Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ եղեւ ՚ի մեկնիլ նախարարացն հայոց ՚ի բաժնէն յունաց` անկաւ խռով ութիւն ՚ի մէջ Արշակայ արքայի, եւ Սահակայ ասպետի Բագրատունւոյ աներոյն Վաղարշակայ, որոյ ժառանգութիւն էր ՚ի բաժնի անդ յունաց: Եւ պատճառ խռովութեանն եղեւ այս . զի սա ՚ի վախճանիլ փեսային իւրոյ Վաղարշակայ` առեալ զթագաւորական զարդս նորա` զարդարեցաւ նոքօք: Ընդ որ չարակնեալ կնոջ Արշակայ թագաւորի` գրգռեաց զայր իւր հանել ՚ի բաց ՚ի Սահակայ զայն զարդ նորա եւս եւ բազում խոստմամբ պարգեւաց յորդորեաց զազգակիցս նորին` որք էին ՚ի Սպեր գաւառէ, չարախօս լինել զնմանէ առ արքայ: Որոց հաւատս ընծայել Արշակ` սկսաւ ընդ ակամբ հայիլ ՚ի Սահակ, եւ նեղէր զնա ՚ի բազում իրս:
       Դժուարացեալ Սահակայ ընդ այս` խորհեցաւ գաղտ մեկնիլ եւ փախչիլ յԱրշակայ արքայէ, եւ գնալ առ Խոսրով, ՚ի սոյն եղեն նմա խորհրդակից եւ այլ երեք երեւելի նաքարարք, որք էին` Սուրէն Խորխոռունի Վահան Առաւենեան, եւ Աշխադար կամ Աշխարադ Դիմաքսեան, որոց ժառանգ ութիւն (որպէս երեւի ) ո'չ էր ՚ի մասն բաժնի Պարսից, այլ` Յունաց: Եւ քանզի չորեքին սոքա միանգամայն ոչ կարէին փախչիլ հանդերձ ընտանեօք եւ աղխիւք իւրեանց, խորհուրդ արարեալ հաստատեցին, զի նախ երթիցէ Սահակ ասպետ, եւ յետոյ ինքեանք դիպօղ առիթ գտեալ` գնասցեն անդր: Այսու խորհրդով ելեալ Սահակայ ասպետի, եւ դիմեալ ընդ գաղտնի ճանապարհ փութանակի անկաւ առ Խոսրով արքայ հայոց: Տեսեալ զնա Խոսրովու` ուրախացաւ յոյժ, եւ մեծարեաց զնա, եւ կացոյց սպարապետ ՚ի վերայ զօրաց իւրոց, եւ ետ նմա զկալուածս եւ զաւանս այնոցիկ նախարարաց, որոց թողեալ զայնս ՚ի բաց գնացեալ էին առ Արշակ, եւ մնացեալ էին առ նմա:
       Եւ զի ընդ այն ժամանակս բազումք ՚ի Վանանդացւոց ապստամբեալ ՚ի Խոսրովայ` ելուզակ ութեամբ խռովէին զաշխարհս Հայոց մինչեւ ՚ի սահմանս բաժնին Արշակայ, առաքեաց Խոսրով ՚ի վերայ նոցա զնա ինքն զՍահակ ասպետ բազում զօրօք: Եւ նորա յանկարծակի հասեալ առ նոսա` եհար եւ սատակեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ զբազումս արար փախստական ՚ի սահմանս Չորրորդ Հայոց, եւ զմնացեալսն վանեաց մինչեւ ՚ի կողմանս Մանանաղւոյ: Այլ ՚ի չուել անդ Սահակայ ասպետի առ Խոսրով` դէպ եղեւ Արշակայ արքայի ընդ այն աւուրս հանել զգանձս իւր յամրոցէն Անւոյ, եւ տանիլ յաշխարհն Ծոփաց: Զայս միջոց ժամանակի յարմար պարապ համարելով երից նախարարացն` Սուրենայ, Վահանայ եւ Աշխադարայ, յուղի անկան եւ նոքա բազմ ութեամբ եւ աղխիւք իւրեանց` գնալ առ Խոսրով. եւ ՚ի ճանապարհի անդ ՚ի դարան մտեալ` յափշտակեցին զգանձսն Արշակայ, եւ փութացան անկանիլ յաշխարհն Արարատայ:
       Իբրեւ լուաւ զայս Սամուէլ նախարար Մամիկոնեան` որ էր մտերիմ Արշակայ, էառ զգունդ մի զօրաց` եւ եմուտ զհետ նոցա շտապաւ. եւ ժամանեաց առ նոսա ՚ի գաւառն Մանանաղւոյ: Յայնժամ անկարացեալ նոցա փախչիլ ՚ի ձեռաց Սամուէլի` թաքեան ՚ի քարանձաւս լերանց եւ գտեալ այր մի մեծ եւ մատչելի` մտին անդր ընդ նեղ եւ ընդ դժուարագնաց ուղի մի զառ ՚ի վայր ՚ի կողմանէ այրին: Եւ էր այրն այն յայնպիսի ժայռի, որ միապաղաղ բարձրացեալ էր ուղղորդ, եւ անդունդք առաջի նորա իսկ ՚ի վերուստ կողմանէ զարհուրելի ապառաժ ամբարձեալ ՚ի դուրս իբրեւ զքիւ (այսինքն իբրեւ բարձր սաչախ տան):
       Իսկ Սամուէլ իբրեւ ծանեաւ զթաքչիլ նոցա յայնմ այրի, փութացաւ հասանել առ նոսա եւ դիմել ՚ի ներքս . բայց ոչ կարաց. զի չէր նմա հնար ընդ այն նեղ ուղի անցանել. քանզի մանուկ մի եւս կարէր պահել զայն եւ խափանել զանցս. եւ ոչ գոյր այլ ճանապարհ: Տարակուսեալ յոյժ ընդ այս Սամուէլայ, եւ չգտեալ զայլ հնարս, ազդ արար Արշակայ` առաքել երկաթապատ արկեղս. զի մտեալ ՚ի նոսա արանց քաջաց` ՚ի խաղացուցանել զայնս շղթայիւք ՚ի վերուստ ՚ի վայր ՚ի դուրս այրին` ելցեն նոքա յարկեղացն, եւ մտել ՚ի ներքս ՚ի յայրն ` կոտորեսցեն զթաքուցեալսն ՚ի նմա, եւ առցեն զգանձսն: Բայց այս եւս ոչինչ օգնեաց նոցա. զի տարածեալ գոլով ՚ի բարձանաց քուաձեւ ապառաժ գագաթանն անդր քան զտեղի դրան այրին, արկեղքն հեռի ՚ի դրացն իջանէին, եւ առ կախեալ մնային յօդս:
       Մինչդեռ սոքա յայս գործ զբաղեալ էին, ընդ դիպուածոյ իմն հասեալ էր յայն կողմանսն Սահակի ասպետ գնդաւ զօրացն Խոսրովու ՚ի վանել նորա զՎանանդացի զելուզակսն: Եւ իմացեա'լ զպաշարիլ երից նախարարացն ՚ի Սամուէլէ` եթող զաւազակսն, եւ դիմեաց ՚ի վերայ նորա, եւ արար զնա հալածական հանդերձ զօրօք նորին. եւ հանեալ յայրէն զերեսին նախարարսն զիւր խորհրդակիցս, ընդ նոսին եւ զգանձսն, վաղվաղակի հասոյց առ Խոսրով: Եւ Խոսրով պատուով ընկալեալ զնոսա` ետ նոցա, որպէս եւ Սահակայ` զդաստակերտս եւ զգիւղս եւ զկալուածս ՚ի ժառանգութենէ այնոցիկ, որք ոչ դարձան առ Խոսրով: Եւ ՚ի գանձուցն բերելոց հանեալ մասն` առաքեաց առ Շապուհ իբր ընծայ նմա:
       բ. Լուեալ Արշակայ զոր միանգամ արարն Սահակ ասպետ, բարկացաւ յոյժ, եւ առաքեալ դեսպանս առ Խոսրով` խնդրեաց ՚ի նմանէ զգանձսն, զորս տարեալ էին փախստեայքն. եւ նա յղեաց պատգամ, թէ այն գանձք արքունի են, եւ ինձ անկանին: Յետ բազում պատգամաւորութեան գումարեալ Արշակայ զզօրս` խաղաց սրտմտութեամբ ՚ի վերայ Խոսրովու: Էառ եւ Խոսրով զզօրս իւր, եւ եկեալ բանակեցան առ սահմանօք ծովուն Գեղամայ, եւ անտի աճապարեաց հատանել առ Արշակ եւ ՚ի դիմի հարկանիլ նմա ջանել նորա ՚ի սահմանս իւր. եւ ՚ի դիմել նորա յառաջ ` եգիտ զԱրշակ հասեալ ՚ի գաւառն Վանանդայ:
       Յորժամ տեսին երկաքանչիւր բանակք զիրեարս ՚ի հեռուստ, վաղվաղակի ճակատ յօրինեալ` յանդիման եղեն միմեանց ՚ի դաշտին, որ կոչիւր երեւել. եւ փութային ազգայինք զազգայինս կոտորել: Բայց զի օրն խոնարհեալ էր ՚ի տարաժամիլ, զկայ առեալ դադարեցան, եւ սպասեալ մնային այգուն լինելոյ, երկաքանչիւրոցն ՚ի մտի եդեալ` ոչ անսալ միմեանց, այլ` յառաջագոյն կանխել ՚ի մարտ:
       Եւ եղեւ իբրեւ ծագեաց առաւօտ, երկոքին ճակատք` որք ՚ի պատրաստի կային, փոթորկեալ բարկութեամբ` միանգամայն հարան ընդ միմեանս` որպէս նաւք բեռնալիցք յափշտակեալ ՚ի հողմոյ. որոց ՚ի զարհուրագինս բաղխելոյ զմիմեանս` ՚ի միմեանց խորտակեցան եւ քայքայեցան. եւ ձայնք գոչման եւ գոռալոյ նոցա բարձրացան. եւ հարուածք սուսերոց նոցին սաստկացան. որով եւ տապաստ անկան անդ յերեսս դաշտին քաջք ՚ի քաջաց` բազում յոյժ:
       Անդ Դարա Սիւնի սպարապետ Արշակայ բազում նախճիրս գործեաց, եւ վիշապօրէն սրտմտագինս պտոյտքեալ` կոտորեաց զբազումս ՚ի բերան սրոյ. բայց ինքն եւս յաղմուկ շփոթի անդ վիրաւորեալ ՚ի մահ` անկաւ եւ մեռաւ. եւ ՚ի մեռանիլ նորա` առաւել սաստկացաւ մարտն ՚ի կողմանէ Խոսրովեանցն, եւ տկարացաւ կողմն Արշակայ:
       Քանզի Սահակ ասպետ սպարապետ Խոսրովու առաւել քան զԴարա իբրեւ զառիւծ շուրջ արկեալ զզօրսն Արշակայ ` եհար զնոսա յանհնարին հարուածս. մինչեւ տագնապիլ յոյժ Արշակայ, եւ աճապարել փախչիլ սակաւուք: Իսկ Գազաւոն Կամսարական որդի Սպանդարատայ մնաց ՚ի մարտի անդ սակաւ արամբք, եւ պաշարեալ յամենայն կողմանց ՚ի զօրացն Խոսրովու` վտանգեցաւ յոյժ. ապաւինեալ ապա յար ութիւն սրտի իւրոյ` յարձակեցաւ ՚ի վերայ նոցա գազանաբար. եւ պատառեալ զմի կողմն` զերծաւ եւ եհաս փախստեամբ առ Արշակ: Իսկ քաջն Սահակ զհետ մտեալ` տագնապ մեծ հասոյց Արշակայ ՚ի վարել նորա զնա սաստկութեամբ:
       Եւ իբրեւ ետես կորովին Գազաւոն, եթէ ՚ի վտանգի մեծի է Արշակ յետս յարձակեցաւ ՚ի վերայ Սահակայ ասպետի. եւ մարտ եդեալ ընդ նմա` ցրուեաց զզօրս նորա, եւ դարձաւ անդրէն: Եւ ՚ի հասանել վերստին առ նոսա զօրացն Սահակայ` միւսանգամ յարձակեցաւ արին այն ՚ի վերայ նոցա, եւ ընդ առաջնոյն ցրուեաց զնոսա. եւ զայս արար բազում անգամ` ասէ Խորենացին, որով եւ ետ պարապ փախստեան Արշակայ. մինչեւ եհաս նա յԵկեղեաց գաւառ ՚ի քաղաքն Երիզայ. եւ Սահակ դարձաւ յետս. եւ Խոսրով գնաց ՚ի տեղի իւր:
       գ. Իսկ Արշակ հիւանդացեալ անդ ՚ի յԵրէզ մաշարայական ախտիւք` մեռաւ, թագաւորեալ ամս իբր. ե. երկու ամենայն ՚ի վերայ բոլոր հայոց. եւ երկու եւ կէս ` ՚ի վերայ միոյ մասին. եւ կամ ըստ այլոց` ամս. է. հինգ ամենայն ՚ի վերայ ամենայն հայոց. եւ երկու ամենայն եւ կէս` ՚ի վերայ կիսոյն: Յետ մեռանելոյ Արշակայ` ոչ եւս եդ կայսրն թագաւոր հայոց ՚ի բաժնի անդ, այլ` կոմս յոյն. եւ կացոյց զքաջն Գազաւոն ստրատելատ, կամ սպարապետ զօրաց` եւ առաջնորդ մեծամեծացն հայոց եղելոց յայնոսիկ կողմանս: Ընդ այս դժկամակեալ նախարարքն` ընդ որս եւ նա ինքն Գազաւոն, խորհեցան յարիլ ՚ի Խոսրով, եւ նմա հնազանդիլ. սմին իրի գրեցին առ նա թուղթ այսու օրինակաւ. Ստրատելատ Գազաւոն եւ ամենայն նախարարք հայոց` մասինն յունաց, տեառն մերում Խոսրովայ արքայի կողմանն Այրարատոյ` խնդալ: Ինքնին տէր գիտես զմտերմութիւն մեր առ յիշեալ թագաւորին մերում Արշակայ. զոր մինչեւ ցօր վախճանին անշիջելի պահեցաք: Եւ արդ խորհեալ եմք նոյնպէս ծառայել քեզ միամտութեամբ, եթէ հաստատեսցես առ մեզ դաշամբք զերիսս զայսոսիկ: Առաջին` չյիշել զյանցանս մեր, զոր պատերազմեցաք ընդ քեզ ՚ի հարկէ եւ ոչ ՚ի կամաց: Երկրորդ` զի դարձուսցէ ՚ի մեզ զամենայն ժառանգութիւնս մեր` որ ՚ի մասինդ պարսից, զոր հատէք յարքունիս: Երրորդ` հնարել թափել զմեզ ՚ի կայսերէ, զի մի ' վրդովեսցէ զբնակութիւնս մեր` որք ունիմք իշխա նութիւն յայսմ բաժնի: Եւ զայս պայման ուխտի գրեալ` եւ խաչ հաստատեալ կնքեսցես. զորս տեսեալ` փութասցուք ՚ի ծառա յութիւն ձեր. ո'ղջ լեր տէր մեր:
       Ընթերցեալ Խոսրովու զայս թուղթ նախարարացն` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ գրեաց պատասխանի այսպէս. Քաջ արանց Խոսրով հայոց արքայ, ստրատելատի Գազաւոնի եւ ամենայն նախարարաց մերոց` ողջոյն շատ: Ուրա'խ լերուք, զի եւ մեք ողջ եմք, եւ ուրախացաք ընդ լուր որջունի ձերոյ , եւ առաքեցաք ըստ խնդրոյ ձերոյ զայս պայման ուխտի. Առաջին` չյիշել զյանցանս ձեր. զոր չունէաք առ յանցանս իսկ, այլ` երախտաւորս զմիամտելն առ թագաւորին Արշակունւոյ, զոր պաշտէիքն. զի եւ առ մեզ զնոյն յուսամք լինել : Երկրորդ` դարձուցանել ՚ի ձեզ զժառանգութիւնս ձեր, զոր ունիմք յարքունիս, բայց ՚ի յայնմանէ` զոր ումեք ումեք պարգեւեցաք. զի ոչ շրջին պարգեւք թագաւորաց առանց վնասու. մանաւանդ զի ՚ի դիւան հօրն մերոյ տեառն Շապհոյ արքայից արքայի եմուտ. այլ` փոխանակ ընդ այնր եւ յարքունուստ լնումք եւ զձերոյն պակասութիւն: Երրորդ` թափեմք զձեզ ՚ի գործակալացն յունաց` թէպէտ պատերազմաւ ընդ կայսեր` թէպէտ խաղաղութեամբ: Եւ զքեզ Գազաւոն արիւն իմ եւ հարազատութիւն, ոչ ըստ վաղնջուց ազգականութեան, այլ` ըստ արդեանս` որ ՚ի մօրէ քումմէ Արշանուշայ Արշակունւոյ, հանեալ զքեզ ՚ի հայրենեաց քոց Կամսարականաց, եւ ՚ի մայրենիս քոյ յիմս առեալ ազդ` Արշակունի անուամբ պատուեցից:
       դ. Զայսպիսի հաստատ ութիւն ընկալեալ նախարարացն ` միաբանեցան ընդ Գազաւոնի, եւ հնազանդեցան Խոսրովու իբրեւ իւրեանց օրինաւոր թագաւորի: Եւ որք միանգամ ունէին զժառանգ ութիւն ՚ի բաժնի պարսից, որպէսի էր եւ Գազաւոն, ելեալ գնացին անդր, եւ պատուեալ եղեն ՚ի Խոսրովայ. եւ ընկալան ՚ի նմանէ զկալուածս եւ զաւանս, զորս յառաջն ունէին, եւ կամ զայլս փոխանակ նոցին:
       Իսկ նախարարն Սամուէլ թէպէտ եւ ՚ի սկզբան անդ արտաքուստ միաբան ցուցանէր զինքն ընդ նախարարսն, սակայն ՚ի ներքուստ չէր հաճեալ ընդ այն` զոր նոքա կամէին. եւ պատճառ ոչ հաճելոյն էր այս, զի ինքն սպանեալ էր զհայր իւր զՎարդան, եւ զմայր իւր զՏաճատուհի` վասն ուրանալոյ նոցա զՔրիստոս` եւ դառնալոյ ՚ի կրօնս պարսից. որոյ վասն ոխացեալ էին ընդ նա պարսիկք, եւ քեռիք իւր` որք էին յազգէ Արծրունեաց. յայս սակս կասկածէր Սամուէլ, թէ գուցէ ՚ի մտանել իւր ընդ հնազանդութեամբ արքային Խոսրովու` պարսիկք եւ կամ քեռիք իւր ՚ի ձեռն նորա դաւեսցեն զնա:
       Ապա յորժամ յարեցան նախարարք ՚ի Խոսրով, սա հնարիւք իմն առեալ յինքն զպատճէն թղթոյ նախարարացն, եւս եւ զբուն թուղթն Խոսրովու, մեկնեցաւ ՚ի նոցանէ. եւ առեալ զընտանիս իւր` գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ յանդիման եղեալ կայսերն Արկադեայ` պատմեաց նմա, զոր արարին նախարարք . եւ եցոյց նմա զթուղթսն գրեալս պարսիկ գրով. թէպէտ եւ բանքն հայերէն էին. եւ զայս արար առ հաճոյանալոյ յունաց, եւ զերծ կացուցանելոյ զանձն ՚ի վտանգէ: Եւ արկադ պատուեալ զնա բազում իրօք` հրամայեաց օրինակել զթուղթսն զանոսիկ յունարէն գրով, եւ դնել ՚ի պահեստի. որք եւ կային մինչեւ ցաւուրս Խորենացւոյն:
       Իսկ Խոսրով արքայ առաքեաց հրեշտակս առ Արկադէոս կայսր, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ, զի հաւատասցէ ինքեան զմասն բաժնի Յունաց յաշխարհին հայոց, խոստանալով անվրէպ տալ զհարկսն, որպէս տայր եւ արքային պարսից ՚ի բաժնէ նորին: Եւ Արկադէոս կասկածեալ, թէ գուցէ նախարարք հայոց առհասարակ միաբանեալ` հանիցեն իսպառ ՚ի ձեռաց իւրոց զբաժինն զայն, կատարեաց զխնդիր նորա, եւ յանձնեաց նմա զայն մասն: Եւ այնուհետեւ տիրեաց Խոսրով ամենայն հայոց համանգամայն` հարկելով պարսից եւ յունաց:
       ե. ՚Ի սորա աւուրս Շապուհ որմզդեան արքայ պարսից յետ թագաւորելոյ առանձինն ամս. հ. հասեալ ՚ի ծերութիւն` թագաւորեցոյց զորդի իւր զԱրտաշիր, եւ յանձն արար նմա զկառավար ութիւն աշխարհին. եւ զկնի այսորիկ եկաց եւս կենդանի ամս իբր երեք, եւ ՚ի մեծամեծ գործս ինքն լինէր հրամանատու. ուստի եւ ՚ի պատմութիւնս հայոց սորին Շապհոյ անուն եւեթ յիշատակի. եւ միայն գործք սորա գրին. նաեւ Արտաշրի իսկ գործք սմա ընծային: Սոյնպէս եւ յարտաքին մատենագիրս տեսանեմք, զի գործք ինչ այսր ժամանակի անուամբ Շապհոյ ՚ի մէջ բերին. թէպէտ նոքա այլ ոմն համարին զնա` այսինքն երրորդ Շապուհ իբր յաջորդ կամ գահակից Արտաշրի. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ . լա. (3):
       Արդ` սոյն այս Շապուհ երեւելի` արքայից արքայ ասացեալ` հայր Արտաշրի, որպէս եւ տեսանի ՚ի պատմութիս ամենայն ազգաց` քան զամենայն թագաւորս աշխարհի երկար ամօք նստաւ յաթոռ թագաւորութեան, որոյ վասն յամենեցուն կոչեցաւ երկայնակեաց . զի ասի զնմանէ` թէ անդստին ՚ի ծննդենէ տուաւ նմա այն իշխան ութիւն ՚ի նախարարացն պարսից. յորոյ վերայ պատմէ զայսպիսի ինչ Աղաթիաս յոյն մատենագիր. գիրք. դ. առեալ ՚ի հին պատմութենէ պարսից: Թէ զկնի հօր սորա Որմզդի` ոչ գտաւ հարազատ ժառանգ թագաւորութեան, բայց եթէ որդի մի միայն` որ դեռեւս յարգանդի մօր էր. եւ զի ոչ գիտէին նախարարք պարսից, ո՞ւստր արդեօք ծնանիցի` թէ դուստր, կոչեցին զմոգս` եւ հարցին ՚ի նոցանէ. եւ յասել նոցա` թէ ծնանի արու, կամեցել իշխանաց ստուգել զգուշակ ութիւն նոցա` բերեալ կացուցին ՚ի միջի զմատակ ձի մի, որ մերձ էր ՚ի ծնանիլ. զի եթէ ուղիղ գուշակեսցեն զնմէ մոգք, ճշմարիտ համարեսցին եւ զառաջին գուշա կութիւն նոցին. եւ քանզի ըստ գուշակելոյ մոգուցն դիպաւ ծնանիլ ձիոյն, հաստատել աւագանւոյն` ՚ի միտս` թէ նաեւ ծնանելի զաւակն իցէ արու, առին զթագն Որմզդայ եւ եդին ՚ի գիրկս թագուհւոյն, կամելով այսու թագաւորեցուցանել զնա ` զոր յարգանդի ունէր. եւ չեւ եւս ծնելոյ մանկանն ասացին, կեցցէ ' արքայ, եւ կոչեցին զնա յանուն հաւուն իւրոյ Շապուհ, այսինքն որդի արքայի:
       ՚Ի սոյն սակս ասեն, թէ այս Շապուհ Որմզդեան ծնաւ թագաւոր, եւ եկաց թագաւոր զամենայն աւուրս կենաց իւրոց. եւ ոմանք` թէ այնչափ թագաւորեաց` որչափ եկեաց: Այլ եօթանասնամեայ ժամանակ իշխանութեան նորա` ըստ կարգի պատմու թեան հայոց հաշուի ՚ի հնգետասներդ ամէ հասակի նորուն: Եւ եղեւ սա ինքն Շապուհ ըստ ընդարձակու թեան կենաց եւ թագաւորու թեան իւրոյ` անուանի յոյժ. եւ արար գործս բազումս եւ մեծամեծս` թէ ' ՚ի շինութիւն աշխարհաց, եւ թէ յեղծումն թագաւորութեանց` մանաւանդ Հայոցն: