Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վաղարշակ թագաւոր յետ տիրելոյ բազում աշխարհաց, եւ յետ գործելոյ բազում ինչ, եւ յետ ստուգութեամբ տեղեկանալոյ ծագման եւ որպիս ութեան ազգիս ՚ի պատմութենէ անտի` զոր եբեր Մարիբաս, ձեռն էարկ վայելչացուցանել զամ աշխարհս Հայոց բազմապատիկ կարգօք : Եւ սկսեալ զառաջինն յապարանից իւրոց, կարգեաց օրէնս, զի ՚ի տան թագաւորի ամենայն գործոց լիցի որոշեալ ժամանակ` ելից եւ մտից, խորհրդոց եւ դատից, խրախճանութեանց եւ զբօսանաց: Կարգեաց եւ զերկուս յիշեցուցանօղս. զի մին յիշեցուսցէ նմա գրով զբարութիւն, եւ միւսն զվրէժխնդրութիւն. իբր զի բարի յիշեցուցանօղն ազդ արասցէ թագաւորի զիրաւն եւ զմարդասիրելն. յորժամ կամիցի բերիլ ՚ի բարկու թեան յանիրաւու հրամանս. իսկ միւսն ազդ արասցէ թագաւորի վրէժխնդիր լինել անիրաւութեանց յորժամ անփոյթ լիցի պատժել զչարս:
       Յետ այսորիկ ըստ տեղեկութեանն, զոր ընկալեալ էր ՚ի նախնի պատմութեանց վասն Հայկազանց, կարգեաց եւ որոշեաց յընտիր ցեղիցն զպէսպէս աւագութիւնս եւ զնախարարութիւնս յարքունական իրս: Եւ նախ` կարգեաց զԲագարատ լինել թագադիր որդւոյ յորդիս ամենայն թագաւորաց եղելոյ ՚ի ցեղէ Արշակունեաց: Այս Բագարատ` որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց գլուխն, էր յազգէն հրէից` սերել ՚ի շամբատայ` այր քաջ եւ բարեմիտ. եւ էր յառաջագոյն յարքունիսն Արշակայ` իբր իշխան Ատրպատականի. եւ ՚ի բազում իրս ձեռնտու Վաղարշակայ. որոյ վասն իսկ յետ թագադիր հաստելոյ կարգեաց զնա եւս եւ ասպետ. այսինքն ազատանձն եւ առանձին սիրելի թագաւորի. եւ կացոյց իշխան բազմութեան զօրաց. եւ հրաման ետ կապել վարսակալ յերրեակ շարս մարգարտաց, յորժամ իցէ յարքունիս: Յանուն սորա` ազգ սորին Բագրատունիք կոչեցան. որպէս ասացաք ՚ի ա. գիրս. երես. 101. եւ 182: Եւ բազումք ՚ի նոցանէ վասն հաւատոցն նահատակեցան ՚ի թագաւորաց մերոց:
       Երկդ` կարգեաց զգեցուցանօղս անձին եւ հանդերձապետս ՚ի զաւակաց Քանանիդայ քանանացւոյ. յորմէ Գնթունիք, կամ Քնդունիք, այսինքն Քանանիդունիք:
       Երրորդ` կարգեաց իւր թիկնապահս սպառազէնս ՚ի Խորխոռունեաց ՚ի զաւակացն Խոռոյ` որ ՚ի հակայ, արս ընտիրս եւ քաջս, նիզակաւորս եւ սուսերաւորս, եւ գլուխ նահապետութեան նոցա եդ զմաղխաղ ոմն այր բարի եւ սրտեայ յորմէ եւ ազգ Խորխոռունեաց կոչին երբեմն եւ Մաղխաղունիք: Չորրորդ` կարգեաց ՚ի վերայ արքունական որսոց որսապան զդատ իշխանն ՚ի զաւակն զաւակէ գառնկայ թոռինն Գեղամայ` յորդւոյն Հայկայ. եւ յորդւոյ նորա ՚ի վարժայ սերեցան Վարաժնունիք:
       Հինգերորդ` կարգելոյ զԳաբաղ անուն ոմն ՚ի վերայ համբարց համբարապետ. եւ զԱբէղ ոմն ՚ի վերայ սպասուց եւ գահոյից արքայի. եւ պարգեւեաց նոցա շէնս. յորոց Գաբեղեանք եւ Աբեղեանք:
       Վեցերորդ` կարգեաց յազգէ Ադրամելեքայ որդւոյ Սենեքերիմայ զարծուէկիրս. յորոց Արծրունիք. այս է ունօղ կամ բարձօղ զարծուիս առաջի արքայի. եւ զի բազում էին նոքա, յանձն արար նոցա զկողմն աշխարհին Վասպուրականի. ուր զօրացել նոցա` գրաւեցին բովանդակ զայն: Ըստ սոցին կարգեաց եւ վերակացուս ՚ի վերայ ոսրացողաց զբաղէս եւ զայլ հաւս. յորոց Հաւունիք կամ Հաւնունիք:
       Եօթներորդ` կարգեաց ՚ի նոյն ազգէ Սենեքերիմայ զգին ոմն տակառապետ. յորմէ Գնունիք. որ ստուգաբանի եւս` գինի ունիս. սքանչելի իմն դիպեալ (ասէ Խորենացին ) ըստ գործոյն եւ անունն. զի որում անուն էր գին, նմա յանձն եղեւ սպաս գինւոյ:
       Ութերորդ` կարգեաց վերակացուս ՚ի վերայ զենարանաց եւ սպանդից. յորմէ Սպանդունիք:
       Իններորդ` կարգեաց գործակալս ՚ի վերայ ձիւնակրաց եւ պահապանաց ամարանցցն. յորոց Ձիւնականք:
       Տասներորդ` կարգեաց ՚ի զարմէ առաջնոյն Տիգրանայ եւ քեռ նորա Տիգրանուհեայ յազգէ Հայկայ արս չորս` հանդերձ առանձին գնդովք վառելովք ՚ի պահպա նութիւն դրան արքունի արք եւ Ոստանիկ կոչեցան. ըստ որում գրեցաք. գիրք. ա . երես. 110:
       Մետասաներորդ` կարգեաց զհայրիշխան ՚ի վերայ ներքինեաց, որ եւ կոչի Մարդապետ. եւ հրամայեաց առնել ներքինիս յազգէն Հայկայ ըստ հեթանոսական օրինի. եւ ետ նոցա զմասն ինչ յԱտրպատականէ` մինչեւ ցՃուաշ եւ ցՆախջուան:
       Երկոտասաներորդ` կարգեաց եւ զմի ոմն` կոչիլ նմա երկրորդ թագաւորի` ՚ի զաւակացն Աժդահակայ մարաց արքայի. յորմէ եւ նահապետ այնր ցեղի կոչի Մուրացան. այսինքն Մարացւոց տէր. եւ ազգն անուանի Մուրացեանք, եւս եւ վիշապազունք. եւ յանձն արար նմա զամենայն շէնս, յորս բնակեալ էին գերեալքն ՚ի մարաց յաւուրս Տիգրանայ առաջնոյ, զորմէ տե'ս յերես. 110:
       Յետ այսորիկ կարգեաց ՚ի քաղաքի դատաւորս, իշխանս, իրաւարարս, նոտարս, եւ զայլ ամենայն պաշտօնատարս ըստ քաղաքական կարգի: Եւ եւս կարգ եդեալ ՚ի մէջ զօրաց որոշեաց զնոսա ՚ի գունդս, յառաջին, յերկրորդ, յերրորդ, ՚ի չորրորդ, եւ որ ՚ի կարգի. եւ կացոյց ՚ի նոսա տասնապետս, յիսնապետս, հարիւրապետս եւ զօրագլուխս ՚ի վերայ ամենեցուն նոցա զմի ոմն սպարապետ մեծ: Եւ ահա այսպիսի բարեվայելուչ կարգօք յարդարեալ` պերճ եւ պանծալի արար Վաղարշակ զասքանազեանս թագաւորութիւն:
       բ. Եւ ապա սկսաւ կարգել յայլեւայլ սահմանս աշխարհին Հայոց մարզպանութիւնս եւ զայլ նախարարութիւնս: Եւ նախ` յեզր արեւելեայ կողման աշխարհին կարգեաց զերկուս կողմնակալս` զիւրաքանչիւր տասն տասն հազարօք , յազգէ Սիսակեան եւ Կադմեան: Իսկ առ սահմանօք հիւսիսոյ արեւելեայ կողմանն մօտ Կուր գետոյ կացոյց կողմնակալ տասն հազարօք զառան զայր իմաստուն եւ քաջ ՚ի ծննդոցն Սիսակայ: ՚Ի սորա զաւակաց ասի սերեալ ազգն Ուտէացւոց, Գարդմանացւոց, Ծովդէացւոց, եւ Գարգարացւոց:
       Սոյնպէս եւ ՚ի վասն կողմանցն Աշոցայ եւ Տաշրայ առ սահմանօք Արարատեան աշխարհին կարգեաց կողմնակալս ՚ի զաւակացն Գուշարայ` որ ՚ի Շարայէ` յազգէն Հայկայ: Եւ յանդիման Կովկաս լերինն կարգեաց ՚ի բդեշխութիւն Գուգարացւոց զմի ոմն յաւագաց:
       Իսկ ՚ի հովտին մեծի Բասենոյ կարգեաց նահապետ զԴունին ոմն ՚ի Մանաւազեանց ՚ի զաւակացն Հայկայ. յորմէ է նախարարութիւնն Դունին կամ Որդունին ասացել: Եւս եւ կարգեաց կուսակալ արեւմտից զոմն Տորք կամ Տուրք անուն, այր խոժոռադէմ, դժնէհայեաց, տափակունչն, խորակն , եւ վիթխարի, եւ ուժով սաստիկ, յազգէ Պասքամայ թոռին առաջնոյ Հայկակայ. որ եւ վասն անգեղ ութեան դիմացն կոչիւր Անգեղայ. յորմէ եւ ազգն կոչեցաւ Անգեղ տուն:
       Յետ այսորիկ հաստատեաց զնախարարութիւնն ծոփաց ՚ի Չորրորդ Հայս: Կարգեաց եւ զնախարարութիւնս Ապահունեաց եւ Մանաւանզեանց եւ Բզնունեաց ՚ի զաւակաց Հայկայ. յորոց պատուականագոյնս կացոյց իշխանս ՚ի վերայ նոցա: Եւ զայր ոմն քաջ` Սլաք կամ Սղուկ անուն սակաւ արամբք կարգեաց պահել զլերինս Տարոնոյ, եւ որսայ զքօշս. յորմէ են Սլկունիք կամ Սղկունիք: Այլ թէ յորմէ ' ազգէ էր այս Սղուկ, ասէ Խորենացին. բ. 7. ոչ կարեմ հաւաստեաւ ասել. ՚ի Հայկա՞յ, եթէ յառաջագունից քան զնա եղելոց յաշխարհին. զոր հին զրոյցք պատմեն լինել. բայց էր ասէ այր քաջ: ՚Ի սոյն գործ կարգեաց եւ զայր ոմն Միանդակ անուն. յորմէ Մանդակունիք:
       Կարգեաց եւեւս ՚ի վերայ աշխարհին Աղձնեաց յարեւելից Տիգրիսու յեզր Ասորեստանի բդեաշխ մեծ եւ կուսակալ զշարաշան ՚ի տանէ Սարասարայ Սենեքերիմեանց: Եւ որպէս երեւի ՚ի պատմութեանց, նաեւ ՚ի ծագ աշխարհին Աղձնեաց ՚ի Միջագետս յերկրին Եդեսացւոց կարգեաց զայլ նախարարութիւն. որում եւ եդ նահապետ զմի ոմն ՚ի պարթեւական ազգէ իւրմէ առ անուն. զոր այլք կոչեն Ոռհէ. յորոյ անուն եւ քաղաքն կոչեցաւ Ուռհայ . զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի ծանօթութիւնս այսր գրոց . ժզ. (2):
       Գտեալ ապա Վաղարշակայ յաշխարհէ Մոկաց զայր ոմն ահաւոր, որ ընդ իւրեւ ունէր սրիկայս բազումս, հաստատեաց զնա մարզպան աշխարհին այնորիկ ՚ի նախարարութիւն մեծ, որ ասի Մոկաց: Սոյնպէս կարգեաց եւ զնախարարութիւնսն, որք ասին Կարդուացիք, Անձեւացիք, եւ Ակէացիք: Իսկ նախարարութիւնքն` որք կոչին Ռըշտունիք եւ Գողթնեցիք, են հատուածք ՚ի Սիսականէն:
       գ. Այս ամենայն նախարարութիւնք` զորս յիշեցաք, եւս եւ այլ նախարարութիւնք` որք կարգեցան յայլեւայլ ժամանակս, էին գրեթէ մի մի առանձին թագաւորութիւնք. որպէս վկայէ եւ Պլինիոս. ղ. 9: եւ նոքին իսկ նախարարք էին իբր թագաւորք, ունելով իւրաքանչիւր ընդ տէրութեամբ իւրեանց ընդարձակ սահմանս, եւ ընդ ձեռամբ իւրեանց զգունդս հազարաւոր զօրաց. ոմանք հինգ հազարաց, եւ ոմանք տասն հազարաց. եւ այլք աւելի` կամ պակաս: Եւ յաւուրս վերոյիշատակեալդ Պլինիոսի, որ էր ՚ի ժամանակս կայսերացն Ներոնի եւ Վեսպասիանոսի, թիւք այնց նախարարութեանց` որպէս նա գրէ , էին հարիւր եւ քսան. յորս յետոյ յաւելան եւ այլ քանի մի. որպէս է տեսանել ՚ի կարգի պատմագրութեանս: Եւ այս իշխա նութիւն նախարարութեանց իջանէր պայազատութեամբ որդւոց յորդիս իբր ՚ի ժառանգս. եւ հաստատիւր յիշխանութենէ արքայի. եւ էր անփոփոխ. բայց եթէ վասն իրիք հարկի այլում ումեք ՚ի նոյն ցեղէ շնորհեալ լինէր ՚ի թագաւորէն:
       Իսկ զարդք զգեստուց նոցա էին շքեղք յոյժ` ըստ աւանդելոյ Պրոկոպիոսի ՚ի գ. գիրս` որ յաղագս շինուածոց Յուստինիանեայ կայսեր. ՚ի գլ. 1: Լօդիկ կամ քղամիդ նոցա էր ասրանիւթ, ո'չ ՚ի խաշանց, այլ` ընտրանօք հաւաքեալ ՚ի մանրաթելից ՚ի ծովային ինչ կենդանւոյ` որ կոչի պինայ. այն է ազնուագոյն տեսակի ինչ փինէզի. որ հարկանել արեւու գոյնզգոյն փողփողէր: Ծիրանի հանդերձ նոցա ունէր զարդ ոսկեհուռն յայնմ մասին, ուր ամփոփեալ կապիւր: ՚Ի վերին ծայր լօդկին շինգղ ոսկի կամ վարսակալ` ազնիւ ակամբ յեռեալ, զորմէ երեք յակինթ կախէին ոսկի շղթայիւք: Մետաքսեայ պարեգօտ նոցա համակ ոսկեղէն պալարազարդ այսինքն խապառալը: Կօշիկք կարմիր նռնագոյն մինչեւ ցծունկն պատեալ: Զորս ասէ Պրոկոպիոս ո'չ այլ ումեք բաց ՚ի կայսերէ եւ յարքայէ պարսից օրէն էր զգենուլ:
       ՚Ի մէջ սոցա ոմանք նաեւ բդեաշխ անուանեցան. որք եւ էին առաւել երեւելի եւ հզօրագոյն, մինչեւ թագաւոր եւս կոչիլ յայլոց ազգաց, եւ իբր առանձին թագաւոր ելանել ՚ի պատերազմ ընդդէմ այլոց թագաւորութեանց. եւ վանել զնոսա` անկախ ՚ի մեծէ թագաւորէն հայոց. զորոց եւ ոչ զնշմարանս հետոց է տեսանել այժմ: Այլ մեք հայեսցուք ՚ի կարգ պատմութեանս:
       դ. Յետ բազում իրաց` զորս արար Վաղարշակ, շինեաց եւ մեհեանս յԱրմաւիր. եւ կանգնեաց զանդրիս արեգական եւ լուսնի. եւ եդ անդ զարձանս նախնեաց իւրոց: Եւ կացոյց քուրմս ՚ի Վահունեաց կամ ՚ի Վահնունեաց յորդւոցն Վահագնի զարս պաշտօնասէրս կռոց ըստ խնդրոյ նոցա. եւ պատուեալ զնոսա` դասեաց ընդ աւագագոյն նախարարութիւնս:
       ՚Ի սոյն պաշտօն սահմանեաց եւ զԱռաւենեանս եւ զԶարեհաւանեանս: Եւ ապա ՚ի մատուցանել արքայի զոհս ՚ի նորաշէն մեհեանսն, տեսեալ` թէ Բագարատ ոչ հաղորդի ընդ նմա, զի էր ՚ի նախնեաց հետէ յօրէնս հրէից, յորդորեաց զնա թողուլ զայն կրօն, եւ պաշտել զկուռս: Այլ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, եթող զնա ընդ կամս իւր. քանզի սիրէր զնա, եւ ոչինչ իւիք կամէր նեղել:
       Յետ շի նութեան մեհենից կանգնեաց ՚ի բազում տեղիս բազում քաղաքս եւ շէնս բազմամարդս. յորոց վերայ կարգեաց իշխանս եւ իրաւարարս եւ պահապանս. եւ եդ ՚ի նոսա քաղաքական կարգս: Հրամայեաց կրկին նորոգել եւ զքաղաքն Շամիրամայ զմիանգամայն նորոգեալն ՚ի Վանայ` ՚ի յիշատակ Արայի:
       Զայս ամենայն այսպէս հաստատեալ` ապա սկսաւ կարգ դնել եւ յորդիս իւր. զի ունէր բազում ուստերս. եւ զի ոչ համարէր պատշաճ ամենեցուն նոցա կալ ընդ իւր ՚ի Մծբին, առաքեաց զնոսա ՚ի գաւառն Հաշտենից. եւ ետ նոցա զամենայն շէնս կողմանցն այնոցիկ. եւ կարգեաց իւրաքանչիւրոց ռոճիկս արքունուստ:
       Այլ զանդրանիկ զորդի իւր, որ կոչիւր Արշակ, պահեաց առ ինքն վասն յաջորդելոյ նմա ՚ի թագաւորութեան: Եւ յայնմհետէ եղեւ օրէնք ՚ի մէջ Արշակունեաց. զի մին յորդւոց թագաւորի բնակէր առ հօրն յաջորդել նմին. եւ զայլսն առաքէին ՚ի կողմանս Հաշտենից` սերիլ յազգ Արշակունեաց:
       ե. ՚Ի կարգել անդ Վաղարշակայ զթագաւորութիւն իւր, եւ ՚ի զօրանալ նորա ՚ի վերայ ամենայնի, անկաւ խռով ութիւն ՚ի թագաւորութեան Սելեւկիացւոց. քանզի Դեմետր երկրորդ Նիկանովր որդի Դեմետրի առաջնոյ Սոտիրայ արքայ Սելեւկիոյ կամելով տալ պատերազմ ընդ Տրիփոնայ` զօրաժողով եղեւ, եւ եկն բազում զօրօք ՚ի կողմանս մարաց եւ պարսից եւ հայոց. նուաճել զԱրշակ մեծ, եւ առնուլ անտի թիկունս ընդդէմ Տրիփոնայ: Այլ Բիւրատ զօրավար` որ թուի լինել եղբայր Բագրատայ, առաքեալ յԱրշակայ` եհար եւ սատակեաց զզորս նորա եւ ձերբակալ արար զնա ինքն զՆիկանովր, եւ տարաւ առ Արշակ . որ եւ հրամայեաց մատնել զնա ՚ի կապանս, եւ դնել ՚ի բանտի. եւ ՚ի սակս այսր երկաթի կապանաց անուանեցաւ նա յետոյ ՚ի յոյն բարբառ Սիրիպինդէս` ըստ Խորենացւոյն, եւ կամ Սիտիրիդէս` ըստ Սիւնկեղեայ: Իսկ եղբայր նորին Դեմետրի Անտիոքոս վեցերորդ` կոչեցեալն Սիդիտէս կամ սիդիացի` թագաւորեալ փոխանակ նորա` գումարեաց զօր բազում յիւրոց, եւ ՚ի Հիւրկանոսէ Յովհաննէ ՚ի քահանայապետէն հրէից, եւ յարձակեցաւ յԱսորեստան: Եւ ՚ի կամիլն տիրել անդ` ել ընդառաջ նորա Բիւրատ հարիւր քսան հազար զօրօք` ընդ Սեւերիոս Սուլպիկեայ. յորմէ վատթարեալ Անտիոքոսի. եւ վտանգեալ ՚ի սատակու թեան ձմերայնոյն` ամփոփեցաւ յանձուկ տեղիս, եւ կորեաւ հանդերձ զօրօք իւրովք. եւ որպէս ասէ Ապպիանոս` չոքաւ զիւրովի: Եւ ապա եղբայր նորա Դեմետր Նիկանովր` ըստ պատմելոյ Յուստիանոսի, արձակեալ ՚ի կապանաց` յաւուրս Արշականայ արքայի պարսից` դարձաւ ՚ի Սելեւկիա. եւ վերստին նստաւ յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ: Տե'ս զայսցանէ եւ. գիրք. ա. երես. 138. եւ 139:
       Իսկ Վաղարշակ յետ թագաւորելոյ ամս. իբ. եւ յետ կարգելոյ զաշխարհ մեր, մեռաւ ՚ի Մծբին: Եւ որպէս յիշեցաք յառաջագոյն, որք միանգամ ՚ի Վաղարշակայ աստի թագաւորեցին որդւոյ յորդիս ՚ի վերայ հայոց, կոչեցան Արշակունիք` նախնւոյն Արշակայ Պարթեւի. եւ ՚ի նոյն անուն նաեւ թագաւորութիւն եւ ազգ հայոց երբեմն պարթեւ անուանեցաւ, որպէս եւ պարսիցն. մինչեւ առհասարակ արտաքին մատենագրաց երբեմն անխտիր կոչել զերկոսին եւս պարթեւս:
       Սմին իրի եւ Դիովն կասիոս պատմիչ հռովմայեցւոց գիրք. խ. երես. 78. զերկոցունց միանգամայն խօսելով ասէ. սոքա յԱրշակայ մեծէ Արշակունի անուն ընկալան. եւ յամենայնի յաջող ութիւն գտեալ` զամենայն շրջակայ սահմանս ընդ իւրեամբք նուաճեցին. եւ զՄիջագէտս որ նախ ընդ ձեռամբ կուսակալի էր , յիւրեանց իշխա նութիւն յաւելին. (ուր իմանայ զտիրել Վաղարշակայ ). հուսկ յետոյ մեծապէս ամբարձան ՚ի փառս եւ ՚ի զօրութիւն եւ սկսան մարտ դնել ընդ հռովմայեցիս. եւ ցարդ եւս դիմակալ են նոցա: