Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

51. Աղվնու ծիրտ.

Այսքան իրարու մօտ և հեռի անուանց՝ գոնէ առաջինին և վերջինին մէջ տարբերութիւն պիտի ըլլայ, այսինքն՝ տարբեր բոյսք պիտի ըլլան, բայց դժար է որոշելն. նոյն իսկ Եւրոպացիք կու շփոթեն ասոնց դիմաց դրուած արաբացի անունները, և կ’ըսեն, թէ երկու տեսակք են. նոյնպէս կ’ըսէ մեր Ամասիացին ալ, բայց չորոշեր, այլ նոյնացընէ կամ նոյնանիշ համարի երկու անուններն ալ. ինչպէս հին բժշկարանն ալ կ’ըսէ. «Աղվանարօտ՝ Աղվնուծիրտ», իսկ Ամիրտ. երկու անուններն ալ արաբերէն երկու տարբեր անուանց տակ հաւասար գրէ. որոց մէկն բուն Աղաւնարօտ նշանակէ, և է « Ռայ ըլ-համամ, ﺍﻜﻣﺎﻢ ﺮﻉ), որ է Կօկարճին օթի. ինքն խոտ մի է, որ ի ջրի տեղեր կու բուսնի, և տերեւն սպիտակ և երկան կու լինի թիզ մի. և աղաւնիքն այսոր ի տակն կու օթին»։ Եւրոպացիք այս բուսոյ սեփականած են Լ. Verbena. Փ. Verveine, Ռ. Желъзнякъ կոչուածը։ — Իսկ միւս արաբերէն անունն է Համամա, ﺤﻣﺎﻣﺍ, զոր նոյնպէս գրէ Ամիրտ. և կ’ըսէ. «Համամայ. ինքն ծառ-մն է փոքր, և կուզկներ (ողկոյզներ) ունի. և ծաղիկ ունի ոսկեգուն, և հոտն անուշ, և ինքն երեք ցեղ է. և լաւն այն է, որ ոսկուն գունովն լինի և թաժա և չոր... Ասեր է գրոցս շինողն, թէ Համաման երկու ցեղ է, Ամամուն և Ամունան, և պարսկերէն Մահուլու կ’ասեն. մէկ ցեղն յայտնի է (այն որ) ի Շիրազ Մահուլու կ’ասեն. և մէկ ցեղ-մն այլ կայ, որ ի Փարսիեօշան (Ձարխոտ) կու նմանի. և փայտն դեղին է՝ որ ի կարմրութիւն կու քշտէ, և տերեւն կանաչ է և մանտր, և ծաղիկն դեղին և փոքր է, և երկայնութիւնն մէկ վաճիպ է, և լաւն... ի Հայոց գայ և անուշահոտ լինի. և լսեցաք, որ հայերէն Աղվենարօտ ասեն»։ Ուրիշ Բժշկարանք լաւ տեսակն յԱնտիոք և ի Մէրտին կ’ըլլայ կ’ըսեն. մէկն ալ, «Համամայ՝ Կարմիր հունտ է, ի Մարտին լինի. աղէկն առողջ պիտի»։ Այu Համամայն ըստ Եւրոպէացւոց է Աիրտոլվաթայ Ամամուն կոչածն. Լ. Amomum, Փ. Amome. Ռ. Амомъ, և յատկապէս Am. Racemosum (Շատողկոյզ) ըսուածն, բայց ոմանք կարծեն Երիքովի վարդ ըսուածն, ոմանք տարբեր բոյս մի։ — Շէհրիմանեանն Աղաւնիճ կ’անուանէ առաջին տեսակը (Verbena), և 1½ ոտնաչափ ցoղուն է կ’ըսէ, անկիւնաւոր, երկայնկեկ ձագարաձև կապոյտ կամ ճերմակ ծաղկներով, արմատն մատնաչափ հաստ մանրիկ թելերով։

Աղաւնոյ ծիրտն ալ արաբերէն Խուրու էլ-Համմամ կոչուի, կամ Խարվ ալ-Համամ. ըստ Ամիրտ. որ յիշէ ուրիշ անունն ալ Ճաւզի Ճանդում կամ Ճուզ Ճօնտօմ, ըստ Պէյթարայ, բայց ասոր բացատրածն հողային նիւթ մ’է և ոչ բոյս. սակայն փռանկ թարգմանիչն բուսեղէն համարի, Lichens ըսուածներուն ցեղէն:

Բժշկական բառգիրք Այսպէս մ’ալ գրէ Lichen, Քարի քոս կամ ժանգ ։

Այսչափ ըսածներէս ետեւ՝ ինձ կ’երեւի Աղաւնարօտ անունը սեփականելի Ռայ ըլ-Համամի. Աղաւնոյ ծիրտն՝ ինչ որ դիմացը յիշեցինք քիչ մի վերը, իսկ Համամայն կոչելի է կամ նոյնպէս, կամ Դիւի Մուշկ, ինչպէս տեղ մի կոչուած է։ — Տես և ի կարգին զՀամամա։

52. Աղբաղբուկ.

Տես ինչ որ ըսինք Աղաբաղբուկ բառին համար. Բժշկարանք ոմանք այս անունս կու տան Արաբաց Ֆու բառին, որ է ըստ բուսաբանից՝ Valeriana, կամ լաւ եւս Valerianella. Ռ. Булдирьянъ. Ամիրտոլվաթ այսպէս կու ստորագրէ զՖու. «Որ է Վայրի Սնպուլ. մանր տակեր է անուշահոտ, և լաւն այն է, որ նոր լինի և հոտն սուր լինի:... Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ ինքն Վայրի Սնպուլն է, և տերեւն նման է Քարաւիսին տերեւին, և այլ մեծ. և որձան կանգուն մի է և այլ երկան է, և կոկ լինի, և գոյնն նման է Ֆիրի? և այն, որ խիստ հաստ լինի և հաստութիւնն քան ի ճկըթի մի չափ է, և տակն անուշահոտ է», և այլն։ Գրեթէ ճիշտ թարգմանութիւն է Պէյթարի, բայց սա կու յիշէ ալ՝ որ այս բոյսս գտուի յատկապէս Պոնտոսի ծովեզերքը։

53. Աղբերաց արիւն.

Այս անուամբ երկու տարբեր նիւթ կ’իմացուի հայերէն. մէկն ծաղիկ, մէկ այլն հիւթ կամ խէժ մի, որոյ համար գրէ Ամիրտ. թէ արաբերէն « Sամ ըլ–ախվայ կոչեն ( Տէմ էլ-ախուէյն )… ինքն կարմիր է և ի Յoմանին (Եմէն) կղզին լինի, անտի կու բերեն, և երկու ցեղ է. լաւն կարմիր է և յստակ»: Ուրիշ տեղ ալ կ’ըսէ. «Կարմիր է զէտ Զնճուֆրն, և յաչից դեղերն մտնու»: — Ուրիշ Բժշկարան և Գալիենոսի բառք գրեն. « Դարաշխէն (Տարշիշգան կամ Տարշիշան) և Խունսիաւաշան ՝ Աղբրաց արուն». յետին բառն պարսկերէն է, ﺨﻮﺫﺴﯾﺎﻮﺷﺎﻦ Խուն սիաւշան, և նշանակէ վիշապի արիւն, ինչպէս և Լ. Sanguis Draconis, և Փ. Sang-Dragon. Ռ. Красный щавель. Հասարակաց ծանօթ է այս խէժն կամ հիւթն, որոյ բերողն ալ Արմաւենեաց ցեղին վերաբերեալ եղեգանման ծառ մ’է, Calamus draco. — Ասար բժիշկ կ’աւելցընէ. «Աղբէր-արուն՝ լադինն Սանկիս տրաքօնիս և Փառթէնիում ». ետքինս Parthenium ուրիշ տեսակ բույս է։ — Ստ. Ռոշքեան ալ կ’ըսէ. «Փուշ է սպիտակ, մեծ իբրեւ զփոքր ծառ, զծաղիկ վարդի (նման ունի). որոյ արմատն ազնիւ իւղ լինի. Aspalathus, (ի) բառս Գաղիենոսի». այսպէս նշանակեն և Բժշկարանք ոմանք վերոյիշեալ Տարշիշան և Խուն սիաւշան բառից դիմաց: — Տե՛ս Դարշիշան:

Մեր հայկական Աղբերաց արիւնն հիմայ ալ ծանօթ՝ ծաղիկ մ’է, և ծաղկանց թագաւոր կամ թագուհի կըրնանք ըսել, գոնէ մեր երկրին մէջ. մեզի պանծալի, օտարաց նախանձելի, և ամենուն զմայլելի իր գունոյն համար, որ ամեն տեսող և քննող եւրոպացի զարմացուցեր է: Անունն ալ գեղեցիկ, այլ և խորհրդաւոր, և դեռ վիճի տակ, արդեօք եղբա՞րց արիւն նշանակէ, հին և մոռացեալ աւանդութեամբ մի, ըստ որում և Թուրքք անուանեն Գարտաշ գանը և յաւելուածով Եէտի գարտաշ գանը, ինչպէս և Սալաձորեցին կ’ըսէ հայերէն՝ Եօթն աղբօր արիւն, թէ Աղբիւրներու արիւն, որովհետև ընդհանրապէս լերանց քարքարոտ կողմեր՝ աղբիւրներու եզերք կու գտուի։ Անգղիացի ազնուական [1] մի՝ որ իբրև 50 տարի առաջ Բարձր Հայոց կողմերը շրջեր և ծաղկաքաղ ըրեր էր, «Դեռ դրախտին թեթև մնացորդ ( նմոյշք ՝ ըստ մերոց բանասիրաց) մնան, կ’ըսէ, ինչուան մեր օրերուս ալ, գեղեցկագոյն ծաղկանց կերպարանաց վրայ, զոր հաւաքեցի այն լեռնաբլրոյն վրայ՝ ուսկից երեք գետք կու բղխեն և հեռաւոր ծովեր կ’երթան։ Թէպէտ անոնց մէկն ուսումնական լատին անուն ալ ունի, բայց և ոչ մէկ բոյս մի անոր նման երեւցեր է յԵւրոպա, և որչափ ալ հնարք ու ջանք ըլլայ՝ անկարելի է հօն հասցընել: Այս ամենագեղեցիկ բերքն է Եօթն եղբարց արիւնն (Աղբերաց արիւնն), զոր Եւրոպացիք կոչեր են Ravanea, կամ Phelippea [2] coccina, որ մակաբուսակ (parasite) մ’է ի վերայ օշինդրի։ Ասկէ գեղեցիկ ծաղիկ կարելի չէ երեւակայել. ձեւով նման է շուշանի (լաւ եւս՝ վարդի) 9 կամ 10 մատնաչափ երկայն ցօղունով, որ հանդերձ ծաղկամբն և ամեն մասամբք՝ բոսորափայլ թաւիշի կու նմանի. կու գտնուի Կարնոյ քաղաքի լերանց կողմերը, շատ հեղ Արեւելեան Morina կոչուածին հետ, որ նշանաւոր տեսակ մի է Ակքանի. ծաղկըներն ցօղունին վերէն ի վար. տեսքով և հոտով նման Ճանկիկի» (Chevrefeuille)։ — Մեր Հարց մէկն ալ ստորագրէ Աղբերաց արիւնը, «Ամենեւին անտերեւ, ցօղունն խողովակաձեւ երկայն կլոր և մութ կարմիր. ի գագաթանն է բաժակն, որ է ծաղիկն, ամենակենդանի գեղեցիկ կարմիր. բաժակն ի հինգ տերեւ բաժանեալ, և ի միջին երկու սեաւ տերեւք՝ լեզուաձեւք փակեալք (կպած) կարմիր տերեւոցն. նոյնպէս և երկու ծիղք, որոց ծայրն կայ ծաղիկ մանր դեղին գունով (սերմնական մասունքն). զբաժակն պատէ մաշկ երկայն բարակ տերեւանման. արմատն նմանի փոքր ինչ Ձընծաղկի, բայց սա ունի և մազմզուկս»: Մէկ բառով կարմիր գոյնը նշանակէ Սալաձորեցին. « Ղըրմըզ Եօթնաղբօր արիւն»: — Յեւրոպացւոց նախ Դուռնըֆոր տեսեր և ստորագրեր է, անոր համար իր անուամբ ալ կոչուի Anoplantus Tournefortii [3], առաջին բառն յունարենէ կու նշանակէ բուսոյն մերկ կամ լերկ ըլլալը, տերև չունենալով, այլ թեփի պէս բաներ։ Իրմէ մէկ ու կէս դար վերջը՝ Պուհսէ գերմանացին (Buhse) նոյն կողմերը, ուր Դուռնըֆոր տեսեր էր Աղբերաց արիւնը (Ճաղրուի կամ Ճաhկոյ գետահովտին) որոնելով՝ գտաւ այն «հազուագիւտ զարմանալի բոյսը», ինչպէս կ’ըսէ (hochst seltene merkwürdige Pflanze). և կու նկարագրէ վերոյգրելոց պէս, և մէկ ծաղիկ միայն ունենալն, մէջին երկու սեւ մաշկներն ալ կու նմանեցնէ ծաղկին վրայ նստած միջատներու։ — Ծաղկին թերթերն կամ փերթերն հինգ ըսուեցան, թէ և + Սրուանձտեան (Մանանայ, 441)՝ երեք կ’ըսէ, ուրիշներն աւելի շատ և բարդ կ’ըսեն. գուցէ զանազան տեսակք ալ ըլլան: Ինչուան հիմայ մեզի ծանօթ գտնուած տեղուանքն են Կարին, Բասեն, Ալաշկերտ, Տարօն (Մուշ), Վարագ լեռ, Լօռի, Կողբ (Սուրմալի), Վարաժնունիք (Տարաչիչակ)։ —

Աղբերաց արիւնն կու վերաբերի ըստ բուսաբանից Orobanchœe կոչուած ցեղի ծաղկանց, որ են մակաբուսակք, այսինքն՝ ուրիշ մեծ բուսոց կամ ծառոց կոճղերու վրայ բուսողք։ — Որչափ որ անսովոր կամ դժար մօտենալու է Աղբերաց արեան տեղին, այնքան կերպով մի կ’աւելնայ իր յարգն կամ գեղեցկութիւնն, որ եթէ օտարազգեաց աչքը յափշտակեց, վերազգեաց աչքն ու միտքն ալ որսացեր է. ինչպէս այլեւայլ անգամ յիշուած մեր ռամիկ սիրաբան բանաստեղծից երգերն վկայեն. 

  «Ա՜յ իմ Աղբերաց արուն,                    և կամ,            «Ա՜յ իմ աղբերաց արիւն, 

Որ բուսար ի մէջ քարերուն,                                       Ապառաժ քարըն կենաս դուն.

Աչուիդ ի նարկիզ նըման,                                            Աչերդ ուռնայի? նըման.

Մէկն ի քուն ու մէկըն զարթուն»։                               Ոչ ի քուն ես եւ ոչ արթուն»: 

Եթէ Ովիդիոս կամ Վիրգիլիոս տեսած ըլային զայս, արդեօք ասկէ աւելի պարզ և գեղեցիկ կարենայի՞ն ըսել. գուցէ նոր այլակերպութիւն մ’ալ հնարէին իրենց Նարգիսից և Դափնեաց նման։

Այսպիսի յիշատակք անշուշտ ներելի կ’ընեն, եթէ քիչ մ’ալ հեռանամք մեր ոճէն, և յիշեմք այս տեղ ուրիշ չքնաղ ծաղիկ մ’ալ, որոյ ոչ անունը գիտեմք և ոչ տեսակը: Վերոյիշեալ անգղիացի ազնուականն յետ նկարագրելու զԱղբերաց արիւնն, կ’ըսէ. «Այս տեղ ուրիշ գեղեցիկ ծաղիկ մ’այլ կայ, որ դեռ ստորագրուած չէ. ժայռերու մէջ կու բուսնի, և ստեպղինի ձիգ նման արմատ ունի, երկու ոտնաչափ կամ աւելի երկայն. տերեւներն երկայն թանձր թելեր են, որ ցած թուփ մի կու ձեւացընեն՝ կոշտ խոտերու խուրձի նման. ծաղկըներն տերեւներու տակն են, 12 կամ 20 հատ, մեծամեծ ճերմակ.. ?... կեռասից [4] նման, ողկուզաձև կամ փընջաձեւ կախուած կոթի վրայ, 8 կամ 10 մատնաչափ երկայն, և պարզապէս գունաւոր փամփուշտներ են, որոց մէջ են հունտերն»։ — Կ’արժէ դարձեալ յիշել այս տեղ սքանչելի անանուն բոյս մ’ալ, մանաւանդ, որ մասամբ Աղբերաց արեան նմանութիւն ունի. Ճեմելլի իտալացի տեղագիրն անցեալ դարու սկիզբները՝ «Թալնայ (Արագած լերան) մօտերը, տեսայ, կ’ըսէ, գեղեցիկ և չքնաղ ծաղիկ մի, որուն համար ամէն իտալացի իշխան շատ թանկ գին կու տար, եթէ կարենար իր պարտիզին մէջ բուսցընել. ցօղունն՝ կէս թիզ միայն բարձր է, ծայրը երեք ճերմակ ծաղիկք կան գարգմանակի ձեւով՝ շիտակ կեցած, երեք հատ ալ մանիշակագոյն եռանկիւնաձև վար կախուած, մէջերնին ալ փոքրիկ սեւ վարդակերպ մի կայ. երեք ուրիշ ալ աւելի բաց գոյնով՝ առջիններուն վրայ պըլլըւած»: Այս նկարագիրս կու նորոգէ ի միտս՝ մեր գուսանին երգած նարկիզ աչքերը, «Մէկն ի քուն ու մէկն այլ արթուն»: — Կնքենք խօսքերնիս Վակնէր գերմանացի բնագէտ բուսաբանին ըսածով, որ ասկէ իբր 50 տարի առաջ Այրարատեան աշխարհին այլեւայլ կողմերը քննելով, Մեծ Մասիսու ցած կողմերը տեսեր է «մեծ և զարմանագեղ վրացի վայրի Շուշան մի կամ Հիրիկ (Iris Iberica). որ՝ յետ Աղբերաց արեան՝ Հայաստանի բարձրաւանդակաց գեղաղէշ գերագոյն բուսոյն [5], թերեւս գեղեցկագոյնն է, քան զամենայն ծանօթ վայրի շուշանս»: Ուրիշ տեղ ալ կ’անուանէ զԱղբերաց արիւնը՝ «Հայաստանի գեղեցկագոյն ալպեան (լեռնային) բոյսն, սքանչելապայծառ ծիրանեգոյն» [6] ։ — Մեր բժշկապետին (Ամիրտ. ) անծանօթ թուի այս հայրենի բոյսս. ի կարգի բանիցն չի յիշեր, իսկ ի շալակն (ինչպէս կ’անուանէ զցանկ բացատրեալ և չբացատրեալ Բառիցն), միայն զանունն յիշէ, «Աղբրաց արիւն, որ է..... » և չի գտներ նոյնանիշ անուն օտար։ — Բժշկութեան կամ դեղոց մէջ Աղբերաց արեան գործածուիլը յիշէ մեր մեծագոյն բժշկապետն Մխիթար Հերացի։ 

54. Աղեկատիկ.

Նոր ատեն հնարուած կամ յարմարցուցած բառ. կ’երեւի, Լ. Sphondylium կամ Branca ursina կոչուած բուսոյ համար, որ Փ. կոչուի Berce, կամ Գերմանական Ականթ, Acanthe d’Allemagne. Ռ. Медвежья лапа: Մեր Ամասիացին ալ Արաբացիէն առած նոյն յոյն և լատին բառով յիշէ, քիչ մ’ալ խանգարելով, « Սուղունտիլիոն. ինքն խոտ-մն է, որ տերեւն նման է Չինարին (Սօսիի) տերեւին, և յերկայնութիւնն մէկ կանգուն լինի. գագաթն նման է Սամիթի գագաթին, և սպիտակ ծաղիկ կ’ունենայ, և տակն այլ սպիտակ կու լինի, ի բողկ կու նմանի. և ինքն ի բաց տեղեր կու բուսնի»։ 

55. Աղթապաստ.

Ամիրտոլվաթայ գըրքէն է. հայկակա՞ն թէ օտար, շիտա՞կ թէ ծռած. ստուգութեան կարօտի. իր բացատրածն այս է. «Ինքն ծառ-մն է, որ ի Տանձենի կու նմանի, բայց շատ փշեր ունի, և պտուղն ի Մրտենու պտուղ կու նմանի. և թէ իր պտղէն ուտեն՝ օգտէ հին փորացաւութեան և լուծման... և թէ զտակն սպեղանի առնես և դնես ի վերայ ճառահաթին՝ օգտէ»: 

56. *Աղթեկ. 

Լատինարէն Althea բառն է տառադարձեալ, հայերէնն է Տուղտ ։ 

57. Աղիճ. 

Գալիենոսի բառից կարգին դրուած է զուգանիշ Կնիդոսի, որ է Cnidiun. Փ. Cusson. – Տե՛ս Գոճմակ: 

Աղինճ — տ. Եղինճ. 

58. Աղճկտակ. Աղճտակ. Աղճկտան. Աղճկուտատ. Աղջիկտակ.  Աղջկուտակ. 

Այսպէս զանազան կերպով գրուած, որ կըրնար վերոյգրեալ Աղիճ բուսոյ տակն կարծուիլ, բայց բժշկական բառգիրք կ’իմացընեն հասարակօրէն ծանօթ կամ ընտանի, «Տանու Աճկուտատ», ըստ Մխ. Հերացւոյ, որ Մոլոշն է (Լ. Malva, Փ. Mauve), որ ուրիշ շատ ռամկական կամ գաւառական համանիշ անուններ ալ ունի, և պիտի յիշուին իրենց այբբենական կարգին։ 

59. Աղուաշբանկ կամ Աղուէշբանկ. 

Ոմանք նոյն համարին զսա և զ Բանգ, և ոմանք տարբեր։ Ծանօթ է բոյսս Լ. Hyoscyamus անուամբ. Փ. Iusquiame. պարսկերէն Պէնկ կ’ըսուի և անկէ արաբացեալ Պէնճ, ինչպէս գրուի Ամիրտ. բառագրոց մէջ, բայց բացատրութիւնն թուրքերէն գրուած է, և միայն բժշկական դեղն և օգուտն, ըստ զանազան բժշկաց՝ յորոց հաւաքեր է Պէյթար. սա Պէնճ անուամբ կու ստորագրէ, բայց կ’իմացընէ ալ՝ որ արաբերէն Սիքրան կ’ըսեն. զայս յիշէ և Ամիրտ. « Սիքրան ըլ–յարպի (արաբի) Պանճն է»։ 

Իսկ ինքն Պանճ անուամբ յիշէ և գրէ. « Պանճ, որ է Պազր ըլ-Պանճ (Բանգի հունտ), Պարսիկն Պանճ ասէ, որ է Աղվէշբանկն հայերէն բառով. և ինքն երեք ցեղ է. սպիտակ է, սեւ է և կարմիր է. լաւն այն է՝ որ սպիտակ լինի»: — Դարձեալ իբրեւ տարբեր բոյս՝ գրէ. « Պանճ, ինքն խոտ է, և հունտն ի պտկըներու մէջն է. երկու ազգ է, սպիտակ և սեւ, աղէկն սպիտակ հունտն է»։

Վաստակոց գրոց մէջ յիշուի իբրեւ դեղ՝ Աղշպէնկ և Աղշբանկ գրութեամբ (Գլ. ԽԲ. ՅԼ. ) զոր օրինակ, «Օձահարի և կորահարի խայթած տեղն՝ օծ... Աղշբանկի տերեւին ջրովն»։ Նոյն  ջուրն գործածել խրատէ նաեւ սէզը և նման խոնաւ բոյսերը ցամքեցընելու համար։ Ազգայինք և եւրոպացի ճանապարհորդք յիշեն այս բոյսս Կարնոյ, Թորթումի, Շիրակայ, Բասենոյ, Լօռուայ, Երեւանայ և այլ կողմեր։ 

60. Աղուէսիկ. 

Աղուէս խաբեբայ կենդանւոյն անուամբ քանի մի բոյսեր կան՝ իրարմէ տարբեր ցեղերէ. այս առաջին անունն ի լրոյ է, և թուի աղուիսու սիրած խոտ. ստուգելի է, և նախ աղուիսու խոտակեր ըլլալն։ Բայց հին բժիշկք նոյն իսկ Աղուիսու զանազան մասերէն դեղեր հնարած են։ 

61. Աղուէս–խրտուկ. 

Զայս նշանակած է մեր Մշեցի Հ. Պօղ. Մէհէրեան, իբրև կէս մարդաչափ ճիւղաւոր խոտեղէն բոյս մի, դեղին գնտաձև ծաղկով, ախորժ ուտելի ոչխարաց. իբր թէ, երբ ճիւղերն հովէն խլուած քշուին՝ աղուէսք խշըրտոցի ձայնէն կու վախեն: Փափագելի է, որ Եւրոպացի գիտնականք տեսնեն և իմացընեն ուսումնական անունը, կամ այնպիսի անուամբ կնքեն։ 

62. Աղուէuու Խաղող. 

Արաբերէնն ալ նոյն նշանակութեամբ « Անապ ըլ-Սայլապ. նոյնպէս Փ. Raisin de Renard, իսկ Լ. Paris quatrifolia (Պարիս չորստերեւնի), ըստ որում և Փ. Herbe à Paris. այս անունս Փռանկաց մեծ քաղաքը չի նշանակեր, այլ անստոյգ է պատճառն. ըստ ոմանց տերեւներուն հաւասար ըլլալէն (Pares, Pair). զոր Ստեփանոս Ռոշքեան Խաչատերեւուկ անուանէ։ — Մեր բժշկարանք զանազանեն կամ շփոթեն. մէկ մի ըսելով, « Յանապ ըլ-Սայլապ. ինքն խոտ է և սեւ խաղողնի ունի. և կանաչ տերեւ. և աղէկն ի ջրային տեղն լինի. և բնութիւնն հովէ», և այլն։ Մէկ մ’ալ մի և նոյն համարին ընդ Շնխաղողոյ. իրաւ նմանք են, այլ ետքինս յատկապէս կոչի Լ. Solanum nigrum, մենք ալ յիշենք ի կարգ Շ բառից։ 

63. Աղուէսու-Ձուք. 

Արաբերէնն ալ նոյնանիշ է, Խուսաթ ըլ–Սայլապ, կամ Խօսսա էլ-Թալէպ. Լ. Satyrion կամ Satyrium. Ռ. Кукушникъ, իսկ արմատն արաբացն բառով Salep կոչուի, որպէս և յարեւելս ալ ծանօթ է այս Սալէպ անուամբ, զոր համառօտիւ բացատրէ բժշկարան մի. «Խոտի տակ է, Սալէպ կ’ասեն, կու եփեն ի շէրպէթի հետն և կու խմեն»։ Աւելի երկայն գրէ Ամիրտ. «Իր տերեւն ի Քուռաթի տերեւ կու նմանի. երկու տակ ունի, մէկն իլի է և մէկն դարտակ, և ինքն չորս ցեղ է. և լաւն այն է, որ մէջն լինի ի լի, և ինքն տաք և գէճ է... Եւ ցեղ-մն այլ կայ, որ տերեւն կարմիր կու լինի. ով որ զինքն ի տեղացն հանէ՝ նա յայն ձեռքն կ’առնուի. և իր դեղն այն է, որ ալվի զայն խոտն առնուն և այրեն, և եղով և մոմով տրորեն և ձեռացն ի վերայ դնեն. օգտէ և լաւցընէ։ Եւ ասեր է գրոցս ժողովողն, թէ լաւն այն է, որ իրմէն սերման հոտ գայ…։ Եւ լաւն այն է, որ ծանտր լինի և ամուր և գէր. և շատ զօրութիւն առնէ»։ Նորագոյն բժիշկ մի գրէ. «Աղուէսուձուքն է խոտ մի. տակն զերդ երկու հաւկիթ է. ծաղիկն կապուտ է, և կայ որ բղամի է (պէլղամի ?) և տերեւն փրասայի նման է. և ոմանք այս խոտիս Եղբայրսպան ասեր են. և կու լինայ, որ հաւկիթի մէկն գէր և պարարտ և մէկն նուազ. և ծաղիկն մարդոյ կերպ է»։ Ամիրտոլվաթ մեզի կարեւոր և աւելի զուտ հայկական անուն մ’ալ կու տայ այս արմատիս, Կոտրկոյ տակ, որով բոյսն ալ գուցէ ըսուէր Կոտրուկ կամ Կտրուկ: Նոյնպէս կարեւոր է լատին անունն ալ յիշելով ըսածն, Պուզիտան բուսոյ կարգին, ըստ Պէյթարայ. «Ֆռանկն Սադիրիօն ասէ. ինքն դեղ-մն է Հնդի. հաստ և բարակ լինի. լաւն այն է, որ սպիտակ լինի... Մինհաճին տէրն ասցել է, թե ինքն փայտ է Հնտի. և այս ալ չէ ստոյգ. և ստոյգն այն է, որ ինքն յԵգիպտոս լինի և ի յայլ տեղ չի լինիր. և լաւն այն է, որ սպիտակ լինի, և ի վերայ գիր և խազ և ճանապարհ երեւնայ, և հաստ լինի և նոր լինի»: — Այս ըսածները առած է մասամբ ի Պէյթարայ, որոյ վրայ տարակուսեր են գիտնականք. ոմանք համարին Կոլոռճիկ (Orchis) մի, և ոմանք պարզապէս Սադիրիոնի տեսակ մի է կ’ըսեն, որով յարգ կ’ունենայ մեր Ամասիացւոյն վկայութիւնն, և այնչափ աւելի՝ որչափ որ Պէյթար չէ յիշած զայս: Երկու կարծիքն ալ կու միաբանին, որովհետև այդ Պուզիտանն ալ  համացեղ է Կոտրկոյ տակին և կոչուի հայերէն Շան–ձուք ։ — Պէյթար՝ Ճիֆտ-էֆրիտ անուամբ բոյս մի կու ստորագրէ, որ պարսկերէն՝ խեղեփ (ջուխտակ) նշանակէ կ’ըսէ, այսինքն՝ մէկտեղ ծնած. եւրոպացիք կու տարակուսին ասոր ինչ ըլլալուն, բայց Պէյթար և ուրիշ արաբացի մի կ’ըսեն Աղուէսձուոց մէկ տեսակն է, իսկ մեր Ամասիացին՝ Ճ տառի շալակին մէջ միայն անունը յիշելով Ճիֆտ–աֆրիտ կամ « Ճիֆտաֆրանդ, որ է կեղեւով Նուշն», կ’ըսէ. Պէյթար ալ պտուղը Նուշի կամ Սոճիի պտղոյ կու նմանցընէ։ — Այս ամեն ըսուածներէն օտար՝ մեր մէկ բժշկարան « Ածուեց Հանդաղուզն՝ որ Երեքտերեւէն է (Trifolium, նոյնպէս կ’ըսէ), «որ է Աղուէսձուքն»։ Չեմ գիտեր ի՞նչ նմանութեամբ նոյն կը գտնէ զասոնք, որովհետև ըստ բուսաբանից՝ Երեքտերեւեանն կամ Առուոյտն և Աղուէսձուքն տարբեր ցեղէ են և աննման: 

64. Աղուէսու Սուսեր. 

Գալիանոսի բառից մէջ Էրիոսի դիմաց դրած է, բայց յունարէն ˇΕρίου Բամբակ նշանակէ, իսկ Լ. Ervum Ոսպ է։ Ուրիշ օրինակ այս հայերէնի դիմաց դնէ Ղանքոտին. թերեւս գրուելու ըլլար Ղէռնդոտոն, Leontodon, որ Առիւծ ու ժանիք ըսել է, և կըրնայ ժանիքն սըրոյ ալ նմանիլ. կամ Leonotis, Առիւծու ականջ։ 

65. Աղուիճակ. 

Նոյն է ընդ Խորասանիկ՝ ըստ Հին բժշկարանի. սա ալ նոյն համարուի Լ. Staphysaria, Փ. Staphysaigre, որ ի յոյնէն առնուած են, յորում Սդաֆիս աղրիա ՝ ըսել է Լեռան խաղող, անոր համար ոմանք ի մերոց Խաղողախոտ կոչեր են, բայց չեմ հանդիպած ի գիրս. Արաբացին ալ նոյնպէս կ’ըսէ Զէպիպ իւլ-ճէպէլ. այլ և Զէպիպ պէրի, որ է գլխոյ հունտ կամ չամիչ գլխոյ, այսինքն՝ ոջլի դեղ ըլլալուն համար. այսպէս կոչուի և առ մերայինս ռամկօրէն, նոյնպէս և Փ. Herbe au poux, իսկ Պարսիկք կ’անուանեն Միւֆէզէմ կամ Մէյֆիզաճ. այս ետքի անունով գրէ Ամիրտոլվաթ. «Մավիզաճ՝ որ է Զապաիպ ըլ-ճամալ. և հատկներ է զէտ Չամիչ. յամնի (ամանի) մեջ կու բուսնի, և լաւն այն է, որ սեւ լինի. տաք է և չոր է Գ աստիճան, այրող է և ուտող է. և թէ ծամեն՝ յակռայէն շատ պալղամ քաշէ, և զոջիլն սպանանէ. և ակռային ցաւուն օգտէ», և այլն: Դարձեալ գրէ առանձին. «Մավիզաճ. ինքն ծառի պտուղ է, և սեւ և տափակ, և շատ (բանի) օգտէ. Հոռոմքս լինի իր ծառն, աղէկն տաք է և չոր», և այլն:  Նոյն բաները գրոց մէկ ընտիր օրինակի մէջ թուրքարէն ալ գրուած է [7] ։ 

66. Աղուիսակ. 

Գուցէ վերինն ըլլայ (Աղուիճակ). բժշկարան մի կ’ըսէ. «թէ ձեռն ուռել լինի՝ զսորա (լօշտակի) և զ Հոռոմ Աղիւսակն ընդ յիրար ծեծէ և ի վերայ դիր»: Ուրիշ տեղ ալ կ’իմացընէ Աղուիսակի ինչ ըլլալը. «Հոռոմ Աղւիսակ՝ որ է Օշինտրն»։ Հոռոմ՝ ըսելով ալ կ’իմացընէ, որ տեսակ մի է սա, իսկ բուն Աղուիճակն ո՞ւր տեղացի է։ 

67. Աղուորիկ. 

Տե՛ս Ալեւորիկ կամ Հալուորիկ. նոյն են։ 

68. *Աղսուս. 

«Ինքն փուշ-մն է, որ իր տերեւն նման է Շավքաթ ըլ-Պայզին (Պատավարտ) տերեւին, և այն զէտ վարդ-մն է, և ի վերայ զէտ բամպակ իրք-մն կու լինայ. և ի լերունքն շատ կու լինայ. և ի Անդալիս (Անտալուսիա Սպանիոյ) այսոր Պարաս ըլ-Պանճ կու ասեն», (Վայրենի կամ լերան Բանգ)։ Պէյթար այս ետքի բառս կարծեմ չունի, եթէ ոչ նոյն համարուի Պէրսէֆանճ կոչածն, որ է Լ. Marum, և թուի Կատուախոտ: Բայց Ամիրտոլվաթայ Աղսուսն ալ երկբայելի է, որովհետեւ անկէ վերջ գրէ ուրիշ նման բառ մ’ալ Աղսուն, և կ’ըսէ. «Ինքն Մաշն է, և իրենն Պատավարտ այլ կ’ասեն». որով վերոյիշելոյն հետ կու միանայ: Ոմանք Վայրի կանգառ կամ Կառ համարին զԱղսուս, որ շատ հեռու չէ Պատավարտէն։ 

69. Աղպաշար. 

Վարդան Յովնանեան լեհահայոց եպիսկոպոսն զսա և զ Կաղաբոյս նոյն համարի, իսկ ետքինս կու թուի սոխարմատ կամ կոճղէզաւոր բոյս, Bulbus, և յատկապէս Bulbus silvestris.

70. Աղպատ.

Թերեւս ռամկօրէն, բայց զուտ հայկականն կ’երեւի շատ անուանց մէջ, որ այս հասարակ բուսոյ տրուած է ի մեր լեզուիս, որոցմէ՝ օտար լեզուաց ալ նոյնանիշ կամ թարգմանութիւն է Հինգտերեւեան ն, Պ. Փանձանկուշտ Լ. Pentaphyllum. Փ. Quintefeuille, նաև Թ. « Պէշպարմագ կ’ասէ», ըստ բժշկարանի միոյ. դարձեալ յատուկ հայերէն՝ Մատնիկ, Գօտեաց ճանկ կամ Գոթեց ճանկ, Սիրալախուր կամ Սիւրալախուր, որոնք ի կարգի այբուբենից պիտի յիշուին սոսկ անուամբ, իսկ այս տեղ գրենք ինչ որ Ամիրտոլվաթ կամ ուրիշ բժշկարանք նշանակեն Պանտաֆիլիօն անուան տակ. «Ինքն Հինգտերեւէն խոտ է. աղէկն ի ջրի տեղերն է. բնութիւնն հով է», և այլն։ Ուրիշ բժշկարան մ’ալ գրէ, «Ինքն խոտ է և տերեւն հինգ, և կանաչ. աղէկն՝ նորն է»: Դարձեալ ուրիշ մ’ալ. «Հինգ տերեւ ունի. իր երկարութիւնը թիզ մի է. ցեղ-մն է. լաւն այն է, որ հաստ լինի։ Իպն (Պէյթար). Թուրքն այսոր Պէշպարմախ ասէ, և Հայն Հինգմատն. երկու ճիւղ ունի և երկու ճիւղ կու բուսնի. և հինգ-հինգ տերև ունի. տերեւն նման է Աննուխի տերեւին»։ Պէյթար չի յիշեր Թուրքը, այլ կ’ըսէ, թէ ոմանք ալ Պէնդատաքթոլոն կ’ըսեն, որ Հինգմատնեայ նշանակէ: — Ոմանք ի գիտնականաց՝ հին հեղինակաց Հինգտերեւեան կոչածը՝ կարծեն թէ Potentilla ըսուած բուսոց մէկ տեսակն ըլլայ: 

71. Աղտաղտուկ. 

Ծանօթ խոտեղէն է, թէպէտ ոչ այս անուամբն. Լ. Salsola. Փ. Soude. հասարակօրէն ծովեզերեայ երկիրներ գտուելով՝ անոր աղէն կ’առնու, և կ’ընծայէ Կալ կամ Կալաքար ըսուած նիւթը (Soude, Սոտա). ասոր համար Պարսկահայք Շօրան կ’ըսեն, որ աղի ջըրեր նշանակէ (շօռ)։ — Ի Հայս՝ նշանակած են տեսողք՝ Երասխայ հովտին մէջ ալ, Ճորոխի հովտի մէջ, Կողբայ կողմերը, և այլն, զանազան տեսակներ. ինչպէս, Sals. Kali, որ սովորական կալ տուողն է. S. Glauca (կապոյտ), S. Erioides M. B. իսկ Երասխհովտին յատուկ տեսակ մը՝ անոր անուամբ կոչած է Քոխ՝ Sal. Araxena. — Շէհրիմանեանն կարծէ, թէ ի Փոքր Հայս կ’անուանեն այս բոյսս՝ Թանթռնիկ, բայց սա տարբեր ցեղի բոյս է։ 

72. Աղտոր. 

Ծանօթ յարեւելս և յարեւմուտս, Սումախ անուամբ, ինչպէս կ’անուանեն և Փ. Sumac, իսկ Լ. Rhus Coriaria, կաշէգործաց ասով ներկելուն համար։ Ամիրտ. կ’ըսէ. «Պարսկերէն Թաթրի ասեն և Հ. Աղտոր ասեն. ինքն երկու ցեղ կու լինի, Խորասանի և Շամի (Ասորւոց, Դամասկոսի կողմերն). և լաւն այն է, որ նոր լինի և խիստ կարմիր», և այլն։ Շատ տեսակ օգուտները յիշելէն ետեւ՝ կ’աւելցընէ անուններ ալ. «Ասել է Պատ(էհին), թէ այսոր Թաթմ կ’ասեն, և Տումտում կ’ասեն և Յարպ կու ասեն... Իր տերեւն հանց կապող է՝ որպէս Ակակիայ. և զիր տերեւն թէ եփեն զմորուսն լուանան՝ զմազն սեւ առնէ»: Դարձեալ առանձին գրէ. «Ինքն կարմիր պտուղ է, և մէջն կուտ լինի և թթու է, և կըտով ուտեն, և զկեղեւն ի բան տանին. աղէկն՝ նորն և խիստ կարմիրն է... Օգտէ աչից, որ կծայ և արիւն ունենայ, յորժամ եփես և զջուրն ի յաչքն օծես»: – Խորենացւոյ աշխարհագրութիւնն յիշէ զԱղտոր ի Տայս: 

73. Աղքատի ժախ.

Արտերու մէջ կու բուսնի, երկու թիզ բարձրութեամբ, ցօղունն մեծ կլորկեկ, շուրջն ալ փոքրեր, որոց վերեւն են տերեւներն գոգաձեւ: Ռամկական անունն յայտնէ, որ գեղացւոց ուտելի է, ձմեռուան պահծու պաշար: 

74. Աճալ. 

Բժշկարան մի այսպէս կ’անուանէ զ Սենա Արաբաց, թուրքարէն Սինէմաքի կամ Սէլիմաքի կոչուածն, Մէքքէէն գալուն համար. եւրոպացիք ալ նոյնպէս կոչեն,  Լ. Cassia Senna. Փ. Séné. Ամիրտ. գրէ. «Սինէմքին. Ինքն կանաչ տերեւ-մն է ի Մաքու կու գայ, և միրգ այլ ունի. տաք ու չոր է... Ասցել է գրոցս շինողն, թէ Սինիմաքուն լաւն այն է՝ որ տերեւն կանանչ լինի և նոր լինի, և ի Մըրսենու տերեւ կու նմանի:.. Եւ ասցել է Դնս (Դիոգենիս), թէ ի խորու տեղաց երեք խըլտ (հիւթ ?) հանէ և զանձն ուժովցընէ», և այլն։ 

75. Աճաս կամ Աճազ. 

«Որ է Դամոնն, որ է Սալորն », ըստ Ամիրտոլվաթայ։ Տե՛ս այս ետքի անուամբ։ 

76. Աճանկէր. 

Բանջարեղէն է, ծանօթ ի Հայս, բայց ոչ ինձ։ 

77. Աճուր կամ Աճուռ կամ Հաճուր. 

Շէմամ կոչուած գեղեցիկ Ձմերուկն է։ Ամիրտ. գրէ Տաստանպուէ (Տեսդուպույա ﮟﺴﺗﺒﻮﯾﻬھ) բառին ներքեւ. «Թուրքերէն Լանղու ճ (կամ Իելանղուճ ) կու ասեն. ի մեր աշխարհն Աճուր կու ասեն: … Ինքն փոքրկիկ զէտ Սեխկներ է. և անուշահոտ է։... Այսոր Շամցիքն Շամամա ասեն. և ինքն զէտ Շամամկներ կատուկ (խատուտիկ) է և անուշահոտ է. և թէ ուտեն՝ ուշ մարսէ, և զըղեղն տաքցընէ: — Լ. Cucumis Shammam. — Սիմէոն Կամրկապցի՝ ըստ Հայոց Վարունգ է, կ’ըսէ: 

78. Ամանկոտրիկ. 

Կարմրածաղիկ մանր խոտ մի։ Յիշեն հեղինակք Մանանայի և Պանդըխտին: 

79. Ամաւ. Ամաւենի. 

Ըստ Ստեփ. Ռոշքեան, Պլինիոսի յիշած Quisquilium ծառն է, որ է Որդնաբեր Կաղնին, Լ. Quercus Coccifera. Փ. Chêne au Kermès. ցածկեկ տեսակ մի կաղնեաց, որոյ վրայ կը կենայ որդն, ինչպէս քանի մի ուրիշ տեսակաց վրայ ալ, Հայաստանի սեփական և պատուական բերոց մէկն, Որդն Կարմրոյ, ուսկից Որդան կարմիր ներկն։ 

80. Ամբասիկ. 

Տեսակ մշկահոտ Տանձի. Լ. Pera moscata. Ի գրո՞ց է թէ ի լրոյ, չգիտեմ։ 

81. Ամիճ. 

Այս բառս պատմիչ մեր Եղիշէ գործածեր է (Ը. ) իբրեւ քնքուշ կերակուր մի «Փափկասուն Տիկնայց Հայոց աշխարհին… որ ի մանկութենէ իւրեանց սնեալ էին ուղղովք զուարակաց և Ամճովք երէոց». հաւանօրէն նշանակէ Ամիկ, այծու ձագ, իսկ Բուզանդ կ’ըսէ (Ե. Է), թէ մեր տարաբաղդ և աչազուրկ Արշակ թագաւորին առջեւ, ետ կերակրոց՝ դրին «Միրգ, Խնձոր, Վարունգ և Ամիճ». և կարծել տայ, թէ պտուղ մ’ըլլայ, գուցէ նոյն իսկ Ամլաճն, եթէ կարենայ սա ախորժելի ըլլալ քմաց: 

82. Ամիշ.

Յիշուի ի Խոտուջուր, բայց արդեօք նո՞յն է ընդ Ամիճ՝ թէ այլ բոյս կամ պտուղ, ստուգելի է։ 

83. Ամիր-իշխան կամ Ամիրաշխամ. 

Ըստ Վանեցւոց. Ար. Համահիմ  ﺤﻤﺎﻊ, ինչպէս վկայէ բժշկարան մի. «Համհայիմ, որ է թուրքերէն՝ Ամիրիշխանն. ինքն ի պարտիզներոյ մէջ կու բուսնի»։ Ամիրտ. գրէ. «Մինհաճին տէրն ասէ, թէ Պօսթան–աֆրօզն (Պ. ﺍﻔﺮﻮﺰ ﺒﺴﺗﺎﻦ), և Սահիպ Ճամէհն ասէ, թէ Մուսի պին-Յէմրանէն լսեցաք՝ թէ ինքն Հապախի-Պօսթանին է, և ի Շամ` Հապախի-Նապտի կ’ասեն. և իր գունն խիստ կանաչ է, և ծաղիկն սպիտակ է, և հունտն նման է Հապախին հընտին... Եւ Թուրքն այս խոտիս Ամիրիշխան կ’ասէ»։ Ուրիշ բժշկարան կ’ըսէ. «Անուշահոտ ծաղիկ ունի դեղին, և մանր սերմն. յայգիքն լինի»։ — Համահիմ և Հապախ՝ Ռեհան նշանակեն, ըստ Պէյթարայ և ըստ թարգմանին. Ամիրտոլվաթի այլեւայլ վկայութիւնք զանազանեն զԱմիրիշխանն և զՌեհան, բայց հարկ է, որ մերձաւոր ըլլան. գիտնականք ալ կու տարբերին կարծեօք. Պարսից Պօսթան-էֆրուզը՝ համարին ոմանք զԱնթառամն, Amaranta, ոմանք ալ զԱնեմոնն կամ Պուտ, Anemone. Պանդուխտ Վանցիին հեղինակն՝ ինչպէս Ամանկոտրուկին համար՝ այսպէս ալ Ամիրիշխանին՝ խոտ մը կ’ըսէ միայն: — Վերոյիշեալ Հապախ կամ լաւ եւս Հապագ արաբացի բառին հետը Նապտի յիշածն ալ՝ ըստ Պէյթարայ է իբր Նաբաթացւոց Ռեհան. տեղ կամ երկիր կայ, որ Դաղձ նշանակէ, և հասարակօրէն անուշահոտ խոտեր. նոյն մեր Ամիրտ. ալ այդոր համար գրէ առանձին. « Հապաղի Նապտի ` որ է Համահիմն, և ան՝ Ֆութանաճի-Պօսթանին է, որ է Անուխն ». ահա տարբեր՝ բայց մերձաւոր բոյս մ’ալ։ 

84. *Ամլաճ. 

Ա. Էմլէճ. Լ. Փ. Emblic. «Որ է Պ. Ամիլա. ինքն սեւ միրգ-մն է, ինքն Հալիլաներուն ցեղէն է. լաւն այն է, որ սեւ լինի և պինդ լինի»։ Ուրիշ բժշկարան մ’ալ կ’ըսէ. «Ինքն զէտ կխտոր (գղթոր) է, և չիր կ’անեն (կու չորցընեն), զկուտն կու հանեն։ Ի Հնդկաց գայ»։ — Թէ Պէյթար և թէ Ամիրտ. այս պտղոյն՝ որ ինքնին դառնահամ է, շատ օգուտները և կերպ-կերպ դեղ ըլլալը՝ գրեն։ 

85. *Ամվաճ. 

Վերնոյն (Ամլաճ) պէս օտար լեզուի բառ կ’երեւի, բայց մեր Ամասիացին չի յիշեր զայն, այլ միայն ի՛նչ ցեղէ ըլլալը և կու ղրկէ ի Զանապ ըլ-Խայլ, որ է Ձիուագի. մենք ալ նոյնպէս ընենք։ 

86. *Ամրուսիա. 

Յունական բառն է Ամբրոսիա, ուստի և Լ. Ambrosia, Փ. Ambroisie, Ռ. Амброзiя. Պէյթար ալ Ր տառը թողեր է, ուսկից կ’առնու Ամիրտ. և կու գրէ. «Ինքն խոտ-մն է, որ շատ տերեւ ունի, և երեք-երեք թիզ է յերկայնութիւն ճղերուն, և տերեւն նման է Սազապի տերեւին, և հոտն այլ նման է։ Եւ թէ սպեղանի առնես՝ չի թողու, որ իջուածք իջնու ի մարդն»: 

87. *Այաւզնուէ. 

Այս օտարալուր կամ խորթ բառն ասորերէն է. և յԱսորւոց լեզուէ թարգմանեալ Դանիէլ վարդապետի Սաղմոսաց Մեկնութեան մէջ (ՁԳ Սաղմոսի) կու յիշուի, և բացատրուի այսպէս. «Աստուած իմ, արա զնա որպէս զ Անիւ, որպէս զեղեգն առաջի հողմոյ: Իսկ անիւս այս այն է, որ ի գլուխս Սպիտակ փշոց (թուի Oxyacantha) սովոր է բուսանիլ. և յորժամ հասանի օդ՝ փշոցն, առնուցու Անիւն ի հողմոց, և ոչ տայ դադարումն նմա. այլ և յորժամ նստի յանկեան ինչ՝ ոչ կարէ զկայ առնուլ, բայց եթէ ոք կալցի զնա։ Անիւն որ ի միջաuահման եդեալ է ի մէջ տկար թեւոցն սերմանց և փշոց, որ կոչի յԱսորիս Այաւզնուէ. և զոր օրինակ, ուր անկցի նա՝ փուշս բուսուցանէ, այսպէս ուր շրջի անիւն՝ որ վարի յայսոցն», և այլն։ — Յիշուած փըշոյն կըրնայ յատուկ անունն ըլլալ Սպիտակ–փուշ ՝ մեր լեզուին, ինչպէս Փ. Epine blanche, nրոյ լատինն է Oxyacantha` ըստ յունարէնի, որ նշանակէ Սրափուշ, և հայերէն ալ կայ այս բառս, և յիշուի ի կարգին, Ռ. Боярышникъ. — Յիշենք, որ այս անուան մերձաւոր են յունալատին Aizoon կոչուած բոյսք, որոց մին է ըստ մեզ Լուադեղն։ 

88. Այգէպրաս. 

Յայտ է անուան բարդութենէն, որ Պրասի կամ Քուռաթի տեսակ մ’է, և ըստ հին բժշկարանին նոյն իսկ Քուռաթն. և է Գալիենոսի յունականին թարգմանութիւնն, ինչպէս և լատինն՝ Ampeloprason. 

89. Այգոյ գայլ. — Տե՛ս Գայլխոտ. 

Այգոյ ծաղիկ. — Տե՛ս Գինէծաղիկ. 

90. Այգու մատնի. 

Այս ալ վերի գրուածին հետ նոյն կարծուի, բայց տե՛ս ի կարգին Մատիծաղիկ: 

91. Այծակն. 

Ստեփ. Ռոշքեան կ’ըսէ. «Խոտ, որ է վայրի Ուլաֆ (Թ. Եուլաֆ, Վարսակ) Aegilops». Այս Լ. ուսումնական բառս իրաւ Այծ-ակն (Այծու աչք) թարգմանի  ի յունարէնէ, բայց բուսաբանք ոչ Վարսակ՝ այլ տեսակ մի Կաղնի ծառ կ’իմանան, Խոզկաղնի: 

Այծառ. — Տե՛ս Ածար: 

92. Այծու մօրուք կամ Այծամօրուք. 

Գրոց լեզուով կ’ըսուի Քօշմօրուք, զոր տեսնես ի կարգին։ Նոյնն կ’ըսուի և Նոխազի մօրուք, որ նոյն բան նշանակէ, որձ այծ: 

93. Այծպտուկ. 

Ածպտուկ. — Խաղողի տեսակ մի է. Թ. Խաթուն պարմաղի կամ Քէչի մէմէսի: 

94. Այծտոտիկ. 

Պոնտոսի կողմերը տեղացոց ծանօթ և արմատն ուտելի բոյս մի է: 

95. Անալութ. 

Խորենացւոյ անուանեալ Աշխարհագրութիւնն Հայոց Գուգարաց աշխարհին բերոց մէջ առաջին կու դնէ զայս, յետոյ քանի մ’այլ ծառ և պտուղ, բայց այս բառս ուրիշ գրոց մէջ ընձուղտ (Giraffe) կենդանին նշանակելով՝ զնոյն կարծեցին ոմանք, սակայն այդ կենդանին ոչ ի Հայս և ոչ անոր սահմանակցաց մէջ գտուի, ապա բոյս մի պէտք է ըլլայ աշխարհագրին այս տեղ յիշածը՝ ընդ Սերկեւլի, Տօսախի, և այլն, կամ թէ անունն այլայլած է։ 

96. Անանուխ. Անուխ. Անանեխ. 

Ծանօթ հոտաւէտ տերեւով բոյս, որ Ար. Նանա ﻨﻌﻨﻉ կոչուելով, այս անուան տակ գրէ Ամիրտ. «ինքն յածվոց և վայրի լինի. լաւն ածվոցն է… Ասէ Պտ. (Պատէհին), թէ… Ուժովn և աղէկն այն է, որ ածվոց լինի և թաժայ լինի և ի շուքն չորնայ. տաքցնող է և կապող է... Եւ իր փոխանն վայրի Դաղձն է»: Այս բոյսս անոնցմէ մէկն է, զոր Քրիստոս Տէր մեր՝ յանդիմանելով զՓարիսեցիս՝ յիշեցուց, թէ «Տասանորդէք զԱնանուխ և զՍամիթ և զՉաման» (Մատթ. ԻԳ. 23), իբրեւ չնչին կամ հասարակ բաներ, ուսկից ագահութեամբ կ’ուզէին անոնք շահիլ՝ տասանորդ առնըլով։ Պէյթար և Ամիրտ. Անանխոյ շատ օգուտները յիշեն. Վաստակոց գիրքն կարճ կ’ըսէ (Գլ. ՄԿԴ). «Իւր օգուտն է, որ կերակրոց կարօտ բերէ, և զործն կտրէ... և թէ ի վերայ խոցոյ դնես՝ յաւիտեան այլ չյաջողանար բնաւ»: — Լ. Mentha, Փ. Menthe, Ռ. Мята. 

97. Հոռոմ Աննուխ. 

Տարբեր ցեղով և ձեւով, նման հոտով Անանխոյ, ըստ Լ. Balsamina Suaveolens. Փ. Menthe de Coq կամ Grand Baume, Թ. Մարսէմա կամ Մէրսէմանի: 

98. Սարի Աննուխ.

Այսինքն՝ Լեռընցի կամ՝ վայրենի, յիշի յԱխտարաց գիրս, և է անշուշտ Լ. Mentha Silvestris. Փ. Menthe sauvage կոչուածն: 

99. *Անապ. 

Ար. անուն է Պատինճանի՝ ըստ Ստ. Շէհրիմանեան։ 

Անասբօսան. — Տե՛ս Ասպուզան։

100. Անգուժատ. 

Լ. Galbanum, Հ. ալ Քաղբան կոչուած խէժ կամ հիւթն է, որ մեր գրոց մէջ ուրիշ շատ անուններ ալ ունի, ինչպէս Մաղթ, Կապնդեղ, և այլն: — Տե՛ս Անճիտան: