Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Խաղաղութին քրիստոնէից, որ ընդ ամենայն տեղիս հաստատեալ էր յաւուրս բարեպաշտ կայսրն Կոստանդիանոսի եւ երանելւոյն Տրդատայ թագաւորին մերոյ, սկսաւ վրդովիլ ՚ի սմին ժամանակի յաշխարհին Յունաց եւ Եգիպտացւոց` ՚ի յառնել ժանտ մոլորութեանն Արիոսի. զորմէ գրեսցուք ինչ աստ սակաւուք: Սա էր ՚ի կողմանցն Աղեքսանդրիոյ` որ յԵգիպտոս, ընդ մարմնոյ կերպարանացն բարեզարդ, եւ ՚ի տրամաբանական իմաստս ճարտար: Զառաջինն համախոհ եղեւ Մելիտիոսի եպիսկոպոսին Եգիպտոսի, որ բազում հերձուածս յարուցեալ էր ՚ի մէջ եկեղեցւոյ, եւ զոհեալ եւս էր կռոց: ՚Ի բաց կացեալ ապա ՚ի նմանէ Արիոսի` ձեռնադրեցաւ սարկաւագ ՚ի սրբոյն Պետրոսէ պատրիարգէն Աղեքսանդրիոյ. եւ ՚ի յարիլ նորա վերստին ՚ի Մելիտիոսի, հերքեաց զնա սուրբն Պետրոս յեկեղեցւոյ, որպէս հերքեալ էր եւ զՄելիտիոս: Այլ իբրեւ վախճանեցաւ երանելի հայրապետն, դարձ արար անդրէն Արիոս յԱղեքսանդրիա. եւ ձեռնադրեցաւ քահանայ յԱկիւղասայ ՚ի յաջորդէն Պետրոսի, եւ կարգեցաւ երէց եկեղեցւոյն Բասքալիոյ. եւ ակն ունէր հասանել նաեւ պատրիարգութեան: Ստացեալ սորա ոգի ամբարտաւանութեան` յղացաւ ՚ի միտս իւր մոլորութիւն չար ընդդէմ բանին աստուծոյ. քանզի ուրանայր զաստուածութիւն նորա. եւ պարապոյ սպասէր զեղուլ զթոյն դառ նութեան իւրոյ:
       Եւ եղեւ իբրեւ ընտրեցաւ պատրիարգ Աղեքսանդրիոյ սուրբն Աղեքսանդր, մախացեալ Արիոսի ընդ այն` սկսաւ այնուհետեւ յայտնապէս ՚ի դուրս ժայթքել զհերետիկո սութիւն իւր, յամի տեառն` իբր. 317: Եւ նախ առաջին` յորժամ սուրբն Աղեքսանդր ՚ի միում ժողովի խօսէր բանս ՚ի վերայ ամենասուրբ երրորդութեան, եւ զորդին համապատիւ եւ համագոյ հօր հաստատէր, ընդդէմ զինեցաւ նմա Արիոս, պնդեալ` թէ հայր միայն է տիրապէս աստուած ճշմարիտ. եւ թէ` որդին կամ բանն ո'չ է համագոյակից հօր, այլ` կատարեալ արարած յոչնչէ. եւ թէ` էր ժամանակ, յորժամ ոչ էր:
       Զայսպիսի անհնարին մոլորութիւնս նորա լուեալ երանելւոյն Աղեքսանդրի հայրապետին, գումարեաց ժողով հարիւր եպիսկոպոսաց յԱղեքսանդրիա Եգիպտոսի. եւ դատապարտեաց զԱրիոս միանգամ եւ երկիցս, եւ հերքեաց զաղանդ նորա չար: Այլ նա փախստական անկել ՚ի Պաղեստին վերստին սկսաւ արծարծել զչարութիւն իւր. եւ գրեալ թուղթ առ այլեւայլ անձինս` ստապաս իր բանիւք որսաց զբազումս. ընդ որս յինքն ձգեաց եւ զԵւսեբիոս Նիկոմիդայի. որոյ ժողով գումարեալ ՚ի Բիւթանիա` ընկալաւ զԱրիոս ՚ի հաղորդութիւն եկեղեցւոյ. համախոհ երեւեցաւ այսմ եւ միւս Եւսեբիոս կեսարացի. որոց գտաւ ջատագով եւ պաշտպան Կոստանդիա քոյր մեծին Կոստանդիանոսի:
       Յայնմ հետէ սկսաւ Արիոս առաւել եւս բորբոքել զհուր դժոխային հերետիկոսութեան իւրոյ. եւ ձեռն էարկ աղաւաղել զօրհ նութիւն փառք հօրին, ուսուցեալ իւրոցն երգել այսպէս. փառք հօր` որդւովն` ՚ի ձեռն հոգւոյն սրբոյ: Յաւել ապա եւ զայլ մոլորութիւնս աւանդել ՚ի վերայ խորհրդոյ մարդեղութեան, պնդելով թէ բանն ո'չ էառ զհոգի բանական, այլ` զմարմին միայն, եւ զտեղի հոգւոյն ելից նա ինքն բանն. եւ ձգեաց յայս մոլորութիւն զբազումս:
       բ. Իբրեւ սկսան բազմանալ եւ զօրանալ Արիոսեանք, սուրբն Կոստանդիանոս հաւանութեամբ սրբոյն Սեղբեստրոսի հրամայեաց ժողով մեծ գումարել ՚ի Նիկիա քաղաք Բիւթանիոյ, (այն է Իզնիկ` ՚ի գաւառն Պօլլի ) ՚ի քսաներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ, յամի Տեառն 325: Ուր եկեալ ժողովեցան երեք հարիւր ուեւտասան եպիսկոպոսունք. յորս կային բազում հայրապետք նշանագործք:
       Առաքեաց Կոստանդիանոս հրովարտակ եւ առ Տրդատ արքայ հայոց. զի առեալ ընդ իւր զսուրբն Գրիգոր` եկեսցէ ՚ի ժողով անդր: Բայց քանզի կասկածէր Տրդատ, թէ գուցէ ՚ի հեռանալ իւրում յաշխարհէ անտի` Շապուհ թագաւոր պարսից դժրեսցէ ընդդէմ դաշինն, եւ դիմեսցէ ՚ի Հայս, ոչ կամեցաւ գնալ: Ազդ արար զայսմանէ եւ առ սուրբն Գրիգոր. բայց նա եւս ոչ էառ յանձն երթալ, զի մի' վասն խոստովանողական անուան իւրոյ փառաւորեսցի ՚ի ժողովոյն: Ապա խորհուրդ արարեալ երկոցունց նոցա` առաքեցին ՚ի տեղի իւրեանց զսուրբն Արիստակէս, տուեալ նմա թուղթ ուղիղ խոստովանութեան. յորում եւ խոստանային ընդունել` զոր սահմանեսցէ ժողովն սուրբ: Գնացեալ սրբոյն Արիստակեայ ՚ի ժողով անդր` ընկալեալ եղեւ մեծաւ պատուով իբրեւ զսուրբ, եւ իբրեւ զորդի խոստովանօղ վկայի:
       Յայս ժողով հզօր ախոյեան եղեւ ընդդէմ Արիոսի սուրբն Աթենաս սարկաւագ Աղեքսանդրի հայրապետին: Ուր եւ քննեալ համօրէն սուրբ հարց զմիտս Արիոսի` դատապարտեցին զնա, եւ մերժեալ հատին ՚ի հաղորդութեան եկեղեցւոյ. եւ ապա սահմանեալ հաստատեցին զհանգանակս հաւատոյ. եւ եդին կանոնս քսան: Յայնժամ եւ կայսրն ետ աքսորել զԱրիոս եւ զհամախոհս նորա: Այլ թէ զիա'րդ զկնի ամաց ինչ դարձաւ նա հնարիւք յաքսորանաց, եւ քանի ' շփոթութիւնք ծագեցան, եւ ո'րպէս ՚ի գարշելիսն սատակեցաւ նա, եւ ո'րչափ ինչ գործեցին հետեւօղք նորա, ոչ է տեղւոյս գրել:
       գ. Իսկ սուրբն Արիստակէս առեալ զդաւանութիւն սուրբ ժողովոյն եւ զքսան կանոնսն` դարձաւ ՚ի Հայս : Եւ սուրբն Գրիգոր ժողով արարեալ եպիսկոպոսաց ՚ի Վաղարշապատ քաղաք` ընկալաւ զհանգանակն Նիկիոյ. եւ կնքեաց զայն այսու բանիւ. Իսկ մեք փառաւորեսցուք` որ յառաջ քան զյաւիտեանս, երկիրպագանելով սրբոյ երրորդութեանն եւ մի աստուածութեան հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից . ամէն:
       Իսկ քսան կանոնք Նիկիոյ ժողովոյն էին ՚ի վերայ բարեկարգութեան եկեղեցւոյ ընդ որպիսութեան այնր ժամանակի. ա. վասն ներքինեաց. բ. վասն նորադարձ հեթանոսաց` որք կամիցին ձեռնադրիլ. գ. վասն չպահելոյ եկեղեցականաց ՚ի տան զկանայս մուծեալս: դ. վասն ձեռնադրութեան եպիսկոպոսաց. ե. վասն բանադրելոց. զ. վասն մասնաւոր ինչ իշխանութեան եպիսկոպոսարանաց ոմանց. է. վասն եպիսկոպոսին Երուսաղէմի. ը. վասն կաթարոսաց կամ նովատիանոսաց: թ. վասն այնց` որք ելանեն ՚ի պատիւ երիցութեան առանց քննութեան. ժ. վասն եկեղեցականաց որք ՚ի հալածման ուրացան: ժա. վասն հասարակ ժողովրդականաց ուրացելոց: ժբ. վասն այնց` որք հրաժարեցան յաշխարհէ, եւ անդրէն դարձան ՚ի նոյն: ժգ. վասն մատակարութեան սուրբ խորհրդոյն ՚ի ժամ մահու: ժդ. վասն երեխայից մեղուցելոց: ժե. վասն չփոխելոյ յայլեւայլ թեմս: ժզ. վասն այնոց` որք ոչ մնան յիւրեանց եկեղեցիս ժէ. վասն վաշխառու ժառանգաւորաց: ժը. վասն պատուոյ երիցանց: ժթ. վասն դարձելոյ յաղանդոյ Պօղոսի սամոստացւոց: ի. վասն ծունր կրկնելոյ: Յայսոսիկ կանոնս յաւել յինքնէ եւ սուրբ Լուսաւորիչն մեր սուղ ինչ բանս` վասն առաւել զգուշութեան իւրոյ վիճակին. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս:
       դ. Յետ այսորիկ արար սուրբն Գրիգոր եւ ճառս բազումս. որոց բովանդակութիւնն կոչի յաճախապատում , եւ զայս աւանդէ Ագաթանգեղոս. յերես. 394. այսպիսի բանիւք. Ապա ասէ յետ այսպիսի գործոց առաւել բարձրագոյն վարդապետութիւն սկսեալ երանելոյն Գրիգորի ՚ի ճառս յաճախագոյնս` դժուարապատումս, առակս խորիմացս, դիւրիմացս, դիւրալուրս, բազմադիմիս, շնորհագիրս, յարդարեալս ՚ի զօրութէ եւ ՚ի հիւթոյ գրոց մարգարէականաց, լի ամենայն ճաշակօք կարգեալս եւ յօրինեալս` աւետարանական հաւատոցն ճշմարտութեան. յորս բազում նմանութիւնս եւ օրինակս ՚ի յանցաւորաց աստի` առաւել վասն յարութեան յուսոյն առ ՚ի հանդերձեալսն յորդորեալ. զի հեշտընկալ եւ դիւրահաս տխմարագունից եւ մարմնաւոր իրօք զբաղելոցն լիցին, առ ՚ի սթափել, զուարթացուցանել, զօրացուցանել, եւ հաստահիմն առ խոստացեալ աւետիսն քաջալերել:
       ե. Յայնմհետէ իսպառ առանձնանալ կամեցեալ սրբոյն Գրիգորի` գնաց ՚ի Տարոն ՚ի վանս Գլակայ, եւ եկաց անդ ամիսս չորս. եւ ապա չոքաւ վերստին ՚ի Դարանաղեաց գաւառ` որ ՚ի Բարձր Հայս, եւ եկաց անդ ՚ի լերինն Սեպուհոյ ՚ի յայրն Մանեայ` ո'չ իբրեւ զմարդ ոք հողեղէն, այլ` յաւէտ իբրեւ զսերովբէ երկնային, բոլորովին հոգիացեալ. ուր եւ հանապազորդեալ յաստուածային տեսութինս եւ յերանական կենաց զմայլմունս զժամանակ ինչ` գնաց առ անձկալին իւր Քրիստոս` ժառանգել զանճառ եւ զանապատում երանութիւնսն. կեցեալ ՚ի կառավարութեան հայրապետական իշխա նութեան մինչեւ ցվերջին առանձ նութիւն իւր` ամս . լ:
       Իսկ զմարմին երանելւոյն գտեալ հովուաց թաղեցին անդ յանծանօթս, քարակոյտ արարեալ ՚ի վերայ նորա: Եւ յետ ոչ սակաւ ամաց ճգնաւոր ոմն Գառնիկ կոչեցեալ, որ էր ՚ի գաւառէն Բասենոյ ՚ի գեղջէ Որնկայ կամ Կթնոյ, յայտ նութիւն ընկալեալ յԱստուծոյ` եգիտ զայն ՚ի նոյն տեղւոջ ՚ի Մանեայ այրսն. եւ տարեալ հանգոյց ՚ի Թորդան: Եւ ապա բերաւ այն ՚ի Վաղարշապատ քաղաք, եւ եդաւ ՚ի հայրապետական եկեղեցւոջ. եւ յետոյ ՚ի Դուին` ՚ի փոխադրիլ աթոռոյ անդր . եւ զկնի ժամանակաց նաեւ այլ մասունք նշխարաց նորա սփռեցան աստ եւ անդ. ընդ որս եւ մասն ինչ տարեալ եղեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ մասն ինչ յԻտալիա: Զայսցանէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս: