Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

351. Բլդըրխա ? 

Իբրև աղցան և թթուիկ՝ ուտելի բուսոց կարգին յիշէ օրագիր մի (Մուրճ, Ե): 

352. Բլթենի. 

«Որ է Հացհամեմ ն, որ է Զապաթ ըլ-Սավտան ». գրէ Ամիրտոլվաթ: Սովորաբար երկրորդ հայերէն անուամբն հասարակաց ծանօթ է, բայց ինչպէս սա նկարագրական անուն է, Բլթենին այլ նոյնպէս հացի բլիթէն առած կ’երեւի, անոր համեմ տալու, նաև ուրիշ ուտելեաց. Լ. Fœnum grecum. Փ. Fénugrec. Հին բժշկարանն զՀացհամեմն զուգէ Հուլպէ և Հիլիբովրակ անուանց: Մխ. Հերացին ալ կ’ըսէ. « Հուլպա, որ է Հացհամեմի ունդ»: Նոյնպէս և Ամիրտ. «Հուլպա, որ է Հացհամեմ. նորն աղէկ է, յատենն քաղվի. աղէկն չոր և առողջ, բնութիւնն տաք և գէճ:.. Օգտէ սընկան և կշտացաւուն և թոքացաւուն, ևայլն»։ Տե՛ս և Հուլպա: — Ոմանք նոյն համարին զՀացհամեմն և Բլթենին ընդ Արջնդեղի, որ այլևայլ անուններ ալ ունի, ինչպէս յիշեցինք (թիւ 227) և պիտի յիշենք իրենց կարգին: 

353. Բլիլաճ. 

Կու յիշուի ի հին Բժշկարանի. Ամիրտոլվաթ Պալիլաճ կոչէ, և թէ «Ինքն բոլոր է զէտ Գղթոր, և մէջն կուտ լինի. աղէկն այն է, որ նոր և անփուտ լինի» ևայլն։ Դարձեալ առանձին գրէ. « Պալիլաճ, որ է Բէլիլէճն, ինքն Հալիլաներուն է. լաւն այն է, որ դեղին լինի և ամուր... թէ ծարուր անես և յաչքն քաչես՝ զաչքն սրացընէ և ուժովցընէ, և զարցունքն կտրէ. և թէ այրես և օծես՝ զարտևանունքն բուսցընէ, և թէ զինքն ուտեն՝ զջղերն ուժովցընէ, և չթողու, որ մարդն շուտով ծերանայ», և այլն: — Լ. Biliric կոչուի Բլէլիճն, ցեղակից է Հլէլիճի կամ Հալիլայի։ Տե՛ս զասոնք։ 

354. Բխբուճ. Տե՛ս Բողբոջ։ 

355. Բծիծ. 

Ստ. Ռոշքեան կ’ըսէ. «Տակի ազգ, զոր Սոխ ծովու կոչեն, Scilla». Բառգիրք մ’ալ կ’անուանէ զնոյն՝ Գայլասխտոր, զոր հարկ է զուգել ընդ Մկնսոխի ։ Այս այլեւայլ հայերէն անուանց մէջ պարզագոյնն ըլլալով Բծիծն, այս տեղ գրեմք ինչ որ Ամիրտ. կ’աւանդէ, որ և այն յոյն և լատին անունը (Scilla, Փ. Scille, որ յունարէն՝ կճել, խայթել նշանակէ), փոխեր է « յԻսղիլ, որ է Իսկիլն ( Իշքիլ, որ է 93 Մկնսոխն), որ է Պասալ ըլ-յանուլն, որ է Պասալ ըլ-ֆարն 93 Մկնսոխ), և ինքն Վայրի Սոխն է, և ինքն ի յանապատ լերինքն կու լինի. աղէկն այն է, որ այն տեղերն լինի, որ ի հօն Քիթրա (Գազ ?) բուսնի... Իպն. ասէ, թէ եփեն հոռոմ ձիթով և Փիճոյ խէժ խառնեն և ծեծեն և օծեն ի ձեռքն, որ ճեղքել լինի, օգտէ, և ոտիցն այլ  օգտէ. և թէ եփեն և ի կոծիծնուն վրայ դնեն, յետ տանի. և թէ զայս Սոխս անարատ ի դուռն ի վայր կախեն, վնասակար և թունաւոր գազան ի յայն տունն չի մտնայ. և թէ յանձն օծես՝ շտեր այնէ յանձն. և թէ մուրտասանկ քսես՝ աղէկցընէ: Եւ որ այս Սոխին կեղեւին վրայ կոխէ՝ կաղ կու լինի. և թէ զայս Սոխն մուկն ուտէ՝ մեռնի։ Եւ յիշենք զշարապն. այս է. ա՛ռ զսոխն և մանտրէ մանտր, և իր չքօքն չորս այնչափ շիրայ լնուն, և կենայ վեց ամիս. քամէ և ի բան տար. և այն ցաւոցն օգտէ, որ ի վերն գրած է... Եւ ասեր է գրոցս ժողովողն, թէ լաւ թտպիր այն է, որ յորժամ զինքն ի գետնէն հանեն, պիտի որ կտրեն, այսպէս հանց կու պիտի. զկղմինդրն տաքցընեն և զայս սոխին որձան ի մջէն հանեն՝ փատէ դանկով, և երկաթ չի հասնի յինքն. և խարեն այն տաք կղմնտրովն զտակն, որ ուժն չերթայ. և յորժամ ուզենաս, որ եփես, կեղեւէ փատէ դանկով, և ի խմորին մէջն ա՛ռ և եփէ, կամ ի փուռն կամ ի թոնիրն. և թէ ի վերայ խմորին կաւ այլ օծես՝ լաւ է, հանէ կտրէ փայտէ դանկով և փռէ ի վերայ քթան կտաւի, որ չորնայ... Եւ ասեր է Մինհաճին տէրն (Բժշկութեան հեղինակ մի), թէ ջղերուն զէն կ’առնէ, և զիր չարութիւնն տանի Համաման... Եւ այլ գրած է, թէ զիր տերեւն գայլն կոխէ՝ նա կաղ լինի, և այլ ոմանք ասեն՝ թէ մեռնի»։ 

Վերոյիշեալ Մկնսոխի շարապ շինելը սովրեցընէ և Վաստակոց գիրքն (գլ. ՃՁԸ), որ և գինի կոչէ. «Առ Մկնսոխ ի լեռնէ, և թէ չգտանես՝ ի ծովեզերէ, լաւ է ի թէմուզի (յուլիսի) ԺԶ օրն, թէ քաղես պահես ի շուք տեղ. և ի մուստառին (եփ ելլելուն) ժամն ա՛ռ և հան զդրուց կեղեւն, և կտրեա զքիթն և զտակն, և խաչք ճեղքեա. և երկու նուկի ի տասն լտեր աման ձգեա. և այս կշռովս (չափով) արա զայլ շատն, և երբ գինենայ (ի գինի փոխուի)՝ ի բան տար: — Նոյն գրէ (գլ. ՅԺԴ). «Դեմոկրատէս? գրեալ է, թէ ով ի գարնան սկիզբն առնու Մկնսոխ և Մորենւոյ տակ, ծեծէ և ի ջուրն դնէ, և տայ գրաuտուն տասն օր զհետ իրերաց, որ խմէ, նա փրկէ զանասունն յամենայն անծանօթ և ի ծանօթ ցաւոց»։ — Բծիծի տեսակներէն ճանչցուած է Տ. Cernua կոչուածն ի Կարին, Ծանախ, Ուռհա. — S. Bifolia ի Վիրս: 

356. Բոգ. 

Լ. Gentiana, Փ. Gentiane. յանուն Կենտիոսի թագաւորին Լիւրիկիոյ, որ նախ գործածեց զայս ի դեղ, Դիոսկորիտէս բժշկապետին խրատով. Պէյթար այս անուամբ կու ստորագրէ. հայերէն կ’ըսուի նա եւ Օձի սխտոր կամ Օձի դեղ. ոմանք Տերեփուկի հետ այլ զուգեն։ Ամիրտոլվաթ ոչ այս ետքի անունս յիշէ և ոչ զԲոգ, այլ հասարակաց գործածած յունալատին անուամբն, բայց ուրիշ բոյսերու հետ այլ զուգէ՝ այսպէս գրելով. « Ճնդիանայ, որ է Չընդիանայ … ասեն, թէ Աւելկին էգն է, որ որձայ չունի. ճշմարիտ է, որ է Երընջակին տակն. յերկան տակեր է, և դեղնութիւնն ի Զրեւանդ կու նմանի, և տերեւն յԸնկըզի տերեւ կու նմանի... յաչից դեղերուն (մէջ) կու մտնու. զլերդին և զփայծաղին կալուածն կու բանայ… և որ ի բարձր տեղաց ի վայր անկանի՝ օգտէ, և կռնակին ցաւուն այլ օգտէ. և օձահարին և կարճահարի այլ օգտէ, և կատղած շան խածածին, և ամենայն վնասակար դեղոց օգտէ... Ասէ գրոցս ժողովողն,  թէ է՞ր այս դեղիս անունն Ճնդիանայ թարգմանեցաւ։ — Ասացած է, թէ Ճնդիանան երկու ցեղ է. մէկն Հռոմայեցի է և մէկն Ճարմաղանի է (Գերմանական. Պէյթարի թարգմանիչն Խուրմագանի կու գրէ և կ’ըսէ, թէ ձեռագրի մի մէջ Ճերմագանի կարդացեր է). ինքն տակ-մն է կարմրագոյն, և հաստութիւնն մատի մի չափ է և այլ հաստ է և երկան. և ասած է, թէ ինքն թագաւորի մի անուն է, որ այն թագաւորին Ճնդիանայ կու անուանէին, և Ճնդիկապ կ’ասէին. և լաւն Հոռմցի է, որ խիստ կարմիր լինի... Եւ ասացած է, թէ Զրեւանդ մուտահրաճն (Բոլոր Զր. ) է. ինքն տակ է Ճնդիանան, մէջն դեղին, և կեղեւն սեւուկ է. աղէկն ի Հոռոմքս լինի»։

Բոգն բարեխառն կլիմայից բոյս է, և 200 կամ 300 տեսակ կու զանազանի թէ՛ բոլոր տնկոյն ձեւին և թէ՛ ծաղկանն համար՝ պարտիզաց զարդ մի համարուի։ Մեր երկրին կողմերում յիշուած են G. Obtusifolia ի լ. Պոնտոսի և Վրաց. — Կովկասեանն G. Caucasica ի Կովկաս, Գարապաղ. — G. Aurea ի Կովկաս, Կիլիկիա. — G. Pyrenaica ի Կարին, Թ–Հ. — G. Humilis ի Ճիմի լ. — G. Ciliata ի Կարին, Կովկաս. — G. Verna ի Թ–Հ. — G. Septemfida Պինկէօլ լ. Ճիմիլ լ. — G. Gelida ի Պինկէօլ, Թ–Հ. — G. Cruciata ի Բաբերդ, Կարին, Պինկէօլ. — G. Olivieri ի Կարին, Մարաշ, Ատրպատական: 

357. Բոլի կամ Բօլի, որ և Բոլիկ. 

Դառնահամ վայրի բանջար մ’է՝ ըստ Մանանայի, իսկ ըստ Աթանասեանի (եր. 82). «Ամենապատուական լեռնային ամենաթանգ բոյս... ունի մանր խիտ ճիւղեր ու տերևներ, և հաստ ու դալար ցօղուն. փնջանման մի բնի հաւաքուած ծաղիկ։ Ցօղունն ընդհանրապէս լեղի է, բայց անուշն ալ գտուի, ինչպէս նաեւ ծաղիկն, որ դեռ չի բացուած կ’ուտեն, բայց հոտն Սխտորի պէս կծու է»: 

358. Բոլորդեղ. 

Ըստ Ստ. Շէհրիմանի արմատ Բզէզավարդի. Տե՛ս զայս: 

359. Բոլոր Զրեւանդ. 

Տե՛ս Զրեւանդ, Որդնտակ և Սղանգ։ Բժշկարան մ’այլ գրէ, այլ ոչ ուղիղ. «Բոլոր Զրեւանդ, որ է հայերէն Խաշնդեղ»: 

360. Բոլորհամեմ. 

Լ. Acetosa. այսպէս զուգած է Բժշկարան մի։ Տե՛ս Թթռկիճ: 

361. Բոխ. 

Որ և Նարդէս. Լ. Ferula Communis Փ. Férule. Ար. Քէլէխ, Հովանեկաձիւ բուսոց ցեղէն է, գեղեցիկ ձեւով. ըստ Աթանասենի շատ գտուի ի Գաւառ (Նոր Պայէզիտ), ոտնաչափ բարձրութեամբ. չորս-հինգ տափակ ու հաստ ճերմակ ցողուններով, որոց ծայրք փնջաձեւ ծիլեր ունին, զոր քաղեն և աղեն և պահոց կերակուր պատրաստեն: — Եթէ հասարակօրէն յԵւրոպա ճանչցուած Նարդէսն է, իր գլխաւոր բերքն է մաղթի նման խէժն: — Գաւառի մօտ ի Վարաժնունիք՝ ճանչցուած է Հայկական Բոխն, F. Armena. — Արեւելեանն F. Orientalis ի Կարին, Կեսարիա. — F. Persica ի Նախճաւան. — F. Microcoles ի Դաւրէժ. — F. Oopoda ի Նախճաւան:

362. Բոխի. 

Վայրենի ծառոց մէջ յիշուի ի Հայս՝ Հաղբատայ կողմերում՝ առանց ձեւն ու չափը ստորագրուելու (Մեղու, ԻԳ. 85. — Արարատ, ԺԹ. 445): 

  363. Բոխնի. 

Ըստ Պետ. Քալանթարեան Լ. Angelica, Փ. Angélique բոյսն է. հովանեկաձեւաց ցեղէն. խոտեղէն, բաւական բարձր. թէ՛ դեղ կ’ըլլայ այլևայլ ախտից (որոյ համար իբրեւ զարմանալի՝ Հրեշտակային կոչուած է ի Լ. Փ. Իտ. լեզուս, նոյնպէս և Թ. Մէլայիք օթու ), թէ՛ քաղցրաւենի՝ շաքարով զանգուած։ Կու յիշուի ի Հայս՝ Վարաժնունեաց կողմերում. ուրիշ կողմերում Խմի կոչուի։ 

364. Բող.

Ստ. Շէհրիման կ’ըսէ, թէ բարձր բոյս մ’է, արմատն լաւ Սունկ. Լ. Caucalis Ստեպղինի տեսակ մի: — Ըստ հեղինակի Նոր Հայաստան գրոց (Ինճիճեան)՝ է «Բանջար եռաշառաւեղ ծանրահոտ. ունի և ի միջի բուն կամ ջիղ (որձայ) սերմնաբեր, զոր՝ ի բաց արկեալ՝ զշառաւիղսն խարշեալ թողուն ի ջուր, առ ի բառնալ զհոտն. ապա արկանեն ի ջուր աղի, որ տեւէ մինչեւ յաշուն, իսկ զարմատ նորա մինչդեռ է ի գետնի՝ ընդ մէջ հատեալ՝ դնեն անօթ առ նովաւ, ի հաւաքել զկաթնանման հիւթ նորա (որ կոչի Բողիճ ), որոյ հոտ զօրաւոր գոլով սաստիկ, ի գործ ածեն հովիւք ի սատակումն որդանց դմակաց խաշանց»: — Մշոյ կողմերում գտուի, որոյ երկըրցի մի (Մէհէրեան Հ. Պօղոս), Բազմաստեղն և մարդաչափ բարձր բոյս գրած է, կլորակ դեղին ծաղկըներով. տերեւներն նման Սամթի և հոտաւէտ. յաղջուր դնելով՝ ձմեռուան ուտելիք պատրաստեն։ Յիշուի և ի հիւսիսային արեւելեան Հայս և ի Պարսկահայս՝ յատուկ Ստեպղինի նման, Լ. Cau. Daucoides. — Տարբեր բույս է՝ 

365. Բողոյ տակ.

Զոր յիշէ հին Բժշկարանն ուրիշ դեղոց հետ. Գալիենոսի բառից մէջ զուգուի Ակըրկարհայի, և սա այլ Իգաբողի. յետինս՝ բարդուած անուն ըլլալով՝ կու վայլէ, որ այդ ազգ բուսոց սեռական անունն ըլլայ պարզն, այսինքն՝ Բողն, և է Լ. Pyrethrum, Փ. Pyréthre. Ար. Աքէրքարհա, զոր Ամիրտ. գրէ. «Յակրկարhայ (և կ’ըսէ), որ է Վայրի Տարղօնի ն տակն. և լաւն այն է, որ պինտ լինի, սպիտակգոյն լինի... լաւն այն է, որ սուր լինի և այրող լինի. և ոմանք ասեն, թէ Հոռմի Տարղօն ն է։ — Դարձեալ գրէ հաստատութեամբ, թէ. «Ինքն Վայրի Տարղունին տակն է. յորժամ բերանտ առնուս՝ մրմռայ. աղէկն ի Մաղրիպու գայ»: — Շատ և շատ տեսակ դեղերն և օգուտներն այլ  յիշէ, ինչպէս և Պէյթար. սա իր առանձին փորձերն և զանազան տեղ անձամբ փնտռելն և գտնելն այլ պատմէ, և Բողի իւղ ն ալ յիշէ։

Այս բուսոյ շատ տեսակներէն՝ Պտղաւէտն՝ P. Fructiculosum գտուի ի Ծանախ, Կեսարիա. — P. Sericeum ի Ռ–Հ. — P. Nivale ի լեռնակողմանս Մշոյ. — P. Roseum ի Ռ–Հ. — P. Aucherianum ի Մէզրէ, Բաբերդ. — P. Pelustre, յԱրտահան, Մուշ. — P. Sorbifolium ի Ճիմիլ լ. — P. Parthenifolium ի Ռ–Հ. Ճիմիլ լ. Փալանտէօքէն լ. — P. Balsamita ի Բաբերդ, Թէք տաղ լ. Գարապաղ, — P. Cadmeum, յԱմիդ, Սեւերակ. — P. Uniflorum ի Խոյ. – P. Millefoliatum (Հազարաթերթեան), որ և Հայկական կոչուած է, ի Կարին, Վարաժնունիք, Գարապաղ։ — P. Myriophyllum (Բիւրաթերթ) ի Նախճաւան. — P. Vulgare, ի Մուշ, Գարապաղ, Մարզուան. — P. Canescens ի Քէմէրլիւ Երեւանայ.  — P. Argenteum, ի Բերդագրակ. — P. Tomentellum ի Բաղէշ. —P. Bourgæi ի Բերդակ Բաբերդու. — P. Tabrisianum ի Սէիտապատ Դաւրիժու: 

366. Բողաղ ?

Յիշուի Բարդող լերան (Թաքալդու) կողմերում, բայց ինչպէս ըլլալն չէ բացատրուած։ 

367. Բողբոջ կամ Բողբուճ. Բխբուճ. 

Գետնախնձորներու ազնուագոյն տեսակն. Լ. Tuber. Փ. Truffe. Թ. Տօմալան. Պ. Ար. Քամահ կամ Քէմաթ ըստ թարգմանչին Պէյթարի, որ երկար գրէ իր օգուտները, իսկ Ամիրտ. համառօտ. «Թէ զջուրն յաչքն քաշես, զկապն (կոպ) ուժով առնէ, զաչքն սուր առնէ, և աչաց սպիտակին ճլէ տայ... Ասէ Պտ., թէ Քամահն շատ ցեղ է, մէկ ցեղն Ղաւշանա ն է, և մէկ ցեղն Քիշնիշն է»: Ղաւշանա կամ Ղօշինա, ինչպէս գրէ ի կարգին՝ Փտրի հետ, որ է Մանթարն կ’ըսէ. «Եւ Իպն. ասէ, թէ յԵրուսաղէմայ կու գայ, և անդ շատ կու լինի. և ի հօն Պկուշիա կ’ասեն. և յորժամ չորնայ՝ կապայ կու լուանան. և թթու կ’ուտվի… և հանց հով չէ որպէս զՔամահն, որ պեղծ խըլտ ընծայէ»: Պկուշիայի տեղ տպագրեալ Պէյթարի բառն է Քէրսէնա բայց թարգմանիչն համարի զայս ոչ Tuber, այլ Lycoperdum, Փ. Lycoperde կոչուած Սունկ. Թ. Ա. Շահմէթ իւլ-արզ (Գետնի ճարպ). — Մեր երկրին սահմանաց մօտ՝ Ամդայ կողմերում յիշուի ազնիւ Տօմալան։ Եթէ ոչ նոյն՝ նման պիտի ըլլայ այսոր՝ Ատոլն, զոր յիշած եմք: — Վաստակոց գրոց բառերը մեկնելով Գէորգ Պալատցին՝ Քիմէ բառին համար Թ. Տօմալան կ’ըսէ. մեր հին Բժշկարանն այլ Քիմէն զուգէ Խորենացւոյ աշխարհագրութեան յիշած Գերերի ին: Տե՛ս զայս: 

368. Բողիկ. 

Նոյն կամ նման Բողոյ (թիւ 364), ուտելի Ժախ կամ բանջարեղէն մի, յիշուի այլևայլ կողմերում. Բժշկարան մի կ’ըսէ Թ. Չաշուր ? կոչուի։ 

369. Բողկ.

Raphanus Լ. Փ. Radis. «Ար. Ֆիճլ ասէ (կամ Ֆոճըլ ) և Պ. Թուրփ. և ինքն երկու ցեղ կու լինի, մէկն վայրի է, որ է Աֆիուս ? ( Աֆրուզ ?), Պ. այսոր Թարպուզ կ’ասէ, և մէկ ածվոցն է. լաւն այն է... Բողկին ձէթն օգնէ նամազին (կեղ, քոս) և քալաքին (երեսի մշուշ): Ասէ Պտ., թէ այն որ վայրի՝ ուժով է ամենայն դիմօք, քան զածվոցն... Եւ հունդն՝ զմազն սպիտակ առնէ՝ և զձայնն կու բանայ, և թէ կերակրէն յառաջ ուտեն՝ չթողու, որ կերակուրն ի խռչակէն ի վայր երթայ և անցնի, փսխել կու տայ. և թէ կերակրէն յետեւ ուտեն՝ մարսէ, և ստամոքաց զպալղամն կու կտրէ... և ջուրն գինով օգտէ օձափարին. և թէ կորն խայթէ զմարդն, յայն պահն Բողկ ուտէ՝ զէն չայնէ, և եղն օգտէ ոսկրացաւութեան... Եւ ասեր են, թէ զԲողկն առանց տերեւի ծեծեն և առնուն ի ջրէն տասն դրամ և անօթից խմեն, զմեծ և զփոքր քարն հալէ և հանէ ի բշտէն. այս փորձած է... Եւ թէ զծայրն կտրես և զմէջն փորես և վարդի ձէթ տաքցընես ի մէջն և ի յականջն կաթեցընես, զցաւն խաղեցընէ... Եւ թէ զմէջն փորես և չորս դրամ շողգմի հունդ ի մէնջ դնես, և զԲողկն խմորով ծեփես և ի հահանդ կրակ թաղես մինչեւ եփի, և տաքցընես եղկ՝ և երեք օր խմես անօթուց, զքարն հալէ. փորձած է»: Այսպէս և աւելի բժշկական բաներ կու գրէ Ամարտոլվաթ։

Բողկի բնութեան համար Վաստակոց գիրքն կ’ըսէ (Գլ. ՁԹ), թէ Շողգամի և Կաղամբի պէս «քարշող են գիջութեան և ապականեն զայգին, (որոյ մէջ) ամենևին չէ պարտ ցանել»։ Իսկ Բողկի մշակութեան համար այլ գրէ (Գլ. ՄԾԹ). «Եթէ կամիս, որ Բողկն մեծ լինի և գեղեցիկ, երկու թիզ փոս արա վարսամով (ցից), և յարդ և հող լից սակաւ մի, և սատրեա (զատէ իրարմէ), կամ զհունտն անդ դիր. նա Բողկին ցըցին օրինակաւն լինի». յետոյ խօսի Բողկի օգտից վրայ՝ ըստ Բժշկարանաց. «Որ ի սէվտայէ նեղհոգուկ և թալուկ ունենայ, խաղաղեցուցանէ... Եւ որչա՜փ գովեմ, երբ գովելի է, զի ով առնու զջուրն նորին և զձեռսն օծանէ, և զօձն բռնէ և զկորն, նա չկարէ խայթել. և թէ ոք զԲողկն ի վերայ կորի դնէ՝ սատակի: Եւ իւրն ահոկն (վնասն) այն է, որ զակռայքն և զձայնն աւերէ»: 

370. Սեւ Բողկ.

Յիշէ զայս Բժշկարան մի՝ առանց բացատրելու զանազանութիւնը։ 

371. Բողկուկ.

Երկայն բարակ թելանման ճիւղերով բոյս կամ բանջար մի, որոց ծայրն մանրիկ սպիտակ ծաղկանց փունջ մի է, տերեւներն կէս մատին երկայնութեամբ, նեղկուկ և ցանցառ: Ուտելի է, և համին համար այսպէս կոչուած է: Ազգակից համարուի Շողգմուկի։ 

372. Բոմբոզ կամ Բիւմբոս. Բամպոզ.

Տեսողք ի Հայս և ի Կիլիկիա վկայած են, այլ չեն բացատրած. նոյնպէս և Սէր Բամպոզ, զոր յիշէ մէկն: 

373. Բոշխ.

Խոտեղէն մի թելի պէս բարակ և սուր տերեւներով, փնջաձեւ մանր ծաղկով անասնոց և թռչնոց ուտելի նա. և ոտք տաքցընելու համար կօշկաց մէջ դրուի, անոր համար Թ. կոչուի Այագ օթի ։ Ծանօթ է ի Կարմիրք, Խոտուջուր: — Այս բոյսերն Լ. Carex կոչուին. Փ. նա և Laiche. յատուկ Բոշխ տեսակն C. Davaliana. Մեծագույն տեսակն այլ կոչուի Ձիաբոշխ ։ 

374. Բոշնակ.

Որ և Ասոր ՝ ըստ Ստ. Ռոշքեան. «Խոտ է, որ յԱսորեստանէ բերի». անուանի Լ. Singidium: Այս անուամբ յիշէ Պէյթար, և տեսակ մի Ստեպղին է, կ’ըսէ, աւելի բարակ և լեղի, ճերմակ արմատով. յԱսորիս և ի Կիլիկիա կ’աճի, ուր ինքն գտեր է ի Սատալիա և նմանցընէ Գազարի։ 

375. Բոր.

Գառանց և այծուց ախորժելի խոտ, որոյ հատերուն մէջ մանրիկ ոջլի նման տիզեր կ’ըլլան, անոր համար Թ. Պիթ օթու (ոջլախոտ) կ’ըսեն։ 

376. *Բորկոնիմ.

Եբրայերէն բառ (Պարքանիմ), Յ. թարգմանիչք այլ Հ. այլ՝ պահեր են նոյն անունը (ի գիրս Դատաւ. Ը. 7. 16), ուր կ’ըսուի, թէ Գեդէոն սպառնացաւ և իր հակառակորդները փշոց և Բորկոնիմայ վրայ քաշելով սպանեց, որ էր տեսակ մի Դժնիկ:

377. Բոցտան Ծաղիկ.

Թ. Փէյղամպէր տիւյմէսի. թուի երկայն և օղ-օղ կամ հանգոյց-հանգոյց, զի տղայք այսով պսակ շինեն, կ’ըսէ Բառագրողն (Պատկ. Գ. 133): 

378. Բուբու.

Դեղին ծաղկով խոտ մ’է՝ ըստ Մանանայի (եր. 142)։

379. Բութ ? 

Բժշկարան մի կ’ըսէ. «Շամի (Դամասկոսի) Բութ ն, որ է Հոռոմ Բութ ն»՝ առանց բացատրութեան։ Տե՛ս և Բթակ ։ 

380. Բուխտակ.

Երջանիկ Արաբիոյ ծաղկանց կարգին յիշուի յԱշխարհագրութեան Խորենացւոյ: 

381. Բուտ.

Վայրենի ծառոյ մի ողկուզաձեւ մանրիկ հատերով պտուղ, զոր աղջրով թթուեցնելով կ’ուտեն. (Մանանայ, եր. 162)։ 

382. Բուրաստան. 

Անշուշտ անուշահոտութեանն համար այսպէս կոչուած, որու վկայէ և Սալաձորեցին, առանց ձեւը կամ գոյնը բացատրելու, թերեւս կարմիր նշանակէ, ըսելով. 

«Բուրաստան ծաղիկ մի կայ, վարդ է շարեր հետ Բանգերուն 

Կարմիր խնձոր թագաւորաց, ոսկի բուրվառ է խնկերուն»։

Երգոյն ուրիշ օրինակք անունը գրած են Բուրազան կամ Բոզան: 

383. Բուրդի ծառ. — Տե՛ս Դարիսվար։ 

384. Բուրեմ ? 

Շատ անուշահոտ կամ սաստկահոտ ծաղիկ մ’է. Ար. Պուխուր Լալէ կոչուի. Թ. Քիւնլուկ չիչէկի ։ Այսչափ գրէ մեզ տեսող մի յարեւմտեան Հայս։ 

385. Բուրճինիճ ?

Նորահնար բառ (որմէ՞) ի նշանակել զկեղեւ Cascarilla կամ Cinchona ծառոյ, որ է տեսակ կամ նման ջերմահալած Կինկինայի (Quinquina)։ 

386. Բոքի.

Կակուղ կամ խոտեղէն մեծ բոյս, որ ծառաձեւ կ’աճի և կու հաստընայ, դեղին ծաղիկ ունի մազի պէս բարակ թելերով. դալարութեան ատեն անասնոց կեր կ’ըլլայ, չորցած` մարագներու և հիւղերու տանեաց ծածկոյթ։ — Ոմանք Բոքի անուամբ Խռնդատը կ’իմանան: 

387. Բռնչի. Բռնչենի.

Պտուղն այլ, որ Յունապի գունով և փոքրիկ է, Բռինչ. տերեւն նման Վարդին. համն անոյշ, ախորժելի տղայոց. Թ. Չաթլանկուճ ։ Գալիենոսի բառից մէջ կան քանի մի անստոյգ և խանգար բառեր, որ այսոր զուգուին. Նաբակ (Ար. Նըբըկ), Քօնար ? Կալալ: Եթէ ասոնք անծանօթ են, կան շատ հայերէն անուններ, որ այս հասարակ կամ ոչ շատ պիտանի ծառոյն կու տրուին, շատ հեղ նոյն համարելով ընդ Բեւեկնոյ, որպէս յիշեցինք (թիւ 337) և ընդ Բդումի, հարկաւ թէ ոչ նոյն, այլ իրարու շատ նման ըլլալով, զոր չկարենալով մենք որոշել, յիշեմք յաջորդ անուան տակ։ Թէ ոչ մի եւ նոյն՝ այլ մօտ ազգակից է Բռնչին ընդ Լդդենւոյ (զոր տես), երկուքն այլ Լ. Celtis, ետքինն C. Australis, կոչուի, իսկ առաջինն C. Occidentalis, իբր հար. և հիւս: — Ոմանք Վայրի Կեռասենի համարին զԲռնչին։ 

388. Բտում. Բդում. Պտում. Բուտում. Պուտմ.

Ինչպէս տեսանք (թիւ 337) Ար. Հապ ըլ-Ղատրա կամ Խազրա զԲեւեկն նշանակէր՝ ըստ Բժշկարանաց ոմանց. նոյնք գրեն դարձեալ. « Հապ ուլ-ղատրա, որ է Չիտլաղուճ թուրքերէն, և հայերէն Կապուի ասեն, որ է Բուտումն, որ է Վանն »։ Ամիրտոլվաթ Ար. Զարու կամ Զիրու, բառին ներքեւ ստորագրէ. « Զարու էգ և որձ Պուտմ ասեն. լաւն այն է, որ կանաչ լինի… կապող և չորացնող է. օգտէ բերնին ցաւուն և ակընջին, և զարտեւանունքն բուսցընէ՝ իր ծառին մոխիրն. և իր ձէթն զերիկամն տաքցընէ… և զքարն կու հանէ, և իր միրգն լուծում կու առնէ... և թէ զձէթն խմեն՝ զկռնըկին ցաւն տանի, և ոսկրացաւութեան օգտէ, բայց զստամոքն վատուժցընէ… Իպն. ասէ, թէ ի լերունքն կու բուսնի. ծառ-մն է, ի Կաղնու ծառ կու նմանի, և հաստ ծառ է. և միրգն Մանակոշին (Բեւեկնոյ) միրգին պէս կուզ-կուզ լինի, թէ աղէկ հասնի՝ տերեւն և միրգն ծեծեն և զեղն հանեն և օծեն յանձն, զքամին ի յանձնէն հանէ. և թէ զծառն այրեն և զգործելին լոսեն և ի վերայ խոցին ցանեն, օգտէ Աստուծով», — Ամիրտոլվաթ ըսածներն ըստ մասին Պէյթարէն կ’առնու, իսկ սա կ’որոշէ զՊտումն ի Բեւեկնոյ, ասոր տերեւոց ծայրն կարմրուկ կ’ըլլայ կ’ըսէ, որ յետոյ պտղոյն պէս աւելի կարմըրնան. կու յիշէ և խէժն, որ ինք իրեն կու ծորի քիչ-քիչ: Թարգմանիչն կ’իմացընէ, որ եւրոպացի գիտնականք այլ նոյնացուցեր են զԲեւեկնին և զԲտումն, բայց հիմայ այս ետքինս ճանաչուի Լ. Lentiscus Փ. Lentisque. — Դառնալով մեր լեզուի hոմանիշ բառից` նախ յիշեցընենք, որ Բռնչին այլայլեալ հնչմամբ ըսուած է և Փղնջքի, իսկ ծառն կամ իր ազգակիցքն կ’ըսուին Հերձի, Շշի, Նորգենի, Մահլապի, զորս տես ի կարգի անուանցն. այլ և Լեվշոր և Լտուտ, գոնէ պտուղն այս ետքի անուամբս, որպէս և Պուկնուկ ։ — Ար. Բատում կոչուի և Պիստակն Պաղեստինու. Pistacia palestina. 

389. Բրաբիոն. 

Յայտ է մեր լեզուագիտաց, որ այս յոյն բառս՝ Βραβειον շատ հեղ նշանակէ պսակ կամ վարձ յաղթութեան, ինչպէս կ’երգէ Շարականն. «Ընկալեալ զբրաբիոնն յաղթանակ նահատակաց». կամ Գանձն. 

«Հրեշտակապետին բերեալ Բրաբիոն Կուսին, 

Նշան յաղթութեան կրից աշխարհի». — ևայլն.

ըստ այսմ Լ. Præmium. Փ. Prime. Եւ որովհետեւ ինչպէս ի վկայութեան Գանձին (գոնէ մեր ազգի աւանդութեան մէջ)՝ հրեշտակին երեւնալն առ Ս. Աստուածածին՝ թէ՛ Աւետմանն ատեն, թէ՛ ի Ննջմանն, ձեռքում ծաղիկ մի նկարուի, ոչ միայն ծաղիկն Բրաբիոն կ’ըսուի, այլ և յատուկ ծաղկի մի անուն համարուի Բրաբիոն, կամ նոյնն Մարեմայ ծաղիկ կոչուի, նա եւ առ օտարս՝ ըստ որոց է և Լ. Sanamunda, կամ Geum urbanum, և ըստ Տուռնըֆորի՝ Caryophyllata, իբր մեխակահոտ։ Ղփտիք՝ Բրաբիոն անուանեն Թ. Հիւսնիւ-Եուսուֆ — ըսուածը (Յովսէփ Գեղեցկի ծաղիկն), որ ըստ Ամիրտոլվաթայ է Հայոց Վառվռուկն, թէ և ուրիշ տեղ կ’ըսէ. « Հուսնի Իւսուֆ, որ է Բաղեղն, որ ի ծառերն կու փաթթվի»: Հիմայ ոմանք ի մերոց համարին, թէ Բրաբիոնն է սպիտակ Շուշանն, ըստ որում՝ աւետաբեր Գաբրիէլ հրեշտակապետին ձեռքում այս ծաղիկս կու տրուի. այլք ա՛յլ տեսակ ծաղիկ, ինչպէս Շահխաթունեանն կ’ըսէ, Բջնոյ Չորուտ ձորակին մէջ բուսնի Մարեմ ծաղիկ մի կամ Բրաբիոն. ցօղունն երկու կանգնաչափ, շատ անուշահոտ, զոր եռացընելով ջըրի մէջ կողացաւութեան (զաթլըճամ) դեղ կ’ընեն. և Թ. Զանթափ կոչեն այս ծաղիկս: Տուռնըֆոր յիշէ այս ծաղիկս ի Բարձր Հայս, այլ և ի Դ Հայս. յիշուի և յԵրեւան գաւառի, ի Համշէն, և այլն։ Սալաձորցին ուրիշ յարգի և անուշահոտ ծաղկանց մերձաւոր ընելով կ’երգէ. 

«Մուրտն ու Սուսամն և Բրաբիոն՝ հասրաթ են թէ զիրար տեսնուն»։ 

390. Բրինձ. — Տե՛ս Որիզ: 

391. Բրինձ ծաղիկ.

Մանրիկ և անուշահոտ ծաղիկ մի՝ ըստ Սեբաստացւոց: 

392. Գաբ. Գաբծիլ. Գամբծիլ. 

Բազմանկիւն ըսուած բուսոց ցեղէն է, մետրաչափ բարձրութեամբ, ծուռումուռ ճիւղերով, և հասարակօրէն կարմրագոյն, թանձրկեկ ափաձեւ տերեւներով, որ յատկապէս Գաբ կ’ըսուին, ու շատ ծաղկըներով։ Բոլոր բոյսն ամէն մասամբ թթուահամ է, բայց շաքարով շաղուած՝ լաւ դեղ կ’ընծայէ։ Բժշկարանք նոյն համարին զԳաբծիլ և Խաւրծիլ, բայց հին Բժշկարանն որ տեղ մի այսպէս ասէ, տեղ մ’այլ գրէ. «Գաբին տակ ն, որ Խաւրծիլ ասեն»։ Նոյնպէս ուրիշ Բժշկարան մ’այլ, տեղ մի գրէ, Գաբծիլ, ինքն Խործվիլն է, և համն թթու. ի Չինու գայ». ուրիշ տեղ, թէ ոմանք կ’ըսեն այսպէս, բայց խոր ծիլն նման է Գաբին է Ամիրտոլվաթ գրէ. «Գամբծիլ, որ է Ըռիվաճ, որ է Ըռիպասն, ինքն ցեղ-մն է, լաւն այն է, որ մատղաշ լինի և դալար... Պատէհին ասէ, թէ իր ուժն նման է Հումազին (Թթռկիչ) և Ութրունճին և Ազոխին ուժին. և լաւն այն է, որ Պարսից գայ. և ճղերն երկան և հաստ լինի, և ջրի և դալարի լինի»: — Ասար բժշկապետն այլ յիշէ լատին անունն Ռիպէս, որ յատկապէս է Rheum Ribes, իսկ Ռիպաս կու լսուի նաեւ Ասորւոց կողմերում, ուր կ’ըլլայ լաւ տեսակ բուսոյն, ինչպէս և ի հարաւային Հայս, բայց գտուի և ուրիշ կողմերում. Անգղիացի հին ճամփորդ մի, ԺԶ դարու վերջերը (Քարթրայթ), յիշէ նաեւ ի ստորոտս Մասիս լերին։ Կիլիկիոյ Պրիտ բարձր լերին քարոտ կողից վրայ այլ գտուի լաւ տեսակ մի Գաբի, զոր տեղացիք կոչեն Սալիրկին Գոբ: — Գաբ գրի և Գափ, իսկ Ծիլ ՝ տերեւոց և ճըղից միջոց ընծայուած մասերուն յարմարի։ Հին Բժշկարանն յիշէ Սերկեւլի և Ժռի հետ Գաբի շարապ ։ Բայց հիմայ ամենէն նշանաւոր մասն բուսոյն և դեղն՝ է արմատն կամ տակն (rhizome), որ կ’ընծայէ հռչակաւոր Խաշնդեղը (Ռաւէնտ), մեր երկրի ամենէն նշանաւոր բերոց մէկն. այս անունն այլ առած է անշուշտ տեղացեաց սովորութենէն, որ արմատները կտրտելով` խաշանց (ոչխարներու) վըզին կու կախեն, որ չորնան։ Արեւելքի Գաբն կամ տեսակներն՝ դեռ լաւ չեն ճանչցուած. եւրոպացւոց ծանօթին պատկերն է այս ծաղիկս: Տե՛ս և Խաշնդեղ ։ 

393. Գազ.

Շատ փշոտ թուփ մի, որոյ բնութիւնը կամ իրեն անվտանգ մօտենալու դժարութիւնը՝ լաւ բացատրեց Մերուժան Արծրունին, երբ Ուռնայր Աղուանից թագաւորն պարծենալով կու խնդրէր Պարսից թագաւորէն, որ ինքն ելնէ ընդդէմ Մուշեղի՝ Հայոց և Պապ թագաւորին զօրապետին. «Աստ, ըսաւ (Մերուժան) արկեր զԳազիւ՝ գիրկս, բայց թէ ժողովել կարիցես, մեծ զարմանք իցեն», այսինքն՝ շատ փշոտ բանի մի ձեռք երկընցուցիր, Մուշեղի պէս կտրիճ մի բռնելու, բայց եթէ կարենաս բռնել կամ ձեռքերդ ազատել իրմէ, մեծ զարմանք պիտի ըլլայ. — (զարմանաց տեղ խայտառակ եղաւ պարծենկոտն, երբ  Մուշեղ իր նիզակով Ուռնայրի գլուխը ծեծելով հալածեց, կենացը խնայելով՝ ի պատիւ թագաւորութեանն). — Գազն՝ Թ. ալ Կէզ կոչուի. Լ. Spina Hirci, բայց կայ և մեծ տեսակ կամ Գազի ծառ: Իսկ Բժշկարան մի զանազանէ անուամբք՝ ըստ տեղեաց. « Գազին ծառն ՝ յորժամ ի լեառն բուսնի, Նազար ասեն, և յորժամ ածուենիքն՝ Իսլկու », որ պիտի ըլլայ Թ. պարզ Իսլ կամ Իլկուն աղաճի, իսկ զՆազարն լեռնցի՝ ուրիշ Բժշկարան մ’այլ անուանէ (Թ. ) Քէվէն: Այլք Չուքաղ կ’անուանեն «Գազին փայտն, երբ զփուչն վայր տան» (յաջող ձեռօք, քան զՈւռնայր). մէկն գրէ. «Չուքաղն է Գազին փայտին վարդն». թուի, թէ Վարդի նմանութիւն մի ունի ծաղիկն։ Ծաղկէն ետեւ յիշուի Գազի պտուղ, և Ար. Ջովզմազիճ, յորմէ և Գազմազիճ, իբր ընկոյզ վայրենի ծառոյն, որ և Մոշոյ պտուղ կոչի ի մերայոց. անունն աւելի ծռելով` գրուի « Քազմազու, ինքն Մաքքային ճամփուն Մոշուն պտուղն է, աղէկն այն է, որ ի յատենն քաղուի. և բնութեամբ հով է և չոր է»։ Տե՛ս Մոշա: — Ծաղկէն և պտղէն պատուական է Գազի Խէժն, Ար. Քթիրա կամ Քաթիրա որ և Քասիրայ, ինչպէս գրէ Ամիրտոլվաթ, և կ’ըսէ. «Ինքն խէժ է. երկու ազգ է, սեւ դեղնագոյն, աղէկն սպիտակ և յստակն է», և շատ տեսակ դեղերու մէջ մտնէ և կ’օգտէ, եթէ «օծեն ի ձեռքն և յոտքն՝ զճղքիլն կու տանի... զարեւուն այրածն՝ ի յերեսէն տանի. հազին և կրծոց խոշորութեան և թոքին խոցերուն օգտէ», և այլն։ Այս խէժը կ’անուանեն Լ. Adracanthum. Փ. Adragante. խիժաբեր ծառն այլ Tragacantum: Բայց ոչ այս ծառէ միայն, այլ և ուրիշ Կռնի ծառոց տեսակներէ հանուի հիմայ Ադրականտ ըսուած խէժն։ 

Գազի այլեւայլ տեսակք յիշուին, ինչպէս, 

394. Գունձ գազ.

Գրէթէ մարդաչափ բարձր փշեղէն է, գընտաձեւ, և վառելու գործածուի. երբեմն գիւղացիք իրենց տանիքն ասով կու ծածկեն և վրան հող կու լեցընեն: 

Այս է կարծեմ ոմանց Գեանգիզ կոչածն: 

395. Սեւ Գազ.

Թերեւս իր խիժին գոյնէն այսպէս կոչուած. աւելի քննելի է կոչուածն ի նոր գրողէ Կերերի Գազ.

Գազ կ’անուանեն Պոնտացիք կոծոծն այլ, որ պիտի յիշուի իր կարգին։ 

396. Գազար.

Սոյնպէս կոչի և Ար. Ճազար կամ Ճէզար, ծանօթ խաւարտ, մեր լեզուով սովորաբար կ’ըսուի Ստեպղին (զոր տես), բայց Գազարն դեղնագոյն կամ մթագոյնն է, և ոչ ազնիւ իբրեւ զկարմիրն. լաւ եւս ըսել Վայրի Ստեպղին է, որ կոչուի Ար. Ճազար ըլ-պարրի. Լ. Pastinaca (Dasganthia), Փ. Panais. Ամիրտոլվաթ վայրի Ստեպղինը Ար. կոչէ նաև Ճազարի իխլիտի ? և աւելցընէ. «Որ է Շաղախուլ ն. և ոմանք ասեն, թէ Տուղուն ն է»։ Այս ետքի անունովս լեռան Ստեպղին կ’իմացուի, իսկ Շաղախուլ նշանակէ նաև ուրիշ տեսակ բույս, որ  տեսնուի ի կարգին։ Ընդհակառակն Յունաց Ստաֆիլինոս կոչածը, որ է բուն ընտանի Ստեպղինն, Ամիրտ. կ’ըսէ. « Աստաֆլին, որ է Վայրի Ստեպղին ն… և մէկ ցեղն այլ կու լինի, որ տերեւն Անձխոտին տերեւն կու նմանի, և ի ջրեզերքն կու բուսնի»։ — Գազարի քանի մի տեսակաց մէկն յատուկ Հայկական կոչուած է, Pastinaca armena, և ճանչցուած ի կողմանս Գանձակայ։ 

397. *Գազերբուակ. 

Խորենացւոյ աշխարհագրութիւնն արեւելեան Ասիոյ բերոց մէջ յիշէ, հաւանօրէն Ար. Պ. Ճաւզ էլ-պուէ, զոր ոմանք խնկեղէն համարին, և այլք Հնդկաց ընգոյզն: Տե՛ս Նարճիլ ։ 

398. Գալ.

Տեսակ մի մանր Շաղգամ, զոր պահեն Կարնեցիք ձմերուան համար: 

399. Գահտակ. 

Ըստ Բժշկարանի՝ է Ակիր, որ յիշուած է ի թիւ 41-2։ 

400. Գահրշակ.

Անծանօթ պտուղ մի, զոր Խորենացւոյ աշխարհագրութիւնն նշանակէ ի նահանգին Մոկաց, եթէ չէ ուրիշ օրինակաց մէջ Արշատ գրուածն, զոր յիշեցինք, թիւ 223։