ա.
Ընդ
այն
ժամանակս`
Արշակ
մեծ
արքայ
պարթեւաց`
թոռն
առաջնոյ
Արշակայ
Պարթեւի,
որ
զօրացեալն
էր
յոյժ,
որ
քան
զօր
տարածեալ
զբազուկ
իւր
՚ի
բազում
աշխարհս`
նկուն
արար
սաստիկ
պատերազմաւ
զայլեւայլ
թագաւորութիւնս,
եւս
եւ
զՍելեւկիացիս`
որք
մակեդոնական
իշխան
ութեամբ
բռնացեալ
էին
յԱսիա.
եւ
ահաբեկ
արարեալ
նուաճեաց
զամ
ընդդիմակացս
իւր.
եւ
տիրեաց
մինչեւ
ցԵփրատ
գետ
եւ
ցԱսորիս.
որպէս
վկայեն
արտաքին
մատենագիրք,
Դիոդորոս,
Յուստինոս,
եւ
այլք.
որք
եւ
մեծամեծս
խօսին
զնմանէ.
եւ
յատուկ
անուն
տան
նմա
Միհրդատ.
եւ
ասեն
եւս,
թէ
անուանեաց
նա
զանձն
աստուած.
ընդ
որոյ
գտանեմք
եւ
՚ի
դրամս
նորա
փորագրեալ
զանունս
Թէոս,
որ
նշանակէ
աստուած:
Դիմեալ
սորա
անհամար
զօրօք
եւ
յաշխարհն
Հայաստանեայց`
էառ
տիրեաց
համօրէն
սահմանաց
նորա.
եւ
՚ի
բաց
վանեալ
անտի
զԱրտաւազդ
զորդի
Արտաշասայ`
կացոյց
թագաւոր
՚ի
վերայ
աշխարհին
Հայոց
զեղբայր
իւր
զՎաղարշակ
՚ի
քառասներորդ
ամի
թագաւորութեան
իւրոյ,
յամի
արարչութեան
ի.
3851.
ըստ
ժամանակագրաց .
կամ
5050.
ըստ
հաշուի
եօթանասնից.
149.
ամօք
յառաջ
քան
զծնունդ
Քրիստոսի.
տուեալ
նմա
զբովանդակ
Մեծն
Հայաստան,
յորում
էին
հնգետասան
աշխարհք.
այսինքն
են,
աշխարհն
Բարձր
Հայոց.
աշխարհն
Չորրորդ
Հայոց.
աշխարհն
Աղձնեաց.
աշխարհն
Տուրուբերանոյ .
աշխարհն
Մոկաց.
աշխարհն
Կարդուաց
կամ
Կորճէից.
աշխարհն
Պարսկահայոց.
աշխարհն
Վասպուրականի.
աշխարհն
Սիւնեաց.
աշխարհն
Արցախոյ.
աշխարհն
Փայտակարանի.
աշխարհն
Ուտէացւոց.
աշխարհն
Գուգարաց.
աշխարհն
Տայոց.
եւ
աշխարհն
Արարատեան.
յորս
յետոյ
որոշեցան .
190.
նահանգք
կամ
գաւառք,
ըստ
աշխարհագրութեան
Խորենացւոյն.
եւ
՚ի
նոսին.
620.
փոքր
գաւառք,
ըստ
Զենոբայ,
եւ
ըստ
Վարդանայ
Բարձրաբերդցւոց
՚ի
գովեստն
Լուսաւորչին:
Թո'ղ
զաշխարհն
Փոքուն
Հայոց:
Եւ
արտաքոյ
սոցա
ետ
Արշակ
Վաղարշակայ
նաեւ
զաշխարհն
Ատրպատականի
յարեւելից
կողմանէ
Մեծին
Հայոց.
զորմէ
ասի,
թէ
էր
մասն
աշխարհին
Մարաց.
եւ
յանուն
Ատրպատայ
նախարարին
Դարեհի`
որ
էր
յաւուրս
Աղեքսանդրի,
կոչեցաւ
Ատրպատական.
որպէս
է
տեսանել
առ
Յովհաննու
Վայլանտեայ.
երես.
65.
եւ
244:
Իսկ
զաթոռ
թագաւորութեանն
հայոց
հրամայեաց
նմա
դնել
՚ի
քաղաքն
Մծբին
յաշխարհին
Աղձնեաց,
որոյ
մի
մասն
էր
՚ի
վերին
կողմն
Միջագետաց,
որ
եւ
կոչի
Միջագետն
Հայոց.
ընդարձակեալ
զիշխան
ութիւն
նորա
մինչեւ
ցերկիրն
Ասորւոց
եւ
ցսահմանս
Պաղեստինոյ.
պատուէր
տուեալ
նմա
միանգամայն`
տիրել
եւ
այլ
եւս
աշխարհաց
յարեւմուտս
հիւսիսոյ,
ո'րչափ
միտք
քոյ
ասէ
եւ
քաջ
ութիւն
հասանեն.
զի
սահմանք
քաջաց
զէնն
իւրեանց.
ո'րքան
հասանէ,
այնքան
ունի:
բ.
Թագաւորեալ
Վաղարշակայ
Պարթեւի
՚ի
վերայ
համօրէն
Հայաստանեայց,
կամելով
հաստատուն
առնել
զիշխա
նութիւն
իւր,
եւ
անկասկած
տիրել
՚ի
վերայ
ամենայնի`
որք
էին
՚ի
սփիւռս
աշխարհին
Հայոց,
եւ
առաւել
եւս
ընդարձակեալ
զսահմանս
տէրութեան
իւրոյ,
ժողովեաց
զօր
բազում
յոյժ
՚ի
հայոց,
եւ
՚ի
կողմանց
Ատրպատականի,
եւ
յորդւոցն
Գեղամայ,
եւ
՚ի
ծննդոցն
Շարայի
եւ
Գուշարայ,
եւ
՚ի
Սիսականաց
եւ
՚ի
կադմէականաց,
եւ
գրեթէ
զկէս
մասն
աշխարհին.
էառ
ընդ
իւր
եւ
զԲագարատ
յազգէ
Շամբատայ
հրէի`
զայր
քաջ
եւ
կորովի,
որ
եւ
էր
մի
յերեւելի
նախարարաց
Արշակայ
եղբօր
իւրոյ`
իշխան
Ատրպատականի:
Խաղաց
սոքօք
Վաղարշակ
՚ի
միջոց
աշխարհիս
յափն
Երասխայ
մօտ
յԱրմաւիր.
եւ
անդ
կացեալ
զաւուրս
ոչ
սակաւ`
կարգ
եդ
զօրացն.
եւ
դիմեաց
նոքօք
յարեւմուտս
հիւսիսոյ
մինչեւ
՚ի
ծագս
Փոքուն
Հայոց:
Իբրեւ
լուան
զարշաւանս
նորա
խաղտիք,
լազիկիացիք,
պոնտացիք,
կապադովկայից,
փռիւգիացիք,
եւ
այլք`
որք
հաստատուն
դաշամբ
խաղաղ
ութիւն
ունէին
ընդ
Սելեւկիացիսն,
խռովեցան
յոյժ.
եւ
ամենեքին
առ
հասարակ
միաբանեցան
տալ
պատերազմ
ընդդէմ
Վաղարշակայ:
Եւ
եղեւ
նոցա
առաջնորդ
Մորփիւլիկէս
քաջ,
որ
երբեմն
թագաւորն
էր
Փոքուն
Հայոց.
ընդ
որում
յիշեցաք
՚ի
վերոյ .
յերես.
207:
Եւ
իբրեւ
մօտ
եղեւ
Վաղարշակ
՚ի
բարձրավանդակ
բլուր
ինչ
քառագագաթն,
ել
ընդ
առաջ
նորա
Մորփիւլիկէս
բազ
մութեամբ
զօրաց
այլեւայլ
ազգաց.
ուր
եւ
հեռի
՚ի
միմեանց
բանակեալ
զտեղի
առին
երկոքին
կողմանքն:
Եւ
յետ
բազում
աւուրց
գրգռեցաւ
պատերազմ
՚ի
կողմանէ
Վաղարշակայ:
Եւ
Մորփիւլիկեայ
յարդարեալ
զճակատ
իւր`
սկսաւ
յառաջ
մղիլ
բազ
մութեամբ
ընտիր
վառելոց.
եւ
ինքն
ամրացեալ
պղնձի
եւ
երկաթի
զարհիւք`
յանդուգն
յարձակմամբ
եհաս
՚ի
ճակատ
Վաղարշակայ.
եւ
զբազում
արս
ընտիրս
եւ
քաջս
անդէն
կոտորեաց.
եւ
մօտ
անցեալ
առ
արքայի`
ձգեաց
՚ի
նա
զնիզակ
իւր
իբրեւ
զնետ
թեւաւոր:
Իսկ
արք
քաջք
՚ի
զարմէն
Հայկայ
եւ
յազգէ
Սենեքերիմայ
Ասորեստանւոյն
անցեալ
ընդ
մէջ`
խորտակեցին
զյարձակումն
նիզակին.
եւ
զՄորփիւլիկէս
ընկեցեալ
յերիվարէն`
սպանին
անդէն,
եւ
զզօրս
նորա
հարին
՚ի
հարուածս
սաստիկս
յոյժ,
մինչեւ
վտակաց
արեան
ոռոգեալ
զերկիրն
իբրեւ
զհեղեղս
անձրեւաց.
եւ
զմնացեալսն
արարին
փախստական:
Ապա
նուաճեալ
Վաղարշակայ
զամենայն
ազգս
բնակեալս
առ
սահմանօք
կապադովկացւոց,
պոնտացւոց,
լազիկիացւոց,
խաղտեաց
եւ
եգերացւոց`
արար
զնոսա
իւր
հարկատուս,
եւ
եդ
՚ի
նոսա
կարգ
ըստ
իւրում
իմաստութեան.
եւ
յայնմ
հետէ
բարձաւ
՚ի
կողմանց
անտի
յիշատակ
իշխանութեան
Սելեւկիացւոց
կամ
մակեդոնացւոց:
Եւ
ինքն
Վաղարշակ
դարձ
արարել
եկն
՚ի
կողմանս
հիւսիսոյ
՚ի
մէջ
տայոց
առ
ստորոտով
Պարխարայ
լերին.
ուր
էին
բազում
մայրիք.
եւ
զի
երկիրն
այն
գիճին
էր
եւ
մառախլուտ,
կամելով
Վաղարշակայ
առնել
զնոյն
բառեխառն
եւ
զուարճալի,
անկեաց
անդ
զայգիս
եւ
զբուրաստանս.
ուր
կարգեաց
եւ
տեղի
որսոյ.
եւ
շինեաց
բնակարան.
զի
եթէ
դէպ
լիցի
նմա
զայնու
կողմամբ
անցեալ,
երիցի
նմա
այն
ամարանոց .
որոյ
աղագաւ
բազմամարդացոյց
եւ
զսահմանս
տեղւոյն`
բնակեցուցեալ
՚ի
նոսա
զվայրենի
եկամուտ
ազգսն,
որք
էին
՚ի
դաշտին
հիւսիսոյ,
եւ
առ
ստորոտով
լերինն
Կովկասու
եւ
՚ի
հովիտս
երկայնաձորս.
եւ
ետ
նոցա
պատուէր
թողուլ
զաւազա
կութիւն
եւ
զմարդադաւութիւն .
զի
յանդրէն
դարձի
իւրում
տեսցէ
զնոսա
մարդասէրս.
եւ
եդ
՚ի
վերայ
նոցա
իշխանս
եւ
վերակացուս
քաղաքական
կարգօք.
եւ
ինքն
չուեաց
՚ի
Միջագէտս
՚ի
քաղաք
իւր
՚ի
Մծբին:
գ.
Ընդ
այն
աւուրս`
ը
պատմելոյ
Զենոբայ
եւ
Վարդանայ,
երկու
եղբարք
իշխանք
հնդկաց
Դեմետր
եւ
Գիսիանէ`
հալածեալք
յարքայէն
իւրեանց`
եկին
եւ
անկան
առ
Վաղարշակ
թագաւոր
հայոց.
եւ
նա
ետ
նոցա
նց
զգաւառն
Տարոնոյ:
Եւ
նոցա
շինեալ
անդ
քաղաք
առ
սահմանօք
Հաշտենից`
կոչեցին
Վիշապ.
եւ
եկեալ
յԱշտիշատ`
կանգնեցին
անդ
զկուռս
հնդկաց:
Իսկ
յետ
հնգետասան
ամաց
գալստեան
նոցա
սպանեալ
զնոսա
Վաղարշակայ
վասն
իրիք
յանցուածոյ`
ետ
զիշխա
նութիւն
նոցա
երէց
որդւոց
նոցին,
Կուառսայ,
Մեղտեայ,
եւ
Հոռենայ:
Կուառս
շինեաց
զաւան
մի,
եւ
կոչեաց
զնա
յիւր
անուն
Կուառս.
եւ
Մեղտէս
զաւանն
Մեղտի.
եւ
Հոռէն
զաւանն
Հոռան:
Երեքին
սոքա
կանգնեցին
զերկուս
մեծ
եւ
ահեղաշէն
կուռս
՚ի
լեառն
Քարքէ
յանուն
հարց
իւրեանց,
այս
է`
Դեմետր
եւ
Գիսանէ`
ձուլածոյ
պղնձի.
որոց
տայ
Զենոբ
երեսուն
կանգուն
բարձրութիւն,
եւ
երկու
կանգուն
եւ
թզաւ
լայնուի.
զորս
պաշտեցին
ինքեանք
եւ
որդիք
իւրեանց.
եւս
եւ
ժողովուրդք
տեղւոյն.
այլ
զսոսա
յետ
ժամանակաց
կործանեաց
սուրբն
Գրիգոր:
դ.
Իսկ
Վաղարշակայ
կամեցեալ
տեղեկանալ,
թէ
ո'յք
իցեն
լեալ,
եւ
որպիսի
կարգօք
տիրեալ
յառաջ
քան
զինքն
նախարարութիւնք,
սկսաւ
՚ի
խնդիր
լինել
առ
՚ի
գիտելոյ`
թէ
ա'րդեօք
ինքն
զիշխան
ութիւն
քաջ
արա՞նց
պայազատեալ
իցէ,
թէ
վատաց:
Եւ
ոչ
գտեալ
զմատեանս
՚ի
վերայ
այսոցիկ
իրաց
յաշխարհին
հայոց,
այլ
միայն
զերգս
ինչ
բանաստեղծական
զրուցաց,
խորհեցաւ
՚ի
հին
քաղդէական
մատեանս
որոնել
զնոյնս.
որոյ
վասն
խնդրեալ
եգիտ
զայր
ոմն
ասորի
Մարիբաս
Կատինայ
անուն,
կամ
Մարաբաս
Կատինեայ.
(զոր
ոմանք
թարգմանեն,
տէր
Իբաս
՚ի
քաղաքէն
Կատինայ,
կամ
տէր
Աբաս
ուշիմ
).
այր
մտավարժ
եւ
տեղեակ
գրոց
եւ
լեզուի
քաղդէացւոց
եւ
յունաց:
Զսա
առաքեաց
Վաղարշակ
հանդերձ
թղթով
եւ
ընծայիւք
առ
Արշակ
եղբայր
իւր.
եւ
աղաչեաց
զնա
ցուցանել
առնն
զհին
մատեանս
պատմութեանց.
զի
եթէ
գտցի
ինչ
՚ի
նոսին
վասն
ազգին
հայոց,
հանցէ
անտի:
Եւ
էր
օրինակ
թղթոյն
այս.
ըստ
աւանդելոյ
Խորենացւոյն .
ա.
8:
Արշակ
թագաւոր
երկրի
եւ
ծովու,
որոյ
անձն
եւ
պատկեր
որպէս
եւ
է
իսկ
մեր
աստուածոյ.
իսկ
բախտ
եւ
պատահումն
՚ի
վեր
՚ի
վեր
քան
զամենայն
թագաւորաց.
եւ
մտաց
լայնութիւն`
որչափ
երկնի
՚ի
վերայ
երկրի.
Վաղարշակ
կրտսեր
եղբայր
քո
եւ
նիզակակից,
որ
՚ի
քէն
կարգեալ
արքայ
հայոց .
ո'ղջ
լեր
ամենայն
յաղթութեամբ.
Քանզի
պատուէր
ընկալայ
՚ի
քէն
քաջութենէ
եւ
իմաստութեան
հոգ
տանել,
ո'չ
երբէք
անփոյթ
արարեալ
զքոյովն
խրատու,
այլ`
խնամ
տարեալ
հոգացայ
ամի,
որչափ
միտք
եւ
հասող
ութիւն
բուեցին:
Եւ
այժմ
՚ի
քումմէ
խնամակալութենէ
զետեղեալ
թագաւորութիւնս`
խորհուրդ
՚ի
մտի
եդի
գիտել,
թէ
ո'յք
ոմանք
յառաջ
քան
զիս
իցեն
տիրեալ
աշխարհիս
Հայոց.
եւ
ուստի`
նախարարութիւնքս`
որ
աստ
կան.
զի
ոչ
կարգ
ինչ
լեալ
աստ
յայտնի.
եւ
ոչ
մեհենից
պաշտմունք,
եւ
ոչ
գլխաւորաց
աշխարհիս
առաջինն
յայտնի
է,
եւ
ոչ
վերջինն
եւ
ոչ
այլինչ
օրինաւոր,
այլ`
խառն
խուռն
ամենայն
եւ
վայրենի:
(Կամի
ասել,
թէ
ո'չ
գոյ
աստ
աւանդեալ
գրով,
եթէ
զի՞նչ
կարգ
լեալ
իցէ
յառաջագոյն,
զի՞նչ
օրինակ
պաշտամանց
կալեալ
իցեն
նախնիք,
եւ
որ
իցէ
լեալ
յառաջն
գլուխ
ազգին.
այլ`
որ
ինչ
պատմի,
խառն
՚ի
խուռն
է:
'
ապա
անմիջապէս
յարէ,
եւ
ասէ
).
Վասն
որոյ
աղաչեմ
զքոյ
տէրութիւնդ,
հրամայես
բանալ
զդիւանդ
արքունի
ընդդէմ
առնդ
եկելոյ
առաջի
քոյոյ
հզօր
տէրութեանդ.
զի
գտեալ
զըղձալին
եղբօր
քոյ
եւ
որդւոյ`
բերցէ
զստոյգն
փութապ.
եւ
զմեր
հեշտութի`
որ
՚ի
կամակատարութենէ
լեալ`
քաջ
գիտեմ
խնդուի
քեզ
լեալ:
Ո'ղջ
լեր
երեւելիդ
բնակութեամբ
՚ի
մէջ
դից:
Ե.
Առեալ
Արշակայ
զթուղթ
Վաղարշակայ
՚ի
ձեռաց
Մարիսաբայ
Կատինայ`
գովեաց
քխնդիր
եղբօր
իւրոյ,
եւ
հրամայեաց
բանալ
զհամօրէն
դիւան
գրոց
նախնի
թագաւորաց`
որ
՚ի
Նինուէ .
ուր
յուզեալ
Մարիսաբայ
զամ
մատեանս
պատմութեանց`
եգիտ
զմատեան
մի
յունական
գրով.
որոյ
վերնագիր
էր
այսպիսի.
Այս
մատեան
հրամանակ
Աղեքսանդրի
՚ի
քաղդէացւոց
բարբառոյ
փոխեալ
՚ի
յոյն.
որ
ունի
զբուն
հնոց
եւ
զնախնեացն
բանս:
Յայսմ
մատենէ
կարգաւ
եհան
Մարիբաս
զպատմութիւնս
հայոց
՚ի
Հայկայ
մինչեւ
ցՍարդանաբաղոս,
եւ
անդր
եւս`
գրեթէ
մինչեւ
ցԱղեքսանդր,
յունաց
եւ
ասորւոց
գրով.
եւ
եբեր
՚ի
Մծբին
առ
Վաղարշակ:
Ընդ
որ
յոյժ
ուրախացեալ
նորա`
եդ
զայն
՚ի
գանձարանի
իւրում
՚ի
պահեստի
մեծաւ
զգուշութեամբ,
եւ
զմասն
ինչ
՚ի
բանից
մատենին
ետ
դրոշմել
յարձանի:
Եւ
ապա
սա
ինքն
Մարիբաս
գտեալ
եւ
զայլ
մատեանս`
գրեաց
եւ
անտի
ինչ
ինչ
մինչեւ
՚ի
ժամանակս
իւր.
գրեաց
եւ
զգործս
Վաղարշակայ,
եւ
որդւոյ
նորա
Արշակայ.
նաեւ
զգործս
առաջնոյն
Արշակայ
Պարթեւի,
եւ
երկրորդին
Արշակայ
մեծի`
եղբօր
Վաղարշակայ.
եւ
՚ի
սորա
մատենիցն
բերէ
Մովսէս
Խորենացի
զպատմութիւն
իւր
մինչեւ
ցԱրտաշես
առաջին:
