Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Արտաշիր որդի Վռամշապհոյ ՚ի պատանեկու թեան թագաւորեալ ՚ի վերայ հայոց` յամի Տեառն 422. սկսաւ երեւեցուցանել յանձն զգործ անվայել իւրում թագաւորութեան, զհետ լինելով մարմնաւոր ախտից իգամոլութեան. եւ օր ըստ օրէ յաճախեալ ՚ի նոյն` տաղտկալի եղեւ ազգին , մանաւանդ նախարարացն: Որոյ թէպէտ եւ բազում անգամ խրատէր զնա սուրբն Սահակ, բայց նա անմեղ ցուցեալ զինքն` առաւել եւս ՚ի նոյն վատթարանայր:
       Տեսեալ նախարարաց, թէ չի'ք յոյս ուղղու թեան նորա, ժողովեցան առ սուրբն Սահակ, եւ յորդորեցին զնա, զի միաբանեսցի ընդ նոսա` չարախօս լինել զԱրտաշրէ առ Վռամ արքայ պարսից. որպէս զի ընկեցեալ նորա զնա ՚ի թագաւորութենէ` դիցէ ՚ի տեղի նորուն վերակացու զպատրիկ ոք, զի ասեն` անհաւատք բարւոք եւս վարեն զիշխան ութիւն ազգին` քան թէ այլ ոք ՚ի մէնջ: Իսկ սուրբն Սահակ տեսեալ, թէ խնդիր նոցա չէ բարի, այլ` ՚ի կործանումն իւրեանց բերի, խրատ ետ նոցա խաղաղիլ, եւ սակաւիկ մի համբերել. մինչեւ կարասցուք ասէ գտանել զելս իրացդ:
       Պատասխանի ետուն նոքա, եւ ասեն այլ ինչ ելս հնարից գտանել ո'չ է մարթ բայց եթէ բողոքել առ թագաւորն պարսից, եւ առնուլ ՚ի ձեռաց դորա` այսինքն Արտաշրի` զթագաւորութիւնն. որում ինքն իսկ ինքեամբ չեղեւ արժանի ժառանգելոյ: Եւ ապա սկսան թախանձել զսուրբն, եւ ասեն. այժմ մեք այսչափ ինչ միայն խնդրեմք ՚ի քէն, զի դու միաբանեսցիս ընդ մեզ ՚ի խորհուրդս յայս գնալ ՚ի միասին առ արքայն պարսից. եւ այս շատ է մեզ:
       Տեսեալ սրբոյն Սահակայ, թէ նոքա ոչինչ իւիք հանդարտին տրտմեցաւ յանձն իւր. եւ ՚ի տրտմութենէ ոչ եւս կամէր պտսխնի առնել նոցա. եւ ապա բազում արտասուս հեղեալ առաջի նոցա` արձակեաց զնոսա յիւրմէ եւ ինքն արգելեալ ՚ի սենեկի միում լայր ողբայր անդ անդադար. քանզի յայտնի տեսանէր, թէ հասեալ է կործանումն թագաւորու թեան հայոց, եւ խորխորատ կորստեան բացեաք կայ առաջի:
       բ. Եւ իբրեւ վերստին ժողովեցան առ նա նախարարք, եւ ստիպէին զնա միաբանիլ ընդ իւրեանս , սկսաւ դարձեալ պաղատելով եւ արտասուելով յորդորել զնոսա` համբերել փոքր մի եւս. եւ փոխանակ առ արքայն պարսից դիմելոյ` զաստուած աղաչել, եւ առ կայսր գնալ, կամ զայլ ինչ իրաց բուռն հարկանել: Այլ ՚ի չանսալ նոցա` ասէ ցնոսա սուրբն. ես զայդ խնդիր ձեր ո'չ կարեմ կատարել. զի եթէ էր տանիլ առ բժիշկ առողջարար յեկեղեցւոյս իմ զոչխար վիրաւոր, փութասցի եւ ոչ յապաղէի. իսկ յախտալից ատեան մատնել զորդի իմ հիւանդ` ո'չ երբէք առնում յանձն : Եւ արդ` դո'ւք տուք զիրաւն, արժա՞ն է զսակաւամեղն մատնել ՚ի ձեռս ամենամեղ ամպարշտելոց, կամ զախտացեալ ոչխար փոխանակել ընդ առողջ գայլոյ. որոյ առողջ ութիւն աւելի վնաս է քան զհիւանդ ութիւն ախտացելոյն. քա'ւ ձեզ ո'րդիք` մի ' խորհիք զխորհուրդդ զայդ, եւ մի ' ջանայք զբնիկ տեարս ձեր կորուսանել, եւ զաշխարհ ձեր ՚ի ստրկ ութիւն օտարաց եւ բռնաւորաց մատնել:
       Զայսպիսի բանս լուեալ նախարարաց ՚ի սրբոյն, փոխանակ շահելոյ գժդմնեաց, եւ համարեցան` թէ նա կամի այսու յապաղեցուցանել զնոսա, մինչեւ տացէ ժամանակ եւ տեղի թագաւորին Արտաշրի պատրաստիլ ընդդէմ ինքեանց: Սմին իրի արհամարհեալ զնա եւ զբանս նորա` ասեն, փոխանակ զի ոչ լուար մեզ, մեք եւս ոչ կարեմք այլ լսել քեզ. եւ որպէս եդեալ է մեր ՚ի մտի մերժել զԱրտաշիր ՚ի թագաւորութենէ, այսպէս եւս լաւ լիցի մեզ մերժել զքեզ ՚ի քահանայանալոյ ՚ի վերայ աշխարհիս մերոյ: Զայս ասացեալ` մեկնեցան անտի:
       Եւ ապա միաբանեալ գնացին առ Վռամ արքայ պարսից, առեալ ընդ իւրեանցս եւ զերէց ոմն Սուրմակ անուն ՚ի գաւառէն Բզնունեաց ՚ի քաղաքէն Արծկէոյ, կացուցանել զնա քահանայապետ փոխանակ Սահակայ: Եւ կացեալ առաջի Վռամայ` բազում չարախօսութիւնս մատուցին զԱրտաշրէ վասն գործոց նորա, յաւելեալ եւ այլ եւս ամբաստանութիւնս. նոյնպէս գանգատեցան եւ զսրբոյն Սահակայ, որպէս թէ նա իցէ միտեալ ՚ի կողմն յունաց: Եւ բանից իւրեանց ամենայնի ունէին իբր վկայ զՍուրմակ:
       գ. Յայնժամ հրաման ետ Վռամ կոչել զԱրտաշիր եւ զսուրբն Սահակ ՚ի դուռն. զի լուայց ասէ եւ բանից նոցա. վասն զի չէ ' մեզ օրէն առանց լսելոյ զիրաւունս ամբաստանելոցն առնել դատաստան: Եւ իբրեւ եկին նոքա, խօսեցաւ Վռամ նախ առանձինն ընդ Արտաշրի, եւ ասէ. զի'նչ են իրքդ, յաղագս որոյ ամբաստանեն զքէն նախարարքդ հայոց : Նա ետ պատասխանի, եւ ասէ. անպարտ եմ ես յամէ. որոց վասն գումարեալ են զինէն դոքա առաջի քո. զի ո'չ երբէք պակասեալ է իմ ՚ի խնամելոյ զաշխարհս, եւ յառնելոյ իրաւունս ամի. որպէս եւ դոքա իսկ ճանաչեն. բայց քանզի սովոր ութիւն է դոցա ՚ի բնէ ատել եւ թշնամանել զտեարս իւրեանց, վասնորիկ յուզեալ են ՚ի չարախօսութիւն, եւ կամին կատարել եւ յիս զիւրեանց սովորական կամսն:
       Եւ մինչդեռ Վռամ ընդ Արտաշրի խօսէր ՚ի ներքս, նախարարք հայոց` որք էին արտաքոյ, յորդորէին զսուրբն Սահակ, զի համաձայն բանից իւրեանց տացէ զամբաստա նութիւն զԱրտաշրէ. զի մի ' ասեն եւ քեզ վնաս ինչ հասցէ, այլ` կացցես մնասցես հաստատուն ՚ի քում պատուի: Եւ յոչ անսալ նորա, աղաչեցին զհազարապետն արեաց զՍուրէն, որ էր պարթեւ ՚ի ցեղէ անտի սրբոյն Սահակայ, այն է ՚ի Սուրենեան Պահլաւայ, հաւանեցուցանել զսուրբն իբրեւ զիւր ազգային: Եւ նորա եկեալ առ երանելին` սկսաւ համոզել զնա, եւ ասէ. որովհետեւ ազդ իմ ես դու եւ արիւն իմ, զբարին քոյ կամելով` խորհուրդ բարի տամ քեզ. ե'կ միաբանեա ' այժմ ընդ նախարարսն. եւ այսու զերծուսցես զանձն քոյ յամբաստանութեանցն` զորս խօսեցան զքէն իշխանք քոյ. եւ մեծարեսցիս յարքայէ. եւ նա կացուսցէ զթոռն քոյ զՎարդան իշխան ՚ի վերայ հայոց փոխանակ թագաւորի:
       Ասէ ցնա երանելին. զիա՞րդ հնար է ինձ փառաց մարդկան եւ վասն իշխանու թեան չարիս խօսիլ զընկերէ. զի եթէ ապստամբութիւն ինչ տեսեալ էր իմ ՚ի նմա, արժան էր ամբաստանել զնմանէ. իսկ եթէ վասն անառակու թեան վարուց նորա իցէ բանդ, այդ յարգոյ է առ ձեզ, եւ ոչ իսկ ստգտանէք զայնպիսին իբր յանցաւոր. եւ զի՞նչ պիտոյ էր ձեզ վասն այդր դատապարտել զնա:
       Յետ այսորիկ ՚ի լինել վերստին քննու թեան առաջի Վռամայ` թէպէտ եւ բազում ինչ խօսեցաւ Արտաշիր ՚ի ջատագովութիւն իւր, բայց քանզի յօժար էր Վռամ բառնալ զթագաւորութիւն յազգէն հայոց, առաւել անսաց նախարարացն եւ Սուրմակայ երիցու քան Արտաշրի: Եւ զի նախարարք եւս միաբերան աղաղակելով ասացին անդ առաջի Վռամայ, թէ բնաւ զի իսկ պիտոյ է մեզ թագաւոր, այլ` իշխան պարսիկ ըստ ժամանակին եկեալ վերակացու լիցի մեզ, հաճեալ յոյժ ընդ այս Վռամայ` էառ զպատիւ թագաւորութենէ յԱրտաշրէ, եւ ընկէց զսուրբն Սահակ յաթոռոյն. եւ արգել զերկոսին եւս առ իւր. եւ ընդ որում ասեն Յովհաննէս կաթուղիկոս եւ Ասողիկ եւ Վարդան, զսուրբն Սահակ եդ ՚ի բանտի, եւ զԱրտաշիր վարեաց ՚ի Խուժաստան . եւ էառ զամենայն ինչս նոցա յարքունիս. եւ կացոյց ՚ի տեղի սրբոյն Սահակայ Զաւրմակ. եւ կարգեաց մարզպան ՚ի վերայ հայոց զայր ոմն պարսիկ, որ կոչիւր Վեհմիհրշապուհ կամ Միհրաշապուհ. եւ ապա մեծապատիւ պարգեւօք արձակեաց զնախարարսն գնալ յաշխարհ իւրեանց:
       Եւ ահա աստանօր դադարեցաւ Արշակունեաց տէրութիւն ՚ի Հայաստանեայց, յամի Տեառն 428. յետ տեւելոյ այնմ ՚ի Վաղարշակայ անտի առաջնոյ ցայն ժամանակ ամս իբր. 580: Եւ ապա յետ ամաց ինչ ՚ի մեռանիլ Արտաշրի յաշխարհին Խուժաստանայ ջնջեցաւ եւ անուն այնր իշխանութեան. եւ անկան հայք ընդ ծանր լծով ծառայու թեան անհաւատից:
       դ. Իսկ Սուրմակ նստեալ անարժանապէս զամ մի յաթոռ քահանայապետութեան` հալածեցաւ ՚ի նախարարացն. եւ գնացեալ առ արքայն պարսից Վռամ աղաչեաց զնա եւ էառ ՚ի նմէ ազգաւ զառաջնորդ ութիւն իւրոյ գաւառին Բզնունեաց. ուր եւ յետ ժամանակաց ապաշխարեաց ՚ի վերայ յանցանաց իւրոց, եւ եկաց այնուհետեւ ՚ի խոնարհութեան. զորմէ ունիմք յիշել եւ ՚ի սկզբան երրորդ գրոց: Եւ ՚ի խնդրել նախարարացն հայոց ՚ի Վռամայ զայլ ոք աթոռակալ ետ նոցա զմի ոմն յազգէ ասորւոց Բրքիշոյ կամ Աբդնշոյ անուն. որոյ եկեալ յաշխարհս մեր` հանդերձ վատթարագոյն ընկերօք, եւս եւ տանտիկնամբք, սկսաւ յափշտակել զինչս եւ զվիճակս վախճանեալ եպիսկոպոսացն, եւ վարել զկեանս յաւէտ անառակութեամբ` քան քահանայապետական իշխանութեամբ :
       Զայս տեսեալ նախարարացն` խորհեցան դիմել վերստին առ Վռամ, եւ խնդրել ՚ի նմանէ, զի ընկենուցու յաթոռոյ զԲրքիշոյ, եւ դիցէ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա` զո ' ոք եւ ինքն կամիցի. իսկ կէսք ՚ի նոցանէ խնդրէին վերստին դարձուցանել զսուրբն Սահակ յաթոռ իւր. եւ յերկուս բաժանեալ նոցա` յերկաքանչիւր կողմանց առաքեցան երկու երկու նախարարք առ Վռամ: ՚Ի կողմանէ այնոցիկ` որք կամէին, զի Վռամ ըստ հաճութեան իւրում կացուսցէ զոք աթոռակալ, առաքեցան վաչէ Արծրունեաց տէր, եւ Հմայեակ Աշոցայ տէր: Իսկ ՚ի կողմանէ նոցա` որք խնդրէին զսուրբն Սահակ, առաքեցան Մանէճ Ապահունեաց տէր, եւ Սպանդարատ Կամսարական` Արշարունեաց տէր: Սոյնպէս եւ ՚ի սրբոյն Մեսրոպայ եւ յեպիսկոպոսացն հայոց ՚ի մի ' խորհուրդ միաբանելոց առաքեցաւ առ Վռամ պատուական քահանայ ոմն, որ կոչիւր Տիրուկ` որդի Մուսիսկանայ` ՚ի Զարիշատ քաղաքէ` ՚ի գաւառէն Վանանդայ: Եւ քանզի յայնժամ նաեւ Անատոլիոս զօրավար յունաց լուեալ էր զմերժումն սրբոյն Սահակայ, նա եւս առաքեաց արս առ Վռամ, զի եթէ ոչ կամիցին հայք նստուցանել զՍահակ յաթոռ իւր ՚ի մասն բաժնի պարսից, առաքեսցէ զնա ՚ի բաժին յունաց. զի մեք ասէ յօժարակամ ընդունիմք զնա:
       Իբրեւ հասին սոքա ՚ի Պարսս, եւ յանդիման եղեն Վռամայ , եւ ծանուցին նմա զպատճառ գալստեան իւրեանց, Վռամ կամելով զերկուց կողմանց եւս հաճել զմիտս, եդ յաթոռ եպիսկոպոսութեան անուամբ միայն զայր ոմն ասորի` Շմուէլ կամ Շամուէլ կոչեցեալ` վատթար քան զԲրքիշոյ, հրամայեալ նմա ընկերել մարզպանին Վեհմիհրշապհոյ: Եւ զսուրբն Սահակ արձակեաց` գնալ նստիլ յիւրում վիճակի, եւ ունիլ զիշխա նութիւն վարդապետելոյ, եւ ձեռնադրելոյ զայնոսիկ` որոց վասն տացէ հրաման Շմուէլ:
       ե. ՚Ի յուղարկել Վռամայ զսուրբն Սահակ` ասէ ցնա առաջի բազմու թեան իշխանաց եւ մոգուց եւ ծառայից իւրոց. երդմնեցուցանեմ զքեզ ՚ի քոյին հաւատ, զի միամիտ կացցես ՚ի ծառայու թեան մերում. եւ մի ' լիցի քեզ խորհիլ իրս ինչ ապստամբութեան, եւ գնալ յարիլ ՚ի յոյնս վասն մոլար հաւատակցութեանդ. եւ այնու լինել պատճառ կորստեան աշխարհին Հայոց ՚ի մէնջ, եւ փոխել զբարերար անուն մեր ՚ի չարարար:
       Յայնժամ յանդիման կացեալ երանելին համեստ հայեցիւք առաջի Վռամայ` սկսաւ անոյշ բանիւք ցուցանել նմա, թէ ո'րչափ հաւատարմ ութիւն եւ երախտիք ցուցեալ է հայոց առ պարսիկս, եւ ո'րչափ նոցա երախտամոռաց եւ չարահատոյց եւ երդմնազանց լեալ է առ Հայս: Խօսեցաւ եւ բազում ինչ ՚ի վերայ հայհոյական բանին, զոր ասաց Վռամ, վասն մոլար հաւատակցութեանդ. եւ ունայնացոյց զմոլար հաւատս նոցա ընդ տանելոյ հեթանոսական լսելեաց նոցին. եւ աւարտեաց զբան իւր հրաշալի աստուածաբանութեամբ. մինչեւ ափիբերան մնալ ամենեցուն` որք էին յատենի անդ:
       Զարմացեալ Վռամայ ընդ շնորհալի ատենաբանութիւն սրբոյն, եւ ընդ սքանչելի համարձակխօ սութիւն նորին, հրամայեաց տալ նմա ՚ի պարգեւս բազում ինչ: Իսկ երանելին ոչինչ էառ, այլ` աղաչեաց զհազարապետն Վռամայ զՍուրէն զհամազգին իւր` հաւանեցուցանել զարքայն, զի շնորհեսցէ նմա զերկուս զայսոսիկ եւեթ: Մի ՚ի մարզպանք պարսից, որք տիրել սկսան աշխարհիս Հայոց, մի իշխեսցեն ձեռներէցուք զկարգ նախարարացն փոփոխել , այլ` որպէս կարգեցաւ յԱրտաշրէ յորդւոյ Շապհոյ, այնպէս մնասցէ: Եւ միւս զի դարձուսցէ արքայ զտուն Կամսարականաց ՚ի նախկին իւրեանց պատիւ, եթէ ոչ ՚ի կարգ Արշակունեաց` որպէս եւ կարգեալ էին զառաջինն, գոնէ յաստիճան աւագ նախարարութեանց : ՚Ի միջնորդել հազարապետին վասն այսր, յօժար ութեամբ հաւանեալ Վռամայ` կատարեաց զամն. կացոյց ապա եւ զսուրբն Վարդան զթոռն նորա` իշխան տանն Մամիկոնեանց, եւ կրկին հասատատեաց զսպարապետութիւն նորա կարգեաց եւ զՎահան Ամատունի հազարապետ` այսինքն արքունի գործակալ` ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց` իբր ձեռնտու պարսիկ մարզպանին կամ իբր երկրորդ նորա եւ արձակեաց զնոսա, եւ զնախարարսն ընդ նա պատուով մեծաւ հանդերձ Շմուէլիւն: Եւ յայնմ հետէ ընդ մարզպան ութեամբ պարսից խնամէր զաշխարհն Վահան Ամատունի. եւ մեծն Վարդան վարէր զսպարապետութին հայոց:
       Սոյն այս Վարդան զդուստր իւր զերիցագոյն` որ կոչիւր Վարդանուհի եւ Շուշան, ետ ՚ի կ նութիւն առաջնոյ մեծի բդեշխին կամ արքային վրաց, որում անուն էր Վազգէն. եւ զկրտսերն` որ կոչիւր Վարդանոյշ ` ետ ՚ի կնութիւն Արքաւրի Կամսարականի: Էառ եւ եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ իւր կին զդուստր Վռամայ ուրումն մեծի իշխանի. եւ էր անուն աղջկանն Ձուիկ. եւ զքոյր Ձուկայ, որ կոչիւր Անոյշվռամ, էառ իւր կին երկրորդ բդեշխն վրաց ` Աշուշայ, որ եւ էր իշխան Գուգարացւոց:
       Այլ իբրեւ նստաւ Շմուէլ յաթոռ իշխանութեան եպիսկոպոսապետութեան, կալաւ զճանապարհ գործոցն Բրքիշեայ, եւ առաւել գտաւ քան զնա յագահու թեան մասին. զի նա միայն զվիճակ վախճանեալ եպիսկոպոսացն յափշտակէր. այլ սա նաեւ զկենդանեացն. վասն զի զբազումս ՚ի նոցանէ հալածեալ յանիրաւի` առնոյր զինչս եւ զստացուածս նոցա: Եւ եթէ ոք յեպիսկոպոսաց մեռանէր, ոչ տայր թոյլ սրբոյն Սահակայ` զայլ ոք ՚ի տեղի նորա ձեռնադրել. որ զի կարասցէ կորզել յինքն զինչս եւ զհասս վիճակի վախճանելոյն: