Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Երուանդ արքայ Ստորին Հայոց, որպէս գրեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ, հանապազ տատանեալ ՚ի խորհուրդս իւր վասն Արտաշեսի մանկանն` որդւոյ Սանատրկոյ, թէ գուցէ օգնութեամբ պարսից յարիցէ ՚ի վերայ իւր, եւ վանեսցէ զինքն ՚ի թագաւորութենէ, տառապէր եւ վարանէր ՚ի կասկածանս: Իբրեւ լուաւ սա զմահ Տիրիթայ թագաւորին Վերին Հայոց, խորհեցաւ յինքն գրաւել եւ զտէրութիւն նորա զի ունելով ՚ի ձեռին զհամօրէն ազգ հայոց, եւ առնելով զհռովմայեցիսն իւր օգնական, մարթասցէ զդէմ ունիլ Արտաշեսի մանկանն ` որ ժառանգն էր թագաւորութեան: Ապա յաղագս ՚ի սոյն հաւանեցուցանելոյ զհռովմայեցիս, հրեշտակութիւնս առաքեալ առ Վեսպասիանոս կայսր` հաճեցոյց զնա թողացուցանել ինքեան զտրութիւն Վերին Հայոց, տալով նմա փոխարէն որչափ ինչ տեղի կայր հայոց ՚ի Միջագետս. եւ խոստացաւ տալ առաւել հարկս քան զոր տայր յառաջն:
       Առեալ ապա ՚ի կայսերէ զայս իշխանութիւն, որում ակն ոչ ունէր, նախ յանկոյց յինքն զսիրտ նախարարաց Վերին Հայոց. եւ նոցա ձեռնտուութեամբ տիրեաց միայնակ` բովանդակ Հայաստանու` Ստորնոյն եւ Վերնոյն միանգամայն . եւ փոխադրեալ զարքունիս իւր յաշխարհն Արարատեան ՚ի քաղաքն Արմաւիր, որ առ Երասխ գետով, գնաց անդր ամենայն աղխիւք իւրովք: Այսմ չկարաց ինչ խափան արկանել արքայն պարսից Դարեհ` ակնածելով ՚ի զօրութենէ Վեսպասիանոսի. միանգամայն եւ կամելով հաստատուն պահել ընդ նմա զբարեկամ ութիւն իւր. մանաւանդ զի ինքն զբաղեալ էր ՚ի բազում պատերազմունս ընդ օտար ազգաց:
       Եւ յայնմ հետէ` որպէս գրէ Խորենացին. բ. 35. իշխան ութիւն կողմանցն Միջագետաց ել իսպառ ՚ի ձեռաց հայոց. եւ հռովմայեցիք կացուցին անդանօր առանձին իշխան ՚ի քաղաքն Եդեսիա իբրեւ զփոքրիկ արքայ. եւ ապա շինեցին ՚ի քաղաքի անդ զգանձարան. եւ ժողովեցին անդր զամ դիւանս, եւ զմեհենական մատեանս: Կարգեցին եւ զերկուս դպրոցս, մի` վասն ասորւոց լեզուի, եւ միւս` վասն յունաց: Եւ որք կայինն յազգէ հայոց ՚ի քաղաքի անդ յայլ քաղաքս Միջագետաց` ըստ մեծի մասին մնացին ՚ի նոսին ընդ իշխանութեամբ հռովմայեցւոց, եւ երբեմն ընդ իշխանութեամբ այլոց:
       բ. Իսկ Երուանդ արքայ հայոց` յետ որոյ փոքր մի անդորրացաւ, եդ ՚ի մտի իւրում շինել քաղաք նոր, եւ անդր փոխադրել զարքունիսն յԱրմաւիրայ. քանզի չէ'ր այնչափ ամուր այն քաղաք. եւ դարձեալ` զի նեղ ութիւն մեծ էր անդ ջուրց. վասն զի գետն Երասխ ` յորոյ վերայ շինեալ էր քաղաքն, յանցանել ժամանակաց փոքր փոքր հեռացեալ էր ՚ի քաղաքէ. որոյ վասն անտանելի աշխատ ութիւն էր մարդկան բերել անտի զջուր. թո'ղ զայն, զի ՚ի ժամանակի ձմերան ՚ի սառիլ ջուրց գետոյն` չէր մարթ այլուստեք ջուր հատուցանել ՚ի քաղաքն:
       Ապա ՚ի խնդիր լեալ Երուանդեայ պատշաճագոյն տեղի գտանելոյ` գնաց յարեւմուտս կոյս ՚ի վերին կողմն Երասխայ. եւ շրջել եգիտ յեզր գետոյն` որոյ յանդիման հոսէր Ախուրեան գետ, զքարահաստատ բլուր մի. եւ ՚ի վերայ նորա հովիտ գեղեցիկ, եւ ՚ի միջի այլ բլուր վիմակտուր եւ ուղղաբերձ:
       Զբլուրն ստորին ետ Երուանդ տաշել արտաքուստ. եւ ՚ի տեղիս տեղիս կտրել մինչեւ ՚ի յատակն հաւասար գետնոյն. զի ջուրք գետոյն ինքնին մտցեն ՚ի ներքս ընդ փորուածսն. եւ ապա էած զնովաւ պարիսպ շուրջանակի. եւ շինեաց անդ քաղաք վայելուչ: Սոյնպէս եւ զմիջնաբլուրն` բարձր պարապօք կրկին ամրացոյց. որում եդ ամրակուռ դուռն մի պղնձի. եւ կանգնեաց երկաթեղէն ելանելիս ՚ի ստորուստ ՚ի վեր մինչեւ ՚ի դուռն. եւ զայն երկրորդիմի, այսինքն յերկուց կողմանց. մի կողմն վասն հասարակաց, զոր ՚ի տունջեան բանային, եւ ՚ի գիշերի փակէին. իսկ միւսն վասն թշնամեաց` որոգայթիւք լցեալ ընդ աստիճանօք. զոր ՚ի ցերեկի փակէին, եւ ՚ի գիշերի բանային. զի թէ ոք դաւել կամելով զարքայն` գաղտ ՚ի վեր ելանիցէ, յորոգայթիցն ըմբռնեսցի:
       Եւ յօրինեալ ՚ի քաղաքի անդ զապարանս հոյակապս` փոխեաց զամենայն ինչ իւր յԱրմաւիրայ անդր` բաց ՚ի կռոց, յետ կալոյ յԱրմաւիր ամս իբր երեք. իսկ պատճառ թողլոյ զկուռսն այս եղեւ, զի մի ' ՚ի ժողովիլ անդր բազմութեան ժողովրդոց վասն զոհից` անզգուշութիւն լիցի պահպա նութեան քաղաքին: Այս քաղաք յանուն Երուանդեայ կոչեցաւ Երուանդաշատ. եւ միջին բերդն` Երուանդաքար, ըստ ասողկայ եւ ըստ Վարդանայ:
       Յետ այսորիկ շինեաց եւ զայլ քաղաք մի փոքրիկ նման նմին` քառասուն ասպարիզաւ հեռի դէպ ՚ի հիւսիս ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ. եւ կառուցեալ ՚ի նմա մեհեանս` եբեր անդ զամենայն զկուռս իւր յԱրմաւիրայ. եւ զեղբայր իւր զԵրուազ կացոյց ՚ի նմին քրմապետ. եւ զքաղաքն կոչեաց Բագարան, այսինքն տեղի բագնեաց:
       Դարձել` եւ ՚ի հիւսիսայ կողմանէ Ախուրեան գետոյն` իբր ընդ մէջ երկուց գետոց տնկեաց մայրիս յանտառ մեծ. եւ որմովք փակել ` արգել ՚ի ներքս զայծեմունս, զեղինս, զեղջերուս, զցիռս եւ զվարազս. որք աճեցեալ լցին զանտառն ՚ի զուարճ ութիւն որսոց. եւ զայն անտառ կոչեաց ծննդոց, գուցէ առ բազմանալոյ կենդանեաց անդէն ծննդովք:
       Շինեաց եւ այլ քաղաք մի հոյակապ Երուանդակերտ կոչեցեալ հանդէպ Երուանդաշատայ ՚ի հովտի միում մեծի. յորոյ ՚ի միջին տեղւոջ կանգնեաց կարգաւ գեղեցիկ եւ վայելուչ յօրինուածովք զբնակարանսն. եւ առ նոքօք շուրջանակի զբուրաստանս անուշահոտ ծաղկանց. եւ շուրջ զնոքօք զայգիս:
       ՚Ի հարաւոյ կողմանէ այսր քաղաքի` առաջի երեւէր դաշտ զուարճատեսիլ. իսկ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ կարակնաձեւ ունելով զգիրս` պատէր զնովաւ գետն Երասխ:
       Զձեւ այսր քաղաքի նմանեցուցանէ Խորենացին. բ. 39. գեղեց կութեան ձեւոյ աչաց, նկարագրելով այսպէս. Քաղցր է ինձ ասէ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդակերտի. զոր յօրինեաց նոյն ինքն Երուանդ` գեղեցիկ եւ չքնաղ յօրինուածովք. քանզի զմիջոց հովտին մեծի լնու մարդկութեամբ` եւ պայծառ շինուածովք լուսաւոր որպէս ական բիբ. իսկ շուրջ զմարդկութեամբն` ծաղկոցաց եւ հոտարանաց կազմութիւն` որպէս շուրջ զայլ բոլորակ ութիւն ական: Իսկ զբազմութիւն այգեստանոյն իբր զարտեւանաց խիտ եւ գեղեցիկ ծիր. որոյ հիւսիսային կողմանն գիր կարակնաձեւ արդարեւ գեղաւոր կուսից յօնից դարեւանդաց համեմատ. իսկ ՚ի հարաւոյ հարթութիւն դաշտաց` ծնօտից պարզ ութեան գեղեցկութիւն: Իսկ գետն բերանացեալ դարաւանդօք ափանցն` զերկթերթիսն նշանակէ շրթունս: Եւ այսպիսի գեղեց կութեան դիր անքթթելի իմն գոգցես ՚ի բարձաւանդակ թագաւորանիստն զհայեցուածն ունի. եւ արդարեւ բերրի եւ թագաւորական` դաստակերտն: Այս բանք են Խորենացւոյն:
       Այլ զոր միանգամ գործէր Երուանդ, զամենայնի տայր զտեղեկ ութիւն առ Սմբատ այր ոմն տուր անուն ընտանի Երուանդեայ. զոր իբրեւ ծանեաւ Երուանդ, սպան զնա վաղվաղակի, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն . բ. 44:
       Մինչդեռ ՚ի շի նութիւն քաղաքաց զբաղեալ էր Երուանդ, ապստամբեցան ՚ի նմանէ բնակիչք աշխարհին Ուտէացւոց` որ ՚ի Վերին Հայս: Եւ ՚ի հասանել գուժկանին առ Երուանդ, վաղվաղակի գունդ կազմեալ ետ ՚ի ձեռս Արգամայ իշխանին վիշապազանց. այն է Մուրացան տէր:
       Եւ նորա գնացեալ յՈւտի` նուաճեաց զերկիրն ընդ հնազանդութեամբ Երուանդայ. որոյ վասն ետ նմա Երուանդ զիշխա նութիւն երկրորդ լինելոյ արքայի: Զորմէ գիտել արժան է, զի որպէս ասացաք ՚ի գլ. գ. երես. 213. Վաղարշակ առաջին ՚ի կարգել զնախարարութիւնս` զերկրորդ լինելն արքայի ետ ազգին Մուրացեացն. որք էին յԱժդահակայ. եւ այն տեւեաց մինչեւ ՚ի Տիգրան երկրորդ. եւ նա ետ զայն իշխա նութիւն քեռայն իւրում երեւելւոյն Միհրդատայ ըստ ասելոյ մեր ՚ի գլ. դ. երես. 221. եւ ՚ի մեռանիլ նորին Միհրդատայ ` ոչ ումեք տուեալ եղեւ այն: Այլ սոյն այս Երուանդ հաւատարիմ տեսել զԱրգամ` որ էր նահապետ Մուրացեանց ազգի, նմա ետ զայն վերստին. որով առաւել եւս զօրացոյց զնա ընդդէմ թշնամեաց իւրոց:
       գ. Իսկ Սմբատ Բագրատունի` որ էր ՚ի Պարսս, բազում քաջութիւնս ցուցեալ ՚ի պէսպէս պատերազմունս` զորս մղեաց Դարեհ ընդ այլ ազգս, հաճոյ եղեւ յոյժ յաչս նախարարաց նորա: Եւ զի գիտակ էին նոքա, թէ Սմբատ ցանկայ դարձուցանել զմանուկն Արտաշէս յաթոռ թագաւորութեան Հայոց , արկին բանս առաջի Դարեհի վասն Սմբատայ` գովելով զհաւատարմութիւն նորա որոյ փոխարէն ասէին արժան է արքայի տալ նմա պարգեւս ըստ փափաքանաց սրտի նորա:
       Ասէ արքայ. տեսէ'ք, թէ զի'նչ կամի այրն քաջ. եւ նոքա ասեն. անմահ բարերարութիւնդ. եւ արդարեւ ոչ այլ ինչ կամի նա, բայց եթէ զի հաստատեսցի յաթոռ թագաւորութեան հայոց զհարազատ ազգայինդ քոյ զԱրտաշես զորդի Սանատրկոյ զմերժեալն յԵրուանդայ: Հաճել եւ հաւանեալ ընդ այս արքայի` ետ ՚ի ձեռս Սմբատայ զմասն ինչ ՚ի զօրացն Ասորեստանեայց, եւ զգունդն Ատրպատականի. զի գնացել ՚ի Հայս` վանեսցէ զԵրուանդ, եւ թագաւորեցուսցէ զԱրտաշէս, որ էր յայնժամ իբր քսան ամաց:
       Եւ զի ընդ այն ժամանակս կրկին ապստամբեալ էին յԵրուանդեայ Ուտէացիք, նա ինքն գնացեալ էր անդր. ուր եւ հասանէր նմա գուժկան, եթէ Սմբատ առեալ զԱրտաշէս` գայ ՚ի վերայ քո զօրու ծանու: Զայս լուեալ Երուանդայ եթող յՈւտի զկողմնապահս ՚ի նախարարաց իւրոց, եւ դարձաւ յԵրուանդաշատ. եւ վաղվաղակի ժողովեաց բազում տրովք զօր բազում յոյժ` ՚ի հայոց. ՚ի վրաց եւ ՚ի միջագետաց եւս եւ ՚ի կապադովկացւոց եւ ՚ի տուրացւոց. քանզի եւ ժամանակն գարուն էր. վասնորոյ եւ փութով հասանէին առ նա զօրքն: Եկն եւ Արգամ երկրորդ արքայի բազում տիգաւոր հետեւակօք: Եւ Երուանդ ետ ամենեցուն ռոճիկս եւ պարգեւս առատապէս` յորդորս առնել զնոսա ՚ի գործ յաղթութեան: Արձակեաց Երուանդ հրեշտակս եւ առ վերակացուս հռովմայեցւոց` առաքել ինքեան զօրս յօգնականութիւն. այլ յամեցին նոքա, եւ չժամանեցին օգնել:
       Իսկ Սմբատ ոչ գիտելով զդառնալ Երուանդայ յաշխարհ իւր, այլ` համարելով, թէ դեռ յՈւտի իցէ, աճապարէր տագնապաւ յոյժ. եւ անցեալ ընդ Երասխ` փութայր հասանել ՚ի սահմանս Ուտէացւոց: Լուեալ նախարարացն եւ զօրաց` զորս թողեալ էր Երուանդայ յՈւտի, զգալուստ Սմբատայ հանդերձ Արտաշեսիւ, սիրով եւ պատուով ելին ընդ առաջ նորա, եւ խառնեցան ընդ զօրս նորա: Իբրեւ զայս լուան եւ այլ նախարարք հայոց` որք էին ընդ Երուանդայ, լուծան եւ լքան յոյժ. եւ խորհեցան յետս կալ յարքայէ, եւ յարիլ ՚ի Սմբատ, եւ թագաւորեցուցանել զԱրտաշէս. քանզի գիտէին զզօրութիւն Սմբատայ եւ զքաջութիւնս նախարարացն` որք ընդ նմա. սակս որոյ եւ յերկիւղի մեծի լեալ մեղկել թուլանային. մանաւանդ զի ոմանք ՚ի նոցանէ չէին այնչափ հաճեալ ընդ Երուանդ, որովհետեւ չէր նա ժառանգ թագաւորութեանն:
       Այլ կամելով Երուանդայ շահիլ զնոսա եւ զօրացուցանել, առաւել եւս յորդ տայր նոցա պարգեւս. եւ միոյ միոյ ՚ի նոցանէ բաշխէր զգանձս. եւ որչափ շատ տայր, շատ եւս ատելի լինէր. ասէ Խորենացին. քանզի ամենեքին յայտնի տեսանէին, թէ ո'չ վասն սիրոյ տայր` զորս յորդորէր, այլ` վասն երկիւղի վատնէր` որոց կարօտէր: Բայց այսու ամիւ զբազմաց սիրտս յանկուցեալ, եւ յաւէտ զօտարազգի զօրաց զձեռսն զօրացուցեալ, պատրաստեցաւ ՚ի պատերազմ:
       Եւ ապա կարգ եդեալ ՚ի զօրսն` էանց ՚ի հիւսիսակողմն Ախուրեան գետոյ, եւ բանակեցաւ ՚ի մեծի դաշտին երեք հարիւր ասպարիզու հեռի յԵրուանդաշատ. եւ անդ մօտ յԱխուրեանն կանգնեաց պատուար պատերազմի ՚ի փայտից` պատեալ կաշւով եւ կտաւով: Եւ բաժանել զզօրս իւր ՚ի խումբս խումբս, եւ եդեալ բազում գէտս եւ պահարանս ՚ի բազում տեղիս, գիտելով, թէ ընդ այն ունի արշաւել Սմբատ, սպասէր նմա:
       դ. Իսկ Սմբատ հանդերձ Արտաշեսիւ եւ նախարարօք Ուտէացւոց տագնապաւ անցեալ առ ծովուն Գեղամայ, եւ քերեալ առ Արագած լերամբ, եհաս մօտ ՚ի տեղի բանակին Երուանդեայ: Եւ տեսեալ զայնչափ բազմ ութիւն զօրաց նորա` ոչինչ համարեցաւ. բայց գիտելով` թէ Արգամ ընդ նոսա է զօրօք իւրովք, ակն ածէր ՚ի նմանէ. զի էր նա այր քաջ եւ գոռ պատերազմօղ. որոյ վասն խորհուրդ ետ Արտաշեսի` հնարիւք իմն գաղտ պատգամ յղել առ Արգամ. եւ նա ընդ բանին Սմբատայ առաքեալ` երդուաւ նմա. եթէ ասէ թողցես զԵրուանդ, եւ դարձցիս յիմ կողմն, ոչ միայն ոչ պակասեցուցից ինչ յիշխանութենէ քումմէ, զոր առեալ է քո յԵրուանդեայ, այլեւ կրկին եւս այլ յաւելից:
       Այլ մինչչեւ էր առեալ Արտաշեսի զպատասխանին, եհան Երուանդ ընդառաջ բանակի նորա զբազմ ութիւն զօրաց իւրոց յերիս թեւս` ոչինչ հեռի ՚ի պատուարէ անտի, զոր կանգնեացն: Յառաջ առեալ եւ Սմբատայ զճակատ իւր` կարգէր եւ կազմէր ընդդէմ ճակատուն Երուանդայ. եւ յանկարծակի ՚ի վեր ամբարձեալ զդրօշակս Արտաշեսի զարծուէնկարս, եւ զաղաւնէնշանս, եւ զվիշապագլուխս, հրամայեաց գոչեցուցանել զպղնձի փողսն զամենայն միանգամայն, եւ խաղալ յառաջ:
       Յայնմ վայրի Արգամ քաջ առեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց` էանց ՚ի կողմն Արտաշեսի. եւ ՚ի միանալ զօրաց նորա ՚ի գունդ անդր, ստիպեալ Սմբատայ զամենայն զզօրսն ՚ի շտապ տագնապի յարձակէր ՚ի վերայ անհնարին ուժով: Եւ ՚ի խառնիլ անդ երկուց կողմանց, նախարարք հայոց` որք էին յաջ եւ յահեակ թեւս ճակատուն Երուանդայ, յարեցան եւ միացան ՚ի զօրսն Սմբատայ . եւ հարուածն սկսաւ սաստկանայ յԵրուանդեանս. եւ գոչիւն աղաղակի երկաքանչիւր զօրացն բարձրացաւ. եւ էր անդ տեսիլ իմն զարհուրելի: Նա զի` եւ բաղխիւն պղնձի Վահանաց, եւ կոփիւն հաստապինդ նիզակաց, եւ զկահիւն խառնիխուռն սուսերաց յականջս պատերազմողացն հնչեալ, որչափ զօրացուցանէր զքաջութիւնս սրտի յաղթողաց, այնչափ զայրացուցանէր զյանդգ նութիւն բազկաց լքելոց: Եւ գոյն արեանց ճապաղելոց եւ հեղեղելոց յաչս նոցա ցոլացեալ, զամենեսին առ հասարակ շլացուցեալ` ամեհիս գործէր:
       Անդ զօրք վրաց եւ թագաւոր նոցա Փարսման թոռն առաջնոյ Փարսմանայ` խուճապեալք, եւ յանդուգն խիզախմամբ յառաջ արձանացեալք` համանդամայն բաղխէին. եւ վտանգեալ յոյժ ՚ի Սմբատայ` ՚ի միւս կողմն խուսէին: Եւ ՚ի զօրանալ զօրացն Սմբատայ` բազմանայր եւ հարուած զօրացն Երուանդայ: Եւ ՚ի տագնապ շփոթի անդ` գունդք Երուանդայ, որ Միջագետաց` եւ որ ՚ի Կապադովկացւոց, կատաղի եւ մոլեգին մղանօք նախճիրս մեծամեծս հասուցանէին. միանգամայն եւ ինքեանք զանհնարին հարուած` ՚ի զօրացն Սմբատայ յանձինս իւրեանց ձգէին. զի զՍմբատեանսն յուսահատութեանն բոց վառել բորբոքէր. զնոսա բազմութիւն վստահացուցանէր, զսոսա սրտմտութիւն կատաղեցուցանէր: Եւ անդ էր տեսանել քստմնելի կոտորած գնդի զօրացն Երուանդայ, միչեւ լնուլ լայնաձիգ տարած ութեան դաշտին դիակամբք երիտասարդաց նոցա. որոց մինչիւն, եւ թառանչիւն հեծ ութեան աղետալի հնչէր:
       Այլ ՚ի խռան անդ ՚ի վտանգ մեծ անկաւ Արտաշէս` պաշարեալ ՚ի քաջաց հեծելազօրուն տուրացւոց. քանզի առեալ էր նոցա Երուանդայ բազում ինչ, եւ խոստացեալ նմա սպանել ՚ի պատերազմի զԱրտաշէս. վասնորոյ եւ ամենայն զօրութեամբ զհետ էին նորա ՚ի շփոթի անդ . եւ իբրեւ պատահեցան նմա, եւ մերձ էին հարկանել, կորովին գիսակ որդի ստնտուի նորա հետի հասեալ՚ի վերայ, եւ անցեալ ընդ մէջ նոցա` ճեղքեաց զուժգ նութիւն նոցին. եւ սատակեալ զհարկանօղսն` զերծոյց զԱրտաշէս ՚ի ձեռաց նոցա. բայց ինքն անկաւ. զի մին ՚ի տուրացւոց անտի հարեալ զգլուխ նորա սուսերու` ընկէց զկէս դիմացն. եւ սպան անդէն:
       ե. Եւ իբրեւ երկարէր մարտն, եւ սաստկանայր կոտորածն, ՚ի հասանել գիշերոյն տագնապեալ մնացելոց զօրացն Երուանդայ ՚ի փախուստ դարձան. եւ ինքն Երուանդ անձնապուրծ զերծաւ ՚ի քաղաք իւր յԵրուանդաշատ: Բայց Սմբատ սակաւ զօրօք զատեալ յԱրտաշիսէ` պնդեցաւ զհետ նորա եւ հասեալ ՚ի քաղաքն` կալաւ զդուռն. եւ պահէր մինչեւ ՚ի գալ Արտաշէսի: Իսկ Արտաշէս հասեալ ՚ի տեղի բանակին Երուանդայ` զտեղի էառ զայն գիշեր ՚ի պատուարի նորա. եւ զօրքն Արգամայ խնդրեալ վասն իւրեանց զտեղի` բանակեցան ՚ի վերայ դիականց անկելոց:
       Եւ իբրեւ առաւօտ եղեւ, հրամայեաց Արտաշէս թաղել ըստ կարի զանկեալսն. զի մի ' ՚ի բազմութենէ դիականց հոտ նոցա ապականեսցէ զօդն. եւ զտեղին զայն` ուր օթեցան զօրքն Արգամայ, կոչեաց` Մարաց մարգ, այսինքն դաշտ` ուր զօրք մարաց զտեղի առին. իսկ զտեղի պատերազմին անուանեաց Երուանդավան. իբր թէ աստ վանեաց զԵրուան. այլ գաւառն Ճակատք կոչեցաւ:
       Եւ ինքն հանդերձ ամենայն զօրօք յառաջ քան ժամ միջօրէի եհաս առ Սմբատ: Եւ քանզի Երուանդ յառաջագոյն ՚ի գրելն առ Դարեհ եւ առ Սմբատ` կոչեալ էր զԱրտաշէս` մար, իբրեւ եհաս նա յԵրուանդաշատ անդր` հրամայեաց զօրացն, զի շուրջ կացել զպարսպաւ` աղաղակեսցեն միաբերան պարսից բարբառով, մար ամատ. այսինքն է` մար եկն. կամելով ասել, այն` զոր դու մար կոչէիր, ահա եկն եւ առնու զքաղաքդ. եւ վասն այսր քաղաքն այն կոչեցաւ եւս Մարմէտ:
       Եւ ապա մարտ սաստիկ եդեալ զօրաց ընդ քաղաքին` առին զայն. եւ ՚ի մարտնչիլ ընդ միջաբերդն` անձնատուր եղեն որք էին ՚ի նմա, եւ բացին զդուռն. եւ ոչինչ օգնեաց Երուանդայ որոգայթալից ելանելին այն, երբ ը միւս կողմն ելեալ զօրացն` տիրեցին այնմ: Յայնժամ անճարացեալ Երուանդայ` թագեաւ յանկեան ուրեք ՚ի պալատի իւրում. եւ մի ոմն ՚ի զինուորաց Արտաշեսի գտեալ զնա անդ` եհար վաղերբ զգլուխ նորա, եւ ցրուեաց զուղեղն ընդ յատակս տանն:
       Եւ Արտաշէս հրամայեաց թաղել զնա մահարձանօք. զի մայր նորա յԱրշակունեաց ազգէ էր: Եւ ահա այսու օրինակաւ վախճան էառ Երուանդ, թագաւորեաց ամս . ի: