Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

ՆԱԽԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Երբ երկու տարի առաջ սկսաւ, և հետ զհետէ հրատարակեցաւ մասն մի գրոցս ’ի Բազմավիպի, իսկութեանն համեմատ՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲՈՒՍԱԲԱՌՈՒԹԻՒՆ անուանեցաւ, ինչպէս բացատրուած է ի Յառաջաբանին. գիրքը յիշելու համար՝ այդ անուան երկարութիւնն ծանր գալով` հիմայ դիւրացնեմք՝ կոչել ՀԱՅԲՈՒՍԱԿ:

Որչափ այլ բառական ըսած էինք մեր խնդիրը, ընթերցողք տեսնեն որ ոմանց անուանց սահմանն բառականէն անցեր է ի բնական և բանական. գրեթէ անկարելի ըլլալով այնպիսի սիրուն և դալար նիւթոց բացատրութեան ատեն՝ կերպով մի անզգայ և ցամքած մնալ. յուսամք որ դարձեալ մեր չափէն շատ հեռացեալ չհամարին զմեզ, այլ և միաբանին, թէ, շատ զօրաւոր է ազդեցութիւն բուսականաց յաչս, ի միտս և ի սիրտ մարդկան, եթէ ասոնք խանգարեալ չեն ի նմա: և ինչպէս բուսականք ի լինելութեան արարածոց՝ անդրանիկք գրուին ի գործարանաւորս և իբր միջնորդք անկենդանեաց և կենդանեաց, այսպէս և գերազանցեն ի գեղեցկութեան և ի պիտանութեան կամ օգտակարութեան. թէ ի սնունդ մարդկան և անասնոց, թէ իբրև դեղ, թէ իբրև ագանելիք, թէ նիւթ ջերմութեան, և թէ ամենակարեւորք ի շինուածս և յարուեստս։

Այսպիսեաց նկատմամբ՝ և ըստ անթիւ զանազանութեան և տեսակաց բուuոց, հարկ էր որ շատ և շատ անուններ ունենային ամեն լեզուօք, բնիկ և փոխ առած ի մերձաւորաց և հեռաւորաց, ըստ որում ամէն երկիր ամէն տեսակ բոյս չի բերէր. և թէ և կան ոմանք հասարակ ամէն կողմանց, կան այլ յատուկք միայն այս կամ այն կողման։ Ըստ այսմ շատ պիտի չհամարուին մեր հաւաքած անուններն (3400), մանաւանդ եթէ յիշեմք որ մեծ մաս մ’այլ եկամուտ են յօտար լեզուէ (գլխաւորապէս յ’արաբերէնէ)։ Բայց այսով պէտք չէ աղքատ համարել հայկական Բուսաբառութիւնը. նախ, զի ուրիշ ազգաց բուսաբառութիւնք այլ այսպէս իրարմէ փոխ առած են. և երկրորդ, որ մեր հաւաքածէն համոզեալ եմք, որ եթէ մեր փափագին համեմատ մեզի օգնող գտնէինք, այսինքն ուրիշ բանասէրք այլ՝ (զատ անոնցմէ զոր յիշած եմք ի Յառաջաբանին, հետեւող ըլլային անոնց), իրենց գտածը հաղորդելու, դեռ պիտի գտուին ի գիրս և մանաւանդ ի խօսս հայաբնակ կողմանց և յատկապէս առ երկրագործս, շատ նոր կամ մեզի անծանօթ բուսական բառեր. զորս հավաքել և մերինը աճեցընել՝ թողումք սիրողաց և յաջողաց. նոյնպէս և ներել մեր գրութեան և տպագրութեան սղալանաց, մանաւանդ յօտարազգի բառս:

Իբր նշանակ երկու գլխաւոր ըսածներուս (բուսոց ազդեցութեան ի միտս և անոնց անուանց շատութեան), ըլլայ մեր նախնեաց մէկուն, և նախնագունին նախնեաց, ըսածն կամ գրուածն (որ և է ձեռօք և կերպով), մեր ազգին հոգւոյ և մտաց լուսատուին՝ Ս. Գրիգորի. յորում` ընդ իմաստից պիտի նշմարեն ընթերցողք՝ վաթսունէն աւելի յիշեալ բուսոց մէջ, քանի մի անուն կամ տարբերութիւն անուանց այլ, որ մոռցուած են ի կարգի Բուսաբառութեանս և ի Յաւելուածին։ Կ’առնումք զայս Ագաթանգելոսի ծանօթ գրոց յատկապէս Վարդապետութիւն Ս. Գրիգորի կոչուած մասէն, և Վասն Յարութեան մեռելոց ըսուած ճառէն. որ և այդ գրքէն դուրս այլ գտուի ի Ճառընտիրս. և մեր օրինակածն այլ է ընտիր Ճառընտրէ մի, գրուած ի 1271 թուին Քրիստոսի։ Փափագիմք որ այս ըլլայ հաճոյագոյն մասն կամ բոլորն Նախադրութեան գրոցս։

«Կարի նմանութիւնք և օրինակք են ամենայն ծառատունկք (յարութեան մարմնոց). զի զիւրաքանչիւր կերպարանաց տեսիլս երեւեցուցանել. և ոչ երբեք փոխեն զգոյն կերպարանացն և զծաղկանցն, զհամոց և զհոտոց և զտերեւոց։ Զի Արմաւն զիւր տեսիլն և զգոյնն և զհամն և զարարն բերիցէ. որպէս և Թուզն զիւր տեսիլ տերեւոյն և զարար կեղեւոյն, և զտարր մրգոյն՝ ի նմանէ որոշ. և այլքն ի նմանէ ուրոյն։ Զի կարմրախնձորն զիւր զօրինակն, և Կարմրատանձն զիւրն և Կարմրադեղձն զիւրն. և են նոյնք ի նորին բնութենէ, և են որ այլագոյնք են. զի և զհոտն անգամ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ յատուկ պահէ։ Որպէս Կիտրոնն, և Ապաբալսամոնն, և Դափնիկն [1], և Ձիթենին գեղեցիկ, և Սերկեւիլն և Մուրտն, և Ընկոյզն և Նուշն, և Քնարուկն և Հաճարուկն, և Թութն և Նուռն և Հոյնն: և ամենայն ծառք պտղաբերք և տերեւաբերք և հասակաբերք, բարձունք և մեծամեծք. որպէս Մայրն և Նոճն և Շոճն, և Թեղօշն և Սարդն և Սարոնն, Սօսն և Ակրին, Գին և Կաղամախն և Souախն [2] ։ Սոյնպէս և գունակ գունակ և երփն երփն ծաղկանցն. որպէս, Մանրագորն և Վարդն և Շուշանն և Ասպուզանն և Յասմիկն, Անիարն և Սմնակն, Ներգոյնն, և Շաբղիտակն և Նազրուկն (կամ Մեղրուկն) [3], Հօրօտն, և Մօրօտն, և Մանուշակն, և այլն ամենայն համասպրամ ծաղկանցն և ծառոցն բոյսք բողբոջոցն՝ գարնայնոյն երեւեսցին յետ ձմերայնոյ։...

Թէպէտ ստէպ-ստէպ իսկ յաշունն հասեալ բոյսաճունքն չորացեալք տերեւընկէց լինին, և պարարեալ ձմերասունք [4], սառնապատք ձիւնաթաղք, եղեմնահար խստութեամբ հարեալք գձձին արմատք ծաղկանցն. և կամ բազմակոյտ իմն իմն դարաստանացն, անտառք բարձրաբերձ մայրիցն աճեցելոց, ստուարապատ յուրացելովքն, հանդերձ շառաւեղօքն. սակայն ի ժամանակս գարնայնոյն հասեալք՝ ամպաշաղք, որոտընդոստք, անձրեւաբուղխք ցօղահարք, ամպասունք ( կամ ամարասունք), ի վեր բերեն զիւրաքանչիւր օրինակ բուսոցն և տերեւոցն։... Նա և մանրախոտք դալարիքն իմն իմն և այլեւայլք որիշ են նմանութեամբ ի միմեանց. որպէս, Լօռն և Վարձակն (Վարսակն) և Կնիւն, և որ ինչ նման է սոցա։ Նա և սերմանիքն օգտակարք մարդկան. որպէս, Ցորեանն և Հաճարն և Գարին և Կորեակն, Գաւարսն և Ոսպնն, Ոլեառն, և Որիզն և Դկուլն և Սիսեառնն. և այլ եւս բազում սերմանիք, զորս ի թիւ ոչ ոք կարէ արկանել. որք իւրաքանչիւր յիւրում ժամու ի գարունն՝ ցուցանեն զյարութիւն իւրեանց, բուսովքն, համովքն, հոտովքն, բողբոջովքն, ծաղկովքն և ընտովքն. տերեւազգեստ զիւրեանց մանկութիւնն՝ ըստ իւրաքանչիւր տեսակի ագուցեալ:... Ծաղիկքն և ծառատունկքն զարդարին. իսկ նա և փուշքն բուսանին. որպէս, Դժնիկն և Տատասկն, Եղիճն և Պատեղիճն, և Խայթահարն և Ժանտափուշն, Տափափուշն, Սրափուշն, Որոմնն, Կայծուկն, Գաղձն, վնասակար, և որ ինչ նման է սոցա. և սոքա ամենեքեան յիւրաքանչիւր բնութեանն բուսանին։ Իսկ օգտակար ծաղիկքն և կամ շառաւեղք ծառոցն դարաստանաց՝ յիւրեանց բնութիւն անդ եկեալ զարդարին ի հասանել գարնայնոյ ժամանակին»:...

Հ. Ղ. Մ. Ա.