Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

550. *Դամասխ. 

Դամասկեան սև սալորն է, մանաւանդ անոր չիրն: 

551. Դամոն. Դամոյն. Դամոնի.

Ծառ և պտուղ Սալորի կամ տեսակ մի. հիմայ հասարակօրէն մեր լեզուի մէջ այս ետքի բառ նշանակէ Լ. Prunus, Փ. Prune կոչուած աշխարհածանօթ և բազմատեսակ պտուղը. գրոց և Բժշկարանաց մէջ շատ հեղ անզանազան հոմանիշ գործածուին Դամոն և Սալոր, զոր օրինակ կ’ըսէ մէկն. «Դամոն, որ է Սալոր ն, որ է Աճաս ն». նոյնն ուրիշ տեղ գրէ. «Դամոն՝ Ալուչա (թիւ 24), Ինջաս. ինքն շատ ազգ է… զաղէկն կու չորցընեն, որ է Ալուիսիա և Ալու բխարա »: — Վաստակոց Գիրքն չի յիշեր Սալոր կամ Շլոր, այլ միայն Դամոն կամ Դամոնի (գլ. ՄԺԸ, ՄԸ). և ասոր պահելու կերպն այլ սովրեցընէ. «Ա՛ռ զԴամոնն և դի՛ր ի կարաս, և յիստակած քաղցր գինի լից ի վերայ. և երբ սնկիս (պէտք ունենաս), կե՛ր, անո՛ւշ լինի։ Այլ ազգ. Քաղեա զաղուոր հասած Դամոնն ձեռօքդ, որ չհարու, և լի՛ց ի նոր կաւէ աման, և զբերանն ծեփես և պահես, շատ դիմանայ։ — (Դարձեալ) Ա՛ռ զխակ Դամոնն, կիսաեփ արա, և չորացո ի փուռն»: 

Բայց Դամոնի և Սալորի զանազանութիւնն աւելի հին ատեն՝ յայտնէ Մխ. Գոշի առակն (ԺԵ). «Ի միասին Սալոր և Դամոն և Ծիրան ամբաստանեցան, թէ ընդէր զատամունս հարուն», եւայլն։ Ո՞ր արդեօք տեսակն էր Դամոն կոչուածն իր ազգակցաց մէջ: — Նոյն Վաստակոց գրոց նորագոյն օրինակ մի գրէ, թէ այն է. «զոր այլազգիքն Պարտաղ էրիգի ասեն». թէ և ոմանք Ամասիոյ սալորը կարծեն։ — Հին Բժշկարանաց մէջ ի կարգի դեղոց յիշուի չոր Դամոնն՝ Դամոնաչիր կոչմամբ. ջուրն կամ օշարակն այլ Դամոնաջուր: — Դամոնի այլեւայլ ազգակցաց վրայ յիշելիքը թողումք ի բառն Սալոր: — Մեր հին Բժշկարանն գրէ վասն Դամոնի, թէ. «Լաւ կերակրէ և գիճացընէ զստամոք, և իր լուծումն զՍաֆրա հանէ. Սեւ ն լաւ է, քան զ Սպիտակ ն, և մեծն լաւ է, քան զմանր. և յանօթից լաւ է ուտել, եւս մանաւանդ թէ տաքութիւն ուննայ… թէ հովաբնութիւն մարդոյ տաս, ի վերայ մեղրջուր խմցո, որ տանի ի ստամոքէն զգիճութիւն»: 

Դանբուլ. Տե՛ս Թամբուլ: 

552. Դանդուռ.

Անմեռուկ է՝ ըստ Սիմէոնի Կամարկապեցոյ։ 

Դանդռնակ. Տե՛ս Թանթռնիկ։ 

553. Դանիկ.

Նուիճն է՝ ըստ վերոյիշեալ Կամարկապեցւոյն: 

554. Դառնիճ. Դառինչ.

Մանր վայրի Խնձոր է թթուահամ, զոր չորցընելով Լիմոնի տեղ գործածեն ի Հայս. Լ. Pomus acerb. Փ. Pomme à Cidre. — Ըստ ոմանց Դառնիճ նշանակէ և Եղրդակ կամ Վայրի Հազար: Կամարկապցին գրէ, Թ. « Աճի օթ. ինքն է խոտ լեղի, դառն. Քասնի Եղէգն, Դառն Բանջար »։ 

555. Դառնուշ.

Այսպէս գրուած է երկու անգամ բաւական ուղղագիր Բժշկարանի մի մէջ, որ և կ’ըսէ. « Բազդ ՝ Դառնուշն է». ուրիշ տեղ՝ գլխոյ և մօրուքի թեփուկի դեղ գրէ. «Առ զԴառնուշն, ծեծէ և ջրով յարո՛յ և օ՛ծ. և յերբ ցամքի՝ այլ ած, և Ճակնդեղի ջրով»: Հաւանօրէն է Դառն Նուշ (լեղի), դիւրաւ արտասանելու համար մէկ ն գիրը թողած: Կամարկապցին յայտնի գրէ, թէ և ուրիշ գրի մի սխալով. « Բազգ, Ա. Անճիլօզ. Թ. Աճի պատէմ. Պ. Անդիլօն. ինքն ծառի պտուղ է, Լեղի Նուշ կ’ըսեն»: 

556. Դառնջիկ կամ Դառնճիկ.

Գուցէ ուրիշ կերպով պէտք էր գրել, որովհետեւ այս բառս՝ եւրոպական գրով գտած եմ՝ Tarandschick, և վկայուած հայերէն ըլլալ: Բաղադրեալ (Composée) բուսոց կարգէն, Լ. Phæopappus salignus կոչուած տեսակն է՝ ըստ Բուասիէի, Chartolepis՝ ըստ Լիննէոսի, զոր Կարլ. Քոխ բուսաբան բժիշկն տեսած և նշանակած է ի Վարդոյ և ի Պոկլան՝ Տարօնոյ կողմերում, ուրիշ մ’այլ յԱլպիստան՝ սահմանակից Կիլիկիոյ, քանի մի ոտնաչափ բարձր, նեղտերեւի բոյս մի. Թ. և Պ. Ամպէրպույ կոչուած ծաղկին նման: Մէկ տեսակն այլ, զոր Կիլիկիոյ բարձր Պրիտ լերան վրայ տեսաւ Քոչի, իր անուամբ կոչուի Phæopappus Kotschy: Դարձեալ տարբեր տեսակ մի Phæpappus leuzeoides՝ Պուհսէ գերմանացի յիշէ Նախճաւանի կողմերում, ինչպէս նաև յԱտրպատական. ասոնց սահմանակից Պարսկահայոց Հեր (Խոյ) գաւառի մէջ այլ յիշուի Ph. Carthamoides, Ասփուրի նման։ 

Անուանց մերձաւորութիւնն կըրնար կարծեցընել, թէ օտար ակընջի լսածն Դառանջիկ՝ կըրնայ ըլլալ Թաւրինջակ ն, բայց սա տարբեր ցեղէ բոյս է, ինչպէս պիտի տեսնուի ի կարգին: 

557. *Դառնքուշտ.

Հին Բժշկարանն հոմանիշ գրէ. «Դառնաքուշտ՝ Կօստի տակ », ուրիշներն գրեն Ղուստ կամ Խուստ կամ Քուստ ։ Տե՛ս Կոստ և Կապարասի ։ 

558. Դավարա. 

Հոյնի կամ Զողալենւոյ (տե՛ս զասոնք) ազգակից կամ նոյնանիշ կ’երեւի՝ ըստ բնագրի Ս. Բարսղի Վեցօրէից, ուր կ’ըսուի դառնահամ պտղոց կամ պտղանմանեաց համար. «Կաղնեաց և Դավարայից պտուղ՝ ճաշակս գղտորահամս ունին», մեկնիչն կ’ըսէ. «Դավարայից պտուղ՝ Դարիսենի ծառն է». այս ծառս՝ պէտք է ոչ սովորաբար Դարիճենիկ կոչուած Դարիսենին իմանալ, այլ վերոյգրեալ Զողալենին կամ Դափնին, ինչպէս վկայէ և մեր Ամասիացին: 

559. *Դարապղպեղ.

Տարի ֆիւլ ֆիւլ Ար. «Որ է Յերկան պղպեղն՝ ըստ Ամիրտ. (Piper longum, Փ. Poivre long. ): Ոմանք ասել են, թէ Տարֆլուլի ծառն զատ է, ստուգ. ՝ լաւն այն է, որ հաստ լինի. և իր համն ի Պղպեղ կու նմանի. և թէ զինքն ի յայծուն լերդին մէջն եփեն և զջուրն ի յաչքն կաթեցընել պիտի, զհաւկուրութիւնն տանի»:

560. Դարբուսիկ. 

Յարմար անուն, բայց տեսակն անծանօթ։ Նշանակած է բառհաւաք մի։ 

561. Դարիճենիկ. Դարիսեն.

Երկու անուններն այլ իբրև hոմանիշ գրէ hին Բժշկարանն: Յայտնի է, որ ռամկօրէն կամ Թ. Տարչին կոչուածն է, որ նշանակէ ծառ կամ փայտ Չինաց, այն երկրէն բերուելուն համար. ինչպէս վկայէ և Բժշկարան մի. « Դարեսենեկ, Տարչինի. ինքն փայտի կեղեւ է կարմիր, քաղցր և անուշահոտ»: Ամիրտոլվաթ այլ. «Տարչինի. յայտնի է, որ է Տարսինի, և ինքն հինգ ցեղ կու լինի, և լաւն այն է, որ հոտն ուժով լինի և անուշահամ լինի, և զլեզուն այրէ, և ի տաք ջըրին մէջն չտրորի»։ Ուրիշ Բժշկարան մի. « Դարիսին, Ա. Տարսինի կամ Խռֆէ, թանձրն՝ Խռֆէ, նօսրն՝ Տարսինի. Լատ. Սանամօմում ». Cinamomum. Փ. Cinamome, յորմէ, և Հ. Կինամոմոն կամ Կինամոն ։ Այս բառով յաճախ կու յիշեն Ս. Գիրք այս անուշահոտ կեղեւը, որ, ինչպէս յայտ է, ամէն տեղ և ամէն ժողովրդոց, փափկութեան նիւթ մ’եղած է թէ՛ հագուստի, թէ՛ ճաշակի համար: Մեր ազգային հեղինակք անուամբ զանազանեն իրենց երկրի տարբեր բոյս մ’այլ զարմանալի զօրութեամբ, զոր յիշենք նոյն բառին կարգաւ։ Իսկ այս տեղ կրկնեմք Դավարայի անուան տակ նշանակուածը՝ բացատրելով, թէ. 

562. Դարիսենի.

Նշանակէ և ծանօթ Դափնի ծառը, ինչպէս գրէ Ամիրտ. ի բառագիրսն. « Դարսենեկ, որ է հայերէն բառ, որ ասեն Տաֆնի, և արաբն Ղար ասէ»։ — Դարձեալ Դարսենեկն կամ Դարսինեկ ուրիշ ծառ մի նշանակէ՝ ըստ Բժշկարանի,  որ և յատուկ անուամբ կոչի Ճփնի. տե՛ս զայս: 

563. Դարինաճ. Դարինիճ. – Տե՛ս Խօսակ։ 

564. *Դարիսվար• Դալիվար կամ Տալիսֆար. 

«Ինքն Հնդի Զայթունին տերեւն է, ըստ Ամիրտ. լաւն այն է, որ ի դեղ չայնէ մուհթատիլ. և չոր է և կապող է. և զակռային զմիսն կու ամրացընէ, և արուն թքնելուն կտրելուն դեղերուն է: Ասէ Պտ., թէ Հելլենացիքն Տարքիսա   կ’ասեն, և այլ ասացած է, թէ Պասպասն է, և այլ ոմանք ասացել են, թէ Լիսան ըլ-ասֆուր ն է. և ասացել են, թէ Յարախ ն (Areca) է Հնդի ծառին, և ոմանք ասեն, թէ Բուրդին ծառ ն է, և այսոնք չէ ստուգ. և Ճամուսին ասացել է, թէ Հնդի Զէյթունին տերեւն է։ Եւ գրոցս շինողն՝ զՄինհաճին խօսքն է ընդունել, որ ասացել են, թէ Հնդի Զէյթունին տակին կեղեւն է. և ամենայն խօսք, որ կու ասեն, չէ ստոյգ. և այս կեղեւ, քան զՏարչինին կեղեւն թանձր է և ամուր է, և ի սեւութիւն կու քշտէ. և համն խիստ տտիպ է, որպէս Գղթորի համ, և քիչ մի անուշ հոտ ունի»: — Բժշկարան մի Ար. և Լ. անունները յիշէ. « Դալըսֆէր. Լադ. Մայսիս », որ է Macis. Փ. Macer. — Ամիրտոլվաթայ ըսածներն իբրեւ ստոյգ և անստոյգ՝ են ըստ Պէյթարայ, բայց ինչուան հիմայ գիտնականք անտարակոյս չեն այս Յոյն (հեղինակաց) յիշած բուսոյ կամ ծառի կամ հիւթոյ ինչ ըլլալուն, և ուր տեղ գտուելուն ոմանք ըսած են, թէ Հնդկաց Բրահմանաց Մակր կոչած ծառն է, զոր քրիստոնեայք կոչեն Սուրբ Թովմայի ծառ ։ Բայց ծառը ցուցընող չկայ, թերեւս նոյն իսկ Նարճիլ կամ Հնդկային Ընգուզին է, որ է Լ. Մասիս կոչուածն:

565. *Դարշիշան. Դարշիշիան. Տարշիշան. 

Այս այլ վերիններուն նման օտար երկրի և տարակուսի տակ ընկած բոյս մի է, հասարակօրէն ընդունուած իբր. Լ. Aspalathus. Փ. Aspalathe. Ասպալատս գրուած հայերէն։ Մեր Բժշկարանաց մէկն համառօտ կ’ըսէ. «Ինքն փայտ է ամուր, և տերեւն նման է Փիճոյ տերեւին, և այլ երկայն է, տակն կարմիր է»։ Կ’աւելցընէ ուրիշ մի, թէ. «Ի յՌատօլիս (Հռոդոս) և ի Պարսիկ լինի»: Իսկ Ամիրտ. «Ասէ Սինայի որդին, թէ ինքն փշով միրգ է, և դեղին ծաղիկ ունի. և իր փայտն ի Սանդալ կու նմանի, և ինքն մէկ ցեղ է. լաւն այն է, որ պինդ լինի և հոտն անուշ։ Ասէ Իպն., թէ՝ ինքն ծառ-մն է, որ մէկ կանգուն բարձրութիւն ունի և բարակ ճիւղեր, և ի ճըղերուն ի ծարերն պինտ զէտ փուշ ճղեր ունի, ի վերայ գաղտուկ պահած տերեւնի ունի մէկմէկէ հեռու. և դեղին ծաղիկ ունի, անուշահոտ է, և տակն սեւ կու լինի։ Եւ Թ. այս ծառիս Շիմշակ աղաճի ասէ: Եւ թէ ասոր ի ծառն խունկ ծխես և քիչ մի ապրշում փաթտես, և լուսնին ԺԴ գիշերն բարձիտ ի ներքեւ դնես, զինչ որ խնդրուած ունիս, գիշերն ի յերազդ տեսնուս [1]: Ասէ Պտ. ՝ իրեն Զանդուլ կ’ասեն պարսկերէն. և Պարպարի լեզուաւ Աւզուտի [2] կ’ասեն. և այլ բառով է Զիլափուշ ։ Եւ ասեր են, թէ ինքն ծառ-մն է թանձր և փուշ ունի. և յիր կեղեւն սրութիւն կայ և այրողութիւն կայ, և ի փայտն՝ տտպութիւն։ Եւ ոմանք ասեն, թէ Սմպուլի Հինդկին տակն է, և ոմանք ասեն, թէ Հոռոմցի Սմպուլին փայտն է. և չէ ստուգ, և այն, որ ստուգ է, այն է, որ իր կեղեւն զէտ Ղրֆա (Դարիճենիկ) լինի կերպովն, և շատ երկան լինի և թանձր. և գունն կարմիր՝ որպէս արունի գունով. և լաւն այն է, որ ծանր լինի և կարմիր. և թէ կեղեւես, արունի գուն լինի, և անուշահոտ, և համն քիչ մի լեղի։ Եւ ցեղ-մն այլ Տարշիշան կայ, որ կոկ կու լինի և սպիտակգուն, և հոտ չունի բնաւ»: — Գալիենոսի կամ Բժշկական բառից հաւաքման մի մէջ գրուի. « Դարիշնիշան՝ Ասկալոյոս ». թուի Ասպալթոսի հետ շփոթելով. Ասկալոնիա նշանակէ Ասկալոնի Սխտոր, իսկ Ասկալէ, Ascales, է տեսակ մի վայրի Կանգառի կամ Ակքանի, Carduus nutans. Փ. Chardon penché. Նոյն Գալիենու բառակարգին մէջ գրուած կայ և « Դարաշխեն և Խոնմիաւշան ( Խունի սիյավիւշան ) Աղբերաց  արիւն»: Բայց թուի, թէ Դարշիշանէ տարբեր բոյս կամ նիւթ ըլլայ։ — Տե՛ս Ճամբակ ։ 

566. *Դարունէճ. Տարունաճ. Դրունաճ. 

Յորմէ և Լ. Doronicum. Փ. Doronic. Թ. Չիմէն օթու ՝ ըստ Ասարայ։ «Ինքն տակ է՝ ըստ Ամիրտ. զէտ Կարիճի ագի, բայց հետ Շաղախուլին բուսնի. աղէկն ի յԵրախու (Իրագ) գայ. տաք և չոր է Գ տարաճա», եւայլն: Կարիճի նմանութիւնն այլ բացատրէ Լ. Dor. Scorpoides. այսպէս այլ կ’անուանեն, կ’ըսէ Պէյթար՝ յԱսորիս, Ագայիրէպա, ուր գտուի ի Լիբանան և ի Քըֆր Սոլուան, և Պերութի լերանց վրայ. տերեւներն Բոքի տերեւոց նման գետնի վրայ կու տարածուին, որոց միջէն երկու կանգնաչափ կամ աւելի կու բարձրանայ որձայն, միայն չորս-հինգ նեղ ու երկայն տերեւներով, ծայրն ալ դեղին խորունկ ծաղիկ մ’ունի, արմատն կարճի նմանի, և ամէն տարի կու բուսնի, կարիճներն այլ կու շատնան երկու կամ իրեք հատ։ — Մեծ տեսակն D. Maximum գտուի ի Թէքտաղ լ. Կարնոյ և ի Պինկէօլ. — Երկայնատերեւն՝ D. Macrophyllum, ի Ճիմիլ լ. — Կովկասեանն՝ ի Պոնտոս և յամեն կողմ Կովկասու. նոյնպէս և D. Oblongifolium. 

567. Դափնի. 

Ծանօթ անուն ծառի յունականէն առնուած, մեր լեզուի աւելի յատուկ կ’երեւի Կասլա, և այսօր կարգին թողումք բացատրել։ 

568. Դգալուկ.

Այս բառիս նշանակութեամբ ուրիշ լեզուաց մէջ այլ կան բոյսք, բայց սա ո՞րն է, ինձ չէ յայտ: 

569. Դդմախոտ.

Յիշած է բառհաւաք մի, բայց ոչ և Դդըմոյ հետ ինչ ազգակցութիւն ունենալը: 

570. Դդմաճ. 

Ի գետեզերս բուսող բանջարեղէն մի՝ թթուահամ տերեւներով, որոց ձեւն նմանի Դդմենւոյ. տապկելով կ’ուտուի։ 

571. Դդմենի.

Մեր երկրացւոց՝ գոնէ Տարօնեցւոց, ծանօթ ծառ մի է փունջ-փունջ ծաղկօք, այլ չգիտեմ, թէ նո՞յն տեսակէն, զոր մաղձոտ մարգարէին Յովնանու հովանոց ըրաւ գթածն Աստուած, և ապա զինքն խրատելու համար երկրորդ օրը որդնահար չորցուց: Թողումք մեկնչաց վիճաբանել այս ծառիս նկատմամբ, զոր շատք  և Լատինաց թարգմանութիւնն համարի Բաղեղ մի. շատք եւս Ջղու (Ricinus), որովհետեւ յունարէն այսոր կ’ըսեն Քիքի, հրէարէն այլ Յովնանու Դդմենին կոչուի Քիքայոն: Հռովմի գետնադամբանաց և ուրիշ հին նկարուց մէջ Յովնանու վրայ հովանացեալ բոյսն՝ Դդըմի տերեւով և երկայն Վարունգի կամ Կոթայի ձեւով կախուած խաւարտ կամ պտուղ ներկայացընէ։ Մեր հեղինակ Անանիա Վարդապետն՝ Յովնանու վրայօք գրած ճառին մէջ կ’ըսէ. «Դդմենին զարդարեալ էր խիտ առ խիտ ուղէշօք և թանձրամած տերեւօք, և ոչ պտղովք»:

572. Դդմոլ.

Յիշուած է ի բառհաւաքէ, այլ ոչ բացատրուած: 

573. Դդում. 

Եթէ տարակուսական է Դդմենին, աշխարհածանօթ է Դդում ն. «Որ Ա. Ղարըն և Պ. Քուտու ? և Հոռոմն Կոլոկինտան (Κολσκύνθα) ասեն՝ ըստ Ամիրտ. (Լ. Citrullus. Փ. Citrouille), և ինքն երկու ցեղ լինի, քաղցր և լեղի, լաւն այն է, որ քաղցր լինի և թաժա»: Շատ ու շատ տեսակ բժշկական օգուտներուն մէջ` գրէ նաեւ, թէ. «Ասցած է, թէ Դդումն ի խմորն առնուս, և զան ջուրն ի յաչքն քաշես, օգտէ աչաց դեղնութեան, որ ի յ’արաղանէն (դեղնախտ) լինայ... Եւ թէ զկուտն կտուեն և զձէթն հանեն, օգտէ տաք ակնջին ցաւուն… Եւ յորժամ Դդումն ի վերջն հասնի, զտակն բաց և ծակ արա զմէջն, և երկըթի աղ լից ի լի, և քառասուն օր ի շուքն դիր, և յետեւ կոտրէ զԴդումն, և այնոր մէջն լցիր և հան, քամէ, յիրմէ սեւ ջուր կ’ելնէ. ի շիշ արկ և պահէ, թէ ուզենաս, որ ի բան տանիս, հինայով օծէ, զմազն ներկէ և սեւ առնէ խիստ։ Եւ թէ զդալար Դդըմին քերուքն տիմէդ առնես, սուր ակռացաւութեան զտաքութիւն տանի. և լաւն այն է, որ գարու ալուրով լինի շաղած. և տաք գլխացաւութեան այլ օգտէ»:

Վաստակոց գիրքն (գլ. ՄԿԸ) Դդումին և նմանեաց համար կ’ըսէ, թէ. «զաղբին և զաղէկ փորած գետին սիրէ... և ջրելն՝ զԴդումն մատղաշցընէ և քաղցրացուցանէ և գտցընէ. և թէ լեղի լինի, ա՛ռ փուշ մի և զծիլն ծեծեա. նա ջուրն քամի, և Դդումն քաղցրանայ և այլ շատ սեր առնէ... Եւ թէ ուզես, որ Դդումն երկայնանայ, ա՛ռ ջուր ամանով և ներքեւ Դդըմին ոռիցն թերի կախեա, այնպէս որ չհասանի յինքն, զէտ չորս մատ ի յետ կենայ Դդումն, պիտի որ ի ջուրն հրոսանայ. և դու յամէն օր տես, քանի ցածանայ՝ զջուրն ցածացո և այդու երկայնացո որչափ և կամիս: Եւ թէ կամիս, որ Դդումն բոլոր լինի, զկուտն՝ ընդ քովն ծակեա և հան, և դիր մի ընդ բերանքն. նա Դդումն բոլոր լինի:... Եւ թէ զմատղաշ Դդումն ի յարդն թաղես, շատ դիմանայ: Եւ ոմանք առնուն զմատղաշ Դդումն և ի չորս ճեղքեն, զկուտն հանեն, և եռջուր ածեն ի վերայ, և ի գիշերն յաստեղսն պաղեցուցանեն, և ի քաղ(ել)ն ի գազան (բարկ) աղջուր դնեն, և հանեն և պահեն. շատ դիմանայ»: 

574. Դդում Վայրի.

Ամիրտ. օտար և խանգար բառով կու բացատրէ « Անուպուլիոն, որ է Անպուլիոն, ի Դդում կու նմանի. խոտ-մն է. և այս խոտիս Վայրի Դդում ասեն. և թէ խոցերուն և ճառագաթներուն վրայ դնես, աղէկցընէ և զուռէցն տանի և միս բուսցընէ»։ Յիշեալ յոյն կամ լատին անուանքն անծանօթ են ինձ։

Յայտնի է, որ ձեւով, գունով, մեծութեամբ շատ ու շատ տեսակներ կան Դդմոց, և բնաւ իրարու չեն նմանիր, բայց եթէ բուսաբանից ուսումնական դիտմամբ. և հարկ էր, որ այդ այլակերպ զանգուածքն այլեւայլ անուններ ունենային, ինչպէս Մաճուր, Կոշ, Տոլ, եւայլն, զորս յիշենք ի կարգի անուանցն: — Ի գործածութեան նշանաւոր են Դդումք շիշի կամ կուժի ձեւով, զոր սովորաբար գինւոյ աման կ’ընեն մշակք: 

575. Դեգան.

  «Ի՞նչ է (կու հարցընէ Վանական Վ. և պատասխանէ). Եղեգան և Սիզոյն տակն է»: 

576. Դեղ.

Բանջարեղէն, զոր պանրի մէջ դնեն և անուշ հոտ ունի (Միրախոր. Ա. 48):

577. Դեղդ.

Տուղտի նման ծաղկաբեր բոյս մի, որոյ արմատն օճառի պէս կու փրփրի ջրոյ մէջ, և աղջկունք գործածեն մազերնին երկընցընելու համար (Մանան, 443): 

578. Դեղին ծաղիկ. Դեղնածաղիկ.

Սիմ. Կամարկապցին անորոշ կամ խառնակ գրէ. « Սարու չիչակ. ինքն Համիշաբահար ? կու լինի, Ճահվարի ? Անթառամ ծաղիկ»: — Եւրոպացի գիտնական մի Թ. այսպէս կոչուածին զուգանիշ գրէ Լ. Anchonium Glichifolium. Բայց ըստ բառին զուգանիշ է Յ. Լ. Anthoxanthum. Փ. Flouve, սակայն այսոր ձեւն չի յարմարիր ծաղկին։ Մերազգիք այլ յիշած են Դեղնածաղիկ ի կողմանս Կարսի։ 

579. Դեղին կոճ.

Դեղին ներկ տուող փայտ է, ծանօթ յարեւելս. Պ. Զէրտէ չիվա կամ Զէրտէ չօփ անուամբ. Ար. Օրուք էլ-սապաղին, ըստ Ամիրտ. « Յորուղ Սապաղին, որ է Զարտաչաւն... Այսոր Ծիծռնկի դեղ կու ասեն. այնոր համար, որ յորժամ ծիծռան ձագն կոյր կու լինի, մայրն կու բերէ զայս դեղն, ի յաչքն կու քսէ, աչքն կու տեսնու: (Որ) զջուրն ի մեղրն կու խառնէ և ի քիթն կու կաթեցընէ, զըղեղն կու յստակէ: Եւ ցեղ-մն այլ կու լինի մանր, այնոր Մամիրան կու ասեն»: Պէսպէս կերպով բացատրի Ծիծեռնիկի դեղ կամ խոտ կոչումն, զոր տեսնենք ի կարգի այն անուան. այնպէս կոչուի և Լ. Chelidonium և Փ. Chélidone, յունարէն Χελίδων բառէն, որ ծիծառնուկ նշանակէ։ Բայց թէ՛ Պէյթար և թէ՛ այլք զանազանեն և երբեմն շփոթեն այս երկու տեսակներն, որոց վրայ կ’աւելցընէ երրորդ մ’ալ Հորտ. Մէկ տեսակը Մեծ կ’անուանեն, և այն է յատուկ Ծիծեռնիկի դեղն, իսկ Դեղին կոճի յատկագոյն է Լ. Curcuma կոչուն, որ և մեր լեզուաւ ուրիշ անուններ այլ ունի. Վարս, Սպարակ, եւայլն, իսկ Մամիրանի՝ Ամիրտ. ուրիշ Ար. անուն մ’այլ զուգէ, զոր տեսնենք ի կարգին։ 

580. Դեղձ.

Ծանօթ ազնիւ պտուղ, որոյ ծառն այլ կոչուի Դեղձի կամ Դեղձենի. և Ար. բառով ալ Խաւխ կամ Խավխ կու լսուի Մշոյ կողմերը։ ՅԵւրոպա ի Պարսկաստանէ բերուած համարելով՝ Persica կոչուի, Փ. ծառն՝ Pêcher պտուղն Pêche, իսկ «Պարսիկն Շաֆթալու ասէ (ըստ Ամիրտ. ) և ինքն երկու-երեք ցեղ լինի. լաւն այն է, որ ի կըտէն շուտ բաժնի… իր տերեւին ջուրն օգտէ քթին հոտուն, և որոյ ականջն ճճի կենայ՝ կու սպաննէ և հանէ զորդն… Լաւն այն է, որ չորացընեն և ապա ուտեն. և տասն հատ կեր և աւելի մի՛ ուտեր, (զի) շուտ բորբոսէ զմարմինն»։

Դեղձի օգուտն ու վնասը՝ այսպէս բացատրէ հին Բժկրն. «Ըղորկուտ և թանձր պլղամ ընծայէ. զստամոքն շոյտ խանկրէ և յանօթից կեր, և չորն ծանր է, քան զդալարն, և ով ուտէ, վերայ ջուր խմցո կամ անապակ գինի.  զտերեւն ծեծէ և զջուրն հան ու խմցո, զամենայն ճիճի` թէ՛ տափակ, թէ՛ բոլոր, հանէ, և յականջն լից, նա զորդն սպանանէ»։ 

Վաստակոց գիրքն խնամով գրէ Դեղձի դարմանը և մեծ ու անբուրդ ընելու կերպը. «Զգիջային տեղ սիրէ (Դեղձենին), և սակաւ ջրել ուզէ... Եւ իւր կուտն այսպէս ցանուի, որ ի Դեղձէն սակաւ մի ի վերայ կըտին թողուս. և թէ ներքեւ Դեղձենւոյն և Խնձորենւոյն կարմիր Վարդենիք տնկեն, նա Դեղձն և Խնձորն կարմիր լինի... Որ զինքն ի Դամոնի կամ ի Նշենի պատրուսէ, նա խիստ աղէկ է, և մնացական լինի ծառն և անոյշ պտուղն, և փորձած է, որ երբ պտուղ ունենայ, նա ի կըտին տեղն Դամոն ընծայի, և ի դրուցէ Դեղձ: Եւ թէ ուզես, որ Դեղձն ի յիւր ծառն առանց կըտի լինի, դու ա՛ռ ի յամուր փայտէ և սրեա երիթ և ի բունն զարկ, որ զսրտուկն ճեղքէ և հանէ, և զերիթն ի տեղն թող, և հողով աղբախառն ծածկեա և թող.  նա Դեղձն անկուտ լինի»։ — Թուի, թէ այս վնասին համար մեղադրուած է Դեղձն ի Սերկեւիլէ (ի ԺԶ Առակի Մխ. Գոշի), երբ ինքն զսա կու յանդիմանէր, թէ. «Դեղին ես տեսլեամբ և դժուարուտելի մարդկան, իսկ ես բարետեսիլ և դիւրաճաշակ, և նա ասէ. Կեղծաւոր ես ամենեւին և պատրիչ մարդկան, քաղցր երեւիս ի ճաշակել, և մտեալ յորովայն՝ բազում վնասս գործես, իսկ ես դեղին եմ, զի ցաւակցիմ հիւանդաց՝ ի տես երթալով և զհիւանդութիւն բառնալով, և ոչ որպէս դու հալածեալ ի հիւանդաց»:

Վերը յիշուեցաւ կուտէն բաժնուող լաւ Դեղձն, չբաժնուողն՝ ի մեր գաւառականաց՝ Լօզ կամ Լօդ կոչուի։ 

581. Դեղձնիկ.

Սիմ. Կամարկապցի գրէ. « Ֆութանաճ, որ է Դեղձնիկ, որ է Խարփուզ »: Լաւ եւս էր Դեղձնիկի տեղ Դաղձնիկ գրել, որ է Դաղձն, իսկ Ֆութանաճ ՝ Ծոթրին է։ 

582. Դեղնախունկ. – Տե՛ս Վարս: 

583. Դեղուկ Խոտ.

Ըստ բժշկարանի Ասարայ՝ «Խոտ մի կայ Դեղուկ ասեն, որ Ֆրանգք Դիթամ կ’ասեն», ուրեմն է Լ. Dictamus, Փ. Dictame, nր կոչուի առ մեզ և Ողկուզակ և Խանթեփար: Բժշկարան մ’այլ այս խոտը կ’անուանէ Թ. Մանղըր օթու: 

584. Դեղու-տակ.

Բժշկարան մի գրէ. «Դեղուտակի կեղեւ, որ է Ղաւֆէթ ». մեր լեզուով ուրիշ համանիշ անուններ ալ ունի. տե՛ս Երեսնակ։ 

Դերեփուկ. Տե՛ս Տերեփուկ։ 

585. Դեւի Մուշկ. Դիւամուշկ.

Այսպէս կոչուած է տեղ մի Աղաւնարօտը. տե՛ս զայս։ Բժշկարան մ’այլ սրտի ցաւի դեղ գրէ թրիաքը Դիւամակի հետ խառնած։ 

586. Դեւու Եղունգ.

Արաբերէն ալ Սաթար ըլ-տիւ, այսչափ միայն յիշուի ի հաւաքման բառից։ 

587. Դեւու Ձար.

Ձարխոտն է, որ այլեւայլ անուններ ալ ունի։ 

588–9. Դժնիկ.

Անուանն համեմատ դժնդակ փշոտ թուփ, Լ. Rhamnus. Փ. Nerprun. Ար. Աւսաճ , որ ըստ Ամիրտ. «յՈւլէխին (Մասրենի) ցեղերուն է, ծառ-մն է, որ փուշ ունի, և լաւն այն է, որ կանանչ լինի, և հոտն զէտ Խնծորի հոտ լինի... և թէ ուտես (իր պտուղներէն, որ մանր ու սեւ են), ազգի-ազգի ջերմերուն զչարութիւնն խափանէ... Մումի զիլիեան ալ ասեն, և ինքն անվար վայրի տեղեր լինի. աղէկն անմարդաբնակ տեղեր լինի… Եւ թէ զինքն ծեծեն և զջուրն առնուն եօթն օր, յամէն օր աչքն կաթեցընեն, զըսպիտակն յաչիցն տանի», եւայլն: — Դժնիկ ծառին նմանութիւնն ուրիշ փշոտ, բայց պտղատու ծառի մի  հետ՝ կու յայտնէ (ԺԸ) առակն Մխ. Գոշի. «Յանմտից ոք եհար զ Յունապի ՝ կարծելով զնա Դժնիկ, որոյ զայրացեալ ասաց. Ո՜յ անագորոյն, զտունկ՝ ի պտղոյ արժան է ճանաչել, և ոչ ի տեսակէ»: Այսպիսի առակ մ’այլ հազարաւոր տարիներով առաջ Եբրայեցւոց նահապետաց մէկն ըսած էր, անզգամ իշխանները նմանցընելով Դժնըկի, որք պաշտպանել խոստանան հպատակները, յետոյ իբրեւ բռնկած Դժնիկ կ’այրեն մրկեն զանոնք (Դատաւ. Թ. 13): Երբեմն իբրեւ հոմանիշ կամ աւելի բացատրիչ կ’ըսուի

Դժնիկ Փուշ կամ Դժնոց Փուշ. Որոյ համար Նարեկացւոյ (ԿԹ) աղօթից մեկնիչն գրէ. «Դժնիկ փշոյն ծայրն կեռ է»։ — Դժնըկի այլեւայլ տեսակներէն յիշուին R. Pallasii ի Բաբերդ, Թ–Հ. Ատրպատական. — R. Petiolaris ի Թ. Հ. Պոկլան, Կեսարիա. — R. Microcarpa, ի Ծանախ, Թ. Հ — R. Cathartica ի Հր. Կովկաս. — R. Pontica, ի Ճիմիլ լ. 

Դիգան. Տե՛ս Դեգան. 

590. Դիր. 

Սպիտակ և մեծ հատիկներով Ցորեն։ — Բառհաւաք մի նշանակած է և Դիրք, որ տարբեր և անծանօթ այս գուշակուի։ 

591. *Դիֆլա.

Արաբերէն ի յունէն առնուած, որ թերեւս հին Բժշկարանին աւելի հայակերպ Տլփա կոչածն է։ Ըստ Ամիրտ. «Ինքն երկու ցեղ է. մէկն լեռան և մէկն ջրեզերի լինի. և լաւն այն է, որ կանաչ լինի և թաժա։ Տաք և չոր է և հոլող է... Թէ զտերեւն քացխով եփես և զջուրն ի տունն ցանես, զոջիլն և զլուն սպանանէ... Ասած է, թէ այս խոտիս՝ Սամմ ըլ-հիմար (Իշու թոյն կամ դեղ) կ’ասեն, և Պ. Խար զահրա կ’ասեն. և լաւն կանանչն է, և տերեւն խիստ լեղի, և ծաղիկն կարմիր վարդ կու նմանի. և պտուղն պինտ լինի»: — Թէ և խոտ կ’անուանէ Ամիրտոլվաթ, բայց Դիֆլան ծառ է, Լ. Nerium. Փ. Oléandre կամ Laurier-rose. հոտաւէտ տեսակն այլ Ol. Odorant. Թ. Զըգըմ. — Տերեւոց և ծաղկին նմանութիւնները մէկ տեղ առնելով՝ նոր գրիչք մեր Դափնեվարդ կամ Վարդաuարդ անուաներ էին, այլ լաւագոյն և սեփական հայերէն անունն է Ճփնի. տե՛ս զայս: 

592. Դկուղ.

Ոսպան և Սիսռան հետ կու յիշուի Լուսաւորչի Վարդապետութեան մէջ ՝ իր պատմըչէն (Ագաթանգելոս). յայտ է, որ անոնց նման ընդեղէն մ’է, գուցէ Լովիաս, որ մեր առջի դարերու գրականութեան մէջ չի յիշուիր, և կամ մանաւանդ անոր փոքր ազգակիցն, որ ռամկաբար Սեւ պորտիկ կոչուի կամ Պոլոճիկ, Թ.  Պէօյրիւճէ. Լ. Dolichos melanophthalmus, Փ. Dolic կամ Dolique á œil noir. Իտ. Fagiuolo ad occhio կամ occhiato. ամենն ալ հատին մէջտեղի կամ փորին վրայի նիշը աչքի նմանցընելով, ինչպէս՝ մերոնք պորտի. անոնց տուած անունն յունարէնէ առնուած է Δολιχός, որ երկայնաձեւ նշանակէ, բուսոյ ցողունն շատ երկըննալուն համար։ 

593. Դմակ թութ. 

Տեսակ մի սպիտակ և մեծ Թութ պտուղն է։ 

594. Դմակուկ.

Փոքր բոյս մի, քիչ երկայն տափակ կոթով զոյգ տերեւօք, որոց միջէն աւելի երկայն-բարակ որձայ բարձրանայ, ի ծայրն երեք (գուցէ և աւելի) բաժակաձեւ թանձր կապոյտ ծաղկըներ կ’ըլլան։ 

595. Դոկո ? 

«Մշկի ծաղիկ, որ է Սօդ»: Այսպէս գրուի ի բառս Գալիենոսի: Կամարկապցին Դստկոյ կարդայ:

596. Դոճ. Դոչ.

Այն ծառն է, որոյ վրայ ճճիներու ներգործութեամբ կու գոյանայ Լայքա, Lacca ըստ Եւրոպացւոց, Լաք, Լուք կամ Լէօք. Թ. և Ար. Ամիրտ. կ’ըսէ. « Լուք, որ է Դոճին խէժն. լաւն այն է, որ կարմիր և յստակ լինի… Պտ. ասէ, թէ ինքն խէժ է, որ ի ծովուն դիհէն կու գայ. և ասեր է գրոցս շինողն, թէ Պ. Ըռանկի լաք կ’ասեն, և Ըռանկի լաքա այլ կ’ասեն, և իրմէն գուն շինեն, որ կանայքն զերեսնին կու ներկեն, և այն, որ թանձրն է, ի յատակն կ’իջնու, այնոր Տօշ կ’ասեն. և Լուքն պիտի որ լուացած լինի». լուանալուն կերպն այլ գրէ երկար՝ ըստ Իպն Ճէզզարայ [3], յորմէ առեր է Պէյթար։ Հիներն կարծէին, որ ի Հնդկաց կու գայ այս նիւթս, հիմայ ստուգուած է այլեւայլ ծառոց և, մանաւանդ, Թզենեաց ցեղին վրայ գոյանալն՝ Որդան կարմրոյ նման որդերէ։  Նշանաւոր և քննելու արժանի է Դոճ բառին կամ ծառին բուն նշանակութիւնը, որ նոյն թուի և Դոչ, զոր Բժշկարան մի զուգանիշ դնէ Մուկլի. տե՛ս զայս։ 

597. Դոշտ կամ Թէօշտ. 

Ուտելի բանջարեղէն մ’է. Թ. Թամարա կոչուած, թերեւս Պոնտոսի կողմերու յատուկ, ուսկից որ ծանուցուած է մեզ։ 

598. Դուալուկ. 

Այս ալ երկայնաձեւ բանջերեղէն մ’է. տեսակն անծանօթ ինձ. այսոր անուան նման է և հինն: 

599. Դուաղակ. 

Խորենացւոյ Աշխարհագրութեան մէջ յիշուած, հնդկային բուսոց կարգում։ 

600. Դուդմակ.

Տեսակ մի է Սեխի՝ կակուղ և անոյշ։