Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

251. Աւելուկ. 

Գալիենոսի բառից մէջ սա զուգած է Ղափաթին, այսինքն՝ Լապաթոն, Λάπαζον, անուան, յորմէ Լ. Lapathum, բայց բուն Լ. է Rumex, Փ. Oseille, իսկ մեր լեզուի մէջ կայ ուրիշ անուն մ’ալ պէսպէս այլայլեալ՝ Թթռկիչ, Թթռնիճ, Թրթնջուկ, Թրթկիճ, որ սովորաբար Վայրի Աւելուկ համարուի։ Ամիրտոլվաթ Աւելուկ չի յիշեր, այլ արաբերէն Հումազ բառին ներքեւ կու ստորագրէ. «Համազ, որ Հ. Թթռըկիչ ասէ, որ է Գառնադմակի կ (փոխանակ ըսելու Գառնականջ, վասն զի) և Թ. Ղուզի ղուլաղի ասէ. ածւոց լինի, և ի լերունքն այլ լինի. լաւն այն է, որ ածուենիքն լինի... թէ զիր տերեւն յայն խոցին վերայ դնեն, որ ի յակնջթոռքն լինի՝ օգտէ. և իր հունդն օգտէ արեան թքնելուն... Եւ ցեղ մի այլ կու լինի՝ որ ի ջրին մէջն կու բուսնի, և տերեւն նման է Քասնու մառօքին ? տերեւին, և ի գագաթն հունտ կու ժողովի. և թէ եփեն և ուտեն՝ օգտէ փորոյն պնդութեան և կակղացընէ. և թէ զհունտն ծեծեն և գինով խմեն՝ զսիրտն ուրախ առնէ և զհոգսն ի սրտէն հանէ։... Ասէ Պտ., թէ ինքն շատ ցեղ է. մէկ Վայրի, մէկ Ածւոց, մէկ Ջրի. և այն, որ Ջրի է՝ Աքսուլաեաթուն (Oxylabathon) կ’ասեն, և այն, որ վայրի է՝ Սիլխ վայրի կ’ասեն, և Հումազ ըլ-պախար կ’ասեն. և ինքն ի լերունքն կու լինի, և ի թուլ հողի վերայ կու բուսնի, և Հոռոմն այսոր Տատաղաղրիոն ? կ’ասէ»: Այս խանգարել բառին վերջի կէսն՝ վայրի նշանակէ, առաջինն? միթէ Լապաթ Λάπαζον և Τρύτλον, Ճակնդեղ:

Հին Բժշկարան մեր Աւելուկի այլեւայլ օգուտները գրէ. «Աւելուկ՝ հով ու չոր է. եփած տուր, հանէ զխարտէշ մաղձն և հահընդէ. — հում ծեծէ և ի վերայ քաղցկեղի դիր. — զունդն գինով խմցո որովայնածաց և ստամոքցվաց. — թէ ջրով զդա յառաջ խմէ, իժաբարի օգնէ, և թէ խայթ է` չահոկէ. — քացխով եփած՝ ի վրայ հերքունի դիր կամ բորոյ. — թէ ըղընգունքն կուտ է, շփէ քացխով և բորակով, և զինքտ ի վրայ դիր: Եփէ ու ի ջուրն նստո, կամ լից, որ կիծ ուննայ. — Ակռացվու՝ ի գինի եփէ վ’ի բերանն առնու: Թէ ի կզակ-գլուխն ելունտ կամ խոզք (լինի), եթէ գինով և ի վրայ դիր. — Փայծաղնցվի՝ եփէ քացխով և ի վերայ դիր. — եփէ գինով և խմցո, զգոյնն սրբէ, և զքար՝ որ փաղաբուշտն՝ սրբէ»: 

252. Էգ Աւելուկ. 

Ոմանք զայս նոյն համարին ընդ Էգ Երնջայի, ուր պիտի յիշենք։ 

253. Աւելկի Ծաղիկ. 

Փոքր խոտեղէն բաժակաձև ծաղիկ մի կարմրասպիտակ, շրթունքն թել-թել: 

254. Աւելտկուկ.

Որ և Աւելուկի տակ, յիշուած ի Բժշկարանս իբրև դեղ, օտար յոյն անուամբ, Քառջիդոս ? խոտ, զոր օրինակող մ’ալ գրէ Քառջիդոսխոս: 

255. Աւելի պիպիլ.

Անտառային բոյս մի, անունը՝ նմանութենէն առած, Տրապիզոնի կողմերում ծանօթ. ուսկից անգղիացի գունցն՝ յամին 1883-4՝ հռչակեց իբրեւ տեսակ մի Չայ (տե՛ս յէջ 72)։ 

256. *Աւենիա?

Ըստ Ամիրտ. «Խոտ-մն է, որ տերեւն ի Ջրկոտիմի տերև կու նմանի, և շատ ծակտիք ունի. ասեն, թէ ցեցն է ծակծըկել, և Թ. այսոր ազգ մի ԿալընՃուկ չիչակի ասեն. և թէ քամեն զջուրն ի յաչքն կաթեցնեն՝ զաչից մթութիւնն տանի»։ 

257. Աւետիկ. Ավետիք. 

Կարմիր հատով ցորենի տեսակ, «որոյ հասկերն անփուշ են», կ’ըսէ Մանանայ (եր. 442): 

258. Աւիւն.

Կամտեսակ մի է կամ հոմանուն Կնիւնի։ Տե՛ս զայս: 

259. Աւճոր.

Ընդհանուր անուն ընդեղինաց, ըստ Զէյթունցոց, ինչպէս Բակլայ, Ոսպն, և այլն։ 

260. *Ափարբիոն կամ Աբարբիոն. 

Խանգարեալ անուն Ευφορβία Լ. Euphorbia, Փ. Euphorbe, բուսոյ, յանուն Եւփորպայ բժշկի Մաւրիտանիոյ Յուբաս թագաւորին։ Բժշկարանք աւելի կրճատելով ալ գրեն. « Ֆարֆիոն, և ֆռանկերէն Ֆարպիում »: Ամիրտոլվաթ` արաբերէն Եէթուհ ﻴﺘﻮﺡ բառին ներքեւ կու ստորագրէ. «Այն խոտն է, որ կաթ ունի. եօթն ցեղ է. կաթն և հունտն և տերեւն՝ երեք տարաճան տաք և չոր է և այրող է. և կաթն՝ այրած ակռան կտրատէ, և զսպին ի յերեսացն տանի... և ի ըղնգան քովի զաւելի միսն ուտէ, և զմորթն խոց կ’առնէ. — Ասէ Պատէհին, թէ ամենայն խոտն որ կաթ ունի՝ այն ի Եէթուհներուն է. որպէս Շիպրիմն և Յաշրն և Ըռզիան. և իր ցեղերն շատ ազգեր են և ամէնն վնասակար է. և ուժովն՝ կաթն է, և այլ յետեւ հունդն է, և այլ յետեւ տերեւն է. և թէ զկաթն, որ (ի) ջուր վաթես, որ տեղ որ ձուկ կենայ՝ ’ի ջրին երեսն գան»:

Նոյն Ամիրտ. առանձինն յիշէ և զԱփարբիոն, ոչ իբրև բոյս, այլ անոր հիւթը, հանդերձ Լ. Ֆարպիում և Աֆարպիոն անուամբք. «Եւ ինքն ի Անծրութ կու նմանի. խէժ-մն է, մէջն փոս և խիստ սուր է. լաւն այն է, որ նոր լինի և սուր լինի»: Այս այլ կ’աւելցընէ մեր բազմաքրքիր հեղինակն, թէ. «Ի յայլ գիրք գտայ, որ Ճունտուպատասդարն է», կամ Ճումպութաստար, այսինքն՝ է Ճօնտպատէսդէր ﺠﺫﻝﺬﺎﮟﺴﺘﺮ, որ բոլորովին տարբեր բան է, և ինչպէս ինքն իսկ գրէ այս անուան տակ, Կղբու ձուն է, որ է Ղունտուզ հայասին ։ — Դարձեալ գրէ. «Ինքն խէժ է դեղնբար, և փշեր ունի, աղէկն նորն է և ուժով»։ — Ափարբիոնի հարիւրաւոր տեսակք կան, ի Հայաստան այլ գտուին շատ, և հարկ է, որ բնիկ հայերէն անուն այլ ունենայ ազգն, կամ ոմանք ի տեսակաց, որոց մէջ բուսաբանից կոչած մէկն այլ է Հայկական ն, E. Armeniaca. — E. Gerardiana ի Գանձակ. — E. Marschalliana, յԱզղոր, Վան. — E. Denticulata ի Ծանախ. — E. Bothriosperma (Խորասերմն) ի Մուշ, Կիւմկիւմ, — E. Rumicifolia ի Մոկս: — Մեծածաղիկն՝ E. Megalantha յԵրեւան. — E. Wittmanni յԱզղոր. — E. Eriophora (Ասրաբեր) ի Թ–Հ. [1] — E. Subtuberculata ի Հեր. — E. Orientalis ի Մոկս, Խօշատէրէ. — E. Macrocarpa, E. Condylocarpa, E. Szowitsi, E. Arvalis, E. Petrophila, E. Virgata, E. Iberica, E. Glareosa, E. Tinctoria, յայլեւայլ կողմանս: 

261. Ափիոն. 

Ծանօթ այս անուամբ՝ յարեւելս Աֆիոն, յարեմուտս Opium. ոչ բոյս, այլ հիւթ բուսոյ Մեկոնին որ և Խաշխաշ. այս ետքի անուամբ յիշեմք մենք այլ բոյսը, իսկ այս տեղ քիչ մի մեր բժշկապետին ըսած էն, հիւթին համար « Աբիոն, որ է դալար և սեւ Խաշխըշին և Հազրին խէժն և կաթն. երկու ազգ կու լինի. լաւն այն է, որ խիստ լեղի և հոտն սուր լինի... Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ ինքն դալար Խաշխըշին կաթն է. և թէ ի տաք ջուրն ձգեն՝ շուտ տրորի. և թէ յարեւն դնես՝ շուտ կակղանայ. և այն, որ սուգծու է՝ զջուրն դեղին կ’առնէ, և խոշոր լինի որպէս մումիա։ — Եւ ասեր են, թէ Վայրի Հազրին կաթն է. և այն, որ փայլուն է՝ խէժն է։… Աղէկն ի Մսրայ գայ:.. Ասէ Պտ., թէ յորժամ ուզենաս, որ ի ծառէն քաղես, պիտի որ զբերանն ամուր կապէ և փակէ մարդ, որ փոշին ի բերանն չմտնու. թէ մտնու՝ զակռանին կու վաթէ իր փոշին զամէնն. և յորժամ զինքն ժողովեն, կու պիտի որ կտուած Բակլայ խառնեն ի մէջն, որ ուժն չխափանի»։ — Շատ տեսակ օգուտներն և վնասներն յիշելով՝ կու վերջացընէ գրողն. «Աստուած օրհնէ զայն մարդն, որ զԱֆիոն ուտելն իր գործ չանէ»: — Տե՛ս և Խաղպատ ։ 

262. Ափնիք.

Արաբ բառէ առնուած, որ է Քէֆի-ատամ, Ադամայ կամ մարդոյ ձեռք. Խոտ-մն է կ’ըսէ Ամիրտոլվաթ, որոյ ուժն կամ ազդեցութիւնն նման է  Քաֆ ըլ-Հարիրին օգտութեան և զօրութեան. ետքինս Կատուաճանկն է, զոր գտնես ի կարգին։ Պէյթար կ’աւելցընէ, որ բոյսն կանգնաչափ մի բարձր է, տերեւներն Մրտենւոյ նման, վերի ծայրերնին քիչ մի կլոր. արմատն կամ տակն կէս դեղին կէս սեւ գունով, ներսի դին կարմիր։ Թարգմանիչն (Leclero) անծանօթ բոյս մի համարի, բայց հաւանօրէն է Լ. Symphytum, Փ. Consoude, և Հ. Շամղիտակ, կամ Ծործորակ: Տե՛ս զայս։ 

263. *Ափրիանա. 

Անծանօթ և ստուգելի «Խոտ մի, ըստ Բժշկարանի, որ ի չարեաց կամ ի ջատկաց (կախարդ կին) ահ լինի, զնա հանէ և առ իւրն պահէ, չկարէ ոք ինչ առնել։ Նշանն այն է, բարձր է, և ծաղիկն բոլոր և խիստ կարմիր, քան զամենայն ծաղիկ. տերեւին ծայրքն սուր լինի. սերմն նման է Նռան հատի. ի լերինս լինի։ Երբ կտրես՝ ասա՛, թէ, Զքեզ վասն այս իրացս հատանեմ»: 

264. Աքալ.

Ամիրտ. Ասգալինաս անուան տակ կը գրէ. «Որ է Աքալ. Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ ինքն խոտ-մն է, որ երկու ցեղ կու լինայ. և ինքն ի ջրեզերնին կու բուսնի. և մէկն պտուղ չունի, և մէկն սեւ բոլորկեկ պտուղ ունի. և թէ այն պտղէն գինով խմես՝ զփորն կապէ… և թէ զտերեւն սպեղանի առնես և ի վերայ օձահարին դնես, օգտէ, բայց (թէ) զայն պտուղն ի կրակն տապկես և ապա խմես, օգտէ»: — Երկու անուններն այլ չի գտայ Պէյթարայ մէջ. առաջինն յունաձայն է, որոյ նման կան Ascalea և Ascalia բոյսք՝ Կանգառի և Կառին ցեղէն. կայ և Ascalonia, որ Ասկաղոնի Սխտոր նշանակէ, բայց և ոչ մէկն Ամարտոլվաթայ ըսածին յարմարին։ — Ծանօթագոյն է Ասկլիպիասն Յ. ’Αςκληπάς, Լ. Asclepias. Ար. ﺍﺴﻘﻟﻴﺒﻴﺎﺱ, որոյ յատուկ Հ. անունն ինձ յայտնի չէ. և մեծ ցեղ մ’է բուսոց, աւելի տաք երկիրներու, այլեւայլ ազգ բաժնուած, յորոց՝ Թունաթափ՝ Vicetoxicum ազգի ճերմակ տեսակն (A. Canescens) տեսնուած է ի Ծանախ, յՈւռհա. — Սեւ տեսակն V. Nigrum ի Հս. և Հր. Կովկաս, Ճիմիլ լեռ. — Sմոլեան կոչուածն V. Tmoleus ի Բաբերդ, ի կողմանս Մոկաց. — As. Cyanchum ազգէն՝ Սուր (Acutum) կոչուածն՝ յԱմիդ, Խարբերդ։ 

265. Աքաղաղի խոտ. 

Բժշկարան մի յիշէ, բայց չի բացատրեր, գուցէ ըլլայ Աքլորուկն: 

266. *Աքլիլմէլիք կամ Իքլ իւլ-մէլիք. 

Արաբերէն նշանակէ թագաւորի պսակ, և ըստ այսմ կոչած է Ասար բժիշկն Թագաւորապսակ, ուր և յիշեմք, նաեւ ուրիշ անուններ, բայց այս արաբացի անունն յարեւելս հասարակաց ըլլալով և ի մեր բժշկական գիրս, հարկ համարեցանք յիշել և այս տեղ: 

267. Աքլոր–կոտոշ.

Ըստ Շէհրիմանի սա է Յունաց և Լատինաց Osyris կոչած բոյսն, զոր նոյնպէս կոչէ և Պէյթար ﺍﻮﺴﻴﺮﻮﺱ, և սեւագոյն բոյս մ’ է կ’ըսէ, բարակ, բայց դժար կոտրուող ճիւղերով, զոր կրակ վառելու գործածեն. տերեւներն ալ նման Կանեփոյ, նախ սեւ՝ յետոյ կարմրին. համն լեղի և բացողական (apéritive): Ի՞նչ նմանութիւն ունի աքլորի կոտոշի կամ գագաթան. — տեսնողն ստուգէ։ 

268. Աքլորուկ կամ Աքլորիկ. 

Որ և Կաթնբանջար կոչուի, և գտուի մեր երկրին այլեւայլ կողմերում, ի Շիրակ, Լօռի, Վան. գարնան կու բուսնի և կ’աճի. կարճ բոյս մ’է, զոր թթուեցնելով կու պահեն ի պաշար ձմեռուան և պահոց ( տե՛ս յէջ 68). 

269. *Աքսար. 

Աաքուցար ըստ Ար. ﺍﺃکﮇﺎﺮ։ «Որ է Խլալ (ըստ Թուրքաց). ինքն խոտ-մն է, որ իր տերեւն նման է Ստեպղնին տերեւին, և ինքն մէկ-մէկ կու բուսնի, և յերկանքն երկու թիզ կու լինի, և գագաթն Սամիթի գագաթ կու նմանի, բայց ծաղիկն սպիտակ է և տակն բոլոր, քան ընկզի մի չափ. և թէ ի քօքէն հաց առնեն և ուտեն՝ քնացընէ։ Եւ ինքն լինի ի ցանի տեղերն և արտերն և ի լերունքն. և ինքն տաք է և չոր է, և իր անունն Թ. Խաղալ ասեն։ Ով որ յամէն վաղվընէ մինչեւ տասնուհինգ օր ամէն օր զասոր հունդն երկու մթխալ ուտէ և Տատաշի ջուր խմէ ի վերայ, հալէ զան քարն, որ երիկամն լինայ»։

Այս բոյսս բուսաբանից տարակուսի և վիճի առիթ եղած էր, հիմայ հաւանին, թէ ըլլայ կոչուածն Bunium Bulbocastanum. Փ. Noix de terre, որ նշանակէ Գետնի Ընկոյզ, Ամիրտոլվաթայ ստորագրածին այլ յմարմար։ Պէյթար ուրիշ շատ անուններ այլ յիշէ Աքսարայ՝ Ասորւոց և Ափրիկէի այլեւայլ կողմանց մէջ լսուած։ — Հաւանօրէն այս է և Հ. Գետնիպտուղ և Գետնի աղիք կոչուածն, այլ և Երկրմայր, զորս տե՛ս ի կարգին: 

270. *Բաբունաճ կամ  Պապունիճ. 

Տե՛ս Գետնախնձոր կամ Երիցուկ։ — Ըստ ոմանց է Լ. Achillea fragrantissima. 

271. Բագաւորդ ?. 

«Մանր Երնջակի տակ» է, կու գրէ բառգիրք մի, և ի Լ. Baccaris, որ ըստ առասպելաց նուիրեալ էր Բաքոս դից: 

Բադդկենի. — Տե՛ս Բաթկենի ։ 

272. Բադըռանկ.

Մեծ և լեղուահամ լիմոն՝ ըստ Քալանթարեանի։ 

273. *Բադիան. 

Պարսկերէն բառ է ﺒﺎﮟﻴﺎﻦ Մխ. Հերացի յիշէ (եր. 78. 122). « Բադիանի հունդ, որ է Ըռզիան », կամ Ռազիան. Լ. Fœniculum. Փ. Fenouil. Տե՛ս Ռազիան ։ 

Բադրուճ. Տե՛ս Պատրուճ կամ Պատրիճ։ 

274. *Բազբազ. 

Որ սովորաբար Պասպաս գրուի, բայց լաւագոյն անունն է առ մեզ իլ ։ 

275. Բազդ ?. Տե՛ս Դառնուշ. 

276. Բազուկ. Բազկիկ. 

Վաստակոց գիրքն (ՄԿԱ) նոյն համարի զԲազուկ և զՃակնդեղ, սակայն թէ և ազգակից՝ այլ տարբեր տեսակք են. առաջինն կոչուի Լ. Beta. Փ. Bette. երկրորդն Լ. Beta Rapa. Փ. Betterave. Ամիրտ. Բազուկի համար կ’ըսէ. «Արապն՝ Սիլխ (Սիլք ﺴﻟﻖ) և Հոռոմն Սեւքլօն ( Տեւտլիոն, Τέυτλιον) ասէ. և ինքն երկու ցեղ է, Կարմիր և Սպիտակ. լաւն այն է, որ սպիտակ լինի... և տերեւն կ’օգտէ կրակին այրածին, և զուռէցն կու տանի և կու բանայ, և զշտերն այլ կու բանայ. և ինքս սավտայի բնութեան մարդ չէ աղէկ», և այլն: — Ուրիշ Բժշկարան մ’այլ կ’ուզէ, որ աղէկ Բազուկն ոչ միայն սպիտակ ըլլայ, այլ և տափակ, իսկ Վաստակոց գիրքն՝ Սպիտակ և աղւոր ընելու համար «Պախրէից աղբ ա՛ծ ի վերայ, կ’ասէ. նոյնպէս և զԿարմիրն ի յիւր ոճն շլինէ՝ պախրէից աղբն»: — Ինչպէս շատ բանջարեղինաց՝ այսպէս և այսոր այլ կայ Վայրին, կամ Լեռնային Բազուկն, ըստ Ար. Սիլխի ճապալի, որոյ համար գրէ մեր հեղինակն. « Սիլխ ճապրի և Սիլխ պարրի ասեն, որ է Վայրի Բազուկն. և իր տակին Հալիմու ասեն (Յ. ˇΑλιμος) և ինքն Չալթալն է, և Պ. Ազատտարու ﺍﺯﺍﮟﮟﺍﺮﻮ, կ’ասեն, և Հալմօթ այլ կու ասեն», և այլն։ — Թէ և հասարակ բոյս է Բազուկն, բայց քանի մի տեսակ զանազանուած է, որոցմէ ի Թ–Հ. նշանակուած են, B. Trigina և B. Lomatogona, իսկ B. Macrorrhizza ի (Հեր) Խոյ: 

277. Բաթկենի. Բաթտուկ. Բադդկենի. Բադկենի. 

Երկու ցեղ բոյս կ’իմացուի այս անուամբ. մին է Գայլխոտն, զոր տես ի կարգին, և որ օտար անուամբ կոչուի Շքութր, ինչպէս գրէ հին Բժշկարանն. « Շքութրի ունտ, որ է այն Բադդկենին, որ լինի յայգիքն». Վաստակոց գիրքն այլ (ՅԳ) բուսոյն թելանման մասերը կ’անուանէ Բադկենոյ հեր (մազ) ։ — Միւս համանուն բոյսն կարծուի Կնձնի ծառն. և անշուշտ այսոր հիւթն է յիշեալն ի Բժշկարանի՝ Բադկենոյ Խէժ ։ 

278. Բալախ. 

Ըստ Ամիրտ. է Օշնան. ուրիշ մ’ալ կ’ըսէ. « Օշնանին խոտն, և ինքն Սիսռան նման է»։ Նման և ոչ նոյն. այլ ըստ Ստ. Շէհրիմանի և ըստ վկայութեան տեսողաց և լսողաց ի Հայս, է տեսակ մի Պրտու կամ Կնիւն, որով կու հիւսեն նստոց, սփրիդ, և այլն։ Այս բառս, որ սեմական լեզուաց սեփական թուի, Ս. Եփրեմի գրոց թարգմանութեան մէջ գտուի, և անպիտան խոտ կամ չնչին բան  մի նշանակէ. և Քրիստոսի վասն Յովհաննու Մկրտչի ըսածին համար. «Զի՞նչ ելէք յանապատին տեսանել, Եղէ՞գն շարժուն ի հողմոյ», կ’ըսէ. «Ոչ էր նա Եղէգն Բալախ »: Ուրիշ տեղ մ’ալ (Մեկն. Ելից). «Փոխանակ այնր, զի ասէ սակաւ հացիւս, հեբրայեցի Բալախ հացիւս՝ ասէ»: — Լ. Salicornia. Փ. Salicorne անուան պատշաճի, և յատկապէս Խոտեղէն կոչուած տեսակին, S. Horbacea, որ ճանչցուած է ի Կեսարիա, ի Հր. Կովկաս: 

279. *Բալախուր ?.

Այս անունս յիշուած չէ առ մեզ, այլ նման է Հ. բառից։ Ար. նշանակէ տեսակ մի Ճանկիկ. (Chèvrefeuille), Լ. Lonicera Iberica. 

280. Բալասան. 

Ծանօթ յարեւելս և յարեւմուտս՝ անուշահոտ իւղոյն անուամբ, որ մասամբ զըտուի իր ծառէն. «Որ է ինքն Մեռոնին ծառն, ըստ Ամիրտ. որ ֆռանկն Պալսամի ասէ (Balsamum). ինք ծառ-մն է, որ ի յԵգիպտոս կու բուսնի. նմանի ծառն ի Փշատի ծառն, և ի ոստերուն եղ կու ելանէ. էգ և որձ կու լինի. լաւն այն է, որ անուշահոտ լինի... Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ, իր փայտն երկըթով ճեղքեն, և եղ կու ելանէ... և թէ զայս ձէթս ի կաթն կաթեցընէ՝ մակըրդի. և թէ կաթով խմես՝ զմահացու դեղն խափանէ։ Եւ ասեր են հին բժշկապետքն, թէ Բալասանին եղն ուժով է, քան զհամն, և հապն ուժով է, քան զփայտն... Ասէ Պատէհին, թէ... տերեւն նման է Սազապի տերեւին, և այլ սպիտակ է. և իր տեղացն անունն (յԵգիպտոս) Այնի շէմս կ’ասեն (Ելիուպօլիս, Արեգ քաղաք), և Պատի–հունէյնի այլ ասեն»: — Մեր նպատակէն օտար համարելով Բալասանի իւղոյն վրայ զանազան գիտելիքն, յիշենք միայն արեւելեայց նա և Արաբացւոց ոմանց աղուական աւանդութիւնը, թէ Բալասանն անուշահոտ՝ այլափոխութիւն մ’է այն ջրոյն, որով Տիրամայրն՝ Յիսուսի մանկան հագուստը լուանալով՝ թափեր է։ — Ուսումնականք հիմայ փոխանակ Բալսամոն անուան՝ կ’ըսեն Amyria Gileadensis, իբր՝ Զմուռս Գալաադու։ — Իւղաբեր ծառէն զատ կայ նաեւ, 

281. Բալասան Ծաղիկ. 

Ծանօթ մեր հայրենի հողուն վրայ այլ, և երգողին եւս (Սալաձորեցւոյն), որ կ’իմացընէ ոչ մի, այլ շատ տեսակ ըլլալն, ըսելով. 

«Այն Պալասան ծաղիկն որ կայ, երամըն մեծ (կամ շատ) է Ամիրնուն. 

Մեռոնին մակարդն այն է, որ կու կարդան մէջ գրքերուն»:

Միթէ Ամիր կոչածն՝ վերոյիշեալ Լ. Amyris է՞, թէ մանաւանդ նոյնանուն Balsamita կոչուած ծաղիկն, զոր Պէյթար ալ յիշէ Ահլեալ գոսդա անուամբ, իբր համեմային սուր անուշ հոտով բոյս մի, կանաչ ու ճերմակ գունով, զոր տանց պարտիզաց մէջ կու դարմանեն, և Թրընջխոտի տեղ կու բռնէ (Մելիսա), քան զայն զօրաւոր է: 

Բալատուր. 

Տե՛ս Պալատուր, վասն զի աւելի Պ տառիւ գրուի: 

282. 283. Բալենի. Բալի. — Նալկապ Բալի. 

Որոյ պտուղն է Բալ. Այս անուամբ հիմայ ընդհանրապէս կ’իմացուի քիչ մի թթուահամ տեսակն Կեռասի, Թ. Ֆիշնէ, իտալերէն Visciola. Լ. Cerasus Griotta. Փ. Griotte, բայց շատ տեղ ի Հայս և ի գիրս՝ բուն Կեռաս ը, որ նոյն անուամբ կոչի յարեւելս և յարեւմուտս (տե՛ս Կեռաս): Ամիրտոլվաթ չի զանազաներ, այլ երկու անուամբք ալ նոյն մի պտուղը և ծառը ցուցընէ՝ վկայելով, որ զանազան տեսակներ ունի։ Առաջին անուամբ կ’ըսէ. « Բալի պտուղ, որ է Ղարասիա, որ է Կեռասն »։ Երկրորդը Ղարասիա բառիւ յիշէ, ինչպէս նաեւ Պէյթար. « Ղարասիս. Թուրքն Կեռաս ասէ, և Հայն Բալի պտուղ ասէ»: Պէյթար այլ յիշէ Կեռասի զանազան տեսակներ ունենալը, բայց առանձին անուամբ Բալ չի յիշեր. նոյնպէս և Վաստակոց գիրքն շատ անգամ յիշէ զԿեռասի ծառը, բայց և ոչ մի անգամ զԲալենի։ — Նալկապ Բալի կոչուի ի Խոտուջուր այն Բալին, որոյ պտուղն կարմիր ու ճերմակ է, ինչպէս կ’ըլլայ և Խնձորն, որ յարմար կամ անյարմար՝ Երգ երգոցի մէկ խօսքով՝ Եղբօրորդի ըսուած է յոմանց։ 

284. Բակլայ. 

Ծանօթ ընդեղէն, նոյն անուամբ կամ Պաքիլա Ա. և Թ. ﺒﺎﻘﻟﻰ նաեւ Ալ-Ֆուլ ﺍﻟﻔﻮﻞ, իսկ Լ. Faba. Փ. Fève. «Լաւն այն է, կ’ասէ մեր հեղինակն, որ Նապտի լինի կամ Մըսրի, և շուտ եփի, և խոշոր լինի և գէր, և բնութիւնն մուհթատիլ է (բարեխառն) ընդ տաք և հով. բացող է. և զմանն յերեսացն տանի, և անձինն ճլէ տայ... և ինքն աղէ կերակուր է, և զանձն առողջ պահէ. և թէ քացխով եփեն՝ օգտէ... և իր կանաչ կեղեւն օգտէ բորին և քորին:... Ասէ Իպն., թէ զԲակլան հաւուն ուտեցընէն՝ այլ հաւկիթ չածէ. և զբակլան շատ ուտելն զհոգս կու յաւելցընէ. և թէ զիր ալիւրն նշի ձիթով խառնես և ուտես՝ օգտէ հազին և զաթլճամին, որ է կողցաւութիւն... Եւ լաւ եփելն այն է, որ կտվեն և ճղքեն և ապա եփեն, և աղով և հոռոմճիթով և Ծաթրինով և Քամոն և Տարչինի և Պղպեղ և Ֆութանաճ (Դաղձն) և Անճիտանով ուտեն, և ի վերայ Զանճապիլ սնուցած ուտեն»: 

Հին Բժշկարանն այլ նոյնն և ուրիշ օգուտ ու վնասը գրէ. «Հով և չոր է: Դալարն՝ հով ու գէճ, պակաս կերակրէ, և յուշ երթայ ի ստամոքաց՝ և շատ քամի ձգէ ի ստամոք: Ծայթրինով՝ չձգէ խիստ, և կեր զինք՝ Պղպեղով, Վայրի Դաղձնով, Չամնով, Հոռոմ ձիթով և Նշի։ Եւ ինքտ սրբական է. և թէ վասն քամոյն չէր՝ իր ջուրն գարէջրի բան այնէր. և ինք աղէկ է հազի, կրծացվի՝ և որ ի տաքէ լինի։ Եւ լաւն՝ մեծ, սպիտակ և եգիպտացին, որ է Թրմուզն»։

Վաստակոց գիրքն շատ տեղ զԲակլայ յիելէն զատ՝ առանձին գլուխ մի (ԻԳ) այլ գրէ անոր մշակութեան. թերեւս ոմանց պիտանի ոմանց հաճոյ ըլլայ լսելն. «Ասացին ոմանք ի փորձականացն և հաւանեցան, թէ զԲակլայն ի գիջային և ի շաղախուտ տեղ պարտ է ցանել, զի թէ ի նօսր և ի չորային տեղ ցանես, նա մանր լինի և անեփ. և Բակլայն երբ ծաղկի՝ զանձրեւն խիստ ընդունի. նոյնպէս և զԲակլայն պարտ է թրջել և ապա ցանել, և մինչ թրջել կամենաս, ջուրն սակաւ մի նատրուն դիր. — նատրունն զերդ աղ է, և ի Մորայ գայ. — երբ հանց անես՝ նա Բակլայն մեծ գայ և եփուն լինի և լաւ։ Եւ գիտելի է, զի չէ պարտ զառաջնոց իմաստուն և փորձական արանց խրատուքն զանց առնել և հակառակիլ բանից նոցա, քանզի գրեալ են, թէ Բակլայն զմարդն մոռացկոտ և անմիտ առնէ. և աստի է յայտ, որ երբ զինքն զատ (կամ շատ) ուտէ ոք, նա զբոլոր գիշերն մինչ ի լոյս երազանայ»։ — Մխիթար Գոշ այլ քանի մի առակ գրած է՝ Բակլայի մեծութիւնը և տափակութիւնը ցուցընելով, յորում յիշէ, թէ «մարդիկ աղօրեօք ջախջախեն զիս», թերեւս ալիւր շինելու համար: — Նաբաթացւոց Մշակութեան գիրքն շատ երկար գրէ Բակլայի վրայ, յորում նշանաւոր է մեզ հին Յամբուշատ [2] վկայութիւնն, որ ըսեր է, թէ երբ մեր երկրի բնակիչք Բակլայ ցանեն (մեր հաշուով) յանուարի սկիզբները, մեծ և աղէկ կ’ըլլայ պտուղն և որդնահար չըլլար։ Նոյն հեղինակն խրատէ, որ Բակլայն ձկան հետ չուտուի, զի սուր ցաւեր պատճառ է։

Պիւթագոր փիլիսոփայի հետեւողք և այլք յարեւելս և յարեւմուտս՝ խորշէին Բակլայ ուտելու, պէսպէս առասպել կարծեօք. ոմանք այլ համարէին, թէ մեռելոց հոգիք Բակլայից մէջ մտնեն, կամ գոնէ յարաբերութիւն մ’ ունին. այսոր հակառակ քրիստոնեայք այլ հաստատեցին ի յիշատակի մեռելոց՝ Բակլայ ուտել կամ տալ աղքատաց, և դեռ այսպէս կ’ընեն տեղ-տեղ, Բակլայի տեղ ուրիշ բան այլ տալով, բայց միշտ Բակլայ անուամբ. մեր բարեսէր Լամբրունեցի Հայրն այլ՝ ոչ միայն քանի մի մեռելոց յիշատակի օրեր, այլ՝ «Սահմանեալ եմք, կ’ըսէ, յուրբաթի և ի չորեքշաբաթի 200 և 300 աղքատաց՝ հաց և Բակլայ բաշխել»։ 

285. Վայրի Բակլայ. 

« Պախիլայի Ղպտի (ըստ Արաբ. ). ի կանկնման (անշարժ) ջրերուն ի մէջն կու բուսնի. և իր երկայնութիւնն երեք թիզ կու լինի, և հաստութիւնն մատի մի չափ կու լինի. և գունն կարմիր կու լինի վարդի պէս. և թէ ծեծեն և խմեն ալիւրով՝ օգտէ լուծման և աղեց գաներուն (վէրք). և թէ տրորեն և խառնեն նշի ձիթով և յականջն կաթեցընեն, զծանրութիւնն տանի»։ Ի Պէյթարայ առած է Ամիրտ. այս և ուրիշ բացատրութիւններ. նա յիշէ, որ Եգիպտացիք կամ Ղպտիք՝ Ճեմասա կոչեն ջրային Բակլայն. Լ. Nymphæa Nelumbo: — Իսկ Ամիրտոլվաթ իբրեւ տարբեր տեսակ մի կ’ըսէ. « Պախիլայի Ղպտի -մն այլ (կալ), որ է Ճարմուuա »: Թէ սա և թէ Պէյթար շատ ուրիշ տեսակ Պախիլա կամ Պախիլաթ յիշեն, որոց շատն ոչ միայն տեսակաւ՝ այլ և ցեղով տարբեր բոյսեր են. աւելի մօտ տեսակներէն յիշենք «զ Պախլաթ ըլ-Եամանիա (որու) կանանչ և կարմիր այլ կու լինի որձան. և ի յԱմասիա՝ այս խոտիս՝ Թուրքք Փրփրեմ օնաշի (վայրենի) կ’ասեն. և լաւն այն է, որ դեռ հունտ չէ բռնել. և հունտն սեւ և մանր և պսպղուն լինի»: Ասիկայ է յունարէն Վլիտոն կոչուածն,  Βλητον, որ նոյն ձայնով գրուած է և հայերէն. Փ. Blette. — « Պախլաթ ըլ-Ռամլ, — որ իրենն Աւզի Բակլայ կ’ասեն, այնոր համար, որ ի աւզոտ տեղեր կու բուսնի». Փ. այլ այսպէս կոչուի, Plante des sables. — Տե՛ս և Գղգիղ ։ 

286. Խոզի Բակլայ. 

Ստ. Ռոշքեան նոյն համարի ընդ Բանգ կամ ընդ Աղուէշբանկ. Տե՛ս զասոնք։ 

287. Բակլախոտ. 

Արտերու մէջ ինքնաբոյս խոտ մի է, նման Բակլայի, զոր Թ. կոչեն Եալան բակլայ: 

288. Բակլուսին. 

Այսպէս կոչուի, ըստ նոր գրողի առ մեզ, մահկաձև ոսկեգոյն ծաղիկ մի, զոր Պ. կոչեն 78, Զ էրնիշան (ոսկէնիշ), Թ. Այ չիչէկի ։ 

289. Բահման. 

Հայերէն Փշաքեղ կոչուի. տե՛ս զայս ի կարգին։ 

Բաղասամոն. — Տե՛ս Բալասան: 

290. Բաղբակ կամ Բաղբար կամ Բաղբաղ. 

Բժշկական բառգիրք կու ղրկեն առ համանիշն և զտագոյն հայերէն Ջրաբաբ: — Բաղբակա (Balbaka) կ’անուանեն Հնդիկք բրնձանման ընդեղէն մի, Eleusine՝ ըստ Բուսաբանից, և յատկապէս Eleusine Indica. 

291. Բաղամ Փայտ. 

Որ և Որդան փայտ, տե՛ս Մծղի։ Յիշուի յԱրուեստաբանական գիրս։ 

292. Բաղեղն. 

Ծանօթ բոյս, որ կու պլլուի ուրիշ մեծ բուսոց (ծառոց) վրայ, պատերու վրայ և որ և է նիւթոյ. անոր համար Պատատուկ այլ կ’ըսուի. և ուրիշ անուններ այլ ունի թէ՛ մեր լեզուի մէջ և թէ՛ Արաբացւոց, և բայց նոյն իսկ անուանց շատութիւնն կ’իմացընէ բուսոց այլ տարբերութիւն, թէ և ունենան ընդհանուր նմանութիւն. սակայն դժուար է զանազանելն ըստ անուանց. այլ ըստ մեր կարելւոյն՝ հասարակ Բաղեղ իմանանք կոչուածն Ա. Գասու ս, կամ Ղուսուս ՝ ըստ Ամիրտ. Լ. Hedera. Փ. Lièrre. Թ. Սարմաշուղ: Յիշեալ Ար. անուան տակ ստորագրելով մեր հեղինակն՝ յիշէ ուրիշ նոյն լեզուաւ անուններ այլ ըստ Պատէհինի, Ղայըսու, Հապ ըլ-Մասաքին, Մեծ Լապլապ, և ի մի խառնէ ասոնց յատկութիւնները։ Նախ ըստ Պէյթարայ կ’ըսէ. «Թէ ինքն ի քարերուն և ի պատերուն մէջն կու բուսնի և կու կպի. և Սինեայ որդին ասէ, թէ ինքն մեծ ծառ-մն է, սպիտակ և կարմիր կու լինի. և լաւն նորն է»: Յետոյ ըստ Պատէհինի Մեծ Լապլապին համար գրէ. «Իր տերեւն քան զՄանր Լապլապին մեծ է. ասոր ի Շիրազ Մարշա կ’ասեն. և ինքն շատ ցեղ է. և մէկ ցեղն Սպիտակ է, և մէկ ցեղն Սեւ է. և այլ պազի ցեղին Ղաս կու ասեն. և այն որ Սպիտակ է՝ միրգն այլ սպիտակ է, և այն որ սեւ է՝ միրգն այլ սեւ է և ի սեւութիւն կու քշտէ, և գոյնն զաֆրանի լինի… և երրորդ ցեղն այն, որ Ղաս կ’ասեն, ինքն թեթեւ է, և իսկի միրգ չի բռներ և չի բուսնիր, և ճղերն բարակ է, և տերեւն փոքր է», և այլն։

Լապլապ անուան ներքեւ այլ կու գրէ Ամիրտ. «Որ է Բաղեղն. ինքն կանաչ խոտ-մն է, տաքութիւն և չորութիւն կու քշտէ, կակղացընող և հալող է… Ասէ Պատ., թէ ինքն Ղարպուլն է և Ղարպուլան կ’ասեն, և ինքն Ղուսուսին ցեղերուն է, և Ճուլպուպ այլ կ’ասեն, և ի Շիրազ Հարշայ ասեն. և ինքն ուր բուսնի, քովեր կու բուսնի, յինքն կու փաթվի»։ Այս տեսակ Բաղեղան յարմարի Բառեղ անունն, և Լ. Convolvulus arvensis կոչածն, իսկ Սինայի որդւոյն (Աւիչենա) յիշած ծառն և Մեծ Լապլապն՝ Hedera Arborea.

Բժշկարան բառից հաւաքման մի մէջ գրուած է. « Հիւսնի Իւսուֆ, որ է Բաղեղն, որ ծառերն կու փաթթըվի», բայց նոյն գրիչն դարձեալ զնոյն Թ. անունը Վառվռուկի զուգէ: 

293. Բաղմ. 

Քթան նշանակէ՝ ըստ Կալհօկցի Տ. Պետրոսի: 

294. Բաղինջ. 

Յիշուած է աղցան կամ Թթուուկ ուտելի բուսոց հետ։ 

Բաղշտակ. — Տե՛ս Բաշխտակ ։

295. Բաղջ. 

Սեւհընտկի նման մանր հատեր ունի, զոր հացի վրայ ցանեն. ըսել է նոյն կամ նման Հացհամեմի։ Թ. Էքմէկ չէօրէկի. Պ. Նանէքիւնտ. տ. Արջնդեղ: 

296. Բաղրջուկ. 

Մոլոշի շատ անուններէն, թերեւս և տեսակներէն մէկն է, գուցէ Լ. Hibiscus Pentacarpus. Թ. Խուպազի մէլէք, որ թագաւորական Մոլոշ ըսել է։ 

297. Բաճիճ կամ Բաջիջ. 

Այսպէս կոչուի որ և է ընդեղինաց մաշկային պարկն կամ պարկուճն, որոյ մէջ կ’ըլլան հատելն, բայց յատկապէս այս անուամբ կոչուի Լուբիայն ։ 

298. Բամբակ. Բամբակենի. 

Աշխարհածանօթ պիտանի բոյս, իր պտղէն շինուած զգեստեղէնի նիւթոյն համար, որով զուգակից կամ եղբայր Քթանի կըրնանք ըսել. դիտման արժանի է, որ այս ետքինին անուամբ կոչի Բամբակն արաբերէն Քոթն 80, կամ Ղուտն ՝ ըստ մեր Բժշկարանաց. նոյնպէս Փ. Coton և Cotonnier. Լ. օտար անուամբ՝ Gossipium: Իտալացին ալ մերին պէս Bombace. որպէս և Թ. Փամպուգ, Արաբացի անուան տակ Ամիրտ. կ’ըսէ. «Բամբակն երկու ցեղ է. լաւն այն է, որ սպիտակ լինի ». և բժշկական օգուտները յիշելով՝ կ’աւելցընէ. «Բամբակէ հալաւ հագնիլն՝ զանձն տաքցընէ և կակղացընէ, և խոշոր բամբակէ՝ զանձն ավաղցնէ. և հին բամբակն՝ զխոցերն յիստակցնէ և սրբէ. և կուտն զծաղկին (հիւանդութեան) տեղն կու յիստակէ և սրբէ»։ — Մխ. Գոշ առակաբանելով՝ Բամբակին բերնով կ’ըսէ. «Ես թէպէտ փանաքի և տկար (եմ), այլ բազմաշահ. ոչ միայն մեծատանց, այլ և աղքատաց, ի տածել, ի քաղել և ի գործել. և լինիմ հանդերձ՝ որպէս զասր՝ յոչխարաց, և զվուշ՝ ի կտաւէ, զմետաքս՝ յորդանց»:

Բամբակի մշակութիւնն որչափ տարածուած է մեր երկրին մէջ, մանաւանդ միջին և արեւելեան կողմերում, յայտնի է. յիշեցընեմք միայն, որ Ռուբինեանց ժամանակ՝ Կիլիկիոյ տաք կլիմային գլխաւոր բերոց  և վաճառուց մէկն էր, և շատ կու խաւրուէր ի դուրս, մանաւանդ յԻտալիա, ասոր վաճառականաց ձեռօք: 

299. Բամբակխոտ. 

Այսպէս կոչուի Պոնտոսի կողմերում բարակ երկայն խոտ մի, որ ցորենի նման՝ բայց մաս-մաս բաժնուած հասկ ունի ծայրը. տափակ և ճերմակ բազմաթիւ հատիկներով, առանց մաշկի և մազի: 

300. Բամբոզ կամ Բիւմբոս. 

Ի Կիլիկիա և այլ կողմեր յիշուի ի տեսողաց և լսողաց, բայց մեզ չեն բացատրած որպիսութիւնը։