Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Շապուհ արքայ պարսից ոխացեալ ՚ի վերայ Արշակայ վասն հպատակելոյ նորա կասեր` եւ ո'չ ինքեան. խորհէր յարձակիլ ամենայն զօրութեամբ ՚ի վերայ նորա բայց քանզի զբաղեալ էր ՚ի բազում պատերազմունս ընդ հիւսիսականսն, ոչ յաջողէր նմա այն: Այլ իբրեւ պարապ էառ ՚ի պատերազմաց անտի, եւ արար խաղաղուի ընդ հիւսիսայինսն պատրաստեցաւ գալ ՚ի վերայ Արշակայ. եւ անտի անցանել եւ տալ պատերազմ ընդ յոյնս:
       Զայս իմացեալ Արշակայ` առաքեաց առ նա զՏիրիթ եւ զՎարդան հանդերձ արժանաւոր պատարագօք` խօսիլ ՚ի խաղաղութիւն: Եւ Շապուհ յանձն առեալ զհաշտութիւնն` պատուիրեաց Արշակայ ՚ի ձեռն Տիրիթայ եւ Վարդանայ` գալ ընդ իւր ՚ի պատերազմ ընդդէմ յունաց ամենայն զօրօք հայոց:
       Ընդ այս երկուցեալ յոյժ Արշակայ` անկաւ յանհնարին վարանս . զի եթէ երթայց ասէ, շարժեցից զյոյնս առ յապայն ՚ի վերայ մեր. եւ եթէ ոչ երթայց, Շապուհ ոչ զիջանի մեզ: Ապա հրեշտակս առաքեալ առ նա` աղաչեաց, մի ստիպեալ զինքն յայն գործ պատերազմի, պատճառելով զայլեւայլ բանս. բայց զի մի ' երեւեսցի թէ ինքն է ՚ի կողմն յունաց, խոստացաւ առաքել նմա զօրս: Եւ ըստ խոստման իւրոյ` յերթալն Շապհոյ ՚ի վերայ յունաց յղեաց առ նա գունդ մի զօրաց. եւ կայր հանապազ ՚ի հոգս եւ ՚ի ծուփս թէ յինչ ելս ունիցի վճարիլ այն գործ:
       բ. Բայց Տիրիթ` որ թշնամի էր յունաց, փոխանակ խորհուրդ խաղաղութեան տալոյ Արշակայ` գրգռէր զնա ընդդէմ յունաց: Այս գրգիռ նորա էարկ յարքայ կասկածանաս, թէ գուցէ պատճառ խնդրելոյն Շապհոյ զզօրս ՚ի նմանէ ընդդէմ յունաց` իցէ նա ինքն Տիրիթ, եւ սիրելին նորա Վարդան: Յայնմ վայրի գասակ` երկրորդ զինակիր արքայի եղբայրն Վարդանայ սկսաւ յորդորել զնա, զի զերկոսին եւս զՏիրիթ եւ զՎարդան ընկեսցէ ՚ի պատուոյ իւրեանց. քանզի դժկամակեալ էր ընդ նոսա. վասնզի Տիրիթ ՚ի պատուի կալով բազում չարիս գործէր եւ Վարդան եղբայր իւր ՚ի նորա միտս էր, եւ առեալ եւս էր ՚ի հարճ զաղջիկ մի, ընդ որ մախայր Վասակ : Կոչեալ ապա արքայի զերկոսին զնոսա առաջի, իւր` ամօթալից բանիւք յանդիմանեաց զնոսա. եւ ընկէց յիշխանութենէ իւրեանց:
       Եւ նոցա չհանդուրժեալ այսպիսի նախատանաց եւ արհամարհութեան` դառնագին ոգւով դիմեցին զկնի Շապհոյ: Ընդ որ առաւել զայրացեալ Արշակայ` հրամայեաց Վասակայ եղբօր Վարդանայ պնդիլ զօրօք զհետ նոցա, եւ սպանանել զնոսա ուր եւ գտցին: Եւ Վասակ փութացեալ եհաս առ նոսա ՚ի ճանապարհի. եւ զերկոսին եւս սպան անդէն: Որով եւ ըստ ասելոյ Խորենացւոյն, խնդրեցաւ անպարտ արիւնն Գնէլայ ՚ի Տիրիթայ եւ ՚ի Վարդանայ` յանիծից Մեծին Ներսէսի: Յետ այսորիկ առաւել սիրելի լեալ Վասակայ յաչս Արշակայ` շինեաց հրամանաւ նորա դաստակերտ մի յԵկեղեաց գաւառի. որ յանուն նորա Վասակերտ կոչեցաւ. ըստ գրելոյ Ասողկայ. ի. 1:
       գ. Իսկ Շապուհ արքայ պարսից ՚ի խաղայ իւրում ՚ի վերայ յունաց` հասեալ ՚ի մեծ քաղաքն Հայոց ՚ի Տիգրանակերտ. կամեցաւ մտանել ՚ի ներքո խաղաղութեամբ, եւ առնուլ փոքր ինչ պաշար ճանապարհի: Իսկ Անդովկ նահապատ Սիւնեաց աներ Արշակայ , որ եւ էր միանգամայն զօրավար արեւելեան գնդին. եւ էր կացուցեալ վերակացու քաղաքին. առանց խորհրդոյ հրամայեաց աղխել զդրունս ընդդէմ Շապհոյ: Այլ Շապուհ հրեշտակս առաքեալ առ նա` ասէ. ես բարեկամ եմ հայոց. ապա զիա'րդ փակես ընդդէմ իմ զդրունս քաղաքիդ:
       Բայց Անդովկ արհամարհեալ զհրեշտակսն` դարձոյց զնոսա ամօթով յետս, եւ գրգռեաց մարտ ընդդէմ Շապհոյ. յորում կոտորեցան բազումք ՚ի պարսից. եւ ՚ի պարտ ութիւն մատնեալ` խաղացին ՚ի Միջագետս, եւ եկին ՚ի Մծբին:
       Անդ պատրաստեաց եւ կարգեաց Շապուհ զզօրս իւր` կրկին յարձակիլ ՚ի վերայ Տիգրանակերտի. բայց բազում ինչ լուեալ նորա ՚ի լրտեսաց իւրոց վասն աշխարհին Յունաց` եթող զայն գործ, զի մի խափան ինչ արկցէ պատերազմելոյ յաջողութեամբ ընդ յոյնս եւ կամ այլուստ վտանգեսցի: Վասն որոյ առեալ վաղվաղակի զզօրս իւր խաղաց ՚ի յոյնս, եւ առաքեաց թուղթ սպառնալեաց առ Տիգրանակերտեայս եւ ասէ. ես կամէին խաղաղութեամբ անցանել յամենայն քաղաքս յերկարութեան ճանապարհիս. այլ դուք ստահակեալ ընդդէմ կացիք ինձ , եւ եղէք օրինակ այլոց քաղաքաց այդպէս ստահակելոյ. բայց ՚ի դարձին իմում այնպիսի արարից զձեզ, զի լինիջիք եւս օրինակ պատուհասի այլոց ստահակելոյ:
       Իսկ պատճէն թղթոյն էր այս. Մազդեղեանց քաջ Շապուհ արքայից արքայ` Տիգրանակերտեայց, որք ոչ եւս էք անուանելոց ՚ի մէջ Արեաց եւ Անարեաց: Ես կամէի ՚ի ձէնջ սկսեալ յամ առաջիկայ քաղաքս խաղաղութեամբ եւ քաջօրէն ազատութեամբ զմուտն առնել. եւ եթէ դուք Տիգրանակերտեայք, որ առաջին էք` ոչ շահատակ ութեամբ ասեմ, այլ ` ՚ի մտէ ուղղեւորութեանս ընդդէմ կացէք ինձ, ՚ի ձէնջ ուսցին եւ այլք զդոյն առնել. այլ ՚ի դարձին մերում բարկութեամբ այնպէս վանեցից զձեզ, զի կրկին եղիջիք օրինակ խեռեալ ստահակելոցն:
       դ. Դիմեալ ապա Շապհոյ ՚ի վերայ յունաց` արար բազում յաղթութիւնս, եւ գերեաց զբազում ռամիկս եւ զզինուորս նոցա. եւ դարձ արարեալ անտի` փութայր հասանել ՚ի Տիգրանակերտ, եւ առնուլ զվրէժ ՚ի քաղաքէն, արձակեալ նախ յիւրմէ զգունդն Արշակայ` գնալ ՚ի Մծբին, եւ սպասել անդ. կասկածեալ` թէ գուցէ նոքա փոխանակ օգնելոյ ինքեան` օգնեսցեն Տիգրանակերտեայցն: Եւ քանզի առաջին յաղթութիւն պատերազմի` որպէս առիթ լինի վերստին յաղթելոյ, սոյնպէս լինի եւ պատճառ չարաչար յաղթեալ լինելոյ` վասն վստահելոյ յանձին տէրութիւն, Տիգրանակերտեայքն յայն առաջին յաղթութիւն իւրեանց ապաստանեալ` ոչ կամեցան հաշտութիւն խօսիլ ընդ Շապհոյ. այլ` փակեալ զամ մուտ քաղաքին, եւ ելեալ ՚ի վերայ պարսպին` սկսան ծաղր առնել զզօրս պարսից. ո՞չ առիք զփորձ յառաջնումն, կամիք միւսանգամ սատակիլ ՚ի մէնջ: Եւ առ Շապուհ ձայնեալ մի ոմն ՚ի նոցանէ` որ յանդգնագոյնն էր, ասէ. ՚ի բա'ց գնա ՚ի մէնջ Շա'պուհ. ապա թէ ոչ` բազում չարիք հասանեն ՚ի քեզ եւ ՚ի զօրս քոյ` առաւել քան զառաջինն:
       Իսկ Շապուհ յանդիման կացեալ առաջի նոցա` ասէ. ո'վ զօրաւո'րքդ հայոց` ցուցանէք այո ' զձեզ լինել քաջս այլ ոչ գործէք զգործ քաջաց. զի քաջք ոչ եթէ ՚ի պարսպի թաքչելով` ձայն սպառնալեաց արձակեն արտաքս, այլ` ՚ի յարձակ դաշտի մատչին ՚ի կռիւ մարտի. վասն զի գործ կանանց ՚ի յերկիւղէ պատերազմի արգելուլ զանձն ՚ի ներքս, եւ խօսիլ բանիւք սպառնալեաց արտաքս:
       Զայս ասացեալ Շապհոյ` փոխանակ խաղաղական պխիւոյ ընկալաւ պատասխանի խիստ եւ նախատական: Վասնորոյ զայրացեալ նորա մեծապէս` կոչեաց առ ինքն զզինուորս եւ զռամիկս գերեալս ՚ի յունաց, եւ ասէ ցնոսա. եթէ սրտի մտօք պատերազմեսջիք ընդ մեզ` յաղթել քաղաքիս, ՚ի յառնուլն զսա` ազատեցից զամենեսին զձեզ հանդերձ ընտանեօք ձերովք. եւ առաքեցից զձեզ բազում պարգեւօք յաշխարհ ձեր: Զայսպիսի բանս լուեալ նոցա` բորբոքեցան իբրեւ զհուր, եւ կամէին առ ժամայն լափել զքաղաքն:
       Իսկ Շապուհ եդ կարգ այսպիսի. հրամայեաց զօրացն պարսից շուրջանակի կանգնիլ զպարսպաւ ՚ի հեռուստ` դաս դաս աղեղնաւորաց եւ տիգաւորաց եւ պարսաւորաց, եւ լինել նետաձիգ եւ քարաձիգ ՚ի զօրս պարսպին: Եւ զբազումս ՚ի ռամկացն յունաց նոյնպէս կարգեաց զպարսպաւ. եւ ետ ՚ի ձեռս նոցա նիւթ վառելի եւ գործիս հրընկէցս` արկանել նոքօք հուր ՚ի քաղաքն:
       Կացոյց ապա եւ առաջի զինուորացն յունաց զբազում մեծաշէն անուաւոր մեքենայս, որք կոչէին զէշք կամ էշք, զորս վարէին երեք արք: Զայսոսիկ գործիս յառաջ մղեալ զինուորացն, եւ առ պարսպօք զետեղեալ` մտին ՚ի ներքոյ նոցա. եւ սկսան կտցաւոր մրճօք եւ բրչօք փորել զհիմունսն, եւ սաստիկ բաղխմամբք նգաց եւ այլոց գործեաց խախտել զահագին եւ զմեծամեծ քարինսն, զորս զետեղել էր Տիգրանայ Մեծի:
       ե. Իբրեւ տեսին զայս հայք ՚ի պարսպէ անտի, սկսան նետաձիգ լինել ՚ի զօրս պարսից, եւ քարինս մեծամեծս արկանել ՚ի վերայ մեքենայիցն. բայց ոչինչ կարէին առնել. զի արքն` որք ընդ մեքենայիւքն էին, թէպէտեւ յանհնարինս աշխատէին, բայց յապահովի կային, քանզի այն մեքենայք ՚ի քարանց ձգելոյ ինչ ոչ վնասէին:
       Տեսեալ Շապհոյ, թէ մի կողմն պարսպին վտանգեցաւ, եւ այլ երկու կողմանք մերձ են յանկանիլ, հրամայեաց յանկարծակի գոչեցուցանել զամենայն փողս պղնձիս: Եւ ահա յայն հնչումն` զօրքն բովանդակ յառաջ մատուցեալ, սկսան իբրեւ զտարափս թափել զնետս, զտէգս եւ զքարինս յամ կողմանց ՚ի վերայ հայոց, որք էին ՚ի պարսպի, եւ ընկենուլ զհուր ՚ի ներքս: Զահի հարեալ նոցա ընդ այս, եւ յապշութիւն կրթեալ` յիմարեցան. եւ բազումք ՚ի նոցանէ վիրաւորեալ անկան. բազց բազումք եւս սրտապնդեալ` մարտնչէին ՚ի վերուստ սաստկութեամբ:
       Եւ մինչդեռ նոքա յայսպիսի տագնապ տարակուսի պաշարեալ պատերազմէին, յանկարծակի սասանեալ եւ յահագինս դղրդեալ անկան երկոքին կողմանք պարսպին. խրամատեցան եւ այլ տեղիք: Յայնժամ եւ զօրացն պարսից առ հասարակ հորդան տուեալ ՚ի ներքս` սկսան սրոյ ճարակ տալ զամենին: Եւ թէպէտ բազումք ՚ի հայոց` որք ՚ի ներքս էին, ՚ի յուսահատութենէ ՚ի կատաղութիւն վառեալ` բազում կոտորածս առնէին պարսից, բայց յանակնունելի տագնապ շփոթի ըմբռնեալ` ՚ի խռան անդ ՚ի սատակել զայլս` յայլոց անտի սատակէին. եւ յորդութիւնք արեան սպանելոցն իբրեւ զհեղեղս անձրեւաց խաղային ընդ փողոցս քաղաքին:
       Յայնմ վայրի եւ զինուորք յունաց եւ ռամիկք նոցա փութանակի ՚ի քթթել ական զամենայն փայտակերտ շինուածս քաղաքին հրով այրէին: Եւ լինէր անդ աղետալի եւ սոսկալի աղաղակ մանկանց եւ կանանց. որոց ձայնք զականջս ամցւն խլացուցանէին: Այլ իմն ողորմելի տեսիլ եւս էր տեսանել անդ. զի որք ՚ի հրոյ փախուցեալ` փութային ՚ի ծածուկ տեղիս թաքչիլ, չարաչար հարուածոց պատահեալ մեռանէին. եւ որք ՚ի սրոյ զերծանիլ կամելով` յապարանս անկանէին, ՚ի հրոյ անտի այրէին. ընդ որս այրեցաւ եւ Անդովկ վերակացու քաղաքին:
       Ապա տեսեալ Շապհոյ, եթէ իսպառ եղծաւ քաղաքն, եւ սակաւք մնացին ՚ի նմա, հրամայեաց զօրաց իւրոց` զի դադարեսցին ՚ի կոտորելոյ. եւ զմնացորդսն գերի վարեալ` ել անտի. եւ հրամայեաց յայնմ հետէ անպայազատ համարիլ զտոհմն Սիւնեաց, որովհետեւ իշխան քաղաքին Անդովկ` Սիւնի էր: Եւ անտի հրեշտակս առաքեալ առ գունդն հայոց` զոր արձակեալ էր ՚ի Մծբին , պատուէր ետ նոցա` զի փութասցին հասանել անդր. եւ ինքն մնայր ՚ի կողմանս յայնոսիկ մինչեւ ՚ի գալ նոցին: Իսկ փոխանակ Անդովկայ կարգեցաւ զօրավար արեւելեան գնդին Գնէլ նահապետ Անձեւացեաց: