Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եղեւ իբրեւ իսպառ առանձնայաւ սուրբն Գրիգոր յանապատս, յաջորդեաց զաթոռ հայրապետութեան հայոց ընդ յանձնարարութեան նորա սուրբն Արիստակէս կամ Ռըստակէս` կրտսեր որդի նորին, յամի Տեառն 332. ՚ի քառասուն եւ եօթներորդ ամի Տրդատայ արքայի: Կառավարեաց սա զեկեղեցիս հայոց համանման հօրն յամի` սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ. եւ եղեւ ամենեցուն օրինակ կենդանի ամենայն առաքինութեանց. որով եւ երեւեցաւ սքանչելի առ ամենեսին եւ մեծ:
       Շինեաց սա եւ զվանորայս միանձանց հանդերձ իւրեանց եկեղեցեօք. կանգնեաց եւ զեկեղեցի մի մեծ ՚ի Ծոփաց աշխարհին ՚ի գիւղաքաղաքն Խազան, ըստ աւանդելոյ Ստեփաննոսի Ասողկայ. գիրք. բ . գլ. 1:
       Տեսեալ ապա սրբոյն Արիստակեայ զոմանս յիշխանացն հայոց թիւրեալս յուղղութենէ ամենայն փութով խրատէր զնոսա եւ ուղղէր, եւ զանուղղայսն յանդիմանէր. ընդ որ դժուարացեալ ոմանց` ոխային ընդ նա: Մի ՚ի սոցունց եղեւ իշխանն Չորրորդ Հայոց Արքեղայոս. որոյ կշտամբեալ ՚ի սրբոյն թշնամացաւ ընդ նա. եւ սպասէր աւուր պատշաճի կորուսանել զերանելին: Եւ իբրեւ դէպ եղեւ գնալ սրբոյն ՚ի Ծոփաց գաւառ, հասեալ ՚ի վերայ նորա Արքեղայոս` սպան զնա ՚ի ճանապարհի. եւ ինքն փախեաւ ՚ի կողմանս Տորոսի կիւլիկեցւոց: Իսկ զմարմին երանելւոյն բարձեալ աշակերտաց նորա` տարան յԵկեղեաց գաւառ. եւ հանգուցին յաւանն Թիլ. զոր սուրբն Տրդատ տուել էր սրբոյն Գրիգորի ՚ի կալուածս . ուր եւ շինեալ էր Արիստակեայ վանս վասն իւրոյ բնակութեան: Եկաց երանելի սուրբ հայրապետս մեր Արիստակէս ՚ի կաթուղիկոսութեան հայոց յետ մեկնելոյ սրբոյն Գրիգորի` ամս . է:
       Եւ յաջորդեաց յաթոռ նորա երէց եղբայր նորին սուրբն Վրթանէս` նմանատիպ իւրումն հարազատի , զարդարեալ երկնային իմաստութեամբ եւ լի հոգւով սրբով: Որոյ եւ ջանացեալ անաղօտ պահել զլոյս աստուածգիտութեանն, զոր ծագեալ էր հայր նորա յաշխարհս Հայոց, ոչ տայր բնաւ դադար անձինն: Ընդ որ ուրախ լեալ սրբոյն Տրդատայ արքային մերոյ` ցնծայր ՚ի հոգի իւր. եւ գործակից լեալ վաստակոց նորա` յորդոր լինէր առ ամենեսին ՚ի հաստատ ութիւն հաւատոյ եւ յուղղութիւն վարուց:
       բ. Այլ հայք բնակեալք յաշխարհին Փայտակարանու առ սահմանօք Աղուանից` թէպէտ եւ ընկալեալ էին զհաւատս Քրիստոսի, սակայն անընտել գոլով առաքինական կենաց, ո'չ ընդ իւրեանց հաւատոյ, այլ` ըստ առաջին սովորութեանն վարէին իբրեւ զհեթանոս: Ջանայր սուրբն Տրդատ զնոսա եւս վերածել յուղղութիւն` երբեմն` յորդորանօք, եւ երբեմն սպառնալեօք. բայց ոչ ինչ օգտէր : Ապա ոմանք յառաջնորդաց եւ ՚ի վերակացուաց տեղւոյն եկեալ առ Տրդատ` ասեն. անհնա'ր է քեզ ա'րքայ ուղղել զնոսա, բայց եթէ տացես նոցա զոք եպիսկոպոս ՚ի զաւակէ սրբոյն Գրիգորի. զի որովհետեւ մեծ է համբաւ սրբութեան նորա առ նոսա, եթէ տեսցեն զոք իւրեանց առաջնորդ յորդւոց նորա, պատկառին ՚ի նմանէ ՚ի պատիւ երեսաց սրբոյն Գրիգորի:
       Հաւանեալ ընդ այս երանելոյն Տրդատայ` ընտրեաց զերէց որդի Վրթանիսի զԳրիգորիս. որ թէպէտեւ սակաւահասակ էր, բայց քանզի ունէր զմեծանձ նութիւն հոգւոյ եւ զսրբութիւն վարուց, ետ ձեռնադրել զնա եպիսկոպոս. եւ յանձն արարեալ իշխանի ումեմն` որ կոչիւր Սանատրուկ յազգէ Արշակունեաց, առաքեաց ՚ի Փայտակարան ՚ի կողմանս Աղուանից: Ուր կացեալ նորա սքանչելի սրբութեամբ` եղեւ օրինակ բարի ամենեցուն:
       գ. Իսկ սուրբն Վրթանէս ջանալով առաւել եւս վայելչացուցանել զեկեղեցի իւր ՚ի պաշտամունս բարեկարգութեան նաեւ ընդ եկեղեցւոյն Երուսաղէմի` առաքեաց հրեշտակս առ սուրբն Մակարիոս պատրիարգ Երուսաղէմայ. եւ եհարց առ ՚ի նմանէ ինչ ինչ ՚ի վերայ ծիսից եւ պաշտամանց խորհրդոյ եկեղեցւոյ, եւ ՚ի վերայ անձանց եկեղեցականաց: Եւ սուրբն Մակարիոս ուրախ լեալ ընդ այն` գրեաց թուղթ կանոնական` հաւան ութեամբ ժողովոյ եպիսկոպոսաց իւրոց աւանդելով ՚ի նմա կանոնս ութն. որոյ օրինակ գտանի ՚ի կանոնագիրս Յովհաննու Իմաստասիրի: Եւ թէպէտ յօրինակս ինչ ասի, թէ այս կանոնք են Սահակայ Երուսաղէմի պատրիարգի, բայց այդ վրիպակ գրագրաց է. զի ՚ի բանս թղթոյն դնի Մակարիոս. եւ գրի անդ այսպէս. Եւ Մակարիոս արքեպիսկոպոս Երուսաղէմի, եւ ամենայն բազմութիւն եպիսկոպոսաց` որ ընդ աշխարհիսն են, առաքեալ ՚ի կողմանսդ արեւելից առ քրիստոսասէր եւ երկիւղած եպիսկոպոսապետդ Վրթանէս, եւ առ համօրէն եպիսկոպոսունս եւ քահանայսս հայոց, բազում զգուշ ութեամբ եւ երկիւղիւ կատարել զկարգաւոր ութիւն մեծի խորհրդոյն աստուծոյ, որ կատարի ՚ի կաթուղիկէ եկեղեցւոջ Աստուծոյ:
       Իսկ բանք ութն կանոնաց համառօտին ՚ի սոսին. ա. Սարկաւագունք հանդիսիւ մկրտեսցեն. եւ եթէ մկրտեալ իցեն երբէք անգիտութեամբ ընդ սովորութեան տեղւոյն, ընդ անմեղութեամբ են. իսկ եթէ յայսմ հետէ իշխեսցեն առնել, պատժեսցին: բ. Աւազան մկրտութեան կանգնեսցի յեկեղեցիս. եւ անդ լիցի մկրտութիւն: իսկ եթէ դիպեսցի ոք ուրեք, ուր չիցէ եկեղեցի կամ աւազան, պարտ է մկրտել` յորո'ւմ վայրի եւ իցէ, երիցս ընկղմեալ ՚ի ջուր: գ. Եկեղեցականք զիւրեանց կարգ պահեսցեն խոնարհ ութեամբ ընդ իւրաքանչիւր աստիճանի յամ տեղիս` եւ մանաւանդ յեկեղեցւոջ: դ. Զիւղն սրբութեան` այսինքն զմիւռոնն եպիսկոպոսապետն օրհնեսցէ. եւ եթէ ուրեք վասն հեռաւորութեան տեղւոյն չիցէ կարելի տանիլ, հրամանաւ նորա օրհնեսցէ եպիսկոպոսն` ունելով ընդ իւր եւ զայլ երկու եպիսկոպոս, եւ կամ զմի: Իսկ զիւղ երեխայից եւ զիւղ հիւանդաց քահանայն օրհնեսցէ: ե. Մի ' ոք իշխեսցէ մերձենալ խղճիւ մեղաց կամ թերահաւատութեամբ ՚ի խորհուրդ հաղորդութեան: զ. ՚Ի ժամ սուրբ պատարագի մի գտցի անդ հերետիկոս ոք: է. Հաց ջերմ` այսինքն թարմ, եւ բաժակ անապակ հանցի ՚ի սեղան ձեռամբ սարկաւագաց. եւ քահանայն օրհնեսցէ, եւ կատարեսցէ զխորհուրդն: ը. Սեղան խորհրդոյն վարագոյր ունիցի. նոյնպէս եւ տեղին քաւութեան, այսինքն է բեմն. ուր իցեն միայն սպասաւորք խորհրդոյն. իսկ այլք զկնի ըստ կարգի:
       ՚Ի վերջ այսր կանոնական թղթոյ յաւելու ծանուցանել սուրբն Մակարիոս, թէ եպիսկոպոսն Բասենոյ Սուրգայ անուն միաբանեալ է ընդ արիոսականս, եւ թէ կամի լինել ինքնագլուխ. խնդրեմ ասէ` զի շահեսցիս զնա քաղցրութեամբ: Ընկալեալ սրբոյն Վրթանիսի զայսպիսի թուղթ սրբոյն Մակարայ` յաւելու եւ ինքն ՚ի նոյն ինչ ինչ կարգս ուղղութեան ՚ի կատարումն խորհրդոց եկեղեցւոյ: Եւ յղեաց պատուէր առ եպիսկոպոսունս իւրոյ թեմին` յամենայնի տեղիս միօրինակ կատարել զխորհուրդսն երկիւղածութեամբ:
       դ. Փայլէր ՚ի սմին ժամանակի իբրեւ ակն լուսապայծառ ՚ի վերայ երկրի սուրբն Յակոբ հայրապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ. եւ էր սա յազգէ պարթեւաց` հօրաքեռորդի Լուսաւորչին մերում, այսինքն է որդի Խոսրովուհեայ քեռն Անակայ. որպէս յայտնի աւանդեն պատմագիրք մեր եւ ճառընտիրք եւ յայսմաւուրք, նաեւ սուրբ Գրիգոր Նարեկացին: Եւ էր սա ընկերացեալ զառաջինն միայնակեցի ումեմն սրբոյ, որ Մարուգէ կոչիւր. եւ նորա ազդարարութեամբն կարգեցաւ սուրբն Յակոբ եպիսկոպոս Մծբնայ. եւ ապա գնացեալ ՚ի ժողովն Նիկիոյ` պատուեցաւ յոյժ ՚ի հարց ժողովոյն, եւ յաւէտ եւս ՚ի մեծէն Կոստանդիանոսէ` ՚ի տեսանել նորա, զի հրեշտակք սպասաւորէին սրբոյն:
       Աւանդի ՚ի պատմութիւնս, թէ յաւուրս սորա ՚ի հակառակել ոմանց ՚ի հեթանոսաց վասն ստուգութեան անցից եղելոց` որք պատմին յաստուածաշնչի, մանաւանդ ՚ի վերայ ջրհեղեղին եւ նոյեան տապանին, ցանկացաւ այս երանելիս Յակոբ ելանել ՚ի լեառն Արարատայ, եւ տեսանել զտապանն, եւ առնուլ մասն ինչ ՚ի նմանէ, առ ՚ի սուտ ցուցանել զբանս հակառակորդաց. եւ ՚ի դիմել նորա ՚ի վերայ բազում աշխատութեամբ, մինչչեւ հասեալ էր ՚ի գագաթն, անկաւ քուն զնովաւ. եւ հրեշտակ տեառն երեւեալ սրբոյն` ետ մասն ինչ ՚ի փայտից տապանին. եւ սուրբն շատացեալ նովին` էջ ՚ի վայր:
       Սոյն այս այր սքանչելի` մեծ հայրապետս Յակոբ, ո'չ միայն յազգի մերում, այլ եւ յամենայն ազգս քրիստոնէից ՚ի սկզբանէ եւ այսր պատուեալ եղեւ եւ պատուի մեծապէս` վասն իւրոյ գերափայլ սրբուեն, որով եղեւ յամի հայելի մաքուր վարուց. եւ գործեաց զազգի ազգի սքանչելիս, յարոյց նաեւ զմեռեալս: Պատուի եւ վասն իւրոյ երկնային իմաստութեանն, որով աշակերտեաց զբազումս, եւ գրեաց զհոգելից ճառս: Որոյ աղագաւ մեծամեծ գովութիւնս գրեցին զնմանէ մատենագիրք, մանաւանդ Թէոդորետոս` ՚ի պատմագրութեան իւրում եւ ՚ի Փիլոթէոնն ՚ի վարս սրբոց: Թողում զբազմադիմի ներբողս գովեստից, զորս յօրինեցին վարդապետք, եւ յաւէտ սուրբն Գրիգոր Նարեկացի:
       Լուեալ զսրբութենէ եւ զիմաստութենէ երանելւոյն` ազգակից նորուն սուրբն Վրթանէս` անձկայր տեսանել զնա, եւ խօսակից լինել ընդ նմա. յղեաց ապա թուղթ առ նա, որպէս տեսանի ՚ի ճառընտիրս. եւ աղաչեաց զնա գրել ինչ ինչ ՚ի վերայ հաւատոյ եւ ՚ի վերայ այլոց իրաց. եւ նա յօրինեաց ճառս ութեւտասն սքանչելի վարդապետութեամբ: Զորս ընթերցեալ սրբոյն Վրթանիսի` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ հաճեալ ընդ ողջամիտ բանս սրբոյն` աւանդեաց աշակերտաց իւրոց` ՚ի միտ առնուլ զայնս, եւ ուսուցանել այլոց: Եւ զի ինքն սուրբն Յակոբ` որպէս ասացաք` Զգօն անուանիւր, այն գիրք ճառից նորա եւս յանուն նորուն յոմանց զգօն կոչեցաւ:
       ե. Այլ ՚ի ջանալ սրբոյն Վրթանիսի` ընդ նմին եւ երանելւոյն Տրդատայ արքայի անշէջ պահել զհուր ածապաշտութեան ՚ի Հայս, եւ առաւել եւս պայծառացուցանել, բազումս ՚ի նախարարացն հայոց կամելով ըստ նախնի իւրեանց սովորութեան վարիլ` թուլացան ՚ի կրօնս. եւ բազումք եւս ՚ի նոցանէ առին իւրեանց հարճս. եւ այլք յայլ անարժան գործս եղեն հետամուտ: Յորդորէր զնոսա երանելին Տրդատ ՚ի բարին. եւ աղաչէր մի ' յայդպիսի եղեռնութիւնս հեթանոսաց շաղախիլ. այլ` ըստ քրիստոնէական հաւատոյն զգործս բարիս երեւեցուցանել յանձինս իւրեանց:
       Եւ իբրեւ ետես երանելին, թէ նոքա ոչինչ շահին ՚ի բանից իւրոց, այլ` օրըստօրէ առաւել եւս յանկարգութիւնս բերին, ընկէց յանձնէ զպսակն երկրաւոր թագաւորութեան, եւ գնաց զհետ երկնաւորին. եւ հրաժարեալ յամէ` չոքաւ ՚ի լեառն Սեպուհոյ, ՚ի տեղին` ուր ճգնէր յառաջնմէ նահատակն Քրիստոսի սուրբն Գրիգորիոս. եւ անդ կացեալ ՚ի խստամբեր ճգնութիւնս` պարապէր միայն յաստուածայինսն:
       Իսկ նախարարք հայոց խորհուրդ արարեալ ` առաքեցին առ նա, եւ աղաչեցին, զի եկեսցէ եւ կալցի զթագաւորութիւն իւր, խոստանալով ուղղել զվարս իւրեանց: Բայց իբրեւ տեսին, թէ ո'չ էառ նա յանձն, արբուցին նմա դեռ մահու, եւ բարձին զնա ՚ի կենաց . եւ ըստ ասելոյ Խորենացւոյն` շիջուցին յինքեանց զբազմափայլ ճառագայթն աստուածապաշտութեան, յետ կալոյ նորա ՚ի թագաւորութեան ամս. ծզ. ՚ի հասակի իբր ութսունեւհինգ ամաց: Իսկ մարմին նորա թաղեցաւ յամուրն Անի:
       Յետ այսորիկ առաքեցին եւ առ բնակիչսն Տարոնոյ արս չարս, զի սպանցեն նաեւ զսուրբն Վրթանէս, որ յայնժամ ՚ի Մատրավանս էր` այսինքն ՚ի վկայարանի սրբոյն Յովհաննու, զոր շինեաց սուրբն Գրիգոր: Բայց ՚ի կամիլ նոցա մխել ՚ի նա ձեռն` կապեցան աներեւոյթ զօրութեամբ. եւ երանելին էանց անվնաս ընդ մէջ նոցա, եւ գնաց յԵկեղեաց գաւառ ՚ի Թիլն աւան, ուր էր թաղեալ սուրբն Արիստակէս, եւ եկաց անդ:
       Իսկ երանելին կողակից սրբոյն Տրդատայ Աշխէն թագուհի` ՚ի բազմաց հետէ հրաժարեալ յաշխարհիս վայելչութենէ` բնակէր ՚ի Գառնի քաղաք, զորոյ զամրոցն նորոգ շինեալ էր Տրդատ որձաքար եւ կոփածոյ վիմօք. եւ անդ ճգնազգեաց կենօք կրօնաւորեալ` փոխեցաւ առ տէր: Սոյնպէս եւ սուրբ կոյսն Խոսրովդուխտի քոյր Տրդատայ հրեշտակակրօն վարուք կացեալ անդ ՚ի Գառնի, ՚ի տանն ` զոր յատուկ վասն նորա շինել էր Տրդատ, փոխանակեաց զանցաւոր կեանս, եւ գնաց առ անձկալին իւր Քրիստոս:
       Այլ յաղագս երիցս երանելի հօրս մերոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ որդւոց նորա, եւ սրբոյն Տրդատայ, եւ սրբոց Հռիփսիմեանց, նոյնպէս եւ Աշխէն տիկնոջ եւ Խոսրովդխտոյ, արժան էր բազում ինչ գրել աստ` հանդերձ ներբողական ճառիւք. բայց մեր զանց արարեալ զբազմօք` զպատմականսն եւեթ եդաք ընդհանրապէս. իսկ որ ինչ առանձին բանք են զնոցանէ, լիով աւանդին ՚ի գիրս մեծին Ագաթանգեղոսի. զորոյ զբանիցն զստուգութիւն հաստատեն ամենայն նախնի պատմիչք հայոց, եւս եւ մատենագիրք այլոց ազգաց. որպէս ունիս տեսանել ՚ի ծանօթութիւնսն: