Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

1551. Կռուինչ.

Տե՛ս Կպչուկ։ Ըստ ոմանց է Paretaria. տե՛ս Ապիկոյ խոտ։ 

1552. Կռտան Սունկ.

Սունկ կամ արմատ մի լուծող յատկութեամբ՝ ծանօթ ի կողմանս Սեբաստիոյ։ 

1553. Կռփուլ կամ Կրփուլ.

«Սանդալ. ինքն փայտ է, երեք ցեղ լինի՝ Կարմիր, Սպիտակ և Դեղին. լաւն այն է, որ մուղաuիր լինի (բարակ ?)... թէ սնուն առնես, զակռայն ամրացընէ, և թէ ծխես՝ օգտէ նուզլային և տաք գլխացաւութեան և աչաց տաք ուռէցին», եւ այլն։ Այսպէս գրէ Ամիրտ։ Լ. Santalum, Փ. Sandal. Ար. արաբ. Թ. Սանտալ աղաճի. 

1554. Կռօնի.

Ծառ կամ թուփ մեծ ձուաձեւ տերեւներով, ծանօթ ի Պոնտոս, պտուղն բարակ մաշկով պարկուճ մ’է, որոյ մէջ Լուպիայի նման հատիկք կան. Լ. կոչուի Staphylea pinnata, Փ. St. Penné, որ ըստ Յ. բառին Ողկուզուկ նշանակէ, ծաղկանց ձեւին համար, ուստի ոմանք ի նորոց կոչեր են Խաղողածառ, իսկ Փ. կոչեն եւս Nez-coupé (պնչատ, կտրած քիթ) և Patenôtrier (Աղօթահամարիչ), պտղոց ձեւին համար։ 

Կտատեակ. — Տե՛ս Կուտակուտ:

1555. Կտաւատ. Կտաւահատ.

Տնտեսութեան մէջ ամենէն ծանօթ և պիտանի բուսոց մէկն, աւելի հագուստի նիւթ տալուն համար, քան իւղոյն. Լ. Linum, Փ. Lin. Ար. Պէզր էլ-Քաթան, արաբ. Թ. Քէթէն թօխումու ։ Սովորաբար հունտն, քան թէ բոյսն, կոչուի այսպէս. «Լաւն այն է, կ’ըսէ Ամիրտ., որ խոշոր և ի լի լինի. կակղացընող և եփող է, և թէ օծես նատրունով՝ զքալաֆն տանի (գլխոյ կեղ. ), և թէ վարդով և պորայով եախու անես և օծես՝ զշտերն տանի, և թէ աղնծես և տաս՝ զփորն կապէ», եւ այլն: Վաստակոց գիրքն պատուիրէ (ԺԹ). «զՑորեանն և զԿտաւատն ի խորու գետին ցանել և ի դուրն». ուրիշ տեղ այլ (ԻԶ) կ’ըսէ. «Պարտ է ի ծիրանեգոյն գետինն ցանել». ցանելու ժամանակն այլ սեպտեմբեր ամսոյ 22-էն մինչեւ ի յունվարի երեքն: — Կտաւատի մշակութիւնն և գործածութիւնն՝ իր իւղով և թեփով և թելերով՝ ամենուն յայտնի ըլլալով, հիւսուածքին գործիքներուն ազգային անուանց համար կըրնամք Մխ. Գոշի ՃԿԴ առակն յիշել, որովք կտաւագործ մի, իբր թագաւորակերպ զարդարուելով, պարծէր. « Սանդր Շւոյն իբր զ Թագ դնեմ ի գլուխ, և զ Ստէծ իբր զսուր վերացուցանեմ. և ի գործ Կտաւին նստիմ իբր յաթոռ ՝ ընդ ոտիւք ունելով պատուանդան, և զ Կտաւ ժողովեմ՝ իբր աշխարհ հնազանդեցուցանելով, և ձայն Սանդերն իբր զձայն փողոյ. և այլ ինչ ասացեալ այսպիսի»: — Անշուշտ, մեր գաւառականաց ծանօթ են Կտաւատի քանի մի տեսակք. յիշենք բուսաբանից ճանչցածներն ի Հայս և ի դրակից կողմանս. L. Catharticum ի Բաբերդ. — L. Orientale ի Ծանախ, Խարբերդ. — L. Nervosum ի Ծանախ. — L. Tenuifolium ի Թ–Հ. — L. Austriacum ի Թէքտաղ, Կեսարիա, Վրաստան. – L. Alpinum glaucensens, ի Ծանախ, յԱմիդ. — L. Incertum ի Կող (Երասխայ)։ 

Ի կարգի դեղոց հին Բժշկր. Կտաւատի համար գրէ. «Ինք աղնձած ու մեղրով փոխինդ՝ հազի օգտ, որ ի հովէ խառնէ զինք ընդ մոմ ու մեղր, շփէ ի վերայ ձեռաց, քցպան օգտէ»: 

1556. Կտաւատ Վայրի.

Գուցէ վերոյգրելոց մէկն ըլլայ. յիշէ Աթանասեան ի կողմանս Սիւնեաց: 

1557. Կտաւատուկ.

Գետնի վրայ բոլորաձև մատնաչափ երկայն և կեռկեռ եզերքներով փունջ մի տերեւոց ունի, որոց միջէն բարձրանան բարակուկ կարծր ճիւղեր, տեղ-տեղ բարակ,  փոքր տերեւներով և շատ փոքրիկ եռանկիւնաձեւ մաշկերով, որոց միջէն ամենամանր ճերմակ ծաղկանց փնջիկք կ’ելնեն: 

1558. Կտողնի.

Վայրի ծառ մի. յիշուի ի կողմանս Գանձակայ։ 

1559. Կտուախոտ.

Բզրուկ վայրի և Բզրկատուն անուամբ յիշած եմք, աւելցընեմք հօս ստոյգ Ար. անունն Պզըր էլ-քաթունա, արաբ. Ամիրտ. գրէ Պզըր ըլ-Ղատունէն, որ «Պ. Ասպաղուլ կ’ասեն. և Հռ. (Ψυλλιον). Ֆասլիոն (Լ. Psyllium) ասէ... և ինքն երկու ցեղ է՝ Սպիտակ և Կարմիր է, և այլ ասացած է, թէ լաւն այն է, որ ի ջրին յատակն իջնու... Լաւն այն է, որ ինքն չի ծեծեն ի բան տանին. ասէ Պտ., թէ զինքն ծեծած ի բան տանին՝ կու սպաննէ, և թէ այն մարդն, որ զայս ծեծած ուտէ, իր դեղն Իստիպէճ և Պղպեղն է»: — Բուսոյն յունարէն անունն Լու նշանակէ, անոր համար տեսակ մի Լուախոտ համարուի. Փ. այլ այսպէս կ’ըսեն Herbe aux puces. Լ. այլ յատուկ Plantago Coronopus, և Plantago Psyllium, որ իրարմէ քիչ զանազանուին. գտուին և ի Հայս. տեսակ մ’այլ կայ, որ Եփրատական կ’ըսուի, P. Euphratica և ի Մելիտինոյ կողմեր՝ ճանչցուած է։ 

1560. Կտրածի խոտ.

«Ինքն խոտ-մն է և դեղին ծաղիկ ունի, և այս խոտիս Թ. Սիւտ օթի ասէ. զէտ խախացք զկաթն կու կապէ, և թէ զծաղիկն սպեղանի առնես և դնես ի վերայ կրակին այրածին՝ օգտէ»։ Ամիրտ. այսպէս կ’ըսէ Ղալիոն անուամբ, ըստ Պէյթ. արաբ., որ է Լ. Galium, Փ. Gaillet: Կպչուկ խոտի ազգակից կրնայ համարուիլ. տե՛ս թ. 1533: 

1561. Կտրան ?

Ասար գրէ ասոր հոմանիշ Սաթար և Քէքիկ. (գուցէ Քէքլիկ, կաքաւ). վերջինն անյայտ, իսկ Սաթար նման է Սայթարի, nր է Ծոթրին, բայց հին Բժշկարանն Կտրանի նոյնանիշ գրէ Խայծղան, որ նա Կտրանի համեմատ՝ կտոր, կտրած բան մի նշանակէ և ոչ բոյս։ Ուրիշ Բժշկարան մի փտած ակռայի դեղ գրէ. «զՊղպեղն աղա և Կտրանիւ շաղըղէ և դիր ի վերայ այն տեղացն», եւ այլն։  Նոյնն ուրիշ տեղ կ’ըսէ. «Կտրան՝ Ղադրան ն է»։ 

1562. Կտրանուղ ?

Լեհահայոց բժշկարանի մի մէջ Անանուխ համարուած է։ 

1563. Կրկատի.

Ստուգելի ի Խոտուջուր. ըստ ոմանց Ընկուզենի է. պտուղն այլ Կրկիտ կոչուի։ 

1564. Կրկտենի.

Նոյն թուի ընդ վերնոյն, բայց, ըստ ոմանց, տեսակ մի Զղեարի է, Cratægus Orientalis. 

1565. Կրմնձուկ ?

Կարծեմ Կցմցուկն է (Նոր Դար, Դ, 52). տե՛ս քիչ մի վարը: 

1566. Կրտիմ. Կրտոմ.

Ղրտում կամ Ղուրտում ՝ ըստ Ամիրտ. և այլոց. Ար. է արաբ. Լ. Crithmum, Փ. Crithme. «Որ է Ասփրին հունտն». ըստ Ամիրտ, այդ անուան տակ երկար բացատրուած է. տե՛ս թիւ 177: 

1567. Կրտմանէ.

Հին Բժշկարանն գրէ. «Կրտմանա՝ Վայրի Քարաւէ », ուրիշ մի. «Որ է Վայրի Չաման. և դարձեալ», որ է Կէիք, որ է Ասմի, որ է Չաման: — Բացատրութիւնը տե՛ս ի Քարաւէ։ 

1568. Կրփէ. Կրփուլ.

Sարչինի հունտ է. կ’ըսէ Բժշկարան մի. տե՛ս Դարիսենիկ, թէ և այսոր կեղեւը գիտէինք ի բան եկող և ոչ հունտն: 

1569. Կցմցուկ. Կցուըցուկ.

Շատ հանգոյցներ ունեցող եղեգանման խոտ մի է, որոյ կազմութեան կամ ձեւին յարմարին Յ. Լ. և Թ. անուանքն Լ. թուի Polygonatum, զոր յիշէ Ամիրտ. ըստ Պէյթարայ, այլայլմամբ, թուրքերէնին հետ. « Պուլուղանատին, որ Թ. Պուղունլուճա օթ կու ասեն, այնոր համար, որ հանգուց-հանգուց է, և ի լերունքն կու բուսնի. մէկմէկ կանգուն երկայնութիւն ունի, և տերեւն նման է Տաֆնու տերեւին. համն ի Սերկեւլի համ կու նմանէ, և տակն սպիտակ է և յերկայն է, և պուղուն-պուղուն է, և թէ սպեղանի առնես և դնես ի վերայ խօրային՝ օգտէ, և մանին օգտէ, և խօրա ասելն՝ կերուած ասել կու լինի»։ — Այս բազմահանգոյց բուսոյ տեսակներէն Բազմածաղիկ կոչուածն P. Multiflorum գտուած է ի Ծանախ, ի Հար. Կովկաս. — P. Polyanthemum տեսակն ի Պոնտոս, ի Գարապաղ, ի Պուլղար լեր. Կիլիկիոյ, եւ այլն — P. Verticillatum, ի Ճիմիլ լերին. Խաղտեաց, ի Վիրս. — P. Convallaria տեսակ մ’այլ յիշուի իբր յատուկ կամ հասարակ։ 

1570. Կօդա. Կոթայ.

Ջրոտ և մսոտ բանջարեղէններէն է, ընդ մէջ Վարունգի և Դդումի, և «լաւ է, քան զԽիար», կ’ըսէ հին Բժշկարանն, ուրիշ տեղ մ’այլ զուգէ Շինկղ անուան, որ է Պ. Շէնկխիար ։ — Մեր աշխարհագրաց մէկն Կիլիկիոյ բերոց մէջ գրէ, ընդ այլոց՝ «Շամամ և Կօթայ»: Այս երկրիս հասարակ բերք մ’ըլլալուն հաւաստիք համարիմ և Վաստակոց գրոց երկար գրելն այսոր վրայօք՝ Դդըմի և Պատեխի (Սեխ) հետ, որ «զաղբին և զաղէկ փորած գետինն սիրէ, առաւել եւս յորժամ չորեւան լինի, զտակսն փորեա և քաղհան արա և ընդ տակսն ի վեր կուտեա, և քանի այլ մեծանայ և տակռէ` ա՛յլ փորեա և զհողն ա՛ծ:... Հինքն փորձեալ են վասն Կօդային, գրել չէ պարտ, զի փորձով է, որ թէ փոքր տղայ տաքանայ, իւր չափով երկայն Կօդայ մի հետ փոքերն յօրոցին պառկեցո՝ ի լերդին դեհն. նա տաքութիւնն անդ փոխի և տղայն լաւանայ, և թէ ի տղային յամէն ձեռն մէկ մի դնես, նոյնպէս արժէ ջերմանն: Եւ Կօդային ուտելն՝ ի վերայ կերակրին (լաւ է), քան յանօթեաց: Եւ թէ ուզես, որ յամէն ձմեռն ունենաս զինքն, ի կարաս, ուր սպիտակ գինի լինի կամ անոյշ քացախ՝ կախեա զինքն այնպէս, որ ի գինին չհասանի, և ի վերայ ծեփեա, երբ ուզես՝ բաց, թազէ գտանես»։ — Ամիրտ. վերոյգրեալ Շանճար կամ Շանկիար անուամբ յիշէ զայս, թէ և Իշոյ մառօլ կոչէ, բայց ինչպէս տեսանք այս անուան տակ, թ. 871 առանձին համարով յիշած է նա այս Մառօլը. անոր համար հօս գրեմք Շանճարի համար ըսածը, յիշեցընելով, որ և Պէյթար պէսպէս անուամբ կոչէ Լ. Anchusa ըսուածը, և շփոթէ կամ միացընէ իրարու: Շէնճարի այլ չորս տեսակ դնէ, որոց մէկն յարմարի Կօթայի: Արդ Ամիրտ., առանց նախ Շէնճարի ինչ ձեւ ըլլալը գրելու, բժշկական զօրութիւնները գրէ, յետոյ յարէ. «Ցեղ մի այլ կայ՝ մանր տերեւնի ունի և բարակ ճղեր ունի, և ի ծիրանի և ի կարմրութիւն կու քշտէ. ծաղիկ ունի և զէտ արեան կարմիր տակեր ունի, և կալոց ատենն յաւազոտ տեղեր կու բուսնի, և թէ զտակն և զտերեւն ուտեն և կամ զջուրն խմեն և կամ լուուխ առնեն, օգտէ ամենայն գազանահարին, և թէ զտակն դրամ մի ծամեն և կամ օձին և կամ կարճին բերանն թքնուն՝ մեռնի», եւ այլն։ — Հաւանօրէն այս բացատրութիւնք Կօդայի չեն յարմարիր, բայց զի սա այլ վկայի ուրիշ Բժշկարանէ Շէնկխիար կոչուիլ. արժան համարեցանք յիշել: 

1571. Կօշ.

Տեսակ մի կարծրակեղեւ Դդմոյ, Թ. Unւ Գապաղի. Կարնեցիք Ճտով Դդում կ’ըսեն երկայն կոթին համար: Հաւանօրէն նոյն են և Կոյշ և Կուշ, որք յիշուեցան (թ. 1473. 1526), իբրև գինւոյ աման [1], որոյ գոյնն այլ կ’առնու կամ կարմրի հիննալով, և աւելի կարծրանայ։ 

Կօշիր. — Տե՛ս Ճօշիր ։

1572. *Հաբակ. Հապախ.

Ար. բառ է,  արաբ., նշանակէ Դաղձ և Ռեհան: Տե՛ս Հաւաք։ 

1573. Հագնի.

Ծառ մի, որոյ անունն նշանաւոր եղած է բարդութեամբ Հագներգութիւն բառի, որով կ’իմացուի՝ ըստ քերականաց՝ դիւցազնական կամ յաղթողական երգ, մանաւանդ Հոմերոսի, զոր կ’ըսուի, թէ երգէին՝ ձեռուընին այս ծառիս ճիւղեր կամ գաւազան առած։ Ի՞նչ էր ծառն. Ս. Գրոց մէջ յիշուի տեղ-տեղ, բայց բնագիրն կամ ուրիշ թարգմանութիւնք միշտ նոյն բառ չեն դներ, այլ երբեմն Բարտի, երբեմն Սօսի, և ուր կ’ըսուի Յովբայ (Խ. 17) Բեհեմովթ կենդանւոյ կամ փղի համար. «Հովանոցանան ընդ նովաւն և Յողք Հագնւոյ» Լատինն կ’ըսէ, Պատեսցին զնովաւ Ուռիք հեղեղատի. Circumdabunt eum Salices torrentis: Հաւանագոյն է, թէ ըլլայ Սարդ կամ Դափնի, վասն զի հին Քերականի մեկնիչք գրեն. «Հագնին՝ փայտ է անուշահոտ, որպէս Սարդենին, որով երգէին»: Հին բառգիրք մ’այլ գրէ. «Հագնի՝ Սարդի, Թէֆնէ»։ — Այս անուան նմանաձայն՝ Եայգընի կոչեն Տրապիզոնեցիք Թ. Գզըլ աղաճ ըսուածը, որ թերեւս Բիծղին է։ 

1574. Հազազ կամ Հատատ.

Ար. արաբ. Լ. Lycium կոչուած ծառն է, որոյ երեք տեսակն կ’ըլլայ կ’ըսեն Արաբացիք. ասոնց մէկն է Ֆիյլ զահրէճ, և ասոր քամուքսն է Հազազն, ըստ Ամիրտ., բայց Պէյթար ծառ գրէ և զՀազազ, և ոչ միայն քամուքսը, որ յիշեալ Պ. բառով նշանակէ Փղի լեղի, անոր նման ընդունարանի մէջ պատուելուն համար: Լատին անունն առնուած է Փ. Ասիոյ Լիկիա նահանգէն, Փ. Lyciet. Փշոտ ճիւղերով թուփ կամ փոքր ծառ է, և շատ տեսակներ ունի, որ միջակ տաք կլիմայից տակ կ’ըլլան. մէկ տեսակն L. Ruthenicum գտուի և ի Հար. Կովկաս և ի Սալիան, որով հաւանելի է թէ և ի Հայս:

1575. Հազար.

Ծանօթ հիւթեղ տերեւներով բանջարեղէն, Լ. Latuce, Փ. Laitue. Ար. արաբ. «և Թ. Մառօլ կ’ասէ, և լաւն այն է, որ ի յածվենիքն լինի, և դեղին լինի։ Քուն կու բերէ մարդուն, և զտքնութիւնն կու տանի, և ձրի զրուցելուն և մալուխուլիային օգտէ, և թէ գինովք՝ հետ ուտեն՝ չթողու որ շուտով հարբի, և իր ջուրն օգտէ տաք գլխացաւութեան... և օգտէ այն հազին, որ ի տաքութենէ լինի, և այն Հազարն, որ ի լերունքն կու բուսնի, իր կաթն օգտէ Կարճահարին, և չի թողուր, որ մազ բուսնի, բայց զաչքն վատուժ առնէ, և չէ պատեհ, որ զՀազարն լվանան և ուտեն, խասիաթն կու խափանի»: — Հայերէն անունն Հազար, ըստ. Գր. Մագիստրոսի, վասն բազմաթերթութեան առած է։ — Հին Բժկր. Խոտեղինաց դասին գրէ զՀազար, բայց նախադաս. «Աղէկ ցաւ և աղէկ արոյն ընծայէ ի մարդ, կ’ըսէ, և քան զայլ խոտերտ՝ ախորժական է. զսաֆրայի տաքութիւն անցընէ, զստամոք ուժովցընէ և ցամքեցընէ, եւս նոր բուսածն. և աղէկ կերակրէ, կանաց կաթն յորդորէ. և թէ հում ուտես, թէ խաշած՝ ախորժական է, և անլվայ ուտել, քան լվացած, հայնց ու զամենայն խոտեր»: — Տնտեսութեան մէջ թէ սոսկ, թէ աղցան ուտուելուն, Վաստակոց գիրքն երկարօրէն գրէ (ՄԾԷ). «Վասն Հազարի. Թէ կամիս, որ Հազարն բոլոր գայ և մեծ տակ առնու, աղբեա աղէկ և ստէպ ջրեա յառաւօտուն, և երբ թիզ մի լինի` զիւր տակն քաղհանչով բաց և թազէ պախրէի կուով օծ, և զիւր հողն ի վերայ բեր և ծածկեա, և մենակ ջրեա, և երբ աղէկ մեծանայ, ճեղքեա զմիջնածիլ սրտուկն սուր դանակով, և տափակ քարուկ մի կամ կղմինդր ի վերայ դիր, և թող որ տափկեցուցանէ զինքն, քանի մեծանայ՝ քարն ի հետ մեծացո. նա խիստ գեղեցիկ լինի և աղուոր… Եւ թէ ուզես Հազար շինել, որ Թրընջի համ գայ յիւրմէ, ա՛ռ Թրընջի կուտ, ճեղքեա և զՀազարի հունտն մէջն դիր և յիրեար բեր, և մուշախայով փաթաթեա և տնկեա նոյն օրինակով, նա բուսանի, և համն Թրնջի լինի… Թէ ոք զինքն շատ ուտէ, լոյծ առնէ, և թէ սակաւ՝ կապ: Եւ որ զիւր ջուրն ի վերայ կարմիր ելընդի դնէ կամ կարմրած աչաց, շատ օգտէ... Եւ Հազարին՝ գիտնականքն՝ մեռելոտեաց «մահիճք են անուանել». յոյն բնագիրն կ’ըսէ մեռելոց կերակուր, վասն զի չարագուշակ համարուէր, և ի յիշատակս մեռելոց կ’ուտուէր։ Մեր Եզնիկ զգօն վարդապետն Հազարի այլեւայլ յատկութիւնները հակառակ գրէ. «ԶՀազար՝ եթէ ի տօթ ժամանակի ուտիցէ ոք, քանզի զովացուցիչ է, զտապս ի փորոյն փարատէ, և եթէ ի հով ժամանակի ուտիցէ ոք, վնասէ. և եթէ զջուրն քամեալ անապակ ըմպիցէ ոք՝ սատակի, և եթէ զսերմն աղացեալ ջրով ըմպիցէ ոք՝ ի ցանկութենէ արկանէ»: 

1576. Հազար Վայրի.

Սա ըստ Վաստակգրոց՝ «Այն մանրտերեւ սպիտակագոյն երկայնաձեւ և լեղի Հազարն է, և ինքն բնութեամբ և կերպիւ նման է հոտոյ Խաշխաշի, ուստի Աֆիոնն կու լինի (տե՛ս թ. 258)... Որ ի Վայրի Հազարիս ջրէն ջրախառնած «քացախով տայ մարդոյ, որ մաղձի տաքութիւն ունենայ, ողջացուցանէ. և՛ կորահարի, և՛ մորահարի օգտէ»: — Վայրի Հազար համարուին յոմանց և Դառնիճն, Հնդուպէն և Ճարճատուկն. — Տեսակ մի Հազարի այլ յիշուած է Իշոյ Մառօլ անուամբ. տե՛ս թ. 871. 1570 և Շնկիար: 

1577. Հազարածակի ծաղիկ ?

Բշտերու դեղ գրէ ուրիշ նիւթոց հետ Բժշկարան մի: 

1578. Հազարգարուն.

Ըստ անուանն՝ թուի գեղեցիկ ծաղիկ մ’ըլլալ. յիշուի ի լերինս Գեղաքունեաց: 

1579. Հազարդարա.

Որոյ «Հոտիկն անուշ», երգած է Սալաձորցին. հապա ձե՞ւն և գո՞յնն: 

1580. Հազարճաշան.

Բժշկարան մի կ’ըսէ, թէ սա է «Սպիտակագոյն տունկն». կարծեմ Սունկ գրելի էր։ Ուրիշ Բժշկարան մ’այլ յիշէ Հազար քաշան, և է, կ’ըսէ. « Հազարաֆշան, որ է Ֆաշարայ», իսկ Ֆաշարայ կամ Ֆաշիր՝ Լօշտակն է: 

1581. Հազարտերեւեան. Հազարտերեւուկ.

Նոյն նշանակութեամբ կոչուին Յ. և Լ. Myriophyllum կամ Millefolium. Փ. Myriophylle, Mille feuille. Պէյթար այլ յունարէն անուամբ գրէ, որպէս և Ամիրտ. « Մարիաֆիլոն, որ Թ. Ալֆիայ կու ասեն, և Հազարտերեւեան այլ կու ասեն. խոտ-մն է, և տերեւն նման է Առվատի Ռազանի տերեւին, և ի գետինն կու ճապաղի, յորժամ բուսնի... Եւ ցեղ մի այլ կայ, որ ի Դամասկոս բուսնի, և տակն որպէս Լուֆայի տակն կու նմանի»: — Թէպէտ և խիստ հասարակ և ճամբաներու վրայ ոտնակոխ բոյս մի է, այլ ի տեղաքննաց յիշուած է ի Հիւս. Հայս բովանդակ։ — Ուրիշ բառով Չորմորեակ կոչուած է Հազարտերեւեանն։ 

1582. Հազորան. Հազորանի.

Մեծագոյն պտղով Սինձ է, և մեր երկրին մէջ գտուելուն վկայէ Ռոշքեանն ի պատմական գրոց, որ հիմայ չեն գտուիր. նա եւ լատին բառագրողն Ռիվոլա, Խնձորի նման մեծ Սինձի տեսակ է, կ’ըսէ, երեք կարմիր կուտերով, և կոչէ Լ. Sorbus Pictus. 

1583. Հազրէվարդ.

Հայոց գովանի և չքնաղ ծաղկանց մէկն է՝ ըստ անուանն և ըստ յիշատակութեան բանաստեղծից, որոց առաջին համարելու է Նարեկացին իր կարճ խօսքով. «Փունջ. խուռն Հազրէվարդին, մանուշկաբեր բիւրին»: Սալաձորեցին այլ զուգէ «զՎարդն ու Գուլվարդն ու Հազրէվարդն»։ Իսկ Կեչառեցին կամ իր գրուածը ու գրոց (Աղեքսանդրի պատմութեան) պատկերները՝ ոտանաւոր խօսքերով զարդարողն, լաւ ձիու վարձք՝ իբր ամենընտիր կեր՝ խոստանայ զայն. 

«Ա՜յ ձի, թէ ինձ աղէկ առնես,

Զիս ի յայս երկրէս խալըսես,

Զամէն Մանուշակ տամ քեզ,

Հազրէվարդ՝ ինչ որ դուն ուտես»:

Բայց ի՞նչ է այդ Հազրէվարդն. ըստ Ռոշքեանի՝ Լուացտակի բոյսն է, Rosmarinus. ըստ գովաբանից՝ Խաչափայտն (թ. 1009), ըստ այլոց՝ ոչ այլ ինչ, բայց բազմաթերթ գեղեցիկ վարդ մի: 

1584. Հազրի.

Ըստ հին Բժշկարանի՝ «Աֆիօնն, որ է Հազրին և Խաշխաշին խէժն», եւ այլն։ Ըստ ոմանց՝ Հազրին Հազարի տունկն է, որոյ քնաբեր բնութիւնն յիշուեցաւ, նման Ափիոնի. տե՛ս և Խաղպապ (թ. 982), սակայն թուի նշանակել և ուրիշ բոյս, մանաւանդ ծաղիկ մի, վասն զի երգ մի կ’ըսէ. «Հարիւրալամն և Հազրին ի միասին ցնծասցեն». թերեւս նոյն ըլլայ և

1585. Հազրիկ.

Յիշուած ի բուսեղէնս Խոտուջրոյ:

1586. Հալածուկ կամ Հալաձուկ.

Ինչպէս գրեն օրագիրք (Արարատ, Դ, 329. Նոր Դար, Դ, 114), և ընդեղէն մ’է, կ’ըսեն։ 

1587. Հալաւիկ.

Նշանակուած և ոչ բացատրուած ի նոր բառհաւաքէ: 

1588. Հալեճիտուկ.

Իրեն պէս անծանօթ Մանտրանկուշի հետ (եթէ չէ Մարզանկօշ) յիշուի աղթարական գրոց մէջ: 

1589. Հալի.

Խորենացւոյ Աշխարհագրութեան մէջ յիշուած է, և ըստ Ռուքեանի՝ Ծոթրինի նման ծաղիկ ունի։ Գուցէ նոյն ըլլայ, որ ինչ Խալի. տե՛ս զայս թ. 967։ 

1590. Հալիլա. Հլէ լիճ.

Ար. է, արաբ. Լ. Myrobolanum. Փ. Myrobolan, լաւ եւս Myrobalan. ինչ ըլլալն յայտնէ Բժշկարանն. «Ինքն ի Հնդկաց գայ. նման է Սեւ Չամչի. աղէկն առողջն ի բան մտէ». ոմանք աւելի Սալորի նմանցընեն, քան Չամչի։ Չորս տեսակ յիշէ Պայթար և իր հետեւողքն. մէկն է «Հալիլայի Քապիլի. լաւն այն է, որ գէր լինի, և թէ ի ջուր ձգես՝ ի տակն նստի»։ — Մէկ տեսակն այլ է «Հալիլա Սեւ, որ Պ. Հալիլա սիահ ասէ, և Ար. Հալիլաճ ըլ-ասվատ. լաւն այն է, որ Հնդի լինի»։ Մէկ տեսակն այլ է. «Դեղին Հալիլաճ, որ Պ. Հալիլայի զարտ կ’ասեն, և Թ. Սարու Հալիլա կ’ասէ, լաւն այն է, որ գէր լինի և մսլի: Եւ ասեր են, թէ այս Հալիլայքս մէկմէկի փոխան են, և շատք կու վկայեն այս բանիս»: — Հին Բժշկարանի մէջ տեղ մի, ուր յիշուած է՝ «Դեղին Հալիլա ի կըտէն հանած», գրոց լուսանցքին գրուած է՝ « Շէկ Չամիչ կտված»: — Բժշկական պտղոց կարգին յոգնաբար յիշուին Հլիլայքն ընդ Դամոնի և Խիարշամբարի՝ ի մեկնչէ գրոց Ս. Բարսղի Հարցմանց:

1591. *Հալիոն կամ Հիլիոն.

Յոյն անուն Ծնեբեկի, որով ստորագրէ Վաստակոց գիրքն: 

1592. Հալիք։

Ըստ Ստ. Ռոշքեան՝ խոտ լուծողական և Լ. Ceratia. սա կոչուի և Halenia յազգէ Swertia բուսոց, յանուն Swert Հոլանդացի բուսաբանի, ԺԷ դարուն  սկիզում. տարեկան խոտեղէնք են` hինգխորշեայ ծաղկըներով, 20 կամ 25 տեսակ, յորոց Աւգերեան կոչուածն Sw. Aucheri տեսնուած է ի Կարին, Բաբերդ, ի Ս. Գրիգոր Եզնկայի. — Sw. Punctata ի Կովկաս, Վրաստան. — Sw. Balansae ի Պոնտոս, Ճիմիլ լեռ: 

1593. Հալլուկ.

Թուի Սին պտուղն՝ ըստ բառհաւաքի միոյ: 

1594. Հալհալէմ ?

Անստոյգ. Բժշկարանի մի մէջ յիշուած է Հալհալէմի քամուած. գուցէ նոյն ըլլայ և հետեւեալն. 

1595. Հալհամիճէ կամ Հալհաւիճէ.

Երկու կերպով այլ գրուած է ի Վաստ. գիրս (ՄՂԳ. ՅԴ), և է Հիլն կամ Շուշմիր, զոր տես: 

1596. Հալորի.

Բժիշկ վարդապետ մի (Անտոն) Թ. Եափրուհ անուան համար գրէ. «Որ է Հալորի եէմիշի ծառ»: Ար. Եապրուհ, ինչպէս յիշած եմք՝ Մանրագոր կամ Լօշտակ նշանակէ. կարելի էր Մանրագորի պտուղն ըլլալ, բայց պտղոյ ծառ կոչելն տարակոյս տայ, իսկ անունն անտարակոյս այնպէս է և ոչ Սալորի։ 

1597. Հալուէ.

Այս անուամբ երկու տարբեր ցեղի բոյսք կ’իմացուին. մին՝ ծառ, միւսն՝ խոտեղէն. սա, որ և ըստ Ար. Սապռ կոչուի, արաբ. «է, ըստ Ամիրտ. Աղվայ (Հալուայ ?, ինքն Սուսանի պէս խոտի մի քամուքս է, և լաւն այն է, որ Սղուրտի լինի և կարմրժեռ զերդ լերդ լինի, և շուտ լոսի: Երեք ցեղ է. մէկն՝ Սուղուտրի, մէկն՝ Արապի, մէկն՝ Սամհանի, և քան զամէնն Սուղուտրին լաւ է, և իր ջուրն Զաֆրանի ջուր կու նմանի, և հոտն նման է պախրու եղուն. և՛ քնքուշ է, և՛ պայծառ է, և՛ շուտ փշրի։ Եւ այն, որ Արապին է, աղէկ նշաննի չունի, և այն, որ Սահմանի է (արաբ. կամ Սամանճանի, արաբ. ), պեղծ հոտ ունի և սեւ է, և այն, որ Սուղուտրի է (Սոքոթորայ կղզւոյ), քանի որ հին լինի՝ սեւնայ, և Տաճիկն Սարակինոսն Ալվէ ասէ, և Ար. Ալուվայ ասեն: Ծաղիկն այլ նման է Սուսանի, և տերեւն թանձր է և մեծ, քան զՍուսանին տերեւն. և՛ ջրի է, և՛ տափակ է, և՛ քիչ մի յետեւն կոյս ճկեալ. և զտերեւն կու հնձեն և կու քամեն ոտիւք, և զջուրն կու առնուն ի թաղարնի կու լնուն, և ի յարեւն կու դնեն, որ կու թանձրանայ և չորնայ որպէս Աղաղիա… Ասել են, թէ Սուղուտրին կղզի մի է և մօտիկ է Եամանու ծովեզերէն մինչեւ յայն կղզին. 40 փարսանկ է, և այն կղզոյն մարդիկն ամենն  անհաւատք են և կախարդք են, խիստ ուժով. և նոցա բնական տեղիքն յառաջն ի Հոռոմոց երկիրն էր, և Ալեքսանդր թագաւոր Մակեդոնացին՝ զնոքա ի Հոռոմոց երկրէն ի յայն կղզին քշեաց և ուղարկեաց, որ ի հոն բնակեցան վասն Սապռ շինելու համար, որ է Սապր Սուղուտրի, և նոքա են գրեալ զայս օգտութիւնն իւրեանց բառով, և այժմ գրեցաք մեք այլ ի մեր բառն։ Եւ աղէկ Սապռ Սուղուտրի այն է, որ ի լերդ նմանի գունով, և հոտն զէտ Մուռի հոտ լինի, և փայլուն լինի որպէս Զամխ արապի, և ի ձեռքն շուտ տրորի, և գոյնն Զաֆրանի գոյն լինի և յիրմէն ոչխարի եղի հոտ գայ: Գալիենոս ասէ, թէ զայս ի վերոյ գրեալ պատմութիւնն ես ընդունել եմ, Աստուծով»: — Այս գովանի Հալուէն կոչուի Լ. Alve Socotrina, և այլ եւ այլ տեսակներ ունի. լեղուահամ հիւթն կամ քամուքսն ի հնուց մինչեւ հիմայ դեղ է, մանաւանդ՝ ստամոքի։ 

1598. Հալուէի փայտ.

Այս է երկրորդ ցեղ Հալուէ անուամբ բոյսն, որ և ծառ. որ և յիշուեցաւ Աղալուճի անուամբ (թ. 49), ըստ Յ. և Լ. անուանց Αγαλλοχος, Agallochos, Փ. Agalloche, իսկ Ար. Իւտ կամ Էօտ, արաբ., նոյնպէս և Թ. Իւտ աղաճի, զոր Ամիրտ. գրէ. «Յօտ, որ է Յօտ աղաճին. ինքն փայտ է, ի գետինն կու թաղվի, և հոտն անուշ է. տասն ցեղ կու լինի. լաւն Հնդին է... զբերնին հոտն անուշ կու առնէ, և զակռային և զջղերուն և զ’ղեղան զգայութիւնն և զսիրտն կու խնդացնէ և ուրախ կու առնէ, և զանգոհութիւնն կու տանի և զստամոքսն կ’ուժովցընէ, և զբորբոքիլն ի ստամոքացն կու տանի և զկերակուրն հալել կու տայ... և թէ գինուն մէջն թրջես, զմարդն շուտ չի հարբեցըներ... Ասէ Սինեայ որդին, թէ լաւն այն է, որ Յօտի մանտալի ասեն, ի Հնդկաց միջէն կու գայ, և յետոյ Յօտի Հնտին է, և այն ի լերուքն լինի. լաւն լերինն է, որ ոջիլ չի անէ ի Հալան: Եւ շատ մարդիք կան, որ զՍանդալին և զՀնդին ի մէկմէկէ չեն ի բաժանել, և ցեղ մի այլ լինի, որ Սամանտարի արաբ. լինի, և ինքն Սախալիայի Հնդիկ ասեն տեղ մի կայ (Սոֆալա ըստ Պէյթարայ), յանկից կու գայ, և այն այլ խիստ աղէկ է, և յետ նորա արաբ. Ղումարին է, և այն այլ ի Սախալիին ցեղէն է, և յետ նորա Զաղլին է և Պարրին է, և Ղուտունի և Սինի, որ այնոր Ղասմարի արաբ. կ’ասեն, և ինքն կակուղ է և քաղցր է. և Մանդալին, քան զամէնն աղէկ է. և յետ սոցա Սամանտարին, ազրախ լինի և գէր և պինտ և ջրի. և հանց պիտի որ իսկի սպիտակութիւն չգայ յինքն, և ի կրակն աղէկ է, և լաւն այն է, որ ծանր լինի հանց, որ ի ջրին յատակն նստի, և թէ ծեծեն՝ թելեր չի ելնէ և շուտ ծեծվի: Յօտն ծառի մի տակ է, որ կու հանեն և այլվի գետին կու թաղեն, որ փայտհամութիւնն յիրմէն երթայ և փոխի և Յօտն մնայ»: 

1599. Հալուորաց Ռեհան. Հալուորիկ.

Մոլոշի տեսակ մի է անուշահոտ, ծիրանեգոյն կամ սպիտակ ծաղկըներով: — Առանձինն յիշուի և Հալուորկի Հունտն. Ար. Պզըր ըլ-Մարվ. «և լաւն այն է, որ դալար լինի և գէր, և գոյնն ի կարմրութիւն քշտէ»: 

1600. Հալուորիկ.

Այս անուամբ կոչի և Ելակն, կամ տեսակ մի, ըստ ոմանց՝ նաև Բռնչոյ պտուղն (թ. 387): 

1601. *Հալպուպ.

Սպիտակ Տուղտն է՝ ըստ Ամիրտոլվաթայ: 

1602. Հալվա. Հալվի Խոտ. Հալֆա.

Առաջին կերպով գրէ Սալաձորցին, և Թութէն վերջը գալը կ’իմացընէ (թ. 808), իսկ Հալֆա, ըստ Ամիրտ., այն է. «որ Թ. այս խոտիս Տիւկիւն օթի ասէ, և թէ զիր էգն առնուն և զչորեք դին այրեն ի վերայ բըշտին խարեն, և յայնժամ, որ երեւնայ՝ նա փարատի: Ար. Թ. անունս քննելով գիտունք բժշկութեան արեւելից՝ համարեցան Ranunculus acris, Փ· Ranoncule âcre կամ R. des prés. եւ Bouton d’or: — Իսկ Վաստակոց գիրքն ուրիշ ցեղ բոյս մի երեւցընէ, զոր յիշած եմք Խաշար անուան տակ, տե՛ս թ. 998։ — Ոմանք այլ Հալֆայն համարին Լ. Eragrostis cynosuroides. — Հալվի խոտ կոչուի ուրիշ բոյս մ’այլ, իբրև հալաւի կամ զգեստեղէնի. պատճառը տես Տուղաս (Տուղու) անուան ներքեւ: 

1603. Հախան.

Ըստ Բժշկարանաց մերոց՝ այս է Հ. անուն Քրքըմոյ, ինչպէս գրէ մէկն. « Զաֆրան, որ է հայերէն Հախան»: Ամիրտ. այլ՝ «Ասէ Պտին, թէ Զաֆրան, որ է Հաւի, և Հայն Հախան կ’ասէ, և Հաւի, որ է հաստատ, որ է Ըռի հախան, որ է Քրքումն»։ Տե՛ս զայս։ 

1604. Հակակ։ — Տե՛ս Ախախիա, թ. 28:

Հակժիրակ. — Տե՛ս Կակժիրակ, թ. 1262:

1605. Հաղարճի.

Վայրի ծառ կամ թուփ մի թուի. յիշուած է ի Մեղու օրագրի (ԻԲ, 83): Մեր դարուս գրողք Հաղարջ անուանէին քանի մի թփոց խաղողանման պտուղներ, Լ. Ribes, զոր և Ծոր անուանեն, եթէ օրագրին յիշածն այլ նոյն է, անունն այլ ընդունելի է իբրեւ ազգային: 

1606. *Հաճ.

Ար. արաբ. «Ինքն փուշ-մն է, որ Թ. այսոր Ղարայ եանտաղ ? ասէ, և զԹարանկուպինն յիրմէն կու ժողվեն, և Քշուսն յինքն կու փաթվի, և ի Շիրազ՝ այսոր Խարտարու կ’ասեն, և թէ զիր քամուքսն ի յաչքն քաշեն, զսպիտակն տանի և զմթնալն, և ծաղիկն՝ Սնկան խիստ օգտէ»։ — Յիշեալ օգտակար խէժին համար Դաւրիժոյ կողմերում խնամքով մշակիլը տեսաւ Դուռնըֆոր տեղագիրն՝ ի սկիզբն ԺԸ դարու. — Թ. բառն Եանտախ գրէ Ասար, և միջացաւութեան դեղ, եղկ ջրով տրորելով։ 

1607. Հաճար.

Ընդեղինաց գլխավոր տեսակներէն մէկն, մարդկան և անասնոց ուտելի, ազգակից Աշորայի և Ճոնի. Լ. Secale, Փ. Seigle. ո՛չ Պէյթար և ո՛չ Ամիրտ. յիշեն այս կարեւոր բոյսը, այլ զՃոն (զոր տես)` իբր նոյն կամ նման համարելով հասարակօրէն Հաճար ըսուածին. և Թ. Ճոնին Չավտար կ’ասէ, ըստ Ամիրտ., որ է Հաճարն: Ս. Գրոց մէջ շատ տեղ յիշուած է Հաճար՝ Ցորենի և Գարւոյ հետ. յիշուած է և Հաճարեղէն հաց: — Առակախօսն մեր յիշէ (ԼԹ) ընդ Մնեւի, իբրեւ լաւ պատսպարուած մաշկով և «անդրժելիք ի թռչնոց», այսինքն՝ ազատք անոնց կտուցէն, բայց եկեալ գազանաց և անասնոց՝ կերեալ և կոխան արարեալ փճացուցին։ — Աստուածատուր Ներսիսեան ի Լատին–հայ բառագրին՝ Հաճարը Vicia կոչէ, որ է ըստ մեզ՝ Վիկ կամ Վինգն: 

1608. Հաճարածառ. Հաճարի. Հաճրի.

Խորենացւոյ Աշխարհգ. յիշէ ի Գուգարս Հայոց, բայց ինչ տեսակ ըլլալը չիմացներ, որով տարակուսելի եղած է այլ եւ այլ կարծեօք. ըստ ոմանց՝ նոյն է ընդ Փիճի, ըստ այլոց՝ է Թմբի կամ Լորի, Tilia, այլք Թ. Կիւլկէն աղաճի ծառը կ’ըսեն. Մխ. Գոշ, որ հայրենեօք էր այն նահանգէն, ուր Խորենացի և նոր գրողք յիշեն զՀաճարին, քիչ ճիւղերով և կարճ արմատով ծառ մի նկարագրէ յԱռակսն, վասն զի խորարմատքն կ’ըսէին. «Տեսանե՞ս զեղբարս մեր՝ զՀաճարի և զՓիճի, զի ոչ բազմոստք և ոչ ընդդիմանալ հողմոց կարեն՝ ի խոր արմատս ոչ ունելով». ըստ այսմ՝ գուշակուի և ազգակցութիւն ծառոյս ընդ Փիճոյ:

1609. Հաճարուկ.

Ագաթանգելոս յիշէ զսա պտղոց հետ. «Ընկոյզն և Նուշն, Քնարուկն և Հաճարուկն». Հայ-աղուանից կողմերում այլ յիշուի Հաճարկի ծառ:

 

Հաճկիրակ. — Տե՛ս Կակշիրակ. թ. 1262.

Հաճուր. — Տե՛ս Ամուր. թ. 87:

1610. *Համալուն.

Յ. Χαμαλιν, Լ. Chamalium, Փ. Chameleon. Ար. Իշխիս կամ Աշխիս այս անուամբ յիշէ Ամիրտ. «Ասցած է, թէ մարմնանային ծառն է, և ինքն Մազարիոնին (Տերեւատ) ցեղերուն է, և իրեն խամալուն զուղիս (լեւկիս) ասեն, և ինքն Սպիտակ ասել կու լինայ, և ոմանք Աղսիս ասեն. և ինքն ի լերունքն կու լինայ։ — Լ. Կոչի եւս Cardopatium, և է ի ցեղէ Փչականգառաց.

1611. *Համահիմ. — Տե՛ս Աֆրիշխան, թ. 87.

1612. Համամա. Համամէ.

«Ինքն խոտ է զէդ Աղաջնեկ, Անտաք լինի՝ ըստ Ամիրտ., իսկ ըստ Կամարկապցոյն՝ և՛ կարմիր խոտ է, և՛ ի Մէրտին կու լինի, ինչպէս ըլլալը բացատրած եմք այդ՝ Աղանեկի կամ Աղանարօտի անուամբ. տե՛ս թ. 50, ՅԻ. չենք հօս Վաստակոց գրոց խրատը՝ () գինին լաւցընելու համար այս խոտոմս. «Համամայն աղուորագոյն և ծաղկած լինի, և հեշտ լեսի և մգլահոտ չլինի: — Յիշենք Բժշկարանի մի ըսածն այլ Համամէի համար, թէ Միքրվեր աղաքին է, որ է Թանթրուենին։

1613. Հայասպրամ. Համաuպրան. Համասփիւռ.

Թէ և տարբեր բառերով բարդեալ, բայց երկուքն այլ նշանակեն զնոյն զարմանալի՝ և թերեւս Հայկական բուսոց մէջ ամենէն զարմանալին, որոյ ընծայուած պայծառութիւնն՝ կարծես թէ աչաց հետ միտքն այլ շլացընելով՝ չի թողուր ստոյգ ճանչնալ կերպարանքը կամ բնութիւնը, մանաւանդ որ ամենայն գեղեցիկ և անուշահոտ ծաղիկ է եւս մեր լեզուով Համասպրամ կ’ըսուին միանգամայն, ինչպէս Ագաթանգելոս կ’ըսէ. «Յասմիկն և Մանուշակն, և այլ ամենայն Համասպրամն ծաղկանցն և ծառոց ոստյաք բողբոջոց: Զաքարիա կաթողիկոս այլ` «Իբրև զհոտս գարնանային՝ զանազան և Համասպրամ ծաղկօք զարդարեալ և պաճուճեալ։ Նոյնպէս և Վարդան՝ Անթառամն. «Իբրև մարգ՝ Համասպրամ ծաղկաւք լի, և այլք։ Բայց գալով ի մասնաւորն՝ հարկ է, թէ յատուկ գեղեցիկ ծաղիկ էր Համասպրամն, որ արժանի համարեցաւ ծաղկանց թագաւոր ընտրուելու, գերազանցեալ քան զՎարդ և Շուշան և Ախրիզան, ըստ ԻԶ առակի Մխ. Գոշի, որովհետեւ՝ ինչպէս «Երկոտասան մասն է երկրի, և 12 ոստ է Համասպրամին, մանաւանդ զի, մեծամեծ ունելով զօրութիւն բժշկութեան, զհիւանդս բժշկիցէ, և զայլս (զաչս) քաջատես առնիցէ, և ի վերայ ծովու գնալ տացէ, և իմաստութեամբ զտգէտս լցուսցէ: Մէկ զարմանալի յատկութիւնն այլ յայտնէ հետեւեալ առակաւն (ԻԷ), զոր ուրիշ տեղ այլ յիշած եմք (թ. 35), ինք զինքը ծածկելն. «գրեթէ 20 (օր) յայտնի ոչ լինելով, (յետոյ) գտեալ ի բժշկաց, այնուհետեւ ի պէտս վարի», բայց եթէ աղօթքով և պահօք խնդրեն, դարձեալ յայտնուի: 

Առակախօսին անուանակից Հերացւոյն կ’ընծայեն յետինք՝ այս զարմանալի ծաղկին նկարագիրը. «Նշանք ծաղկին այս է. մի արմատ ունի և արձակէ բազուկս 12, և ունի ամեն մէկ գոյն մի ծաղկի այլեւայլ, կապուտ և ծիրանի և շուշան, և այլ, որ ամէն գունից զարդարեալ է Համասփիւռ ն, իսկ թուական ժամանակի ծաղկին այս է, ի Հոռի ամսոյն ի 23 բուսանի (մայիսի վերջերը) և ի Կթից ամսոյն ի 27 (օգոստոսի վերջերը) անցանի, այլ պարտ է խնդրել զծաղիկն ի գիշերի, զի ի գիշերն պայծառագոյն երեւի ծաղիկն ի յաչս խնդրnղաց»: — Դարձեալ կ’ըսեն. «Ինքն ելանէ ի մէկ ճղէ և բաժանի երեք ճիւղ. տերեւն կանանչ է և բոլոր, որ ի ձախուն ի յաջն ի տերեւի եզերն կարմիր և լուրջ լինի զինչ աղեղակն, որ իջանէ, ծաղիկն ծիրանեգոյն է՝ կարմիր դեղնափառ, կապուտակ է ինքն»: — Մեր երկրին ո՛ր կողմերում գտուիլն այլ գրեն հիացողք. «Թէ ուզես, որ գտանես, գնա ի գիւղն մեծ Խուի (կամ մեծ Խութ, բայց կարծեմ Մեծ Դու), ի լեառն Դարունից: — Ի Կարնոյ քաղաքն, որ է Արզրում, ի Բարդոյ լեառն, ի Ձորն Մասեաց, որ հայի ի Խախուա ? — գնա գիտ ի բոլորն Վարագայ, ի գլուխ լերանն երեք վէմ կայ, ի մէջ վիմացն գտնես։ — Ի սահմանս Խնձորեաց երեք ձոր կայ, գտնես զշնորհալի ծաղիկս այս։ Հաստատեա ի յունիս ամսոյ 25, և ի Քաղոց 11»: —  Ուրիշ մ’այլ գրէ. «Ի Դարոյն, ուր ջերմուկն է (ի Բասեն), ել ի կատար լերինն, անդ գտանես զծաղիկն, և են երեք վէմք, և գտանի ի մէջ երից վիմացն», որոց մէկն է յԱյգորդ լերին. վերոյ գրեալ Խնձորիքն այլ յետին գրողս անուանէ Խնձորբերդ ի Բասեն. յիշուի և ի Ձողկերտ գիւղ Սուրմառւոյ. այս տեղւոյս համար գրեն, թէ «Ասաց Անանէ, թէ ես գտայ ի Ձողկերտ և չարն փորձեցի, երանի նմա, որ զբարին գործէ»: — Այսպիսի ծաղիկ մի, ի հարկէ, չէր վրիպեր Սալաձորեցւոյն աչքէն, զի տեսանք, որ ի Կարին այլ գտուի եղեր, ուստի կ’երգէ. 

«Այն Համասփիւռ ծաղիկն որ կայ՝ ծաղկէր ծաղկով հազարգոյն.
Կուր աչերուն լոյս կը բերէ, թէ Տէրն տայ ադամորդուն.
Երկոտասան արմատ ունի, բուսնի երկոտասան տարուն,
Ամէն թըփին գուն մի ծաղկի. հրեշտակք զմայլին անուշ հոտուն.
Այն արքայիկ օձն է թագաւոր, ինքն սպիտակ որպէս ըզձիւն,
Համասփիւռին կու հետեւի, և զօրութիւն կ’առնու հոտոյն»: 

Ետքի երկու տողերը ուրիշ օրինակ մի գրէ այլ ազգ՝ ծաղկին մտաց լոյս տալը բացատրելով. 

«Այն արքայիկ օձն է սպիտակ, խիստ խորագէտ և իմաստուն.
Իմաստութեան կու հետեւի, և զօրութեամբ կ’առնէ հըլուն»։ 

Եթէ բանասէր կամ բնասէր մի վերոյիշեալ տեղանքը քննէ, անշուշտ գտնէ Համասփիւռը, երբ այն զանազան տեղերում նոյն և նման գեղեցիկ ծաղկի մի հանդիպի՝ այն է, և այնով ստուգուի բուսաբանական որպիսութիւնն և անունն, միանգամայն և արժէք հռչակեալ գեղեցկութեանն, որոյ համար հերիսայի գովասաց բանաստեղծն (Մինաս Թոխաթցի) կ’ըսէր. 

«Ազնիւ ծաղկանց դու նըման ես, Համասփիւռ և վարդի թերթ ես»:

Մինչեւ որ այդ գիւտն յաջողի, մենք համարիմք զՀամասպրամն Lychnis կոչուած ծաղկանց ցեղէն, որ և Յ. կապոյտ նշանակէ։ 

1614. Համբար. Համբարպետ,

Այսոր տակը յիշէ հին Բժշկարանն՝ այս երկու անուամբք փորացաւի դեղ գրելով. « Համբարապետի տակ չորքո, աղա՛ և տուր խավծով՝ եօթն օր», ուրիշ տեղ այլ ճաթըռտած մատանց կամ շրթանց դեղ, այլեւայլ նիւթոց հետ. «Յառաջ ծեծէ զՀամբարոյ տակ ն մանր զէդ փոշի, և յիրար խառնէ և շաղէ պախրի գոզով՝ թանձր զէդ հայս», եւ այլն. քիչ մի առաջ յիշելով զայս՝ ուզեր է բացատրել կամ նոյնանիշը գրել և չէ գտած, զի գրէ «Համբարոյ (կամ Համբարապետոյ) տակ՝ որ է... » և տարակուսական նշան մի դնէ:

1615. Համբարձում.

Գալիենոսի բառից կարգին գրուի. « Աբրոտիմոն (Abrotanum) Բարձուենեակ, որ է Համբարձում»։ Տե՛ս Բարձուենեկ, թ. 321:

1616. Համեմ. Համհամ.

Գրուած է եւս և շփոթուած Համամէի հետ, ինչպէս ծանուցինք ի թիւն 50, բայց ի հնուց ի վեր հռչակեալ անուշահոտ բոյսն՝ Ար. արաբ., է Լ. Amomum, Փ. Amome, որոյ համար Ամիրտոլվաթի ըսածն այլ գրած եմք այն տեղ: Քանի մի տեսակ ունի համեմն, ամենն Ասիոյ և Ափրիկէի տաք կողմերում, լաւագոյն Հնդկացն է, մշկահոտ ընգուզի նման պտղով, որոյ մէջ կ’ըլլան հոտաւէտ հատիկքն: —Կինամոմի վրայօք գրելով՝ յիշեցինք Պլինիոսի և Դիոսկորիդիսի գոված Հայոց Համեմն. ԺԶ դարու իտալացի աշխարհագիր մ’այլ (Լորենցոյ Անանիա), Հայաստանի բերոց մէջ յիշելով զԱմոմն, առատապէս կու բերեն, կ’ըսէ, և տեսայ՝ շատ անուշահոտ հատիկներ են՝ քիչ մի մեծ, քան զՊղպեղի։ 

1617. Համեմ.

Այսպէս կոչուին և համեմային այլեւայլ բոյսք, իսկ իբրեւ յատուկ անուամբ և առանձինն՝ Սամիթն։ 

1618. Սուտ Համեմ.

Յիշուած է գտուիլն ի Ռ–Հ. այլ որպիսութիւնն՝ ոչ։ 

1619. Համկնա ?

Ըստ Ս. Ռոշքեան՝ է Դափնի կամ Դափնոյ հատերն։ 

1620. Հայ խունկ. Հայի խունկ.

Հին Բժշկարանն աղեաց ցաւերու դեղ գրէ Մազտաքէի, Սնովպարի, Անձրութի հետ և «Հայի խունկ` իր փեճեկովն», որով կ’իմացընէ փեճեկաւոր բուսեղէն ըլլալ, ինչպես տեսանք, որ Կորդուախունկն այլ բուսեղէն է. փափագելի է ճանչնալն:

1621. Հայմշուշ.

Զայս այլ յիշէ նոյն Բժշկարանն՝ պաղած անդամոց դեղ գրելով Խաշխաշի կեղեւ, Գարոյ ալուր, Խնձորկոտիկ, Հայմշուշ, Ֆուֆիլ, եւ այլն, զամենն այլ «ծեծէ քաջ, և Հնդըպի ջրով և քացխով շաղէ և աճըռէ և օծ զտեղին». այս տեղ Հայմշուշին վրայ տարակուսական նշան դրած է օրինակողն, յԺԳ դարու. ըսել է, որ երկու դար առաջ, երբ այն գործն թարգմանեցաւ կամ հաւաքեցաւ, թէ այս բոյսս, թէ Համբարն և այլք եւս՝ ծանօթ էին ի Մեծ Հայս։ 

1622. Հայոց Բանջար.

Նուիճն է. տե՛ս ի կարգին. միթէ լաւութեա՞նն համար այսպէս կոչուած է, կամ զի ըստ Կամարկապեցւոյն. «Ասէ Գաղիանոս, թէ ինքն է վայրի, և Հայերն չորցընեն, քամել և տան, որ վերցընէ, զճճին հանէ և իստակէ, և սպիտակն օգտէ նգին»։ 

1623. Հայվազ ?

Ըստ Ռոշքեանի՝ է Լ. Consolida և լաւ եւս Symphytum. Փ. Consoude կոչուածն. տե՛ս Ափնիք (թ. 259) և Ծործորակ, յետոյ և Շամղիտակ։ — Այս օտարալուր անունն (Հայվազ) յիշեցընէ աւելի օտարակերպ Հայկանվազ անունը Խաղողոյ (թ. 975):

1624. Հայրասպան.

Ար. անուան թարգմանութիւն է արաբ. Գաթ ըլ-ապիհի, ըստ Ամիրտ. ՝ Ղաթիլ իւլ-ահիպի, Պէյթար այսպիսի կոչման պատճառ գրէ զայն, որ այսոր պտուղն չի չորնար, ինչուան որ ծառէն նոր ընձիւղ մի չբուսնի: Ամիրտ. միայն յատկութիւնները   յիշէ. «Լաւն այն է, որ կարմիր լինի. և կապող է, թէ զիր միրգն ծեծեն և սպեղանի առնեն, չի թողու, որ ի յաչքն ջուր իջնու, խափանէ, և տերեւն զխոցերն կու եփէ, և զգլխոյն խոցերն կու չորացընէ, և կրակին այրածին օգտէ»: —Իսկ ծառն և պտուղն տե՛ս ի Մաթուզ և Մաթըզենի (Arbutus): 

1625. Հայքար.

Իրաւ այսպէս կոչի քար մի, բայց և Խոտ մի կարմիր և փայլուն՝ ըստ Բրգնիկցոց. Թ. Աղրախան ? 

1626. *Հանդալ.

Ըստ Ար. արաբ., որ և Շահմի հանդալ: — Տե՛ս Ձմերուկ վայրի, կամ ըստ Բժշկարանաց ոմանց՝ Գօլաքինդայ, Colocyntha, որ է Դդմենին Յովնանու, տե՛ս և զայն, թ. 571։ 

1627. Հանդաղուղ.

Վայրի Առուոյտն է. Ար. արաբ., Լ. Lotus, Փ. Lotus sauvage, որ և ըստ Պէյթ. կոչի Տորագ և Հաբակ արաբ. Ամիրտ. այլ կ’ըսէ. «Ինքն երեք ցեղ է. լաւն այն է, որ ի ածվենիքն լինի, թէ զայնոր քամուքսն առնես և մեղրով կաթեցընես ի յաչքն՝ զթանձրութիւնն տանի» եւ այլն: Տե՛ս Առւոյտ։ — Ըստ ոմանց է Լ. Globularia Arabica: 

1628. Հանդաշ ?

Բժշկարան մի գրէ. «Եթէ ոք առնէ Հանդաշին տակն և ծխէ, սողունքն, որ զանոր հոտն առնուն, փախչին»։ 

1629. Հանդի.

Ըստ Սիմ. Կամարկապցn՝ է Շահթառաճ. տե՛ս զայս ի կարգին:

1630. Հանթիթ.

Կապպարի և Տուռախի հետ յիշուած է ի Բժշկարանի։ 

1631. Հաշա.

Տե՛ս Զամբուռ: — Կամարկապցին կ’ ըսէ. «Խոտ է սպիտակ. աւել շինեն»: 

1632. Հաշիշ.

Բժշկարան մի կ’ըսէ, թէ այսպէս կ’ասեն հայերէն ? զՂանապ, այսինքն՝ զԿանեփատն։ 

1633. Հապալաս. Հապալասենի.

Հայերէն ձեւացեր է Ար. Հապ ալ-Աս, որ նշանակէ Հատ կամ պտուղ Մուրտի. Վաստակոց գիրքն խնամով խօսի թէ՛ պտղոյն, թէ՛ ծառին վրայօք։ Տե՛ս Մրտենի։ Բախտամեանն՝ Մոշ համարի զՀապալաս, ոմանք Լ. Vaccinium կոչուած Մրտենւոյ ազգն, Փ. Airelle.  

1634. Հապաղփակ կամ Հապալակ. — Տե՛ս Փռնջնակ ։

1635. *Հապըլխոր.

Ար. անուամբ հին Բժշկարանն դեղ զուգէ՝ ֆէլճ հիւանդութեան (որ կոմն գնայ), ուրիշ նիւթերու հետ, և տարակուսական նշան դնէ։ Նոյն հիւանդութեան համար գրէ դեղ և հետեւեալը.

1636. Հապ ըլ-միթ.

Որ նոյնպէս Ար. լսուի. այսոր համար մեզի թողու տարակոյսը։ 

1637. *Հապ ըլ–մլուք.

Ըստ բառին Ար. ՝ նշանակէ Արքայահատ, ինչպէս որ մեր նոր գրիչք կոչէին Տիզկանեփատի հատերը (Ricinus), բայց Պէյթար կ’ըսէ, թէ այս թագաւորական հատիկներն Կեռաս են, և ինչուան հիմայ այլ այսպէս կոչեն յԱփրիկէ: — Տե՛ս Տանտիսենի։ 

1638. *Հապնիլ. կամ Հապ ըլ-Նիլ.

Տե՛ս Լեղկի հունտ։ Ի դեղորայս յիշուի Հապնիլ կտուած: 

1639. * Հապ ըլ-Պան. — Տե՛ս Պան և Իշաթուզ:

1640. *Հասակ.

Ար. բառ է, Ա. «Ժ տեսակ մի փչոյ կամ Տատասկի։ Բժշկարան մի Թ. կան նուանէ Տամուր թիքանի։ Տես Տատալ, և Պուտմի: 

1641 * Հասաքտանա— Տես Ասփուշ, թ. 177, և կրտիքն (թ. 1666):

1642. Հասակ: «Զէտ կորեկ է, կ’ըսէ Ասար։

1643. Հասկ:

Հասարակաց ծանօթ՝ Ցորենի և նմանեաց ծաղկի և hատից՝ թեփոտ և մազոտ բովանդակութիւնն, ի ծայր ցօղունին։ 

1644. Հասում.

Ըստ Գալիենոսի բառից՝ է Ելեբորոս լեւո ս, այսինքն՝ Սպիտակ Վրացի Կոճ. տե՛ս թ. 1462։ 

1645. Հասպա ?

«Սեւ Վարդն է», ըստ Ասարայ. — Ի՞նչ լեզուով է բառդ, և ի՛նչ զարմանալի վարդ: 

1646. *Հավարի. Հավարիոն. — Տե՛ս Առաքեալ, թ. 151.

1647. *Հավր.

«Ծառ-մն է, կ’ըսէ Ամիրտ., որ ի Հոռոմոց երկիրն կու բուսնի, և ես գտոյ ի գիրք-մն այլ, թէ Հավրն ծառ-մն է, որ Թ. այս ծառիս Ղային աղաճի կ’ասէ, և ինքն ի հով և ի չոր տեղրանք կու բուսնի, և ինքն չորացընող է, և թէ զիր միրգն մեղրով ի յաչքն քաշես՝ սրացընէ, և այն որ ի Հոռոմք կու բուսնի, զմիրգն քացախով խմես՝ օգտէ ըխտաւորին»: — Ար. արաբ. Ըստ արեւելագիտաց և բուսաբանից՝ է Սպիտակ Կաղամախին Լ. Populus Alba, Փ. Peuplier Blanc կամ Ypréau. խոնաւուտ գետիններ սիրէ. գտուի ի Կովկասային գաւառս, որով թուի, թէ և ի Հայս: 

1648. *Հատաղ. Հատաղայ. — Տե՛ս Պատրիման Վայրի ։

1649. Հարաճ ?

Բժշկարան մի գրէ՝ եփել զայս սեւ ոչխարի կաթով և դեղ ընել թոյլ անդամոց. ուրիշ տեղ այլ յիշէ Հարճի ալիւրը, որով յայտնի ընդեղէն ըլլալ, և հաւանօրէն Հաճարն է։ 

1650. *Հարբ. Հորբ. Հորփ. Հարֆ.

Ար. և Ասորի բառեր են։ Տե՛ս Կոտեմ և Ջրկոտեմ։ 

1651. Հարիւրալամ.

Փենունայ. տե՛ս Խաչափայտ և Հազրի:

1652. Հարկուտի ?

Հին բառագրոց մէջ գրուած է, հոմանիշն այլ Շիրամշուջ ? երկուքն այլ ինձ անծանօթ: 

1653. Հարշ.

Տեսակ մի Խնձորոյ: 

Հարշակ. — Տե՛ս Հրշակ:

1654. Հարուր.

Հին Բժշկարանն յիշէ զայս, և ուրիշ անծանօթ բառիւ մեկնէ. «Որ է Աւարճ. փոթոթ է. զմարմինն պնդէ, զորովայնն լուծանէ, զատամունս հաստատէ և պնդէ. թէ հով ջրով խմէ յում՝ արոյն գայ՝ արգելու, թէ ընդ այլ մաղձեդեղի խառնես՝ ստամոքի չտայ վնասել, զալույրն ի վերայ գտնի (զարկուած, վէրք) ած՝ օգտէ» եւ այլն. վերջի ըսածէն իմացուի, թէ այնպիսի բոյս է, որ ալիւր կամ ալիւրի նման նիւթ ունի. Ռեւանդի և այլ բժշկական խոտոց կարգին գրուած է։ 

1655. Հարսնամատն.

Անունէն գուշակի գեղեցիկ ծաղիկ մի. և է ըստ ոմանց մատնաչափ երկայն կարմիր ծաղիկ մի, այլ փափագելի էր աւելի բացատրութիւն: — Հասարակօրէն այս անուամբ կ’իմացուի, ըստ բառից Գալիենոսի «Նիմփէա, Շուշան ի գետեզեր կամ Հարսնմատ »: Ըստ ոմանց՝ նոյն է   և Նունուֆարն (Նիլուֆէր), բայց սա յատուկ ի ջրի յատակ բուսնողն է, իսկ Հարսնամատն, ինչպէս ցուցուց Գալիենոսի բառգիրքն, Գետեզերաց Շուշանն է, Nymphæa, ի յունէն Νύνφη, որ, ըստ առասպելաց, Յաւերժահարսն նշանակէ և յիշեցընել տայ մեզ Խորենացւոյ Այրարատեան Դաշտի նկարագիրը (Ա. ԺԲ), ուր «ականակիտ աղբիւրք, գետոց կարկաջասահից ընդ մէջ անցելոց. (և) առ սահմանօք նոցա՝ պատանիք ոմանք իբր առ երիտասարդուհեօք ճեմիցին». անշուշտ, մեր հին հարց Հայկազանց երկնակերպ Յաւերժահարսունքն այլ, ոչ պակաս գուցէ և աւելի, քան զհելլենականս, մտահաճոյ ծագումն և այլակերպութիւն ունեցեր են, և գուցէ իրենց ծաղկաքաղ ձեռաց վայել համարուած և կոչուած են այդ գետեզերեայ Հարսնամատն շուշանն: Յունաց Նիւմփայք բազմազան էին, երկրայինք, ջրայինք, գետայինք, լճայինք, աղբերայինք, ինչուան և դժոխայինք, որոց համեմատ թերեւս հարկ էր անուն, պատկեր և նուէր հնարել. մեր հարց աւանդութենէն այդպիսի զանազանութիւն Յաւերժհարսանց՝ չէ հասած, և ոչ զանազանութիւնք ջրայատակ կամ ջրեզերեայ ծաղկանց, այլ միայն ջրային կոչումն տեսակաց բուսոց ոմանց, իսկ այս տեսակ ծաղկանց՝ միայն այդ Հարսնամատն անունն և եկամուտ Նիլուֆար ն կամ Նոնուֆար, առանց խտրելու զայս ի Նիմփէայ, ինչպէս շատ հեղ օտարազգիք այլ չեն որոշեր կամ շփոթեն։ — Ամիրտ. յիշէ առաջին անունը. « Նիլուֆար, որ է Նոնօֆար. երեք ցեղ է, լաւն այն է, որ անուշահոտ լինի... Ասէ Պտին, թէ ասորերէն այսոր Քարնապի մայ կ’ասեն, և Հռ. Անիմշա ? ասեն, և իր հապին Հապ ըլ-Արուս ասեն (Հարսնահատ, մէկ գրով որոշեալ ի հայերէնէն), և ասացեալ է, թէ ստոյգ և լաւն և աղէկն այն է, որ ի Պաղտատ լինի, և ծաղիկն կապոյտ լինի և Ասմանի կու նմանի… Հնտի Նիլուֆարին Ֆուլ ասեն. և այսոր ասի, թէ երեք ցեղ է. այն, որ Պաղտատին է, գոյնն կապուտ է, և այն, որ Հոռոմոց երկիր կու լինի, դեղին է գունն և սպիտակ. և քան զամէնն լաւ՝ խիստ դեղինն է»: — Աւելցընենք, որ Արաբք ծաղկի անուն մ’այլ ունին՝ նման Հարսնամատին՝ Ասսապէա էլ-ֆէթիադ, որ յԱմիրտ. սխալ գրուած է ղաթիաթ, և նշանակէ օրիորդաց մատներ, բայց անուշահոտ Ռեհան մի է, կ’ըսեն, կամ Փաղանգամաշկն Պարսից: — Տե՛ս զայս և զՆունուֆար։ 

1656. Հարսնու ծաղիկ. Հարսնուկ. Հարսնածաղիկ.

Թ. այլ այսպէս կ’ըսեն, Կէլինճիկ չիչէկի, իսկ մեր լեզուով ուրիշ այլեւայլ անուններ այլ ունի՝ Հողմածաղիկ, Օձկակաւի, և աւելի հասարակօրէն Պուտ կամ Պտիկ ։ Ասոնք Յաւերժահարսանց նազելի դասէն չեն, այլ որ և է դաշտաց և արտորէից մէջ խառնուած ուրիշ բուսոց և ընդեղինաց հետ՝ ոչ սակաւ զարդ կու տան և հեռուէն աչքի զարնեն։ Լ. Papaver Rhœas. Փ. Coquelicot Ռ. Полевой макь. — Բուսաբանք զանազանեն այս ծաղիկս բովանդակող ցեղին մէջ՝ ազգ մ’այլ  քիչ կամ շատ տարբերութեամբ, զոր և դիւրին չէ որոշելն, և յունարէն բառով անուանեն Anemone (Ανεμώνη), nր հողմային նշանակէ, և ըստ այսմ՝ Հ. Հողմածաղիկ կոչուած է, իբր թէ ծաղկին թերթերն հովի փչմամբ շուտով կու թափին և ցրուին. այսոր զուգակից կամ զուգանիշ համարին ոմանք և Պուտ, ըստ բառից Գալիենու, սակայն, ըստ մեզ, անզանազան երեւին երկուքն այլ. հին ատեն Հարսնածաղիկ բառն կամ չկար և ի Թուրքաց առնուած է, անոր համար չէր յիշուեր, կամ թէ իբր ռամկօրէն՝ չէր ընդունուած ի գիրս: Դարձեալ, Պուտ շփոթուի Կոտրուկ անուններով ծաղկին հետ (Ծափկոտրուկ, Ամանկոտրուկ, եւայլն), զոր որոշած և նշանակած եմք այն անուամբ (թ. 1192): — Արդ, յիշենք այս տեղ ինչ որ յոյն Անեմոն և Ար. Շագայիկ ըլ-Նուման անուամբք ճանչցուած է առ մեզ, ետքի անուամբ ստորագրէ Ամիրտ., բայց երկու տեսակ ծաղկներն այլ խառն և անզանազան, մանաւանդ թէ Թ. Կալինճուկ չիչակի գրէ, իսկ Հ. Հարսնուկ կամ Հարսին ծաղիկ անուն չի յիշեր, հապա Ծափկոտրուկ, եւ այլն, կ’երեւի, թէ իրմէ վերջը մտեր է առ մերայինս այդ Թ. բառին համանիշ հայերէնն. յիշէ նա և, թէ «Ասեր է Պտին, թէ Հելլենացւոց բառովն Շաղր ? ասեն և Արմենի ասեն, ինքն վայրի լինի և ածւոց լինի», և այս խօսքով ցուցընէ հասարակ Հարսնուկը, յետոյ, ըսելով թէ «այն, որ ծաղիկն մեծ լինի, այնոր Լալա կ’ասեն», ցուցընէ զԱնեմոնն, իսկ յաւելլով, թէ. «ցեղ մի այլ կայ, որ ինքն Շաղայիղն է», ցուցընէ զԾափկոտրուկն, Pæonia, ինչպէս նշանակած եմք։ — Հողմածաղկի այլեւայլ տեսակաց մէջ նշանակած են բուսաբանք՝ Հայկական մ’այլ Anemone Armena, պզտիկ մանուշակարմիր ծաղկով, ի Պինկէօլ լ. ի Մէկմանսուր և յԱրգէոս լ. — A. Albana Տփղիսու քովերը. A. Alpina, ի Հս. և ի Հր. Կովկաս. — A. Coronaria Եփրատայ ականց մօտերում, և ի Կիլիկիա, — A. Blanda, ի Կիլիկիա, Տրապիզոն, և Փոքրիկն A. Parvula, Ի Դաշքէօփրիւ, — A. Ranunculoïdes, ի Գանձակ (Հելենէնտորֆ). — A. Narcissiflora, ի Վան, Բաղէշ, Թեքտաղ, Գարապաղ։ — Ըստ առասպելախօսից Անեմոնն գոյացել է Ադոնիսի արիւնէն, որ սիրելի էր Աստղկան, և կամ այսոր արտսունքներէն։ 

1657. Քօղած Հարսնուկ. — Տե՛ս Յակոբուկ:

1658. Հարֆայ.

Ըստ Ասարայ՝ սպիտակ տուղտն է, իսկ Խարֆայ՝ է Ճուլպան:

1659. Հաց.

Ռամկօրէն Ցորենն այլ, որով կ’ըլլայ ուտելի Հացն, նոյնպէս կ’անուանի։ Դարձեալ Հաց կոչուի և Մոլոշն։ 

1660. Հացադեղ. Հացիդեղ. Հացուզող.

Լ. Ammi, Յ. αμμος բառէն, որ բուսած տեղւոյն համեմատ աւազուտ նշանակէ, և հատիկներն հացի համեմ կ’ըլլան: Գալիենու բառից մէջ անուանած է եւս Ննի կամ Նանխու, ըստ Ար. ՝ Նանխուհա արաբ., որով ստորագրէ Ամիրտ. «Որ է Նանիեայ. —Ինքն հունտ-մն է, նման է Անիսոնի (ուրիշ տեղ Ծոթրինի հունտի  նմանցընէ) և խիստ տաք է. աղէկն յԱսարայ (Ագ սէրայ) լինի... [2]: Ասէ Պինտ. «թէ Նանիոյ և Նանխուեա և Նախահ, և ի Շիրազ Նանիեան կ’ասեն և ի Սպահան Սարնիեան կ’ասեն, և այս ամենայն անուանքն Նանխուին Պ. անուանքն է. և Ար. Տալիպ ըլ-Խուպզ կ’ասեն, որ թարգմանի Հ. լեզուաւ Հացի դեղ և կամ Հաց ուզող [3], և լաւն այն է, որ նոր լինի ուժով և կարմրժեռ կամ ոսկէգոյն լինի։ Եւ Ֆօլոսն ասէ, թէ զստամոքն կ’ ուժովցընէ, և զքամին կու վարէ յանձնէն, և զճիճիքն այլ կու սպաննէ, և Սահակն ասէ, թէ զկաթն կու պակսեցընէ»։ — Մէկ տեսակն A. Visnaga ճանչցուած է ի Հր. Կովկաս։ — Յիշուի և Սպիտակ Հացի դեղ նոյն Նանխու կոչմամբ։ 

1661. Հացի. Հացենի.

Վայրենի ծառոց ցեղէն, որ Գալիենու բառից մէջ Յ. կոչուած է Սփէդամոս, և պիտի ըլլայ Սփենդամնոս Σφέδαμμνος Լ. Fraxinus (կամ Acer. ), Փ. Frêne. Թ. բառգիրք մի գրէ « Տիշ պուտագ, հովանին մահաբեր է օձոյն». այսպէս հաւատալով և արեւմտեայց՝ առակ էր անուանել զծառը կամ հովանին՝ Վնասիչ Վնասակարացն, Noceոtibus noxia. Մօրան կամ Մարան Ար. անուամբ գրէ Ամիրտ. « Մարան (արաբ. ). ասեն, թէ Խէթանի ծառն կու նմանի, և ոմանք ասեն, թէ ստոյգ Կռանին ծառն է (թ. 1537), և թէ զիր տերեւն ծեծեն և զջուրն քամեն և տան, որ խմէ, օգտէ գազանահարին, և թէ սպեղանի առնեն՝ զառաջին օգտութիւնն այնէ, և թէ զկեղեւն այրեն և տրորեն ջրով և օծեն՝ բորին և քորին օգտէ։ Ասէ Պտ., թէ Մալիայ ասեն (Μελία), ինքն ծառ-մն է բարակ և երկայն, և իր փայտէն ռումբ կու շինեն ի Դամասկոս, ինքն շատ կու լինի. և տերեւն դեղնուկ կու լինի, և ինքն կապողութիւն ունի և թեթեւութիւն ունի։ Եւ աuցել է գրոցս շինօղն, թէ այս փայտին Որման ? կ’ասեն, իր միրգն տըտիպ է և ուժով՝ որպէս Գղթոր... Իր փայտին խարտուքն սպաննօղ է, որ խմէ՝ վնաս առնէ մարդուն»։

Քանի մի տեսակք են Հացի ծառոց, որոց ի Հայս գտուելուն՝ պատմական և աշխարհագրական ճոխ վկայութիւն ունիմք. Հացեաց Դրախտ ն ի Տարօն, ուր  Ս. Գրիգորի Որդւոց և Թոռանց հետ տօնելի ծերունին՝ Ս. Դանիէլ, բնակէր և ուր թաղուեցաւ կռոց նուիրեալ բագնի մի մօտ. «ի դոյզն ծործորակին, ի սակաւ անտառակին, ի Հացուտ պուրակին, որում անուն տեղւոյն իսկ Հացեաց դրախտ կոչեն». (Բուզ. Գ, ԺԴ): — Նոյն գաւառին մէջ Հացիկք կամ Հացեկաց գիւղ մ’այլ կայ, որ ընծայեց ազգիս դպրութեան անգին հայրն և հեղինակն զՍ. Մեսրովբ- Մաշտոց. նոյն թուի և Հացեաց գիւղ կոչուածն (Բուզ. Գ. ԺԹ), ուսկից էր Հարճն Պապայ՝ անարժան որդւոյ մեծարժան Ս. Յուսկան։ — Ծանօթ է և Հացիւնիք դաշտն և աւանն և գաւառ Վասպուրականի, որոյ անուամբ և հռչակաւոր Հացիւնեաց Խաչն, այս ինքն՝ մաս մի Քրիստոսի խաչափայտին, զոր Տիկինն Սիւնեաց ճարտարութեամբ կորզեց ի Հերակլեայ կայսերէ։ Ոչ պակաս, քան զայսոնք, պանծալի է և եզական յիշատակ Ս. Լուսաւորչին ի Թորդան  գիւղ Եկեղեաց, ուր կենաց վերջի ճգնաւորական ժամանակ՝ զբօսարան պարտիզիկ մ’ունէր, և իր լուսաբաշխ ձեռօք՝ Հացի ծառ կամ ծառեր այլ տնկեր  էր, ուսկից յետ իբր 550 տարիներու Յովհ. Պատմիչ կաթողիկոսն՝ իբրեւ կենդանի նշխար կտրեց և մխիթարանք ըրաւ իր վշտալի պանդխտութեան։ — Հիմայ բուսաբանք յիշեն Բարձրաձաղկ Հացի տեսակն Fr. Excelsior՝ ի Հս. և Հր. Կովկաս, — Սրատերեւն F. Oxyphylla ի Գարապաղ Սիւնեաց, և այսոր Փոքրատերեւ կոչուած զանազանեալն՝ ի բարձրաքանդակս Հար. Հայոց: 

1662. Հացի Սերմն. Հացի Փայտ.

Ամիրտ. կ’ըսէ. « Լիսան ըլ-Ասֆուր. հայերէն այսոր Ձագու լեզու կ’ասեն, և իր ծառին Հացի փայտ կ’ասեն»։ Ուրիշներն Հացի Փայտը կամ Հացափայտը զուգեն Կովրուճի, ինչպէս նշանակած եմք ի կարգին, տե՛ս թ. 1489։ Բայց երկու-երեք տեսակ բան շփոթեն անուամբքս, որոց մին վերոյիշեալ ծառն է Հացի, միւսն՝ իր պտուղն, որ Սերմ կ’ըսուի, և ուրիշ բառերով՝ Ձագլեզու կամ Ճնճղկալեզու (զոր տե՛ս ի կարգին). և մէկ մ’այլ թուի խոտեղէն բոյս մի, որոյ թերեւս յարմարագոյն էր Ճնճղկի լեզուի նմանութեամբ կոչուիլն։ 

1663. Անջրդի Հացի Փայտ.

Հացեաց մէկ տեսակն է, անշուշտ, բայց ո՞րն, ըստ բուսաբանից կամ թէ ծանօթ նոցա, ստուգելի է. յայտ է, որ յիշողին կամ գրողին ի Հին Բժշկարանի ծանօթ էր. իր ըսածը յիշած եմք Կովրուճ բառի ներքեւ: 

1664. Հացիքի.

Այսպէս գրուած է յԱյրարատ օրագրի (ԺԹ, 445). վայրենի ծառոց մին ի Հաղբատ, բայց գուցէ սխալ տպագրուած է՝ փոխանակ Հացի և Գի գրելու։ 

1665. Հացխոտ.

Յիշուած է բառից հաւաքման մի մէջ՝ իբրեւ տեսակ Փրփրեմի, Portulaca Marina. 

1666. Հացհամեմ.

Օտար լեզուաւ գրուի առ մեզ և Պոյ, այլ և Հուլպէ. Հելիբովրակ. Բլթենի. տնտեսութեան մէջ գործածուած ծանօթ hամեմն, որ կոչի Լ. Fœnum græcum. Փ. Fenu grec. Ար։ Հուլպա (արաբ. ), Ռ. Божьят рава, nր է Պօյն. ինքն երկու ցեղ լինի. լաւն այն է, որ նոր լինի». այս ըսելով՝ Ամիրտ. բժշկութեան մէջ ունեցած պէսպէս օգուտները յիշէ երկար, յետոյ նոր օտար անուններ. «Ասէ Պտ., թէ այսոր Ֆարիֆա ասեն, և Պ. Շալմխլ ? կու ասեն: — Վաստակոց գիրքն (ՄՂԲ) Հացհամեմի հունտն աղալով, ալիւր ընելով և քանի մի նիւթոց հետ խառնելով, օծելիք մի զուգէ, որով օծուած մարմինը չեն կըրնար մեղուք և նմանիք խայթել. գինւոյ տակառները ձիւթելու համար այլ ձիւթին Նուuխայն գրէ (ՃԻԷ) և աւելցընէ. «Մենակ ի շողն լեսած Հացհամեմ ի վերայ ձիւթին ցանեն, որ փակչի»։ — Հին Բժշկի. լաւ սննդարար չի համարիր զՀացհամեմն և խրատէ դեղի համար. «Եփէ ու զջուրն մեղրով խմցո, հանէ յաղեց զգէշ ցաւն, թէ քացխով տաս, զճիճին ի փորն սպաննէ, թէ Մորէով ուտէ, լոյծ է, բայց ինք զգլուխն ցավցընէ, և զքրտան հոտն ու զգոզին գիշացընէ»: 

1667. Հացուպանիր.

Եթէ հասարակ Մոլոշն չէ՝ նման բանջարեղէն մի է։ 

1668. Հաւաժիպակ. — Տե՛ս Խարի.

1669. Հաւածոր ?

Կարմիր արմատով բոյս մի՝ ըստ Մանանայ (եր 448):

1670. Հաւակատար.

Նորոց յարմարցուցած կամ թարգմանած է յօտար լեզուաց, ինչպէս Թ. Խօրօզ իպիկի, Լ. Rhinanthus Crista-galli կամ Celosia cristata. Փ. Crète de Coq, և ըստ ոմանց՝ Աքլոր բըբուկ ։ 

1671. Հաւակտիտ. Հաւակտուտ.

Վայրենի մանրիկ պտղոց սեռական կոչում է. ըստ Շէհրիմ. նշանակէ և Բզրուկը, Aleine. 

1672. Հաւակուտկուտ.

Ի կարգի ծառոց և թփոց յիշուի (ի Մեղու օրագրի) ի կողմանս Նուխոյ, և սա գուցէ ըլլայ յիշուածն ի գիրս: 

1673. Հաւամրգի.

Գալիենոսի բառից մէջ գրուի « Բալբալա, Սիրիսվալ ? որ է Հաւամրգի». ուրիշ օրինակ մի. «Բալբալա, Հաւամիրգ, յորմէ սկսանի միրգն. Balanos». այս բառս յունարէն է Βαλανος, և նշանակէ Կաղնեաց և նմանեաց մոմոչները։ Առակախօսն կ’ըսէ (ԻԵ) Ցարասին և Հաւամրգին պակասամտութեամբ տրտնջէին, թէ ինչո՞ւ մեզի նման ըլլալով Մուրտն և Վարդն՝ այնքան ի պատուի են, և մենք «անարգ լինիմք գործիք (աւել) զաւելորդս տանց և գռեհից մաքրելով», առանց յիշելու անոնց անուշահոտութիւնը, եւ այլն, բայց տրտունջնին անլսելի մնացեր է, վասն զի ինչուան հիմայ այլ աւլելու գործածուին, և նոյն հին անուամբ լսուի ի Տարօն։ — Ըստ է Շէհրիմանի՝ այս թուփս է Լ. Cytisus, Փ. Cytise, Յ. Κιτισος. Ար. արաբ. « Ղասաս, ըստ Ամիրտ., որ Թ. Առու օթի կ’ասէ. սպիտակ խոտ կու լինի. երկու ճուղ ունի՝ յերկայնութիւնն մէկմէկ կանգուն, և տերեւն նման է Հուլպայի տերեւի, ծեծեն և ի հացն խառնեն և սպեղանի առնեն և դնեն ի վերայ պալղամի ուռեցնուն: Եւ ոմանք զայս խոտս մեղուին փեթկին մօտիկ կու դնեն՝ վասն մեղու ուժովալու համար»։ 

1674. *Հաւաք։

Պ. պարս., զոր լաւագոյն տառադարձութեամբ Հին Բժշկարանք և Բառգիրք գրեն Հաբակ (տե՛ս թ. 1572). Պէյթար և Ամիրտ. ստորագրեն Ար. Պատրուճ  արաբ.

անուամբ, որ պէսպէս կերպով գրուի ի Բժշկարանս, և նա եւ Բադրուճ. ինչ տեսակ բոյս ըլլալուն՝ ոմանք ի գիտնոց զանազանին ի կարծիս՝ համարելով ընդ մէջ Դաղձին և Ռեհանի։ Այսոր մէկ տեսակն է ըստ Ամիրտ. «Ըռահան մի, որ տերեւն լայն է. և լաւն այն է, որ տերեւն կապուտ լինի. թէ զինքն քամեն և առնուն զջուրն և Քաֆուր խառնեն և ի քիթն կաթեցընեն, զաչքն սուր առնէ և զսիրտն ուժովցընէ և խնդացընէ, և օգտէ անգոհութեան և խաֆաղանի, և թէ կարիճ հարէ և կամ մեղուն՝ ի վերայ դնես՝ օգտէ և զցաւն խաղեցընէ. և ասացած է, թէ ով որ մէկ գրամ Պատրուճ ուտէ՝ այն օրն, որ կորն զինքն խայթէ, շատ զեն չառնէ մարդուն... Իպն. ասէ, թէ այսոր Թ. Թարայի Խորասան կ’ասէ. և թէ ի ջրէն խմես՝ զարիւն թքնուլն կտրէ, և թէ ի գարնան աւուրքն մէկ-երկու անգամ ծամեն՝ այն տարին ակռան չի ցաւի, և թէ զթաժան ծամեն և թէ զջուրն ականջին կաթեցընեն՝ զակընջին ծանրութիւն տանի և զցաւն խաղեցընէ։ Ասէ Պտ., թէ յորժամ արեգակն ի Խոյն մտանէ, այն օրն քիչ մի Պատրունճ ծամես, մինչեւ տարին բոլորի՝ այլ ակռայի ցաւ չտեսնու ինքն. փորձած է մինչեւև մէկ տարի: — Ըստ թարգմանին Պէյթարայ՝ Հաւաք կամ Հաբակ է Լ. Ocimum Basilicum Ռեհանն, մեր Բառագրաց ոմանք այլ գրեն Ռեման, ոմանք՝ Պասիլիկոյ. գրածնին աւելի յարմարի Վայրի Դաղձին (տե՛ս թ. 545). Լ. Pulegium, Փ. Pouliot. Վաստակոց գիրքն (ՄԿԴ) Պատրուճի ուրիշ անուն մ’այլ տայ, Մարուք, բայց ինչ ըլլալը՝ «Մեք չկարացաք ճշմարտել, կ’ըսէ, ի թարգմանէն, և որք ճշմարտեն, թող գրեն». թարգմանն, անշուշտ, արաբացի մի էր, որ չէ կարցած ստոյգ տեղեկութիւն տալ։ — Ասար՝ ուտելի խոտ մի երեւցընէ զՊատրուճ. ոմանք ի նորոցս Թ. Աճէմ օթի ասեն, այլք՝ Օղուլ օթի ։ — Բժշկարան մի զՀաւաք համարի աւելի հայկական անուն. «Պատրուճ, կ’ըսէ, որ Հայն Հաւաք ասէ»։ 

1675. Հաւի ծիլ ?

Օրագրի մէջ յիշուած է։ 

1676. Հաւլիլիկ.

Խոտեղէն մի երկու թզաչափ բարձր. Ոսպի նման հատիկներ ունի, անուշահամ։ 

1677. Հաւլորիկ.

  Թերեւս Հալուորիկ. յիշուած է յօրագրի: 

1678. Հաւկթենի.

Ցախ մի, ուսկից ասել կու շինեն. թերեւս նոյն է և հետեւեալն: 

1679. Հաւկթիկ.

Բայց Բժշկարան մի ծանօթ բոյս մի անուանէ զայս. «Մատիտեղն, որ է Փարսի անտարու, որ կոչի Փիր, հայերէն Հաւկթիկ ( Հօկթիկ գրած). Գօզ օթի թուրքերէն»։ Նոյն թուի և նոր բառհաւաքի Հաւկուտուկ գրածն: 

1680. Հաւկուրծաղիկ. — Տե՛ս Ծափկոտրուկ.

1681. *Հելիբովտա. Հելիբովրակ. – Տե՛ս Հացհամեմ.

1682. Հեղենի ?

Ս. Աթանասի անուամբ Աստուածածնի ներբողի մէջ գրուած է. «Բուրաստան ամենածաղիկ, սաղարթեալ Հեղինւոյն»: Յունարէն այսպիսի ճառ ծանօթ չէ, որ ստուգուէր. միթէ ըլլայ Իւղենի կամ Եղենի փոխանակ Ձիթենւոյ, ինչպէս գրուած է ի գիրս Վաստակոց: 

1683. Հեսմուկ.

Հետաքննական անուն՝ ըստ Ասարայ է Ասորեկ կամ Ճարճիր։ 

1684. Հերձի.

Ի Ս. Գիրս՝ Դանիէլի և Շուշանայ պատմութեան մէջ յիշուած ծառ է. բառին պարզ նշանակութենէն և ծառոյն տերեւոց ձեւէն՝ ի վերայ բերաւ մարգարէն՝ չար ծերուն համար. «Հրեշտակ Աստուծոյ հերձցէ զքեզ ընդ մէջ»։ Յունարէն բնագիրն է Σχίνος, Լ. Lentiscus, Փ. Lentisque, Ար. արաբ։ Զարու ։ Այս ծառոյս ստորագրութիւնն ըրած եմք Բտում անուամբ (թ. 388)։ 

1685. Հէլ. Հիլ.

«Որ է Փոքր Ղաղուլէ»՝ ըստ Բժշկարանաց: — Տե՛ս Մալախ։ 

1686. Հիաւս ?

Ուրիշ բուսեղինաց հետ խառն յիշէ Բժշկարան մի՝ իբրեւ դեղ շան խածածի։ 

1687. *Հիլիօն. Հիլիօնի բազուկ. Հիլիօնի տակ. — Տե՛ս Ծնեբեկ ։

1688. *Հիղագ ?

Ի բառս Գալիենոսի գրուած է և իրեն հոմանիշ Կերասին, զոր նոյն գիրք զուգէ ընդ Հոյն, տե՛ս զայս. թ. 1715: 

1689. Հինա.

«Ինքն տերեւ է, կու ծեծեն, և յոտքն և ձեռքն կու դնեն. աղէկն ի Հնդկաց կու գայ. բնութիւնն հով է և մուհթատիլ է», եւ այլն: — Հինա. ինքն յայտնի է. լաւն այն է, որ կանանչ լինի և նոր աղցած լինի... թէ սեւ Չամչով ծեծեն և օծեն զմազն՝ սեւ այնէ, և իր եղն օգտէ ստամոքին ցաւուն, և թէ խմես՝ օգտէ բշտին, խոցին և տաք ուռեցնուն, և կրակին այրածին, և զկոտրած ոսկորն ամրացընէ. և ասացած է, թէ որ Հիննա խմէ՝ զոջիլն սպանանէ, և զանձն պայծառ և փառաւոր առնէ, և սպիտակ առնէ, բայց խռչակին զենկու առնէ», եւ այլն։ — Հինային գործածութիւնն յարեւելս՝ թէ՛ մազ, թէ՛ մարմին ներկելու՝ յայտնի է և շատ ի հնուց։ Ար. այլ այս անուամբ կոչի արաբ. և ըստ Պէյթարայ՝ Յունապի մեծութեամբ ծառ մ’է, ծաղկներն ճերմակ են, և Ֆաղիա կ’ըսուին, խիտ ողկուզաձեւ՝ յետոյ հովանոցաձև բացուին՝ անուշ հոտ բուրելով, այս ողկոյզներն են հրէարէն Քոֆէր, Յ. և Լ. Cypros կոչուած Ս. Գրոց Երգ երգոցի մէջ (Դ, 13). « Կիպրոս հանդերձ Նարդոսիւ», իսկ անկէ առաջ (Ա, 13) Կիպրոս, Cyprus ծառն՝ հայերէն անուամբ թարգմանուած է. «Ողկոյզ Նոճւոյ է եղբօրորդին իմ ինձ»։ Երբ ծաղկներն թափին, կ’երեւին պտուղքն, որ են Գնձի նման սեւ և քան զՊղպեղ մանր հատիկներ: Բուսաբանք կամ քննաբանք Լ. Ligustrum և յատկարար Ligustrum nigrum անուանէին այս բոյսը, հիմայ անուանեն Lawsonia inermis.

1690. Հինգտերեւ. Հինգտերեւեան. Հինգտերեւուկ։ Հինգմատն.

Օտար լեզուք այլ այսպիսի նշանակութեամբ անուանեն. Լ. ըստ յունին՝ Pentaphyllum, Փ. Quintefeuille. Պ. և Ար. Պէնէճէնկուշտ կամ Ֆէնէճէնկուշտ, կամ Փանճանկուշտ արաբ. ըստ մերոցս. Թ. Պէշ պարմագ ։ Ինչպէս ըլլալն բացատրած եմք Աղպատ անուամբ. տե՛ս թիւ 70։ 

1691. Հիսուկ.

Նոր բառհաւաք մի յիշէ՝ թէ չէ շփոթեր ընդ Հեսմուկ (թ. 1683) կամ Հիւժուկ (1695):

1692. Հիրիկ.

Ս. Գրոց Ելից մէջ գործածուած բառս Կասիա նշանակէ (տե՛ս թ. 1329), իսկ առ յետինս և նորս Յ. Ηρης կոչուած ծաղիկն, որ և անուանի առ մեզ Լուրջ Շուշան կամ Կապոյտ կամ Երկնագոյն, ինչպէս գրուի և ի բառս Գալիենոսի. Ար. գրէ Պէյթար, յորմէ և Ամիրտոլ. « Այրասա, որ է Իռսա. ինքն Կապուտ Սուսանին տակն է. լաւն այն է, որ սեւ և պինդ լինի և ծանր և անուշահոտ. եփող է և բացող է. մարդուն քուն կու բերէ, և զգլխացաւն կու տանի, և զմանն ի յերեսացն կու տանի, և զգլխուն զխոցն այլ կու տանի. և թէ յաչքն քաշես զերդ թութիա՝ զսաֆրան ի աչիցն կու տանի... և այսոր ձէթն ՝ սնկան ցաւերուն և վատուժ անդամոց զվատուժութիւն այլ կու տանի. եւ այլն, եւ այլն։ Եւ այս Այրաս անունն անոր համար է, որ ինքն զէտ զտէրունի գօտի (Յ. Ήρης, ծիածան) գունզգուն ծաղիկ ունի՝ դեղին, սպիտակ և լաջվարդի. և լաւն այն է, որ սեւ ու պինդ և հանկուստ հանկուստ է... և ինքն ի յանապատ տեղեր շատ կու լինայ»: — Սալաձորցին իր երգած գեղեցիկ ծաղկանց մէջ չէ մատուցեր զՀիրիկ, բայց իրմէ առաջ Աղթամարցի Գրիգոր կաթողիկոսն իր գովանւոյն   համար երգած է. 

  «Ի յեզըր Փիսոն գետոյն բուսանիս, Հիրիկ աննըման»:

Թէ և յատուկ ջրային Հիրիկ չի յիշուիր, բայց խիստ շատ են տեսակքն. որոց ամենէն գեղեցիկն և, ինչպէս ուրիշ տեղ յիշեցինք, Հայոց ծաղկանց չքնաղն՝ յետ  Աղբերաց արեան, է Վրացի Հիրիկն, Iris Iberica, այսպէս կոչուած՝ նախ այն տեղ ճանչցուած ըլլալուն համար, բայց սքանչացուց տեսնողը՝ նա և ի ստորոտս Մասիսու (տե՛ս թ. 70)։ — Քիչ մի զանազանի անկէ՝ Կովկասային ն, I. Caucasica, տեսնուած ի Գարապաղ Սիւնեաց, ի Շիրակ, ի Ծանախ, ի Սօմխէթ. — I. Reticulata, ի Կարին, Գարապաղ, Սօմխէթ. — Պարսկայինն Մ. և Փ. Հայոց միջոց յափունս Եփրատայ. — I. Sindjarensis, ի Սնճար լերինս. – I. Maculata, ի Միջագետս. — I. Sibirica, ի Սամսոն, Հս. Կովկաս. — I. Guldenstadtiana, ի Պոնտոս, Կարին, Էվէրէկ. — I. Heylandiana, ի միջոցի Ամդայ և Մէրտինի. — I. Acutiloba, ի Գանձակ. — I. Aquiloba, ի Շիրակ, Պաքու, I. Paradoxa, (Այլազան) ի Խոյ, Գանձակ — I. Pumila, ի Հս. և Հր. Կովկաս, — I. Motha, ի Շիրակ. — I. Lutescens, ի Շիրակ, յԱլի տաղ Ա Հայոց. — I. Sambucina, ի Գանձակ. — I. Flavescens, ի Ռ-Հ. — I. Germanica, Ի Թ–Հ։ Զանց ըրինք յիշելու Կիլիկիոյ մէջ տեսնուած տարբեր տեսակները: Տե՛ս և Հրուկ։ 

1693. Հիրիկ.

Սոյն այս անուամբ թուփ մի այլ կայ, կ’ըսէ Ռոշքեանն, սիրելի մեղուաց, որ յաշնան ծաղկի և կոչէ Լ. Laica ! անծանօթ անուն։ 

1694. Հիրճ.

Յիշէ նոր բառհաւաք մի. անունն հին և Հրճուիլ բային արմատն կըրնայ ըլլալ: 

1695. Հիւժուկ.

Նշանաւոր անուն մի ի բառս Գալիենոսի, որոյ համանիշ դրուած է Ղեքս ? 

1696. Հլէզ ?

Յիշուած է յԱղբիւր օրագրի (Զ. 333): 

1697. Հլէ լիճ. — Տե՛ս Հալիլա ։

1698. *Հլթիտ. — Տե՛ս Չարհոտ:

1699. Հճարկի.

Հաւանօրէն Հաճարին է, իբր Հաճարուկ կամ փոքր Հաճների (Մեղու ԻԲ, 83): 

1700. Հմարգի.

Այս այլ նոյն օրագրէն յիշուած՝ հաւանօրէն Հաւամրգին է։ 

Հմել. – Տե՛ս Հումել։