Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ի տիրել Սելեւկիացւոց մակեդոնական իշխանութեամբ ՚ի վերայ արեւելեան ազգաց, պարսից եւ մարաց, հայոց եւ պարթեւաց ՚ի ձեռն կուսակալաց իւրեանց, ոչ ոք էր` որ ընդդէմ դառնայր հզօր ձեռին նոցա: Ապա մի ոմն յիշխանացն պարթեւաց Արշակ անուն` սերեալ յԱբրահամէ ՚ի քետուրական ծննդոց, ապստամբեալ յիշխանութենէ անտի Սելեւկիացւոց` նշկահեաց զՊերեկղէս կուսակալ այնոցիկ կողմանց. եւ թագաւորեաց ինքնին ՚ի քաղաքն յերկրին Քուշանաց ՚ի վերայ պարթեւաց, պարսից եւ մարաց, ՚ի մետասաներորդ ամի թագաւորութեն Անտիոքոսի երկրորդի Թէոսի` արքային Սելեւկիացւոց եւ Ասորեստանեայց. այն է` ՚ի վաթսունեւմիերորդ ամի թուականութեանն յունաց կամ Սելեւկիացւոց, յերրորդ ամի. ճլբ. ոլիմպիաթին, յետ եօթանասուն եւ երկու ամաց ՚ի մահուանէ անտի Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոց. 246. ամօք յառաջ քան զծնունդ Քրիստոսի:
       Զօրացեալ Արշակայ օր քան զօր, եւ յամի յաղթօղ գտեալ` եղեւ անուանի յոյժ` ինքն եւ ազգ իւր. մինչեւ յանուն ազգի նորա պարթեւ կոչիլ այնց ազգաց, որոց տիրեաց նա. այսինքն են պարսիկք եւ մարք. ընդ որս յետոյ եւ հայք:
       Սա հատեալ զդրամ` ետ փոխադրել ՚ի կողմն մի զիւր դէմսն. եւ ՚ի միւս կողմն նորին ողջոյն իսկ զանձն իւր` նստեալ յաթոռ, եւ կարկառեալ զձեռն` առնուլ զոստ արմաւենւոյ ՚ի ձեռաց չաստուածուհւոյ , շուրջանակի փորագրեալ յունական գրով եւ բառիւ զայս բան. Վասիլէոս Վասիլէօն Արսաքու Էւէրղեդու Էփիֆանիս Ֆիլելլինոս. Ամինօս Ղօրբիէու. այսինքն է, արքայից արքայի Արշակայ` բարերարի, երեւելւոյ, յունասիրի. յամսեանն գորբէի, (որ է ամիս մակեդոնացւոց ): Այս դրօշուած դրամոց եղեւ հասարակ գործածութիւն գրեթէ յամենայն դրամս Արշակայ եւ յաջորդեաց նորա որպէս եւ յայտնի երեւի ՚ի դրամսն անդ, որք գտանին մինչեւ ցայժմ յարքունի գանձս. թէպէտ եւ յոմանս փոքր ինչ այլայլութիւն տեսանի: Եւ զի եդեալ կայ ՚ի դրամսն բառս յունասէր, աստի ոմանք մակաբերեն` թէ Արշակ եւ յաջորդք նորա բարեկա մութեամբ էին զառաջինն ընդ հռովմայեցիս, զոր եւ յիշէ Խորենացին. գիրք. բ . գլ. 2:
       Սոյն այս Արշակ քաջ պատերազմեալ ընդ Սելեւկեայ երկրորդի Կալլինիկոսի` արքային Սելեւկիացւոց` որդւոյ Անտիոքոսի Թէոսի, կալաւ զնա, եւ տիրեաց Բաբելոնի. այլ խնայեալ ՚ի կեանս նորա` արձակեաց գնալ նստիլ յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ ՚ի մեծն Անտիոք:
       Յաւուրս սորին Արշակայ երեւեցաւ նորանշան թռչունն այն` որ կոչի փիւնիկ հաւ, թռուցեալ ընդ Հեղիուպօլիս յաշխարհին եգիպտացւոց. զորով շուրջ պատեալ բազմութեան օդականաց` որպէս թէ հիանալով ընդ նոր տեսիլ նորա` թեւակից լինէին նմա. որպէս գրէ Տակիտոս ՚ի տարեգրութիւն. գիրք. ղ. գլ. 28. գուցէ գուշակ իմն լինելով ծագման եւ տարածութեան պարթեւական թագաւորութեանն Արշակայ:
       բ. Զայսու ժամանակաւ մեռաւ Հրանտ կուսակալ, որ նստէր իբրեւ իշխանապետ հայոց ընդ հպատակութեամբ արքային Սելեւկիացւոց Ասորեստանեայց: Յայնժամ մի ոմն յաւագ իշխանաց աշխարհին` Արտաւազայ կամ Արտաւազան անուն` այր խրոխտ եւ կորովի բռնացեալ տիրեաց ՚ի վերայ երկրին. եւ տարածեաց զիշխա նութիւն իւր մինչեւ ՚ի սահմանս Ատրպատականի եւ այլոց շրջակայ աշխարհաց, ըստ գրելոյ Պողիւբիոսի հին մատենագիր` որ մերձաւորն էր ժամանակաւ. գիրք. բ. երես. 399. Եւ ապա նշկահեալ զտէրութիւն Սելեւկիացւոց` ոչ առաքէր առ նոսա հարկս:
       Եւ եղեւ իբրեւ թագաւորեաց ՚ի վերայ Սելեւկիացւոց Անտիոքոս երրորդ, որ կոչեցաւն մեծ, լուեալ զվտարանջութիւն Արտաւազայ` խաղաց ՚ի վերայ նորա ահագին ցասմամբ եւ պատրաստ ութեամբ մեծաւ. եւ Արտաւազ ոչ իշխեաց ընդդէմ ելանել նմա պատերազմաւ, այլ` յղեալ պատգամաւոր ընդառաջ նորա հանդերձ մեծամեծ ընծայիւք` խնդրեաց հաստատել զուխտ խաղաղութե, խոստացեալ տալ անխափան զհարկ աշխարհին. եւ այնպէս յետս դարձոյց զնա առանց իրիք վրդովման. եւ վարեաց զիշխան ութիւն իւր յանդորրու ամս բազումս:
       Այլ Անտիոքոս մինչչեւ դարձեալ էր` խաղաց ՚ի վերայ Արշակայ Պարթեւի, եւ ետ ընդ նմա պատերազմ. զորմէ երկար գրէ Պողիւբիոս. գիրք. ժ. եւ ոչինչ օգտեալ, այլ յաւէտ վնասեալ դարձաւ յաշխարհ իւր: ՚Ի նոյն ամս մեռաւ նա ինքն Արշակ պարթեւ, կացեալ ՚ի թագաւորու թեան ամս. լա. եւ յաջորդեաց որդի նորա Արտաշէս: Յորոյ ՚ի վերջին աւուրս մեռաւ Արտաւազ իշխան հայոց ՚ի հասակի ծերութեան` ըստ Պողիւբեայ, յետ պայազատելոյ զաշխարհն ամս իբր. ծ:
       Զայն լուեալ Անտիոքոսի արքայի Սելեւկիացւոց` կարգեաց ՚ի վերայ Հայաստանի զերկու երեւելի արս յաւագաց իւրոց կուսակալս կամ բդեշխս. մին ՚ի վերայ աշխարհի Մեծին Հայոց` Արտաշատ կամ Արտաշիաս անուն , եւ միւսն ՚ի վերայ Փոքուն Հայոց` Դարեհ կամ Զահրատ անուն: Արտաշատ եդ զաթոռ իւր յաշխարհին Արարատայ առ Երասխ գետով. եւ Դարեհ յաշխարհին թափաց առ Եփրատ գետով:
       գ. Յառաջնում ամի իշխա նութեան սոցա մեռաւ Արտաշէս որդի Արշակայ Պարթեւի` կացեալ ՚ի թագաւորու թեան ամս. իզ. եւ յաջորդեաց նմա որդի նորին Արշակ երկրորդ, որ եւ կոչեցաւ մեծ. զի զօրացաւ յոյժ յոյժ` առաւել քան զառաջինն Արշակ. եւ պատերազմեալ ընդ բազում ազգս ` ընդարձակեաց զտէր ութիւն իւր մինչեւ ցՀնդիկս ցԻնդոս գետ:
       Եւ մինչդեռ նա ընդ մրցմունս արեւելեայց զբաղեալ էր, հռովմայեցիք պատերազմէին ընդ ափրիկեցիս. եւ էր սպարապետ ափրիկեցւոց անուանին Աննիբաղ կարթագինեցի` ո'չ առաջինն, այլ` երկրորդն, որ եւ Մեծ կոչի. իսկ հռովմայեցւոց սպարապետ եղեւ Շիպիոն, որ վասն յաղթելոյ ափրիկեցւոց` ափրիկեան կամ ափրիկեցի կոչեցաւ. յորմէ եւ ՚ի պարտութիւն մատնեալ Աննիբաղայ` փախուցեալ անկաւ առ Անտիոքոս մեծ արքայ Սելեւկիացւոց:
       Եւ ՚ի ծագել սաստիկ պատերազմաց ՚ի մէջ նոցա` այսինքն ՚ի մէջ Անտիոքոսի մեծինեւ հռովմայեցւոց, դեսպանք եկին ՚ի նոցանէ առ Անտիոքոս. որք եւ կամէին նենգութեամբ լրտեսել զոյժ եւ զպատրաստութիւն նորա, եւ թէ հնար ինչ է` զԱննիբաղ յինքեանս կորզել. նմին իրի եւ ընտանեբար յաճախ խօսակից լինէին ընդ նմա` կամելով կասկած արկանել ՚ի սիրտ Անտիոքոսի, թէ Աննիբաղ կամակից է ընդ նոսա: Եկեալ էր ընդ դեսպանսն եւ Շիպիոն. որ եւ յանդիման լեալ Աննիբաղայ յԵփեսոս քաղաք, յանկանիլ զբանիւք երկուց քաջաց ընդ իրեարս, եհարց շիպիոն ցԱննիբաղ. զո՞ համարիս լեալ յաշխարհի քաջ սպարապետ եւ արի առաջնորդ պատերազմին: Աննիբաղ ասէ. զԱղեքսանդր Մակեդոնացի: Շիպիոն ասէ. յետ նորա զո կարծես. եւ նա ասէ. զՊիւռոս. (որ էր հզօր թագաւոր Եպիռոսայ` որ է յաշխարհին Ելլադայ ): Յաւել Շիպիոն. յետ նոցա զո՞ ասես. յայնժամ ասէ Աննիբաղ. զիս ինքն ասեմ: Ժպտեալ Շիպիոնի ընդ այն` ասէ. զի՞նչ ապա, եթէ ինձ յաղթիցես: Աննիբաղ ասէ. եթէ քեզ յաղթեցից, վերագոյն դասեմ զիս քան զԱղեքսանդր եւ քան զՊիւռոս եւ քան զայլ ամենայն քաջս: Զայսպիսիս խօսեցեալ սոցա ՚ի մէջ իւրեանց մեկնեցան ՚ի միմեանց. ըստ որում պատմեն Լիւիոս. գիրք. լե. եւ Պլուտարքոս, եւ Ապպիանոս:
       Յետ այսորիկ իբրեւ միւսանգամ գրգռեցաւ պատերազմ, ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ Անտիոքոս յերեսաց հռովմայեցւոց, եւ զիջաւ հաշտութիւն առնել. եւ ՚ի դնել զդաշն խաղաղութեան` խնդրէին հռովմայեցիք, զի ամենեւին չունիցի Անտիոքոս իշխան ութիւն ՚ի մասն ինչ Եւրոպիոյ, նաեւ ՚ի բաց դարձուսցէ զքաղաքս ինչ Ասիոյ. եւ զամենայն ծախս պատերազմայն անցելոյ նա ինքն վճարեսցէ, եւ ՚ի վերայ այսր ամի կենդանւոյն տացէ զԱննիբաղ ՚ի ձեռս նոցա:
       Ընդ այս սրտմտեալ յոյժ Անտիոքոսի` վերստին ել ՚ի պատերազմ մեծաւ պատրաստութեամբ. այլ միւսանգամ յաղթեցաւ չարաչար, եւ անդրէն խոնարհեցաւ ՚ի հաշտութիւն: Եւ հռովմայեցիք զնոյն պայմանս եդին առաջի, զոր ինչ ասացաք ասեն յառաջնմէ, զնոյն եւեթ խնդրեմք. զի հռովմայեցիք ո'չ ՚ի յաղթիլն լքանին, եւ ոչ ՚ի յաղթելն բարձրամտին:
       Այլ Անտիոքոս թէպէտ եւ յանձնէառ լնուլ զկամս նոցա, բայց քանզի յոյժ սիրէր զԱննիբաղ, խնայեալ ՚ի կեանս նորա` գաղտ փախոյց զնա ՚ի կողմանս աշխարհին Հայոց, եւ պատճառանս եդ հռովմայեցւոց, թէ իմ կամք էր տալ զնա ՚ի ձեռս ձեր. այլ նորա վաղագոյն իմացեալ զայն` աճապարեալ խոյս ետ առ յինէն:
       դ. Իսկ Աննիբաղ գնացեալ անկաւ առ Արտաշատ կուսակալին Մեծին Հայոց, եւ եղեւ նորա մտերիմ սիրելի. եւ բազում ինչ իմաստութեամբ խորհեալ ընդ նմա վասն հաստատուն պահելոյ զայն իշխա նութիւն հայոց` ոչ տակաւ նպաստ մատոյց նմա: Սոյն այս Աննիբաղ` ըստ գրելոյ Պլուտարքեայ ՚ի գործս Ղուկուղեայ, եւս եւ ըստ Ստրաբոնի. գիրք. ժա. շրջեալ յաշխարհին Հայոց , եւ տեսեալ բլուր մի գեղեցիկ առ Երասխ գետով, ուր խառնի գետն Մեծամօր, առաջի եդ Արտաշատայ շինել անդէն քաղաք մի. եւ վասն այսր նկարագրեալ զձեւ քաղաքին ըստ իւրում ճարտար մտացն` եցոյց նմա զայն. ընդ որ կարի իմն հաճեցաւ Արտաշատ. եւ զի դիւրաւ կարէր բերել անդր զմայրիս եւ զայլ նիւթս ընթացիւք Երասխայ, հրամայեաց կանգնել անդ քաղաք, վերակացու կարգեալ շի նութեան զնա ինքն զԱննիբաղ. եւ կոչեցաւ քաղաքն այն անուն նորին Արտաշասայ` Արտաշատ . եւ եղեւ գլուխ քաղաքացն Հայաստանի. ուր եւ փոխադրեաց Արտաշատ զաթոռ իւր: Զշի նութեան այսր քաղաքի խօսեցեալ Խորենացւոյն. բ. 46. յաւանդութենէ երգոցն Գողթան, ասէ յաւուրս վերջնոյն Արտաշեսի որդւոյ Սանատրկոյ. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս:
       Յետ այսորիկ տեսեալ երկոցունց կուսակալաց աշխարհիս` Արտաշասայ եւ Դարեհի` եթէ զօրացն հռոմայեցիք, ուխտ եդին ընդ նոսա հաշտութեան. եւ ձեռնտու ութեամբ նոցա կրկին հաստատեցան յիշխա նութեան իւրեանց` նշկահեալ զՍելեւկիացիս. եւ ընկալան զանուն թագաւորի. ուստի եւ Պողիւբիոս պատմաբան ժամանակակից` թագաւոր Մեծին Հայոց անուանէ զսոյն Արտաշաս կուսակալ: Այլ Աննիբաղայ կասկածեալ այնուհետեւ յԱրտաշասայ վասն միաբանելոյ նորա ընդ հռովմայեցիս` խոյս ետ ՚ի նմանէ, եւ գնաց ՚ի Կրետէ: Իսկ Արտաշատ զօրացեալ օր ըստօրէ, եւ հաճոյ գտեալ յաչս ամենայն հայոց` արար յոլով շինութիւնս. եւ բազում խաղաղութեամբ կառավարէր զՄեծն Հայք. որպէս եւ Դարեհ զՓոքրն Հայք:
       ե. Զկնի ամաց ինչ թագաւորեալ ՚ի վերայ Սելեւկիացւոց չորրորդն Անտիոքոս Եպիփան` այն է երեւելին, լուր էառ ` թէ Արտաշաս կուսակալ միաբանեալ ընդ հռովմայեցւոց, եւ թագաւորական շուք եդեալ անձին` իբրեւ ինքնիշխան տիրէ աշխարհին Մեծին Հայոց. սմին իրի առաքեաց առ նա պատգամ սպառնալեաց` գալ ՚ի հնազանդութիւն իւր, եւ անթերի զհարկ աշխարհին առ ինքն յղել: Եւ յարհամարհել նորա զպատգամս թագաւորին, զայրացեալ յոյժ Անտիոքոսի` խաղաց զօրու ծանու ՚ի վերայ Արտաշասայ: Ել եւ Արտաշաս զօրօք հայոց եւ այլոց ազգաց ընդդէմ Անտիոքայ. բայց տկարացեալ կորագլուխ փախստեայ յաշխարհ իւր ՚ի Հայս. եւ ապա ակամայ կամօք յանձն էառ նուաճիլ ընդ ձեռամբ Անտիոքայ. եւ անդէն վաղվաղակի ժողովեալ գանձ բազում յաշխարհէն հայոց` առաքեաց նմա ՚ի վճար հարկաց. եւ կամ ըստ գրելոյ Ապպիանոսի եւ Պորփիւրայ` ձերբակալ եղեւ նախ յԱնտիոքոսէ. եւ ապա բազում ինչ խոստացեալ` արձակեցաւ ՚ի նմանէ. եւ Անտիոքոս դարձաւ խաղաղութեամբ ՚ի տեղի իւր:
       Այլ Արտաշասայ կասկած առեալ, թէ պատճառ գրգռութեան Անտիոքայ լեալ իցէ Դարեհ կուսակալ Փոքուն Հայոց, խորհէր վրէժ առնուլ ՚ի նմանէ. եւ Դարեհ զգացեալ զայն , եւ գիտացեալ` թէ չկարէ զդէմ ունիլ Արտաշասայ պատերազմաւ, բազում ընծայիւք հաշտեցոյց զերեսս նորա եւ առ ՚ի ցուցանել` թէ ինքն սիրով է ընդ նմա, առաքեաց առ նա ՚ի պատանդ զկրսեր որդի իւր` Դորոն անուն:
       Եւ եղեւ իբրեւ մեռաւ Դարեհ, պարապ գտեալ Արտաշասայ` պատրաստեցաւ խաղալ ՚ի Փոքրն Հայս, եւ տիրել նաեւ այնմ մասին: Յայնժամ Մորփիւլիկէս երէց որդի Դարեհի` որ նստէր յաշխարհին Ծոփաց, աճապարեալ անկաւ առ Արեթ թագաւոր Կապադովկիոյ, եւ խնդրեաց օգ նութիւն ՚ի նմանէ: Իմացեալ զայն Արտաշասայ` հրեշտակս արձակեաց առ Արեթ, եւ ասէ. զի՞ կայ քո եւ որդւոյ Դարեհի. ե'կ միաբանեա ' ընդ իս, եւ բարձցո'ւք ՚ի միջոյ զերկուս որդիս. նորա ես սպանից զԴորոն` որ կայ առ իս, եւ դու զՄորփիւլիկէս` որ անկեալ է առ քեզ. եւ տիրեսցուք ժառանգութեան նոցա. եւ որչափ ինչ սահմանք իցեն Փոքուն Հայոց, բաժանեսցուք ՚ի մէջ մեր:
       Այլ ոչ անսաց նմա արեթ. նաեւ բազում բանիւք մեղադիր եղեւ հրեշտակաց նորա եւ գրեալ նամակ` առաքեաց առ Արտաշաս ՚ի ձեռն նոցին հրեշտակաց, եւ յորդորեաց զնա յետս կալ յայնպիսի անիրաւ բռնակալութենէ. եւ ինքն Արեթ արքայ ձեռնտու լեալ զօրօք` թագաւորեցոյց զՄորփիւլիկէս զորդի Դարեհի ՚ի վերայ աշխարհին Փոքուն Հայոց. որպէս գրէ Դիոդորոս սիկիլիացի ՚ի քաղուածս Հենրիկոսի Վաղեսեայ. երես. 325. եւ կոչէ զնա Միւրփիւկէն, կամ Միհրփուճէն: Եւ էր սա ինքն Մորփիւլիկէս այր քաջ եւ հսկայ, ահեղ տեսլեամբ եւ զօրաւոր ՚ի պատերազմի. որպէս գրէ եւ Խորենացին . բ. 5:
       Իսկ Արտաշաս` որ խորհէր զինիլ ընդդէմ Մորփիւլիկեայ, հասեալ ՚ի վախճան կենաց` մեռաւ, կեցեալ յիշխանութեան Մեծին Հայոց ամս իբր. լ: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին Արտաւազդ, ըստ գրելոյ Ստրաբոնի. գիրք. ժա. եւ Պլուտարքեայ: Զսա Յուստինոս, գիրք. խբ. Որդուատիզդ անուանէ. եւ տիրեաց սա ՚ի Մեծն Հայս ամս իբր. ժ: Յորոյ աւուրս երեւելի էր յաշխարհին Հայոց Դատ իշխան. զոր Պողիւբիոս Միթրադատ կոչէ: