Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Իսկ ուրացօղն Յուլիանոս` որ սպառնայր մեծամեծս հարեալ ՚ի բարկութենէն աներեւոյթ ձեռամբ` մեռաւ ՚ի սահմանս Պարսից: Յայնժամ միաբանեալ զօրաց նորա` ընտրեցին կայսր զՅովիանոս զայր փառացի կերպարանօք եւ բարեպաշտ. այլ ՚ի հրաժարիլ նորա եւ յասել. չկամիմ ես լինել թագաւոր կռապաշտից յարելոց ՚ի կամս Յուլիանոսի, անդէն աղաղակեցին զօրքն առհասարակ. մեք ասեն քրիստոնեայ եմք, եւ բռնի ծառայէաք ամպարշտին Յուլիանոսի: Զայս լուեալ Յովիանեայ` յանձն էառ զկայսերութիւնն. եւ խօսեցաւ հաշտութիւն ընդ Շապհոյ, տալով ՚ի նա զՄծբին եւ զայլ քանի մի քաղաքս ՚ի Միջագետաց. եւ դարձ արարեալ խաղաղութեամբ` հրաման եհան յամենայն տեղիս` համարձակ պաշտել այնուհետեւ զքրիստոնէութիւնն. եւ ինքն եկեալ մերձ ՚ի Գաղատիա` մեռաւ անդ: Եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա Վաղենտիանոս այր բարի. եւ արար գործակից կայսերութեան եւ աթոռակից ինքեան զեղբայր իւր զՎաղէս զայր չար եւ զարիոսական. որում եւ յանձն արար զարեւելս:
       Իսկ Շապուհ արքայ պարսից նենգեալ դաշինն, եւ ժողովեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց` կամեցաւ դիմել ՚ի վերայ յունաց: Եւ իբրեւ անցանէր առ սահմանօք Հայոց, ՚ի մտի ունելով զգործս Տիրանայ` որով ձեռնտու լեալ էր նա Յուլիանոսի. խորհեցաւ խաբէութեամբ ըմբռնել զնա. յաղագս որոյ առաքեալ առ նա հրեշտակս հանդերձ թղթով կոչեաց զնա բարեկամական բանիւ. եւ էր օրինակ թղթոյն այսպէս. Մազդեզանց քաջ, եւ բարձակից արեգական, Շապուհ արքայ. ՚ի բարւոջ մերում յիշեալ եղբայց սիրելի Տիրան հայոց արքայ. ողջոյն շատ ճշմարտիւ ՚ի վերայ հասաք, եթէ զսէրն մեր հաստատուն պահեսցէր, ոչ գալով ընդ կայսեր յաշխարհ Պարսից. այլեւ զգունդն` զոր էառ ՚ի քէն. զհետ յղեալ կոչեցեր ՚ի բաց. եւ զառաջինն` զոր արարէր. գիտեմք. զի մի ընդ քս անցցէ` արարեր. զոր ինքն իսկ առնելոյ էր. Ուստի եւ մեր պահապանք գնդին վատասրտեալ ՚ի բաց եկին` զքեզ պատճառելով. վասն որոյ մեր ցասուցեալ սալարի նոցա` ցլու արբուցաք արիւն. եւ քում թագաւորութեանդ ոչինչ վնասեսցուք երդուեալ ՚ի Միհր մեծ աստուած. միայն փութա ' տեսանել զմեզ, զի խորհել ինչ մարթասցուք վասն հասարակաց օգտի:
       բ. Ընթերցեալ Տիրանայ զթուղթ Շապհոյ եւ անգիտացեալ խորհրդոյ նորա, եւ ել եւ գնաց առ նա ՚ի գիւղն Արծուղ կամ Արծիւ ՚ի գաւառն Ապահունեաց: Եւ իբրեւ յանդիման եղեւ, կշտամբեաց զնա Շապուհ առաջի զօրաց իւրոց, եւ անդէն կուրացոյց զաչս նորա եւ որպէս նա խաւարեցոյց զսա հայոց ՚ի լուսոյ սրբոյ Յուսկանն, սոյնպէս եւ ինքն խաւարեցաւ ՚ի լուսոյ զգալի արեգական, յետ թագաւորելոյ ամս. ժա: Հրամայեաց յայնժամ նմա Շապուհ գնալ եւ նստիլ յաշխարհին Արարատայ ՚ի յաւանն Կուաշ առ ոտամբ Արագած լերին:
       Բայց երկուցեալ Շապհոյ, թէ գուցէ զինեսցին հայք ընդդէմ իւր` խնդրել զվրէժ վասն Տիրանայ, առժամայն թագաւորեցոյց շքով ՚ի տեղի նորա զորդի նորին զԱրշակ երկրորդ. եւ փոխանակ մեծին Վահանայ Ամատունւոյ վախճանելոյ կացոյց զօրավար ՚ի վերայ արեւելեան գնդին զՎաղինակ Սիւնի, որ եւ էր իւր հաւատարիմ: Այլ կասկած ունելով ՚ի վերայ նախարարացն` թէ գուցէ յապստամբութիւն մտաբերիցեն, էառ պատանդս ՚ի նոցանէ . եւ ինքն խաղաց ՚ի վերայ յունաց. եւ հասեալ ՚ի գաւառն Բիւթանիա` որ կարաց գործ ինչ յաղ թութեան գործել. բայց կամելով ցուցանել, թէ պարսիկք ունին գործել. յունաց` կանգնեաց առ ծովուն սիւն մի, եւ արձան առիւծու ՚ի վերայ նորա, ընդ որոյ ոտիւք եդ մատեան. առ ՚ի նշանակելոյ` թէ իբրեւ առիւծ հզօր են պարսիկք, եւ ընդ իշխանութեամբ իւրեանց ունին արկանել զյոյնս, որք իբրեւ զմատեանս պարունակօղ են իմաստութեան: Յետ այսորիկ սկսաւ Շապուհ ասպատակ սփռել ՚ի Միջերկրեայս, եւ բազում վնասս հասուցանել բնակչաց Ասիոյ. յորմէ կարի իմն նեղեալ Վաղենտիանոսի` առաքեաց զոր բազում ՚ի վերայ նորա, եւ հալածական արար զնա հանդերձ զօրօք նորին. եւ խաղացաւ երկիրն:
       գ. Իսկ Շապհոյ գնացեալ յաշխարհ իւր` բազում չարիս անցոյց վերստին ընդ քրիստոնեայս, որք կային անդ ՚ի ծածուկ եւ զբազումս ՚ի նոցանէ նահատակեաց. որպէս նահատակեալ էր նոյն ամս եւ զմեծ վկայն Քրիստոսի զսուրբն Սարգիս. զորմէ փոքր ինչ գրել աստ արժան համարիմք: Սա էր ստրատելատ` կամ սպարապետ զօրաց յաւուրց անտի սրբոյն Կոստանդիանոսի եւ որդւոց նորա եւ կայր ՚ի կողմանս Կապադովկիոյ: Եւ իբրեւ թագաւորեաց ուրացողն Յուլիանոս, տեսեալ Սարգսի զնորոգիլ կռապաշտութեան` տխրէր յոյժ. եւ ապա բաշխեալ աղքատաց զամենայն ինչս իւր` մեկնեցաւ ՚ի սահմանաց կայսերն, եւ եկն ՚ի Հայս հանդերձ որդւով իւրով մարտիրոսիւ. եւ արքայն հայոց պատուեաց զնա վասն քաջութեանն: Այլ ՚ի դիմել Յուլիանոսի յարեւելս` ոչ եւս կամեցաւ արքայ պահել զնա առ իւր, երկուցեալ ՚ի Յուլիանոսէ. եւ ետ նմա խորհուրդ` անկանիլ առ Շապուհ թագաւոր պարսից: Եւ իբրեւ գնաց նա, պատուեաց զնա Շապուհ ընդ առաջին զօրագլուխս իւր: Եւ ապա լուեալ Շապհոյ, թէ Յուլիանոս դիմեալ գայ յարեւելս , առաքեաց զՍարգիս քանի մի զօրօք պարսից ՚ի կողմանս Տաճկաստանի ՚ի պահպա նութիւն երկրին, եւ ինքն ել ՚ի պատերազմ ընդդէմ Յուլիանոսի:
       Իսկ սուրբն Սարգիս գնացեալ ՚ի Տաճկաստան` դադարեցաւ անդ զամիսս երեք. եւ ահա յայն աւուրսն հասին անդր գունդ մի զօրաց Յուլիանոսի, եւ բնակեցան յանդիման գնդի սրբոյն Սարգսի: Զայն իբրեւ տեսին զօրքն` որք էին ընդ սրբոյն, երկեան յոյժ. մեք ասեն սակաւորք եմք, եւ նոքա բազում, զիա'րդ կարեմք զդէմ ունիլ նոցա. զայս ասացեալ` աճապարէին փախչիլ: Ասէ ցնս սուրբն Սարգիս. եթէ հաւատայք ՚ի ճշմարիտն աստուած, որում ամենայն ինչ հնարաւոր է, նա տայ ՚ի ձեռս սակաւաւորացս զյաղթութիւն մեծ ընդդէմ այնչափ բազմութեան. եւ սկսաւ յորդորել զնոսա, եւ քարոզել զՔրիստոս, մեկնելով զսուրբ խորհուրդս հաւատոյ եւ զկատարած կենաց մարդոյ. մինչեւ բազմաց ՚ի զօրաց անտի նորա դառնալ ՚ի հաւատս: Յայնմ պահու անկաւ յանկարծակի խռովութիւն ՚ի գնդի անդ զօրացն Յուլիանոսի. եւ սկսան խուճապիլ եւ փախչիլ, աղաղակելով` թէ զօրութիւն աստուածեղէն, եւ անմարմին զինուորիք կան ընդ Սարգիս: Զայն տեսեալ սրբոյն Սարգսի` գոհացաւ զաստուծոյ. եւ զօրք նորա առաւել եւս հաստատեցան ՚ի հաւատս:
       Յետ այսորիկ յորժամ ՚ի Մազանդարան էր Շապուհ, ոմանք ՚ի թշնամեաց սրբոյն Սարգսի ամբաստան եղեն զնմանէ, եւ ասեն. Սարգիս զօրավար` քրիստոնեայ արար զամենայն զօրս իւր, եւ կախարդեաց զնոսա: Տրտմեալ ընդ այն Շապհոյ` յղեաց պատգամ առ Սարգիս նենգութեամբ, եւ կոչեաց զնա ՚ի դուռն. եւ յաւել առաքել առ նա նաեւ զՄարտիրոս զորդի նորա, զի փութասցի գալ: Այլ ՚ի գնալ Մարտիրոսի` անկաւ ՚ի ձեռս թշնամեաց հանդերձ ուղեկցօք իւրովք: Զոր իբրեւ լուաւ սուրբն Սարգիս, դիմեաց աղօթիւք, առ աստուած. եւ ած էարկ ահ ՚ի թշնամիս անդ. եւ զերծեալ Մարտիրոսի որդւոյն նորա` եկն առ նա, եւ յայտ արար նմա զհրամանն Շապհոյ:
       Ծանեաւ սուրբն զնենգութիւն Շապհոյ. բայց այսու ամիւ ժողովեալ զնորահաւատ զօրսն` յորդորեաց եւ քաջալերեաց զնոսա հաստատուն մնալ ՚ի հաւատս, եւ չերկնչիլ ՚ի փորձանաց: Եւ նոքա ասեն. ընդ քեզ յօժա'ր եմք ՚ի կեանս եւ ՚ի մահ. եւ եթէ պիտոյ լիցի, պատրա'ստ եմք զդէմ ունիլ Շապհոյ պատերազմաւ, եւ յաղթել նմա զօրութեամբն Քրիստոսի: Ասէ ցնոսա սուրբն . այժմ աստուած ո'չ ընդ մարմնոյ քա ջութիւն խնդրէ ՚ի մէնջ, այլ` ընդ հոգւոյ: Եւ ինքն հրաժարել ՚ի նոցանէ, եւ յանձն արարել զնոսա խնամոցն աստուծոյ` զորդի` իւր զՄարտիրոս, եւ եկն առ Շապուհ ՚ի Մազանդարան:
       Ստիպեաց զնա անդ Շապուհ պաշտօն մատուցանել արեգական, եւ յոչ առնուլ նորա յանձն` հրամայեաց դառն կտտանօք տանջել զնա. եւ ապա ետ գլխատել զնա մօտ ՚ի քաղաքն` որ կոչիւր Դաղման. եւ որդի նորա Մարտիրոս մեռաւ անդ ՚ի Խռան վասն հաւատոյ. եւ ՚ի լինել սքանչելեաց ՚ի վերայ նոցա` հաւատացին ՚ի Քրիստոս չորեքտասան զինուորք. եւ նոքա եւս կատարեցան մարտիրոսութեամբ:
       Առեալ հաւատացելոցն գաղտ զմարմին սրբոյն Սարգսի` տարեալ եդին ՚ի Համիան քաղաք: Եւ յետ ժամանակաց` ըստ աւանդելոյ յայսմաւուրաց` սուրբն Մեսրոպ եբարձ զմասն ինչ նշխարաց նորա անտի, եւ տարաւ ՚ի Կարբի. եւ եդ պատուով ՚ի յՈւշի. եւ արար զտեղին վանք հռչակաւոր: Այլ զմին յատամանց սրբոյն տարաւ ՚ի Վրաց տունն առ սահմանօք Աղուանից ՚ի դաշտն Գագկայ, եւ եդեալ զայն ՚ի մէջ փայտեայ խաչի` կանգնեաց ՚ի վերայ գագաթեան Գագայ բլրոյն, ՚ի վանքն` զոր խաչ անուանեաց. եւ շինեաց անդէն զեկեղեցի յանուն սրբոյն` կոչեցեալ Գագկայ սուրբ Սարգիս . եւ գործէին անդ ՚ի վանքն Խաչ` եւ յեկեղեցւոջ նորին բազում նշանք` անուամբ նորին սրբոյն Սարգսի: Կարգեցաւ եւ ՚ի պատիւ սրբոյ վկային տօն յազգս հայոց` երկու շաբաթով յառաջ քան զքառասնորդական պահսն: Երեւի` թէ մարմին այսր սրբոյ կամ մեծագոյն մասն նշխարաց նորա փոխեցաւ յետոյ յերկիրն Ասորւոց, եւ եդաւ ՚ի քաղաքն` որ յանուն նորա կոչեցաւ Սարգսուպօլիս մօտ յԵդեսիա. թէպէտ ոմանք ասեն, թէ նա այնպէս կոչեցեալ իցէ յանուն միւս սրբոյն Սարգսի` որ էր ընկեր Բագոսի: Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ:
       դ. ՚Ի ժամանակի անդ` յորժամ թագաւորեաց Արշակ որդի Տիրանայ ՚ի վերայ հայոց, յերկրորդ ամի իշխանու թեան նորա մեռաւ Փառներսէհ կաթողիկոս, կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս իբր. գ: Յայնժամ թագաւորն Արշակ եւ նախարարք եւ իշխանք ամենայն միաբանեալ խորհեցան ընտրել զսուրբն Ներսէս` որ էր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, զորդի Աթանագինեայ` որդւոյ Յուսկան` որդւոյ Վրթանիսի` որդւոյ սրբոյն Գրիգորի. եւ հրեշտակս առաքեալ հրաւիրեցին զնա. եւ յուղարկեալ ՚ի Կեսարիա ետուն ձեռնադրել զնա անդ քահանայապետ հայոց եւ ընդ որում գրի ՚ի վարս նորա, զոր եւ յիշէ Յովհաննէս կաթողիկոս, ՚ի ձեռնադրութեան նորին շնորհք հոգւոյն սրբոյ երեւեցաւ աղաւնակերպ հանգուցեալ ՚ի վերայ նորա:
       Ապա եկեալ սրբոյն Ներսեսի ՚ի Կեսարիոյ ՚ի Հայս` ընկալեալ եղեւ իբրեւ զհրեշտակ որպէս. եւ ինքն իբրեւ լուսափայլ արեգական ծագեալ յաշխարհ մեր սրբուբ եւ իմաստութեամբ` վերստին պայծառացոյց եւ լցոյց հոգեւոր մխիթարութեամբ նորոգեաց յամի զամենայն ուղղութիւնս զորս սահմանեալ էր հարց նորա ` սրբոյն Գրիգորի եւ Արիստակիսի եւ Վրթանիսի եւ Յուսկան. նաեւ զամենայն բարեվայելուչ կարգս` զորս տեսեալ էր յաշխարհին յունաց, մանաւանդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, իբրեւ զպատուական ակունս ընդելուզեալ հաստատեաց յաշխարհիս մերում յոչ միայն յեկեղեցականս, այլեւ յաշխարհականս, եւ յաւէտ ՚ի յարքունիսն:
       ե. Եւ զի յայնմ ժամանակի պէսպէս անկարգութիւնք մտեալ էին յաշխարհ մեր, ջանացաւ բառնալ զնոսա ՚ի միջոյ եւ վասն այսր իսկ հաւանութեամբ Արշակայ արքայի գումարեաց ժողով համօրէն եպիսկոպոսաց եւ աւագ իշխանաց յԱշտիշատ քաղաքի, եւ եդեալ առաջի նոցա զիւրաքանչիւր անկարգութիւնսն` մատոյց դարման դեղոց ՚ի վերայ նոցա յորս գլխաւորքն էին սոքին:
       Նախ` սովորութիւն էր լեալ յայնամ, զի որդիք նախարարաց վասն պահելոյ զսեպհական ազատութիւն ցեղի իւրեանց` առնուին ՚ի կ նութիւն զմերձաւոր ազգականս. եւ զայս արգել սուրբն նզովիւք: Երկրորդ` բազումք ՚ի վերայ մեռելոց կոծ դնէին սաստիկ, եւ ընդ հեթանոսաց պէսպէս ոճիրս եւ անկարգ գործս գործէին. եւ զայս եւս եբարձ նոյնպէս նզովիւք:
       Երրորդ` բորոտք եւ ուրուկք եւ այլ այսպիսիք, որոց ախտք փոխադրական էր յայլս, հալածեալ լինէին ՚ի քաղաքաց եւ ՚ի գիւղից. որոց եւ անճարացեալ` բնակէին յանապատ տեղիս եւ յանմարդաբնակ վայրս. եւ չուելով դարման եւ կերաԿուր` սովամահ կորնչէին. սոյնպէս հալածել լինէին եւ կոյրք կաղք եւ այլ սոցին նմանք: Յաղագս ամենեցուն սոցա հրամայեաց շինել տեղի բնակութեան ՚ի բարեխառն վայրս յիւրաքանչիւր գաւառի. զուրկանոցս` վասն բորոտից. հիւանդանոցս վասն աղքատի հիւանդաց, եւ անկելանոցս վասն Կուրաց եւ կաղաց եւ այլ այսպիսեաց: Եւ ՚ի պէտս սոցա կարգեաց հասս ՚ի կալուածոց գիւղից եւ ագարակաց, եւ տուրս ՚ի քաղաքաց. եւ կացոյց ՚ի նոսա զխնամատարս եւ զսպասաւորս. եւ զամի այսոցիկ զհոգսն յանձն արար ՚ի սարկաւագ իւր, որոյ անուն էր խադ ՚ի գաւառէն Կարնոյ ՚ի գեղջէն մարգաց:
       Չորրորդ` որբք. եւ այրիք աղքատաց անխնամ մնալով` ոմանք ՚ի գողութիւն, եւ ոմանք յայլ անկարգութիւնս մտաբերէին. եւ վասն սոցա հրամայեաց շինել զորբանոցս եւ զայրիանոցս. եւ կարգեաց նոցա առանձին հասս:
       Հինգերորդ` հիւրք եւ օտարք ոչ գտանելով զասպնջակա նութիւն յումեքէ բացօթեայ մնային. որոյ պատճառաւ եւ չարիս գործէին. եւ վասն սոցա հրամայեաց շինել յիւրաքանչիւր գիւղս եւ ՚ի քաղաքս զհիւրանոցս. եւ կարգեաց ռոճիկս ՚ի գիւղից եւ ՚ի քաղաքաց:
       Վեցերորդ` կրօնաւորք այնր ժամանակի սկսեալ էին դատարկաշրջիկ լինել. եւ ոմանք ՚ի նոցանէ նստէին ՚ի տունս աշխարհականաց ՚ի քաղաքի. եւ բազումք հանապազօրեայ ՚ի գիւղս բնակէին իբրեւ ՚ի վանս: Այսմ կամելով դարման տանել` հրամայեաց շինել զերիս դասս բնա կութեան կրօնաւորաց յանապատ տեղիս. առաջին` զեղբայրանոցս կամ վանս միաբանակեաց կրօնաւորաց. երկրորդ` զմիայնանոցս, այսինքն զայնպիսի վանս` յորում թէպէտ եւ բազումք բնակէին, բայց առանձինն ճգնէին. եւ երրորդ` զառանձնակեցաց խրճիթս բազումս. եւ յամի ՚ի սոսա կարգեաց կանոնս:
       Զայս ամենայն այսպէս սահմանեալ սրբոյն Ներսեսի հրամանաւ ժողովոյն եւ հրովարտակաւ թագաւորին` ըստ սահմանելոյն սկսաւ կատարել: Կարգեաց ապա ՚ի վերայ կրօնաստանաց տեսուչ եւ հայր զՇաղիտա զայր սուրբ զաշակերտ սրբոյ ծերոյն Դանիէլի, եւ զԵպիփան հանգոյն նմին. ընդ որս եւ զԵփրեմ եւ զԳինդ Սղկունի. եւ ըստ ընտրութեան նոցա եդ յամենայն վանս զառաջնորդս ընտիրս: Եւ որպէս ասի, վանորայք` որք շինեցան յայնժամ ՚ի մեծէն Ներսիսէ, եղեն աւելի քան զերկու հազար. որոց ոմանք կան մինչեւ ցայսօր նովին շինուածով:
       Իսկ ինքն երանելին Ներսէս ոչ տայր հանգիստ անձին իւրոյ, այլ` հանապազ յայց ելեալ յեկեղեցիս` ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս, ՚ի վանս եւ յանապատս, խնամէր զամենայն, եւ ուրախ առնէր : Նաեւ ՚ի դրունս իշխանաց համարձակ մտեալ` զամենեսին կենսախրախոյս բանիւք յորդորէր ՚ի սէր եւ յարդարութիւն, եւ առաւել եւս յողորմածուի: Եւ զոր այլոց քարոզէր, զայն արդեամբք յանձին ցուցանէր, մանաւանդ ՚ի գործ աղքատասիրութեան:
       Գրէ աստանօր Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմաբանն` հանեալ ՚ի դիւանաց հայրապետութեան հայոց, թէ զայսչափ եւ զայսպիսի գործ սրբոյն Ներսիսի տեսել Արշակայ արքայի եւ նախարարաց հայոց եւ համօրէն աւագանւոյն` արարին ժողով եպիսկոպոսպոսաց. եւ կարգեցին իւրեանց պատրիարգ զսուրբն. որպէս թէ հանդիսացուցանել կամելով անուամբ եւ պատուով եւ կարգաւ զիշխանութիւն եպիսկոպոսապետութեան կամ պատրիարգութեան, զոր ընկալեալ էր սրբոյն Գրիգորի ՚ի Սեղբեստրոսէ. եւ յայնմ հետէ հայրապետք հայոց ոչ եւս յաւելին առնուլ ձեռնադրութիւն ՚ի Կեսարիոյ, այլ` յեպիսկոպոսաց ազգին, զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս ծ. (2):