակ ելին ընդ առաջ նորա խնդութեամբ մեծաւ` ցնծալով ընդ հաշտութիւն խաղաղութեանն. եւ բերեալ ընծայս մատուցանէին` զոր ինչ իւրաքանչիւր ոք ունէր մեծագին:
       Եկն ապա ընդ առաջ եւ կին հայոյն` ունելով ընդ իւր զդստերս իւր, եւ զկրսեր որդին. եւ բաց յայլոց ընծայից մատոյց Կիւրոսի եւ ոսկի, զոր նախ ոչ էր կամեցեալ առնուլ Կիւրոս: Զայն իբրեւ ետես Կիւրոս, ասէ. մի ստիպեսջիք զիս ՚ի շնորհս վարձու բարերար լինել. այլ դու ո'վ կին ե'րթ եւ կալջի'ր առ քեզ զինչս, զոր ինձ բերեր. եւ մի ' այլ եւս տայցես զայն հայոյն, գուցէ թաղեսցէ յերկիր. այլ` զարդարեա ' զօրօք վայելուչ զորդի քոյ, եւ արձակեա ' ը իս ՚ի պատերազմ. իսկ զմնացեալն ինչսդ պահեա ' ՚ի պէտս քոյ եւ ուստերացդ եւ դստերացդ. եւ նոքիմբք զարդարեսջի'ք, եւ զկեանս ձեր խնդ ութեամբ վարեսջիք. քանզի շատ լիցի թաղել յերկիր զմարմինս, յորժամ իւրաքանչիւր ոք վճարեսցէ զկեանս իւր:
       Զայս ասացեալ Կիւրոսի` վարեաց զերիվարն. եւ ուղեկից լինէին նմա հայն եւ այլ ամենայն մարդիկ. եւ բարերար զնա կարդային: Եւ ապա մեկնեալ Կիւրոսի ՚ի նոցանէ` դարձաւ յետս հանդերձ Տիգրանաւ եւ մեծամեծօք պարսից , եւ եկն յաշխարհն Մարաց առ Կիաքսար, (այն է Դարեհ ). եւ յանցանել ինչ աւուրց գնացին ՚ի պատերազմ ՚ի վերայ Բաբելոնի:
       Այս պատմութիւն է Քսենոփոնտեայ Աթենացւոյ ՚ի վերայ բարեկամութեան Երուանդեանն Տիգրանայ ընդ Կիւրոսի Մեծի. զորոյ զբանսն համառօտելով եւ փոքր մի պարզելով ՚ի մէջ բարեք աստանօր: Զայս ՚ի մէջ բերէ եւ Զոնարաս` ՚ի քանի մի տողս բովանդակելով: Այլ այս բանք, որպէս եւ յայտնի տեսանի, հիւսածոյ իմն են. կամ ռամկօրէն ասացից, յայտնի մասալ են, եւ տիւղմէ խօսք, որով ջանայ Քսենոփոնտ ցուցանել, թէ քանի զարմանալի էր կառավարութիւնն Կիւրոսի. եւ կամի եւս տալ օրինակ, թէ զիարդ արժան իցէ մեծի իշխանի ումեք` որպիսի էր Կիւրոս, վարիլ յայսպիսի իրս: Բայց այս մի ինչ միայն ճշմարտութեամբ յայտնի տեսանի ՚ի բանսդ յայդոսիկ, թէ ուրեմն մերս Տիգրան երեւելի էր յայնժամ, եւ սիրելի յաչս Կիւրոսի, եւ մտերիմ նորին եւ օգնական զամ ժամանակս նորա. որպէս եւ յայտնի տեսանի ՚ի գրուածս նորին Քսենոփոնտեայ, ՚ի գ. գրոց մինչեւ ՚ի ընդ յորս ցուցանէ զՏիգրան իբր գլխաւոր աջակից Կիւրոսի: