Հայ Մամուլի Մատենագիտական Գործեր

ԾՈՎԱԿ

Կիսամսեայ (խմորատիպ-առանձնատիպ)։ Գաւաշ։ Օրկան Գաւաշի «Ծովակ» Մշակութային Միութեան։ 1908 Նոյ. 15 [1] - 1909։

Անուղղակի շարունակութիւն Նոր սերունդ խմորատիպ թերթին։

Խմբագրական կազմ – Եփրեմ Սարգսեան (ճեմարանաւարտ, թեմական քննիչ) իր յուշերուն մէջ անդրադառնալէ ետք Աղթամարի վանքին դպրոցին, կը գրէ. «Այդ տարուան [1908-1909, Ա. Տ. Խ. ] ուսուցչական կազմը բաղկացած էր 6 հոգուց [... ]։ Ուսուցիչները բաժնուած էին երկու խմբի։ [Բարունակ] Կապուտիկեան, [Դաւիթ] Փափազեան եւ [Արամ] Սաֆրաստեան համարւում էին «Նոր սերնդականներ, իսկ Հայկակ Կոսոյեան, [Արամ] Շալճեան եւ [Յովսէփ] Խլղաթեան՝ ոչ։ Առաջիններն ունէին իրենց թերթը Ծովակ, երկրորդ խումբը՝ Կոտոշ անունով»։ [2]

Արիս Աբրահամեան այս ներքին բաժանումին պատճառը կը համարէ այլ բան։ Նոյն կրթական տարեշրջանի կիսուն կը հրաւիրուի նոյն կրթական հաստատութեան մէջ ուսուցանելու։ Այնպէս որ հաւաստի աղբիւր է։ Ան կը գրէ. «Ուսուցչական խմբի մէջ եղած անհամաձայնութեան հիմնական դրդապատճառը որքան ինծի յայտնի է եւ ստուգել եմ, չպիտի վերագրել Նոր սերնդական շարժման, այլ այն վերաբերումին, որ ցոյց էր տրւում հասարակական խնդիրների եւ մասնաւորապէս Իշխանի յեղափոխական ու հասարակական գործունէութեան հանդէպ, հիմնուած անփաստելի ենթադրութիւնների ու անհիմն շշուկների վրայ»։ [3]

Ի՛նչ ալ ըլլան պատճառները, բաժանումը կը հասնի գժտութեան։

Ե. Սարգսեան, քննական այցելութիւններէն ետք, երբ կու գայ Շատախի Կեդրոն Թաղ, հոն կը լսէ ցաւալի լուր մը։ Կը գրէ. «Այստեղ հանդիպեցի Աղթամար դպրոցի տեղացի աշակերտների, որոնք յայտնեցին մի անսպասելի լուր։ Ուսուցիչները գժտուել էին, բաժանուել երկու խմբի՝ 3 առ 3, եւ մի խումբը հրաժարուել էր ու Վան գնացել։ Վերակացու Յովսէփ Խլղաթեանը անճարացած՝ ժամանակից առաջ, դպրոցը արձակել էր եւ սպասում էր ինձ»։ [4]

Սարգսեան չի նշեր անունները, սակայն որոշ է որ Վանեան խմբակն է մեկնողը (Կապուտիկեան - Փափազեան - Սաֆրաստեան եռեակը)։ Սարգսեան Ծովակին եւ Կոտոշին ակնարկելէ ետք, կ՚աւելցնէ. «Սեփական թերթ ունենալու մարմաջը Վանում շատ էր տարածուած։ [... ] Աղթամարի բարձր դասարանի սաներն էլ ունէին իրենց սեփական թերթը՝ Կռիւ անունով։ Ափսոս որ, խմորատիպ մէկ օրինակով լոյս տեսնող թերթերի ընթերցողները շատ սահմանափակ էին եւ միեւնոյն մարդիկ»: [5]

Սարգսեանի հաստատումը կրնայ ճիշդ չըլլալ։ Մէկ օրինակի համար խմորատիպի պէտք չկայ։ Խմորատիպի միջոցով կարելի է տասնեակ օրինակներ ունենալ։ Ծովակի առաջին թիւէն հասած է մինչեւ Պոլիս (հետագային պիտի հասնին նաեւ այլ թիւեր)։

Պոլսոյ Ազդակ շաբաթաթերթը (Պոլսոյ դաշնակցական մամուլին երախայրիքը) կ՚ողջունէ Ծովակի ծնունդը եւ իր ուրախութիւնը կը յայտնէ անոր հրատարակութեան առիթով։ Ամբողջութեամբ կը մէջբերենք ակնարկը, որ մեծաւ մասամբ Ծովակի մէկ յօդուածին արտատպումն է.

«Հաճոյքով ստացանք Վանայ մեր ընկերներու մէկ նոր թերթն ալ, կիսամսեայ Ծովակը։ Վասպուրականի սոսնձատիպ - ինչպէս կ՚ըսեն իրենք - մամուլը կը շարունակէ իր գործը եւ, տարակոյս չկայ, շատ աւելի մեծ համեմատութիւններ պիտի ստանայ ան, եթէ տպագրութիւնը հաստատուի Վանայ մէջ։ Արդէն բացատրած էինք Մամուլի դերն ու անհրաժեշտութիւնը Երկրի մէջ։ Վանայ Ծովակը կու գայ հաստատել մեր այդ միտքը, «Տեղական մամուլի անհրաժեշտութիւնը» յօդուածով, որու մէջ կ՚ըսուի. «... Իսկ մեր երկրին մէջ ո՞րն է այդ մամուլը, որի՞ց է որ պիտի լսենք մեր կեանքի մասին, ո՞վ մինչեւ այժմ հրապարակ դրեց մեր կեանքի բարդ պրօբլէմները, ո՞վ ղեկավարեց մեզ։ Պոլիսն է եղած երկար տարիներից ի վեր մեր լուսատու կեդրոնը. բայց մենք տեսանք թէ ի՛նչ տուեց մինչեւ այժմ. իսկ ի՞նչ կու տայ այժմ, երբ ազատութիւնն է տիրող, երբ էլ չկան տաճկական առասպելական թաթեր ցենզուրայի, երբ վերջապէս ժամանակն է որ մամուլը արտայայտուի իր ամբողջ թափով։ Զուր կը թերթենք այդ թերթերը, մեզ հետաքրքիր հարցերը գտնելու. Պոլսոյ մամուլը, չենք ժխտեր, գուցէ շատ հետաքրքրական լինէ իրենց - Պոլսեցիներին, բայց ո՛չ երբեք մեզ - գաւառացիներիս։ Հին ցաւ է այդ, 40 տարուց աւելի շեշտուած է այդ պահանջը, բայց մեր մամուլը չէ կրցած նոյն իսկ նուազ չափով գոհացնել այդ պահանջը։ Ռուսահայ մամուլն է որ ճիգեր կ՚անէ, կ՚աշխատէ երբեմն արձագանգ տալ մեր այժմէական հարցերին, բայց նորից կը զգաս որ շատ հեռու է մեզ բաւականացնելէ. կեանքը յառաջ կ՚երթայ, օրից օր բազմաթիւ հարցեր կը ծնին, պիտի աճապարել օր օրին խօսիլ ատոնց մասին, իսկ այդ սպասել արտասահմանեան մամուլից անկարելի է։

«Յօդուածագիրը ապա կը յայտնէ թէ ի՛նչ որ ալ ըլլայ, ամէն մէկ թերթ իր տեղական պահանջներուն միայն կրնայ գոհացում տալ, եւ հետեւաբար աւելի հասկնալի է տեղական մամուլի պէտքը։ Յաջողութիւն կը ցանկանք մեր սիրելի ընկերոջ՝ Վասպուրականի Ծովակին։ Միեւնոյն յօդուածէն կը տեղեկանանք թէ այժմ կը հրատարակուի Շատախի մէջ Տիգրիս, Վանայ մէջ՝ Արծիւ եւ Կռիւ եւ թէ ձեռնարկուած է ուրիշ թերթի մը հրատարակութեան՝ մամուլի միջոցաւ»։ [6]

Պոլսոյ Ազդակ շաբաթաթերթը (Դեկտ. 29, 1908 - Հոկտ. 1909) խմբագրուած երիտասարդ, անկեղծ եւ քիչ մը ձախակողմեան հակումներ (օրուան նորոյթը) ունեցող խմբագիրներու եւ մեր գաւառին հանդէպ բնական համակրանքով լեցուած անձերու կողմէ, լայն արձագանգ կու տայ Վասպուրականի Հ. Յ. Դ. մամուլին, մա՛նաւանդ Նոր սերնդական շարժման եւ անոր հրատարակութեանց։ Իր «Մեր խօսքը»երուն, «Մամուլ»ի բաժիններուն մէջ ակնարկութիւններ եւ վերլուծումներ ունի։ Երբեմն անոնցմէ հատուածներ կը մէջբերէ. երբեմն ալ ամբողջական յօդուածներ կ՚արտատպէ։ Երեքչորս յօդուած ունի Նոր սերնդական շարժման մասին։ Անոնցմէ մէկը երկար յօդուածաշարք մըն է (չորս բաժինով)։ Թանկագին աղբիւր մըն է մեր նիւթին համար։ Հետեւաբար, պարտաւորուած ենք լայն մէջբերումներ կատարել անկէ։

Գ. Պետրոսեան Վանայ Նոր սերունդ թերթին անդրադառնալէ ետք, Ծովակի մասին հետեւեալը կը գրէ.

«Վան հրատարակուող թերթերից, ամենից աւելի ուշագրաւ եւ լուրջ թերթն է Ծովակը, որ նպատակ ունի առաջամարտիկն լինելու կեանքի պահանջներին եւ աշխատելու որ անոնք իրականանան, գոհացում ստանան, որ վերջապէս մեր ժողովուրդն էլ մի քիչ դուրս գայ նիւթական նեխած ճահիճից եւ գիտնայ գնահատել ուսումն ու գրականութիւնը, - միակ պայման ժողովրդի զարգացման։

«Գովելի նպատակ արդարեւ, աշխատիլ, ինչպէս կ՚ասէ Ծովակ, ստեղծել գաւառական ինքնաստեղծ գրականութիւն, որ իսկական արտացոլումն լինի տեղական կեանքին, որ կարողանայ գոհացում տալ իրականութեան պահանջներին»: [7]

Ըմբոստ (Շաւարշ Միսաքեան) համակրանքով կ՚արտայայտուի Ծովակի մասին։ Ձեռքի տակ ունինք թերթին չորրորդ թիւը, «Բազմազան ու աւիւնալից բովանդակութեամբ»։ Անոնք կը գրեն, որովհետեւ խօսքեր ունին ըսելիք, որովհետեւ դարդեր ունին պատմելիք։

Այդ օրերու մեծագոյն «դարդ»ը Դաւոյին դաւաճանութեան զազրելի արարքն էր։ Ծովակ ունի գրութիւն մը անոր նուիրուած։ Ընդարձակ հատուածներ կը մէջբերէ Ըմբոստը։ Մեր կարգին կը մէջբերենք հոս.

«Դաւաճանի սպանումը մեծ յուզում յառաջ բերաւ թիւրք ամբոխի մէջ. քաղքի ճամբին 70-ի մօտ մարդիկ անշշուկ, դանակներով, կացիններով, քարերով, սղոցներով, փայտերով խողխողուեցան, սպաննուածների դիակները բոլորն էլ աներեւոյթ եղան... Զօրքերի թիւը քաղաքի մէջ 8000-ը կ՚անցնէր. րէտիֆները վաղուց զէնքի էին կանչուած, հայաբնակ թաղերը կրկնակի խիստ պաշարման մէջ դրուեցան, անցուդարձ դրսի հետ բոլորովին կտրուեցաւ, շարժուելը անհնար դարձաւ... Թիւրք կառավարութիւնը իր ամբողջ ուշադրութիւնը սեւեռած էր մի կէտի վրայ, – Վան, որ սատանի պէս սկսած էր զինքը անհանգիստ ընել։ Նա րոպէն հասած համարեց գործադրելու իր ծրագիրները. պէտք էր բնաջինջ անել Հայ Յեղափոխութեան այդ ոստանը, պէտք էր հարուածել անխնայ. զէնքերի, ռումբերի ամբարումը իրան հիասթափեցուցած էր եւ նա ապագային պատահելիք նորանոր բարդութիւնների առաջքն առնելու համար, վճռած էր այս անգամ ինչ գնով էլ լինի վերջ տալ Վանի յեղափոխութեան։

[... ]

«Ո՛չ, մենք չենք մոռնար այդ օրերը, երբ ամբողջ հասարակութիւնը իրար անցած, երբ բոլորը մօտալուտ սարսափից խելք կորսնցուցած ու շշմած՝ մին միւսից աւելի զզուելի եւ ստրկային ծրագիրներ կ՚առաջարկէին, – անցնել կառավարութեան դրօշի տակ, յայտնել մեր խորին հպատակութիւնը. իսկ յեղափոխականները պէտք էր քաղքից դուրս ելնէին, հեռանային, կորսուէին. պէտք էր զէնքերը յանձնել»։ [8]

Ծովակ շարունակութիւնը ըլլալով Նոր սերունդի (թէեւ այս անգամ Գաւաշի մէջ հրատարակուող) պիտի շարունակէր Նոր սերընդական շարժման հաւատամքը գործադրել նաեւ գաւառի մէջ։ «Ծովակ արդէն շուտով իր դէմ կը հանէ գաւառացիին մէկ մասը, որ կը սկսի խուլ քրթմնջիւններ ընել»։ [9]

Ե. Սարգսեան մեզի կը փոխանցէ այդ քրթմնջիւններէն կամ դէպքերէն մէկը։ Կու տանք նոյնութեամբ. «Աղթամարի դպրոցի երկու ուսուցիչներ [10] Նարեկ գիւղն էին գնացել մի դասախօսական ժողովի՝ գիւղացիութեան համար։ Խօսքի ընթացքում ունկնդիրները գոհ չէին մնացել ուսուցիչների ինչ-ինչ արտայայտութիւններից, նրանց համարել էին նոր սերնդական եւ կոպտութեամբ գիւղից ճամբել էին։ Հիմա էլ Աղթամար էին եկել բողոքելու, Նարեկի, Նոր-Գիւղի եւ Մոխրաբերդի ներկայացուցիչները։

«Նախ խօսեցի ընկեր ուսուցիչների հետ, լսեցի նրանց պարզաբանութիւնները եւ ապա գիւղացիների հետ։ Սրանք յուզուած էին, որ նոր սերնդականները իրենց համար անմարսելի եւ անընդունելի մտքեր էին քարոզում։ Եւ խնդրում էին միջոցներ ձեռք առնել։ Ուսուցիչները եղած բողոքը վերագրում էին անհասկացողութեան եւ գիւղացիների խաւարամտութեան»։ [11]

Ուսուցիչ ընկերներուն հետ առանձին մնալով, կը թելադրէ զգոյշ եւ շրջահայեաց ըլլալ։ «Հների հետ աւելի նրբանկատ եւ զգոյշ պէտք էր վարուիլ, մանաւանդ երբ արդէն վարկաբեկող լուրեր տարածուած էին անբարեացակամ մարդոց կողմից» [Նոր սերնդական շարժման վերաբերեալ – Ա. Տ. Խ. ]։ [12]

Թերթին տեւողութիւնը – Ազդակ շաբաթաթերթը չորրորդ թիւը կը նշէ եւ ասկէ մէջբերումներ կ՚ընէ, ինչպէս որ տեսանք։ Կ՚ենթադրենք, որ այսքան լոյս տեսած ըլլայ։ Խմբագրական կազմին կորիզը Վանեան եռեակն էր, որ 1909-ի Յունուարին հրաժարելով Աղթամարի դպրոցի ուսուցչական գործէն, կը մեկնի Վան, ուրկէ նոյն օրերուն լոյս պիտի տեսնէ Յորձանքը։

Չենք կարծեր, որ տեղական ուժերը շարունակեցին անոր հրատարակութիւնը։