Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Դարձ արարեալ սրբոյն Գրիգորի եւ Տրդատայ հանդերձ բազմ ութեամբ ՚ի կողմանցն Դերջանայ յԱրարատեան աշխարհ ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Վաղարշապատ, ազդ արար նոցա սուրբն, զի կարգեսցեն իւրեանց հովիւ հոգեւոր` մկրտել զնոսա, եւ կատարել ՚ի նոսա զամենայն խորհուրդս եկեղեցւոյ: Յայնժամ հրաման եհան Տրդատ արքայ ժողովիլ անդր համօրէն կուսակալաց եւ նախարարաց եւ իշխանաց եւ զօրագլխաց. եւ իբրեւ եկին նոքա, միաբանութեամբ ամենեցուն խորհուրդ ՚ի մէջ առեալ հաստատեցին, զի նա ինքն սուրբն Գրիգոր կարգեսցի իւրեանց հովիւ: Այլ իբրեւ հրաժարեցաւ նա` անարժան համարելով զինքն այնպիսի աստիճանի հովուապետութեան, հրեշտակ աստուծոյ երեւեալ թագաւորին Տրդատայ ՚ի տեսլեան` ազդ արար նմա ՚ի դիմաց աստուծոյ ընտրել զսուրբն Գրիգոր. նոյնպէս երեւեալ եւ երանելւոյն Գրիգորի առանձին` յայտնեաց նմա, թէ այն է կամքն աստուծոյ. որոյ վասն եւ նա յանձն էառ խոնարհութեամբ` ընդունիլ զսուրբ աստիճանն:
       Ապա առանց յապաղելոյ պատրաստեալ կարգէր արքայն Տրդատ հանդերձանս ճանապարհի եւ ուղեկիցս սրբոյն Գրիգորի` երթալ յաշխարհն Կապադովկիոյ ՚ի քաղաքն Կեսարիա, եւ ձեռնադրիլ քահանայապետ համօրէն աշխարհին Հայոց, գրեալ թուղթ վասն այսր առ երանելի Ղեւոնդիոս հայրապետ. յորում առաջի առնէր նմա զամ անցս, որք անցին ընդ ինքն եւ ընդ ազգն համայն: Եւ էին որք միանգամ գնացին ընդ սրբոյն Գրիգորի ` նահապետք եւ նախարարք մեծամեծք` հնգետասան, ըստ Ագաթանգեղոսի. յերես. 356. իշխանն Անգեղ տան. իշխանն Աղձնեաց. իշխանն Մարդպետութեան. իշխանն Ասպէտ թագադիր. իշխանն սպարապետ. իշխանն Կորդուաց. իշխանն Ծոփաց. իշխանն Գարգարացւոց. իշխանն Ռըշտունեաց. իշխանն Մոկաց. իշխանն Սիւնեաց. իշխանն Ծոդէից. իշխանն Ուտէացւոց. իշխանն Շահապ գաւառին Զարեւանդայ եւ Հերայ. եւ իշխանն Արծրունեաց. հանդերձ այլ եւս քանի մի գաւառական տանուտերամբք եւ զօրօք:
       բ. Հասեալ սոցա ՚ի Կեսարիա բազում սպասուք եւ ընծայիւք` մատուցին սրբոյն Ղեւոնդեայ հայրապետի զթուղթ արքային. եւ կացուցին առաջի զսուրբն Գրիգոր: Ընդ որ մեծապէս ուրախացեալ սրբոյ հայրապետին` վաղվաղակի ժողովեաց անդր զեպիսկոպոսունս. եւ ձեռնադրեաց զսուրբն Գրիգոր արքեպիսկոպոս աշխարհին Հայոց. յամի Տեառն 302. յեօթն եւ տասներորդ ամի թագաւորութեանն Տրդատայ: Եւ ապա բազում պատուով մեծարեալ զսուրբն Գրիգոր, եւ զնախարարսն` որք ընդ նմա, շնորհեաց երանելւոյն ՚ի պարգեւս զմասն նշխարաց Կարապետին Յովհաննու, եւ զնշխարս Աթանագինեայ եպիսկոպոսի. եւ գրեալ թուղթ առ Տրդատ արքայ` յուղարկեաց բազում փառօք եւ երեւելի շքով զսուրբն Գրիգոր հանդերձ իշխանօք անդրէն յաշխարհն Հայոց. յանձն արարեալ ՚ի ձեռս նորա զերկուս կրօնաւորս սրբակեացս` զԱնտոն եւ զՕրոնիդէս` ընդ աշակերտս նոցին, հաստատել նոքօք զմիանձ նութեան կրօնս ՚ի Հայաստան:
       Հասեալ սրբոյն Գրիգորի հանդերձ բազ մութեամբ ՚ի Սեբաստիա` զտեղի կալաւ անդէն զաւուրս ինչ. եւ ընտրեալ ՚ի սահմանաց անտի զբազումս յարժանաւոր անձանց վարժելոց յաստուածապաշտու թեան եւ յիմաստութեան` հաւանեցոյց զնոսա գալ ընդ իւր ՚ի Հայս. զի տացէ նոցա աստիճան քահանայուե` առ ՚ի օգնական լինել նմա ՚ի քարոզուի աւետարանին, եւ ՚ի մատակարար ութիւն խորհրդոց եկեղեցւոյ, եւ ՚ի գործ պաշտման տեառն:
       Կոչեաց երանելին նաեւ յայլոց քաղաքաց զբազմութիւն պաշտօնէից եւ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ՚ի յունաց եւ յասորւոց. յորոց մի էր Դկլառիոս, զոր յետոյ ձեռնադրեաց եպիսկոպոս ՚ի կողմանս Կոտէից. եւ միւս եւս Սուրդինոս` զոր կացոյց եպիսկոպոս ՚ի Թորդան. յորում ժամանակի յարեցաւ ՚ի նա աշակերտ ութեամբ եւ Զենոբ ասորի` մականուամբ Գլակ կոչեցեալ. որ եւ արար զպատմութիւն այսր ճանապարհորդութեան սրբոյն Գրիգորի:
       գ. Արդ` ելեալ սրբոյն ՚ի ճանապարհ, ընդ նմին եւ բազմութիւն պաշտօնից եկեղեցւոյ, եւ բանակ իշխանացն հայոց եւ զօրաց նոցա, իբրեւ մերձ եղեն ՚ի գաւառն Տարոնոյ, զգացուցին նմա իշխանքն, թէ կան տակաւին ՚ի սնարս լերինն Քարքեայ ՚ի կողմանս Տարոնոյ երկու բագինք անուանի կռոց` Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ. զորոց գրեալ եմք ՚ի գլ. բ. երես. 210. ուր զոհէին քուրմք. եւ էին անդ առ լերամբն ինն ակունք աղբերաց, յորմէ եւ տեղին կոչիւր Իննակնեան: Եւ սուրբն Գրիգոր եդ ՚ի մտի` գնալ անդր, եւ կործանել զկուռսն:
       Գրէ աստանօր վերոյիշատակեալդ Զենոբ, որ յայնժամ ընդ սրբոյն էր, թէ եկն ՚ի բանակ անդր եւ իշխանն Հաշտենից, որ ՚ի սրտէ մոլեալն էր զհետ հեթանոսական դիցապաշտութեան. եւ իմացել զմիտս սրբոյն Գրիգորի` վաղվաղակի ՚ի ծածուկ ազդ արար քրմապետին եւ քրմացն զպատճառ գալստեան սրբոյն եւ այլոց: Զայն իբրեւ իմացան նոքա, աճապարեալ գիշերայն բարձին զզարդս եւ զգանձս բագնացն, եւ թաքուցին ՚ի տունս գետնափորս. յղեցին փութանակի պատուէր եւ առ քուրմս Աշտիշատայ եւ այլոց մեհենից` ժողովիլ ՚ի միասին բազմութեամբ, եւ զդէմ ունիլ սրբոյն Գրիգորի, եւ իշխանացն` որ ընդ նմա: Բաժանեալ ապա զպաշտօնեայս իւրեանց, զոմանս եդին ՚ի դարանի ՚ի ցանկս այգեստանեայց, եւ զոմանս ՚ի մէջ անտառախիտ մայրեաց: Սոյնպէս եւ քրմապետ նոցա արձան անուն` եւ որդի նորա Դեմետր, զինու վառեալ հանդերձ չորեքհարիւր արամբք ` մնային ՚ի բլրի միում առ լերամբն` հանդէպ Կուառս աւանին:
       Իսկ ոմանք ՚ի նախարարացն հայոց` որք ընդ սրբոյն Գրիգորի էին, իշխանն Արծրունեաց, իշխանն Անձեւացեաց, եւ իշխանն Անգեղ տան` հատուածեալ ՚ի բուն բանակէ իւրեանց երեք հարիւր արամբք` խաղային յայն կողմն. եւ ոչ գիտելով զդարանսն քրմաց` անցանէին առ լերամբն: Յայնմ վայրի քրմապետն արձան, եւ որդի նորա Դեմետր յանկարծակի գոչեցուցին զփողս, եւ դիմեցին ՚ի վերայ նոցա: Ընդ որ շուարեալ իշխանացն հայոց, ոչ գիտելով` թէ ո'յք իցեն այն թշնամիք, շփոթեցան. եւ ՚ի դառնալ իւրեանց յետս` պաշարեցան յայլոց քրմաց ՚ի ձախոյ կողմանէ:
       Եւ իբրեւ տեսին` եթէ վտանգ մեծ առաջի կայ նոցա, անդէն սաստկութեամբ դիմեցին ՚ի վերայ քրմացն, եւ տապաստ արկեալ զոմանս ՚ի նոցանէ` անցին եւ գնացին ՚ի բանակն, եւ պատմեցին սրբոյն Գրիգորի, եւ իշխանացն` որք ընդ նմա: Յայնժամ հասեալ նոցա անդր բազմութեամբ` վանեցին զքուրմսն զամենայն. եւ սպանին զքրմապետն եւ զորդի նորա, եւ զբազումս ՚ի պաշտօնէից նոցա. եւ եկեալ ՚ի տեղի Իննակնեան աղբերացն` կործանեցին զբագինսն, եւ հալածեցին զմնացեալ քուրմսն:
       Եւ սուրբն Գրիգոր կանգնեաց անդէն զնշան տրունկն խաչին:
       դ. Ելեալ անտի բազ մութեամբ գային յԱշտիշատ աւան ` որ մօտ էր. եւ կայր անդ երեք բագեան մեհեան մեծ` անուանել Ութերորդ պաշտօն, իբրեւ թէ գերագոյն պաշտման տեղի. որ եւ ձօնեալ էր յանուն վիշապաքաղն Վահագնի, այսինքն Հերքիւլեայ` որ սպան զվիշապ. կամ մերոյն Վահագնի ` որ եհար զվիշապազունս: Եւ էր այն տեղի յաճախութեան զոհից եւ նուիրաց թագաւորացն հայոց. որոյ վասն իսկ եւ աւանն կոչիւր Աշտիշատ, այսինքն տեղի շատ աշտից կամ զոհից: Առաջինն յերից բագնաց մեհենին յանուն Վահագնի Վահէվահեան. երկրորդն ոսկիահատ Ոսկէմօր դից Անահիտայ. եւ երրորդն Աստղկան դից` այն է Ափրոդիտէ. զորմէ բանաստեղծք առասպելէին, թէ ծնեալ իցէ ՚ի փրփրոյ ջուրց ծովու. ըստ որում Աստղիկ համարիւր ծնեալ ՚ի նոյէ յելանել նորա ՚ի հեղեղէ ջուրց. որպէս եւ յիշատակեցաք ՚ի ծանօթութիւնս առաջին գրոց. յերէս 151:
       Արդ` իբրեւ հասին յանդիման մեհենին մօտ ՚ի գետն Արածանի` որ է մասն ինչ Եւփրատայ, զտեղի առին սպիտակ ջորիք կառացն, ուր կային նշխարք սրբոյն Յովհաննու Կարապետի եւ Աթանագինեայ վկայի. եւ ոչ եւս ընթանային յառաջ: Անդ յայտ նութիւն առեալ սրբոյն Գրիգորի ՚ի հրեշտակէ աստուծոյ` վաղվաղակի ետ բազմութեանն շինել ՚ի նմին տեղւոջ վկայարան` այսինքն մատուռն. եւ եդ անդէն ՚ի քարեայ տապանի զմասն ինչ յոսկերաց սրբոցն: Եւ կոչեցաւ տեղին այն Վանք Մատրան` ըստ գրելոյ Գրիգորի Մագիստրոսի ՚ի թուղթն առ Թոռնիկ իշխանն Մամիկոնէան. կամ վանք Մատրայ. եւ կամ Մատռավանք, ըստ յայսմաւուրաց. յօգոստ. 11. եւ ՚ի նոյեմբ. 18:
       Եւ մինչդեռ յայս գործ կայր սուրբն, հրամայեաց իշխանաց եւ զօրացն, զի ելեալ կործանեսցեն զշինուածս բագնացն. բայց դեւք ծածկեցին ՚ի նոցանէ զդուռն մեհենին. որոյ վասն եւ իշխանք ոչ կարացին մտանել ՚ի ներքո, եւ ոչ իսկ զորմն մարթացան փլուզանել. զի եւ ոչ գործի երկաթի գծէր ՚ի նա: Իբրեւ պատմեցին զայս սրբոյն Գրիգորի, կացեալ նորա ՚ի հանդիպոյ` խաչակնքեաց ՚ի վերայ մեհենին. եւ նա անդէն կործանեցաւ, եւ բարձաւ ՚ի միջոյ. ընդ նմին կորեան եւ պաշտօնեայք նորա զոր տեսեալ ժողովրդեան տեղւոյն` զահի մեծի հարան. եւ հաւատացին ՚ի Քրիստոս:
       Յայնժամ սուրբն Գրիգոր հիմն էարկ անդանօր զառաջինն շինեալ զեկեղեցի. ուր եւ ուղղեաց սեղան խորհրդոյ. եւ կարգեաց կատարել ՚ի նմին տեղւոջ ամենայն յամէ տօն եկեղեցւոյ` յեօթներորդ աւուր սահմի ամսոյն. որ է. 16. հոկտեմբերի. զոր այժմ տօնեմք յերկրորդում կիւրակէի զկնի հոգեգալստեան: Եւ անդ ՚ի գաւառին Տարոնոյ մկրտեաց զուղեկիցս իւր` զնախարարսն եւ զզօրսն, եւ զմարդիկ երկրին:
       ե. Շինեաց ապա զեկեղեցի եւ յանուն սրբոյ Կարապետին յԻննակնեան տեղւոջ. եւ առեալ ՚ի ձեռս զմասն ինչ մնացեալ նշխարաց նորին սրբոյ Կարապետի եւ սրբոյն Աթանագինեայ` անարգեաց զաշխարհն, զի անսասան մնասցէ յերեսաց չարի, եւ պահեսցի յաստուծոյ հաստատուն. եւ զետեղեաց անդ զմեծ մասն սուրբ նշխարացն այնոցիկ: Կանգնեաց ՚ի նմին տեղւոջ եւ վանք մի. եւ եթող ՚ի նմա զերկու սուրբ կրօնաւորսն` զԱնտոն եւ զԿրօնիդէս հանդերձ այլովք. եւ կացոյց առաջնորդ տեղւոյն զԶենոբ ասորի, զսուրբ եւ ձեռնադրեաց եպիսկոպոս եւ զի մականուն նորա էր Գլակ, վանքն եւս յանուն նորա կոչեցաւ Գլակայ վանք:
       Գրեաց անտի սուրբն Գրիգոր թուղթ առ սուրբն Ղեւոնդ յորում յետ շնորհակալ լինելոյ զնմանէ վասն ընկալեալ նշխարացն, եւ պատմելոյ զանցս` որք անցին ընդ նա ՚ի Տարոն, խնդրեաց առաքել առ ինքն եւ զայլ իմաստուն հովիւս վարժեալս ՚ի գիտ ութիւն աստուածային գրոց. զի հունձք բազում են ասէ. եւ մշակք սակաւ. եւ յաւել ասել, թէ մին ՚ի մշակացն` զոր խնդրեմ է Եղիազար կամ Ղազար` եղբայրն Զենոբայ` եպիսկոպոս նիւստրացւոց. եւ միւսն է Տիմոթէոս եպիսկոպոս սակդենացւոց, զորոյ դու իսկ ասէ գովէի զհմտ ութիւն դպրութեանն: Ելեալ ապա ՚ի Տարոնոյ սուրբն Գրիգոր հանդերձ բազմութեամբն` դիմեաց գալ յԱրարատեան աշխարհ. եւ ՚ի ճանապարհի այց արարեալ իւրաքանչիւր քաղաքաց եւ գիւղից` մկրտեաց զմարդիկ այնոցիկ կողմանց: