Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Արտաւազդ երկրորդ` որդի Արտաշէսի երկրորդի թագաւորեաց ՚ի տեղի հօր իւրոյ ՚ի վերջին ամի Արտաշեսի պարսից արքայի: Եւ ՚ի սկզբան անդ թագաւորելոյ իւրոյ` հալածեաց յԱրարատայ զամենայն եղբարս իւր, եւ բնակեցոյց զնոսա ՚ի գաւառն Աղիովտի եւ Առբերանւոյ. որպէս արար եւ առաջինն Արտաւազդ: Եւ քանզի ոչ գոյր նորա որդի, պահեաց առ իւր զՏիրան ՚ի լինիլ յաջորդ թագաւորութեան:
       Այս Արտաւազդ ՚ի մանկութէ մինչեւ ՚ի մահ կալաւ մոլի կեանս` անվայել իւրում աւագութեան. որոյ վասն կարծիք էր առ Հայս, թէ կանայք զարմիցն Աժդահակայ ՚ի մանկու թեան նորա հարեալ իցեն զնա կախարդանօք, եւ ըմբռնեալ իցեն զնա յախտս մոլութեանց. յոր յերգս առասպելաց ասիւր զնմանէ` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտաւազդ, եւ դեւ փոխանակ եդին:
       Սա կամեցաւ յաւուր միում գնալ յորս վարազուց եւ ցռուց առ Մասիս լերամբ. եւ հասեալ ՚ի գետն Ազատ` որ եւ Մեծամօր կոչի, էանց ընդ կամուրջսն Արտաշատու. եւ ցնորեցաւ ՚ի խելս իւր. եւ հանդերձ երիվարաւն յածեալ աստ եւ անդ` անկաւ ՚ի խորխորատ մեծ. եւ խորասոյզ լեալ` անհետացաւ, թագաւորեալ ամս. բ: Որոյ աղագաւ յերգս առասպելաց ասիւր, թէ այս դիպաւ նմա վասն այնորիկ, զի յորժամ շուրջ զգերեզմանաւ Արտաշէսի հօր իւրոյ բազումք սպանանէին զինքեանս ՚ի պատիւ նորա, Արտաւազդ դժուարացեալ ընդ այս` ասացեալ իցէ ցդի նորա մինչեւ դու գնացեր, եւ զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար, ես աւերակացս ո՞րպէս թագաւորեմ: Եւ յաղագս այսորիկ անիծեալ իցէ զնա Արտաշէս` երգելոյ առասպելացն այսպէս. եթէ դու յորսս հեծցիս յազատ ՚ի վերին Մասիս, զքեզ կալցին քաջք, տարցին յազատ ՚ի վեր ՚ի Մասիս. անդ կացցես, եւ զլոյս մի տեսցես:
       Վասն այսորիկ առասպելեալ լինէր ՚ի բերանս պառաւանաց, թէ Արտաւազդ արգելեալ կայ յայրի միում կապեալ երկաթի շղթայիւք. եւ առ նմա երկու շունք` որք հանապազ կրծեն շղթայսն. զի լուծեալ ելցէ նա արտաքս, եւ աւերեսցէ զաշխարհս. բայց յաւելուին եւս, թէ ՚ի ձայնէ կռանահարութեան դարբնաց պնդին շղթայք նորա վասնորոյ եւ ՚ի հին դարս, եւս եւ ՚ի ժամանակս Խորենացւոյն, որպէս ինքն գրէ. ի. 58. տգէտք ՚ի դարբնաց հաւատալով այսպիսի աւանդութեանց, նաեւ յաւուրս կիւրակէից երիցս կամ չորիցս բաշխէին կռանաւ զսալն. զի մի յաւուրս պարապոյ տօնից առ ՚ի չգոյէ ձայնի կռանաց թուլասցին շղթայքն Արտաւազդայ: Ուր ասէ Եզնիկ Կողբացի. ճառ. ծե. երես. 93. Մոլորութիւնն դիւաց խաբեաց զդիւցապաշտս հայոց, եթէ զոմն Արտաւազդ անուն արգելեալ իցէ դիւաց, որ ցայժմ կենդանի կայ, եւ նա ելանելոց է եւ ունելոյ զաշխարհս. Այլ թողեալ զառասպելդ` մատիցուք ՚ի կարգ պատմութեանս:
       բ. Յետ մեռանելոյ Արտաւազդայ թագաւորեաց ՚ի վերայ հայոց եղբայր նորա Տիրան առաջին յերրորդ ամի Պերոզի առաջնոյ պարսից արքայի : Սա զամենայն աւուրս կենաց իւրոց եկաց անհոգ եւ հանգիստ պարապեալ յորսս եւ ՚ի զբօսանս: Պատմի, թէ ունէր սոյն այս Տիրան արքայ զերկուս երիվարս այնչափ թեթեւ եւ երագ եւ դիւրաբարձ, մինչեւ համարիլ նոցա իբրեւ օդագնաց թռչունս: Յաւուր միում իշխանն Բզնունեաց Դատաքէ անուն կամելով յանդիմանել զանհոգ բարս արքայի` խնդրեաց ՚ի նմանէ` հեծանել ՚ի մին յերիվարաց նորա: Եւ իբրեւ ել ՚ի նա, ասաց. եթէ այսպիսի երիվարօք շրջէի, քան զարքայ շքեղ պանծայի:
       Յայն աւուրսն ՚ի թագաւորել Անտոնինոսի Պիոսի կայսեր հռովմայեցւոց` յամի Տեառն 138. առաքեաց առ նա Տիրան հրեշտակս, միանգամայն եւ զհարկ աշխարհին Հայոց. եւ նորոգեաց զդաշն խաղաղութեան ընդ նմա. եւ Անտոնինոս Պիոս առ ՚ի ցոյց հաստատուն բարեկամութեան յղեաց առ նա թագ արքայական եւ ծիրանիս յերրորդ ամի կայսերու թեան իւրոյ. եւ ետ փորագրել վասն այսր ՚ի պարծանս հռովմայեցւոց նոր գրամ յանուն իւր. որ եւ գտանի մինչեւ ցայժմ յորոյ ՚ի մի կողմն եդեալ կայ գլուխն կայսեր պսակեալ դաբնեօք ` հանդերձ վերտառութեամբ անուան իւրոյ. եւ ՚ի միւս կողմն նկարեալ նա ինքն կայսրն` եդեալ զձեռն իւր յուս Տիրանայ, իբր թէ ծիրանիս զգեցուցանել նմա. եւ գիր դրոշմեալ այսպէս. Ռէքս արմենիիս տաթուս. թագաւոր հայոց տուեալ:
       Իբրեւ լուաւ Պերոզ արքայ պարսից, թէ սիրտն էառ զթագ ՚ի կայսերէ, դժուարեալ յոյժ ընդ այս գործ նորա` պատրաստեցաւ խաղալ պատերազմաւ ՚ի Հայս, եւ մերժել զՏիրան ՚ի թագաւորութենէ: Առաքեաց Տիրան փութով հրեշտակս առ Անտոնինոս Պիոս խնդրել օգն ութիւն ՚ի նմանէ. եւ Անտոնինոս յղեաց սպառնալիս առ Պերոզ, եւ խափանեաց զնա ՚ի խորհրդոց իւրոց. ըստ որում գրէ Յուլիոս Կապիտոլինոս ՚ի վարս սորին կայսեր: Եւ յայնմհետէ միշտ հաւատարմ ութեամբ եկաց Տիրան արքայ հայոց ընդ հռովմայեցիս` անյապաղ վճարելով զպայմանեալ հարկսն:
       Յաւուրս սորա ազգք Արշակունեաց բնակեալք ՚ի կողմանս Հաշտենից` նեղ համարելով զտեղի բնա կութեան իւրեանց, եկին առ արքայ Տիրան, եւ խնդրէին ՚ի նմանէ զայլ եւս տեղի. ընդարձակեա ' ասեն մեզ զսահմանս մեր , զի նեղ է. քանզի բազմացաք յոյժ: Եւ նա հրամայեաց նոցա, զի ով ոք եւ կամիցի ՚ի նոցանէ գնացեալ բնակեսցէ ՚ի գաւառն Աղիովիտ եւ Առբերանի: Եւ ՚ի թախանձել, թէ այն եւս չէ ' մեզ բաւական, ոչինչ անսաց նոցա. այլ մանաւանդ վճիռս հաստատեաց` ոչ տալ նոցա աւելի տեղի` քան զոր ունինն, եւ քան զոր յայնժամ ետ նոցա: Եւ նոքա անճարացեալ` բաժանեցին ըստ կարի զսահմանս Հաշտենից. եւ որոց պակասեցաւ տեղի. գնացին ՚ի գաւառսն Աղիովտի եւ Առբերանւոյ, եւ բնակեցան ՚ի նոսա ըստ հրամանի արքային:
       գ. Էր յաւուրս սորա այր ոմն Երախնաւու անուն յազգէ Անձեւացեաց` զօրաւոր խորհրդով եւ գործով, համեստ` հաւատարիմ եւ մեծահոգի. զոր եւ մեծապէս սիրէր Տիրան. որոյ վասն եւ ետ նմա ՚ի կ նութիւն զվերջին կին Արտաւազդայ, զոր ածեալ էր ՚ի յունաց. եւ պարգեւեաց նմա եւս զամենայն զտուն նորին Արտաւազդայ. եւ ապա կացոյց զնա երկրորդ արքայի: Եւ յետոյ յանձն արարեալ նմա զաշխարհն` եթող առ նմա զգունդն արեւելեայ զօրուն: Ետ եւ օգնական նմա զպարսիկ ոմն Դրուասպ անուն, որ էր մտերիմ իւր. եւ էր նա խնամացեալ ընդ նախարարս Վասպուրականի: Եւ ինքն արքայ ելեալ յԱրարատեան է` չու արար գնաց ՚ի Բարձր Հայս ՚ի գաւառն Եկեղեաց ՚ի տեղի անդորր. եւ անդ շինեալ ապարանս յաւանն Չրմէս` հաստատեաց զարքունիս իւր ՚ի նմա:
       Անդ ամուսնացոյց Տիրան արքայ զդուստր իւր Երանեակ ընդ Տրդատայ Բագրատունւոյ, որ էր որդի Սմբատուհեայ դստեր քաջին Սմբատայ: Եւ էր այն այս Տրդատ այր սրտեայ յոյժ եւ ուժեղ. եւ քանզի կարճ էր հասակաւ եւ տգեղ կերպարանօք, կին նորա Երանեակ պռստելով վարէր ընդ նմա. եւ հանապազ աւաղէր զանձն, զի այնպիսւոյ առն վիճակեցաւ : Զայրացեալ ապա Տրդատայ ՚ի վերայ նորա` սաստիկ գանեաց զնա. եւ փետեալ զխոպոպիսն` այսինքն զզարդ վարսիցն, եւ կորեալ զհերս նորա, հրամայեաց քարշել արտաքս ՚ի սենեկէն: Եւ զի գիտէր Տրդատ, թէ ոչ ներէ այսմ հայր երանեկայ Տիրան արքայ, փախեաւ անտի յաշխարհն Սիւնեաց. եւ եկաց անդ մինչեւ ՚ի մահն Տիրանայ:
       Յաւուր միում կոչեաց զՏրդատ յընթրիս նահապետն Սիւնեաց Բակուր. եւ ՚ի սեղանի անդ հայեցեալ նորա ետես զկին մի գեղեցիկ Նազինիկ անուն, եւ առփացաւ ՚ի նա. անամօթացեալ` ասէ ցԲակուր. տո'ւր ինձ զդա կնութեան. եւ նա ասէ. ո'չ տամ, զի հարճ իմ է: Իսկ Տրդատս ՚ի բաց թողեալ զամօթ մարդկայի, եւ ՚ի յուժգ նութիւն ձեռին իւրոյ ապաւինել` դիմեաց ՚ի վերայ, եւ կամէր բռնութեամբ առնուլ զնա եւ տանել: Իսկ Բակուր սրտմտեալ ՚ի վերայ նորա` յարեաւ ՚ի տեղւոջէ իւրմէ. եւ խնդրէր հանել զկինն ՚ի ձեռաց նորա: Բայց արդատայ յափշտակեալ զծաղկակալ սկուտղ սեղանոյն` նովին վանեաց զԲակուր . եւ յաղմկիլ բազմականացն` նա նովին ըսկտեղբ իբրեւ զինու վարեալ մերժեաց զնոսա անտի. եւ առեալ զկինն` ել արտաքս. եւ փութացեալ գնաց ՚ի տուն իւր. եւ անտի չոքաւ ՚ի բարձր հայք ՚ի Սպէր գաւառ Բագրատունեաց:
       դ . Իսկ Տիրան արքայ կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս. իա. մեռաւ յանակնկալ դիպուածոյ. քանզի յաւուր միում ՚ի գնալ իւրում առ լերամբք ՚ի զբօսանս, հիւս ձեան թաւալեալ ՚ի վերուստ` էառ զնա ընդ իւրեւ. եւ արար հեղձամահ : Եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա եղբայր նորին Տիգրան երրորդ` կրտսեր որդի Արտաշէսի, հրամանաւ Պէրոզի պարսից արքայի ՚ի քսանեւչորսերորդ ամի թագաւորութեան նորա:
       Յաւուրս սորա ՚ի մեռանիլ կայսեր Անտոնինոսի Պիոսի, եւ ՚ի յաջորդել Մարկոսի Որեղիոսի` այն է Անտոնինոս Իմաստասէր, ընդ նմին եւ Վերոսի Ղուկիոսի, Պերոզ արքայ պարսից յարձակեալ յԱսորիս` վանեաց անտի զհռովմայեցիս. եւ արար բազում յաղթութիւնս. եւ ապա միաբանեալ ընդ Հայս` խրախտայր դիմեալ եւ ՚ի կողմանս Կեսարիոյ:
       Իսկ Սեւերիանոս վերակացու Կապադովկիոյ մեծ իշխան հռովմայեցւոց` ազգաւ գաղղիացի, զարհուրեալ յարշաւանաց անտի` եհարց պատգամ ՚ի Դաբիրայէ չաստուածոյն Գղիւկոնեայ ՚ի ձեռն Աղեքսանդրի քրմի որ համբաւաւորն էր ՚ի գուշակութիւնս. եւ տուաւ նմա պատասխանի այսպէս. Ըզպարթեւս եւ զՀայս հարցես ահագին դարձցիս ՚ի Հռովմ փառօք պանծալին. Տիբերեայ հոսանք` քեւ զուարճասցին, պսակք յաղթութեան` գլխոյդ կապեսցին:
       Ընդ այս պատգամ վստահացել Սեւերիանեայ` դիմեաց վաղվաղակի բազ մութեամբ ՚ի Հայս. որոյ ընդ առաջ ելեալ Խոսրով զօրավար զօրօք հայոց եւ պարսից ` ՚ի սուր սուսերի մաշեաց զամ գունդ նորա, ընդ որս նետահար կորոյս եւ զնա ինքն զՍեւերիանոս:
       Զայս լուեալ Աղեքսանդրի պատգամախօսի` ջնջեաց ՚ի մեհենական դիւանաց զառաջին զիւր պատգամ. եւ գրեաց ընդ այնր այսպէս. Մի ' խաղար զօրօք դու ՚ի Հայաստան, քանզի վտանգեալ` անկցիս ՚ի դարան. այր զինու վառեալ` ելցէ յանդիման, ՚ի զգեստ կանացի` պատիր ախոյեան. մահ արձակեսցէ` նետիւք աղեղան, կենացդ լուսոյ` առնել քեզ վախճան:
       Իսկ Պերոզ արքայ պարսից դարձ արարեալ ՚ի Տիսբոն` մեռաւ ՚ի նմին ամի. ուր ասէ Խորենացին, թէ զայդ անուն էառ նա վասն յաղթութեանց իւրոյ, ըստ որում Պերոզդ անուն նշանակէ յաղթօղ. զի առաջին անուն նորա այլ էր. զոր յոյն պատմիչք Վողոգէս երկրորդ կոչեն, կամ Վաղեգեսոս. որպէս գրէ եւ Խորենացին. բ. 61. որ եւ յաւելու. բայց թէ ասէ պարսք զի'նչ կոչեն զնա, ոչ գիտեմք: Եւ ապա յետ մահու Պերոզայ թագաւորեաց ՚ի վերայ պարսից որդի նորա Վաղարշ առաջի:
       Լուեալ Որեղիոսի կայսեր, թէ պարսիկք եւ հայք վանեցին զհռովմայեցիս, առաքեաց ՚ի վերայ նոցա զվերոս Ղուկիոս զկայսերակից իւր: Այլ մինչչեւ եկեալ էր նորա, Տիգրան արքայ հայոց դիմեաց ՚ի Միջերկրեայս` յինքն կամելով կորզել զՓոքրն Հայս . եւ անյաջողութեան դիպեալ` ձերբակալ եղեւ պատրանօք ՚ի յաղջկանէ միոջէ, եւ եդաւ ՚ի կալանս` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն: Իսկ Վերոսի Ղուկիոսի հասեալ ՚ի կողմանս Միջերկրեայց` ահ էարկ ՚ի վերայ ամենայն թշնամեաց, եւ նկուն արար զնոսա:
       Տեսեալ ապա սր զՏիգրան ըմբռնեալ ՚ի կապանս` զարմացաւ եւ ՚ի գութ շարժեցաւ ՚ի վերայ նորա, եւ արձակեաց զնա. եւ հաճել ընդ վայելչութիւն անձին նորա` բարեկամական սիրով կապեցաւ ընդ նմա. եւ թագ կապեալ նմին` վերստին կացոյց զնա թագաւոր հայոց ընդ իշխանութեամբ հռովմայեցւոց. եւ ետ եւս նմա կնու թեան զազգական իւր զկոյսն Ռոփի. եւ արձակեաց զնա հանդերձ զօրագլխաւ իւրով` որ կոչիւր Պրիսկոս Ստատիոս, ՚ի քաղաքն Արտաշատ: Եւ զի մի ' անյիշատակ մնասցէ այս գործ` ետ քանդակել ՚ի դրամսն այսպէս. ՚ի կողմն մի գլուխ կայսերն վերտառութեամբս Արմենիաքուս. եւ ՚ի միւս կողմն նստեալ կայսերն Վերոս ՚ի գահոյս` դնել թագ ՚ի գլուխ սորին Տիգրանայ. եւ գրի այս բան. Ռէքս արմենիիս տաթուս. այսինքն թագաւոր հայոց տուեալ. որպէս դնի եւ ՚ի դրամս Անտոնինոսի Պիոսի: Սոյնպէս նուաճեալ Վերոսի եւ զՊարսս` եդ ՚ի դրամսն իւր Փարթիքուս եւ Արմենիաքուս. զայս արար եւ կայսերակից նորա Որեղիոս Մարկոս Անտոնինոս. որպէս եւ տեսանի մինչեւ ցայսօր ՚ի դրամս երկոցունց սոցա:
       Եկեալ Տիգրանայ ՚ի Հայս` շինեաց բագին առ գերեզմանաւ եղբօր իւրոյ Մաժանայ քրմապետի, եւ շուրջ զնովաւ բնակարան հիւրից, իբր ՚ի շնորհակալութիւն չածոց վասն ազատու թեան իւրոյ: Ծնաւ սա ապա ՚ի Ռոփեայ հռովմայեցւոյ զչորս որդիս. եւ յետոյ թողեալ զՌափի` էառ զայլ կին. Այլ զչորեսին Ռոփեայ կարգեաց յառանձին նախարարութիւնս` կոչեցեալ Ռոփսեան, որք եւ առափսոնեանք անուանեցան. եւ զերիցագոյնն նոցա կարգեաց գլուխ նահապետութեանն. եւ զայս վասն այն արար, զի մի անուանեսցին նոքա Արշակունիք: Գրէ Խորենացին. խ. 61. թէ այն այս Տիգրան կարգեաց եւ զայլ բազում նախարարութիս յայլեւայլկողմանս աշխարհին Հայոց մանաւանդ ՚ի Կորճայս. այլ ասէ ոչ կամեցայ յանուանէ յիշատակել զնոսին վասն որոշակի ոչ գիտելոյ զնոցունց հաւաստիսն:
       Յետ վերստին թագաւորելոյ Տիգրանայ` յանցանել իբր քսան ամաց ընտրեցաւ կայսր ՚ի Հռովմ Մարկոս Տիտոս: Եւ իբրեւ եհաս լուր ընտրութեան նորա յԱսորիս, զորք հռովմայեցւոց` որք անդ էին, ոչ հաճեալ ընդ այն` կացուցին կայսր զվերակացու գաւառին զՆիւգէր Պեսկէն. առ որ զկնի սակաւուց եհաս գուժկան, թէ Սեպտիմոս Սեւերոս էառ զՀռովմ, եւ ընտրեցաւ ՚ի ծերակուտէ կայսր փոխանակ Տիտոսի. եւ թէ բազումբ զօրաց դիմեալ գայ նա յարեւելս ՚ի վերայ քո:
       Ընդ այս խռովեալ նիւգերայ` յղեաց պատուէր առ ամենայն վերակացուս գաւառաց` չտալ անցս Սեւերեայ. խնդրեաց օգ նութիւն եւ յարքաէն պարսից. եւ ՚ի Տիգրանայ թագաւորէն հայոց: Բայց Տիգրան արար պատասխանի. եւ ասէ եւ ոչ միում ՚ի ձէնջ լինիմ օգնական, այլ միայն զիմս պատսպարեմ աշխարհ. իսկ թագաւորն պարսից առաքեաց զօր ՚ի թիկունս Նիւգերայ: Եւ ՚ի լինել պատերազմի սպանաւ Նիւգէր. եւ սեւերոս էառ վրէժս յայնցանէ, որք օգնական եղեն նմա:
       ե. ՚Ի նմին ամի մեռաւ Տիգրան արքայ հայոց` որ եւ ասի վերջին, կեցեալ յիշխանու թեան ընդ ամ` ամս. խբ. եւ թագաւորեաց որդի նորա Վաղարշ. որ ծնեալ էր յառաջնոյ կնոջէ Տիգրանայ ՚ի Մեմփարայ: Պատմի` թէ մայր սորին Վաղարշայ Մեմփար ՚ի գնալն յԱյրարատ ՚ի մարմանդս ձմերայնոյ, իբրեւ եհաս ՚ի տեղին` ուր գետն Մուրց իջեալ խառնի յԵրասխ ՚ի սահմանս Բասենոյ, ըմբռնեալ յերկացնոցա` ծնաւ ՚ի ճանապարհի: Եւ այսր աղագաւ Վաղարշ ՚ի թագաւորելն շինեաց ՚ի տեղւոջ անդ ծննդեան իւրոյ քաղաք, եւ կոչեաց յիւր անուն Վաղարշաւան, այս է աւան Վաղարշայ:
       Յետ այսորիկ ձեռն էարկ Վաղարշ, եւ պատեաց ամուր պարսպաւ եւ հզօր պատուարաւ զաւանն Վարդգեսի, որ ՚ի վերայ Քասաղ գետոյ. եւ անուանեաց զնա Վաղարշապատ, որ եւ կոչեցաւ Նոր քաղաք. եւ փոխադրեաց զարքունիս իւր անդր: Ասէ Մատթէոս Ուռհայեցին, թէ սա նորոգեաց նաեւ զքաղաքն Եդեսիա, այն է Ուռհա. բայց այս չէ ' ստոյգ. կամ թէ գուցէ նպաստ ինչ մատուցեալ իցէ իշխանին Եդեսիոյ ՚ի նորոգութիւն քաղաքին:
       Այս Վաղարշ թագաւոր բաց ՚ի բազմադիմի շինութեանց եւ գործոց` կարգեաց եւս եւ տօն աշխարհախումբ ժողովրդոց ՚ի սկզբան տարւոյն հայոց յառաջնում աւուր ամսեանն նաւասարդի ՚ի պատիւ Արամազդայ հօր չաստուածոց ՚ի գերեզմանն հօրեղբօր իւրոյ Մաժանայ քրմապետի ՚ի բագնացն աւանի, որ եւ կոչի Բագուան եւ դիցաւան` ՚ի Բագրեւանդ գաւառի. ուր շինեալ էր հօր իւրոյ Տիգրանայ վերջնոյ բագինս. որոյ փոխան յետոյ կարգեցաւ ՚ի Հայս տօն Հայս տօն Յովհաննու Կարապետի եւ Աթանագինեայ վկայի : Շինեաց անդ Վաղարշ նաեւ զայլ տեղի բնակութեան, եւ զարդարեաց զերկիրն. յորմէ եւ նահանգն Բագրեւանդայ կոչեցաւ եւս եւ Վաղարշակերտ. որ այժմ Ալաշկերտ ասի:
       Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս միւսանգամ խաղալ Սեւերեայ կայսեր յարեւելս. որ եւ նկուն արարեալ զապստամբեալսն` խորհեցաւ եւ ՚ի Հայս արշաւել: Զայն լուեալ Վաղարշայ արքային հայոց` աճապարեաց եւ ել զօրօք իւրովք ընդդէմ նորա այլ յառաջ քան զմխիլ ՚ի պատերազմ` հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ նմա, դարձոյց զնա խաղաղ ութեամբ յետս. յաւելու աստ Դիովն, թէ Վաղարշ ետ կայսեր եւ զաշխարհն Ծոփաց:
       Յետ ամաց ինչ մեռաւ արքայն պարսից Վաղարշ` համանուն մերոյս Վաղարշայ. եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին Արտաւան, կամ Արտեւան. զորմէ ունիմք գրել ՚ի յաջորդ գլուխդ: Իբրեւ լուան զմահ արքային պարսից խազերք եւ բասիլք` որք էին յազգէն սարմատացւոց, միաբանեալ յիւրեանս` առաջնորդ եւ թագաւոր ունելով զՎնասէպ ոմն Սուրհապ ասացեալ, ելին արտաքս քան զԴուռն Ճորայ. եւ անցին ընդ Կուր գետ` ասպատակել ՚ի Հայս եւ ՚ի Պարսս: Իսկ Վաղարշ թագաւոր հայոց ժողովեալ զամբոխ մեծ մարտիկ զօրաց` ել ընդդէմ նոցա, եւ եհար զնոսա սաստիկ. եւ զմնացորդս նոցին արար փախստական ընդ նոյն Դուռն Ալանաց: Եւ յառաւելն պնդիլ նորա զհետ խազրաց եւ բասլաց, նոքա դարձեալ միաբանեալ` կարգեցան վերստին ՚ի պատերազմ. եւ Վաղարշ յարձակեալ ՚ի վերայ նոցա` սատակեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ սակայն ինքն եւս ՚ի պատերազմի անդ հարեալ յաղեղնաւորաց` մեռաւ, թագաւորեալ ամս. ի: Այլ զօրք հայոց առ քինու վրիժուց առաւել եւս վանեալ եւ հալածեալ զթշնամիսն` դարան ոգով յետս: