Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուր այսր ամի` զոր արարին Միհրդատ եւ Տիգրան, հասեալ ՚ի Հռովմ` տարակուսեցոյց զծերակոյտն, եւ ապա խորհրդով Մանիլեայ մեծի հազարապետի խօսեցաւ ճարտարաբանն Կիկերոն Տուղղիոս բազում բանս յատենի վասն փոխելոյ զՂուկուղէս սպարապետ, եւ փոխան նորա առաքելոյ զՊոմպէոս զայր երեւելի յոյժ. որ յայնմ ժամանակի դեգերէր ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ: Եւ ծերակոյտն հաւանեալ ընդ այն` յղեաց պատգամ առ Պոմպէոս` լինել ընդհանուր սպարապետ եւ հրամանատար, եւ ընդ իւրում արդարակորով իմաստու թեան վճարել զպատերազմն` կամ յաղթութեամբ, եւ կամ հաշտութեամբ: Եւ նա իբրեւ էառ զայսպիսի հրաման, բաղխեաց զճակատն եւ զկուրծս իբր դժուարելով ընդ այնպիսի գործ մեծ եւ տարժանակիր.
       Եւ ապա հարկեալ ՚ի հրամանէ ծերակուտին` էառ զբազմութիւն զօրաց իւրոց, եւ խաղաց ՚ի վերայ Միհրդատայ, որոյ էին յայնժամ զօրք ընտիր` երեսուն հազար հետեւակաց ՚ի գունդս գունդս որոշելոց. եւ երկու հազար հեծելոց թիկնապահաց. թէպէտ Ապպիանոս դնէ երեք հազար: Եւ քանզի զայնոսիկ կողմանս նորոգ աւար հարել էր Տիգրանայ եւ Միհրդատայ, ոչ գտանէր Պոմպէոս կերաԿուր զօրացն. եւ առ սովուն ստիպելոյ բազումք ՚ի հռովմայեցւոց փախստեայ անկանէին առ Միհրդատ եւ նա զոր միանգամ ՚ի ձեռս բերէր, անխնայ չարչարէր. եւ զբազումս անհնարին տանջանօք սատակէր. զոմանս ՚ի բերձանց գահավէժ առնէր, եւ զկիսոյ զաչս հանէր. եւ զայլս կենդանւոյն այրէր. որով եւ առիթ ետ ոչ եւս դիմելոյ հռովմայեցւոց առ ինքն:
       Իսկ Պոմպէոս ՚ի դարանի եդեալ զհեծելազօրն` առաքեաց զայլս ՚ի վերայ բանակին Միհրդատայ գրգռել ՚ի մարտ, եւ ապա իբրեւ յաղթեալս ՚ի նմանէ` թիկունս դարձուցանել. որպէս զի Միհրդատեանք պնդեալ զկնի նոցա` մատնեսցին ՚ի ձեռս դարանակալաց: Եւ յիրաւի ՚ի գլուխ ելանէր այս խորհուրդ նորա, թէ չէր զգուշացեալ Միհրդատ. որ զհետեւակազօրն յառաջ մղեալ` ահ էարկ զօրացն Պոմպէի, եւ վանեաց զնոսա յետս: Եւ ինքն Միհրդատ առ ժամանակ մի խոյս տուեալ` զհետ լինէր զայլ եւս զօրս գումարելոյ. զի սակաւ էին այն զօրք իւր. եւ աստ եւ անդ աւար հարկանէր զգաւառս . զի եկեալ թշնամին` մի գտցէ անդ պաշար, եւ նեղեսցի ՚ի սովուն: Այլ իբրեւ լուաւ, թէ Պոմպէոս դիմեալ է ՚ի Փոքր Հայս յաղագս պաշարայ եւ նուաճելոյ զաշխարհն ընդ ձեռամբ, երկուցեալ թէ գուցէ ՚ի բացակայութեան իւրում տիրեսցէ նա անդէն, ինքն եւս դիմեաց անդր:
       Եւ եկեալ բանակեցաւ հանդէպ թշնամեաց ՚ի վերայ բլրոյ միոյ. եւ հանգիստ ետ զօրաց, եւ ակն ունէր` թէ կարոտ ութեամբ կերակրոյ ՚ի նեղ արկցէ զհռովմայեցիս. քանզի ինքն յիւրմէ տէրութենէ անտի առատ ունէր ժողովեալ համբարս, եւ ժողովէր հանապազ: Էր առ բլրովն դաշտ ընդարձակ ուր եթող Միհրդատ զոմանս ՚ի հեծելոց նեղել զանցաւորս հռովմայեցւոց. եւ յայս սակս բազումք ՚ի թշնամեաց եկեալ յեցան ՚ի նա փախստեամբ:
       Իսկ Պոմպէոս կասկածեալ ՚ի զօրութենէ Միհրդատայ` խոյս ետ ՚ի մէջ անտառախիտ ծառոց. ուր դժուարին էր Միհրդատեանց ստնանել ինչ նմա: Եւ ՚ի դարանի եդեալ զբազմութիւն զօրաց` ել ինքն սակաւուք գրգռել զՄիհրդատեանս ՚ի պատերազմ. եւ առ սակաւ ձգեաց զնոսա զկնի իւր ՚ի բանակէ նոցա մինչեւ ՚ի դարանսն, ուր ոչ սակաւ կոտորած հասոյց նոցա: Եւ ապա վստահ եղեալ` սփռեաց զարս յայլեւայլ կողմանս վասն համբարս ժողովելոյ:
       Այս իբրեւ եթող Միհրդատ զլեառն` ուր բնակեալն էր` վասն ցամաքու թեան տեղւոյն, եւ գնաց Պոմպէոս դիմեալ անդր եհար ՚ի նմա զբանակ իւր. եւ հրաման ետ բանալ ջրհորս. եւ գտեալ ջուր առատ` ուրախ եղեւ յոյժ. Իսկ Միհրդատ անզգոյշ գտեալ` գնաց եւ նստաւ ՚ի ջրալիր լերին միում ոչինչ հեռի յԵփրատայ. ուր եւ մեծապէս վտանգել` դարձաւ յետս. եւ դիմեալ գնաց զօրօք իւրովք առ Տիգրան` առնուլ ՚ի նմանէ եւ զայլ զօրս: Այլ զի կասկած դաւաճա նութեան առեալ էր Տիգրանայ վասն նորա ոչ ընկալաւ զնա . վասնորոյ եւ նա խաղաց յաշխարհն Սկիւթացւոց, ուր բազմաց ՚ի նոցանէ արդէն տիրեալ էր, ժողովել անտի զօրս, որպէս եւ արարն իսկ:
       Յայնժամ Պոմպէի դիմեալ յառաջ` տիրեաց բազում սահմանաց եղելոց ընդ իշխանութեամբ Միհրդատայ, եւ գերեաց զորդի նորա զփոքրն Միհրդատ, եւ զոմն յազգականաց նորա Արշամ անուն. եւ ահեաց զնոսա առ իւր:
       բ. Զայսու ժամանակաւ Տիրան որդի Տիգրանայ` զոր եւ յանուն հօրն Տիգրան կոչեն պատմիչք հռովմայեցւոց յանկուցեալ յինքն զոմանս ՚ի նախարարաց հայոց ` վտարանջեաց ՚ի հօրէ իւրմէ, եւ անկաւ առ Արշէղ արքայ պարսից. եւ գրգռեալ զնա ընդդէմ Տիգրանայ` խաղաց նովաւ հանդերձ յաշխարհն Հայոց. եւ տիրեաց քանի մի քաղաքաց եւ ապա եկեալ պաշարեաց զԱրտաշատ քաղաք յաշխարհին Այրարարտայ. եւ մարտ տուեալ զբազում աւուրս` ոչ կարաց առնուլ զայն: Յայնժամ թողեալ Արշէղի անդ զՏիրան հանդերձ զօրօք` դարձաւ յաշխարհ իւր:
       Զայն լուեալ Տիգրանայ` որ յայնժամ ՚ի հեռաւոր տեղիս էր, դիմաց բարկութեամբ ՚ի վերայ որդւոյ իւրոյ. եւ հալածեաց զնա անտի. եւ Տիրան անճարացեալ` անկաւ առ հռովմայեցիս. եւ Պոմպէոս` նորա առաջնորդութեամբ եմուտ ՚ի Հայս. եւ որպէս խօսեցաւ հաշտութիւն ընդ Տիգրանայ, եւ Տիգրան դարձոյց գլխովին առ հռովմայեցիս զմասն աշխարհին եսորւոց եւ փիւնիկեցւոց յԵփրատայ մինչեւ ՚ի ծով, զոր ինքն էր առել ՚ի Սելեւկիացւոց, եւսեւ զմասն ինչ Կապադովկիոյ եւ Կիւլիկիոյ. եւ ՚ի վերայ այսր ամի ետ եւ բազում պարգեւս Պոմպէի, ընդ որում եւ կապեցաւ ոգի նորա` վասն մեծիմաստ եւ հանձարեղ կառավարու թեան առն. որոյ առաջի ցուցել զինքն առատասիրտ եւ վեհանձն, բաշխեաց իւրաքանչիւր զօրաց նորա ընդ մարդաթուի հարիւր յիսուն դահեկանս` ըստ Ստրաբոնի. եւ հարիւրապետաց` հազար, եւ հազարապետաց` տասն հազար: Աստանոր բազում առասպելս յօդեն պատմիչք հռովմայեցւոց` կամելով մեծացուցանել զնոսին. որպէս թէ սէգ եւ խռոխտն Տիգրան անկեալ իցէ յոտս Պոմպէի. եւ զթագն եդեալ իցէ առաջի նորա, զօրաց չէ տեղւոյս խօսիլ: Իսկ վասն Տիրանայ ասեն, թէ անսաստ գտեալ նորա առ Պոմպէոս` կապանօք տարեալ եղեւ ՚ի Հռովմ: Յաւելուն գրել եւ զայլ բազում բանս. զորս ձանձրոյթ լինի ՚ի քն նութիւն մատուցանել:
       Ելեալ ապա Պոմպէի յաշխարհէն հայոց` էջ ՚ի կողմանս Ասորւոց եւ մինչդեռ նա անդ էր, Միհրդատ ժողովեալ ՚ի սկիւթացւոց զբազմ ութիւն զօրաց` դարձաւ ՚ի Պոնտոս. եւ գրաւեաց անդրէն զբազում տեղիս. եւ էառ զքաղաքն Պանտիկապիս` որ էր առ դրան Պոնտոսի` տեղի բազմավաճառ սեպհականեալ հռովմայեցւոց: Եւ յարդարել անդ վաթսուն գունդս վեցհարիւրական քաջ եւ արի պատերազմականաց, եւ այլ եւս անհամար բազմութիւն ամբոխից. եւ կազմեալ զբազում մեքենայս եւ նաւս` խաղաց ՚ի վերայ թշնամեաց, եւ տիրեաց վերստին համօրէն իւրում ՚ի եւ բովանդակ Պոնտոսի, եւ այլ բազում տեղեաց ՚ի փոքաւ ժամանակի:
       Այլ կաստոր նախարար նորա, եւ այլ եւս իշխանք ապստամբեալ ՚ի նմանէ` այրեցին զքաղաքն Փանաքորիոն. եւ յափշտակեցին զորդիս նորա` որք էին ՚ի քաղաքի անդ. եւ այլք զդստերս նորա եւ զամենայն հասուցին եւ մատնեցին ՚ի ձեռս Պոմպէի: Զայն լուեալ եւ այլոց քաղաքաց, որք անկեալ էին ընդ իշխանութեամբ Միհրդատայ ՚ի սահմանս Պոնտոսի, վտարանջեցին եւ նոքա ՚ի նմանէ. եւ անձնատուր եղեն ՚ի հռովմայեցիս: Ընդ որ յանհնարինս դժուարեալ Միհրդատայ` անխնայ տայր սպանանել զոր միանգամ ՚ի ձեռս բերէր յաստամբեաց անտի . ընդ որս եւ զոմանս ՚ի սիրելեաց իւրոց. որոյ աղագաւ բազումք յետս կացին ՚ի նմանէ:
       գ. ՚Ի նմին ժամանակի եւ հարազատ որդի նորին Միհրդատայ Փառանակէս ստահակեալ եւ սարտուցեալ ՚ի նմանէ` ապստամբեցոյց զամենայն զօրս նորա ընդդէմ նորին. եւ թագաւորեաց ինքնին յանդիման հօրն. եւ սկսաւ մարտնչիլ ընդ ամրոցին, յորում նստեալ էր նա յաշխարհին Պոնտոսի: Եւ իբրեւ կարի իմն ՚ի նեղ անկաւ Միհրդատ, եւ թողեալ լքաւ յամ մտերմաց իւրոց, եւ ծանեաւ հաւաստեաւ` թէ ոչ եւս կարէ յինքն յանկուցանել զզօրս իւր, եւ թէ Փառնակէս որդի իւր խորհի ըմբռնել զնա, եւ մատնել ՚ի ձեռս հռովմայեցւոց, գիտաց ստուգիւ, զի վճարեալ է ամենայն: Ապա կոչեալ առաջի իւր զտիկնայս եւ զհարճս իւր, եւս եւ զմնացել դստերսն, մատոյց ամենեցուն դեղ մահու բաժակաւ: Եւ ինքն առեալ ՚ի ձեռս զթունալից բաժակն` իբրեւ կամէր ըմպել, երկոքին դստերք նորա` Միհրդատէ եւ Նիւսսա, որոց մին խօսեալ էր թագաւորին Եգիպտոսի, եւ միւսն արքային Կիպրոսի, աղաչեցին զնա յոյժ, զի նախ ինքեանք արբցեն, եւ ապա նա. եւ ոչ թողին նմա ըմպել, մինչեւ ինքեանք ողջոյն արբին, եւ մեռան. ապա էարբ եւ Միհրդատ. եւ յաւել խոցին զինքն սրով իւրով , զի մեռցի փութով:
       Այլ սակայն առ ՚ի վաղագոյն զկեանս բառնալոյ առնդ հզօրի ո'չ այն դեղ մահու զօրեաց ինչ բնաւ, եւ ոչ սայրասուր սլաք: Ապա սկսաւ շտապաւ զգնալ, եւ յայսկոյս յայնկոյս վաղվաղել. որպէս զի թոյնն ժանտ սփռեալ ընդ երակս` ածցէ մահ անձինն. բայց եւ այնպէս երկարէր ոգի նորա ՚ի նմա. եւ այս յաւէտ վասն բազմադիմի զօրաւոր դեղոցն, որովք օրըօրէ սովորաբար զկենսական մասունս եւ զախոնդանս ամրապնդէր. քանզի այնք արգելուին զվնասակարութիւն ժանտ հիւթոցն. մինչեւ այնպիսի դեղոց ցարդ եւս Միհրդատեան կոչիլ. զորմէ բազում ինչ գրէ Պլինիոս. գիրք. իգ. գլ. 8 եւ իե. 2. եւ իթ. 1:
       Եւ ապա տեսեալ` թէ յապաղէ մահն, եւ ապստամբեալքն կործանէին զպարիսպն, եւ արդէն իսկ խուժանն հորդան տուեալ էր ՚ի ներքո, կոչեաց առ իւր զԲիտետոս անուն ոմն զօրական գաղղիացի. եւ հրամայեաց նմա օգնել ձեռին իւրում. եւ ուժգն ութեամբ նորա ձեռինն կրկին խոցեալ զինքն կարեվէր` վաղվաղակի փչեաց զոգին:
       Ահա զայս օրինակ ընկալաւ կատարած երեւելին Միհրդատ. այր յորոյ վերայ ո'չ լռել արժան է (ասէ Վելլեյոս. թ. 18. ) եւ ոչ խօսիլ առանց ակնածութեան. քաջակորով եւ սաստիկ ՚ի պատերազմի. վեհազանց յառաքի նութեան մասին. յոեւիցէ դիպուածս միշտ մեծահոգի. առաջնորդ զօրաց ընդ խոհամիտ կառավարութեան, եւ զինուոր բռնամարտիկ` ընդ հաստաբազուկ ձեռին տէրութեան: Եւ ըստ յորջորջելոյ Կիկերոնի. որ էր նորա ժամանակակից. Արքայ մեծ` զկնի Աղեքսանդրի. Որ եւ այնչափ մեծացաւ (ասէ Յուստիանոս. լէ. 1. ) մինչեւ ոչ միայն քան զիւրումն ժամանակի թագաւորս, այլեւ քան զամենայն թագաւորս նախնի դարուց գերազանցել մեծութեամբ եւ մղել պատերազմունս ընդ հռովմայեցւոց բազմապիսի յաղթութիւնք… Եւ ՚ի վախճանի անդ յաւուրս ալեաց ծերութեան ոչ ՚ի զօրու թեան թշնամեաց պարտեալ անկանէր այլ` ինքնակամ մահու ՚ի հայրենի թագաւորութեան զկեանս վճարէր: Սա` որպէս մարթ է հաւաքել ՚ի կարգէ բանից Խորենացւոյն եւ յարտաքին պատմչաց, եկաց իշխան ամս. ծղ. ե. ամենայն ՚ի բդեշխութեան կողմանցն Վրաց. եւ իա. ամենայն յիշխա նութեան սահմանացն Պոնտոսի մինչեւ ՚ի կարգիլ իւր թագաւոր ՚ի Տիգրանայ, եւ լ. ամենայն ՚ի թագաւորութեան Պոնտոսի եւ Կապադովկիոյ, ընդ որոյ եւ Պլինիոս. գիրք. իե. գլ. 2. ուղղութեամբ յիսուն եւ վեց ամս տայ նմա թագաւորել, իմանալով այսու զբովանդակ ժամանակս իշխա նութեան նորա:
       դ. Այլ մինչդեռ Պոմպէոս յԱսորիս էր եւ ՚ի Հրէաստան եւ մօտ յերիքով դեգերէր վասն ահին Միհրդատայ անդէն աւետաբերք ընթացեալ գային առ նա ՚ի կողմանց Պոնտոսի, ունելով զծագ նիզակայ իւրեանց զարդարեալ սաղաթիւք գաբնեաց ՚ի նշան ուրախութեան եւ եկեալ պատմեցին նմա բլուր ինչ բարձրաւանդակ ՚ի կահուց կարասեաց` ել ՚ի վերայ նորա եւ մեծաձայն բարբառով աւետաւորեաց ամենեցուն զմահ նորուն. ապա եւ զօրք հռոմայեցւոց առ հասարակ տօն ցնծութեան կատարեցին եւ զոհս մատուցին լիաբերան գոհութեամբ. իբր թէ մեռանելովն Միհրդատայ` բիւրաւորքն ՚ի թշնամեաց անկեալ իցեն. Եւ ցնծացեալ հրճուէր Պոմպէոս, զի անակնկալ օրինակաւ վճարեցաւ գործ պատերազմին` նմա յանձն եղեալ. որոյ վասն ընդ երկար ճգնեալ էր, եւ ունէր եւս ճգնիլ ՚ի մարտս եւ յարշաւանս բազումս:
       Եւ եղեւ իբրեւ ՚ի Հռովմ եւս լուան զմահ Միհրդատայ լցան եւ նոքա խնդութեամբ, եւ տօն մեծ յաղ թութեան կատարեցին, զերծեալք յահէ զօրութեան նորա:
       Յետ այսորիկ գնացեալ Պոմպէի յԵրուսաղէմ պատերազմեցաւ, եւ էառ զայն. զորմէ երկար գրէ Յովսեպոս: Եւ յետ բազում գործոց քաջութեան զորմէ բազում են բանք առ մատենագիրս, գնաց ՚ի Հռովմ յամի ՚ի. 3943. կամ ըստ եօթանասնից. 5142. եւ ՚ի չուել անդ իւրում տարաւ կին իւր եւ զորդիս Միհրդատայ` թողեալ միայն առ զօրավարս հռովմայեցւոց զփոքրն Միհրդատ եւ զԱրշամ ազգական նորա ընդ նմա:
       Հասեալ Պոմպէի ՚ի հռովմ` արար հանդէս վասն յաղթութեանց իւրոց. զոր այնչափ գեղապաճոյճ յօրինուածովք բանից զարդարեն պատմիչք հռովմայեցւոց , մինչեւ ցանկալ ընթերցոցին ներկայ լինել ՚ի զննին այնր հանդիսի, ո'չ միայն ՚ի տեսանել` այլեւ ՚ի ստուգել զայլեւայլ ճոխաբանութիւնս նոցին վիպասանից: Այլ յետ այսորիկ իբրեւ անկաւ գժտ ութիւն մեծ ՚ի մէջ Պոմպէի եւ Կրասոսի երեւելւոյ Յուլիոս Կեսար եկեալ ՚ի Հռովմ` հաշտեցոյց զնոսա. եւ նոքոք հանդերձ կարգեաց եռապետական իշխանութիւն. իբր զի երեքին նոքա լիցին իշխող ՚ի բովանդակ տէրութեան հռովմայեցւոց ընդ երից մասանց աշխարհի:
       ե. Իսկ Տիգրան լուեալ զմահն մի տայ քեռառն իւրոյ` տրտմեցաւ յոյժ, եւ սուգ էառ ՚ի վերայ նորա եւ դառնացել ՚ի վերայ հռովմայեցւոց եդ ՚ի մտի առնուլ վրէժ ՚ի նոցանէ. բայց պարապոյ եւս սպասէր: Եւ որպէս երեւի ՚ի պատմութեանց. սոյն այս Տիգրան յետ լսելոյ զմահն Միհրդատայ ` ՚ի կենդա նութեան անդ իւրում թագաւորեցոյց զորդի իւր զԱրտաւազդ ՚ի վերայ Արարատեան աշխարհի ինքն գոլով ՚ի Միջագէտս յետ թագաւորելոյ իւրոյ առանձին ամս. լդ. յամի ի. 3945. կամ ըստ եօթանասնից 5144:
       ՚Ի նմին ժամանակի կարգեցաւ Գաբիանոս ՚ի հռովմայեցւոց ՚ի վերակացութիւն երկրին Ասորւոց. եւ յաւուրս սուրբ պարապ գտեալ Տիգրանայ` խաղաց յԱսորիս ՚ի վերայ զօրացն հռովմայեցւոց. եւ էառ վերստին զբազում տեղիս, զօրս դարձուցեալ էր առ հռովմայեցիս: Իսկ Գաբիանոսի` զահի հարեալ յարշաւանաց Տիգրանայ ` փութացաւ փախչիլ յԵգիպտոս. մանաւանդ զի եւ Պտողոմէոս արքայ եգիպտացւոց բազում ինչ խոստանայր նմա հասանել ինքեան յօգնութիւն ընդդէմ Աղեքսանդրացւոց. որք ապստամբել էին ՚ի նմանէ. եւ Գաբիանոս ՚ի գնալ իւրում անդր` գաղտնի հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ Տիգրանայ` ետ նմա զքեռորդի նորա զփոքրն Միհրդատ. ընդ նմին եւ զԱրշամ. զորոց տե'ս ՚ի ծանօթութեան. ե. (1): Եւ ապա համբաւ եհան այսպիսի` թէ զօրականք իւր գաղտ փախուցին զնոսա ընդ որ դժուարացեալ հռովմայեցւոց` բնակեցին զնա յիշխանութենէ անտի:
       Իսկ Տիգրանայ ՚ի կարծիս լել` թէ գուցէ այն Միհրդատ չիցէ իւր հարազատ քեռորդի, այլ` այլ ոմն յորդւոցն Միհրդատայ ՚ի հարճից նորուն, ոչ ետ նմա ինչ ՚ի ժառանգութենէ հօր նորա ՚ի թագաւորութեան Պոնտոսի, եւ ոչ զայլ ինչ իշխանութիւն. եւ նա ապստամբել ՚ի Տիգրանայ` չոքաւ առ Յուլիոս Կեսար. եւ յետ ժամանակաց էառ ՚ի նմանէ զիշխանութիւն քաղաքին Պերգամոնի. զոր Խորենացին կոչէ պերգէ. եւ միաբանեալ ընդ Անթիպատրոսի հօր Հերովդի` բազմօք օգնական եղեւ Յուլեայ Կեսարու ՚ի մղել նորա պատերազմունս ընդդէմ Պտողոմեայ մանկան, եւ ընդդէմ աղէքսանդրացւոց. զորս Խորենացին կոչէ եգիպտացի հրէայս: Եւ զկնի ժամանակաց գնացեալ սորին Միհրդատայ փոքու ՚ի Մաժակ ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. խ. 17. նորոգեաց զնոյն, եւ շինեաց ընդարձակ եւ պայծառ յօրինուածովք. եւ ՚ի պատիւ Յուլեայ Կեսարու` կոչեաց զայն Կեսարիա, այն է Ղայսէրի. եւ յայնմ հետէ բարձաւ ՚ի քաղաքէ անտի իշխանութիւնն հայոց. Թէպէտ ոմանք դնեն, թէ Տիբերիոս Կեսար տիրեալ կողմանցն այնոցիկ` զայն քաղաք կոչեալ իցէ Կեսարիա յանուն Օգոստոս կայսեր. եւ այլք այլազգ: