Պատմութիւն Հայոց

Սուրբք ոմանք եւ երեւելիք, առաջինք ի նախարարացն եւ ի վերադիտաց աշխարհիս, լուսաւորութեան պատճառք, որդէծնութեամբ իջեալ ի մեծն Սահակ՝ դադարումն եղեւ ուսերաց նորա. ունելով դուստր մի Սահականոյշ կոչեցեալ, որ տուաւ յամուսնութիւն Համազասպայ Մամիկոնենի: Եւ ի մեռանել քաջ սպարապետին Հայոց Սահակայ ասպետի՝ ի տեղի նորա աղաչէր սուրբն Սահակ կարգել զնա Խոսրովայ արքայի, եւ զկնի կապանաց նորա՝ եղբօր նորա Վռամշապհոյ: Այլ սա հրաժարէր առանց հրամանաց արքայից արքայի առնել զայն. յիշելով, եթէ սակս այսպիսեաց իրաց կրէ վիշտս եղբայր նորին Խոսրով: Վասն որոյ առեալ ի նմանէ թուղթս, ի թախանձելոյ դստերն՝ ինքնին չոգաւ առ Արտաշիր Պարսից արքայ, որ յետ եօթանասուն ամի թագաւորութեան հօրն կալաւ զտէրութիւնն ամս չորս:

Եւ մեծարի ի նմանէ յոյժ. նախ վասն քաջատոհմիկ ազգին Պահլաւկաց, դարձեալ եւ զի առաջի անհաւատից արգոյ եւ պատուական ցուցանէ Աստուած զծառայս իւր: Որոյ զբնաւն կատարեալ զխնդիրսն, նախ վասն փեսայի նորա Համազասպայ, դարձեալ եւ վասն մնացելոցն մեղուցեալ նմա ազգացն Կամսարական եւ Ամատունի, որք սուզեալք ղօղեալք էին յանյայտ տեղիս. վասն որոյ մաղթեաց գթալ, իբր յաստուածային հրամանէ՝ ոչ բառնալ որդւոց զյանցանս հարց. մանաւանդ զի եւ հարքն որք մեղանն՝ նոքին սակս այնր եւ մեռան: Որոց մնացելոցն պարգեւեալ զկեալն՝ հրամայեաց զտունս երկաքանչիւրոցն զկալեալսն յարքունիս՝ դարձուցանել ի նոսա. բայց միայն ի գահ հայրենի ոչ հաստատել, այլ ի խոնարհ քան զբազումս մատուցեալ նախարարս, ի կարգ կրտսերագունից պատրաստել: Իսկ զազգն Համազասպայ, որ է տոհմ Մամիկոնեան, ի վեր մատուցանել, զի կարգեսցին ունել զհինգերորդ գահ նախարարացն Հայոց, եւ ի դիւանի իւրում գրել:

Զի զերկուս զայս այսպէս պահէին սովորաբար, զի յորժամ նստէր արքայ նոր՝ նոյն ժամայն փոխէին զդրամ գտեալ ի գանձս արքունի, զնորայն տպաւորեալ պատկեր. եւ զգիր դիւանին յայլ փոխեալ նորա՛ անուամբ, սուղ ինչ զանազանեալ, ոչ բառնալով զհինն: Իսկ եթէ յամիցէ ի տէրութեանն ամս բազումս, եւ արասցէ աշխարհագիր նոր՝ թողուին զայն որ ի հնոյն փոխեցաւ, զի միայն նորոյն վերագրեսցի անուն: Արդ՝ Արտաշիր ոչ ժամանեալ ի կարճութենէ աւուրցն ա՛յլ առնել աշխարհագիր՝ յայնմ որ յառաջնոցն փոխեաց, իւր անուամբն հրամայեաց գրել զայն ամենայն, եւ տալ գահու եւ պատուոյ, հանդերձ իշխանութեամբ գիւղից եւ դաստակերտաց Համազասպայ, եւ որում ցանկայրն՝ զսպարապետութիւնն Հայոց, հրովարտակ առ Վռամշապուհ մեր թագաւոր գրեալ զայս. -

Թուղթ Արտաշրի առ Վռամշապուհ:

«Մազդեզանց քաջ, Արտաշիր արքայից արքայ. առ եղբայր Վռամշապուհ թագաւոր Հայոց. ողջոյն շատ:

«Ընկալայ զգրեալսս քո, որ ինչ վասն եպիսկոպոսիս Սահակայ, եւ յիշեցի զերախտիս նախնեաց հարցն դորա, որք էին նահապետք Սուրենեան Պահլաւոյ, եւ կամաւ յանձն առին զտէրութիւն իմոյ նախնւոյն եւ համանուանն Արտաշրի. եւ այնչափ սիրեալ զնա քան զիւրեանց ազգայինսն, մինչ զի ոչ շատացան միայն ի Պարսից աշխարհիս մատնչել ընդ նոսա, այլ եւ ի ձերդ եկեալ նորին աղագաւ՝ սպանին զԽոսրով զքո նախնին, եւ զտոյժս սպանութեանն իւրեանց հատուցին մահուամբ: Իսկ որդի սպանողին Գրիգոր՝ զկեանս եւ զթագաւորութիւն կորուսեալ հիւանդութեամբ Տրդատայ, վերստին ետ իւրով բժշկութեամբ, եւ առաւել առ ձեզ եղեւ երախտաւոր: Վասն որոյ զորդիացեալդ դորա զՀամազասպ կացուսցես ի վերայ զօրացդ սպարապետ՝ մեր հրամանաւ, եւ ազգի դորա տացես զգահն հինգերորդ՝ պատուոյ նախարարացդ. եւ զգիւղս եւ զդաստակերտս, զոր տուեալ է նախնեացն քոց հարց դոցա՝ կալցին դոքա: Սապէս եւ զտունս վնասակարաց ազգացդ զորս կալաք յարքունիս՝ թողցես ի բաց, աներկիւղաբար ժառանգել նոցին մնացորդաց. բայց գահուց հայրենականաց պատուոյն մի՛ արասցես արժանի. զի եւ մեք ի մերում դիւանի հրամայեցաք գրել: Ողջ լերե:

Բայց յորժամ եկն մեծն Սահակ եւ զամենայն պարգեւեալսն յԱրտաշրէ հաստատեաց՝ մեռաւ արքայն Պարսից Արտաշիր, եւ փոխանակ նորա թագաւորեաց Վռամ, որ եւ Կրմանն կոչեցաւ, ամս տասն: Եւ զնոյն բարեկամութիւն կալաւ ընդ աշխարհիս Հայոց եւ ընդ թագաւորին մերում Վռամշապհոյ եւ ընդ մեծին Սահակայ. եւ էր խաղաղութիւն ի մէջ Վռամայ եւ Արկադեայ: Եւ Վռամշապուհ ունէր զաշխարհս մեր, եւ ծառայէր երկոցունց թագաւորացն, տալով հարկս, զմասինն Պարսից՝ Վռամայ, եւ զմասինն Յունաց՝ Արկադեայ: