Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Աբգար որդի Արշամայ թագաւորեաց ՚ի Մծբին ՚ի վերայ հայոց` յամի ի 3999. կամ ը հից. 5198: Սա էր այր թիկնաւէտ եւ բարձրահասակ հեզահամբոյր եւ քաղցրաբարոյ, իմաստուն եւ հանճարեղ քան զամենեսին, որք առ իւրովք ժամանակօքն էին. որպէս վկայէ եւ Պրոկոպիոս պատմիչ յունաց: Սոյնպէս եւ Եւսեբիոս եւ ամենայն մատենագիրք գովութեամբ խօսին զնմանէ. եւ համարին զնա գերագոյն ոմն եւ գովելի քան զամենայն: Որոյ վասն իսկ կոչեցաւ նա աւագ այր, այսինքն երեւելի եւ աւագագոյն քան զամենայն մարդ: Այլ ասորիք եւ յոյնք ոչ կամելով ուղիղ արտասանել զանուանակոչութիւնս` աւագ այր, կէսք Աւագար կոչէին, եւ կէսք Աբագար. մինչեւ հասարակ անուամբ կոչիլ նմա Աբգար: Իսկ արաբացիք Ագպար անուանէին, որ նշանակէ աւագ կամ մեծ: Եւ զի զայս անուն եւեթ տային նմա, բուն անուն նորա ոչ յիշատակեցաւ: Եւ որպէս մարթ է տեսանել ՚ի կարգս պատմութեան այլոց ազգաց, բառս այս Աբգար եղեւ յետոյ իբր մականուն թագաւորաց եւ իշխանաց, որք յետ Աբգարու նստան յԵդեսիոյ:
       Սոյն այս Աբգար ՚ի թագաւորել իւրում` առաքեաց զքոյր իւր Զովգէ ՚ի Հայք` հանդերձ ստնդիայ որդւով նորին Սանատրկաւ, եւս եւ բազում սպասուք եւ ընկերօք. որոց պաշարեալ ՚ի ճանապարհի ՚ի սաստիկ մրրկէ եւ ՚ի բքոյ ձմերան ՚ի լերին Կորդուաց ցիր եւ ցան եղեն, մինչեւ ոչ գիտել այր զընկեր, թէ ընդ ո'ր վարեցաւ: Այլ դայեակն Սանատրկոյ, որոյ անուն էր Սանոտ` քոյր Բիւրատեայ Բագրատունւոյ, եւ կին Խոսրենայ Արծրունւոյ, առել զմանուկն եդ ՚ի մէջ գրկաց եւ ստեանց իւրոց. եւ մնաց ընդ նմա ՚ի մէջ ձեան զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս: Ապա իբրեւ առաքեցան խնդրակք ՚ի գիւտ մանկան, սպիտակ շուն նոցա եգիտ ՚ի հոտոյ զտեղի նորա զոր հանեալ վաղվաղակի ` տարան ՚ի Հայս: Աստի յայսմանէ` այսինքն ՚ի պահելոյ մանկանն ՚ի Սանոտայ` կոչեցաւ անուն նորա Սանատրուկ, որպէս թէ` Սանոտայ տրուկ, այս է` տուրք: Եւ քանզի առաջնորդութեամբ սպիտակ շան եղեւ այս գիւտ Սանատրկոյ, ասիւր յառասպելս, թէ ՚ի ծածկիլ նորա ընդ ձեամբ` սպիտակափայլ կենդանի մի նորահրաշ առաքեցաւ յաստուածոց, եւ զգուշացաւ նմա. մինչեւ ազդեցութիւն առեալ Աբգարու ՚ի բարձանց` առաքեաց եւ եհան զնա անտի:
       բ. ՚Ի նոյն աւուրս յերկրորդ ամի անդ թագաւորութեանն Աբգարու` ել հրաման յՕգոստոս կայսերէ Հոկտաւիանոսէ աշխարհագիր առնել յամենայն տեղիս, յորս ձգիւր իշխան ութիւն նորա, եւ յամենայն թագաւորութիւնս` որք հարկատու էին նմա, առ ՚ի տեղեկանալոյ բազմութեան թուոյ անձանց եղելոց ընդ տէրութեամբ հռովմայեցւոց, եւ առ ՚ի ցուցանելոյ զինքն իշխան նոցին: Առաքեցան եւ ՚ի Հայս գործակալք կայսեր. եւ բերեալ զպատկերս նորա` կանգնեցին ՚ի մեհեանս հայոց: Եւ յայնմ հետէ ասէ Խորենացին` անկան ամենայն հայք ընդ հարկատուութեամբ հռովմայեցւոց:
       Եւ ահա ՚ի սմին ժամանակի ՚ի թուել անդ կայսեր զորդիս մարդկան իբր տէր նոցին, արարիչ նոցա յաշխարհս Քրիստոս որդի Աստուծոյ ծնաւ ՚ի սրբոյ կուսէն ՚ի Բեթղեհէմ Հրէաստանի` առ ՚ի փրկելոյ զմարդիկ ՚ի ծառայութենէ մեղաց: Զորոյ ծննդեան զսքանչելիսն տեսեալ երից մոգուց թագաւորաց ՚ի ձեռն աստեղ` եկին ՚ի Հրէաստան` գտանել զնա եւ երկիրպագանել նմա: Մտին յԵրուսաղէմ. եւ հարցեալ զնմանէ ցՀերովդէս` գնացին ՚ի Բեթղեհէմ, եւ տեսին յայրին զտէրն փառաց. եւ մատուցեալ նմա զերկրպագութիւն` դարձան յաշխարհ իւրեանց գաղտ ՚ի Հերովդէ:
       Ընդ այս դառնացեալ Հերովդի, եւ վարանեալ ՚ի միտս` թէ գուցէ նորոգ ծնեալ մանուկն առցէ զիշխա նութիւն իւր, եւ իբր տէր թագաւորեսցէ ՚ի վերայ հրէից, խորհեցաւ սպանանել զնա: Եւ զի ոչ գիտէր, թէ յո'րում տան իցէ, առաքեաց զզինուորս ՚ի Բեթղեհէմ եւ ՚ի սահմանս նորա եւ ետ կոտորել զամենայն նորածին տղայս` ՚ի սանդեայց մինչեւ ցերկամեայսն, համարելով` թէ ընդ նոսին սպանցի եւ Յիսուս: Զայս գործ գործեալ Հերովդի` առաքեաց ապա եւ զպատկեր իւր ՚ի մեհեանս այլոց ազգաց` կանգնել զնոյն առ պատկերի կայսերն. յղեաց զայն եւ ՚ի Հայս. բայց Աբգար ոչ ընկալաւ. որոյ վասն զայրացեալ յոյժ Հերովդի` խնդրէր առնուլ զվրէժ յԱբգարէ:
       Եւ զի յայնմ ժամանակի հա'րկ էր նմա հրամանաւ կայսերն առաքել զզօրս թրակացւոց եւ գերմանացւոց ՚ի կողմն մի երկրին Պարսից, հրաման ետ զօրացն անցանել ընդ աշխարհն Աբգարու, եւ ասպատակել զերկիրն: Այլ Աբգար զդէմ կալաւ, եւ ոչ ետ թոյլ զօրացն ընդ երկիր իւր արշաւել. ցուցեալ` թէ հրամայեալ է կայսեր, զի զօրք նորա անցցեն ընդ անապատ, եւ այնպէս երթիցեն ՚ի սահմանեալ տեղին:
       Եւ ընդ այս թէպէտ եւ կարի իմն կատաղեցաւ Հերովդէս, բայց ոչ կարէր անձամբ անձին առնել ինչ. զի ՚ի պատիժ մանկակոտոր լինելոյ` յանհնարին ցաւս ըմբռնել էր, եւ յորդունս հարել: Սմին իրի առաքեաց ընդդէմ Աբգարու բազ մութեամբ զօրաց զեղբօրորդի իւր զՅովսէփ: Եւ նորա հասեալ յաշխարհն Միջագետաց` պատահեցաւ Աբգարու ՚ի զօրանիստ գաւառին Բուգնան. եւ մարտուցեալ մեռաւ ՚ի զօրաց նորա եւ զօրք իւր եղեն փախստական:
       Յայնմ ժամանակի մեռաւ եւ Հերովդէս` թողեալ յաջորդ զորդի իւր զԱրքեղայոս. զոր յետ ժամանակաց Օգոստոս կայսրն կացոյց չորրորդապետ ՚ի վերայ Հրէաստանի` տուեալ նմա զերկու մասն երկրին Հերովդի . եւ ՚ի վերայ երրորդ մասին կացոյց չորրորդապետ զՓիլիպպոս զեղբայր Արքեղայոսի. իսկ ՚ի վերայ չորրորդին զԱնթիպաս Հրովդէս զեղբայր նորա: Եւ յետոյ յամբաստանիլ Արքեղայոսի առաջի կայսերն` աքսորեալ զնա ՚ի Բենա քաղաք գաղղիացւոց` եդ չորրորդապետ զմի այլ զեղբայր նորա զԼիւսանիաս ՚ի վերայ աբիլենացւոց. եւ կարգեաց դատաւոր ՚ի վերայ Հրէաստանի զԿոպոնիոս. որում յաջորդեաց Մարկոս Ամբիւիոս. յետոյ Աննիոս Ռուփոս. եւ յետոյ Վաղերիոս Գրատոս. եւ յետ սոցա Պիղատոս Պոնտացի. եւ յետ Պիղատոսի յաջորդեաց Ագրիպպաս Հրովդէս որդի Արիստաբուղեայ որդւոյ առաջնոյն Հերովդի. յետոյ Կոսպիոս Փատոս. յետոյ Տիբերիոս Աղեքսանդրոս. յետոյ Կոմանոս. յետոյ Փելիքս. յետոյ Փեստոս. յետոյ Ալբիանոս անգութ. եւ յետոյ անողորմն Փլորոս. յորոյ աւուրս ապստամբեցան հրէայք ՚ի հռովմայեցւոց. որոյ վասն եկեալ Վեսպասիանոս եւ որդի նորա Տիտոս առին զհամօրէն Պաղեստին եւ զԵրուսաղէմ, եւ քանդեցին զտաճարն. զորմէ երկար գրէ Յովսեպոս ՚ի գիրս պատերազմաց: Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ:
       գ. ՚Ի չորրորդ ամի Աբգարու մեռաւ փոքրն Տիգրան Արտաւազդեան, որ կարգեալ էր թագաւոր Վերին Հայոց: Խորհեցան ապա այնուհետեւ հայք այնր կողման մնալ անկախ յիշխանութենէ հռովմայեցւոց: Այլ լուեալ օգոստեայ կայսեր զմահն Տիգրանայ Փոքու` առաքեաց ՚ի տեղի նորա բազմ ութեամբ զօրաց հռովմայեցւոց զեղբայր նորին Տիգրանայ զԵրուազ , որ կայր ՚ի Հռովմ ՚ի պատանդի, զոր հռովմայեցիք յանուն հօրն Արտաւազդ կամ Արտաւազ կոչեն, թագաւորել անդ հօրն Արտաւազդ կամ Արտաւազ կոչեն, թագաւորել անդ ՚ի Վերին Հայս: Իբրեւ լուան զայն հայք, ելին ընդդէմ հռովմայեցւոց, եւ հարին զնոսա ՚ի բերան սրոյ, եւ վանեցին զԵրուազ. եւ կացուցին ՚ի վերայ իւրեանց թագաւոր զայլ ոմն Տիգրան կրտսեր ասացեալ. առին եւ օգ նութիւն ՚ի մարաց եւ ՚ի պարսից, եւ զօրացան յոյժ. եւ Արշաւիր արքայ պարսից ամիւ եղեւ նոցա ձեռնտու, եւ ՚ի բաց եկաց ՚ի բարեկամութենէ հռովմայեցւոց:
       Իբրեւ ազդ եղեւ Օգոստեայ կայսեր ապստամբութիւն Վերին Հայոց, եւ ձեռնտու ութիւն պարսից ՚ի նոսա, տրտմեցաւ յոյժ. եւ անկաւ ՚ի վարանս տարակուսի, թէ զի'նչ արասցէ. քանզի ինքն ծերացեալ էր, եւ չկարէր անձամբ ՚ի մարտ ելանել. եւ տիրեր որոշեալ էր ՚ի նմանէ, եւ զայլ ոք յերեւելի արանց ոչ իշխէր ՚ի բաց արձակել յիւրմէ: Իսկ Կայիոս եւ Ղուկիոս որդեգիրք նորա տակաւին մանկահասակք էին, եւ անհմուտք մեծամեծ գործոց: Բայց յետոյ ստիպեալ ՚ի հարկէ իրացն` ընտրեաց զԿայիոս ՚ի վճարումն այսր գործոյ. եւ տուեալ նմա ՚ի կն ութիւն զդուստր Մարկոսի Յուզեայ` իշխանական ճոխութեամբ պերճացոյց զնա, եւ իբր զբդեաշխ ոք հանդերձեաց զնա գնալ աներաւն իւրով. որպէս զի նորա խորհրդովն կառավարեսցի տղա յութիւն նորուն:
       Այս պատրաստութիւն գնալոյ Կայիոսի ՚ի վերայ հայոց եւ պարսից` յայտնի տեսանի եւ ՚ի բանս Ովդիոսի բանաստեղծի, որ ՚ի նոյն աւուրսն գրէր զիւր բանահիւս ութիւն ստանաւորացն. քանզի սա յառաջին գիրս իւր խօսելով առ Հայս եւ առ պարսս` ասէ այսպէս. Ահա Կեսար մեր ինքնակալ, գրաւել կամի զազգ սպրտուցեալ. ներքին դու ծագ արեւելեան. մե'ր լինիցիս ոչ անադան. եւ դու պարթեւ զոյգ եւ նման, վրէժ լուծցես քում խեռութեան. եւ այլն` որ ՚ի կարգի, ուր ծագ արեւելեան ասելով իմանայ զՎերին Հայս. իսկ պարթեւ ասելով` իմանայ զպարսիկս:
       գ. Իբրեւ եհաս լուր պատրաստութեան Կայիոսի ՚ի պատերազմ առ Հայս եւ առ պարսիկս, Արշաւիր արքայ պարսից առաքեաց դեսպանս առ կայսրն Օգոստոս ՚ի չքմեղս լինել վասն վնասու ապստամբութեան, եւ խնդրէր հաստատել զդաշն խաղաղութեան. որում պատասխանի արար Օգոստոս ՚ի ձեռն թղթոց, եւ ասէ. տեղի տուր յաշխարհէդ Հայոց: Իսկ Տիգրան արքայ Վերին Հայոց, այն` որ կրսերն ասի, ոչ առաքեաց յայնժամ եւ ոչ մի ինչ հրեշտակութիւն:
       Այլ ՚ի հասանել Կայիոսի յԱսորիս` լուեալ զայն Արշաւրի, փութացեալ առաքեաց եւ առ նա հրեշտակս , եւ հաստատեաց ընդ նմա հաշտութիւն խաղաղութեան: Զայն տեսեալ Տիգրանայ կրսերոյ` ինքն եւս առաքեաց հրեշտակս առ Կայիոս եւ առ կայսրն Օգոստոս` հանդերձ ընծայիւք եւ թղթով, յորում ոչ անուանէր զինքն թագաւոր, այլ` խնդրէր առնուլ ՚ի կայսերէ զայն պատիւ:
       Կայսրն յօժարամիտ ընկալեալ զընծայսն Տիգրանայ` յղեաց պատգամ գնալ առ Կայիոս, եւ Տիգրանայ գնացեալ առ նա` եդ ընդ նմա դաշն խաղաղութեան. եւ հաստատեցաւ ՚ի թագաւորու թեան իւրում ընդ հպատակ ութեամբ հռովմայեցւոց: Ուր այսպէս գրէ Սեքստոս Ռուփոս. Հայք (վերին ), որք զայսու ժամանակաւ հզօրագոյն էին քան զպարթեւս, անձնատուր եղեն Կայիոսի:
       ե. Այլ յետ երից ամաց մեռժեցին նախարարք Վերին Հայոց զՏիգրան կրսեր, եւ վարեցին զնա յաշխարհէ անտի. զոր իբրեւ լուաւ Կայիոս, դիմեաց անդր. եւ խաղաղ ութիւն արարեալ` կացոյց թագաւոր հաւանութեամբ նախարարացն զԱպրսամ յազգէ Արծրունեաց. որ եւ ըստ գրելոյ Կուռնելեայ Տակտիոսի ՚ի տարեգիրս. խ. 4. էր այր փառացի տեսլեամբ եւ վեհանձն: Զսա հռովմայեցիք կոչեն Արիոբարզան յազգէ մարաց, համարելով զաշխարհն Արծրունեաց այսինքն զՎասպուրականն` լինել մասն աշխարհին Մարաց:
       Եւ ինքն Կայիոս դարձ արարեալ յաշխարհէ անտի Վերին Հայոց` խորհէր գնալ ՚ի կողմանս արեւմտից. այլ ՚ի հասանել նորա յԵրասխաձոր, ազգսն նախարար հայոց ` որ իշխան էր ամրոցն Արտագերից, եւ չեր հասան ընդ թագաւորել Ապրսամայ, կոչեաց խաբանօք զԿայիոս մօտ առ Պարիսպն, որպէս թէ գաղտ ինչ ունիցի ասել նմա. եւ մատուցեալ առ նա թուղթ` անդէն խոցեաց զնա չարաչար, եւ խոյս ետ ՚ի նմանէ:
       Յայնժամ մարտ սաստիկ տուեալ զօրացն հռովմայեցւոց ընդ ամրոցին` լուցին հուր զնովաւ, եւ առին զայն: Տեսեալ Ադդոնայ` թէ վտանգ է նմա անկանիլ ՚ի ձեռս հռովմայեցւոց. գահավէժ արար զանձն ընդ պարիսպն . եւ անկեալ՚ի մէջ փայտակոյտ խարուկի. միանգամայն եւ հարեալ ՚ի թշնամեաց, մեռաւ: Զայսոսիկ գրէ ըստ մասին Վելլեյոս Պատերկուղոս, որ էր յայնժամ մի ՚ի զօրավարացն Կայիոսի, եւ ականատես եղելոցն. գիրք. խ. գլ. 102. ընդ նմին եւ Ստրաբոն ժամանակակից. գիրք խ. երես. 539. եւ Փլորոս գիրք. դ. գլ վերջին եւ Դիովն զնորայ. եւ այլք:
       Իսկ Կայիոս, որ վիրաւորեալն էր, փոքր մի զառող ջութիւն գտել ` նուաճեաց զբնակիչս այնոցիկ կողմանց ընդ ձեռամբ Ապրսամայ, եւ ընդ իշխանութեամբ հռովմայեցւոց. եւ կամեցաւ առ ժամանակ մի մնալ յաշխարհի անդ, որպէս զի յառողջարար օդոյ տեղւոյն գտցէ բժշկութիւն անձին իւրոյ. բայց ստիպաւ յետս կոչեալ յՕգոստեայ կայսերէ, իբրեւ եհաս ՚ի Լիկիա գաւառ վճարեցաւ ՚ի կենաց: Այլ յառաջ քան զԿայիոս մեռեալ էր աներ նորա Մարկոս Լուղիոս` որ էր ընդ նմա. եւ կարգեցաւ փոխանակ նորա տեսուչ եւ խնամատար Կայիոսի Սուլպիկիոս Կուիրինոս. այն է Կիւրենոս դատաւոր երկրին ասորւոց, որ յիշատակի յաւետարանն Ղուկասու յաւուրս աշխարհագրին: Եւ ապա սա ինքն Կիւրենոս յետ մահուն Կայիոսի առեալ զզօրս հռովմայեցւոց` դարձաւ յետս: