Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Չուեալ Տիրիթայ յարեւելից բազ մութեամբ ծառայից` եւ երեք հազար սպառազէն հեծելոց ՚ի հայոց սպառազէն հեծելոց ՚ի հայոց եւ ՚ի պարսից, ուղեկից ունելով ընդ իւր եւ զբազումս ՚ի հրովմայեցւոց, ճանապարհ արար ընդ ցամաք. եւ ոչ կամեցաւ նաւու ընդ ծով անցանել. զի ասէ Պլինիոս. լ. 2. թէ չէ'ր օրէն ըստ մոգուցն կրօնից սպականել զծով իւիք անմաքրութեամբ, եւ ոչ իսկ թուք արկանելով ՚ի նոյն. մանաւանդ զի առեալ տանէր ընդ իւր եւ զոմանս ՚ի մոգուց:
       Ընդ ցամաք երթալով Տիրիթայ` երկարացեալ ուղեւոր ութիւն նորա ամիսս իբր ինն. որով բազում ծախք եղեն` ո'չ միայն ՚ի կողմանէ նորին Տիրիթայ, այլեւ ՚ի հռովմայեցւոց. քանզի պատուէր արձակեալ էր Ներոն ինքնակալ յամ քաղաքս, ը որս ունէր անցանել Տիրիթ, բազում մեծաշուք հանդիսիւ ընդունիլ եւ յուղարկել զնա. որոյ վասն յամ տեղիս զարդարէին զփողոցս եւ զհրապարակս. եւ ընդառաջ ելեալ բազում շքով ընդունէին զնա ՚ի ձայն երգեցիկ արուեստականաց. եւ զամ պէտս նորա եւ զծառայիցն առաւելեօք լնուին:
       Իբրեւ մօտ եղեւ Տիրիթ ՚ի սահմանս Իտալիոյ, լուեալ զայն Ներոնի կայսեր` պատրաստեաց վասն նորա հանդերձանս մեծարանաց. եւ առաքեաց ընդառաջ նորա կառս. քանզի մինչեւ յԻտալիա երիվարաւ էր եկեալ: Եւ ունէր Տիրիթ ՚ի գլուխ իւր սաղաւարտ ոսկի, եւ անձամբ շքեղ զարդարեալ. մանաւանդ զի փառացի եւս էր, եւ բարգաւաճեալ հասակաւ` ըստ գրելոյ Դիովնի, եւ ահեղ տեսլեամբ. միանգամայն եւ խոհեմամիտ եւ զգօն. որով եւ յամ տեղիս` ընդ որ էանց , սիրելի եղեւ հռովմայեցւոց:
       բ. Յորժամ եհաս Տիրիթ ՚ի Նէապօլիս, եկն անդ ընդ առաջ նորա ինքն իսկ ինքնակալն Ներոն. եւ իբրեւ յանդիման եղեւ Տիրիթ Ներոնի, ազդ արարին նմա` ՚ի բաց դնել զսուրն, զոր կրէր յազդեր իւրում. զի չէ'ր օրէն այնպէս երեւիլ առաջի կայսեր. այլ նա ոչ կամեցաւ. քանզի որպէս աւանդէ Տիկտիոս, պատուէր առեալ ՚ի Դարեհէ` մի ' ցուցանել զցածութիւն առ հռովմայեցիս, այլ` հայրենի տարազու եւ ահեղութեամբ Արշակունեաց վարիլ. բայց զի մի ' դաւ ինչ կարծեսցի հռովմայեսցւոց, պնդեաց Տիրիթ զսուրն բեւեռօք ընդ պատենին, որպէս գրէ Դիովն. եւ այնպէս մատուցեալ ծնրադր ութեամբ ողջոյն ետ կայսեր:
       Ընդ այս գործ նորա զարմացեալ Ներոնի` մեծաւ մարդասիրութեամբ եւ խանդաղատական յարգանօք ընկալաւ զնա. եւ յետ բազում իրաց` հրաման ետ առնել խաղ ըմբշամարտութեան եւ գազանամարտութեան առաջի նորա ՚ի քաղաքն Պատիոզոս. եւ գլուխ խաղուն էր Պատրոբիոս` մին յազատագիր ծառայից Ներոնի: Եւկ մինչդեռ ՚ի զննին նստեալ էր Տիրիթ ընդ կայսեր, կամելով զուարճալի առնել զխաղ նոցա ՚ի շնորհս երեսաց Պատրոբեայ, խնդրեաց աղեղն լայնալիճ. եւ ձգեաց ՚ի բարձրավանդակէ անտի զնետն ՚ի վերայ գազանաց. եւ զերկուս ցուլս յաղթանդամս ՚ի մի հարուած փքնի շամփրեաց յանդիման ամենեցուն. մինչեւ զարմանալ նոցա յոյժ:
       գ. Յետ այսորիկ առեալ տարաւ զնա Ներոն ՚ի կայսերական քաղաքն ՚ի Հռովմ, զոր ը մասին նորոգեալ էր, կամելով անդ թագ կապել նմա. ուր եւ ըստ գրելոյ Տակտիոսի` ամենայն քաղաքն զեղեալ ընդառաջ լինէին յընդունելութիւն կայսեր եւ Տիրիթայ: Եւ զկնի սակաւուց կամեցեալ Ներոնի կարգել զհանդէս թագադրութեանն Տիրիթայ, հրաման ետ, եւ զարդարեցին գիշերայն զմեծ հրապարակն ջահիւք եւ ղամբարօք, ծաղկօք եւ պսակօք. ուր ժողովեալ էր բազմութիւն քաղաքին. եւ մասն ժողովրդեան յազնուականաց անտի սպիտակազգեստ եւ դարբնեօք պսակեալ` ուրոյն կացին կարգաւ ՚ի մէջ հրապարակին. եւ յերկոսին կողմանս զօրք զրահաւորեալ ՚ի զարդ շքեղ. որոց եւ դրօշք ՚ի լուսոյն շողալոյ փայլակնացայտ ճաճանչէին:
       Եւ ՚ի պատրաստիլ այսր ամի ՚ի գիշերի, մօտ յարշալոյսն եկն Ներոն փառօք` հանդերձ Սինկղիտոսիւ եւ անձնապահ զօրօք. եւ էր զգեցեալ ինքն Ներոն պատմուճան ոսկեհուռն, զոր յաւուրս յաղթանակի արկանէր զանձամբ. եւ ելեալ յատեան` նստաւ յառաջին գահոյս: Եկն եւ Տիրիթ զկնի նորա հանդիսիւ իւրայովքն հանդերձ. եւ էանց ընդ կարգս զինուորաց, որք կազմ կային յաջմէ եւ յահեկէ. եւ մատուցեալ յատեանն` խորնարհեցաւ եւ ետ ողջոյն յար գութեան ինքնակալին. զնոյն արարին եւ արքն` որք ընդ նմա: Յայնժամ համօրէն բազմ ութիւն հրապարակին գոչեցին իբրեւ ՚ի միոջէ բերանոյ ՚ի ձայն ցնծութեան մինչեւ ապշիլ Տիրիթայ ընդ այնպիսի աղաղակ նոցա:
       Ապա խօսեցաւ Տիրիթ առ Ներոն, եւ ասէ. գիտասցէ ինքնակալ տէրդ իմ, զի ես ինքն ծնունդ Արշակայ Պարթեւի` եղբայր Դարեհի եւ Բակուրայ` եկի պաշտօն մատուցանել տեառնդ իմում իբրեւ արփւոյն անմահի գեղափայլ ծագեալ. եւ առ ՚ի քէն անիմ գտանել զիմ աստիճան փառաց եւ արքայական իշխանութեան. քանզի գիտացի, թէ ՚ի քեզ է իմ բաղդ երջանիկ, եւ յաւէտ զքեզ իսկ բաղդ համարեցայ եւ փառք:
       Յայնժամ ասէ ցնա Ներոն. դու բարւոք արարեր, զի եկիր այսր` դէմ յանդիման վայելել յիմում առատաձեռն լիութեան. զի զոր ինչ` ոչ եթող քեզ հայր քոյ ՚ի ժառանգութիւն, եւ զոր եղբարքդ ետուն` եւ ոչ կարացին պահել, զնոյն աւագիկ ես քեզ տամ այժմ. եւ կացուցանեմ զքեզ թագաւոր (Վերին ) Հայաստանի. որպէս զի դու եւ նոքա ՚ի միտ առջիք, եթէ յիմում իշխա նութեան է` տալ եւ ՚ի բաց առնուլ զթագաւորութիւնս: Զայս ասացեալ Ներոնի` հրաման ետ նմա նստիլ առաջի իւր ՚ի յաթոռն յայն, որ յատենի անդ վասն այսր իսկ պատրաստել էր. եւ ՚ի նստիլ Տիրիթայ ՚ի վերայ նորա յանդիման Ներոնի` եդ Ներոն թագ ՚ի գլուխ նորա. եւ եղեն ՚ի մեծի հանդիսի անդ միւսանգամ բարձրագոչ ձայնք ցնծու թեան եւ հրճուանաց ժողովրդեան:
       դ. Զկնի այսորիկ եղեւ եւ այլ հանդէս հրամանաւ Ներոնի եւ բոլոր ծերակուտին ՚ի պատիւ Տիրիթայ` ՚ի թէատրոնն Պոմպէի. զոր ՚ի ներքուստ բովանդակ ոսկւով պատեաց Ներոն ՚ի միում աւուր` ՚ի ցուցանել զայն Տիրիթայ թագաւորին հայոց. ըստ որում գրէ ականատես Պլինիոս Մեծ. գիրք. լգ. գլ. 3. ընդ նմին եւ Դիովն Կասսիոս առ Քսիփիլինեայ. գիրք. կգ . երես. 521. որ եւ յաւելու, թէ ընդ նմին օրինակի եւ ամենայն սպասք` որք մուծան ՚ի թէատրոն անդր, ոսկեղէնք էին. նոյնպէս եւ զարդք եւ կազմածք արտաքին այնր թէատրոնի` ոսկեհուռն. եւ յաղագս այսորիկ իսկ ասէ` օրն այն ոսկեղէն անուանեցաւ առ հռովմայեցիս:
       Դարձեալ եւ ընդ նորին Դիովնի` վրանաձեւ հովանոցք, որք յօդս պարզեալ էին ՚ի մեղմել զտապ արեւուն, էին ՚ի ծիրանաւոյ, եւ ոսկի աստեղօք զարդարել, եւ շուրջանակի ճաճանչաւուխտ վերջաւորօք փողփողեալ:
       Անդ ընդ մէջ թէատրոնին ինքն Ներոն անցանէր հեծեալ ՚ի կառս` ասղնեգործ պատմուճանաւ եւ կանաչազգեստ. եւ ՚ի գլուխ իւր եդեալ էր զգլխանոց կառավարաց. եւ անձամբ յառաջ վարէր զկառսն. եւ շրջէր շքալից փառօք հանդերձ քնարահարութեամբ եւ երդովք արուեստանակօք: Այսպիսի հանդիսիւ եւ ուրախութեամբ, զոր արարին հռովմայեցիք, յայտնի ցուցանէին, թէ մեծ համարէին յոյժ եւ փառօք հռոմէական իշխանութեան` թագաւորեցուցանել ՚ի վերայ հայոց զՏիրիթ:
       ե. Յետ կատարման հանդիսին` շնորհս կալաւ Տիրիթ արքայ երախտեաց ինքնակալին Ներոնի. եւ որպէս գրէ Դիովն, մեղմով իմն եւ ընդ քօղով ստգտանելի եցոյց զգործս ինչ նորին կայսեր եւ զբանսն. բայց ինքն զգօնութեամբ ամեն՚ին մտերմութիւն ցուցեալ առ նա` հաստատեցաւ ՚ի սէր եւ ՚ի բարեկամութիւն նորին. եւ ընկալեալ ՚ի նմանէ պարգեւս մեծամեծս, եւ ինքն ըստ արժանեաց փոխարինել նմա, արձակեցաւ պատուով դառնալ ՚ի տէրութիւն իւր ՚ի Վերին Հայս: Եւ հրաման տուաւ նմա ՚ի Ներոնէ` նորոգել ծախիւք կայսեր զԱրտաշատ քաղաք զաւերեալն ՚ի Կորբուղոնէ. եւ յայն սակս տարաւ ընդ իւր ՚ի Հռովմայ արս ճարտարս ՚ի գործ շինուածոյ. եւ եկեալ եհաս խաղաղութեամբ յաշխարհն Վերին Հայոց. եւ ընկալել եղեւ մեծաւ փառօք ՚ի նախարարաց իւրոց. ուր եւ նորոգ շինեաց զԱրտաշատ. եւ անուանեաց զայն ՚ի պատիւ կայսերն Ներոնիա. եւ անդ հաստատեաց զաթոռ իւր: Եւ այս ամենայն եղեւ յամի Տեառն 66. յերեքտասաներոդ ամի կայսերութեան Ներոնի. յորում ամի նահատակեցան ՚ի քաղաքի անդ ՚ի Հռովմ սուրբ առաքեալքն Պետրոս եւ Պօղոս:
       Եւ յայնմ ժամանակէ հաստատեցաւ մնալ թագաւորութեան Վերին Հայոց ընդ իշխան ութեամբ հռովմայեցւոց. իբր զի` յանձն եղեւ ՚ի ձեռս կայսեր իրաւունք կարգելոյ անդ թագաւոր զո'վ ոք եւ կամիցի, միայն թէ յԱրշակունեաց ազգէ իցէ: Բայց եւ այս վիճակ առանձին թագաւորութեան հայոց ոչ տեւեաց յերկար . զի յետ մահուն Տիրիթայ միացաւ ընդ թագաւորութեան Ստորին Հայոց ՚ի թագաւորել Երուանդեայ զկնի Սանատրկոյ. որպէս տեսցես ՚ի ստորեւ: