Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յետ մահու Վաղարշակայ առաջնոյ թագաւորեաց ՚ի վերայ հայոց որդի նորա Արշակ առաջին յաւուրս Արշակայ մեծի. եւ լեալ նախանձաւոր եւ հետեւօղ առաքինութեանց հօր իւրոյ` յաւել բազում կարգս գործոց ուղղութեան: Եւ եղեւ յապստամբիլ ՚ի նմանէ պոնտացւոց` յարձակեցաւ ՚ի վերայ նոցա, եւ նուաճեաց զնոսա. եւ ՚ի նշան յաղթու թեան իւրոյ կանգնեաց յեզր Սեաւ ծովուն արձան քարեղէն: Ունէր ասեն սա զնիզակ բոլորատէգ մխեալ արուեստիւ իմն յարիւն դաժան զեռնոց. եւ անգամ մի յընթանալն հետիոտս յեզր ծովու անդ` դիմեալ ՚ի վերայ արձանին` ձգեաց յայն զնիզակ իւր. եւ մխեաց խորագոյնս իբրեւ ՚ի յերկանաքար արձանն, կամ գուցէ ՚ի պատուանդան արձանին, որ ունէր զձեւ երկանաքարի: Զայս արձան բազում ժամանակաւ պատուեցին պոնտացիք իբրեւ զգործ ինչ յածոց գործեալ. բայց յետոյ ընկեցին ՚ի ծով, յորժամ եղեւ վերստին պատերազմ ՚ի մէջ նոցա եւ պաշտօնասէր որդւոյ Արշակայ:
       Սոյն այս Արշակ պաշտօնասէր էր կռոց յոյժ. եւ տեսեալ զորդիսն Բագրատայ, զի ոչ պաշտէին զկուռս, հրամայեաց նոցա թողուլ զհրէուին. եւ յոչ առնուլ նոցա յանձն` զերկուս ՚ի նոցանէ սրով սպան: Իսկ վասն այլոցն հրամայեաց ոչ տալ կանայս, եթէ ոչ խոստասցին երդմամբ, թէ ոչ թլփատեն զմանկունս իւրեանց, եւ ոչ պահեն զշաբաթս: Եւ նոցա անճարացեալ` խոստացան չթլփատել, եւ զշաբաթս լուծանել յորժամ ելանիցեն ՚ի պատերազմ կամ յորս ընդ թագաւորի. բայց ոչ յանձն առին պաշտել զկուռս:
       ՚Ի սմին ժամանակի աղմուկ մեծ ծագեցաւ ՚ի կողմանս լերինն Կովկասու յաշխարհին Վղնդուր Բուղկարայ. եւ բազումք ՚ի նոցանէ հատուած եկին յաշխարհ մեր. եւ գտեալ շնորհս յԱրշակայ` բնակեցան ՚ի Վերինն Բասէն, այն` որ յառաջնոցն կոչիւր Անփայտ Բասէն: Եւ զի իշխան նոցա կոչիւր Վունդ, տեղին այն եւս կոչեցաւ յանուն նորա Վանանդ:
       բ. Իսկ Արշակ յետ թագաւորելոյ ամս. ժգ. մեռաւ. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ հայոց Արտաշէս առաջին` որդի նորա, յաւուրս թագաւորութեան նախասացեալ Արշականայ արքային պարսից: Սա ՚ի տիս անդ մանկու թեան սիրելի էր լեալ զաչս Վաղարշակայ հաւուն իւրոյ. զի էր մանուկ կայտառ եւ հզօր. մինչեւ կարծիս տալ ամենեցուն մեծամեծ գործոց քաջութեան, զորս գործելոյ էր. որպէս եւ գործեացն իսկ. քանզի ՚ի թագաւորել անդ իւրում զինեալ ՚ի զօրութիւն տէրութեան հզօր գտաւ քան զայլս. եւ զի ցայնժամ թագաւորն պարսից համարիւր առաջին, իսկ հայոցն երկրորդ, Արտաշէս արար զինքն նախագահ նմին. որում եւ զիջաւ Արշական. վասն զի ոչ կարէր զդէմ ունել նորա:
       Բայց այսու ոչ շատացեալ Արտաշեսի` նուաճեաց եւս ընդ իշխանութեամբ իւրով զամենայն Պարսս. եւ ապա ձեռն էարկ եւ շինեաց իւր զարքունիս յաշխարհին պարսից. եւ ետ հատանել անդ դրամս յիւր անուն եւ յիւր պատկեր: Իսկ զորդի իւր զՏիգրան պահեալ առ ինքն վասն թագաւորեցուցանելոյ` կամ փութով ջանացաւ մարզել զնա ՚ի գործս առաքի նութեան եւ պատերազմաց եւ մեծամեծ քաջութեանց: Էր յայնմ ժամանակի այր ոմն Վարաժ կամ Վարժ անուն որդի Դատայ` հմուտ յոյժ եւ հնարագէտ ՚ի պատերազմական մրցմունս. եւ քաջ ՚ի մարզս զինուց եւ նետաձգութեանց եւ որսաց, յազգէ Գառնկայ Գեղամեանց. նմա յանձն արար Արտաշէս զՏիգրան` ուսուցանել եւ վարժել զնա ՚ի գործս մարտի, եւ յայլ պիտանի իրս: Եւ զնա ինքն զվարժ կացոյց ՚ի տեղի հօր նորա դատայ ՚ի վերայ արքունական որսոց. եւ պարգեւեաց նմա զշէնս շուրջ զՀրազդան գետով. յորմէ սերեալքն կոչեցան Վարաժնունիք. ընդ որում յիշեցաք եւ ՚ի նախընթաց գլուխդ:
       Իսկ զդուստր իւր զԱրտաշամա` ըստ պատմելոյ Խորենացւոյն, խ. 10. ետ ՚ի կնութիւն Միհրդատայ մեծի բդեշխին վրաց առն հզօրի. որ էր ՚ի զաւակն առաջնոյն Միհրդատայ նախարարին Դարեհի. զորմէ յիշեցաք գիրք. ա. երես. 126. եւ յանձնեաց նմա զկողմնակալ ութիւն հիւսիսային լերանցն եւ Պոնտոս ծովուն:
       Այլ Արտաշէս տեսեալ զանձին յաջողութիւն` մեծամտեցաւ. եւ կամեցեալ տիրել համօրէն տիեզերաց` յարոյց զօր յարեւելից եւ ՚ի հիւսիսայ բազում յոյժ, մինչեւ ոչ գիտել նմա զհամար նոցա. զի զբազմ ութիւն նոցին առանձին իմն չափով հնար էր գիտել` քան թուելով. գրոց եւ ՚ի յարձակել զնետս ՚ի միջօրէի` լոյս արեգականն ծածկէր. եւ տիւն առ տեղեաւն նսեմանայր: Եւ առ յայտնի ցուցանելոյ, թէ յիրաւի այնչափ բազում էին զօրք իւր, յանցանել ՚ի տեղիս քարուտս` հրամայէր նոցա ըստ մարդաթուի քար ընկենուլ յիջեւանս . որով կարկառ լեռնանման կանգնէր ՚ի նոսին:
       Սովին բազ մութեամբ խաղաց Արտաշէս յարեւմուտս, եւ նուաճեալ զցամաք երկիր փոքուն Ասիոյ` էջ եւ ՚ի ծով բազ մութեամբ նաւուց. եւ հատեալ ՚ի Հելեսպոնտոս` տիրեաց Թրակիոյ. եւ Ելլադայ . եւ քանդեաց զերեւելի քաղաքսն յորս` յառաջ քան զհասանել նորա հատեալ էր համբաւ քաջութեան նորին: Յազգեաց եւ փոկէացւոց եւս եւ սպարտիացւոց` որ ՚ի Մօռա. եւ այլոց բազմաց. եւ զարհուրեցոյց զբնակեալս ՚ի սահմանս Միջերկրական ծովուն. եւ յամի յաղթական լեալ` դարձաւ ՚ի Հայս: Եւ անդ թագաւոր կացուցեալ զորդի իւր զՏիգրան` չօգաւ ՚ի Պարսս: Եւ այսմ ամի ոչ ոք գտաւ դիմակաց արշաւանաց նորա զի թէպէտ եւ զօրացեալ էին յայնժամ հռովմայեցիք, բայց պատաղեալ նոցա զաղմկաւ իւրեանց` չէին ձեռնհաս ելանել ընդդէմ Արտաշէսի:
       գ. Այլ ՚ի յարձակիլ նորա վերստին յայնոսիկ կողմանս յանկարծակի իմն աղմուկ շփոթից ծագեալ ՚ի զօրս նորա նոքին իսկ սկսան կոտորել զմիմեանս: Յորոց կամելով Արտաշէսի ճողոպրել զանձն փախստականեղեւ բազում արամբք . եւ չեւ եւս հասեալ ՚ի Հայս` սպանաւ ՚ի զօրաց իւրոց, թագաւորեալ ամս. իե. այլ ՚ի մեռանիլն ասաց. աւա'ղ անցաւոր փառացս: Եւ եթող զերկուս որդիս ծնեալս յԱրշակունի թագուհւոյ, զՏիգրան` զոր թագաւորեցուցեալ էր ՚ի վերայ հայոց, եւ զերկամեայ տղայ մի Արշամ անուն, եւ զայլ որդի մի եւս Գոռ անուն յայլմէ կնոջէ:
       Գրէ Խորենացին ՚ի մեհենական մատենից. բ. 11. թէ սոյն այս Արտաշէս յորժամ յԱսիա էր, գտեալ անդ զպղնձաձոյլ եւ Հերակլեայ եւ Ապողոնի, զորս գործեալ էր Սկիւլեայ եւ Դիտոնեայ կրետացւոցն անուանի արհեստաւորաց, յղեաց յաշխարհն հայոց յԱրմաւիր: Եւ քրմապետացն` որք էին յազգէ Վահունեաց, առեալ եդին անդ ՚ի մեհենի. իսկ յետ մահուն Արտաշեսի` զարձանն Հերակլեայ կարծելով` թէ իցէ Վահագնի` իւրեանց նախնոյն, քանզի բազում ինչ երգէին յառասպելսն զՎահագնէ նմանութեամբ Հերակլեայ, տարան ՚ի Տարոն, եւ կանգնեցին յԱշտիշատ ՚ի գեօղն իւրեանց:
       Գրէ դարձեալ Խորենացին ՚ի վերոյ նշանակել տեղւոջ, թէ գտեալ Արտաշեսի ՚ի յԵլլադա զպատկերս Դիոսի, Արտեմիդեայ, Աթենայ, Հեփեստեայ, եւ Ափրոդիտեայ, հրամայեաց տանել ՚ի Հայս հանդերձ քրմօք իւրեանց: Այլ չեւ եւս հասեալ նոցա ՚ի սահմանեալ տեղին, լուեալ զճանապարհայն զմահ Արտաշեսի` տարան զայնս յամրոցն Անի , եւ անդ առին զտեղի:
       դ. Յետ մահու Արտաշեսի առաջնոյ թագաւորեաց առանձինն ՚ի վերայ հայոց որդի նորա Տիգրան երկրորդ, ՚ի յաւուրս իշխանութեան Արշակայ երրորդի կամ Արշանակայ պարսից արքայի. եւ վերստին ժողովեաց զզօրսն, որք ցրուեալ էին ՚ի մահուան հօր իւրոյ. եւ կարգեալ ուղղեաց զթագաւորութիւն իւր. եւ կոչեալ առ ինքն զՄիհրդատ զքեռայր իւր` հաստատեց զնա երկրորդ լինել արքայի: Եւ զի յայնմ ամի յոյնք լսելով զմահ Արտաշեսի, եւ զցրուիլ զօրաց նորա, հետամուտ լեալ էին գալ յաշխարհս մեր, ել Տիգրան ընդդէմ նոցա` առեալ ընդ իւր եւ զՄիհրդատ. եւ փախստական արար զնոսա: Եւ անտի դարձեալ ՚ի Մաժակ, այն է Կեսարիա, տիրեաց Ասիոյ. եւ եթող անդ զՄիհրդատ զօրօք անուանեալ զնա արքայ Պոնտոսի եւ Միջերկրեայց. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս. ե. (1):
       Եւ ինքն դարձ արարեալ անտի` տիրեաց եւ այլ բազում աշխարհաց. եւ գերեաց զբազումս. եւ սարսեցոյց զտիեզերս բովանդակ. եւ հնազանդեցոյց ը իւրեւ զբազում ազգս . որով եւ այնչափ բարձրացաւ սիրտ նորա, մինչեւ համարիլ` թէ ամենայն ինչ, որում ըղձան մարդիկ, եւ զոր ընդունին մահկանացուք, իցէ ընդ իւրով իշխանութեամբ, եւ ՚ի հրամանն նորա յաջողին: Եւ որպէս գրեն պատմիչք հռովմայեցւոց, բազմութիւնք թագաւորաց գերեալք ՚ի նմանէ` կային ձեռնամած առաջի նորա եւ ծառայէին նմա: Այլ զչորեսինն ՚ի բազմութենէ անտի թագաւորաց ունէր հանապազ ընդ իւր ՚ի սպաս մասնաւոր ծառայու թեան առ ՚ի ցոյց շքեղութեան փառաց. եւ ՚ի գնալ իւր ուրեք երիվարաւ` չորեքին նոքա առընթեր նորա գնային հետիոտս` զգեցեալ թագաւորական պատմուճանս. եւ ՚ի նստիլ յաթոռ եւ ՚ի հրապարակախօսել կամ ՚ի տալ պատգամս ազգաց` յանդիման նորա յոտին կային ՚ի նշան խոստովանելոյ զանձինս ծառայս լինել նորա: Զայսոսիկ գրէ Պլուտարքոս ՚ի գործս Ղ ուկուղեայ. յերես. 418:
       ե. Յետ բազում գործոյ քաջութեան` զոր արար Տիգրան, սկսաւ շինել ՚ի Հայս զմեհեանս. եւ զՎահունի քուրմսն` որք ընդ իւրեանց կամս զկուռս Հերակլեայ տարեալ էին յԱշտիշատ ընկէց ՚ի քրմութենէ. եւ զԱշտիշատ աւանն էառ յարքունիս: Իսկ այն քուրմք` որք եկեալ էին ՚ի յԵլլադայ ՚ի յԱնի, կասկածեալ` թէ գուցէ առաքեսցէ զնոսա Տիգրան ՚ի Խորագոյն Հայս, ոչ կամելով գնալ անդ` առաջի արկին Տիգրանայ ստայօդ պատճառանս ՚ի դիմաց դիցն բերելոց յԵլլադայ, թէ նոքին ոչ կամին ելանել ՚ի յԱնի ամրոցէ: Հաճեալ ընդ այս Տիգրանայ` կանգնեաց զոլոմպիական պատկերն Դիոսի յայն ամրոց յԱնի, եւ զԱթենայն ՚ի յաւանն Թիլ. իսկ զմիւս պատկեր Արտեմիդեայ ՚ի յԵրիզա, այսինքն յԵզնկա, եւ զՀեփեստեայն՚ի Բագառինջ. այլ զԱփրոդիտեայ պատկերն հանեալ յԱնի ամրոցէ` եդ ՚ի յԱշտիշատ մերձ պատկերին Հերակլեայ. զի համարէր թէ հոմանի նորա իցէ:
       Զկնի յօրինեայ Տիգրանայ զբազում մեհեանս, եւ կանգնելոյ զբազում բագինս, եդ եւ կարգս զոհից . եւ հրամայեաց ամենայն նախարարաց երկրպագ ութեամբ զոհս մատուցանել կռոցն: Իսկ Բագրատունիք ՚ի հրէից գոլով` ոչ առին յանձն, որպէս եւ յառաջն. մանաւանդ թէ յայսմ նուագի մի ոմն ՚ի նոցանէ, որում անուն էր Ասուդ այն է Աշոտ, սկսաւ նախատական բանիւք անարգել զպատկերս կռոցն. ընդ որ ցասուցեալ արքայի` հրամայեաց հատանել զլեզու նորա: Իսկ այլոցն զարհուրեալ` աղաչեցին զարքայ ներել ինքեանց. եւ յանձն առին ուտել ՚ի զոհից, եւ զմիս խոզի. բայց միայն ոչ զոհել, եւ ոչ երկիրպագանել կռոց: Եւ արքայ թէպէտեւ հաճեցաւ, բայց վասն ոչ զոհելոյ նոցա` էառ ՚ի նոցանէ զիշխանութիւնն զօրաց. իսկ զիշխա նութիւն թագադիր լինելոյ եթող ՚ի նոսա: