Տ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ Է. ԱՋԱԿԻՐ

1507. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԻ ԻՆՔՆՈՒԹԻՒՆԸ

Յովհաննէս կաթողիկոսի անունը կը պակսի սովորական ցուցակներու մէջ, որոնք կազմուած են Չամչեանի հետեւողութեամբ, եւ որ շփոթմամբ անոր անունը կաթողիկոսներու շարքէն դուրս հանած է ( § 1505) հակառակ Դավրիժեցիին յայտնի վկայութեան, որ 1476 թուականին ներքեւ առաջին կը յիշէ, նոյն տէր Յովհաննէս, իբրեւ բուն կաթողիկոս ( ԴԱՆ. 337), Չամչեանի շփոթութեան հիմ եղած է համանունները նոյնացնելու միտքը. իբր զի Յովհաննէսի հետ Սարգիս մը գտնուած է շարունակ եւ ինքն ալ Կիլիկիոյ Յովհաննէս կաթողիկոսներուն հետ նոյն անունը ունեցած է ( ՉԱՄ. Գ. 507): Սակայն Յովհաննէսի հետ եղող Սարգիսներ երկու են, մէկը զինք աթոռակից առած է ( § 1505), իսկ միւսը ինքն Յովհաննէս իրեն աթոռակից ընտրած է, եւ այս երկրորդը շատ յստակ կերպով կը զատէ Դավրիժեցին գրելով այլ եւ եղեա կաթողիկոս միւս այլ տէր Սարգիս ( ԴԱՎ. 337): Կ՚երեւի Չամչեանին աչքէն վրիպէր է միւս այլ խօսքը, որ Սարգիսները միացուցած է, եւ երկուքին մէջտեղ ուրիշ կաթողիկոս մը դնել աւելորդ սեպած է: Իրեն հետեւած է սովորական ցուցակն ալ, ուր Սարգիս Բ-ի յաջորդ կը դրուի Արիստակէս Գ. եւ միջանկեալ երկու կաթողիկոսներ Յովհաննէսը եւ միւս Սարգիսը զանց եղած են ( ԺԱՄ. 635): Երեւանեցին առաջինը եղած է զանցառութիւնը ուղղելու մէջ, գրելով տէր Յովհաննէս ի ՋԻԴ թուովն ( ՋԱՄ. 20), եւ նորեր ալ Յովհաննէս Ը. մը ( ԱՐՐ. 230. ԶԱՄ. Բ. 8) ընդունած են ցանկին մէջ, զոր մենք Յովհաննէս Է գրեցինք, որովհետեւ կանուխէն յայտնած ենք թէ հնար չէ Հայոց կաթողիկոսներուն շարքին եւ թուահամարին մէջ ընդունիլ Յովհաննէս Բագարանցի հակաթոռը ( § 389), զոր սովորական ցուցակը շարունակած է իբր Յովհաննէս Գ. արձանագրել ( ԺԱՄ. 621), սակայն ժամանակակիցներ վկայած են թէ նա ոչ համարեցաւ ի թիւ հայրապետացն Հայոց ( ՈՒԽ. Բ. 63): Այս պատճառով մենք Օձնեցին` Երրորդ գրեցինք ( § 558), Ովայեցին Չորրորդ ( § 637), Դրասխանակերտացին Հինգերորդ ( § 699), եւ Սսեցին Վեցերորդ ( § 1072). որով սոյն Յովհաննէսն ալ կ՚ըլլայ Եօթներորդ: Այդ թուահամարը մեզ չ՚ստիպեր յաջորդ Յովհաննէսին կոչումը այլայլել. զի Կարբեցին, որ 1831-ին կաթողիկոսացաւ, առաջին անգամ ըլլալով սկսաւ թուահամարով ստորագրել Յովհաննէս Ը. եւ պատշաճ չէինք դատեր պաշտօնական ստորագրութիւն մը փոփոխել, որչափ ալ սովորական ցուցակին սխալ թուահամարին հետեւանքը եղած ըլլար: Յովհաննէսի աթոռակցութիւնը 1470 թուականին եւ բուն աթոռակալութիւնը 1474-ին գրած ենք արդէն, պարտուպատշաճ բացատրութիւններն ալ տալով ( § 1505):

1508. Կ. ՊՈԼՍՈՅ ՀԱՅԵՐ

Վերեւ յիշեցինք, թէ Աքքօյունլուներու վեհապետը Ուզուն Հասան, Գարաքօյունլուներուն վրայ զօրանալով իր իշխանութեան ներքեւ միացուց երկու պետութիւնները ( § 1501): Ուզուն Հասան իր ստացած յաջողութիւններով փքացած, դէպ Արեւմուտք ալ ընդարձակուելու միտքը ունեցաւ, եւ 1471-ին Եուսուֆ զօրավարը յղեց դէպի Փոքր-Ասիա, որ Եւդոկիան առաւ Օսմանցիներուն ձեռքէն, եւ Իկոնիոնի եւ Ատանայի գաւառները արշաւեց, այլ Օսմանեանք իրենց ոյժերը ամփոփելով կրցան վերջէն Եուսուֆի բանակը վանել, եւ զինքն ձերբակալել Մուսթաֆա արքայորդւոյն հրամանատարութեամբ: Ֆաթիհ այդչափով ալ չգոհացաւ, եւ 1473-ին ինքն անձամբ նոր արշաւանք մը կազմակերպեց Ուզուն Հասանի դէմ, եւ բազմաթիւ ճակատամարտներով անոր զօրութիւնը խորտակեց, մաս մը գաւառներ գրաւեց եւ Ուզունը փախուստի ստիպեց: Այդ յաղթութիւններով աւելի եւս ընդարձակուեցաւ Օսմանեան տիրապետութիւնը Հայ ազգին վրայ, եւ աւելի բազմացան մայրաքաղաքի Հայերը, որ Ֆաթիհի յատուկ պաշտպանութեան առարկայ էին, իբրեւ իր կայսրութեան բարեացակամ եւ շինարար մեծ տարրը: Այդ եղելութիւնները տեղի ունեցան Սարգիս Աջատարի օրերը, տագնապի մատնելով Էջմիածինն ալ, որ Ուզուն Հասանի իշխանութեան ներքեւ անցած էր ( § 1505): Փոքր-Ասիոյ յաղթութիւններէն ետքը Ֆաթիհ իր աշխարհակալութիւնը շարունակեց, եւ 1475-ին Կաֆան ալ առաւ Գենուացւոց ձեռքէն, եւ անկէ ալ Հայ գաղթականութիւն մը փոխադրեց իր մայրաքաղաքը: Կաֆայի անունը զօրաւոր փաստ մըն է Հռոմէականներու ձեռքը. բոլոր անկէ եկողները հռոմէադաւան ենթադրելու, եւ անով իրենց դաւանակիցներուն թիւը աւելցնելու, սակայն Կաֆացի հայաբնակութիւնը, Ունիթոր մասէն զատ հայադաւան մեծ մաս մըն ալ ունէր, եւ քաղաքին մէջ երկու Հայ եպիսկոպոսներ եղած, եւ մէջերնին վէճեր մղուած ըլլալուն յիշատակութիւնը ( ԱՐՐ. 230) բաւական է ցրելու անոնց ենթադրութիւնը: Չենք կարծեր որ կարենան ըսել, թէ Ֆաթիհ ընտրովի միայն հռոմէադաւանները բերած էր իր մայրաքաղաքը, մանաւանդ որ անոր համակրութիւնը վաստակուած էր իրեն բարեկամ հայադաւաններուն, եւ ոչ թէ թշնամի Գենուացւոց բարեկամ հռոմէադաւաններուն: Ս. Նիկողայոս եկեղեցիի մը անունն ալ փաստ մը չընծայէր Կաֆայէ միայն հռոմէադաւաններ եկած ըլլալնուն. զի Լատիններու Ս. Նիկողայոսէն զատ, հայադաւաններուն ալ նոյն անունով եկեղեցի մը ունեցած ըլլալը հաստատուած է: Ուստի միայն Կոստանդնուպոլսոյ հայաբնակութեան` ոչ թէ հռոմէադաւան եղած, այլ միայն անոր մէջ հռոմէադաւան մաս մըն ալ գտնուած ըլլալը կրնայ ընդունուիլ: Հայեր արդէն իրենց յատուկ եւ օրինական դիրք մը կազմած էին Յովակիմ եպիսկոպոսի պատրիարքական անուն եւ իրաւունք ստանալովը ( § 1481), մինչ ոչ մէկ յատուկ գոյութեան կամ կացութեան յիշատակ չի գտնուիր հռոմէադաւաններուն համար: Անոնք ազատ կրնային ըլլալ իրենց ներքին համակրութեան կամ համոզման մէջ` լատինասէր կամ լատինամէտ կամ լատինամոլ ըլլալ, բայց համահաւասար կերպով մաս կը կազմէին միակ հայ ազգութեան, ոչ առանձին ստացութիւն կամ հաստատութիւն կամ եկեղեցի ունէին, եւ ոչ ալ ունենալ կրնային: Մայրաքաղաքին Հայ եկեղեցիներու թիւը որոշակի ճշդուած չենք գտներ այդ առաջին միջոցին մէջ, այլ հետզհետէ յիշատակուած կը գտնենք Ս. Սարգիս, Ս. Լուսաւորիչ, Ս. Նիկողայոս, Ս. Աստուածածին, Ս. Գէորգ եկեղեցիները (10. ՕՐԱ. 50): Սակայն Ալթը ճէօմաաթ, կամ Վեց հասարակութիւն անունը, որով կոչուած են Կոստանդնուպոլսոյ Հայերը առաջին հրովարտակներու մէջ, գոնէ վեց սկզբնական եկեղեցիներու գոյութիւնը կը պահանջէ, զի նոյնիսկ տաճկական ըմբռնումի մէջ, ամէն հասարակութիւն կամ ժողովուրդ կամ թաղ` իր աղօթատեղիով կը ստանար իր ուրոյն կազմութեան հիմը:

1509. Կ. ՊՈԼՍՈՅ ՊԱՏՐԻԱՐՔՆԵՐ

Կոստանդնուպոլսոյ հայաբնակութիւնը կամ լաւ եւս Օսմանեան հպատակ Հայութիւնը, իր յատուկ պատմագիրը չէ ունեցած, որ որոշակի ցուցնէր մեզի` անոր առաջին ժամանակներուն հանգամանքները, եւ ստիպուած ենք կցկտուր ակնարկներով կազմել անոր նախնական պատմութիւնը, մինչեւ որ հասնինք այն ժամանակներուն, ուր գլխաւոր դիրք եւ կարեւորութիւն ստացաւ ընդհանուր Հայութեան հանդէպ: Կոստանդնուպոլսոյ Հայ գաղթականներուն սկզբնաւորութիւնը մինչեւ 1453 հոկտեմբեր 28 կը բարձրանայ ( ՏԱԳ. 895), որ է ըսել առումէն միայն հինգ ամիս ետքը ( § 1476), ուսկից յետոյ շարունակաբար աճած է մինչեւ Յովակիմի պատրիարքութիւնը 1461-ին ( § 1488), ինչ որ աւելի զարկ տուած է Հայերուն բազմանալուն եւ ազդեցիկ դիրք կազմելուն: Յիշեցինք Կաֆայի գաղութը 1475-ին, անկէ ետքը նշանաւոր եղած է եւս Գարամանի գաղութը 1479-ին, որուն յատկացուած է Սամաթիա թաղը քաղաքին հարաւարեւմտեան ծովեզերեայ անկիւնը, ուր եղած է եւս առաջին պատրիարքարանը, թէ ոչ Յովակիմի առաջին օրէն, գոնէ քիչ ետքը: Գարամանի գաղութէն առաջ վախճանած է Յովակիմ, բաւական երկար եւ արդիւնաւոր առաջնորդութիւն վարած ըլլալով Օսմանեան հպատակ Հայերուն վրայ ի Կուտինա, ի Պրուսա, ի Ֆիլիպէ, եւ վերջէն ի Կոստանդնուպոլիս, մօտ 20 տարի: Դժուար է որոշակի ճշդել Յովակիմի մահուան թուականը որ մինչեւ 1474 կը յիշուի ( § 1487), իսկ Ամիրտովլաթ բժշկապետ 1478-ին կը գրէ յեպիսկոպոսութեան տէր Նիկողայոսի մայրաքաղաքին Կոստանդնուպոլսի ( ՏԱՇ. 198), եւ երկու թուականներուն մէջ կը մնայ Նիկողայոսի յաջորդելը, եւ հաւանականագոյն է վերջին թուականին մօտիկ, 1477-ին դնել անոր պատրիարքութիւնը: Ոմանք կ՚ուզեն նոյնացնել զայն 1486-ին Անկիւրիոյ Կարմիր վանքը նորոգող Նիկողայոս եպիսկոպոսին հետ, սակայն ենթադրելի չ՚երեւիր, որ Կոստանդնուպոլսոյ աթոռը բարձրանալէն ետքը իբր Անկիւրիոյ եպիսկոպոս յիշուէր, բայց եթէ ըսելով, որ Անկիւրիա իր նախկին տեղն էր, որուն խնամք կը տանէր Կոստանդնուպոլիս փոխադրուելէ ետքն ալ: Այդ մեկնութեան կը նպաստէ դիտելը, թէ այդ միջոցին տակաւին որոշ եւ զատուած վիճակներ չէին կազմուած Օսմանեան կայսերութեան մէջ, եւ եպիսկոպոսներ եւ վարդապետներ, որոնք աստեւանդ վանքերու կամ քաղաքներու մէջ կը մնային, իբրեւ պատրիարքին փոխանորդներ կը նկատուէին, եւ ոչ իբր իսկական թեմակալներ (09. ԹԷՈ. 210): Մեր տեսութեամբ այդ դրութեան հետեւանք պէտք է նկատել Մուրախխաս կոչումը, որով այսօր ալ Օսմանեան կառավարութիւնը կը ճանչնայ հայ թեմակալ առաջնորդները, մինչ բառին իմաստը պարզապէս պատուիրակ կամ պատգամաւոր կը հնչէ, եւ չի տար սեփական պաշտօն կամ իրաւասութիւն վարող թեմակալի գաղափարը: Իբրեւ եկեղեցական յարաբերութեան կեդրոն, հաւանականագոյն դատեցինք ընդունիլ, թէ Կոստանդնուպոլիս Սսոյ հետ կապուած էր ( § 1487), սակայն Կոստանդնուպոլսոյ դիրքին հետզհետէ բարձրանալն ու զօրանալը, եւ Էջմիածինի սահմաններէն, զոր օրինակ Կաֆայէն եկող գաղթականները, եւ Մայրաթոռի հպատակ վիճակներուն Օսմանեան պետութեան ներքեւ անցնիլը, բնական կերպով Մայրաթոռի հետ ալ յարաբերութիւն ունենալու դուռ բացին, որով անզգալի եղանակաւ հետզհետէ տկարացան Կիլիկիոյ յարաբերութիւնները եւ զօրացան Էջմիածինի հետ կապակցութիւնները, մինչեւ որ վերջնականապէս առաջինները խզուեցան, եւ երկրորդներուն տեղի տուին:

1510. ԱՄԻՐՏՕՎԼԱԹ ԲԺՇԿԱՊԵՏ

Կոստանդնուպոլսոյ Հայութեան վրայ հատուածնիս չփակած, պէտք կը զգանք յիշատակել Ամիրտօվլաթ բժշկապետը, որ մայրաքաղաքի հայաբնակութեան ամէնէն կարկառուն դէմքը կրնայ նկատուիլ այս միջոցին: Բնիկ Ամասիա քաղաքէ, որդի Եղիայի, ուսմանց եւ գլխաւորապէս բժշակապետ տեղեկութեանց հետամուտ, թէ հմտութիւններ համբարեց, եւ թէ շատ գրեանք, կ՚ըսէ, էի ժողովել ի յԱրաբաց եւ ի Պարսից եւ ի Թուրքաց ( ՌԱՄ. 341), որոնց մէջ հին Յոյն բժշկարաններն ալ կը յիշէ: Յովնանեան կը կարծէ թէ թարգմանութեանց վրայ ծանօթացած ըլլայ յոյն գիրքերուն ( ՌԱՄ. 123), սակայն Ամիրտօլվաթ Յունական երկիրներու մէջ ապրած եւ լեզուագէտ անձ ըլլալով, անհաւանական չենք կարծեր զինքն յունարէնի ալ տեղեակ ենթադրել, եւ այսպէս իմանալ իր գրածն ալ, թէ աւարտեմ զսա հինգ լեզւով, զինչ որ ուսայ ի Հայոց եւ ի Հոռմոց եւ յԱրպկա, ի Պարսից եւ ի Թուրքաց, քիչ Լաթինա ( ՌԱՄ. 374): Հայ բժիշկներ ալ կը յիշէ, Մխիթար, Ահարոն, Ստեփանոս, Ճոսլին, Սարգիս, Յակոբ, Դեղին, Սիմաւոն, Վահրամ, որոնք շատ գրեանք շինել էին, եւ զորոնք ինքն տեսեր է ( ՏԱՇ. 199), այլ մեզի հասած չեն, բացի Մխիթար Հերացիէն: Իր սիրած արուեստին հետամուտ, շուրջ եկաք, կ՚ըսէ, բազում քաղաքանի, շուրջ եկաք, կը յաւելու, զաշխարհն Մակեդոնացւոց ( ՏԱՇ. 199), ուր 1469-ին աւարտած է Օգուտ բժշկութեան գիրքը Ֆիլիպէի մէջ ( ՓԻՐ. 224), անկէ ետքն է որ եկաք բնակեցաք կ՚ըսէ, ի մայրաքաղաքն ի Կոստանդնուպոլիս, եւ հոն ալ 1478-ին կը սկսի եւ 1482-ին կ՚աւարտէ Անգիտաց անպէտ կոչուած բժշկական բառարանը ( ՌԱՄ. 342): Տարիքը որոշ չեն գիտեր, այլ 1497-ին տեղի ունեցած է իր մահը, դեկտեմբեր 28, հինգշաբթի օր, եւ ոչ 29 ( ՌԱՄ. 364): Ըստ այսմ իր վերջին աշխատութենէն ետքը 15 տարի եւս ապրած կ՚ըլլայ, բայց չենք գիտեր թէ ուրիշ ինչ աշխատութիւն գրած է, կամ թէ Կոստանդնուպոլսոյ հայաբնակութեան համար ինչ գործունէութիւն ունեցած է: Ամէն առիթի մէջ մայրաքաղաքի գաղութին պատիւ բերող դէմք մըն է, զոր իրաւամբ կրնանք Գրիգոր Մագիստրոսէ (§ 866), եւ Մխիթար Հերացիէ ետքը ( § 1027), պատուով յիշեալ աշխարհական մատենագիրներուն կարգին:

1511. ԱՋԻՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁԸ

Էջմիածնի վրայ խօսած ատեննիս, պատմեցինք Վրթանէս Օծոպեցի եպիսկոպոսին, 1470-ին կամաւոր աղքատի ձեւով եւ կաղ մղտեսիի կերպարանով Աղթամարի կաթողիկէին սպասաւորութեան մտնելը ( § 1504): Եթէ բաւական զարմանալի է եպիսկոպոսի մը այդ դժուար վիճակը ստանձնելու յօժարութիւնը, ա'լ աւելի զարմանալի պէտք է երեւնայ, 7 տարի շարունակ այդ վիճակին մէջ, ամենայն երկայնամտութեամբ յարատեւելը, որ միջոցին ո~վ գիտէ որչափ ստորնութեանց եւ հակառակութեանց ալ պարտաւորուեցաւ տոկալ, միաբաններուն եւ մեծաւորներուն երեսէն: Սակայն Վրթանէս գիտցաւ իր հեզ ու աշխատասէր վարմունքով սիրելի դառնալ Ստեփանոս կաթողիկոսին, եւ հետզհետէ կաթողիկէին ծառայութեանց մէջ յառաջանալ, մինչեւ որ կարգեցին զնա լուսարար եկեղեցւոյն, եւ պահող անօթոց եւ սրբութեանց վանիցն, որոնց հետ նաեւ Լուսաւորչի Աջը, որուն բերուելէն 15 տարիներ անցեր էին, եւ հարկաւ նախանձոտ հսկողութիւնն ալ նուազած էր: Եօթը տարի տառապած էր Վրթանէս, բայց վերջապէս նպատակին կը հասնէր, եւ իր դիտած առարկաներն իրեն ձեռքին ներքեւ կը գտնուէին: Այլեւս բարեդէպ պատեհի մը կը սպասէր, եւ զայն գտաւ ծանօթ Ջուղայեցի փերեզակներու իշովքն եւ գրաստովքն իւրեանց Աղթամար կղզին մտնելուն մէջ, որոնք եկեր էին վաճառել կտաւ եւ աստառ, չիթ եւ ալաճա եւ այլ ինչ: Անոնց մէջ հանդիպեցաւ մտերիմ եւ վստահելի անձ մը, որուն իշուն կուրդինն, որ է պաղանն, այսինքն համետը ճեղքելով, մէջը զետեղեց Աջը եւ խաչալամն եւ ուրարը, եւ այնպէս դուրս հանեց կղզիէն, յանձնարարելով որ բարւոք պաշտպանեսցէ, մի եւս ուրեք յամեսցի, այլ փութանակի առեալ հասցէ ի Ջուղայ: Մէկ երկու օր ետքը, պատճառօք ինչ ինքն ալ կղզիէն դուրս ելաւ, յանծանօթ տեղի. ոտքի պարանը քակեց, կերպարանն ալ փոխեց, եւ իբրեւ ուրիշ մարդ մը Ջուղայ հասաւ ( ԴԱՎ. 330): Աղթամարին մէջ լուսարարին ուշանալը, քննութեան առիթ տուաւ, եւ Աջը պակսած ըլլալուն վրայ խնդրակներ հանուեցան, սակայն կաղ մղտեսին տեսնող չէր եղած: Ջուղայէ աւետաւորներ ղրկուեցան Էջմիածին, միւս կողմէն Աջը պատուով փոխադրուեցաւ Նախիջեւան, ուր հասած էին եւս Յովհաննէս եւ Սարգիս կաթողիկոսներ, եկեղեցականօք եւ աշխարհականօք: Հոն առաջ պատուեալ փառաւորեցին զՍուրբ Աջն, եւ յետոյ աշխարհախումբ բազմութեամբ Էջմիածին բերին եւ հանգուցին ի սեպհական եւ ի բնական աթոռն իւր ( ԴԱՎ. 331): Այսպէս յաջողեցաւ Աջին Էջմիածին դառնալը, որուն վիճակուած էր միշտ գողունի կերպով փոխադրուիլ Սիսէ Էջմիածին ( § 1449), Էջմիածինէ Աղթամար ( § 1493), եւ Աղթամարէ Էջմիածին: Դավրիժեցին Աջը դիմաւորելու գացող Յովհաննէս եւ Սարգիս կաթողիկոսները յիշած ատեն, կ՚աւելցնէ, որոց կամօք եւ խորհրդակցութեամբ գնացեալ էր Վրթանէս եպիսկոպոս այս գործ ( ԴԱՎ. 331), եւ որովհետեւ Սարգիս Աջատարն էր որ խորհուրդը տուած էր ( § 1504), կրնայ եզրակացուիլ թէ նոյնը տակաւին կենդանի ըլլար 1777-ն, Աջին վերադարձին տարին ( ՋԱՄ. 20), մինչ Սարգիս Աջատարի մահը կանուխէն տեղի ունեցած ըսինք 1774-ին ( § 1505): Բայց այդ եզրակացութիւնը ընդունելի չենք համարիր, քանի որ այն ատեն Դավրիժեցին ինքն իրեն հակասած պիտի ըլլար: Վասնզի քիչ ետքը աւելի յստակ կերպով կը գրէ. նոյն տէր Յովհաննէս, այլեւ եղեւ կաթողիկոս միւս այլ տէր Սարգիս: Այս Յովհաննէս եւ Սարգիս կաթողիկոսաց ժամանակին Լուսաւորչի Աջն դարձեալ է յԱղթամարայ, եւ եկեալ է ի Սուրբ Էջմիածինն ձեռամբ Վրթանէս եպիսկոպոսին ( ԴԱՎ. 337): Հետեւաբար Յովհաննէսի նախորդ եւ Յովհաննէսի աթոռակից երկու Սարգիսները` Դավրիժեցին ալ պահ մը իրարու հետ շփոթած կ՚երեւի: Կրնայինք ալ աւելցնել, թէ միւս այլ Սարգիսն ալ կրնայ ժամանակին Վրթանէսի ձեռնարկին գիտակից եղած ըլլալ, քանի որ Էջմիածնի մէջ դիրք վայելող եպիսկոպոս մը եղած պիտի ըլլայ, եթէ երեք չորս տարի ետքը աթոռակցութեան կոչուելու արժանի դատուեցաւ ( § 1507):

1512. ՎՐԹԱՆԷՍ ՕԾՈՊԵՑԻ

Վրթանէս Օծոպեցին իր կատարած գործովը Էջմիածնի մէջ աթոռին յաւիտենական երախտաւորը ճանչցուեցաւ, եւ իրաւ ալ Մայրաթոռը պիտի կորսնցնէր իր պատիւն ու փառքը, այլեւ իր զօրութիւնն եւ իրաւունքը, եթէ նուիրական Աջը Աղթամար մնար, քանի որ այնչափ մեծ էր հանրային կարծիքին կողմէ Աջին տրուած նշանակութիւնն ու կարեւորութիւնը: Կաթողիկոսն ու աթոռակիցը, եւ եկեղեցական ու աշխարհական գլխաւորներ, ամէնն ալ իրենց կողմէ, բազում եւ անթուելի պարգեւս բաշխեցին Աջը ազատողին, եւ ինչչափ նուէրք եւ աջահամբոյրք Աջին ձօնուեցան, անոնք ալ Վրթանէսի յատկացուեցան, եւ միանգամայն որոշեցին որ Վրթանէս եպիսկոպոսն լիցի աթոռակալ կաթողիկոսացն, որքան եւ իցէ կենդանի ( ԴԱՎ. 348): Վրթանէսի տրուած աթոռակալի պատիւը, ընդհանուր կերպով իմացուած է իբրեւ փակակալ կամ լուսարարապետ Կաթողիկէին, եւ քիչեր ուզած են զայն իմանալ իբրեւ աթոռակից կաթողիկոսութեան, եւ ըստ այսմ ալ անոր անունը կաթողիկոսական ցուցակին անցուցած են ( ԶԱՄ. Բ. 227 ե. ): Սակայն մենք համամիտ պիտի չգտնուինք այդ վերջին մեկնութեան: Վրթանէս ոչ մի յիշատակարանի մէջ իբրեւ կաթողիկոս յիշուած չէ, ինչպէս կոչուած են միշտ աթոռակիցները: Դավրիժեցին ինքն ալ, անոր հետեւողութեամբ Երեւանեցին ալ, Վրթանէսի անունը ցանկին չեն անցուցած, մինչ անցուցած են բոլոր աթոռակիցները: Նոյնիսկ որքան եւ իցէ կենդանի` տրուած պաշտօնը պահելու պայմանը, մասնաւոր եւ փոփոխական պաշտօնի մը կրնայ պատշաճիլ, եւ ոչ երբեք օծեալ եւ աթոռակից կաթողիկոսութեան: Վրթանէս բաւական ատեն իրեն տրուած պաշտօնը վարած է Մայրաթոռի մէջ, եւ միայն ի ժամանակս ծերութեան իւրոյ, եւ վասն անկարութեան մարմնոյ, որ հաւանաբար Աղթամարի մէջ վարած եօթնամեայ չարքաշ կեանքին հետեւանքն էր, հանգստանալու համար քաշուեցաւ մերձ իւրոց ազգականացն, իր ծննդավայրին կից եղող Օծոպու Ս. Աստուածածին վանքը, ուր եւ վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ 1493-ին, Աղթամարէ դառնալէն 16 տարի ետքը, ուսկից կը հետեւցնենք թէ յիսուն տարեկանէ աւելի էր դժուարին գործին ձեռնարկած ատեն: Այլ թէ այս 16 տարիներէն որչափը Էջմիածին եւ որչափը Օծոպ անցուց չենք կարող ճշդել: Վրթանէսի յիշատակը մեռնելովն ալ չմոռցուեցաւ, զի ամէն կաթողիկոսներ Յովհաննէսէ սկսելով, իբր հայրենապատուէր կտակ եւ աւանդութիւն, իւրաքանչիւր տարի օր մը Օծոպ կ՚երթային, եւ Վրթանէս եպիսկոպոսի հոգւոյն պատարագ եւ հոգեհանգստեան պաշտօն եւ հոգեհաց կը կատարէին, եւ կը յաւերժացնէին Էջմիածնի մեծ երախտաւորին յիշատակը: Այդ սովորութեան մինչեւ դար մը տեւած ըլլալուն կը վկայէ Դավրիժեցին, ուսկից ետքը կ՚երեւի թէ քիչ քիչ զանցառութեան հանդիպած է:

1513. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԻ ՔԱՇՈՒԻԼԸ

Լուսաւորչի Աջին վերադարձը, որչափ ալ Վրթանէս Օծոպեցիի անձնական աշխատութեանց եւ ճգանց արդիւնք, սակայն Յովհաննէս կաթողիկոսի օրով կատարուած յաջողութիւն մը ըլլալուն, անյարմար չդատեցինք, անով որոշել զինքն համանուն կաթողիկոսներուն մէջէն, եւ Աջակիր մակդիր անունը տուինք անոր, քանի որ ուրիշ կողմէն, ոչ ծննդավայրէն եւ ոչ նախընթաց պաշտօնէն տեղեկութիւն չէ տրուած զայն տարորոշելու համար: Կաթողիկոսներու տրուած կարգի թուահամարը մենք անբաւական սեպած ենք համանունները իրարմէ զատելու, որովհետեւ այդ թուահամարները ժամանակին պաշտօնական կիրառութեամբ նուիրագործուած չեն, եւ վերջին գրողներն ալ իրարմէ տարբեր թուահամարներ կը գործածեն, եւ աւելի շփոթութեան` քան թէ ճշդութեան կը ծառայեն: Այս է պատճառը, որ մենք անդստին մեր պատմական ուսումնասիրութեանց սկիզբէն աշխատած ենք իւրաքանչիւր անունին մակդիր անուն մըն ալ աւելցնել անխափան, գործածուածները ընդունելով եւ պակասները լրացնելով: Իսկ կարգի թուահամարը կը պահենք միայն, իբրեւ ցուցակագրութեան պահանջ, հակաթոռները դուրս ձգելով, իսկ աթոռակիցները թուահամարին անցնելով, Յովհաննէս Աջակիրին գործունէութեան գալով, Աջին վերադարձէն զատ ոչ մի եղելութիւն չենք գտներ իր օրով Մայրաթոռի մէջ կատարուած, եւ բոլորովին ամուլ միջոց մը կը կազմեն իր տարիները: Գործունէութեան պակասութեան հետ, անծանօթ կը մնան իր պաշտօնավարութեան տեւողութիւնն ալ, վերջաւորութիւնն ալ: Դավրիժեցին ոչ մի յիշատակութիւն չունի 1476 եւ 1493 տարիներուն մէջ, եւ վերջին թուականին ներքեւ առաջին անգամ Միւս-Այլ Սարգիսը գլուխ կ՚անցնէ, ուսկից կրնար եզրակացուիլ, թէ Յովհաննէսի կաթողիկոսութիւնը մինչեւ 1493 տեւած ըլլայ, որ կ՚ըլլայ մերձաւորաբար 20 տարի տեւողութիւն, 1474-էն սկսելով ( § 1505): Բայց այդ չէ մեր պաշտպանելիք ժամանակագրութիւնը, եւ մեր տեսութիւնը կը պարզաբանենք, իրերը իրենց իսկութեան մէջ նկատի առնելով: Յիշատակներու եւ ակնարկներու դատարկութեան մէջ, մեզի իբրեւ թանկագին աղբիւր կը նկատենք Ռոշքեանի ժամանակագրութիւնը, ուր կը յիշուի Յովհաննէս կաթողիկոսին 1485-ին Լեհաստանի Կամենից քաղաքին մէջ գտնուիլը ( ԱՐՐ. 230): Ինչ առիթով կամ ինչ պատճառով այդ հեռաւոր ուղեւորութեան ձեռնարկած էր, կամ թէ Լեհահայ գաղթականութեան համար ինչ գործունէութիւն ունեցած էր, Ռոշքեան չի բացատրեր եւ տեղւոյն յիշատակարաններն ալ կը լռեն, եւ բնաւ նշոյլ մը չենք կրնար գտնել` ուսկից լուսաբանութիւն մը քաղենք: Յովհաննէս առաջին կ՚ըլլայ Էջմիածնի կաթողիկոսներուն մէջէն, որոնք տարաշխարհ ուղեւորութեան ելած են կրկին նպատակներով, գաղթական Հայերու հոգեւորական կացութեանը հսկելու, եւ գաղթական Հայերէ նիւթական նպաստներ հաւաքելու, Մայրաթոռոյ կարօտութիւնը դարմանելու, եւ անյագ տիրապետողներու դրամական քաղցը յագեցնելու համար: Եթէ 1485-ին Կամենից կը գտնուէր, առ նուազն 1484-էն Էջմիածինէ մեկնած կ՚ըլլար, եւ որովհետեւ նորէն դառնալն ալ չի յիշուիր, իր աթոռը մոռցածի պէս տարաշխարհ թափառող մը կ՚ըլլայ այլեւս, եւ իբրեւ գահակալ նկատելու պէտք չի մնար, որով մենք ալ յիշեալ 1484 թուականէն Յովհաննէսը հրաժարականով աթոռէն հեռացած կը նկատենք, եւ իր կաթողիկոսութեան տեւողութիւնը կը փակենք:

1514. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՆԱՀԱՏԱԿ

Յովհաննէս կաթողիկոսի մը անունը տեսեր են ոմանք 1505 թուականին ներքեւ ( ԱՐՐ. 230), եւ նոր Յովհաննէսի մը դիմաց գտնուիլ կը կարծեն, սակայն նոր Յովհաննէսի մը անունը չի յիշուիր Դավրիժեցիէն եւ Երեւանեցիէն, թէպէտ բազմաթիւ աթոռակիցներու անուններ ցուցակագրուած են ( ԴԱՎ. 337), ինչպէս պիտի տեսնենք: Ուստի կը հաւանինք նոր Յովհաննէսի մը գոյութեան ենթադրութիւնը մէկ կողմ թողուլ, եւ ըսել, թէ 1474-ին բուն գահակալութեան անցած, եւ 1484-ին Էջմիածինէ եւ աթոռէ հեռացած, եւ 1485-ին Կամենից գտնուող Յովհաննէս Աջակիրն է, որ տակաւին կ՚ապրէր 1505-ին, եւ իր անունը պատահաբար գրուած է մասնաւոր յիշատակարանի մէջ, որուն ուր եւ երբ գրուած ըլլալը ցուցուած չէ, եւ թերեւս Լեհաստանի մէջ գրուած յիշատակարան մըն է, ուր կը գտնուէր Յովհաննէս: Եթէ կը ներուի մերձեցուցմամբ ընդարձակել պատմական պարագաները, մենք իբր հաւանական պիտի ընդունէինք, նոյնացնել Յովհաննէս Աջակիրը, այն Յովհաննէս հայրապետին հետ, որ 1508-ին Սարգիս եպիսկոպոսի եւ Դաւիթ կրօնաւորի մը հետ, Կոստանդնուպոլիս եկան Էջմիածնի նուիրակութեամբ, եւ այնտեղ նահատակեցան գլխատմամբ սրոյ ( ԱՍՏ. Ա. 257), եւ անուննին տօնացոյցի մը մէջ ալ նշանակուեր է, թէպէտ այդ յիշատակը յառաջ բերողը կ՚աւելցնէ թէ չիք ի միջի պատմութիւն նահատակութեան նոցա ( ՎՐՔ. Ե. 280): Շատ յարմար կու գայ ըսել, թէ Յովհաննէս Էջմիածնի համար նպաստ հաւաքելու նպատակով Հայ գաղթականներու շրջանը կատարած ատեն, այդպիսի վախճան մը ունեցած ըլլայ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ: Այդ ենթադրութեան իբր հաստատութիւն կրնանք աւելցնել թէ, տէր Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Ասլանպէկենց եւ Սարգիս եպիսկոպոս եւ Ստեփանոս եպիսկոպոս եւ Դաւիթ աբեղայ, 1506-ին ի հայրապետութեան տեառն կաթողիկոսի տէր Սարգսի կը գտնուին Սեչով կամ Սուչաւա քաղաքը նուիրակ ի Սուրբ Էջմիածնէն ( ՏԱՇ. 55): Յովհաննէսի անխտիր հայրապետ կամ կաթողիկոս կամ արքեպիսկոպոս գրուիլը կրնայ մեկնուիլ իր հրաժարեալ կաթողիկոսի կերպարանովը: Այդ ենթադրութիւնները ստուգութեան կը մօտենան ուրիշ յիշատակարանով մը, ուր պատմուած է Էջմիածնի նուիրակներու Ամասիոյ մէջ նահատակուիլը ( ՀԱՅ. 587): Նուիրակներն են Մեծ Յովհաննէս եպիսկոպոս ազնուական եւ տէր Սարգիս եպիսկոպոս եւ Դաւիթ կոյս աբեղայ, որոնք միւռոնով եւ օրհնութեամբ կու գան Բիւզանդիա, անկէ կանցնին, Կաֆա, Մոլտաւիա, Սուչաւա, Իլվով, Աքքըրման, եւ կը դառնան Կոստանդնուպոլիս, ուսկից իբր թէ Դաւիթը Ամասիա կը ղրկեն, եւ հոն կը ձերբակալուի իբր լրտես եւ տանջանքներու կ՚ենթարկուի: Սակայն Ամասիայի յիշատակութիւնը աւելորդ եւ անիմանալի կը մնայ, վասնզի առանց ուրիշ ծանօթութեան երեքը միասին կը գտնուին ձերբակալուած: Մեծ վէզիր Ալի փաշայի կը հանուին, խոնդքարի կամ հիւնքեարի` որ է սուլտանին լուր կը տրուի, մեծ տիվան կը կազմուի, Ղափճոց օտան կը բանտարկուին, որոնք ամէնքը Կոստանդնուպոլսոյ եւ ոչ Ամասիայի կը պատկանին: Երեքն ալ ուրացութեան չհաւանելնուն ի չարչարանքն զանազան աւել աւուրք հնգետասան տանջուելէ ետքը ( ՀԱՅ. 589) կը գլխատուին 1506 հոկտեմբեր 17-ին ( ՀԱՅ. 590): Նոյն անուններ եւ նման պարագաներ կը յորդորեն նոյնացնել այդ զանազան յիշատակները, թուականի տարբերութիւնն ալ շուտով կը մեկնուի Ե. եւ Է. հայ թուատառերու շփոթութեամբ, եւ կրնանք իբր ստոյգ ընդունիլ Յովհաննէսի եւ իր ընկերներուն նուիրակութեամբ երկար պտոյտներէ ետքը 1506-ին Կոստանդնուպոլիս նահատակուիլը:

1515. ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ

Այդ ժամանակամիջոցին պակաս չեղան ուրիշ հաւատոյ նահատակներ ալ թէպէտ ոչ ընդհանուր հալածանքի մը հետեւանօք: Ասոնք անձնական պատահարներու պատճառով կեանքերնին զոհողներ եղած են, յաճախ կեղծ կամ սուտ ուրացութիւնէ մը ետ դարձած ըլլալու պատրուակով: Այդ կարգին յիշենք նախ Ստեփանոս Կոստանդնուպոլսեցին, մանուկ կոչուած նորահաս երիտասարդ ըլլալուն համար, եւ նոյնիսկ մայրաքաղաքին մէջ նահատակուած 1471-ին, այլ պարագաները անծանօթ մնացած ( ՉԱՄ. Գ. 515): Դաւիթ Խարբերդցի, տէր Գրիգոր քահանային երիտասարդ որդին ( ՍԱՄ. 175) տաճկացեալ քեռայրէն ամբաստանուեցաւ իբրեւ թէ մահմետական օրէնքը հայհոյած ըլլայ, ձերբակալուեցաւ եւ 20 օր բանտարկուեցաւ, ուսկից վերջը իր հօր իսկ քաջալերութեամբ ուրացութեան չզիջանելուն, մոլեռանդ բազմութենէ խոշտանգուեցաւ, կրակով ալ տանջուեցաւ, եւ սրախողխող նահատակուեցաւ 1474 յունուար 16, կիրակի օր ( ՆՈՐ. 308): Ըստ այսմ բանտարկութիւնն ալ եղած կ՚ըլլայ 1473 դեկտեմբեր 27-ին: Սիրուն Հիզնացի կամ Հիզանցի, այս ալ երիտասարդ մը 25 տարեկան, մօրը տաճկանալուն վրայ, զինքն ալ կը բռնադատեն մօրը հետեւիլ, այլ նա խստիւ կ՚ընդդիմանայ քրիստոնէութիւնը փառաբանելով, որուն վրայ բազմութիւնը կատաղելով, տեսակ տեսակ տանջանքներէ եւ խոշտանգանքներէ ետքը կը բանտարկեն, երկու օր յետոյ նորէն չարչարելու կը ձեռնարկեն, սիւնի մը պրկելով անխնայ կը խոցոտեն, եւ գիշերն ի բուն այնպէս թողլով, առաւօտուն հրապարակ կը տանին, ձեռուըները կը կտրեն եւ բոլոր ներկաները սուրերով կը վիրաւորեն մինչեւ ոչ մնաց տեղի ողջ ի մարմնին նորա: Նահատակութեան օր նշանակուած է 1476 յունուար 14 ( ՆՈՐ. 312):

1516. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԱԹԵՒԱՑԻ

Ստեփանոս Տաթեւացի, եղբօրորդի Շմաւոն արքեպիսկոպոսի ( § 1543), եւ ինքն ալ Տաթեւի արքեպիսկոպոս, որ աղջիկ մը առեւանգող եւ տաճկացող աբեղայ մը ուժգին միջոցով ետ էր բերած, եւ երկուքն ալ ապաշխարութեան արժանացուցած ( ՆՈՐ. 313): Ժամանակ կ՚անցնի այդ գործին վրայ, եւ 1477-ին Ուզուն Հասանի մեռնելուն եւ Եաղուպի յաջորդելուն առթիւ, Հայաստանի կողմին իշխանը Խալիլ Սօֆու, որ է կրօնասէր իսլամ անձ մը, կ՚ուզէ յապաղեալ վրէժը լուծել, եւ նենգութեամբ կը հրաւիրէ Ստեփանոսը, որ միամտութեամբ կու գայ, իրեն հետ առնելով եւ իր ազգականներէն քրոջ որդին եպիսկոպոսը, եւ մօրեղբօրորդի աբեղայն, որոնց անունները չեն գրուած: Խալիլ կեղծ պատուասիրութենէ ետքը ուրացութիւն կ՚առաջարկէ, եւ արքեպիսկոպոսին եւ ընկերներուն դիմադրութեան վրայ կ՚երդնու, իմ երկոտասան կինն յիսնէ թողած լինի, թէ այդ բանիդ այլ ճար կայ ( ՆՈՐ. 315): Իբրեւ փորձ, նախ 8 օր եւ դարձեալ 12 օր անսուաղ բանտարկութենէ ետքը, առաջ կը ձեռնարկէ ընկերները տանջել, եւ իր հրամանով երկուքն ալ որպէս զկծիկ կապելով, զեպիսկոպոսն խարշեցին կաթսային մէջ, եւ զաբեղայն խորովեցին կրակի վրայ, նոյնիսկ Ստեփանոսի աչքին ներքեւ, որուն վրայ էր գլխաւորապէս Խալիլի ցասումը: Այսպէս կատարուեցաւ երկուքին նահատակութիւնը 1478 թուականին: Իսկ Ստեփանոս հազիւ հոգեպահիկով տարի մը բանտարկութիւն քաշեց, ուսկից ետքը բոլոր ակռաները հանելով գանկին վրայ բեւեռեցին, եւ դարձեալ երկար բանտարկեցին, մինչեւ որ վէրքերը սպիանան: Ասկէ ետքն ալ հետզհետէ նոր տանջանքներ հնարելով նեղեցին: Անգամ մը բեւեռաքարշով մարմնոյն վրայ վաթսուն տեղէ վիրաւորեցին, անգամ մըն ալ բոցերու վրայ խանձեցին, անգամ մըն ալ գլուխը գերծելով եւ մեղրով օծանելով ընկոյզի կճեպի մէջ փակուած սեւ բզէզներ կապեցին, որ գանկը ծակեն եւ ուրիշ տանջանքներ ալ հնարեցին: Այսպէս հինգ ամ բոլոր ի չարչարանս եւ ի բանտ կացեալ կապանօք, սովով եւ ծարաւով, տեւեաց այնքան տանջանացն ( ՆՈՐ. 317): Վերջապէս Ստեփանոսի քոյրը գնաց անկաւ յոտս մօր փատիշահին, որ յուզուելով հրաման ղրկեց Խալիլի Ստեփանոսը արձակել, իսկ նա երդումը պատճառելով կը պնդէր, մինչեւ որ թագուհին մարդ ղրկելով բռնութեամբ ազատեաց Ստեփանոսը ի ձեռաց Խալիլի, եւ յուղարկեաց ի վանս իւր ի Տաթեւ ( ՆՈՐ. 318), եւ այս եղաւ 1483-ին, ( ՆՈՐ. 319), եւ ոչ 1453-ին, ինչպէս ուրիշ տեղ գրուած է ( ՍԻՍ. 528), վասնզի այն տեղ ալ յիշուած է Եաղուպի թագաւորութեան ժամանակը ( ՍԻՍ. 526), որ 1478–ին գահակալած է: Ստեփանոս տարի մը Տաթեւի մէջ կազդուրուելէն ետքը Երուսաղէմի ուխտագնացութիւնը կատարեց, եւ Տաթեւի վանքը դառնալով, շուտով վախճանեցաւ սրբութեամբ եւ խոստովանողական մահուամբ, զոր ի դէպ է նշանակել 1485-ին: