Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ծերակոյտն հռովմայեցւոց խորհուրդ արարեալ ընդ Հոկտաւիանոսի կայսեր` արձակեցին զԱնտոնինոս մեծ, որ իշխանակիցն էր կայսեր, դիմել ՚ի վերայ պարթեւաց, այսինքն պարսից եւ հայոց եւ իսպառ վանել եւ նուաճել զնոսա։ Ելեալ ապա Անտոնինոսի ՚ի Հռովմայ, եւ հասեալ յարեւելս` գնաց ՚ի Շամուշատ քաղաք, այն է Սամոստիա` առ Եփրատաւ. եւ էառ զայն. եւ անդ լուեալ զմահն Տիգրանայ` ըստ Խորենացւոյն, զուարճացաւ յանձն իւր, եւ զկայ էառ: Եւ ապա տուեալ Սովսեայ իշխանի զվերակացութիւն ասորւոց եւ կիւլիկեցւոց, ինքն գնաց յԻտալիա` հարկիւ հրաւիրեալ ՚ի կայսերէ վասն կարեւոր իրաց. եւ չեւ եւս վճարեալ զգործն` պատճառանօք իմն դարձաւ յԵգիպտոս` ձմերել առ Կղէոպատրեայ թագուհւոյն:
       Յորում ժամանակի եւ Հերովդէս օգնութեամբ Սովսեայ էառ զԵրուսաղէմ. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ Հրէաստանի եւ Գալիլեայ. եւ Սովսէոս կապեալ զԱնտիգոննոս` տարաւ յԵգիպտոս. եւ ապա Անտոնինոս սպան զնա սակրով մօտ յԱնտիոք, առեալ բազում ինչ վասն այսր ՚ի Հերովդէ:
       Իսկ Արտաւազդ արքայ հայոց կասկած առեալ` թէ գուցէ դիմեսցէ Անտոնինոս յաշխարհ իւր, վարանէր ՚ի սրտի, եւ կայր յերկիւղի մեծի. զի անմասն էր ՚ի քաջութենէ հօրն. որոյ վասն եւ զօրք նորա մեղադիր լինէին նմա: Տեսեալ ապա` թէ վարանելով ոչ ինչ վճարի , ժողովեաց վարձուք զօր բազում յԱտրպատականէ եւ ՚ի բնակչացն Կովկաս լերին եւ յԱղուանից եւ ՚ի Վրաց. եւ էջ ՚ի Միջագետս, եւ էառ զայնոսիկ տեղիս` զորս յափշտակեալ էին թշնամիք: Եւ մինչչեւ մեկնեալ էր Արտաւազդայ ՚ի Միջագետաց, դիմեաց Անտոնինոս միւսանգամ յարեւելս կոյս ահագին զօրօք, եւ արար բազում քաջութիւնս. եւ խորհէր յարձակիլ ՚ի վերայ պարսից. զի ՚ի նմին ամի մեռեալ էր Արշէղ, եւ նորոգ թագաւորեալ Արշաւիր, զոր հռովմայեցիք Փրաատ կամ Ֆռաաթէս կոչեն:
       Այլ Արտաւազդ արքայ հայոց երկուցեալ յարշաւանաց Անտոնինոսի` հրեշտակութիւնս առաքեաց առ նա. եւ հաստատեաց ընդ նմա հաշտութիւն խաղաղութեան, խոստացեալ նմա` նիզակակից լինել հռովմայեցւոց. եւ եթէ ելցէ ՚ի վերայ պարսից` եւ կամ ՚ի վերայ այլոց, լինել նմա ձեռնտու: Զայս լուեալ Հոկտաւիանոսի կայսեր, թէպէտ եւ հաճեցաւ ընդ հաշտութիւնն, բայց քանզի ՚ի ծածուկ թշնամացեալ էր ընդ Անտոնինոսի, գրեաց առ Արտաւազդ` մի ' նպաստել նմա. որպէս է տեսանել առ Դիովնի. գիրք . խթ:
       Արտաւազդ արքայ զառաջինն անդ ոչ կամելով թշնամութիւն ցուցանել առ Անտոնինոս, իբրեւ կոչեցաւ ՚ի նմանէ յօգնութիւն ընդդէմ պարսից` եկն առ նա վաղվաղակի հանդերձ վեց հազար հեծելովք, եւ եօթն հազար հետեւակօք: Եւ Անտոնինոս ոչ ունելով կասկածանս ինչ զնմանէ ` ընտրեաց զնա իւր առաջնորդ ճանապարհի, եւ խնամատար գործոց պատերազմի: Այլ քանզի չկամէր Արտաւազդ օգնել Անտոնինոսի, հնարս հնարեցաւ, եւ մեկնեցաւ ՚ի նմանէ հանդերձ զօրօքն, հաւանեցուցեալ զնա անդրէն դարձուցանել զնոսա առ նա:
       բ. Իսկ Անտոնինոս յետ գործոց ինչ քաջութեան առեալ զամենայն զօրս իւր` խաղաց դիմել ՚ի վերայ պարսից` ըստ աւանդելոյ մատենագրացն հռովմայեցւոց. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ. ժդ. (1). եւ թողեալ ՚ի ձեռս Ոպպիոսի Ստատինեայ զաղխս եւ զմեքենայս պատերազմի, եւ տասն հազար այր ՚ի զօրաց ընդ նմա, ինքն փութացաւ յառաջ, եւ ՚ի մտանել նորա ՚ի սահմանս պարսից` պաշարեցաւ ՚ի վտանգս չարեաց բազում իրօք. եւ զոր ակնունէր գտանել օգ նութիւն յԱրտաւազդայ` ոչ եգիտ. մանաւանդ զի նա ՚ի ծածուկ օգնական եղեւ պարսից: Եւ այն ինչ յուղի անկեալ տակաւ գայր Ոպպիոս Ստատիանոս, հասին ՚ի վերայ պարսիկք, եւ կոտորեցին զամենայն զօրս նորա, եւ առին զամենայն աղքատսն. կալան եւ զՊողեմոն որ էր ընդ նոսա այլ յետոյ արձակեցին զնա:
       Յառաջ խաղացեալ Անտոնինոսի, եւ բազում անգամ մարտ եդեալ ընդ պարսիկս` ոչ ինչ յաջողեցաւ նմա, այլ` գրեթէ յամի տկարացաւ, բայց այսու ամիւ եկեալ հասեալ ՚ի վերայ միոյ ՚ի քաղաքացն պարսից, զոր հռովմայեցիք Պրասպ կոչեն, պաշարեաց զայն: Անդ դիմեալ պարսից ՚ի վերայ զօրաց նորա` հարին զնոսա չարաչար, եւ վարեցին ՚ի բաց. եւ ապա ՚ի կրկին պաշարել նոցա զքաղաքն` կարի իմն վտանգեցան, եւ կերակուր նոցա պակասեցաւ . եւ ոչ կարէին ժողովել ինչ. զի եթէ երթային բազումք ՚ի նոցանէ կերակրոյ, ՚ի վերայ մնացելոցն յարձակեալ պարսից` կոտորէին զնոսա. եւ եթէ սակաւք գնային, ՚ի վերայ գնացելոցն յարձակէին:
       Եւ մինչդեռ անդէն յոգիս ապաստանեալ կայր Անտոնինոս , առաքեաց առ նա արքայն պարսից պատգամաւորս, եւ ասէ. փութա ' մեկնիլ յաշխարհէ այտի. ապա թէ ո'չ` կորնչիս դու եւ ամենայն զօրք քոյ: Յայնժամ եւ Անտոնինոս` որ վհատեալ էր իսպառ, թողեալ անդ զմեքենայս իւր, զի սակաւ բերցեն զկնի, սկսաւ դառնալ յետս ընդ աշխարհն Ատրպատականի. եւ պարսիկք եկեալ այրեցին զմեքենայսն: Եւ ՚ի չուել նորա` հասեալ պարսից ՚ի վերայ երկիցս` ետուն սաստիկ պատերազմ ընդ նմա, եւ բազում հարուածս հասուցին զօրաց նորա:
       Մի ոմն ՚ի զօրագլխաց նորին Փլաւիոս անուն առել ՚ի նմանէ մասն ինչ զօրաց հռովմայեցւոց, որպէս թէ դիւրաւ եւս ունիցի յաղթել, յարձակեցան ՚ի վերայ պարսից. այլ խորտակեցան զօրք նորա չարաչար. եւ ինքն չորիւք նետիւք վիրաւորեալ մեռաւ. եւ բազումք ձերբակալ եղեն: Եւ ՚ի դիմել նաեւ այլոց զօրաց ի վերայ` նոքա եւս խորտակեցան. եւ հինգ հազար արք ՚ի նոցանէ վիրաւորեցան ՚ի մահ. մինչեւ հազիւ կարել Անտոնինոսի ապրեցուցանել զմնացեալսն:
       Իսկ պարսիկք քառասուն հազար հեծելովք բնակեալ զայն գիշեր հանդէպ հռովմայեցւոց` պատրաստէին դիմել յառաւօտուն ՚ի վերայ նոցա, եւ իսպառ կոտորել զնոսա: Այլ այր ոմն հռովմայեցի` որ յառաջնմէ գերեալ էր ՚ի պարսից, եւ զգեստուք արեւելեայց կայր ՚ի մէջ նոցա, ազդ արար հռովմայեցւոց զխորհուրդս նոցա. եւ խրատ ետ չուել ընդ ճանապարհ լեռնակողմանն. Իմացեալ պարսից զչուել նոցա ընդ այլ ճանապարհ, փութանակի առին զառաջս նոցա, եւ հեղան զեղան ՚ի վերայ նոցա. յորում վայրի իսպառ յուսահատեալ եւ վարանեալ Անտոնինոսի` ամբարձ զձեռս իւր յերկինս, եւ իբր ուխտիւք խնդրեաց ՚ի չաստուածոյն իւրոց, եւ ասէ` ըստ գրելոյն Պլուտարքեայ. յերես. 685. եթէ նախախնամութիւն դից ընդ ակամբ հայելով առ իս` չկամիցի յաջողել զիմ նախկին բարեբախտութիւն, արդ իսկ ՚ի գլուխ իմ կուտեսցէ զամենայն չարիս. բայց միայն զօրքս զերծցին յաղթութեամբ:
       Եւ ապա կարի իմն տագնապեալ իջոյց զզօրս իւր ընդ զառ ՚ի վայրս ինչ` ճակատ յարդարել յընդարձակատարած հովանի միում. ուր սկսան պարսիկք տեղալ ՚ի նոսա յամենայն կողմանց զնետս իբրեւ զտարափս կարկտի. յորոց անճարացեալ հռովմայեցւոց` անկան ՚ի տագնապ մեծ: Եւ ապա սպառազէինք նոցա չգտեալ զայլ հնարս` շուրջ փակեցին ՚ի միջի զսոսկականս իւրեանց. եւ ՚ի վերայ ձախոյ ՚ի գուճս իջեալ, եւ զձեռս վահանօք ՚ի վեր ամբարձել կամարձեւ իմն վրանս գործեցին այնոքիւք վահանօք ՚ի վերայ գլխոց իւրեանց. որով եւ նետք պարսից հասեալ ՚ի նոսա` սահէին եւ ՚ի բաց ոստնուին. եւ այնպէս պաշտպանեցին զայն նուագ զանձինս իւրեանց:
       Զայսպիսի ինչ նոր տեսել պարսից ՚ի բացուստ , համարեցան` եթէ նոքա վիրաւորեալ իցեն, եւ տապաստ անկեալ յերկիր. եւ եթէ ասեն մնացեալքն իցեն ոմանք ողջ` դիւրաւ խորտակին. նմին իրի ամփոփել ՚ի բաց զաղեղունս իւրեանց` ՚ի վայր իջին յերիվարացն. եւ առեալ զգեղարդունս եւ զնիզակս, եւ մեկեալ զվաղակաւորս` դիմեցին հուպ առ նոսա: Յայնժամ ձայն տուեալ ՚ի վեր կանգնեցան հռովմայեցիք, եւ բոլորեալ զգունդն` ՚ի վերայ յարձակեցան նոցա, եւ ՚ի փախուստ դարձուցին առ հասարակ. ընդ որ սքանչացեալ պարսից` սկսան աղաղակել ըստ գրելոյ Փլորոսի. դ. 10. երթա'յք խաղաղ ութեամբ անվնաս ա'րք հռովմայեցիք. յիրաւի հնչէ զձէնջ համբաւ յաղթօղ լինել ազգաց. որովհետեւ կարացիք տոկալ նետից պարթեւաց: Զայս ասացեալ` ՚ի բաց կացին փոքր մի. բայց հանապազ ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի զհետ լինէին նոցա, եւ հարկանէին. եւ ոչ թողուին նոցա հանգստեամբ ճանապարհ առնել, որով եւ յոյժ յամէր գնացք նոցա:
       գ. Այնուհետեւ անկաւ լքումն ՚ի բանակ հռովմայեցւոց վասն պակասելոյ կերակրոց նոցա յերեսաց անդադար պատերազմաց. եւ նուազեցան բեռինք համբարաց նոցա որք ըստ մեծի մասին զճանապարհայն մնային վասն մեռանելոյ գրաստուց, կամ վասն վիրաւորելոյ եւ տկարանալոյ նոցին: Եւ անկան զօրքն բովանդակ ՚ի մեծ կարօտ ութիւն հացի. եւ ձեռս մխեցին այնուհետեւ յարմատս խոտոց եւ ՚ի բանջարս վայրի. եւ ոմանք ՚ի նոցանէ ուտէին խոտ ինչ վնասակար, յորմէ ախտանային մտաթափութեամբ. եւ յետոյ փոխելով զմաղձս` մեռանէին, չունելով գինի` որ միայն էր դեղ այնմ վնասու, ըստ ասելոյ Պլուտարքեայ: Եւ ՚ի սաստկանալ այսպիսի աղետից յերեսաց սովուն` բազումք սկսան առ պարսիկս անդր փախստական գնալ, եւ թէ չէր պարսից մի առ մի զամենայն զփախստեայս յանդիման այլոց նետահար կորուսեալ, թուի թէ առ հասարակ առ նոսա անցանէին հռովմայեցիք, որպէս գրէ Դիովն:
       Տեսեալ Անտոնինոսի զհանապազորդեան կոտորած իւրոցն, եւ զոչ մեկնիլ պարսից, բազում անգամ աղաղակէր յոգւոց հանելով, ո ' հազարք, սքանչացեալ ը տասն հազար արս, որք երբեմն ըստ Քսենոփոնտեայ բացագոյնս ՚ի Բաբելոնէ ճանապարհ արարեալ` վտանգեցան եւ յոգիս ապաստան եղեն, եւ բազում անգամ ընդ թշնամեաց մարտուցեալ` ՚ի վախճանի ողջ անարատ զերծան: Եւ ապա ՚ի ճանապարհ անկեալ Անտոնինոսի գիշերայն ընդ լեռնակողմանս, գիտելով թէ իբր աւուր միոյ ճանապարհ ջուր ոչ գտանի, պատուիրեաց զօրաց իւրոց բառնալ ջուր ըստ կարի. եւ զի պակասեցաւ բազմաց ՚ի նոցանէ անօթ, լցին զջուրն ՚ի մէջ սաղաւարտից իւրեանց, եւ ՚ի կարուածոյ մորթս ինչ. եւ այնպէս բարձեալ տանէին տխուր դիմօք. եւ հիւանդաքայր ոտիւք: Այլ պարսիկք իմացեալ զչուել նոցա` պնտեցան զհետ զգիշերն զայն, եւ ՚ի ծագել արեւուն հասեալ առ նոսա` յափշտակեցին զյետին գունդն զվաստակեալ եւ զխոնջեալ ՚ի ճանապարհէ եւ ՚ի հսկելոյ. յորմէ եւ այլք եւս` որք չունէին կարծիս ինչ գալստեան պարսից, լուծան եւ լքան: Եւ ապա անճար գտեալ` իբրեւ սկսան տալ պատերազմ, ծարաւ նոցա սաստկացաւ. եւ կային ամենեքին շուարեալ:
       Յայնմ տագնապի գունդն առաջին գտեալ առու ինչ ցուրտ եւ յստակ ջուրց` անկան ըմպել անյագաբար. այլ այն ջուր փոքր մի աղի գոլով եւ վնասակար` զսիրտս ըմպողաց ճմլէր եւ խառնէր եւ տոչորէր ծարաւու. զոր թէպէտ եւ այլք ազգ արարին նոցա, եւ ջանային արգելուլ, այլ նոքա վանեալ ՚ի բաց քեցուին զարգելօղս. եւ յըմպելոյ ոչ դադարէին: Իսկ Անտոնինոս ՚ի վերայ հասեալ աղաչէր զնա հանդուրժել վայր մի. զի գոյ ասէ ՚ի մօտաւոր տեղիս ջուր գետոյ ըմպելի. յոր եթէ հասանեմք, հարկ ՚ի վերայ կայ թշնամեաց ՚ի բաց դառնալ. զի դժուարուտ է նոցա` ՚ի գետոյ եւ անդր ճանապարհն, եւ անկախ երիվարաց նոցին եւ յոչ անսալ նոցա ձայնեաց առ նոսա զի գոնէ յետ ըմպելոյ զջուրն ՚ի հովանաւոր տեղի ժողովեսցին:
       դ. Յայնմ վայրի սակաւ մի մեկնեալ էին ՚ի նոցանէ հեծելազօրք պարսից. որով ՚ի մնացեալ ժամս աւուրն այնորիկ չեղեւ այնչափ վնաս հռովմայեցւոց ՚ի պարսից անտի. բայց ՚ի հասանել գիշերոյ` նոքին իսկ հռովմայեցիք եղեն միմեանց առիթ չարի. քանզի նեղեալ զօրուն առ հասարակ յերեսաց սովուն անդադար կոտորածին, կամելով այր իւրաքանչիւր անձին իւրում պաշտպանել փախստեամբ` սկսան սպանանել այր զմերձաւոր իւր` առ որ միանգամ գիտէին լինել արծաթ եւ ոսկի, եւ կողոպտէին` զօր եւ գտանէին. եւ զգրաստս բեռնաբարձս յափշտակեալ կորզէին. մինչեւ զկահս եւ զկարասիս Անտոնինոսի եւս, եւ զմեծագին սպասս սեղանոյ նորա խորտակեալ` բաշխէին յիւրեանս:
       ՚Ի ծագել այսպիսի աղմկաց վրդովեալ սասանեցաւ ամենայն բանակն ՚ի մութ գիշերոյ եւ համարեցան, եթէ թշնամիք ՚ի վերայ հասեալ իցեն եւ նոքա են` ոյք առնեն զայն կողոպուտ: Ուր եւ ինքն Անտոնինոս անյոյս լեալ ՚ի փր կութեան անձին` կոչեաց առ ինքն զմի ոմն յազատորդւոց, եւ ետ նմա երդնուլ, զի ՚ի ստիպել հարկին սպանցէ զինքն ը հրամայելն վաղվաղակի, եւ զգլուխն առեալ պահեսցէ` կամ անհետ արասցէ . որպէս զի մի անկցի կենդանւոյն ՚ի ձեռս օտարաց, եւ մի եւս տեսցի մեռեալ:
       Եւ ապա գիտացեալ թէ այն շփոթ չէ ՚ի յարձակմանէ թշնամեացն, փոքր մի ոգի էառ. եւ լուեալ յոմանց` թէ մերձ են ՚ի գետն Երասխ, հրաման ետ հեծելագնդին` զդէմ ունիլ թշնամեացն, որք պնդել գային զհետ նոցա. եւ զտկարսն փութացոյց անցանել յառաջ: Եւ իբրեւ հասին մօտ յելս Երասխ գետոյն, ուր աւարտէր սահման պարսից, եւ սկսանէր երկիր Վերին Հայաստանի, տեսեալ նոցա զխորհուի եւ զոր այն: Եւ թէպէտ մարթ էր նոցա եւ ընդ ցամաք յայսկոյս գետոյն անկանիլ յաշխարհ Ստորին Հայոց, բայց երկնչէին` թէ գուցէ պնդեսցին զկնի պարսիկք:
       Այլ իբրեւ գիտացին, թէ չիք այլազգ հնար զերծանելոյ յերեսաց պարսից, մխեցին ՚ի գետն, եւ անցին յայնկոյս, եւ ՚ի կոխել նոցա զերկիր Վերին Հայոց` համբուրէին զգետինն եւ գիրկս արկեալ միմեանց` լային ՚ի խնդութենէն, որպէս թէ ՚ի մեռելութենէ կենդանացեալք իցեն: Եւ նա ինքն Անտոնինոս զայսպիսի մազապուր փախուստ իւր` յաղթ ութիւն կոչէր` վասն ողջամբ զերծանելոյ յահագին վտանգաց. ըստ որում գրէ Վելլեյոս Պատերկուղոս` մերձաւոր ժամանակաւ. գիրք. խ. գլ. 82:
       Եւ զի` որպէս գրէ Պլուտարքոս, այն երկիր հայոց բերրի եւ արգասաւոր էր, լցան անդ հռովմայեցիք առատութեամբ զկնի առաջնոյ կարօտութեան, եւ լիացան բարեօք. եւ յաղագս այսորիկ բազումք սկսան ախտանալ զախտ ջրգողութեան եւ խիթից որովայնի: Այլ Անտոնինոս անդէն հանդէս արարեալ իւրոցն` հազար հեծելոց: Այսչափ կոտորած ոչ լինէր ասէ Պլուտարքոս, եթէ զօրքն հայոց մնային ընդ հռովմայեցիս, եւ չմիաբանէին ընդ թշնամիս. մանաւանդ թէ յաղթէին պարսից, որովհետեւ հմուտ էին հայք մարտնչիլ ընդդէմ նոցա:
       ե. Վասն սոյն այսր պատճառի` սկսան հռովմայեցիք միաբան գրգռել զԱնտոնինոս խնդրել վրէժ յԱրտաւազդայ արքայէն հայոց, եւ փոխարէն հատուցանել նմա չարիս ընդ այնչափ չարեացն` որք հասին յինքեանս ՚ի ձեռնտու լինելոյ նորա ՚ի պարսիկս: Բայց Անտոնինոսի երկուցեալ, թէ գուցէ վանեսցի եւ ՚ի նմանէ փոխանակ վրէժ խնդրելոյ եցոյց նմա յարգութիւն մեծ, զի առ ժամն կարօտ էր նմա եւ երկրի նորա եւ ապա անկաւ ՚ի ճանապարհ գնալ յԱսորիս, եւ անտի յԵգիպտոս առ Կղէոպատրա: Այլ քանզի ձմեռն ՚ի վերայ եհաս, բազումք ՚ի զօրաց նորա հարան ՚ի ցրտոյ, եւ մեռան իւր ութն հազար ոգիք, ըստ Լիւիոսի. գիրք. ճլ: Եւ որոց վիրաւորեալ էր ՚ի պատերազմի, զայրացան ցաւք վիրաց նոցա, եւ սկսան մեռանիլ: Եւ ՚ի տրտնջել բազմաց վասն այնպիսի վտանգաւոր ճանապարհորդութեան, առաքեաց Անտոնինոս հրեշտակս առ Արտաւազդ, եւ խնդրեաց եւ էառ ՚ի նմանէ դարման զօրաց իւրոց, եւ պաշար ճանապարհի: Բայց իբրեւ անհնարին եղեւ ճանապարհորդել, բազում թախանձանօք աղաչեաց զԱրտաւազդ` տալ հրաման ձմերելոյ անդէն յաշխարհին հայոց. եւ նա թոյլ ետ նմա մնալ անդ սակաւ մի ժամանակ:
       ՚Ի մեղմանալ ձմերան առեալ Անտոնինոսի զմնացեալ զօրս իւր` դարձաւ յերկիրն Ասորւոց, եւ զերծաւ յԱնտիոք. ուր յանդուգն յոխորտանօք ամբարձ զսիրտ իւր, իբր թէ յաղթեալ իցէ պարթեւաց, եւ ոչ փախուցեալ յերեսաց նոցա, ըստ գրելոյ Փլորոսի. դ. 10: Եւ ապա սակաւ ընկերօք էջ ՚ի ծով, եւ զտեղի էառ յամրոցն Լեւկէկոմէ կոչեցեալ ՚ի մէջ Պերութայ եւ Սիդոնի. ուր ակնկալեալ սպասէր գալստեան Կղէոպատրեայ. որոյ անձկութեամբն մոլեալ` ետ զանձն ՚ի գիներբուս: Եկն եհաս անդ Կղէոպատրա, եւ եբեր բազում ինչս եւ զգեստս. եւ բաշխեաց դրամս զօրաց նորա, եւ ապա առեալ տարաւ զնա ընդ իւր յԵգիպտոս: