Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Զկնի նահատակութեան սրբոց Հռիփսիմեանց` արքայ Տրդատ աւուրս վեց շուարեալ կայր ՚ի մեծի տխրու թեան եւ յանհնարին տրտմութեան առ անձուկ գեղոյն Հռիփսիմեայ, եւ ոչ իւիք կարէր մխիթարիլ: Ապա առ փոքր մի թեթեւանալոյ ՚ի թախծութենէ` որ գրեթէ խեղդէր զնա, կամեցաւ ելանել ՚ի զբօսանս որսոյ ՚ի վայրն վայելուչ, որ կոչիւր դաշտ Փառական Շեմակաց. եւ այն ինչ ՚ի կառս նստեալ ելանէր ընդ քաղաքն Վաղարշապատ` հանդերձ բազմ ութեամբ ծառայից, յանկարծակի պատուհասեալ յայ` դիւահարեցաւ, եւ անկաւ ՚ի կառաց. եւ սկսաւ մոլեգնաբար խածատել եւ ուտել զմարմին իւր. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ ըստ որում գրէ ականատես վկայն Ագաթանգեղոս. երես. 89. եւ Զենոբ ժամանակակից. երես. 44. փոխեալ յայլանդակ կերպարանս իբր վայրենի խոզի` վարեցաւ յանմարդաբնակ վայրս. եւ թէպէտ կամեցան ծառայք նորա արգելուլ զնա ՚ի քաղաքի բայց ոչ կարացին զի ոչ միայն բնական ոյժ նորա էր սաստիկ, այլեւ դիւահարութեանն մոլեգն ութիւն չթողացուցանէր զոք մերձիլ յինքն: Ընդ Տրդատայ եւ այլք բազումք յիշխանացն հայոց, եւ յընտանեաց թագաւորին, եւ ՚ի ծառայից նորա` յայն օր հարեալ ՚ի դիւաց ցնորեցան. եւ առ հասարակ շուարեալք եւ տագնապեալք` իբր խելագարեալս շրջէին:
       Յորժամ յայսպիսի աղետաւոր հարուածս կային նոքա, հրեշտակ աստուծոյ ՚ի նմին աւուր երեւեալ Խոսրովիդիտոյ կուսին` քեռ թագաւորի` ասէ ցնա. ո'չ այլազգ բնաւ հնար է բժշկիլ հարուածոցդ ձերոց, եւ զերծանիլ ձեզ ՚ի դիւաց, բայց եթէ առաքեսջիք ՚ի քաղաքն Արտաշատ, եւ հանջիք եւ բերջիք այսր զկապեալն Գրիգորիոս: Եւ եղեւ իբրեւ պատմեաց զայլս տեսիլ Խոսրովիդուխտի, ծաղր արարին զնա` որք լուանն. եւ դու ուրեմն ասեն մոլեգնեցար. այն քանի՞ ամենայն է, զի ընկեցին զնա ՚ի խոր վիրապն. եւ զիա՞րդ մինչեւ ցարդ կենդանի մնացեալ իցէ նա: Իսկ իբրեւ տեսիլն կրկնեցաւ հնգիցս առ Խոսրովիդուխտ յերկրորդումն աւուր, եւ սպառնալիք եւս եղեն նմա, առաքեցին յԱրտաշատ քաղաք զօտայ նախարար` բերել զսուրբն Գրիգոր:
       Գնացեալ նորա բազ մութեամբ ՚ի բերան խոր վիրապին ` խաղացոյց ՚ի վայր երկայն պարան ստուար. եւ գոչէր առ սուրբն ՚ի վերուստ, զի եթէ մնացեալ իցէ կենդանի, ձայն տացէ նմա. եւ ՚ի շարժել սրբոյն Գրիգորի զպարանն ձգեալ հանին զնա ՚ի վեր. եւ տեսին` զի թխացեալ էր մարմին նորա, եւ իբրեւ զածուխ սեւացեալ. յայնժամ վաղվաղակի լուացեալ զնա` զգեցուցին նմա մաքուր հանդերձս. եւ առեալ խնդ ութեամբ ածէին ՚ի Վաղարշապատ:
       բ. Իսկ նախարարքն` որք սպասէին արտաքոյ քաղաքին, իբրեւ տեսին ՚ի հեռուստ զԳրիգորիոս հանդերձ Օտայիւ եւ այլ բազմ ութեամբ արանց Արտաշատու, եկին եւ անկան յոտս սրբոյն. եւ թագաւորն Տրդատ ՚ի վայրենի կերպարանս մոլեգնելով վարեալ ՚ի դիւէ` ընդ առաջ ընթացաւ սրբոյն. ընդ նմա եւ այլ հարուածեալք յայսոց : Անդէն սուրբն Գրիգոր ծունր եդեալ եկաց յաղօթս վասն բժշ կութեան հոգւոց եւ մարմնոց նոցա. եւ նոքա վաղվաղակի ՚ի զգաստութիւն դարձեալ` գոհանային զնմանէ. եւ թէպէտ նաեւ Տրդատ զգաստացաւ ՚ի միտսն, բայց տակաւին մնաց ՚ի նմա այլանդակութիւն վարազանման կերպարանաց նորին: Ապա յառաջ մատուցեալ ամենեցուն նոցա միահողոյն` բուռն հարկանէին զոտից սրբոյն. աղաչէին զնա եւ ասէին. թո'ղ մեզ զյանցանս չարեաց մերոց, զոր արարաք ընդ քեզ:
       Սբյն Գրիգոր խոնարհութեամբ ՚ի վեր կանգնեաց զնոսա, եւ յորդորեաց ճանաչել զարարիչ իւրեանց. զի նա միայն ասէ կարօղ է ամեն՚ին տալ ձեզ զփրկութիւն: Եւ նախ առաջին եհարց զնոսա սուրբն, եւ ասէ. ու՞ր եդիք զմարմինս վկայիցն աստուծոյ. եւ նոքա ասեն. զորոց վկայից ասես. եւ նա ասէ. որք վասն աստուծոյ սպանանեալ եղեն ՚ի ձէնջ: Եւ ՚ի ցուցանել նոցա զետղիսն` եկն անդր սուրբն Գրիգոր հանդերձ նոքոք` ժողովել զնշխարս սրբոց կուսանացն. եւ տեսին` զի մինչեւ ցայնվայր, յորմէ հետէ անցեալ էին ինն տիւ եւ ինն գիշեր, մաքուր եւ անվնաս պահեալ էին մարմինք նոցա:
       Զայն տեսեալ իշխանացն` փութացին բերին բազում հանդերձս ազնիւս ՚ի պատանս սրբոց. բայց սուրբն Գրիգոր ոչ արժանի համարեցաւ արկանել զհանդերձս հեթանոս ութեան նոցա ՚ի վերայ սրբոցն , այլ առ ժամս զիւրաքանչիւր պատառատուն հանդերձիւ նոցին պատեալ եւ ամփոփեալ տարաւ ՚ի հնձանսն, ուր էր յառաջագոյն բնակարան նոցա:
       Եւ ինքն իսկ սուրբն Գրիգոր անդէն վանս կալեալ քարոզէր բազմութեանն, որք ժողովել կային առաջի նորա եւ որք նախ հարուածեալքն էին ՚ի դիւէ, ոչ իշխէին մեկնիլ ՚ի սրբոյն. եւ թէ ոք հեռանայր անտի, վաղվաղակի տանջել լինէր յայսոյ. վասնորոյ. եւ առ հասարակ թագաւորն եւ ամենայն նեղեալք ՚ի հարուածոց ձայն բարձեալ լային, եւ խնդրէին ՚ի սրբոյն ողորմիլ անձանց իւրեանց: Եւ սուրբն Գրիգոր յարտասուս հարեալ` սփոփէր զնոսա. եւ յուշ արարեալ նոցա զամ յանցանս նոցին` յորդորէր յապաշխարութիւն. եւ ապա յայտ առնէր նոցա. թէ հարկ է լսել կարգաւ զամենայն խորհուրդս եւ զգործս մարդասիրութեան ճշմարտին աստուծոյ, եւ գալ ՚ի ծանոթութիւն նորա որով ասէ լիցի ձեզ փրկութիւն:
       Եւ իբրեւ յօժար ութեամբ յանձն առ աշխարհին զունկնդրութին. հրամայեաց նոցա պահել պահս ծոմով զաւուրս հինգ. յորս եւ յորդորէր զնոսա ապաւինիլ յողորմութիւնն աստուծոյ. եւ ապա խօսեցաւ ընդ նոսա ՚ի հնձանատեղւոջ անդ այլեւս զաւուրս վաթսուն ՚ի սուրբ գրոց աստուածաբուղիս վարդապետութեամբ` մեկն եւ յստակ բանիւք տեղեակս առնելով զնոսա արարչագործութեացն աստուծոյ, եւ խորհրդոյ ամենասուրբ երրորդութեան, եւ մարդեղութեան բանին, եւ քարոզութեան առաքելոյ եւ մարգարէից, եւ հաստատութեան սուրբ եկեղեցւոյ:
       գ. ՚Ի լրանալ բանի քարոզութեանն, ՚ի վաթսուն վեցերորդ աւուր` Տրդատ արքայ այլադէմ կերպարանօք անկեալ յոտս սրբոյն Գրիգորի` խնդրէր զբժշկութիւն. ընդ նմին եւ ամենայն բազմութիւնն աղաչէին զնա միջնորդ լինել առ աստուած վասն ինքեանք, եւ ցածուցանել զբարկութիւն եւ հաշտեցուցանել զնա: Ասէ ցնոսա սուրբն. եթէ զայդ կամիք, եկայք նախ շինեսցուք զվկայարանս սրբոց կուսանացն, եւ փոխեսցուք զմարմինս նոցա ՚ի հանգիստ. զի եւ նոքա բարեխօս ութեամբ իւրեանց փոխեսցին զձեզ ՚ի նորոգ ութիւն կենաց: Պատմեաց ապա նոցա եւ տեսիլ սքանչելի` զոր ետես. եւ ընդ այնմ տեսլեան հրամայեաց նոցա շինել զվկայարանս սրբոցն: Յայնժամ համօրէն բազմութիւն նոցա ամենայն փութով ձեռնամուխ լեալ` կատարէին զգործն:
       Իսկ Տրդատ արքայ մատուցեալառ սուրբն Գրիգոր աղաչէր, զի գոնեա ձեռացն եւ ոտից անպիտանացելոյ շնորհեսցէ զբժշկութիւն. զի եւ ինքն կարող լիցի աշխատիլ յայն գործ: Եւ երանելին Գրիգոր յաղօթս կացեալ խնդրեաց միջնորդութեամբ սրբոց կուսանաց զկատարումն հայցուածոց թագաւորին. եւ ահա նոյնժամայն հաստատեցան եւ ուղղեցան ձեռք եւ ոտք նորա եւ սուրբն Գրիգոր հրամայեաց նմա փորել ՚ի ներքո ՚ի վկայարանս սրբոցն զտեղի արկեղաց իւրաքանչիւր մարմնոյ նոցա` ընդ չափու նոցին:
       Առեալ յայնժամ Տրդատայ ընդ իւր բաշխէին տիկինն եւ զԽոսրովիդուխտ` եմուտ ՚ի ներքո. եւ սկսաւ ինքնին բահիւ բրել զդիրս հանգստարանաց սուրբ կուսանացն: Իսկ երկոքին նոքա աշխէն եւ Խոսրովդուխտ պեղեալ զհողսն` լնուին ՚ի հանդերձս իւրեանց, եւ հանէին արտաքս. եւ այնպէս պատրաստեալ կազմեցին զտեղիս արկեղացն:
       Յետ այսորիկ հրաման առեալ Տրդատայ ՚ի սրբոյն` գնաց ՚ի լեառն բարձր. եւ առել զմեծամեծ քարինս ծանունս` թուով ութն, ինքնին եբեր ՚ի վկայարանս սրբոցն ՚ի պէտս շինուածոյն. իբրու փոխարէն անմիտ (ասէ Ագաթանգեղոս ), զոր ընդ սրբոյն պատերազմեալ յիւրում սենեկին. ու ամենապահ շնորհացն (զօրութեամբ ) յաղթեալ` այսչափ զարմանալիս գործեաց. եւ սա պսակ յաղ թութեան զիւրոյ ձեռագործութեան զվաստակսն մատուցանէր:
       դ. ՚Ի կատարիլ շինուածոց երից վկայարանաց, որոց մին էր վասն սրբոց գայիանեանց, եւ երկրորդն վասն սրբոց Հռիփսիմեանց , եւ երրորդն վասն մինաւորին` որ ՚ի հնձանի կատարեցաւ, սուրբն Գրիգոր ինքնին առեալ զետեղել զմարմինս նոցա յիւրաքանչիւր արկեղ` իւրեանց հանդերձիւք, եւ կնքէր քսանշան կնքով: Եւ ՚ի հրամայել նորա` բարձեալ տարան եւ հանգուցին փառօք զարկեղս նոցա ՚ի պատրաստեալ տեղիսն: Եւ սուրբն Գրիգոր` ըստ աւանդելոյ յայսմաւուրաց. հոկտ. 6. ասաց ՚ի պատիւ կուսանաց զհրաշափառ զայն երգ. Աստուած մեծ հզօր եւ փառաւորեալ, լուսաւորիչ սրբոց, եւ ՚ի սուրբս հանգուցեալ. զճգնութիւն սրբոց Հռիփսիմեանց բարեխօս ունիմք առ քեզ:
       Զկնի այսորիկ պատեցին որմով եւ զայն տեղի, ուր ՚ի տեսլեան ետես սուրբն Գրիգոր իջանել միածնին աստուծոյ. առ ՚ի շինել անդ եկեղեցի մեծ ՚ի դէպ ժամանակի: Եւ կանգնեալ ՚ի տեղւոջն զնշան տէրունական խաչին ` երկրպագին ամենայն բազմութիւն առաջի նորա եւ օր քան զօր լուսաւորեալ հոգեշնորհ վարդապետութեամբ սրբոյ լուսաւորիչն մերոյ` եկին ՚ի ճշմարիտ աստուածածանօթութիւն:
       Յորժամ ժողովեալ էին բազմութիւնք ՚ի տեղւոջ անդ էջմիածնի, խօսեցաւ դարձեալ ընդ նոսա սուրբն Գրիգոր, եւ ասէ. եւ արդ դի'ք ծունր ամենեքին, զի արասցէ տէր բժշ կութեան հարուածոցդ համանգամայն. եւ ՚ի ծունր դնել նոցա` սկսաւ եւ ինքն երանելին խնդրել արտասուօք ՚ի տեառնէ զկատարեալ առողջութիւն թագաւորին եւ ամենայն հարուածելոց: Եւ ահա յանկարծակի զդողանի հարեալ Տրդատայ ` իսկ եւ իսկ մերկացաւ յայլանդակ կերպարանացն, եւ դարձաւ յիւր առաջին գեղեցկութիւն, մանաւանդ թէ առաւել եւս փափկացեալ եւ մատաղացեալ: Սոյնպէս եւ ամենայն բազմութիւն ախտաժետաց` որք կային անդէն, զերծան յամենայն ցաւոց իւրեանց:
       ե. Յայնժամ գոհացեալ ամենեցուն զաստուծոյ` փառս տային նմա. եւ յայնմ օրէ Տրդատ արքայ ձեռն ՚ի գործ առնէր` ընդ յորդորելոյ սրբոյ Լուսաւորչին` բառնալ եւ անհետ առնել զամ կուռս հեթանոսութեան. եւ վասն այսր իսկ առեալ ընդ իւր թագաւորին զգունդս զօրաց եւ իշխանաց` շրջէր ընդ սրբոյն Գրիգորի յերեւելի քաղաքս. եւ զամենայն արձանս եւ զպատկերս կռոց քանդեալ եւ աւերեալ ջնջէր ՚ի միջոյ իսպառ:
       Հասին ՚ի տեղին Երազմոյն կոչեցեալ, ուր էր մեհեան հմայից երազապատում քրմաց` ձօնեալ յանուն չայն դպրութեան. եւ զայն աւերեալ` դիմեցին յԱրտաշատ, եւ քանդեցին զբագին դիցն Անահիտայ դստեր Արամազդայ: Զկնի այսորիկ եկեալ եւ ՚ի Դարանաղեաց գաւառ ՚ի գեօղն Թորդան` կործանեցին զմեհեանն մեծ` անուանեալ ստիպակափառ դիցն Բարշամինայ. զորմէ գրեալ եմք ՚ի գլ . ե. երես. 226: Եւ ՚ի յամուրն Անի` այն է Կամախ, ուր էին գերեզմանք թագաւորացն հայոց, կործանեցին զբագինս Արամազդայ, որ համարիւր ՚ի հեթանոսացն` լինել հայր ամենայն դից. այն է Դիոս, որ եւ Զեւս:
       Սոյնպէս գնացեալ եւ յԵկեղեաց գաւառ ՚ի յաւանն Երէզ, փշրեցին եւ անդ զայլ միւս եւս մեծանուն ոսկի պատկեր Անահիտայ, որ հռչակաւորն էր ՚ի պաշտամունս հայոց. եւ էր իբրեւ տիկին չաստուածոյ նոցա. ուր եւ նախ սկիզբն եղեւ չարչարանաց սրբոյն Գրիգորի: Եւ անտի անցեալ յայնկոյս Գայլ գետոյ` եկին ՚ի Թիլն աւան, եւ քանդեցին զմեհեանն Նանեայ քեռ Անահիտայ. եւ ապա դիմեցին ՚ի գաւառն Դերջան, եւ հասեալ ՚ի գիւղն Բագառինջ կամ Բագայառիճ կործանեցին զմիհրական մեհեանն Միհր Հեփեստեայ. զորմէ գրեալ եմք ՚ի գլ. դ. երես. 221. այն է Վուլկանոս եղբայր Անահիտայ` որդի Արամազդայ:
       Յայս ամենայն ճանապարհագնացութիւնս եւ ՚ի քանդմունս մեհենաց եղեն բազում սքանչելիք ՚ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի. մինչեւ դիւաց բազմութեան ակներեւ ամենեցուն ճչիւք եւ վայիւք դառնալ ՚ի փախուստ յաշխարհէ անտի: Եւ ինքն սուրբն Գրիգոր ո'ւր եւ հասանէր` զամենեսին ածէր ՚ի հաւատս Քրիստոսի քարոզութեամբ եւ հրաշագործութեամբ. զորոց երկար եւ ըստ կարգի գրէ ականատեսն Ագաթանգեղոս: