Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Զկնի մեռանելոյ Կուռնելիոսի Սիղղայ սպարապետի հռովմայեցւոց, զորմէ յիշեցաք ՚ի վերոյ, ազդ արար Միհրդատ Տիգրանայ` յարձակիլ ՚ի վերայ Կապադովկիոյ. եւ նորա վաղվաղեալ եկն եւ էառ զաշխարհն բոլոր. եւ եհան անտի զերեսուն հազար ոգիս, եւ առաքեաց ՚ի Հայաստան, կարգեալ նոցա շէնս եւ վայրս բնակութեան: Էած եւս ՚ի Տիգրանակերտ քաղաք զբնակիչս յերկոտասան քաղաքացն յունաց, զորս առեալ էր յաւարի. եւ զամենայն մաժակեցիս փոխեալ ՚ի կայից իւրեանց` էած ՚ի Միջագէտս. յորոյ եւ զոմանս տարեալ բնակեցոյց ՚ի Տիգրանակերտ: Եւ ինքն դարձեալ ՚ի տեղի իւր` առաքեաց գունդ մի մեծ ՚ի Բասենեան զօրաց առ Միհրդատ, առ որում կային եւ այլ զօրք ՚ի հայոց. զի գրգռեալ էր վերստին պատերազմ ընդդէմ հռովմայեցւոց:
       Եւ Միհրդատ առաւել զօրացեալ նոքօք` ահեղ իմն պատրաստութեամբ կազմեալ յարդարեաց զամենայն զզօրս իւր. եւ գրոհ տուեալ դիմեաց ՚ի վերայ հռովմայեցւոց հարիւր քառասուն հազար հետեւակօք սպառազինելովք ըստ օրինի հռովմայեցւոց, եւ վեշտասան հազար հեծելազօրօք, եւ հարիւր գերանդաղէն կառօք . եւ յաղթական գտեալ` էառ գրեթէ զբոլոր վերնակողմանսն Ասիոյ ՚ի ձեռաց հռովմայեցւոց. նա զի` եւ բնակիչք այնոցիկ կողմանց նեղեալ ՚ի պահապան զօրաց նոցա` ինքնին անձնատուր լինէին Միհրդատայ: Բայց քանզի ՚ի ժամանակի աստ զօրացեալ էր Յուլիոսի Կեսար բդեշխ ութեամբ ՚ի Կիւլիկիա, փութանակի դիմեալ նորա յԱսիա իւրով` քաղցրութեամբ վերստին նուաճեալ հաստատեաց զբազում քաղաքս ՚ի հնազանդութիւն:
       բ. Այլ ՚ի կարի տագնապիլ հռովմայեցւոց յերեսաց Միհրդատայ, խորհուրդ ՚ի մէջ առեալ` առաքեցին դարձեալ ՚ի վերայ նորա զոր բազում յոյժ ՚ի ձեռն Ղուկուղեայ կամ Լուքուլլեայ մեծի եւ ընդհանուր սպարապետի, եւ Կոտտասայ երեւելի զօրագլխի: Որոց հասեալ ՚ի կողմանս փոքուն Ասիոյ` սկսան զառաջինն պատուհասել զպահապան զօրս հռովմայեցւոց զնեղիչսն Ասիոյ. որով եւ շահեցան զսիրտս բազմաց. եւ ապա նա ինքն կոտտաս սկսաւ տալ պատերազմ սաստիկ ընդ Միհրդատայ ընդ ծով եւ ընդ ցամաք:
       Ել ընդդէմ նորա Միհրդատ. եւ եհար զզօրս նորա Բասենեան զօրօք չարաչար յոյժ. եւ վանեաց մինչեւ ՚ի դուռն Քաղկեդոնի այն է Ղատըքէոյ. յոր ապաստանեալ էր Կոտտաս. ուր եւ ՚ի խուժել հռովմայեցւոց զերծանիլ ՚ի քաղաքն` բազում եւ անհնարին կոտորոծ ետ նոցա, մինչեւ հազիւ ուրեմն կարացին քաղաքացիք պարանաւ ՚ի վեր ձգել զՆոդոս զօրավար, եւ զայլս ոմանց ՚ի զօրավարաց անտի. իսկ այլք մատնեցան ՚ի բերան սրոյ Միհրդատեանց:
       Եւ ապա խաղացեալ Միհրդատայ ՚ի նաւահանգիստ ծովուն` յափշտակեաց զվաթսուն ցռկանաւս հռովմայեցւոց, եւ կոտորեաց զորս եգիտ ՚ի նոսա. եւ զչորս պատերազմական նաւս այրեաց հրով. եւ այնչափ եղեւ կոտորած յաւուր յայնմիկ. մինչեւ ասել Մեմնոնայ մատենագրի, թէ ՚ի միում աւուր ծով եւ ցամաք լցան դիակամբք հռովմայեցւոց. քանզի ՚ի ծովային մարտի սպանան ոգիք աւելի քան զութն հազար. եւ գերեցան չորս հազար եւ հինգ հարիւր. եւ ՚ի ցամաքի հինգ հազար եւ երեք հարիւր: Իսկ յայլոց ազգաց` որք յարել էին ՚ի հռովմայեցիս անկան անհամ որք: Այլ ՚ի Բասենեան գնդէն հայոց անկան ըստ Ապպիանոսի, քսան ոգիք. կամ ըստ Մեմնոնի, երեսուն ոգիք. եւ յայլոց զօրաց Միհրդատայ արք եօթն հարիւր: Զայսպիսի գործ քաջութեան` զոր արար Միհրդատ, վաղվաղակի ծանոյց Տիգրանայ գրեաց եւս զամն առ Արշակ երրորդ արքայ պարսից. որպէս է տեսանել ՚ի չորրորդ գիրս պատմութեանց Սալլուստեայ:
       գ. Դիմեալ ապա Միհրդատայ ՚ի վերայ Կիւղիկոն քաղաքի հռովմայեցւոց որ մերձ է ՚ի ծովն Մառմառայ, պաշարեաց զայն. եւ ՚ի նեղ արկեալ տագնապեաց զքաղաքն, որք սպասեալ մնային օգնականութեան Ղուկուղեայ: Իսկ Ղուկուղէս, որ կայր առ Սանգար գետով, լուեալ զկոտորած զօրուն Կոտտասայ յերեսաց Միհրդատեանց, դառնացաւ յոյժ, եւ զօրք նորա լքան. եւ ինքն չկարացեալ այլ ինչ առնել` քաջալերեաց զզօրս իւր` տալով նոցա յոյս մեծի յաղթութեան ընդդէմ Միհրդատայ. եւ գնացեալ` թէ Միհրդատ պաշարեալ է զԿիւղիկոն, պնդեցաւ հատանել նմա. եւ տեսեալ զբանակ նորա ՚ի բացուստ` ոչ համարձակեցաւ դիմել ՚ի վերայ նորա, այլ` ՚ի յետուստ պաշարեաց զնա, եւ կալաւ զանցս ճանապարհացն, զի մի ' կարասցեն զօրք նորա գնալ եւ բերել զպաշար ՚ի պէտս իւրեանց:
       Իսկ Միհրդատ մարտ սաստիկ դնէր ընդ քաղաքին, եւ փութայր առնուլ զայն. եւ զօրք նորա կամելով ահ արկանել քաղաքացւոց` ասէին ցնոսա. տեսանէ՞ք զայդ բանակ` որ կայ ՚ի բացէ. գունդ մեծ առաքեալ է Տիգրան ՚ի հայոց եւ ՚ի մարաց` նիզակակից լինել մեզ. եւ յայսմանէ առաւել եւս զահի հարեալ քաղաքացւոց` յուսաբեկ կային:
       Իմացեալ զայսպիսի քաղաքացւոց Արքեղայոս զօրագլուխ Միհրդատայ, որ անցեալ էր ՚ի կողմն Ղուկուղեայ, եւ էր ՚ի բանակի նորա, առաքեաց զոմն ընդ գաղտնի ճանապարհ ` մտանել ՚ի քաղաքն, եւ ազդ առնել, թէ բանակն այն հռովմայեցւոց է, եւ ոչ Տիգրանայ. այլ նոքա ոչ հաւատային, եւ կասկածէին` թէ գուցէ հնարս նենգութեան գործէ այրն` մատնել զքաղաքն ՚ի ձեռս Միհրդատեանց: Յայնմ պահու մանուկ մի գերի պրծեալ ՚ի բանակէն Միհրդատայ` անկաւ ՚ի քաղաքն. եւ մատամբ եցոյց նոցա զբանակն Ղուկուղեայ: Որով եւ հաստատեալ քաղաքացւոց ՚ի միտս զդէմ կալան Միհրդատեանց:
       Իսկ Ղուկուղէս իմացեալ, թէ քաղաքացիքն քաջութեամբ մարտնչին ընդ Միհրդատայ , ինքն եւս կամեցաւ մարտ դնել յայսմ կողմանէ. բայց ոչ վստահացեալ ՚ի վերայ դիմել` եկաց պահ մի մինչեւ ՚ի պակասիլ պաշարոյ Միհրդատեանց, զի յաղթեսցէ դիւրաւ. եւ զոր խորհէրն` յաջողեցաւ. քանզի իբրեւ ստիպեցաւ Միհրդատ ՚ի պակասութենէ կերակրոյ` զատուցանել զգունդս վասն ժողովելոյ զհամբաւս, յարձակեցան հռովմայեցիք, եւ արարին կոտորած մեծ ՚ի բանակին եւ ՚ի ցրուեալ զօրս Միհրդատայ. մանաւանդ զի բազումք յերեւելի արանց նորա, եւ միւս եւս մեծ զօրավար նորին Դեկղաս անուն` անցեալ էին ՚ի կողմն Ղուկուղեաց ՚ի սադրելոյ Արքեղայոսի: Այլ Միհրդատ զօրօքն մարտ եդեալ ընդ հռովմայեցիս, եւ ճեղքեալ զբանակ նոցա` էանց եւ գնաց ՚ի Պոնտոս. քանզի եւ ձմեռն հասեալ էր ՚ի վերայ. որոյ վասն եւ ՚ի ճանապարհի կորոյս զբազումս ՚ի զօրաց իւրոց յերեսաց ցրտոյ: Աստանօր խառնեն պատմիչք Տիգրանայ եւ Միհրդատայ` բազում ինչ ՚ի լրոյ գրելոյ. այլ որպէս եւ իցէ, մեք յառաջիկայդ ընթասցուք:
       դ. ՚Ի դառնալ Միհրդատայ, եւ ՚ի պատրաստիլ նորա վերստին ՚ի մարտ, Ղուկուղէս մեծ սպարապետ մարդասիր ութիւն ցուցանելով բազմաց` որսաց զսիրտս նոցա. եւ տիրեաց բազում տեղեաց Փոքուն Ասիոյ` ամենայն մի եւ կէս դեգերեալ անդ. եւ ապա եկեալ պաշարեաց զԱմիսոս քաղաք, այն է Սամսոն. եւ յամեաց ՚ի պաշարմանն. զի առանց պատերազմի կամէր առնուլ զայն. որով եւ զօրք նորա ձանձրացեալ` մեղադիր եղեն նմա. զի՞նչ քաջ ութիւն իցէ ասեն, զի զամենայն քաղաքս անձնատուր լինելով նոցին առեր, եւ ո'չ մարտիւ պատերազմի. եւ ե՞րբ յաջողեսցի մեզ յաւարի առնուլ եւ կողոպտել երբէք զքաղաքս: Պատասխանի ետ մեծն Ղուկուղէս, եւ ասէ. ո՞չ գիտէք, զի ես վասն այն այսպէս մեղմ ընթացիւք կամիմ տիրել, զի Միհրդատ այսու կարծելով, թէ իւր զօրօք միայն կարէ ինձ ՚ի դիմի հարկանիլ, մի ' դիմեսցէ վերստին յօգնութիւն Տիգրանայ արքային հայոց:
       Զայս բան Ղուկուղեայ յառաջ բերէ Պլուտարքոս. յերես. 415. ՚ի բերանոյ նորին այսպիսի իմն օրինակաւ. Ո՞չ ապաքէն սակաւօրեայ ճանապարհ է ՚ի սահմանաց աստի ՚ի Հայս, ուր նստի ՚ի յանդորրու արքայից արքայ Տիգրան հզօր զօրութեամբ. որ ՚ի ձեռն պարթեւաց նուաճեալ ունի զԱսիա, եւ զքաղաքս յունաց ՚ի Մարս փոխադրէ. զԱսորիա եւ զՊաղեստին ընդ իշխանութեամբ ունի. բառնայ զյաջորդս թագաւորին Սելեւկիոսի. եւ զդստերս նոցա եւ զտիկնայս ՚ի բաց հանէ յաթոռոյ. որ եւ ինքն մերձաւոր է Միհրդատայ, եւ փեսայ նորա (կամ ըստ մեզ` եղբայր կնոջ նորա ): Գիտեմ, զի թէ սա առ նա ապաւինի, ոչ անտես առնէ Տիգրան , այլ` զինի ընդդէմ մեր ՚ի մարտ. եւ այն ինչ մեք զՄիհրդատ փութամք վանել, գուցէ անդէն զՏիգրան ՚ի վերայ մեր շարժեսցուք. որ եւ պատճառս խնդրէ ընդ մեզ մաքառելոյ… Եւ արդ` լաւ իցէ մեզ ժամ պարապոյ տալ Միհրդատայ, զի զիւր միայն զզօրսն հաւաքեսցէ եւ կարգեսցէ, եւ մի ' դիմեսցէ առ Տիգրան. քանզի եւ մեզ դիւրին է ընդ եգերացւոց եւ ընդ տիբարաց եւ ընդ կապադովկացւոց պատերազմիլ, զորս եւ բազում անգամ հարեալ է մեր , քան ընդ մարաց եւ ընդ հայոց:
       Իսկ Միհրդատ անցեալ ընդ Լիկոս գետ` եգիտ զհռովմայեցիս ՚ի տեղի դաշտավայր ցրիւ բանակեալ. անկաւ սաստկութեամբ ՚ի վերայ նոցա, եւ արար ՚ի նոսա կոտորած ահագին. եւ հալածական տարաւ առաջի իւր զհեծելագունդ նոցա. եւ անդրէն դարձաւ աւարաւ եւ գերութեամբ: Էր ընդ գերեալսն եւ Պոմպոնիոս այր ազնուական հռովմայեցի, որ եւ չարաչար վիրաւորեալ էր ՚ի մարտի. զսա կոչեալ Միհրդատայ առաջի իւր. եթէ անվնաս պահեցից զքեզ առ իս, լինի՞ս ինձ մտերիմ բարեկամ սիրոյ. պատասխանի ետ այրն. եթէ հաշտութիւն արասցես ընդ հռովմայեցիս, այո ' եղէց քո բարեկամ. ապա թէ ոչ` միշտ թշնամի. յայնժամ գովեաց զնա Միհրդատ իբրեւ զհայրենասէր եւ զհաւատարիմ. եւ չարար ինչ նմա վնաս. այլ պահէր ՚ի զգուշութեան:
       Յետ այսորիկ մինչդեռ ՚ի պատրաստի էր Միհրդատ միւսանգամ յարձակիլ ՚ի վերայ հռովմայեցւոց, շփոթ մեծ անկաւ ՚ի զօրս նորա, եւ բազումք մեկնեցան ՚ի նմանէ. եւ ոմանք յերեւելի զօրավարաց նորա գրգռուբ նախկին ապստամբելոց յարեցան ՚ի հռովմայեցիս. եւ ինքն Միհրդատ անճարացեալ` խորհեցաւ ապրեցուցանել զանձն. եւ փութացեալ փախեաւ երկու հազար արամբք. բայց տեսեալ զհռովմայեցիս` որք տագնապաւ պնդեալ էին զհետ իւր, եւ վտանգ մեծ էր նմա անկանիլ ՚ի ձեռս նոցա, հնարեցաւ այսպիսի ինչ. եթող զկնի իւր զգրաստս` որք բարձեալ էին զգանձս. եւ հռովմայեցիք հասեալ` սկսան յափշտակել զայնս, եւ կռուիլ ՚ի վերայ նոցա ՚ի մէջ իւրեանց. եւ ինքն Միհրդատ պարապ առեալ` զերծաւ. եւ գնացեալ անկաւ ՚ի Հայս առ Տիգրան: Որով եւ Ղուկուղեայ ընդարձակութիւն գտեալ` տիրեաց բազում տեղեաց առ երի Փոքուն Հայոց, եւ ծովեզերեայ քաղաքաց բազմաց, բաց յայնց` որք էին ընդ տէրութեամբ Տիգրանայ: Բայց Տիգրան արքայ ցասուցեալ ընդ փախուստ Միհրդատայ` ոչ թոյլ ետ նմա երեւիլ առաջի աչաց իւրոց զբազում ժամանակս` իբր ամենայն մի, եւ ամիսս ութն:
       ե. Այլ յորժամ Միհրդատ ՚ի Հայս էր, Սեղենէ թագուհին Կղէոպատրէ կոչեցեալ` կին Անտիոքոսի Պիոսի. որ եւ յետ մեռանելոյ առն իւրոյ թագաւորէր ՚ի Պտղոմայիդ հանդերձ որդւովք ՚ի վերայ այնր մասին ասորւոց, որում չէր տիրեալ Տիգրան, գրգռեաց զհամօրէն Ասորիս եւ զՍելեւկիացիս ՚ի բաց կալ յիշխանութենէն Տիգրանայ. եւ զքաղաքս ինչ ՚ի Փիւնիկիոյ ապստամբեցոյց ՚ի հնազանդութենէ նորա: Նմին իրի ել արքայ Տիգրան զօրու ծանու յԱսորիս նուաճել զապստամբս. եւ պաշարեալ զՊտղոմայիդ` էառ զայն. ապա դիմեալ յամրոցն Սելեւկիա` ուր փակեալ կայր Կղէոպատրէ, ձերբակալ արար եւ սպան զթագուհին:
       Եւ եղեւ իբրեւ եհաս լուր այսր արշաւանաց Տիգրանայ ՚ի կողմանս Պաղեստինոյ, զահի հարան ամենեքին, եւ կային սասանեալ. եւ ասէին, թէ յետ սակաւուց դիմել ունի Տիգրան եւ ՚ի Հրէաստան, զորոյ եւ զփորձն իսկ առեալ էին յառաջագոյն: Յայսպիսի կասկածելի համբաւոց զարհուրեալ հրէայք, եւ Աղեքսանդրէ Սաղինայ, որ էր թագուհի նոցա, առաքեցին դեսպանս առ Տիգրան բազում երեւելի ընծայիւք` երբ պաշարեալ էր նա զՊտղոմայիդ. եւ նոցա եկեալ եւ մատուցեալ առաջի արքայի` աղաչեցին զնա խաղաղասէր եւ բարերար լինել առ թագուհին, եւ առ բոլոր ազգն հրէից: Առ որս զիջեալ Տիգրանայ` գովեաց զխոնարհամտ ութիւն նոցա ՚ի գալ նոցա առ ինքն վասն հաշտութեան ՚ի հեռաստանէ. եւ խոստացաւ նոցա չառնել ինչ չար, այլ` յաւէտ բարի` յաղաչելոյ Բագրատունեաց:
       Եւ ՚ի դեգերիլ Տիգրանայ ՚ի կողմանսն յայնոսիկ, եհաս առ նա գուժկան, եթէ ելուզակ ոմն Վայկուն անուն բազմ ութեամբ սիկարեանց ասպատակեալ խռովէ զաշխարհս Հայոց, եւ կալեալ ունի զամուր լերինս. որոյ վասն թողեալ նորա զԱսորիս` խաղաց ՚ի վերայ Վայկունայ. եւ սատակեաց զնա եւ զորս ընդ նմա. եւ դարձաւ ՚ի Միջագետս: Իսկ լերինքն` յորս բռնացեալ էր Վայկուն, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. բ. 13. յանուն նորին կոչեցան Վայկունիք: