Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Շփոթ մեծ անկաւ ՚ի Հայս յետ սպանման Խոսրովու մեծի յԱնակայ պարթեւէ. եւ նախարարք եւ իշխանք հայոց գիտելով` թէ Արտաշիր սասանեան ունի արշաւել ՚ի Հայս. խորհուրդ արարեալ` առին իւրեանց օգնակա նութիւն զզօրս հռովմայեցւոցն, որք էին ՚ի Փռիւգիա. եւ վաղվաղակի ազդ արարին Վաղերիանոսի կայսեր վասն ամենայն իրաց` որք անցին ընդ Հայս. եւ աղաչեցին զնա լինել ձեռնտու ինքեանց փութով ընդդէմ պարսից: Բայց քանզի ընդ այն ժամանակս Վաղերիանոս զբաղեալ էր յաղմուկս, նա զի եւ վտանգեալ իսկ էր, ոչ ինչ կարաց օգնել նոցա. եւ ոչ իսկ յաջորդ նորին Գաղիենոս:
       Յաղագս այսորիկ համարձակեալ Արտաշրի` արշաւեաց ՚ի Հայս. եւ տուեալ պատերազմ սաստիկ` վանեաց զզօրս եկեալս ՚ի Փռիւգիոյ. եւ ասպատակ սփռեալ յամենայն կողմանս աշխարհին` եհար եւ յաւեր դարձոյց զբազում տեղիս. եւ ձերբակալ արարեալ զորդիս Խոսրովու` սպան զնոսա. եւ ՚ի գերութիւն վարել զբազումս ՚ի բնակչաց աշխարհին Հայոց` ետ տանիլ ՚ի սահմանս տէրութեան իւրոյ: Իսկ նախարարացն անմիաբան լեալ` հալածական եղեն ՚ի կողմանս Փոքուն Հայոց եւ յաշխարհն Յունաց. ընդ նոսին մեկնեցան եւ ազգք Արշակունեաց: Յայնմ վայրի մի ոմն ՚ի նախարարաց Արտաւազդ անուն Մանդակունի առեալ զմանուկ մի յորդւոցն Խոսրովու թագաւորին հայոց Տրդատ անուն` փախեաւ ՚ի կողմանս տէրութեան հռովմայեցւոց, եւ հասոյց ՚ի Կեսարիա. եւ անդ սնուցանէր զնա. եւ անտի առեալ տարաւ զնա ՚ի Հռովմ. ուր եւ ՚ի չափ հասեալ Տրդատայ` եկաց ՚ի դրան կայսեր յազատական կարգի ընդ ձեռամբ Լիկիանեայ մեծի իշխանին:
       Սոյնպէս եւ այլ ոմն նախարար Ամատունեաց Օտայ անուն, որ եւ էր փեսայացեալ ազգին Սղկունեաց, առեալ զդուստր Խոսրովու զԽոսրովիդուխտ` գնաց յամուրն Անի, այն է Կամախ. եւ անդ սնուցանէր զնա գաղտ, պահելով միանգամայնեւ զամուրն զայն հաւատարմութեամբ:
       բ. Իսկ Արտաշիր յետ տիրելոյ աշխարհին Հայոց` եդ դաշն խաղաղութեան ընդ հռովմայեցիս. եւ ապա գրեաց առ ամենայն նախարարս փախուցեալս եւ ամրացեալս յայլեւայլ տեղիս, եւ հրաւիրեաց զնոսա քաղցրութեամբ, եւ դարձոյց յետս. եւ զամենեսին կարգեալ յիւրեանց առաջին վիճակ ետ նոցա զամենայն երկիր եւ զկալուած նոցին. նոյնպէս արար եւ Արշակունեացն, բնակեցուցեալ զնոսա յիւրեանց տեղիս` եւս եւ յաշխարհին Արարատայ հանդերձ ռոճկոք եւ հասիւք նոցին. եւ զամենայն բնակիչս Հայաստանեայց ՚ի խաղաղական կայս հաստատեալ` զբովանդակ աշխարհն վայելուչ կարգօք շքեղացոյց ընդ առաջնոյն կացուցեալ ՚ի վերայ այլեւայլ սահմանաց կուսակալս ՚ի պարսից եւ ՚ի հայոց: Սոյնպէս եւ զպաշտամունս մեհենաց առաւել եւս յաճախեալ, զհուրն որմզդական` զոր վառէին ՚ի բագնաց աւանի ՚ի պատիւ Որմզդայ` այսինքն Արամազդայ, հրամայեաց անշէջ պահել. իսկ զարձանս` զորս արարեալ էր մերոյն Վաղարշակայ ՚ի նման ութիւն պատկերի նախնեաց իւրոց փշրեաց:
       Եւ յետ քանի մի ամաց` զքարինս կանգնեալս յարքայէ մերմէ Արտաշէսի վերջնոյ յորոշումն սահմանաց զամենայնն նորոգեաց, եւ փոխեաց յիւր անուն Արտաշիրական. իբր զի այնուհետեւ աշխարհ Արտաշրի համարեսցի երկրին Հայաստանեայց. եւ առ սահմանօքն փոսս հատեալ` կոչեաց զտեղիսն Դրունք Փոսից. եւ ՚ի վերայ այսր ամենայնի անուանեաց զինքն նաեւ թագաւոր Հայոց եւ բոլոր Ասիոյ. եւ ՚ի նմին ամի գահակից արարեալ թագաւորու թեան իւրոյ զորդի իւր զՇապուհ որ թարգմանի արքայորդի, կարգեաց զնա հրամանատար ՚ի վերայ ամենայն իշխանաց եղելոց յաշխարհին Հայոց: Եւ այսպէս ՚ի սկզբանէ անտի ՚ի մահուանէ Խոսրովու մինչեւ ՚ի մահ իւր կալաւ Արտաշիր զաշխարհ մեր ամս. իզ. ըստ որում գրէ Խորենացին խ. 74. եւ յետոյ նաեւ որդի նորա Շապուհ կալաւ առանձինն ամենայն մի մինչեւ ՚ի թագաւորել Տրդատայ: Եւ զի ՚ի ժամանակէ անտի յորում իսպառ զօրացաւ Արտաշիր եւ անուանեաց զինքն թագաւոր հայոց եւ բոլոր Ասիոյ, մինչեւ ՚ի մահ իւր` անցին ամք հնգետասան, թուի թէ վասն այն Աղաթիաս եւ այլ արտաքին պատմիչք. ժե ամս տան նմա թագաւորել:
       Պատմէ Խորենացին խ. 75. թէ Արտաշիր ՚ի կոչելն զնախարարս հայոց` լուեալ, եթէ Արտաւազդայ նախարար առեալ զմի յորդւոցն Խոսրովու` տարեալ է յաշխարհն Յունաց, բարկացաւ յոյժ: Եւ տեղեկացեալ` թէ նա յազգէ Մանդակունեաց է, հրամայեաց սատակել եւ ջնջել զամենայն զազգն զայն: Իսկ մի ոմն Տաճատ անուն ՚ի գաւառէն Աշոցայ ՚ի զաւակէ Գուշարայ Հայկազանոյ` գողացեալ զմի ՚ի քերցն Արտաւազդայ զաղջիկ կոյս եւ գեղեցիկ փախեաւ անտի, եւ տարաւ ՚ի քաղաքն Կեսարացւոց. եւ ամուսնացեալ ընդ նմա` եկաց անդ:
       Իսկ Արտաշիր առաւել եւս տարածեալ զբազուկ տէրութեան իւրոյ` վերստին նշկահեաց զհռովմայեցիս, եւ խրախտայր ՚ի վերայ նոցա: Իբրեւ նստաւ կայսր Կղոդիոս Տակտիոս, լուեալ թէ Արտաշիր զհետ եւ զորաժողով լինելոյ, աճապարեաց ինքն եւ առաքեաց վաղվաղակի զօր բազում ՚ի վերայ նորա զկողմամբք Պոնտոսի. որոց ընդդէմ ելեալ Արտաշրի` վանեաց զնոսա մինչեւ ՚ի սահմանս Խաղտեաց: Այլ իբրեւ թագաւորեաց Պրոբոս կայսր ՚ի Հռովմ, հրեշտակս առաքեալ առ Արտաշիր` արար հաշտութիւն խաղաղութեան ընդ նմա:
       գ. Իսկ Տրդատ` որ էր ՚ի Հռովմ, երեւելի լինէր յարիական մրցմունս. զի ՚ի տղայութենէ անտի իւրմէ ընդ բնաձիր ուժոյ ոգւոյն մզէր զանձն ՚ի գործս քաջութեան, յաջողակ շարժել զզէնս, կորովութեամբ վարել զերիվարս, եւ ախոյեան կանգնել զինքն յիրս դժուարինս. եւ այնչափ հանդիսացաւ նա զօրութեամբ, մինչեւ առաւելուլ քան զՀերքիւլեայն. որպէս է տեսանել ՚ի վարս նորա:
       Յաւուր միում ել նա ՚ի ձիընթացս մեծի կրկեսին, այսինքն հրապարակի խաղուց` ՚ի վարել զկառս. այլ քանզի մարտակից նորա հմտագոյն էր յայնմ արուեստի, ընկէց զնա ՚ի կառացն յետս կոյս յերկիր. եւ նորա փութացեալ` բուռն եհար զկառացն, եւ ընկրկեաց յետս զընթացս չորից երիվարաց ՚ի զարմացումն տեսողաց: Եւ ՚ի միում գազանամարտու թեան միով ձեռամբ կալեալ զեղջիւրս երկուց վայրենի ցլուց` թափեաց զնոսին համանգամայն, եւ զպարանոցս նոցա ջախջախեաց: Եցոյց եւ զայլ բազում արու թեան գործս ՚ի բազում տեղիս. որոց զոմանս ունիմք կարգել յընթացս այսր պատմագրութեան:
       Մինչդեռ ՚ի Հռովմ էր Տրդատ, եւ էր իբր քսան եւ երեք ամաց, սուրբն Գրիգոր` որ կայր ՚ի Կեսարիա, տեղեկ ութիւն առեալ զնմանէ, եւ գիտացեալ հաւաստեաւ` թէ է նա որդի Խոսրովու արքային հայոց, զոր սպան հայր իւր անակ, չոքաւ առ նա, եւ յարեցաւ ՚ի նա` կամեցեալ ծառայել նմա ՚ի փոխարէն վնասու հօր իւրոյ. եւ եղեւ սիրելի յաչս նորա. եւ յայնմհետէ ընդ նմա կայր իբր յանծանօթս:
       դ. Ընդ այն ժամանակս ել պրոբոս կայսր ՚ի պատերազմ ընդդէմ գթաց` այսինքն գոթացւոց. եւ զօրք նորա վտանգեալ յոյժ ՚ի սովոյ` դիմեցին զայրագին ՚ի վերայ կայսեր, եւ սպանին զնա. դիմեցին եւ ՚ի վերայ իշխանաց` յափշտակել զինչս նոցա: Իբրեւ հասին եւ ՚ի վրան Լիկիանեայ, Տրդատ` որ անդ էր, ինքնին միայնակ ընդդէմ կացեալ բազմու թեան նոցա` ոչ եթող զնոսա մտանել ՚ի ներքս:
       Յետ այսորիկ նստաւ Կարոս կայսր ՚ի տեղի Պրոբոսի, գահակից առնելով զերկոսին որդիս իւր` զԿարինոս եւ զՆոմերիանոս: Սա դիմեալ մարտիւ պատերազմի ՚ի վերայ սասանեանն Արտաշրի ՚ի կողմանս Միջագետաց ` արար յաղթ ութիւն մեծ, եւ տիրեաց մինչեւ ՚ի Տիսբոն: Իբրեւ ետես Արտաշիր, թէ զօրանան ՚ի վերայ իւր հռովմայեցիք, ժողովեաց դարձեալ զօր բազում յոյժ յայլեւայլ ազգաց, եւս եւ ՚ի հայոց, որոց զօրավար կարգեցաւ կոռնակ Հայկազն, որ եւ երբեմն սպարապետն էր Խոսրովու հօր Տրդատայ, այր անհնարին պատերազմօղ. որ թէպէտ եւ անցեալ էր զաւուրբք, բայց ունէր զոյժ եւ զարութիւն իբրեւ զերիտասարդի` որ իցէ յառոյգ հասակի: Ապա ՚ի դիմել Արտաշրի ՚ի վերայ հռովմայեցւոց` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն ՚ի Պերմելիանեայ ժամանակակցէ, ել դարձեալ կարոս ընդդէմ նորա գնաց ընդ նմա եւ Լիկիանէ մեծ իշխանն հանդերձ Տրդատաւ. եւ տուեալ մարտ սաստիկ ընդ միմեանս` ՚ի պարտութիւն մատնեցան հռովմայեցիք, եւ դարձան ՚ի փախուստ. եւ կայսրն Կարոս սպանաւ ՚ի զօրացն պարսից. թէպէտ պատմիչք հռովմայեցւոց` գուցէ այլաբանել կամելով, ասեն` թէ կայծակնահար մեռաւ նա յայնոսիկ կողմանս:
       Իսկ Կարինոս որդի նորա փոխանորդեալ ՚ի կայսերութեան հօր իւրոյ` զկնի սակաւուց զօրաժողով եղեւ , եւ դիմեաց յանապատեն կոյս ՚ի վերայ զօրացն Արտաշրի. եւ անկեալ ՚ի վերայ գնդին Կոռնակայ` վտանգեցաւ եւ սպանաւ ՚ի նմանէ. եւ զօրք նորա հարան չարաչար յոյժ. եւ մնացեալքն` ընդ որս էր եւ Լիկիանէ, աճապարեցին ՚ի փախուստ: Յորում վայրի վիրաւորել եւ երիվարին Տրդատայ` մնաց նա յետս. եւ ապա առեալ զկազմած ձիոյն եւ զզէն իւր` ընկէց զինքն ՚ի գետն Եփրատ. եւ լուզելով էանց յայնկոյս հանդերձ ծանր ութեամբ բեռինն. եւ եկն ՚ի բանակն` ուր էր Լիկիանէ:
       ե. Յետ այսորիկ նստաւ կայսր հռովմայեցւոց Դիոկղետիանոս յամի Տեառն 284. եւ ըստ գրելոյ մեծին Ագաթանգեղոսի, եւ այլոց մատենագրաց հայոց, եւ Մետափրաստեսի յունաց պատմչի, եւ Անոնիմոսի հնագոյն լատին հեղինակի, յարոյց պատերազմ ընդ նմա արքայն գթաց Հռչէ: Որոյ վասն հրաման եհան Դիոկղետիանոս զօր ժողովել յամ կողմանց իւրոյ տէրութեանն: Եւ ՚ի գումարիլ զօրաց ՚ի սահմանեալ տեղին, եկն եւ Լիկիանէ հանդերձ գնդաւ իւրով. եւ ՚ի հասանել նոցա գիշերայն ՚ի քաղաք ` բանակեցան արտաքոյ առ պարսպաւն. եւ պակասեցաւ դարման խոտոյ երիվարոց նոցա. իսկ Տրդատայ տեսել` թէ յայնկոյս պարսպի կայ խոտ դիզել իբրեւ զբլուր, ել ՚ի վեր ընդ բարձրութիւն պարսպին, եւ էանց յայն կողմն. եւ սկսաւ հոսել զբարդս խոտոց յայսկոյս. ընդ որս եւ զոմանս ՚ի շանց` որք կային ննջել ՚ի վերայ խոտոցն. եւ անտի անցել` էջ ՚ի վայր:
       Իսկ Հռչէ թագաւոր գթաց միջամուխ լեալ յաշխարհ տէրութեան հռովմայեցւոց` պատգամ առաքեաց առ Դիոկղետիանոս, եւ ասէ. ընդէ՞ր է մեզ բազում կոտորածովք զգործ մարտի վճարել. ահա ես եւ դու մենամարտեսցուք առանձինն. եթէ ես յաղթեցից քեզ, դուք հնազանդեսջիք եւ ծառայեսջիք ինձ. իսկ եթէ դու յաղթեսցես ինձ, մեք ծառայեսցուք քեզ: Զայս ասէր, զի ինքն վստահ էր յանձն յաղթօղ գտանիլ վասն սաստիկ ուժեղ ութեան եւ քաջավարժ լինելոյ ՚ի գործ մարտի:
       Դիոկղետիանոս լուեալ զայսպիսի ինչ պատգամ, երկեաւ յոյժ, եւ անկաւ ՚ի վարանս. զի գիտէր` թէ ոչ կարէր մենամարտիլ ընդ Հռչէի: Ապա կոչեալ զիշխանս հռովմայեցւոց, ընդ որս էր եւ Լիկիանէ, խորհուրդ արար ընդ նոսա, թէ զի ' գործեսցէ: Յայնժամ յառաջ մատուցեալ Լիկիանեայ` ասէ ցնա. մի ' ինչ հոգասցի ինքնակալ տէրդ իմ. դիւրաւ մա'րթ է վճարել զիրսդ. քանզի կայ աստ այր մի Տրդատիոս անուն, որ կարէ ինքնին ելանել ընդդէմ Հռչէի ՚ի դիմաց ինքնակալիդ, եւ յաղթել նմա: Եւ ապա պատմեալ զգործսն Տրդատայ` եբեր զնա առաջի նորա եւ ՚ի խօսիլ ընդ նմա կայսերն` յօժար ութեամբ յանձն էառ Տրդատ ելանել ՚ի մարտ:
       Եւ իբրեւ եկն Հռչէ ՚ի տեղի ճակատուն, եւ բանակեցաւ յանդիման հռովմայեցւոց, պատգամ առաքեաց կայսրն առ նա, եւ ասէ. վաղիւ ունիմք տեսանել զմիմեանս ՚ի մենամարտի : Եւ ՚ի միւսում աւուր հրամայեաց կայսրն սպառազինել զՏրդատ ընդ կայսերական զարդու. եւ ինքն ծածկեցաւ յամբոխէ յառանձինն տեղի:
       Եւ ահա իբրեւ սկսան հարկանել զփողսն պղնձիս յերկուց բանակացն, ելին Տրդատ եւ Հռչէ ՚ի մէջ ճակատուց յանդիման միմեանց. եւ ՚ի յարձակիլ ՚ի վերայ իրերաց բուռն տագնապաւ, ՚ի յաջողելոյ տեառն զօրացաւ Տրդատ. եւ ձերբակալ արարեալ զՀռչէ` էած եւ կացոյց զնա առաջի կայսերն. եւ անդէն վճարեցաւ գործ պատերազմին: Եւ կայսրն զուարճացեալ ընդ գործ քաջութեանն Տրդատայ` ետ նմա մեծամեծ պարգեւս. եւ փառաւորեաց զնա յոյժ յանդիման աւագաց իւրոց: