Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փայլէին ընդ այն ժամանակս յաշխարհին Հայոց երկու լուսապայծառ ջահք, սուրբն Մեսրոպ, եւ մեծն Սահակ: Սուրբն Մեսրոպ էր ՚ի Տարոն գաւառէ` ՚ի Հացեկաց գեղջէ, կամ ՚ի Հացիկ աւանէ, որդի առն բարեպաշտի` որում անուն էր Վարդան: Սա ՚ի մանկութեան Տիոն վարժեալ հելլենական դպրութեամբ` աշակերտեցաւ Մեծին Ներսեսի հայրապետի, եւ եղեւ նորա նօտար. եւ յորժամ փոխեցաւ յաշխարհէ Մեծն Ներսէս, եկաց ՚ի դրան արքունի` ընդ յորդորելոյ հազարապետին հայոց Առաւանայ. եւ եղեւ դիւանադպիր թագաւորացն հայոց. զի էր ճարտար մտօք, եւ քաջ տեղեակ բազում լեզուաց, այսինքն յունաց, ասորւոց եւ պարսից. եւ կացել անդ ամս իբր եօթն մինչեւ յերրորդ ամենայն արքային Խոսրովայ` փառաւորեցաւ յոյժ:
       Այլ տեսեալ նորա` թէ ՚ի վտանգի է թագաւորութիւնն Հայոց, եւ հանապազ յալէկոծ ութեան կայ, եւ զմտաւ ածեալ զընդունայ նութիւն անցաւորացս` եթող զփառս ի. եւ փախուցեալ ՚ի սնոտի հոգոց` չոգաւ զկնի ամենակեցոյց խաչելոյն. եւ գնացեալ ՚ի Գողթան գաւառ ՚ի վերին կողմն Վասպուրական ի` եմուտ ՚ի վանս ինչ. եւ յետ այնորիկ միայնացել յանապատս` եկաց խստամբեր վարուք, եւ ետ զանձն բոլոր ՚ի հոգեւորս. եւ ապա ժողովեալ անդ առ ինքն զբազումս` սկսաւ կրթել զնոսա ՚ի մաքուր վարս, եւ յիմաստս աստուածային գրոց. եւ ինքն օր քան զօր առաւելեալ ՚ի սրբութեան, եւ ՚ի մարմնի անմարմնաբար քաղաքավարեալ, հրաշազարդեալ եղեւ յոյժ յամենայն առաքինութիւնս:
       Եւ որպէս գրէ ձեռնտու եւ ընտանի աշակերտ նորա Մովսէս Խորենացին. գ . 67. գտաւ գերազանցեալ քան զամենայն` որք զայնու ժամանակաւ էին առաքինիք. քանզի ամբ արտաւանութիւն եւ մարդահաճ ութիւն ՚ի նորա վարս տեղի գտանել երբէք ոչ կարացին, այլ` բարեխորհուրդ, հեզ եւ լաւակամ գոլով, եւ երկնայնոցն զարդարեալ սովորութեամբ` զինքն բոլորիցն ցուցանէր. զի գոյր տեսլեամբ հրեշտակական, մտօք ծննդական, բանիւք պայծառ, գործովք ժուժկալ, մարմնով արտափայլեալ, սարասիւք անճառ, խորհրդակցութեամբ մեծ, հաւատով ուղիղ, յուսով համբերող, սիրով անկեղծաւոր, ուսուցանելով անձանձրոյթ : Սոյն այս երանելիս Մեսրոպ կոչի Մաշտոց կամ Մաշթոց ՚ի բովանդակ ընթացս պատմութեան Կորեանն, եւ Փարպեցւոյն, նաեւ Խորենացին իսկ` որ հասարակօրէն Մեսրոպ անուանէ, ՚ի բ. գիրս. գլ. 9. Մաշտոց կոչէ:
       բ. Հանգունակից սմին երեւեցաւ յայնմ ժամանակի եւ երանելին Սահակ Պարթեւ` որդի Մեծին Ներսեսի, որդւոյ Աթանագինեայ, որդւոյ Յուսկան, որդւոյ Վրթանիսի, որդւոյ սրբոյն Գրիգորի. որ եւ յայնմ ազգէ ինքն էր միայն մնացեալ: Սա` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն եւ Կորեան եւ Ղազարու Փարպեցւոյ, ամենայն առաքինութեամբք նման գտաւ ընտրելոց հարց իւրոց. բայց գերազանց եւս եղեւ ՚ի ճգնութիւնս եւ ՚ի հանապազորդութիւնս աղօթից, եւ ՚ի քաջ վարժութիւնս աստուածեղէն իմաստից, եւ հելլենական դպրութեանց, զորս ուսաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Սոյն այս երանելիս յետ ամուսնանալոյ, եւ ունելոյ զդուստր մի Անոյշ անուն, կամ Սահականոյշ, իբրեւ վախճանեցաւ ամուսին իւր, հրաժարեալ յաշխարհէ` ետ զանձն յանտանելի ճգնութիւնս խստամբեր վարուց. եւ ստացաւ զաշակերտս վաթսուն, ամենեքին խարազնազգեացք, երկաթապատք եւ բոկագնացք, մեռեալք յաշխարհէ` եւ որ ինչ յաշխարհի: Սոքօք հանդերձ հանապազորդել երանելին անդադար ՚ի պաշտամունս տեառն` կեայր ընդ նմա նութեան անմարմնոց:
       Եւ իբրեւ վախճանեցաւ հայրապետն Ասպուրակէս, յետ կալոյ ՚ի կաթողիկոսութեան ամս. գ. կամ ըստ այլոց. ե. թագաւորն հայոց Խոսրով հաւան ութեամբ ամենեցուն ետ ձեռնադրել զերանելին Սահակ ՚ի տեղի նորա յերրորդ ամի թագաւորու թեան իւրոյ, յամի Տեառն 390: Եւ եղեւ սա ինքն սուրբն Սահակ ամենայն ժողովրդոց սքանչելի իմն հայելի առաքինութեան եւ կանոն ուղղութեան, հրահանգիչ մանկանց եկեղեցւոյ եւ պատկառեցուցիչ իշխանաց եւ մեծամեծաց ՚ի ձեռն խոնարհութեան եւ խստութեան վարուց իւրոց, նաեւ ՚ի ձեռն պարկեշտութեան սրբակրօն աշակերտացն. որով եւ աշխարհս Հայոց սկսաւ գեղեցիկ զարդարիլ ՚ի զարդ աստուածային առաքինութենէ, եւ բերկրիլ ՚ի հոգեւոր հանգստեան ՚ի փառս տեառն:
       Այլ սակայն եմուտ ՚ի նախարարսն այլ իմն պղտորութիւն. զի ոմանք ՚ի նոցանէ, որք ատել ութեամբ էին ընդ Խոսրովու թագաւորին իւրեանց, առիթ առեալ այսու, թէ նա առանց հաւանութեան Շապհոյ նստոյց կաթուղիկոս զսուրբն Սահակ, ժողովեցան ՚ի մի. եւ գնացեալ առ Շապուհ ամբաստան եղեն առ նա եւ ասեն. Խոսրով կարծեցուցանէ զինքն քեզ սիրելի եւ հնազանդ. այլ ուխտ իւր եւ խորհուրդ ընդ թագաւորին յունաց է. եւ միշտ հրովարտակօք եւ երթեւեկ պատգամաւորօք խօսի ընդ նմա ՚ի խաղաղութիւն. նաեւ առանց քում հրամանի կարգեաց քահանայապետ զՍահակ: Կարծէին բանսարկուքն (ասէ Ղազար Փարպեցին ) ըստ իւրեանց խորհրդոցն կորուսանել զնա (այսինքն զթագաւորն ), եւ անձանց եւ ի` բարւոյ իմիք շի նութեան լինել պատճառ . եւ ոչ գիտէին, եթէ տակաւին ՚ի մաշումն եւ ՚ի չար ծառա յութիւն մատնեալ լինին յաստուծոյ:
       Լուեալ Շապհոյ ամբաստանու թեան նախարարացն` առաքեաց առ Խոսրով պատգամաւորս, եւ կոչեաց զնա գալ առ ինքն, սպառնացեալ նմա չարիս` եթէ ոչ գայցէ. զի ստամբակ իմն գնացս ասէ տեսանեմ ՚ի քեզ` վտարանջել յիմմէ տէրութենէս, եւ գլխովին անձնատուր լինել ՚ի յոյնս, եւ զամենայն ինչ ըստ մտի գործել. որպէս եւ իշխեցերդ իսկ առանց ծանուցանելոյ ինձ նոր քահանայապետ հայոց կարգել զՍահակ:
       Զայրացեալ ընդ այս Խոսրովու` խօսեցաւ բարկութեամբ, եւ ասէ. մի թէ ծառա՞յ իցէ գնեալ Շապհոյ զիս, զի՞ կայ իմ եւ նորա եւ արհամարհեալ զհրեշտակսն` արձակեաց զնոսա ամօթալիցս: Բայց գիտելով` թէ ոչ տանի այսմ Շապուհ, եւ ինքն ոչ կարէ զդէմ ունիլ նորա առանձինն վասն անմիաբա նութեան նախարարացն, վաղվաղակի առաքեաց հրեշտկս առ արկադ կայսր յունաց, եւ աղաչեաց զնա, զի լուծցէ զհաշտութիւնն` որ ընդ Շապհոյ, եւ առաքեսցէ առ ինքն զզօրս յօգնականութիւն ընդդէմ նորա, խոստանալով տալ նմա միայն զամենայն հարկս աշխարհին, եւ ոչ Շապհոյ. բայց Արկադ հրաժարեցաւ յօգնելոյ նմա:
       Յայնժամ Շապուհ արքայ ժողովեալ զբազում զօրս` ետ ՚ի ձեռս որդւոյ իւրոյ Արտաշրի, եւ առաքեաց ՚ի Հայս ՚ի վերայ Խոսրովու. եւ այս յաւէտ ՚ի հրապուրելոյ ոմանց ՚ի նախարարաց հայոց` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն: Իսկ Խոսրովայ պակասեալ յամենայն օգնականութենէ` անկաւ ՚ի վարանս. զի առանձինն պատերազմիլ ոչ իշխէր, եւ ՚ի նախարարաց թիկունս առնել ոչ համարձակէր. իսկ խուսափել յերեսաց Արտաշրի անկարելի երեւէր. վասնորոյ բռնադատեցաւ գնալ առ նա, եւ ածել զնա ողոք բանիւք ՚ի հաշտութիւն:
       գ. Այլ Արտաշիր նոյնժամայն ընկեցեալ զնա ՚ի թագաւորութենէ ՚ի հինգերորդ ամի իշխանու թեան նորա, կապեաց զնա ՚ի շղթայս. եւ թագաւորեցոյց ՚ի տեղի նորա զեղբայր նորին զՎռամշապուհ, (որ ՚ի գիրս Եղիշէի. յերես. 6. վրիպակաւ տպագրու թեան դնի Ստահրաշապուհ ): ՚Ի վերայ այսր ամենայնի զամենայն կարգս իշխանութեան` զորս եդեալ էր նորին Խոսրովայ ՚ի մէջ նախարարաց , փոփոխեաց ըստ պատուոյ իւրեանց. ընդ որս ետ ընկենուլ եւ զսուրբն Սահակ յաթոռոց իշխանու թեան իւրոյ` առանց տեսանելոյ զնա: Բայց զհարկիլն յունաց ոչ արգել, այլ` հրամայեաց տալ նոցա զհարկ բաժնի նոցին: Եւ զի յայնմ ժամանակի բազմօք զօրացեալ էր Գազաւոն Կամսարական, եւ էր երեւելի յոյժ ՚ի գործս քաջութեան, զնա եւս հնարիւք իմն կալաւ եւ կապեաց ՚ի շղթայս, ընդ նմին եւ զորդի նորա` որ կոչիւր Հրահատ: Եւ թողեալ յաշխարհին զգունդ մի մեծ ՚ի զօրացն պարսից, էառ ընդ իւր զկապեալն Խոսրով եւ զԳաազաւոն` եւ չուեաց ՚ի Տիսբոն:
       ՚Ի գնալ Արտաշրի եւ զօրաց նորա` որ ընդ նմա, Շաւարշ եղբայր Գազաւոնի` եւ պարգեւ նախարար Ամատունի` հանդերձ որդւով իւրով Մանուէլիւ, առեալ արս եօթն հարիւր` զհետ չոքան նոցա գողուղի ճանապարհաւ: Եւ ՚ի յօթեւանս առնել ուրեք զօրացն Արտաշրի` սոքա յանկարծակի իմն յարձակեալ ՚ի վերայ նոցա, բուռն հարին եւ կամէին յափշտակել զարքայն իւրեանց զԽոսրով. բայց ոչ կարացին զերծուցանել զնա. զի մեծամեծ շղթայիւք կապեալ եւ հարստեալ էր:
       Յայնմ վայրի խռով ութիւն մեծ ծագեալ ՚ի զօրս պարսից վասն անակնունելի յարձակման նոցա, շփոթեցան յոյժ, եւ սկսան մարտնչիլ ընդ նոսա. եւ նոքա թէպէտ եւ սակաւ էին, բայց ամենեքին գոլով արք հզօրք` անհնարին կոտորածս հասուցին պարսից, մանաւանդ քաջն Շաւարշ, որ վասն կապանաց եղբօր իւրոյ Գազաւոնի վառեալ ՚ի սրտմտ ութիւն բարկութեան` իբրեւ բոց հրոյ ցողայր ՚ի մարտի անդ. այլ յերկարիլ գործոյն վտանգեալ ՚ի խռան` անկաւ եւ մեռաւ. անկաւ եւ որդին պարգեւայ Մանուէլ. ընդ որս եւ այլք բազումք. եւ ՚ի յաճապարել պարգեւայ ՚ի փախչիլ` ըմբռնեցան ՚ի պարսից, եւ ածաւ առաջի Արտաշրի:
       Իբրեւ ետես զնա Արտաշիր, հրամայեաց տիկ հանել զմորթ նորա եւ վաղվաղակի ետ տանիլ զԽոսրով յանյիշելի ամրոցն` այն է Անյուշ բերդ, եւ դնել յանդիման նորա հանապազ զմորթն պարգեւայ: Առաքեաց ընդ Խոսրովու եւ զԳազաւոն հանդերձ որդւով նորա հրահատաւ: Եւ գրեաց առ Վռամշապուհ առնուլ յարքունիս զամենայն ստացուածս Գազաւոնի, եւ եղբօր նորա Շաւարշայ, եւս եւ պարգեւայ. այլ զսուրբն Սահակ վերստին հաստատել յաթոռ իւր` թերեւս ՚ի խնդրոյ Խոսրովայ կալանաւորելոյ. եւ ինքն Արտաշիր հասեալ ՚ի Տիսբոն` եգիտ մեռեալ զՇապուհ զհայր իւր, եւ թագաւորեաց առանձին ՚ի տեղի նորա:
       Իսկ Գազաւոն Կամսարական, որ գնաց ընդ Խոսրովու յԱնյուշն բերդ, կեցեալ անդ ամիսս իբր երկու` վախճանեցաւ. հրամայեաց յայնժամ Արտաշիր հանել անտի զորդի նորա զՀրահատ, եւ աքսորել անդր եւս քան զՍագաստան. որոյ աղագաւ եւ այլ Կամսարականք, որք մնացեալ էին յազգէ նորա ՚ի Հայս, ընդ որս եւ մնացորդք Ամատունեաց, յերկիւղի մեծի լեալ` թէ գուցէ եւ ինքեանք աքսորեցին, թաքեան յանյայտ տեղիս եւ յանմատչելի ամուրս. մինչեւ հնար լիցի նոցա գտանել ուստեք զայցելութիւն:
       դ. Ընդ այն աւուրս իբր ամաւ միով յառաջ մեռեալ էր սպարապետն հայոց Սահակ ասպետ. եւ սուրբն Սահակ աղաչեաց զարքայն Վռամշապուհ կացուցանել ՚ի տեղի նորա զփեսայ իւր զՀամազասպ, որում տուեալ էր ՚ի կնութիւն զդուստր իւր զՍահականոյշ, (զոր Յակոբ Նալեան. յերես. 253. յանուն դստերն Վարդանայ` կոչէ Շուշան ): Իսկ Վռամշապուհ ոչ էառ յանձն` առանց ծանուցանելոյ նախ Արտաշրի. զի մի ' զայրասցի նա ՚ի վերայ իւր:
       Հաճեալ ընդ այս սրբոյն` էառ թուղթ ՚ի նմանէ, եւ գնաց ինքնին ՚ի թախանձելոյ դստեր իւրոյ` առ Արտաշիր արքայ պարսից, եւ մեծարեցաւ յոյժ ՚ի նմանէ, ո'չ միայն վասն լինելոյ իւրոյ պարթեւ յազգէն Սուրենեան Պահլաւայ` որ յազգի էր առաջի պարսից, այլեւ յաւէտ վասն խոնարհ կերպարանացն. մանաւանդ զի ըստ գրելոյ Խորենացւոյն եւ Փարպեցւոյն. առաջի անհաւատալից յարգոյ եւ պատուական ցուցանէ աստուած զծառայս իւր: Ընթերցեալ Արտաշրի զթուղթ Վռամշապհոյ, եւ տեղեկացեալ` թէ յի'նչ պատճառս եկեալ է երանելին, կատարեաց զխնդիր նորա` կացուցանել սպարապետ հայոց զՀամազասպ փեսայ նորին. եւ զի նա էր յազգէ Մամիկոնեանց, հաստատեաց վճռով, զի Մամիկոնեանց, հաստատեաց վճռով, զի Մամիկոնեանք լիցին հինգերորդ ՚ի կարգս նախարարութեանցն հայոց. եւ զայս նաեւ ՚ի դիւանի իւրում ետ գրել:
       Յետ այսորիկ խնդրեաց երանելին, զի եւ ինչք Կամսարականացն եւ Ամատունեաց` որք առան յարքունիս, դարձուսցին յետս. եւ Արտաշիր հրամայեաց առնել այնպէս բայց պատուիրեաց ոչ ունիլ նոցա զայն կարգ ՚ի նախարարութեան` զոր ունէին յառաջն, այլ ` զսորին: Ապա առեալ մեծին Սահակայ թուղթ յԱրտաշրէ` եկն առ Վռամշապուհ. եւ մատոյց նմա զթուղթն, յորում գրեալ էր այսպէս. Մազդեղանց քաջ Արտաշիր, արքայից արքայ, առ եղբայր Վռամշապուհ թագաւոր հայոց` ողջոյն շատ: Ընկալայ զգրեալսս ՚ի քէն, որ ինչ վասն եպիսկոպոսիս Սահակայ, եւ յիշեցի զերախտիս նախնեաց դորա որք էին նահապետք Սուրենեան Պահլաւոյ, եւ կամաւ յանձն առին զտէր ութիւն իմոյ նախնւոյն եւ համանուանն Արտաշրի, եւ այնչափ սիրեալ զնա քան զիւրեանց ազգայինսն, մինչեւ զի ոչ շատացան միայն ՚ի պարսից ՚ի մարտնչել ընդ նոսա. այլեւ ՚ի ձերդ եկեալ նորին աղագաւ` սպանին զԽոսրով զքոյ նախնին. եւ զտոյժս սպանութեն իւրեանց հատուցին մահուամբ. Իսկ որդի սպանողին Գրիգոր` զկեանս եւ զ թագաւորութիւն կորուսեալ հիւանդութեամբ Տրդատայ` վերստին ետ իւրով բժշկութեամբ. եւ առաւել առ ձեզ եղեւ երախտաւոր: Վասն որոյ զորդիացեալդ դորա Համազասպ կացուսցես ՚ի վերայ զօրացդ, սպարապետ մեր հրամանաւ. եւ ազգի դորա տացես զգահ հինգերորդ պատուոյ նախարարացդ. եւ զգիւղս եւ զդաստակերտս զոր տուեալ եւ նախնեացն քոց հարց դորա. կալցին դոքա: Սապէս եւ զտունս վնասակարաց ազգացդ` զորս կալաք յարքունիս թողցե'ս ՚ի բաց աներկիւղաբար ժառանգել նոցին մնացորդաց. բայց գահուց հայրականաց պատուոյ մի արասցես արժանի, զի եւ մեք ՚ի մերում դիւանի հրամայեցաք գրել. ո'ղջ լեր:
       Զայս ընթերցեալ Վռամշապհոյ` առժամայն կատարեաց զհրամանսն Արտաշրի ըստ խնդրոյ սրբոյն Սահակայ: Այլ Արտաշիր յետ հօրն ոչ երկարեալ ՚ի թագաւորութեան աւելի քան զամ մի` մեռաւ. կացեալ յիշխանու թեան ընդ ամենայն ամս. դ. երեք ամենայն ընդ հօրն, եւ մի ամենայն առանձինն: Եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա ՚ի Տիսբոն Վռամ, որ եւ կոչի Կրման, կամ Կրման շահ. զի կարգել էր յառաջնմէ թագաւոր ՚ի վերայ երկրին Կրմանայ. Սա գութ մեծ եցոյց առ Հայս, եւ կալաւ բարեկամ ութիւն ընդ արքային մերում Վռամշապհոյ. նաեւ ՚ի շնորհս նորա արձակեաց զեղբայր նորին զԽոսրով, որ կայր ՚ի շղթայս յԱնյուշն կոչեցեալ բերդի. եւ ետ պահել զնա անդ յազատութեան եւ ՚ի պատուի. եւ վասն այսորիկ հաւատարմ ութեամբ կայր Վռամշապուհ ՚ի հնազանդութեան սորա:
       ե. Յայնմ ժամանակի ձեռն էարկ երանելին Սահակ նորոգեալ զտաճար սրբոց Հռիփսիմեանց զկործանեալն ՚ի Շապհոյ թագաւորէ յաւուրս հարուածոցն Մերուժանայ. եւ զի ոչ գիտէր որոշակի զտեղի նշխարաց նոցա, խնդրեաց յայ, եւ եգիտ զայն, եւ տեսեալ ՚ի վերայ տապանի սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ զխաչանիշ կնիք սրբոյն Գրիգորի` կնքեաց եւ ինքն առ նմին իւրով մատանեաւ. զոր յիշէ եւ Յովհաննէս կաթողիկոս . եւ զետեղեցոյց անդրէն ՚ի տեղւոջն. եւ նորոգ հաստատեաց զտօն սրբոց կուսանացն, զոր եւ յառաջն իսկ տօնէին հայք:
       Լուեալ զգործս մեծին Սահակայ երանելին Մեսրոպ, որ ճգնէր յանապատի, ելեալ անտի ՚ի հինգերորդ ամի Վռամշապհոյ` եկն յողջոյն սրբոյ կաթողիկոսին, եւ յարեցաւ ՚ի նա. եւ նորին հրամանաւ սկսաւ քարոզել զապաշխար ութիւն փրկութեան, եւ ցուցանել ամենեցուն զճանապարհ ուղիղ վարուց. եւ եղեւ նա յաշխարհին Հայաստանեայց իբրեւ արփի նշուլագեղ` լուսատու լինել առ ամենեսին. սիւն հաստատու թեան ուղիղ հաւատոյ, եւ ցանկալի օրինակ առաքինութեանց ամենայն հասակի:
       Յայտնեցաւ յայն աւուրսն ՚ի Գողթան գաւառի աղանդ ինչ հեթանոսական եւ դիւական, որ ՚ի ժամանակէ անտի սրբոյն Տրդատայ մինչեւ ցայնժամ գաղեալ կայր անդ: Զայն իբրեւ գիտաց երանելին Մեսրոպ, աղաչեաց զիշխան գաւառին այնորիկ զՇաբիթ, (զոր Կորիւն կոչէ` Շաբաթ ), ձեռնտու լինել ինքեան. եւ նորին օգնական ութեամբ եբարձ զայն անտի:
       Ուր եւ նշանք աստուածայինք լինէին (ասէ Խորենացին եւ Կորիւն ), որպէս առ սրբովն Գրիգորիւ, հալածական լեալ դեւքն մարմնաւոր տեսլեամբ` անկանէին ՚ի կողմանս Մարաց: Զսոյն արար եւ յաշխարհին Սիւնեաց` նպաստիւք իշխանի տեղւոյն, որոյ անուն էր Վաղինակ:
       Եւ յայնմ հետէ ոչ դադարէր երանելին շրջիլ ՚ի տեղիս տեղիս` ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս, քարոզել եւ ուսուցանել: Եւ ՚ի վերայ այսր ամի հանապազ ընթերցեալ յականջս ժողովրդոց զաստուածաշունչ գիրս գրեալս յայլ լեզու` մեկնէր նոցա զայն հայերէն. զի դեռեւս չէր թարգմանեալ աստուածաշունչն ՚ի հայ բարբառ: Եւ զի յայս գործ մեծապէս աշխատէր սուրբն, եւ ՚ի ձեռն այլոց ոչ կարէր կատարել` որպէս եւ կամէր, խորհեցաւ հնարել զնշանագիրս հայոց, եւ նովիմբք թարգմանել հայերէն զսուրբ գիրս, եւ զայլ մատեանս, որպէս զի ոչ միայն ինքն մարթասցի անաշխատ ուսուցանել եւ լուսաւորել զժողովուրդն, այլեւ նոքին իսկ ժողովուրդք կարասցեն ընթեռնուլ եւ իմանալ:
       ՚Ի սոյն սակս էարկ զանձն իւր ՚ի ջանս եւ ՚ի վաստակս պէսպէս փորձոյ ՚ի գիւտ նշանադրաց. եւ ոչ կարաց առժամայն ՚ի գլուխ տանել` զոր խնդրէր անթերի ՚ի լոյս ընծայել. եւ այս` ո'չ այնչափ վասն դժուարու թեան ձեւոյ նշանադրաց, որչափ վասն անվթար բովանդակելոյ զհանգամանս հայերէն հնչմանց` եւ հեգելոյ յորոշ եւ ՚ի սահմանաւոր սառս: Վասն որոյ ըստ ասելոյ Ղազարու Փարպեցւոյ, հոգացեալ յարաժամ տրտմէր երանելի այրն Մաշթոց. (մանաւանդ ) տեսանելով զմեծաջանն ծախս մանկանց Հայաստան աշխարհիս. որք բազում թոշակօք, եւ հեռագնաց ճանապարհօք, եւ բազմաժամանակեայ դեգերմամբք մաշէին զաւուրս իւրեանց ՚ի դպրոցս ասորի գիտութեան, (եւ շահէին սակաւ ). նաեւ պաշտօնք եկեղեցւոյ, եւս եւ կարդացմունք գրոց ասորի ուսմամբ վարէին ՚ի վանորայս եւ յեկեղեցիս Հայաստան ժողովրդոցս. յորմէ ոչինչ էին կարող լսել եւ օգտել ժողովուրդքն այսպիսի մեծի աշխարհի` յանլրութենէ լեզուին ասորւոց: Եւ յարքունիս եւս չէր փոքր աշխատութիւն. զի նաեւ անդ օտար գրով վարէին` մանաւանդ պարսկականաւ: Զայս գրէ եւ կոտորիւն. եւ յաւելու, թէ ՚ի բազում ժամանակս զմտաւ ածեալ երանելի առն Մաշտոցի` այսինքն Մեսրոպայ ոչ դադարէր ՚ի խնդիր լինել հնարից, եւ կայր ապաւինեալ յած, յանձն առնելով յհոգս իրացն ՚ի խնամս տեսչութեան նորա:
       Եկն ապա երանելին առ սուրբն Սահակ, եւ յայտնեաց նմա զփափաք իւր ՚ի գիւտ նշանագրացն հայոց. եւ եգիտ զնա առաւել քան զինքն փափաքօղ այնմ: Վասն որոյ երկոքին եւս սկսան բազում ջանիւք պարապիլ ՚ի նոյն, եւ իբրեւ ոչ կարացին առնել ինչ` որպէս եւ զիարդ փափաքէինն, յաղօթս եղեն ապաստան: Եւ ապա մեկնեալ ՚ի նմանէ սրբոյն Մեսրոպայ` գնաց ՚ի տեղի իւր ՚ի Գողթն. եւ երկաքանչիւրն անդադար պաղատանօք եւ պահօք խնդրէին ՚ի տեառնէ զյաջողութիւն` լնուլ զտենչ ըղձանաց իւրեանց: