Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Որդի արտեշէսի Արտաւազդ հասեալ ՚ի չափ հասակի` եղեւ այր զօրաւոր, բայց հպարտ եւ անձնահաճ. որ եւ ցանկալով երկրորդ լինել արքայի` նախանձաբեկ լինէր ՚ի վերայ Արգամայ ծերունւոյն Մուրացան տեառն` վասն ունելոյ նորա զայն պատիւ: Սմին իրի քսութիւնս առնէր զնմանէ առ հայր իւր, եւ չարախօսէր, իբրու թէ խորհիցի նա թագաւորել ՚ի վերայ ամի. եւ այսպիսի չարախօսութեամբ եհան զնա յաչաց արքայի եւ եղբարց իւրոց:
       Յաւուր միում յորժամ դէպ եղեւ երթալ Արտաշէսի եւ որդւոց նորա ՚ի ճաշ Արգամայ, Արտաւազդ էարկ բանս կասկածանաց ՚ի սիրտ արքայի եւ եղբարց իւրոց, եթէ ահա Արգամ եւ որդիք նորա խորհին դաւաճանել զմեզ աստանօր. եւ ՚ի բանից աստի ծագեցաւ անդ յանկարծակի իմն շփոթ եւ խռովութիւն մեծ : Եւ ՚ի մեկնիլ արքայի ՚ի տեղւոջէ անտի, որդիք նորա զայրագին յարձակեալ ՚ի վերայ Արգամայ` սկսան նախատակոծ առնել զնա, եւ զալիս նորա քարշել, եւ տալ բազում անարգանս. եւ ապա մեկնեալ անտի գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց . եւ Արտաշէս ընկէց զԱրգամ ՚ի պատուոյ երկրորդ լինելոյ արքայի. եւ ՚ի տեղի նորա կացոյց զորդի իւր զԱրտաւազդ:
       Եւ ՚ի կրկին գրգռել Արտաւազդայ զարքայն` առաքեաց արքայ զմաժան զորդի իւր մեծաւ գնդաւ ՚ի սահմանս Նախջուանայ ՚ի վերայ ազգին Արգամայ , որք` որպէս եւ ասացաք` էին յազգէ մարաց: Եւ նորա յանկարծակի հասեալ ՚ի վերայ նոցա` կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ յաւարի առեալ զապարանսն Արգամայ` այրեաց զայն. եւ զհարճ նորա զառաջին` որում անուն էր Մանդու, էած առ Արտաշէս:
       Իսկ յետ երկուց ամաց հաշտեալ Արգամայ ընդ արքայի` էառ ՚ի նմանէ զայն ամ, զոր յափշտակեալ էր Մաժան` բաց ՚ի հարճէն: Ոչ հաճեալ ընդ այս Արտաւազդայ` բռնացաւ ՚ի վերայ Արգամայ , եւ եհան ՚ի նմանէ զիշխանութիւնն Նախջուանայ, եւ զամենայն գիւղից նորա` որք էին ՚ի հիւսիսակողմն Երասխայ. եւ հասիւք նոցա շինեաց ապարանս եւ բերդս ՚ի զանազան տեղիս: Եւ կամեցել իւր առանձինն կարգել արքունիս, շինեաց ըստ աւանդելոյ Խորենացւոյն . ա. 29. յերգոցն Գողթան, ՚ի դաշտին Շարուրայ յԱրարատեան ի աւան հոյակապ. զոր եւ անուանեաց Մարակերտ, ՚ի պատճառս նուաճելոյ զազգն Արգամայ` որ ՚ի մարաց, եւ վասն յընչից նորա շինելոյ զայն:
       Այսմ ամի չհանդուժեալ որդւոցն Արգամայ` յարուցին պատերազմ ընդդէմ Արտաւազդայ. եւ նորա մարտ եդեալ ընդ նոսա սաստկութեամբ` սպան զամենայն ծնունդս Արգամայ, եւս եւ զնոյն ինքն զԱրգամ, եւ զամենայն երեւելի արս ազգի նորա եւ գրաւեաց յինքն զամենայն ստացուածս նոցա. եւ որպէս ասէ Խորենացին. բ. 48. ոչ ոք մնաց ՚ի նոցանէ, բայց միայն աննշանաւորք ոմանք. եւ որք եւ դիմեալք առ Արտաշէս` ապրեցան ՚ի դրան արքունի:
       բ. Զայսու ժամանակաւ մեռաւ թագաւորն պարսից Արշակ չորրորդ. եւ ՚ի վրդովիլ թագաւորութեան նորա, փութացեալ մերումս Արտաշեսի` կացոյց ՚ի վերայ պարսից թագաւոր զորդի նորա զհամանուն իւր զԱրտաշէս երրորդ. որում ոչ կամելով հնազանդիլ բազմաց` ապստամբեցան ՚ի նմանէ. յորոց գրգռեալ եւ բնակչաց երկրին Կասպից` յետս կացին ՚ի հնազանդութենէ պարսից եւ հայոց:
       Յայնժամ տուեալ Արտաշեսի զամենայն զօրս հայոց ՚ի ձեռս Սմբատայ մեծի իւրոյ սպարապետի` առաքեաց զնա ՚ի վերայ նոցա, ուղեկցեալ ընդ նմա զաւուրս եօթն: Իսկ Սմբատ երթեալ նախ ՚ի գաւառն պատիժահար` որ ՚ի Պարսս, հնազանդեցոյց զնոսա արքային պարսից. եւ անտի դարձեալ ՚ի վերայ Կասպիականաց` ետ պատերազմ ընդ նոսա. եւ աւերեաց զաշխարհ նոցա. եւ կալաւ զթագաւոր նոցա զարդման. եւ առեալ զբազում գերիս` էած զնոսա ՚ի Հայս:
       Զուարճացեալ Արտաշեսի ՚ի վերայ քաջութեան գործոց սպարապետին իւրոյ, զամ աւարն` զոր եբեր նա, ետ նմա. եւ ՚ի պարգեւ արժանի վաստակոց նորա յաւել շնորհել նմա զհասս արքունի ՚ի Գողթան գաւառէ: Իսկ Արտաւազդ նախանձեալ ընդ այս` խորհեցաւ սպանանել եւ զՍմբատ. եւ իբրեւ եկն ՚ի յայտ խորհուրդ նորա, խռովութիւն ծագեցաւ ՚ի մէջ Արտաշեսի եւ Արտաւազդայ:
       Այլ քաջն Սմբատ տեղի տուեալ, եւ կամօք իւրովք թողեալ զիշխան ութիւն սպարապետութեան զօրացն հայոց` հրաման էառ յԱրտաշիսէ մեկնիլ ՚ի կողմանց անտի. եւ գնացեալ բնակեցաւ ՚ի գաւառն Տմորիս մերձ յԱսորեստան, ուստի առեալ էր իւր կին ՚ի ծերութեան. քանզի եւ հաճեալ իսկ էր յոյժ ընդ սահմանս այնոցիկ վայրաց. այլ զգերիսն բնակեցոյց յաւանն Ալկի ՚ի կողմանս աշխարհին Մոկաց:
       Իսկ զիշխա նութիւն սպարապետութեանն` զոր եթող Սմբատ, էառ Արտաւազդ. ընդ որ սկսան նախանձիլ եղբարք նորա առ հասարակ` գրգռեալ ՚ի կանանց իւրեանց. սմին իրի Արտաշէս խորհելով զամենեցուն զկամսն հաճեցուցանել` կարգեալ կացոյց զիւրաքանչիւրսն ՚ի մեծամեծ գործս իւրոյ իշխանութեան: ԶՎրոյր երիտասարդ իմաստուն եւ բանաստեղծ կարգեաց կառավար եւ հազարապետ ՚ի վերայ արքունեաց իւրոց, եւ զՄաժան արար քրմապետ դիցն Արամազդայ յամուրն Անի, այն է Կամախ: Եւ ապա բաժանեալ զամ զօրս հայոց ՚ի չորս վիճակս, յարեւելեան, յարեւմտեան, ՚ի հարաւային եւ ՚ի հիւսիսային, զարեւելեանն` որ էր բազմագունդ, ետ Արտաւազդայ` պահեալ ՚ի նա եւ զանուն սպարապետութեան. զարեւմտեանն ետ Տիրանայ. եւ զհիւսիսայինն ետ Զարեհի մաիկան ՚ի զգուշութիւն պահպանութեան աշխարհին առ կողմամբք Վրաց. իսկ զհարաւայինն դարձեալ յանձնեաց Սմբատայ:
       ՚Ի կարգիլ սոցա այսպէս` Քարձամ արքայ վրաց զփորձ առեալ զօրութեան Զարեհի, եւ տեսեալ` թէ նա թէպէտ եւ մանուկ սէգ է եւ վարժ յարշաւանս ոսրոց, բայց ՚ի պատերազմունս տկար եւ անպիտան, ապստամբեցոյց զմարդիկ աշխարհին` որք բնակէին ՚ի սահմանս հիւսիսոյ. եւ դիմեալ ՚ի վերայ Զարեհի` կալաւ զնա. եւ կապեալ ՚ի շղթայս` եդ ՚ի բանտի ՚ի կողմանս Կովկասու: Իբրեւ լուաւ Արտաւազդ զըմբռնիլ Զարեհի, առեալ զեղբայր իւր զՏիրան` յարձակեցաւ ՚ի վերայ Քարձամայ. որոց յօգ նութիւն եհաս եւ Սմբատ հարաւային զօրօք. եւ վանեալ նոցա զՔարձամ` ընկճեցին զապստամբութիւն նորա եւ առին յինքեանս զԶարեհ: Եւ այնուհետեւ ընդ հնազանդութեամբ Արտաւազդայ վարէր նա ինքն Զարեհ յհիւսիսային զօրսն:
       գ . Տեսեալ Արտաշէսի` թէ զօրացան որդիք իւր, եւ ամենայն ինչ յաջող է նմա, նշկահեաց այնուհետեւ զհռովմայեցիս. զնոյն արար եւ արքայն պարսից Արտաշէս: Զայրացեալ ընդ այս Տրայիանոսի կայսեր` առաքեաց զօր բազում յարեւելս. որոց ՚ի հասանել ՚ի կողմանս Կեսարիոյ` ել ընդառաջ նոցա Տիրան արեւմտեան զօրօք. եւ պատերազմեալ ընդ նոսա` տկարացաւ. եւ հռովմայեցւոց յաղթօղ գտեալ փախստական արարին զնա. եւ վարելով զզօրս նորա առաջի իւրեանց` ածին տագնապաւ մինչեւ յընդարձակ հովիտն Բասենայ:
       Անդ ժամանեցին Արտաւազդ եւ Զարեհ արեւելեան եւ հիւսիսային զօրօք. եւ ետուն մարտ սաստիկ ընդ հռովմայեցիսն. եւ չկարացել զդէմ ունիլ նոցա` վտանգեցան յոյժ. զի թէպէտեւ քաջութեամբ պատերազմին, բայց վարժ ութիւն արհեստի հռովմայեցւոն, եւ անշփոթելի կարգ նոցին գերագոյն գտեալ զզօրութիւն քաջութեան հայոց տկարացուցանէր:
       Եւ իբրեւ վհատութիւն յուսահատութեան տիրեաց ՚ի վերայ նոցա, վերջին գտանգ նոցին կրկին եւս զօրացոյց զնոսա. եւ ՚ի զայրագինս խառնիլ մարտին վերստին` բազում նախճիրս գործեցին անդ արքայորդիք. յորում վայրի եհան եւ ակնկալ ութիւն նոցա քաջն Սմբատ հարաւային զօրօք. եւ կայծակնահար յարձակմամբ իջեալ ՚ի զօրս հռովմայեցւոյն` արար բազում կոտորած. որով առաւել եւս ոգի առեալ արքայորդւոյն` անհնարին տէրութեամբ հետամուտ եղեն զօրացն հռովմայեցւոց: Այլ Սմբատայ յառաջեալ քան զամսին` հալածականս արար զնոսա մինչեւ ՚ի սահմանս Կեսարիոյ. զի թէպէտեւ ծերագոյն էր (ասէ Խորենացին, բաց ) երիտասարդապէս յարդարեաց եւ մղեաց զճակատն:
       Եւ ապա ասպատակ սփռեալ զօրացն հայոց, ընդ որս եւ պարսից` յաշխարհն Կապադովկացւոց եւ յունաց` յաւարի առին զբազում տեղիս. եւ որպէս գրէ Կոստանդին մանասէ յոյն պատմիչ, տարածեալ զբազուկս իւրեանց ընդ համօրէն Ասիա` վրդովեցին զամենայն երկիր. եւ արարին բազում կոտորածս. եւ ետուն ճարակ հրոյ զայլեւայլ տեղիս: ՚Ի գործս սոցա հայեցեալ եւ Պաղեստինացւոց` նոքա եւս ապստամբեցան յիշխանուէ հռովմայեցւոց:
       Զայս իբրեւ լուաւ Տրայիանոս, էառ զբազմ ութիւն զօրաց հռովմայեցւոց սպայ մեծ. եւ դիմեալ նախ ՚ի վերայ եգիպտացւոց եւ Պաղեստինացւո եւ ՚ի Միջագէտս` նկուն արար զապստամբութիւն նոցա, եւ հնազանդեցոյց զնոսա ընդ իւրեւ: Եւ անդ վերստին ժողովեալ զարս քաջս` առաւել եւս բազմացոյց զզօրս իւր, եւ հանդերձեցաւ խաղալ նոքօք ՚ի վերայ հայոց պարսից. քանզի գիտէր` ասէ Մանասէ, թէ հզօր եւ քաջ ութիւն պարթեւաց. առ որ պիտոյ էր պատրաստ ութիւն մեծ:
       Իսկ Արտաշեսի տեղեկացեալ, թէ որպիսի բազ մութեամբ եւ զօրութեամբ դիմեալ գայ Տրայիանոս, երկեաւ մարտ դնել ընդ նմա. մանաւանդ զի հայեցեալ ՚ի ծերութիւնն Սմբատայ` կասկածէր, թէ գուցէ ոչ եւս յաջողեսցի յաղթ ութիւն հայոց ըստ առաջնոյն: Վասնորոյ խորհեցաւ հաշտ ութիւն խօսիլ ընդ կայսերն. եւ ելեալ ընդ առաջ նորա հանդերձ ընծայիւք եւ հարկօք` յանկոյց զսիրտ նորա. անբասիր եւս արար զանձն ՚ի վերայ գործոց` զոր գործեցին որդիք իւր. եւ եդ ընդ նմա դաշն խաղաղութեան:
       դ. Խաղաց ապա Տրայիանոս ՚ի Պարսս, եւ նուաճեաց զնոսա. եւ որպէս գրէ Խորենացին, զամ զկամս իւր կատարեաց ՚ի նոսա: Աստանոր բազում ինչ այլ ըստ այլոց գրեն պատմիչք հռովմայեցւոց. զորս մեր չկարացեալ ստուգել` թողաք ՚ի բաց. մանաւանդ զի ոչ այնչափ հային առ մեզ. եւ որք գրենն` չեն ժամանակակից: Այլ զիարդ եւ իցէ, վասն այսպիսի յաղթութեանց` որով նուաճեաց Տրայիանոս զՊարթեւս եւ զՀայս, մանկանուն էառ` Փառթիքուս եւ Արմենիաքուս. այսինքն պարթեւեան եւ արամեան. ըստ որում տեսանի եւ ցարդ իսկ ՚ի դրամս նորա:
       Յետ կատարելոյ Տրայիանոսի զայս գործ` իբրեւ դառնայր յԱսորիս, ընդ առաջ իջեալ նորա Մաժան քրմապետ որդի Արտաշէսի արքայի հայոց չարախօս եղեւ զերկուց եղբարց իւրոց զԱրտաւազդայ եւ զՏիրանայ: ԶԱրտաւազդայ զի ոխացեալ էր ընդ նմա վասն բռնանալոյ նորա եւ հալածելոյ զծերունին Սմբատ, յորոյ ՚ի ձեռս սնեալ էր ինքն. ուստի կամէր հանել ՚ի նմանէ զպատիւ սպարապետութեան , եւ տալ միւս եղբօր իւրում Զարեհի` զոր սիրէր: Եւ զՏիրանայ, զի գիտէր զնա համախոհ Արտաւազդայ. որոյ վասն եւ կամէր ընկենուլ զնա ՚ի զօրավարութենէ արեւմտեան գնդին, եւ ինքն վարել զայն իշխան ութիւն հանդերձ քրմապետութեամբն: Նմին իրի պատճառանս եդեալ առաջի Տրայիանոսի` ասէ ցնա. գիտեա ' ա'րքայ, եթէ զԱրտաւազդ եւ զՏիրան վտարանդիս ոչ արասցես, եւ զզօրս հայոց Զարեհի ոչ հաւատեսցես, հարկքն անաշխատ ՚ի քեզ ոչ եկեսցեն: Իսկ Տրայիանոս անփոյթ արար զնմանէ. եւ ոչինչ անսաց բանից նորա: Իմացեալ Արտաւազդայ եւ Տիրանայ զխորհուրդ Մաժանայ` դարան գործեցին նմա ՚ի յորսս, եւ սպանին զնա. եւ տարեալ թաղեցին ՚ի Բագնացն աւանի, այսինքն յերկրորդ Բագարանի` որ ՚ի Բագրեւանդ գաւառի:
       ՚Ի մեռանիլ Տրոյիանոսի յաջորդեաց ՚ի կայսերութեան Ադրիանոս. եւ Արտաշէս թագաւոր հայոց առ հաստատուն պահելոյ զդաշն բարեկամութեան իւրոյ ընդ հռովմայեցիս, զոր նորոգ եդեալ էր, առաքեաց առ նա հրեշտակս հանդերձ պատարագօք. եւ վերստին նորոգեաց զբան հաշտութեանն:
       Գրի յայսմաւուրս լատինացւոց ՚ի յունիսի. 22. թէ յաւուրս սորին Ադրիանոս կայսեր` գունդ զինուորաց հայոց իբր տասն հազար արանց եղելոց ՚ի կողմանցն Կապադովկացւոց նահատակեալ իցեն ՚ի լերինն Արարատայ` բեւեռեալ ՚ի խաչի. այլ թէ զիա'րդ, ստոյգ ինչ ոչ պատմի:
       Աւանդէ Խորենացին, թէ զայսու ժամանակաւ եկն ՚ի Հայս ՚ի սահմանացն արեանց հատուած տոհմին Ամատունեաց քաջաց սերելոց յազգէ հրէից. եւ ասէ` թէ սոքա էին յայնց, զորս նախ տարեալ էր Արշակ պարթեւ յաշխարհն Արեաց, ուր կոչէին նոքա մանովեանք ՚ի նախնոյն իւրեանց ՚ի Մանովեայ. եւ յառաջադէմ լեալ` հասին ՚ի պատիւ ՚ի կողմանս Ահմատա'նի: Իբրեւ եկին նոքա յաշխարհս մեր, պատուով ընկալաւ զնոսա արքայ Արտաշէս. եւ ետ նոցա տեղի բնակու թեան ըարձակ` հանդերձ դաստակերտօք եւ գիւղովք. եւ կարգեաց զնոսա ՚ի նախարարութիւնս, որք կոչեցան Ամատունիք. որ ՚ի լեզու պարսից եւ մարաց նշանակէ եկք, կամ եկամուտք. եւ ելին ՚ի նոցանէ արք քաջք եւ անուանիք, եւ ամենեքին իսկ հզօրք:
       ե. Ընդ աւուրս ժամանակացս այսոցիկ ՚ի նշկահել Արտաշեսի արքային պարսից զհռովմայեցիս` առաքեաց Ադրիանոս կայսր զօր ՚ի վերայ նորա յղեաց պատգամ եւ առ Արտաշէս թագաւոր մեր` ելանել ՚ի վերայ Արտաշէսի: Եւ նորա կամելով հաճել զմիտս կայսեր չուեաց ՚ի կողմանս մարաց. եւ կեցեալ անդ զժամանակ ինչ` հիւանդացաւ. եւ յոչ գտանել զբժշ կութիւն եկն ՚ի Մարանդ գաւառ, եւ տեղի էառ յաւանն Բակուրակերտ:
       Թախանձէր անդ զարքայ մի ոմն ՚ի նախարարաց անտի հայոց Աբեղի անուն նահապետ տոհմին Աբեղենից, զի արձակեսցէ զինքն երթալ յԵկեղեաց գաւառ ՚ի քաղաքն Երիզայ ՚ի մեհեանն Արտեմիդեայ, եւ խնդրել ՚ի կռոց զբժշ կութիւն եւ զերկարութիւն կենաց թագաւորին. եւ արքայ հրաման ետ նմա գնալ. այլ մինչչեւ էր դարձեալ Աբեղեայ` մեռաւ Արտաշէս. եւ եղեւ սուգ մեծ զօրացն հայոց եւ համօրէն ազգին. եւ արարին նմա թաղումն` մեծահանդէս յուղարկաւորութեամբ:
       Էր անդ առաջիկայ քարտուղարն Արիստոն Փեղղացի յերկրէն Ասորւոց. զոր յիշէ եւ Եւսեբիոս. պատմ. եկեղ. դ. 6. որոյ եւ տեսեալ զԱրտաշէս ՚ի հիւանդութեան, եւս եւ զմահ նորա եւ զհանդէս թաղման նորին, գրեաց զայնմանէ իբրեւ ականատես. յորմէ առեալ գրէ եւ Խորենացին: Դագաղքն ասէ էին ոսկեղէնք, գահոյք եւ անկողինք բեհեզեայք. պատմուճանք ոսկեթելք. եւ թագ կապեալ ՚ի գլուխն փառաւոր. եւ զէնն ոսկի եդեալ առաջի: Շուրջ զգահոյիւքն որդիք արքայի. ընդ որս եւ բազմութիւնք ազգականաց. եւ հայլք զօրացն գունդ գունդ առաջի. եւ խումբ ամենայն նախարարութեանց դաս դաս ՚ի միջի. ամենեքին զինու վառեալք, որպէս թէ ՚ի պատերազմ պատրաստեալ իցեն: Յառաջոյ հարկանէին փողս պղնձիս. եւ յետուստ բազմ ութիւն ձայնարկու գուսանաց, եւ սեւազգեստ աշխարօղ կանանց, եւ հուսկ յետոյ ռամիկք ժողովրդեան ըստ կարգի: Եւ ՚ի թաղելն բազումք շուրջ զգերեզմանաւ նորա մատնեցին զանձինս ՚ի կամաւոր մահուանս ՚ի սէր եւ ՚ի պատիւ մեռելոյն: Վասն զի լեալ էր նա ամենեցուն սիրելի, եւ բազմաց եւս իբրեւ պաշտելի վասն բազում գործոց իւրոց. զոր արար թագաւորեալ ամս. խա:
       Եւ յետ մահու նորա բազում երգս յօրինեալ երգէին հայք ՚ի վերայ նորա. եւ պէսպէս բանս զով ութեան խօսէին զնմանէ. եւ այս ոչ միայն ցաւուրս Մովսէսի Խորենացւոյն, այլեւ Գրիգորի Մագիստրոսի, որոյ լուեալ ինչ յայնցանէ` ՚ի մէջ բերէ ՚ի թուղթն առ Գրիգոր եպիսկոպոս Մոկաց` ասել ռամկաց: Բաղձայր (Արտաշէս ) մղոյ մրրկեալ ծխոյ շամանդաղեալ առ հաւասար շինից եւ քաղաքաց. ո՞ տայր ինձ ասէր (Արտաշէս ՚ի մեռանիլ իւրում ) զծուխ ծխանի, եւ զառաւօտն նաւասարդի: զվազեալն եղանց, եւ զվարգելն եղջերուաց. (եւ ժողովուրդն ) մեք փող հարուաք, եւ թմբկի հարկանէաք, որպէս օրէն է թագաւորաց:
       Այլ յառաջ քան զվախճանիլ Արտաշէսի մեռաւ ասպետ նորա քաջ սպարապետն Բիւրատեան` այն է որդի Բիւրատայ Բագրատունւոյ: Զսոյն զայս Սմբատ բազմօք դրուատէ Խորենացին. եւ ցուցանէ, թէ վասն քաջութեան եւ վայելչութեան անձինն պէսպէս բանաստեղծական երգս եւ զրոյցս յօրինեալ էին. ընդ որոյ եւ ինքն գրէ զնմանէ այսպէս. խ. 49. Սիրելի է ինձ ասէ ասել եւ վասն առնեն քաջին Սմբատայ. քանզի արդարեւ առասպելին ոչինչ կարի հեռի ՚ի ճշմարտութենէն. (կամի ասել, թէ այն բանք` որք ասին յառասպելս ՚ի վերայ Սմբատայ, ճշմարտին ՚ի վերայ նորա ). որ ունէր հասակ անդամոց` համեմատ քաջութեանն, եւ առաքի նութեան ոգւոցն որսորդ. եւ գեղեցկու թեան ալեօք վայելչացեալ. սակաւ ինչ արեան նիշ ունելով յաչսն, որպէս դրացեալ. սակաւ ինչ արեան նիշ ունելով յաչսն. որպէս դրակոնտիկոն ՚ի վերայ ոսկւոյ, եւ ՚ի մէջ մարգարտայ ծագէր . եւ ՚ի վերայ շոյտ անձին եւ մարմնոյ` զգոյշ յամենայնի. եւ տուչ ութիւն յաջողուածոց ունէր ՚ի մարտս առաւել քան զամենայն ոք: