ա.
Միհրդատ
քեռայր
Տիգրանայ,
որ
եւ
կարգել
էր
՚ի
նոյն
Տիգրանայ
արքայ
Պոնտոսի,
զօրացեալ
՚ի
զօրաց
նորա,
երեւելի
եւ
անուանի
եղեւ
առ
ամենայն
ազգս
յամ
տեղիս.
եւ
առել
եւս
ընդարձակեաց
զսահմանս
տէրութեան
իւրոյ
առ
Պոնտոսիւ :
Եւ
նախ
առաջին`
յապստամբիլ
յիւրմէ
քեռորդւոց
իւրոց,
որք
էին
որդիք
Արիարաթայ
արքային
Կապադովկիոյ,
սպան
զնոսա.
եւ
յինքն
գրաւեաց
զԿապադովկիա.
եւ
թագաւորեցոյց
անդ
զորդի
իւր
զութամեայ,
զոր
անուանեաց
Արիարաթ.
որում
եւ
կարգեաց
խնամակալ
զԳորդիոս
ոմն:
Այլ
դիմեալ
կապադովկացւոց
առ
հռովմայեցիս`
խնդրեցին
օգ
նութիւն
՚ի
նոցանէ.
եւ
նոքա
առաքեցին
՚ի
Կապադովկիա
զԿուռնելիոս
Սիղղա
կամ
Սիլլա
զկուսակալն
Կիւլիկիոյ
զայր
հզօր
եւ
երեւելի.
որոյ
պատերազմեալ
ընդ
Գորդիոսի`
վանեաց
զնա
եւ
զԱրիարաթ .
եւ
թագաւորեցոյց
զԱրիսուրբարզան
յազգէ
թագաւորեացն
կապադովկացւոց:
Դժուարացեալ
ընդ
այս
յոյժ
Միհրդատայ`
խորհեցաւ
տալ
պատերազմ
ընդ
հռովմայեցիս.
որոյ
ազդ
արար
Տիգրանայ:
Եւ
նա
առաքեաց
զերկուս
՚ի
զօրագլխաց
իւրոց
զՄիհրան
եւ
զԲաԿուր
՚ի
վերայ
Արիոբարզանայ
եւ
՚ի
վերայ
Նիկոմիդեայ
արքային
բիւթանացւոց`
որ
խորհրդակից
էր
նորա:
Իբրեւ
լուան
նոքա
զարշաւել
հայոց
՚ի
վերայ
իւրեանց,
զահի
հարեալ
փախեան
՚ի
Հռովմ.
եւ
եկեալ
հայոց`
թագաւորեցուցին
վերստին
զարիաբաթ
զորդի
Միհրդատայ
՚ի
վերայ
Կապադովկիոյ:
բ.
Իբրեւ
այս
այսպէս
յաջողեցաւ,
գումարեաց
Միհրդատ
զօր
բազում
՚ի
բազում
ազգաց.
եւ
սփռեաց
՚ի
ծովու
երեք
հարիւր
նաւս.
որով
եւ
զօրացեալ
յոյժ`
վանեաց
զամենայն
զթշնամիս
իւր,
ընդ
որս
եւ
զհռովմայեցիս.
եւ
ընդարձակեաց
դարձեալ
զբնիկ
տէրութիւն
իշխա
նութեան
իւրոյ
քսան
հազար
ասպարէզ
ընդ
երկայ
նութիւն
եւ
ձեռնտուութեամբ
զօրացն
Տիգրանայ
նուաճեաց
ընդ
իւրեւ
զբազում
ազգս.
ընդ
որս
եւ
զեգերացիս`
որք
ապստամբեալ
էին
՚ի
հայոց
՚ի
մեռանիլ
Արտաշեսի:
Գրէ
Կեղղիոս.
ժե.
22.
թէ
տիրեաց
նա
քսան
եւ
հինգ
կամ
քսան
եւ
երկու
ազգաց.
զնոյն
գրեն
եւ
Վաղերիոս
Մաքսիմոս.
ը.
7:
եւ
Կուինտիղիանոս.
ժա.
2.
եւ
Պլինիոս.
է.
24:
Եւ
յաւելու
եւս,
թէ
զամենեցուն
նոցա
զբարբառ
քաջ
գիտէր .
մինչեւ
ընդ
ամենայն
ազգաց
առանց
թարգմանի
խօսիլ.
Սա
միայն
գտաւ
(ասէ
Պլինիոս.
իե.
2.
)
՚ի
մէջ
մահկանացուաց,
որ
խօսէր
՚ի
քսանեւերկու
լեզուս.
եւ
ոչ
ընդ
ումեք
յազգաց
հպատակելոց
ինքեան
խօսեցաւ
թարգմանաւ`
ցորչափ
թագաւորեաց:
Տեսեալ
հռովմայեցւոց
զգործս
Միհրդատայ`
գումարեցին
զպատրաստական
զօրսն.
եւս
եւ
զզօրս
՚ի
գաղատիոյ
եւ
՚ի
Փռիւգիոյ.
եւ
յարձակեցան
՚ի
Կապադովկիա
եւ
՚ի
Բիւթանիոս.
եւ
նստուցին
վերստին
զԱրիոբարզան
անդ
՚ի
Կապադովկիա,
եւ
զՆիկոմիդէս
՚ի
Բիւթանիա:
Այլ
Միհրդատայ
առաքեալ
՚ի
վերայ
նոցա
զորդի
իւր
զօրու
իւր
ծանու
վանեաց
զԱրիոբարզան,
եւ
ցրուեաց
զզօրսն
զամենայն:
Զայս
տեսեալ
զօրավարացն
հռովմայեցւոց`
եկին
գումարեցան
՚ի
վերայ
Միհրդատայ
բազ
մութեամբ
զօրաց
իբր
երկու
հարիւր
հազարաց.
բոց
՚ի
դիմի
հարեալ
սակաւք
՚ի
զօրացն
Միհրդատայ`
կոտորեցին
զբազումս,
եւ
զյոլովս
եւս
ձերբակալ
արարին.
եւ
զմնացեալսն
՚ի
փախուստ
դարձուցին,
եւ
ժողովեցին
՚ի
նոցանէ
աւար
բազում
յոյժ:
Սոյնպէս
զօրք
Տիգրանայ
պատահեալ
միում
՚ի
զօրավարացն
հռովմայեցւոց`
որում
անուն
էր
Ակուղիոս
Մանիոս ,
որ
եւ
ունէր
ընդ
ձեռամբ
իւրով
չորս
հազար
հեծեալազօրս,
եւ
քառասուն
հազար
հետեւակս,
հարին
՚ի
նոցանէ
տասն
հազար
այր.
եւ
կալան
երեք
հարիւր
զօրաւորս
կենդանւոյն.
եւ
զմնացեալսն
արարին
ցիրեւցան.
եւ
ինքն
Ակուղիոս
գիշերայն
փախուցեալ
ընդ
Սանգարագէտ`
այն
է
սաղառա,
զերծաւ
՚ի
Պերգամոն:
գ.
՚Ի
հասանել
հռովմայեցւոց
յայսպիսի
վտանգ
մեծ,
զորոյ
զնմանն
դեռ
չէին
տեսեալ
անկան
՚ի
վարանս.
եւ
զի
ոչ
ունէր
զօր
բաւական
առ
իւրեանս,
զի
ցրուեալ
էին
մնացորդք
զօրաց
փախստեամբ,
ձեռն
արկին
ժողովել
զօրս
՚ի
գեղջկաց
եւ
՚ի
ռամկաց,
՚ի
գործաւորաց
եւ
յարհեստաւորաց.
այլ
նայեցել
՚ի
զօրութիւն
ասքանազեան
զօրուն`
լուծան
եւ
լքան,
եւ
անյոյս
լեալ
ցրուեցան
յիւրաքանչիւր
գաւառս:
Զայս
լուեալ
եւ
այլոց
զօրաց
հռովմայեցւոց,
որք
կային
՚ի
պահպա
նութիւն
անցիցն
Պոնտոսի
իբր
տասն
հազարք`
՚ի
զգուշանալ
ընդդէմ
Միհրդատայ,
ցրուեցան
եւ
նոքա.
եւ
Նիկոմիդէս
արքայ
բիւթանացւոց
մեկնեցաւ
յԻտալիա:
Այլ
որպէս
գրէ
Ապպիանոս`
եւ
այլք,
՚ի
վախճան
պատերազմին
՚ի
բաց
արձակեաց
Միհրդատայ
զամենայն
գերեալսն
՚ի
մարտի
հանդերձ
պաշարօք
՚ի
տեղիս
իւրեանց.
եւ
համբաւ
այսր
գործոյ
նորա
տարածեալ
յաշխարհ
ամենայն
գովելի
արար
զնա
ամենեցուն.
մինչեւ
բազմաց
՚ի
քաղաքաց
ինքնակամ
այնուհետեւ
անձնատուր
լինել
նմա,
եւ
կոչել
զնա
աստուած
եւ
փրկիչ
եւ
ո'ւր
եւ
լսէին
զգալստենէ
նորա,
ամքին
առ
հասարակ
սպիտակազգեստ
պճնեալ
ընդ
առաջի
լինէին
նմա
բազում
ցնծութեամբ,
եւ
կարդային
զնա
վեր
՚ի
վերոյ
մահկանացուացս:
Եւ
ընդ
Կիկերոնի
Տուղղիոսի`
որ
ժամանակակից
էր
նմա,
անուանէին
զնա
տէր,
եւ
հայր,
եւ
պաշտպան
Ասիոյ.
եւ
կոչէին
զնա
անուամբ
աստուածոց,
՚Իոս,
Դիոնեսիոս,
Նիւսիոս,
Բրոմիոս,
եւ
Բաքոս:
Յետ
սիրելոյ
Միհրդատայ
բովանդակ
Կապադովկիոյ,
եւ
համօրէն
Բիւթանիոյ,
եւ
յետ
ուղղելոյ
զամենայն
յայնոսիկ
կողմանս,
եմուտ
ապա
բազմ
ութեամբ
զօրաց
եւ
՚ի
Փռիւգիա,
որ
էր
ընդ
իշխանութեամբ
հռովմայեցւոց
եւ
տիրեաց
այնմ.
եւ
անդ
լինէր
յիջեվանս
Աղեքսանդրի,
բարեբաստութեան
մեծի
գուշակ
անձինն
համարելով,
թէ
անդ`
ուր
Աղեքսանդր
մեծ
երբեմն
հանգեաւ,
երեկօթս
արարեալ
իցէ
եւ
ինքն
Միհրդատ:
Յետ
այսորիկ
հնազանդեցոյց
եւ
զայլս
եւս
սահմանս
Փռիւգիոյ,
եւ
ապա
զՄիւսիա,
եւ
զառանձնակին
Ասիա.
յորս
նորոգ
տիրեալ
էր
հռովմայեցւոց.
եւ
եհաս
մինչեւ
՚ի
Կարիա
եւ
՚ի
Լիւկիա:
դ.
Տիրեալ
ապա
եւ
այլ
բազում
տեղեաց`
ահ
էարկ
յամենեսին.
եւ
առաքեալ
պատգամաւորս
առ
լաւոդիկեցիս,
որք
բնակեալ
էին
առ
Լիկոս
գետով,
խոստացաւ
նոցա
չառնել
ինչ,
եթէ
տացեն
՚ի
ձեռս
իւր
զՈպպիոս
իշխանն
հռովմայեցի
զկուսակալն
Պամփիլիոյ.
որ
ապաստանեալն
էր
առ
նոսա.
եւ
առեալ
զնա
՚ի
նոցանէ`
շրջեցուցանէր
ընդ
իւր
իբրեւ
զծառայ:
Սոյնպէս
առեալ
եւ
՚ի
ձեռաց
լեսուրբացւոց
զԱկուղիոս
Մանիոս
զիշխանն
հռովմայեցւոց,
զոր
եւ
յիշեցաք
՚ի
վերոյ
ետ
կապել
զնա
ընդ
էշ
մի,
եւ
առ
առակէ
շրջեցուցանել
ընդ
պողոտայս,
ստիպելով
զնա`
բարբառել
զանուն
իւր
առ
ամբոխն,
թէ
ինքն
իցէ
այս
ոք
իշխան.
եւ
յետ
բազում
կասկածելի
տանջանս
տալոյ
ի
նմա
՚ի
Պերգամոն`
ապա
հրամայեաց
հալել
ոսկի ,
եւ
լնուլ
ընդ
բերան
նորա`
առ
ցուցանելոյ
զինքն
առատաձեռն
ընդ
հռովմայեցիս.
զայսմանէ
գրէ
նաեւ
Պլինի.
գիրք.
լգ.
գլ.
3:
Բազում
եւ
այլ
գործք
մեծամեծք
պատմին
առ
հռովմայեցիս
զՄիհրդատայ.
այլ
մեք
զերկար
ութեամբ
բանից
զանց
արարեալ`
՚ի
համառօտն
փութասցուք:
Լուր
այսր
ամի`
զորս
գործեաց
Միհրդատ
ձեռնտուութեամբ
զօրացն
Տիգրանայ,
հասեալ
ստէպ
յականջս
հռովմայեցւոց`
տագնապեցոյց
զնոսա.
որոյ
վասն
վերստին
առաքեցին
զԿուռնելիոս
Սիղղա
ընդդէմ
նորա
բազում
զօրօք
տուեալ
նմա
զընդհանուր
սպարապետութիւն:
Եւ
յետ
բազմադիմի
յարձակմանց,
որով
հարին
զիրեարս
Միհրդատ
եւ
Սիղղա
զերկեամ
մի,
ապա
եկեալ
առ
միմեանս`
մօտ
՚ի
Դարդանոն
քաղաք
Տրոյիոյ
հաշտ
ութիւն
խօսեցան
պէսպէս
պայմանագրութեամբ.
յորոց
միջի
էր
եւ
այս`
այսինքն
է
անդրէն
դարձուցանել
զԿապադովկիա
յԱրիոբարզան:
Այլ
մուրենոս
ոմն
զօրավար
հռովմայեցի
զկնի
քանի
մի
ամաց
զարթոյց
նորոգ
պատերազմ.
եւ
յարձակեալ
յերկիրն
Միհրդատայ`
ասպատակեաց
զբազում
տեղիս.
որոյ
ընդդէմ
ելեալ
Միհրդատ`
վանեաց
զնա
յետս,
եւ
կոտորեաց
զբազումս
՚ի
զօրաց
նորա.
բայց
Սիղղա
դեսպան
առաքեալ
զԳարիանոս`
վերստին
նորոգեաց
զհաշտութիւնն:
Եւ
ինքն
Միհրդատ
նուաճեալ
զԲոսփոր
գաւառ`
եդ
իբր
թագաւոր
՚ի
վերայ
այնոցիկ
կողմանց
զմին
յորդւոց
իւրոց`
Մեհար
կամ
Մախար
անուն:
ե.
Յայսմ
ժամանակի
՚ի
պէսպէս
յուզմունս
խռովութեանց
տատանեալ
կայր
յութն
ամաց
հետէ
թագաւորութիւնն
Սելեւկիացւոց.
քանզի
Անտիոքոս
Պիոս,
որ
՚ի
պարտութիւն
մատնեալ
յերեսաց
Դեմետրի
երրորդի
եւկերեայ`
փախուցել
էր
առ
պարթեւս,
դարձ
արարեալ
անտի`
տայր
պատերազմ
ընդ
Փիլիպպոսի
եղբօր
իւրում,
ընդ
որում
պատերազմէր
եւ
Դեմետր
Եւկերոս:
Որով
կարի
իմն
տաղտկացեալ
Սելեւկիացւոց
առ
հասարակ,
եւ
անճարակ
գտեալ`
խորհեցան
զայլ
ոք
յօտարազգի
իշխանաց
թագաւոր
կացուցանել
իւրեանց.
ոմանք
ասէին
ընտրել
զՄիհրդատ
զարքայն
Պոնտոսի.
եւ
կէսք
զՊտողոմէոս
ասէին
կոչել
զեգիպտացւոց
թագաւորն.
բայց
նա
եւս
թշնա
մութեամբ
էր
ընդ
նոցա:
Եւ
քանզի
յայնմ
ժամանակի
քան
զամ
թագաւորս
երեւելի
էր
Տիգրան`
հռչակեալ
յամենայնցն
արքայ
արքայից,
վասնորոյ
ամքին
միաբան
հաւանեցան
զնա
ընտրել:
Եւ
նորա
եկեալ
անդր
զօրու
ծանու`
վանեաց
զԱնտիոքոս,
եւ
թագաւորեաց
՚ի
վերայ
Սելեւկիացւոց,
եւ
համօրէն
երկրին
Ասորւոց`
բաց
՚ի
սակաւ
տեղեաց:
Եգիտ
անդ
Տիգրան`
ըստ
գրելոյ
Խորենացւոյն.
բ.
13.
զարծաթի
պատկեր
Բարշամինայ`
կազմել
՚ի
բիւրղէ
եւ
՚ի
փղոսկրոյ.
եւ
հրամայեաց
տանիլ
՚ի
Հայս,
եւ
կանգնել
յաւանն
Թորդան:
Այս
այն
Բարշամ
է,
զոր
սպան
Արամ
նահապետ
հայոց,
ընդ
որում
գրեցաք.
գիրս.
ա.
երես.
73.
զորմէ
ասէ
Խորենացին.
ա.
13.
թէ
աստուածացուցեալ
պաշտէին
զնա
Ասորիք:
Եդեալ
ապա
Տիգրանայ
փոխան
իւր
տեղապահ
թագաւորութեան
Սելեւկիացւոց
զՄազդատ
անուն,
ոմն
յաւուր
իշխանաց
՚ի
մեծն
Անտիոք,
որ
Եպիդափնէ
կոչիւր,
եւ
էր
քաղաք
թագաւորութեան
Սելեւկիացւոց
ինքն
էջ
՚ի
Պաղեստին.
եւ
գերեաց
զբազում
հրէայս
ըստ
Խորենացւոյն
խ.
13.
եւ
15.
եւ
62.
եւ
դարձաւ
՚ի
Մօրին.
եւ
զգերիսն
ետ
բնակեցուցանել
յաւանն
Վարդգեսի`
որ
՚ի
վերայ
Քասաղ
գետոյ:
Սոյնպէս
եւ
զբազմութիւն
մարդկան
ժողովեալ
յայլեւայլ
ազգաց`
բնակեցոյց
՚ի
կողմանս
Արաբիոյ
առ
երի
Միջագետաց.
որպէս
գրէ
Պլինիոս.
գիրք.
զ.
գլ.
28:
