Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ժամ գտեալ պարապոյ արքայն պարսից Արշաւիր, եւ արքայն հայոց Արշամ` որ ՚ի Պարսս էր, յաւուրս պատերազմաց Անտոնինոսի եւ Հոկտաւիանոսի, զօրաժողով եղեն եւ դիմեցին յեղակարծում պահու ՚ի վերայ մարաց միաբանելոց ընդ հռովմայեցիս, եւ նուաճեցին զնոսա: Եւ ապա խաղացեալ Արշամայ ՚ի Հայս` յարձակեցաւ ՚ի վերայ հռովմայեցւոց, զորս թողեալ էր Անտոնինոս, եւ սրախողխող արար առհասարակ զամենայն. եւ ինքն տիրեաց բովանդակ Ստորին Հայաստանու, եւս եւ Փոքուն Հայոց մինչեւ ՚ի կողմանս Կեսարիոյ , ձեռնտու ունելով իւր զպարսիկս: Եւ Արշաւիր արքայ պարսից էառ զՎերին Հայս ՚ի ձեռանէ թագաւորին մարաց. եւ ինքն տիրեաց այնմ, եւ կարգեաց անդ զԱրտաշիաս ոմն իբր փոխարքայ. եւ յայնմհետէ` որպէս յայտնի երեւի ՚ի պատմութիւնս հռովմայեցւոց , այն Վերին Հայոց մնաց ՚ի ձեռս օտարաց մինչեւ ՚ի ժամանակս Երուանդեայ. եւ որ ինչ պատմութիւնք աւանդին զհայոց ՚ի գիրս հռովմայեցւոց, զայնմ է պարտ է իմանալ:
       Այլ իբրեւ լուաւ Արշամ թագաւոր հայոց, թէ մեռեալ է Անտոնինոս, եւ տիրեալ է Հոկտաւիանոս յԵգիպտոս, հրեշտակս առաքեաց առ նա, եւ խնդրեաց զորդիս եղբօրորդւոյ իւրոյ Արտաւազդայ: Բայց Հոկտաւիանոս ոչ արձակեաց զնոսա, այլ` ետ տանիլ ՚ի Հռովմ. որովհետեւ կոտորեալ էր Արշամայ զամ հռովմայեցիս գտեալս ՚ի Հայաստան : Կասկածեալ ընդ այս Արշամայ, եւ երկուցեալ` թէ գուցէ դիմեսցէ Հոկտաւիանոս ՚ի վերայ իւր, վերստին առաքեաց առ նա հրեշտակս` հաստատել ՚ի միջի ուխտ խաղաղութեան եւ մշտնջենաւոր հաշտութեան. եւ խոստացաւ տալ հռովմայեցւոց ամենայն յամէ հարկս ՚ի ձեռն Հերովդի ՚ի կողմանցն Միջագետաց եւ Կեսարիոյ, եւ կալ նոցա հպատակ. բայց առանց պարտաւորելոյ տալ գունդս, եւ կամ կերակրել զզօրս հռովմայեցւոց:
       Ընդ այս հաճեալ եւ հաւանեալ Հոկտաւիանոսի` ընկալաւ զպայման հաշտութեան նորա, եւ հաստատեաց զայն. եւ Արշամ եկել բնակեցաւ ՚ի Միջագետս ՚ի Մծբին. եւ յայնմ օրէ սկիզբն կալան հայք տալ հարկս հռովմայեցւոց. ըստ որում գրէ Խորենացին. բ. 23. եւ կացին ՚ի հաշտութեան ամս բազումս: Իսկ նախարարութիւնք Վերին Հայոց, այսինքն Սիւնիք, Արցախ, Գուգարք, Ուտէացիք` եւ Տայք, ընդ որս եւ աշխարհն Փայտակարան, կային ընդ իշխանութեամբ Արշաւրի թագաւորին պարսից:
       բ. Այլ սա ինքն Արշաւիր` այն է Փրաատ, յետ մերժելոյ զհռովմայեցիս յաշխարհէն Մարաց եւ ՚ի Վերին Հայոց, սկսաւ անագորոյն իմն դժնէութեամբ վարիլ ընդ պարսիկս. որոյ վասն տաղտկացեալ նախարարաց նորա` ընկեցին զնա ՚ի թագաւորութենէ. եւ եդին փոխանակ նորա զՏարդաս ոմն. բայց Արշաւիր ժողովեալ զօրս յայլեւայլ ազգաց եւ ՚ի Վերին Հայոց` ել ՚ի վերայ Տրդատայ: Եւ յերկարիլ պատերազմաց ՚ի մէջ երկաքանչիւրոց նոցա` երկոքին եւս գրեցին առ Օգոստոս Հոկտաւիանոս, եւ խնդրեցին օգ նութիւն ՚ի նմանէ. այլ նա քանզի դեռ զբաղեալ էր ՚ի մնացուածս պատերազմին անտոնինեանց, յապաղեաց օգնել. միանգամայն կամէր եւս, զի երկոքին նոքա զմիմեանս հարկանելով` ՚ի միմեանց խորտակեսցին եւ տկարասցին:
       Այլ ՚ի վերջոյ զօրացեալ Արշաւրայ` վանեաց զՏրդատ. եւ ՚ի գալ Հոկտաւիանոսի յԱսորիս` առաքեաց առ նա Արշաւիր հրեշտակս. եւ նա սիրով ընկալաւ զնոսա: Եւ յապաւինիլ առ նա եւ Տարդասայ` ոչինչ օգնեաց նմա, այլ` մանաւանդ թէ էառ ՚ի ձեռաց նորա զկրտսեր որդի Արշաւրի, զոր յափշտակեալ էր նորա. եւ տարաւ ՚ի Հռովմ իբրեւ զպատանդ: Զայն իբրեւ լուաւ Արշաւիր, դարձեալ առաքեաց հրեշտակս առ Հոկտաւիանոս, եւ աղաչէր տալ ՚ի ձեռս իւր զՏարդաս, եւ դարձուցանել առ ինքն զորդի իւր: Իսկ Հոկտաւիանոս կամելով զերկոցունց միտս եւս հաճել, զՏարդաս եթող յազատութեան. եւ զորդի Արշաւրի դարձոյց առ նա հանդերձ այլովք. պայման եդեալ, զի եւ Արշաւիր դարձուսցէ զգերիս եւ զդրօշակս, զորս առեալ էին պարսիկք յանցանել պատերազմունս:
       Եւ Արշաւիր կասկածեալ եւ երկուցեալ, թէ գուցէ պատերազմ յարուսցէ Հոկտաւիանոս ՚ի վերայ իւր, դարձոյց առ նա զդրօշակսն. որոյ վասն բազում ցնծ ութիւն եղեւ ՚ի հռովմ. եւ Հոկտաւիանոս կառոյց տաճար յանուն Արեսի` որ համարիւր չաստուած վրէժխնդրութեան, ՚ի շնորհակալութիւն այսր. եւ կարգեաց խաղս թատրոնականս կատարել զայն` ամենայն յամսեանն մայիսի. եւ ՚ի դրամս նորա յաւելին դրոշմել հռովմայեցիք զայս ինչ. յետադարձոյց դրօշակաց: Յետ այսորիկ ՚ի յուզիլ այլեւայլ բանից ՚ի մէջ պարսից եւ հռովմայեցւոց առաքեաց Արշաւիր եւ զչորեսին որդիս իւր զծնեալս յայլոց կանանց` պատանդս ՚ի Հռովմ. որոց անուանք էին` Շարաշտապ, Կերոշպատ, Փրաատ եւ Վանսն. եւ սոցա յետինք զկնի ժամանակաց ամս ինչ թագաւորեցին:
       գ. Դէպ եղեւ յետ քանի մի ամաց գալ Հոկտաւիանոսի միւսանգամ յԱսորիս. զայն իբրեւ լուան նախարարք Վերին Հայոց, որք բնակէին յայնկոյս Երասխայ, առաքեցին առ նա հրեշտակս , եւ ամբաստան եղեն զբռնութենէ իշխանութեանն պարսից. եւ խնդրէին տալ ինքեանց թագաւոր զՏիգրան փոքր զորդի Արտաւազդայ, որ էր ՚ի Հռովմ իբր ՚ի պատանդի. եւ խոստանային հնազանդիլ հռովմայեցւոց: Եւ Հոկտաւիանոս` որ սպասէր այսպիսի առթի, յանձն արար զիրսն ՚ի Տիբեր. եւ նոցա առեալ զՏիգրան Փոքր` տարաւ ՚ի վերին Հայս, եւ թագ եդեալ ՚ի գլուխ նորա` թագաւորեցոյց զնա անդ յանդիման նախարարաց այնր կողման փոխանակ Արտաշիասայ: Եւ արքայն պարսից ոչ կարաց իւիք խափանել զայն. զի եւ ինքն պատաղեալ էր յայլ իրս. մանաւանդ զի նորոգ ուխտ հաշտու եդեալ էր ընդ կայսեր. եւ երկնչէր քակտել զդաշն:
       Սոյնպէս եւ Արշամ հարազատ թագաւոր հայոց, որ տիրէր ընդարձակագոյն մասին Հայաստանեայց` յԵրասխայ մինչեւ ՚ի Միջագետս, ոչ ինչ փոյթ կալաւ խափանել զթագաւորելն Տիգրանայ Փոքու ՚ի Վերին Հայոց. մանաւանդ զի առաւելապէս հաճեալ էր ընդ բարձումն օտարացեղին Արտաշիսայ, եւ ընդ տիրել Տիգրանայ մերձաւորին իւրոյ. քանզի սա էր թոռն մեծին Տիգրանայ եղբօր Արշամայ. եւ դարձեալ` զի չիշխէր պատերազմ գրգռել վասն այսր ընդդէմ Հոկտաւիանոսի կայսեր, յորոյ անուանէ սարսէր յայնժամ տիեզերս բովանդակ. սմին իրի շատ համարեցաւ Արշամ խաղաղութեամբ վարել զտէրութիւն իւր` զոր ունէր, քան յայլ ինչ եւս ձեռնամուխ լինելով` վրդովիլ ՚ի նոյն:
       դ. Յայնմ ժամանակի Ենանոս ասպետ թագադիր արքայի յազգէ Բագրատունեաց` խոստմամբ կաշառաց հարիւր քանքարաց` արձակեաց ՚ի ծածուկ զՀիւրկանոս քահանայապետ հրէից` զգերեալս ՚ի Բարզափրանայ. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս. ժբ. (1): Իմացեալ զայս Արշամայ մեծի թագաւորին հայոց` բարկացաւ ՚ի վերայ նորա եւ նա պէսպէս պատճառս տուեալ հուսկ յետոյ խոստովան եղեւ, թէ Հիւրկանոս խոստացաւ տալ փրկանս անձին իւրոյ հարիւր քանքար. վասն որոյ ակն առել ասէ յերեսաց նորա` արձակեցի զնա:
       Զայս լուեալ արքայի ` առաւել եւս բարկացաւ. եւ ժամ եդ նմա առնուլ զայնչափ քանքար ՚ի Հիւրկանոսէ. ապա թէ ոչ` ինքնին վճարել: Եւ նա առաքեաց զմի ոմն յեղբարց իւրոց զՍենեքիա առ Հիւրկանոս, զի տացէ զխոստացեալն. իսկ Սենեքիա եկեալ ՚ի Հրէաստան` ոչ եգիտ զՀիւրկանոս. զի սպանեալ էր զնա Հերովդի, երկուցեալ` թէ գուցէ դաւ ինչ գործեսցէ ընդդէմ թագաւորութեան իւրոյ:
       Իբրեւ եհաս որ ժամադրութեան, պահանջեաց Արշամ յԵնանոսէ զհարիւր քանքարսն. եւ յոչ կամիլն նորա վճարել զայն` ընկէց զնա ՚ի պատուոյ իշխա նութեան իւրոյ, եւ հրամայեաց դնել ՚ի բանտի: Եւ այր ոմն Զուրա անուն նահապետ ազգին Գնթունեաց` կամելով բառնալ զկեանսն Ենանոսի, եւ առնուլ զիշխան ութիւն ՚ի նորա, քս ութիւն մատոյց արքայի զնմանէ. գիտասջի'ր ասէ` ա'րքայ, զի Ենանոս կամելով ապստամբիլ ՚ի քէն` յորդորեաց զիս, զի ՚ի միասին խնդրեսցուք ՚ի Հերովդէ զերդումն, եւ կալցուք զբնիկ ժառանգութիւն երկրի մերում ՚ի Պաղեստին. (որովհետեւ մին ՚ի հրէից էր սերեալ, եւ միւսն ՚ի քանանացւոց ). եւ իբրեւ ետես, թէ ես ոչ հաւանեցայ նմա, ինքնին կամեցաւ ՚ի գլուխ տանել զխորհուրդ իւր. եւ վասն այսր իսկ արձակեաց զՀիւրկանոս:
       Այսպիսի քսութեանց զուրայի հաւատացեալ Արշամայ` հրամայեաց ազգի ազգի տանջանս կուտել ՚ի վերայ Ենանոսի. եւ ասէ ցնա. չիէք քեզ ազատութիւն, բայց եթէ թողուցուս զօրէնս հրէութեան, եւ երկիրպագցէս արեգական, եւ պաշտեսցես զկուռս մեր. որով եւ իմ վստահացեալ ՚ի քեզ` տաց քեզ զառաջին իշի անունիդ. ապա թէ ոչ` հա'րկ է քեզ կախիլ զփայտէ, եւ բնաջինջ լինել ազգի քում: Եւ նոյն ժամայն հրամայեաց սպանանել առաջի նորա զմի յազգականաց նորին, որում անուն էր Սարիա: Մատուցին եւ զորդիս նորա ՚ի տեղի սպանմանն. որոց անուանք էին Սաբադիա եւ Ազարիա:
       Տեսեալ են նոսի զորդիս իւր մատնել ՚ի մահ գալարեցան աղիք նորա, եւ երկեաւ յոյժ. եւ յընտանեաց իւրոց եւս թախանձել` կատարեաց զկամս թագաւորին ազգայնօք իւրովք: Վասն որոյ եւ թագաւորն հաստատեաց զնա յառաջին պատիւն . եւ սակայն ՚ի կասկածի լեալ զնմանէ` ոչ եթող զնա մնալ ՚ի Միջագետս, այլ` առաքեաց ՚ի Հայս. եւ յանձն արար նմա զկառավարութիւն միոյ կողման աշխարհին:
       ե. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ Հերովդէս արքայ Հրէաստանի բազում շինուածս կանգնէր . եւ նախ նորոգեաց զտաճարն Երուսաղէմի` առ սիրելի ընծայելոյ զինքն ազգին հրէից, եւ ցուցանելոյ` թէ իցէ մեսիայ: Եւ ըստ գրելոյ Յովսեպոսի` զայնչափ քաղաքս եւ աւանս եւ աշտարակս շինեաց նա, մինչ գրեթէ երեւի լինել անհաւատալի : Այլ ո'րպէս եւ իցէ` ՚ի պատճառս այսպիսի շինուածոց, եւ մանաւանդ վասն հարթելոյ զհրապարակս Անտիոքայ, զի էին տղմալից եւ անանցանելի, խնդրեաց յԱրշամայ արքայէ մերմէ զբազմութիւն գործաւորաց: Իսկ Արշամ ո'չ էառ յանձն. այլեւ զայրացեալ ընդ այն` ժողովեաց զօրս ընդդէմ Հերովդի. եւ առաքեաց հրեշտակս առ կայսր ՚ի Հռովմ, զի ազատ կացուսցէ զնա ՚ի Հերովդէ: Բայց կայսրն ոչ անսացեալ նմա` հրամայեաց կատարել զխնդիր Հերովդի. եւ նա առաքեաց զգործաւորսն. որով եւ Հերովդէս ետ լնուլ զհրապարակս ճանապարհին Անտիոքացւոց քսան վտաւան երկայնութեամբ. եւ շինեաց զյատակսն սպիտակ կճիւք:
       Երեւի` թէ յայնմ ժամանակի շինել իցէ եւ Արշամայ իւր ամարանոց զքաղաքն Արշամուշատ կամ Աշմուտշատ` մօտ ՚ի սահմանս Հաշտենից. յորմէ եւ գաւառն եւ բնակիչք նորա կոչեցան Արշամունիք կամ Աշմունիք: Եւ ինքն Արշամ թագաւորեալ ընդ ամ` ամս իթ. մեռաւ ՚ի խոր ծերութեան, թողեալ զորդի իւր զԱբգար ժառանգ իւրումն իշխանութեան: