Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

801. Թոխըմպի.

Ծառ մի կարմիր կեղեւով, շատ կարծր փայտով և բարակուկ ճղերով. ծանօթ ի Տարօն։ 

802. Թոր.

Բժշկարան մի կ’ըսէ միայն. «Նման է հոտն և համն ի Թուրինջ», թուի Թուրինձ խոտն. տե՛ս: 

803. Թորթ. Թուրթ.

Ի բառս Գալիենոսի՝ յոյն Անդրաքնէ անուան դիմաց դրուած է, որ եթէ ’Ανφερικος է, Լ. Anthericum, Շրէշի բոյսն է, որպէս վերոյիշեալ Թոթոշն։ Բայց Թորթ նշանակէ և Եզնալեզու (տ. թիւ 614): Յոյն բժշկապետին հայ բառագրոց Թորթը. ոմանք տարբեր բառի և բուսոյ զուգեն, մէկն գրէ Պրոմն, Յ. Βρωμος, Լ. Bromus, Փ. Brome, որ նշանակէ եւս նիւթ մի ոչ բուսեղէն, ուրիշ մի` « Սամինոս ? Թորթ»: — Առաջին ծանօթ բուսոց տեսակներու մէկուն համար է, անշուշտ, Սալաձորեցւոյն տողն. 

«Տուղտն ու Թուրթն ու Մեղրիկ ծաղիկն՝ նման են ծաղկանց ծառերուն»։

Ըստ գունոց՝ Բժշկարանք յիշեն Սպիտակ և Կարմիր Թորթ։ 

804. Թորթիկ.

«Բանջար վայրի, ըստ Մանանայի, զոր իբրեւ մաքրիչ արեան համարին, և ասեն, թէ կրիայն երբ զօձ սատակէ, Թորթիկս իբրեւ դեղթափ ի վերայ ուտէ»: — Աղթարք գրոց մէջ այլ յիշուի Թորթիկ խոտ, որ անշուշտ Մեղրածուծն է, վասն զի ի կողմանս Կարնոյ թէ՛ Թորթիկ կոչեն զայն, թէ՛ Ծուծ ։ 

805. Թորթոռիկ.

Տէր-Աւետիքեանն յիշէ Գեղարքունեաց բուսոց մէջ։ Ուղղագոյն երեւի Թորթորիկ գրել։ 

806. Թորմ. Թուրմ.

Ըստ Սիմ. Կամարկապցոյ Ար. և Պ. լեզուաւ ? Բակլայ նշանակէ` թերեւս Թրմուսի հետ շփոթելով։ 

807. Թուզ. Թզենի.

Ամենէն հնագոյն և միակ բոյս յանուանէ յիշեալ ի Դրախտին, յերջանկութեան մարդոյն, և թշուառութեանն քօղ. յամէն կողմ երկրի չի գտուիր, բայց ամենուն ծանօթ է ի գրոց, և ի տեսոյ՝ գոնէ չորն, և իբրեւ համեղ և սննդարար պտուղ՝ ոչ միայն հին արտաքին հեղինակք յիշեն և առասպելք, այլ և Ս. Գիրք Խաղողոյ հաւասարեն, Հրէից երջանիկ կեանք մաղթելով` բնակիլն «ընդ Որթով և ընդ Թզենեաւ»: Իսկ Փրկիչն մեր ամառուան նշան տուաւ զայն. «Ի Թզենւոյ անտի ուսարուք զառակն, զի յորժամ նորա ոստքն կակղասցին և տերեւն ցցուիցի, գիտէք, թէ մերձ է ամառն»: Անգործ և անշահ մարդիկն այլ անպտուղ Թզենւոյ նմանցուց, և չորցուց այնպիսի ծառը։ — Ամիրտ. ստորագրէ Ար. Թին ՝ բառով և, զանազանելով Դալարը՝ Ըռապտ, Չորը՝ Եապիս, առաջինին համար գրէ. «Լաւն այն է, որ Վազիրի ասեն, և սպիտակ լինի կեղեւն, յետեւ Կարմիր ն է, և այլ յետեւ Սեւ ն է. և այն, որ խակ է` հովութեան մօտիկ է ինքն, և ճլէ տուող. և թէ կոծիծնուն օծես՝ օգտէ, և պիսակին այլ օգտէ, և այն Թուզն, որ սպիտակ և հասուն լինի, զանձն աղէկ կերակրէ, և լաւ, քան զամենայն միրգ, շուտ հալի ի ստամոքն և զանձն աղէկ գիրացընէ... Եւ թէ պախրու միսն յուշ եփի, կտոր մի Թզին ճղէն ի պտուկն ձգէ, շուտ եփի միսն և տրորէ», եւ այլն։ Չորին այլ օգուտներն ու վնասները գրէ: Մէկ օգուտն այլ Եսայի մարգարէն յայտնեց Եզեկիայի` վէրքերը բժշկելու (Դ Թագ. Ի. 7):

Հին Բժշկր. այլ գրէ Թզոյ համար, թէ. «Քան զամենայն միրգ լաւ է. զբնութիւն կակուղ պահէ, զանձն աղէկ կերակրէ, և սրբէ զերիկամունք ու զմսանք, և քիչ մի քամի և ոջիլ ձգէ ի մարդ, և քաջհասն լաւ է, զլերդն ու զփայծաղն սրբէ. և Մորէով լաւ է ուտել, կամ յետ Uքնճպին ի վերայ խմել, որ մեղրով լինի և սրբէ զկուրծքն»։ — Մեր երկրին կլիմայն Թզենւոյ համար ցուրտ է, բայց գտուի այլ հարաւային կողմերը, իսկ Կիլիկիա յայտ է, որ շատ յարմար էր։ Վաստակոց գիրքն Թուզը թարմ պահելու կերպ ցուցընէ (Գլ. ՄԻԲ). «Ա՛ռ նոր պուտուկ և լից զկանաչ թուզն ի ներք. այսպէս մխեա զպտուկն ի մուստառն (քաղցու, նոր գինի), որ պուտկին բերանն և կարասին՝ հաւասար գան իրերաց, և խփեա զերկոսեանն և ծեփեա և թող. յորժամ ուզենաս, զԹուզն թազէ (թարմ) գտանես և անուշ, և թէ յապիկեայ բղուղ դնես և մոմով զբերանն կալնուս ամուր, նոյն է»: — Նոյն գիրքն շատ տեղ յիշէ զ Թաւպ կամ Թօպ Թուզ, որ է Վայրին, և խրատէ. յունիս ամսոյ մէջ «Ա՛ռ զվայրի Թաւպ թուզն, որ ի վայր գայ, և շարոց արա և կախեա ի տանու Թզենին, նա չտայ թափել զպտուղն, արգելու և շատբեր տայ առնել, և ճարտար հասուցանէ զԹուզն»: — Գառանց կաթն շատցընելու համար այլ դեղ կու տայ Թզենւոյ չոր տերեւը և չորցած Թօպ թուզ։ Այս վայրի Թզենին կոչուի Լ. Caprificus, իսկ ընտանին պարզ Ficus, Փ. Figuier. — Թզենւոյ ճիւղերուն դէպ ի վայր կախուիլը միանգամայն և պտղոյն ազնուութիւնը նշանակէ Մխ. Գոշ՝ առակաւն (ԺԲ). «Հարցաւ ընդ Թզենի, թէ զիա՞րդ է՝ զի բազում ոստս առ երկրաւ տարածանես, և նա ասէ. Քանզի բազում են թշնամիք իմ, և ես խոնարհիմ, զի մի ոստակոտոր եղէց, և նախ քան զելանելն յիս՝ յագեցուցանեմ. մոռանան զչարութիւնն»։ — Տնտեսութեան կամ դեղոյ համար չորցուցած և պահուած Թուզն Պաղատիտ կամ Պաղատտիկ կ’ըսուի, ըստ ոմանց՝ յոյն Παλάθη բառէն փոխուած։ — Թեփուկ հիւանդութեան դեղ խրատէ մեր բանգիտաց մէկն. « Խոժոռնայի չոր Թուզ». եթէ նշանակէ զԽոժոռնի, սա Գուգարաց Ծոբոփոր գաւառին մէջ է, որ Կուրի գետահովտին մէջ ըլլալով՝ թզենաբեր տեղ մ’այլ յայտնէ ի Հայս, զոր և արժան է քննել։ 

808. Թութ. Թթենի.

Լ. Morus, Փ. Mourier. Ա. Թ. վերոյգրելոյն (Թզենւոյ) գրեթէ ձայնակից և անոր պէս ծանօթ և նշանաւոր, և աւելի եւս, զի ոչ միայն պտղովն յարգի է, այլ տերեւովն մետաքսառիթ որդանց կերակուր և նիւթ պատրաստելով, որ երբեմն միայն հեռաւոր արեւելեան աշխարհի բնակչաց՝ Սերաց և Ճենաց ծանօթ, հիմայ՝ ընդհանուր աշխարհի, որոյ համար և մշակութիւնն հետզհետէ աւելի ընդարձակի և զարգանայ՝ թողլով զայլս, և ի ձեռն մերազնեաց, մանաւանդ ի կողմանս արեւելեան Երասխայ հովտի կամ հարաւային Սիւնեաց, և ի կողմանս Գանձակայ, ուր ոմանք Մոլ կ’անուանեն տերեւները։ Մեր Ամասիացին քանի մի տեսակ Թըթոյ յիշէ. « Թութ Հուլվ ն, որ է Քաղցր Թութն, որ Ար. Ֆարսատ կ’ասէ, և Պ. Թութի սրփըտ կ’ասէ, և Հ. Սպիտակ Թութ ասեն, և ինքն դալար Թզին պէս է ամենայն դիմօք, և քամի ունի, և չէ աղէկ կերակուր, և ստամոքին զեն է, և պիղծ արիւն ընծայի յիրմէն... Եւ լաւն այն է, որ խոշոր լինի և քաղցր բնութիւն, և լաւն այն է, որ քան զկերակուրն առաջ ուտեն և յետեւ այնոր սքնճիպին (oշարակ) խմեն: Եւ իր տերեւն Սեւ թզին տերեւնին կու նմանի. և Սեւ թզին տերեւն Խաղողին տերեւին պէս է. և թէ զայս տերեւն անձրեւի ջրովն եռցընես և զմազն այնով լվանաս՝ սեւ այնէ... և թէ զտերեւն եփեն և ակռային մազմատա առնեն, ցաւն խաղեցընէ։ 

Թութի Համիզ (թըթու ?). որ է Սեւ Թութ ն, և այս Թըթիս՝ Թութի Շամի կ’ասեն, և լաւն այն է, որ խոշոր և hասուն լինայ և սեւ լինի, և յորժամ չորացընես, զՍումախին զտեղն կու բռնէ. և իր տերեւն օգտէ բերնին խնախին (փողացաւ), և իր քամուքսն օգտէ պիղծ խոցերուն և չորացընէ», եւ այլն։ — Ըստ գունոց՝ յիշուի և Կարմիր Թութ, որ ըստ երազահանից՝ դահեկան նշանակէ, այսինքն՝ ոսկի։ — « Թութի Վահշի , որ է Յուլեխին Թութ ն, որ Պ. Թութի Շահիլ կ’ասեն. և Հ. Մորմենու պտուղ կ’ասեն, և ինքն զէտ Սեւ թութ է»։ Այսպէս կ’ըսէ և Պէյթար, բայց արաբերէն բառն (վահշի) վայրի նշանակէ։

— Հոռոմ Թութ. Ըստ Բժշկարանի միոյ է «Սեւ թութն, որ Շամի ասեն»: 

— Ի Խուտուջուր լսուին անուանք այլեւայլ տեսակաց Թըթոյ, ինչպէս՝ Ցտկայ Թըթի. Հունուցի Թըթի, Խաշ Թըթի. Իշթըթենի ՝ մեծութեանն համար այսպէս կոչուած։ Տե՛ս և Դմակ Թութ, Լօռի, Մուսորի ։

Հին Բժշկր. գրէ. «Թութն՝ է Քաղցր և է որ Մուզ. Քաղցրն քիչ մի դէպ ի տաքն է, և զբնութիւնն կակղացընէ, և է որ Թթու է, և այն կով ու գէճ է. զփորն կապէ, զստամոք և զաղիք փոյթտէ, և զմիտքն բանայ յուտել, թէ յանօթուց ուտէ՝ շոյտ գնայ ի ստամոքէ, և թէ հետ հաց ուտելոյն՝ խանգրէ զկերակուրն ի ստամոքսն. և այն, որ խիստ թթու է, փողցավի օգտէ: Թէ ըմբելի առնէ՝ այս նուսխայովս. զթթու Թթին ջուրն հան ու քամէ. և ա՛ռ ի յայդ ջրէտ կէս լիտր, և դիր ի ներս գինի՝ 100 գրամ, մեղր՝ 50 գրամ. ի մէկտեղ եփէ, որ զէտ ըմբելի լինի, և ապա առ Զմուռ և Խախիա 2, 2 գր., Զաֆրան և Պղպեղ՝ գր. գր. (քանի՞), Գղթոր և Մոշոյ պտուղ՝ կէս-կէս գր. աղա, մաղէ և ի ներս խառնէ. և այտիւ խախանչ այնէ»:

Մեր նպատակէն դուրս է Թթենւոյ գլխաւոր բերքին կամ բերոց առթին (մետաքսի) վրայ խօսիլն, բայց հետաքննելի է, թէ սա ե՛րբ ծանօթացեր և մտեր է ի Հայս, եւս առաւել, թէ երբ սկսեր են Հայք զԹթենի և զշերամ դարմանել: Խորենացի կիմացընէ, որ արդէն ազգայինքն ի գործ ածէին զմետաքս, բայց հարուստք միայն. սովորաբար կ’ըսուի, թէ մետաքսագործութեան գաղտնիքն և շերամոյ սերմն ի Զ դարու մտաւ ի կայսերական քաղաքն Կ. Պօլիս. նույն ժամանակ (571-2 թուականին) և Վարդան Մամիկոնեան, որ զՊարսիկ մարզպանն սպաննեց, շատ մետաքս տարաւ առ կայսրն՝ ընծայ: Կաղանկատուացի պատմիչ մեր յ’Է դարու՝ իր հայրենեաց Հայ-Աղուանից երկրին համար՝ կ’ըսէ, թէ ունի Ապրիշում և Բամբակ անբաւ. ըսել է, որ այն ատեն արդէն սկսած էր հօն շերամապահութիւն, և այն կողմերէն ԺԳ-Դ դարուց մէջ շատ մետաքս բերէին յԻտալիա, մանաւանդ ի Լուկկա քաղաք՝ անուանի այն ատեն ի կերպասագործութեան, իսկ Շահ Աբասայ օրերը ի սկզբան ԺԷ դարու, Հայք առանձնաշնորհութեամբ առատօրէն բերէին ի Վենետիկ, ի Տոսկանա և քանի մի ուրիշ վաճառաշահ քաղաքներ՝ շատ տուրք տալով Շահին, բայց իրենք այլ շատ վաստկէին։ Բագրատունեաց ատեն շատ հեղ յիշուին մետաքսեայ զգեստք և սպասք ու զարդք եկեղեցեաց։ Առակախօսն (Մխ. Գոշ), որ հայրենեօք մօտ էր մետաքսաբեր գաւառներու, իր մէկ հանճարեղ առակն այլ նուիրէ Թթենւոյ՝ բաղդատելով ուրիշ պիտանի ծառոյ մի հետ. և չէ անախորժ լսել. «Խնամութիւն առնել ընդ միմեանս կամեցան Թթենի և Ձիթենի. պանծայր ի զօրութիւն իւր իւրաքանչիւր ոք։ Ձիթենի՝ յարազուարճութիւն և ի պտղաւէտութիւն, մանաւանդ զի պտուղ նորա նիւթ է ձիթոյ, և ձէթ նիւթ է լուսոյ, և լոյս լուծիչ խաւարի, իսկ Թթենի՝ ի քաղցրութիւն պտղոյ, և զի սաղարթ իւր նիւթ է մետաքսոյ, զոր որդունք ծնանին, յորմէ կերպասք լինին, զոր թագաւորք և իշխանք վայելեն: Որում և դիմադրէ Ձիթենի՝ զդիւրանցութիւն պտղոյ նորա, և զախտաւորն լինել հանդերձ, քան թէ հարկաւոր, և զի ի գիշերի մերկանայ, բայց լոյս ի գիշերի վառի։ Ասէ Թթենի. Այլ ի տունջեան շիջանի։ Եւ ասէ Ձիթենի, թէ ոչ շիջանի, այլ յազգակիցն իւր խառնի, իսկ փառք քո ծաղկընկէց է և անցաւոր։ Եւ այսու պարտեալ Թթենի՝ տայցէ լինել իրին» (այսինքն՝ հաւանի, որ ըլլայ խնամութիւնն)։ — Գրիգոր Աղթամարցի զուարճասէր կաթողիկոսն՝ գարնան ընծայած պտուղներն երգելով` նախակարգէ զԹութ. 

«Թութն յառաջեաց, քան ըզ Հալվան,

Կեռասն աղէկերի նման.

Միշմիշն ի ծառըն դեղնեցան,

Եւ Խնձորին կարմըրցան», եւ այլն: 

809. *Թութիա.

Յայտ է, որ այս անուամբ կ’իմացուի մետաղական նիւթ կամ ժանգ, և ի գործ ածուի ի բժշկութեան, բայց կայ և համանուն ծաղիկ մի՝ ծանօթ Սալաձորեցւոյն, որ վկայէ, թէ. 

«Խաս Թութիայ ծաղիկ մի կայ, ձեռքըն չինգնիր ջառըհներուն.

Ամեն սահմանք չեն գտնըւիր, ղիմաթ չունի ինքն իր տեղուն»։ 

Անուշահոտ դեղին կամ մանուշագոյն ծաղիկ է, աչաց դեղ կ’ըլլայ. յիշուած է ի Բարդող լերին. ոմանք նոյն համարին ընդ Հօրոտ-Մօրոտ, բայց Կարնոյ Թութիայն մանրիկ շրթնաձեւից փունջ մ’է, զոր Մշեցիք Շուշան անուանեն։։ 

Ամիրտ., որ ի սկզբան վկայէ Թութիայի մետաղէ և զուգծու (շինծու) ըլլալը, ի բացատրութեան՝ բուսեղէնի տեսակ երեւցընէ, որովհետեւ «Իր փոխանն՝ Ձիթենու ճուղն է», կ’ըսէ՝ և դարձեալ. «Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ Մրտենուն այլ կու շինեն Թութիայ, զիր տերեւն և զծաղիկն և զմիրգն՝ ի դալար ատենն առնուն և ի քարէ պտուկ մի դնեն, և զբերանն շոխով (շաղախ) ծեփեն և ի փուռն դնեն, և ծակեր այնեն ի յայն շողախն, և եփի ի փուռն, և յետեւ ի պտուկ մի այլ դնեն, և այլվի զէն առաջինն այնեն, և յետոյ հանեն և լվանան, և ի բան տանին, և ի Ձիթենի ծառէն այլ այսպէս կու առնուն, և ի Բարձուենեկէն այլ այսպէս կ’առնուն. և զՁիթենուն զկուտն կու հանեն»: Կտուած պտուղն, ըստ Պէյթարայ, է Սերկեւիլ, թէ և յիշէ նա և զՁիթենին, այլ աւելի օտար ըսածն (ըստ փռանկ թարգմանութեան), է վերոյիշեալ պտուկներուն տեղ՝ խցիկներ ըսելն՝ փռան նմանութեամբ։ Հեղինակք Յունաց Թութիային նիւթը Կադմիա (Փ. Cadmie) կոչեր են, որ յիշուի և ի Բժշկարանս մեր և բացատրի Անաղած Ծարիր ։ — Սահակ Մանուկեան ի բժշկական բառս՝ զՄիշմիշ (Ծիրան), Թութիայի էրմէնի գրէ։ 

810. Թուլակ.

Ըստ Սիմ. Կամարակապցոյ պարսկերէն նշանակէ Սեխ, Պտեխ: 

811. Թուլան խոտ.

Ըստ նոյն Սիմոնի՝ այս ալ « Աղուլու խոտ մի է, Ընձասպան », որոյ և հին լատին անունը գրէ Փառտալիանքէս, Pardalianches: Տե՛ս Ընձախոտ: 

812. Թուխբ.

Կառաբոյս. այսպէս գրած է Ասար՝ առանց աւելի բացատրութեան։ 

813. Թուխմար ?

Ըստ Սալաձորեցւոյն. 

«Խաշխաշն. գեղեցկացեր հետ Թուխմարուն». զոր՝ ուրիշ օրինակ գրէ Ղաթմարուն: Անունն յիշուած է և յօրագիրս, բայց ոչ բացատրուած: 

814. Թուխմաքան.

Փրփրեմն է, ըստ բառագրոց, տե՛ս զայն: Բժշկարան մի տաքութենէ վիրաւորուած լեզուի դեղ զուգէ զայս, Սումախի, Նռան վարդի և ուրիշ նիւթոց հետ: Նոյն և հունտերու հետ յիշէ «Թուխմաքանն, Մանանեխն, Հարֆն, Շունիզն», եւ այլն, և երկու տարի դիմանան, կ’ըսէ։ 

*Թութարի. — Տե՛ս Ձագխոտ:

815. Թուրինջ. Թրնջի.

Թուրքարէն այլ  Լ. Citrus vulgaris. Փ. Citronnier Bigaradier. Նարինջ և Թուրինջ կըրնան նմանութեամբ հարազատ եղբարք կոչուիլ, այլ և խեղեփք, վասն զի երկուքն այլ իրարու հետ շփոթուին կամ նոյն համարուին, կամ մէկ անուամբ երկու տեսակքն եւս յիշուին, ի զանազան գրողաց. Պէյթար միայն զՆարինջ յիշէ, այսպէս և Ամիրտոլվաթ. սա երկու հեղ գրէ Նարինջ՝ զմէկն կոչելով «որ է Լիմօն», զմիւսն՝ «Ինքն Թուրինճ է, բայց այլ մանր անուշահոտ. աղէկն հասունն է… Ասէ Սահակն, թէ թթուն հով է, չոր է… և կերակուր տայ ուտել և զծարաւն կտրէ, օգտէ տաք ջերմերուն, և ծերոց զեն առնէ»։ Այս խօսքէն թուի, թէ մեր հիմակուան ճանչցածին հակառակ զՆարինջն կոչէ Թուրինջ, և զԹուրինջն՝ Նարինջ, և զյետինս այս՝ փոքրագոյն, որ հակառակն է՝ ըստ մեզ: Վաստակոց գիրքն այլ Նարինջ չի յիշեր անուամբ, բայց թուի զայն իմանալ, երբ խրատէ ի հոկտեմբեր ամսեան. «զԹրնջիքն և զ Նումայիք ն և զԼիմոնիքն ծածկել». առանձին գլուխ մի (ՄԽԳ) բան գրած է. «Վասն Թրնջաց. ԶԹրնջին՝ յաշնանէն ի վեր մինչեւ ի գարնանամուտն կարես, երբ քեզ պիտի տնկել, և իւրեանս սնուցիչն և գայացուցիչն պախրցի (հիւսիսային) հողմն է, և... ոմանք որ կամենան զԹրնջանին մեծ առնել՝ նա դեղն այս է, որ թեթեւացուցանեն զճիւղսն և զաւելի պտուղսն ի վայր տան, և զարքենի Թրնջանին մէն թողուն, նոյնպէս և զաւելի տերեւսն. նա մեծ լինին և աղէկ… Եւ զԹրնջին չէ պարտ տնկել, եթէ ոչ մօտ ի պատ և ի պարիսպ, և ի ձմեռն պարտ է ծածկել», եւ այլն. ծածկելուն կերպն այլ գրած է։ — Մխիթար Հերացի ստամոքաց տաքութեան դեղ գրէ, զատ յայլոց թթու սուսեղինաց՝ «և Թարունճ ՝ բանդակով, և զԹուրինճին թթուն տուր»:

Ամիրտոլվաթ օտարանուն բոյս մ’այլ յիշէ՝ Զարրին տրախտ, իբրեւ նոյն կամ նման Թրնջոյ. տե՛ս ի կարգի Զ տառի, թիւ 703: — Թուրինջն ուրիշ ծառոց պտղոց հետ յիշուած է և ի Վարս Հարանց: — Հին Բժշկր. գրէ. «Թրունջ` չորս բնութիւն է. Կեղեւն՝ տաք ու չոր յ’Բ տրճ. և յուշ հալի, ապա զայլ կերակուր հալէ, և միսն՝ հով ու գէճ, և գէճն շատ, քան զհովն. և յուշ երթայ ի ստամոքէ, և թթուն՝ հով ու չոր, օգտէ սաֆրայի և խափակնի [1], և զինք չպիտի ուտել (զկուտն) քան այնոց, որ մահդեղ լինի տված, օգտէ. զբնութիւն կակղցընէ, և զբերնին հոտն անոյշցընէ, և կեղեւն զնոյն գործէ, և զԹրունջն յանօթից կեր, և մի՛ հաց ուտեր, ինչվի երթայ ի ստամոքսէ, թէ ոչ՝ թուխմա այնէ. զԹթուն ծամէ և ի վերայ երքոյնի (հերքուն) ա՛ծ, օգտէ, և իւր ըմբելին գինեհարի օգտէ. զտաքութիւնն տանի, զփորն կապէ»: 

816. Թուրինջխոտ. Թրնջխոտ. Թուրունճակ խոտ.

Լ. Melissa, Փ. Melisse. Ռ. Пчельникъ. Ամիրտոլվաթ, ըստ Պէյթարայ, Պ. անուամբ ստորագրէ. « Պատրանճպուէ, որ Հ. Թուրինճխոտ ասէ և Թ. Օղուլ օթի. ինքն երկու ցեղ է. լավն այն է, որ հոտն անուշ լինի. Իպն. ասէ, թէ ազգ մի այլ կու լինի, որ հոտն Թուրինճի հոտ կու նմանի, և թէ ի տակէն և ի տերեւէն և ի հնդէն առնուն և չորացընեն, և ի մէկ լաթ մի կապեն, և ի վերայ ապրշում փաթթեն և ի ճէպն դնեն՝ որ է գրապանն, և ի հետ վերցընէ,  նա խիստ սիրուն և պատուական և ընդունելի լինի ի մէջ մարդկան, և ում մօտ որ լինի, խնդիրքն կատարի, և ուրախութիւնն չերթայ, քանի որ ի հետն լինի»: Վաստակոց գիրքն այլ առջի ըսածին նման գրէ (ՄՂ). «Խոտ մի, զոր Թուրքն Օղուլ օթի ասէ, հոտն Թուրինճի է. մեղուն որ կոչէ (չուէ, երթայ), ճիւղ մի ձգես՝ սիրեն, միաբանին ի վերայ»։ — Թրնջխոտն պարսիկ բառիւ իբրև ազգային գրուի առ մեզ և Պատրինճ, զոր տես ի կարգին։ — Այս խոտս Կովկասի երկու կողմերն այլ գտուի, նոյնպէս և յԱսորիս և ի Հս. Պարսկաստան, որով գուշակուի և ի Հայս: 

817. Թուրիշակ.

Յիշուի ի Վարագայ լերին, թերեւս ըլլայ Թաւրնջակն. տե՛ս թիւ 775։ 

818. Թուրշա.

Ձայնիւ նման է վերոյգրելոյն, բայց թուի տարբեր տեսակ։ Բժշկարանի մէջ յիշուած է ի դեղu « Թուրշայի հունդ վայրի »: 

819. Թուփ Լուսնի.

Ար. Ճատվար. Լ. Zedoar. Curcums Zedoaria. Aconitum Napellus. Փ. Zédoire. Այս կէս զարմանալի   բուսոյ համար գրէ մէկն քիչ մի խառնակ. «Բոյս մի այլ կայ, զոր Տաճիկն Ղուլբա Խամար (կամ Ղուլ Բախամբար) անուանէ. թարգմանի Թուփ լուսնի... Իւր նշանն այն է, որ ի ջուրն ի մօտ բուսանի, որ ի այն տեղն, որ հանապազ գէճ լինի, և արմատն մէկ է և արձակէ բազում ճիւղ, և բարձրանայ թիզս երկու, և հաստութիւնն յիլիկի չափ չափաւոր է՝ դանգով ? ծաղիկ է, իսկ տերեւք նորա զհետ լուսնին ընթանայ… (և) տերեւ ստանայ, և ոստն կերպիւ հնգետասանօրեայ լուսնին»: — Ամիրտոլվաթ պարզաբար կամ գիտնաբար ասէ. « Ճատվար, որ է Ջատվարն, որ է Մահուփարվինն, և ինքն թրիաք է՝ հետ Պէշին (Ընձախոտ) կու բուսնի. ասեր է գրոցս առաջին շինողն, թէ Հնդիկք այս դեղիս Նարիսի կ’ասեն, և ինքն խոտի մի տակ է, որ ի Սրտի Հնդի կու նմանի, և քան զայն այլ ծանր է և ամուր է և պինտ է, և լաւն այն է, որ յորժամ ջրով տրորեն, գոյնն ծիրանի լինի տրորածին. և այն Հնդի է, և այն որ Խթայի (Չինու) է, այլ մեծկակ է՝ ի չափ չորցուած Սալորի, և մէջն սպիտակ լինի զէտ Արմաւի կըտին միջին պէս, զէտ մարդու ըղունկ, և թէ հնանայ, կարմիր դառնայ քիչ-մն, և պնտանայ զէտ ոսկոր, և այնոր գույնն ալ տրորեն՝ մանուշկին գունովն լինի, և այն որ է Հնդի՝ ի սեւութիւն կու քշտէ: Եւ ասացած է, թէ ի Հնդուստան  մեծ լեառն մի կայ, և այն լեռան անունն Ղարաճիլ կ’ասեն, և ինքն խիստ մեծ լեառն մի է, և այս լեռան մէկ դեհն Հնդկաց աշխարհն է, և այս դեղս, որ է Ճատվարն, ի յայն լեռն կու բուսնի. և այս դեղիս Նարպասի կ’ասեն, և Նարպասի նորա համար կ’ասեն, որ զահր մի և մահացու դեղ կայ, որ անոր Պէս կու ասեն Հնդկաց լեզուաւ։ Եւ այս Ճատվար անուն խոտին տակն այնոր թրիաքն է, և երկուքն ի մէկ տեղ կու բուսնի, նա զիւր չարութիւնն և վնասն խափանէ, և այն տեղաց մարդիկն զայն Պէշ կ’ուտեն զէտ Մառօլ, զեն չառներ, և թէ այս Պէշն ի յայլ տեղ բուսանէր, որ Ճատվարն յիրմէն հեռու բուսանէր կամ չլինէր. թէ կէս դանկ ուտէին, կու սպանանէր զմարդն յայն պահն»: Դիպուած մ’այլ պատմէ. մէկուն չգիտնալով այս Պէշն ուտելուն, հիւանդանալուն և բժշկուելուն, յետոյ յիշելով դեղին շատ օգուտները՝ կ’աւելցընէ. «Եւ այլք ասեր են, թէ այս դեղս հարիւր քսան ցեղ ցաւոց դեղն է և օգտութիւն առնէ, և մեք զայն չափ, որ վարդապետաց լսեր եմք և փորձեր եմք, զայն գրեցաք։ Եւ գիտացի՛ր, եղբա՛յր, որ բոյս մի կայ և իր անունն թուրք բառով Փէղամբէր չիչէկի ասեն, և ինքն ի լերունք կու բուսանի, և ի դաշտ տեղեր այլ կու բուսանի. ծաղիկն սպիտակ է և անուշահոտ, և մանր է, և տերեւն այլ մանր է և քիչ է, և տակն սեւ ի Սօտ կու նմանի, և այլ մեծ, և մէկմէկի կից է բարակ մազմըզըկով, և մէջն կարմիրժեռ է, և ի դրսի դին կեղեւն սեւ է և պինդ, և քան զՍօտն մեծ կու լինի և փոքր այլ կու լինի։ Եւ բժշկապետքն այս դեղս Անթալայի սավտայ կ’ասեն... Ինքն ի Հոռմոց երկիրն կու բուսնի, որ է Գամրաց աշխարհն, և ի Մակեդոնիա և ի Կ. Պօլսին եզերքն և ի բոլորքն, և ի Սեւ ծովուն եզերքն: Ասէ Ամիրտօլվէթ և Բժիշկն, թէ ես պակասաւոր ծառայ՝ գտայ զինքն ի յայն տեղրանքն և ի գործ շատ արկի՝ որպէս Հնդի Ճատվարն, և ի յայն տեղն, որ Հոռոմն Թէրկուզ կ’ասէ։ Փառք Աստուծոյ»։ Վերջի յիշած տեղն է Տերքոս կամ Դերքոս աւան ի Ռումէլի. — Ի Հայս Բջնոյ կողմերում Կեչառուաց վանաց մօտ յիշուած է այս բոյսս: 

820. Թոքխոտ.

«Ինքն մէշէ ծառին վրայ գտվի տալախի նման», կ’ըսէ Կամարկապցին, և ճիշդ համանիշ է Լ. անուանն Sticta pulmonacea. Փ. Pulmonaire de Chêne. Oձահարի դեղ այլ պատուիրէ. «Ա՛ռ զԹոքխոտն, մեղրով կճածին վրան դիր, օգտէ Աստուծով»: Եւրոպացի բժիշկք այդ թոքանման Մամուռէն թոքախտի դեղ՝ բանդակ կազմեն: 

821. Թռթեռնիկ.

Յիշուած է ի Մշակ օրագրի (ԺԸ, 188 ?): 

822. Թռֆայի ծառ ? 

Նոր Բժշկարան մի յիշած է զայս: 

823. Թսախոտ.

Ըստ Ստ. Շէհրիմանի՝ այսպէս կոչուի կամ կոչեր է զբոյսն Լ. Atriplex fœtida. իբրեւ Գարշահոտ Թայլ (տե՛ս զայս, թիւ 764), զոր Ամիրտ. Ար. Ղատաֆ կոչէր, իսկ այս տեսակս յատկաբար կոչեն Մալուխ, ըստ Ամիրտ. ` Մուլուխ, որոյ hամար գրէ, թէպէտ իսկապէս Ծովու ժանկ նշանակէ, բայց «ոմանք ասեն, թէ ի Մորմենի կու նմանի, ծառ-մն է, բայց փուշ չունի, և տերեւն նման է Ձիթենւոյ տերեւին, և ի ծովեզերքն կու բուսնի»: Թէ ոչ յատուկ այս Մուլուխն է Թսախոտ ըսուածն. մէկ զանազանութիւնն է։ 

Թրթկիճ. Թրթճուկ. Թրկիճ. Թրթուիճ. Թրթնջուկ. Տե՛ս Թթռկիչ։ 

Մխ. Հերացի առաջին կերպով (Թրթկիճ) գրէ (եր. 44)։ 

824. Թրթում.

Բժշկական բառից հաւաքման մի մէջ հոմանիշ գրուի Աղտորի։ 

825. Թրիմի. 

Վայրի ծառոց մէջ յիշուած է ի կողմանս Հայ-Աղուանից։ 

826. Թրմուզ.

Ար. Լ. Lupinus Sativus. Փ. Lupin. Ռ. Волчий бобъ. Հին Բժշկարանն՝ Եգիպտացի Բակլայ կոչէ (Պախլաթ ըլ-Մըսրի), Կամարկապցին. «Վայրի Բակլան է, քան զԲակլան բոլոր է և սպիտակ»։ Իսկ Ամիրտոլվաթ գրէ. «Իր Նապտի բակլայ ասեն. ցեղ-մն է, և լաւն այն է, որ մեծ պինտ լինի. ճլէ տվող է երեսին և մարմնուն, և զքալաֆն տանի զերեսին և զշտերն այլ տանի, և զխոզքն (կոկորդի ուռէցք) հալէ և զճիճիքն սպաննէ, և թէ կեղեւեն և յանօթուց ուտեն, լուսն յաւելցընէ... Եւ թէ ի ջուրն թրջեն և այն ջրովն զպատն լվանան, այն ճանճն, որ ի յայն պատն նստի, ջարդի», եւ այլն։ — Վաստակոց Գիրքն շատ տեղ յիշէ զայս (ԻԵ). «Թրմուզն զնօսր և զաւազուտ վայրսն ախորժէ, և յերեսն պարտ է ցանել զնոյն, որ լաւ բուսանի և աղէկ… Եւ Թրմուզն՝ պարտ է որ յառաջ ցանուի, քան զայլ սերմանքն, և թէ ի հերկոտն ցանես, նա խիստ լաւ է. և «յաշնան՝ ցանեա ի սեպտեմբերի ԺԶ աւուրն յառաջին անձրեւին»: — (Խ) «Յաղագս քաղցրացուցանելոյ զԹրմուզն: Դնէ՛ զԹրմուզն՝ ի թրջոց, կամ ի ծովու ջուր, կամ ի քաղցր, և թէ խառնած լինի ծովուն և քաղցրն՝ լաւն այն է, և մնայ երեք օր և քաղցրանայ»: — (ԽԸ) «Ոմանք հոգցի ցանեն զԹրմուզն ի սիզուտ և ի  փշաբեր վայրսն, նա սրբէ զտեղն և չորացուցանէ զամէն վայրի խոտսն: Են ոմանք, որ զԹրմուզն ի յայգին ցանեն, նա զայլազգ խոտն սպառէ, և տայ ինքն զիւր պտուղն»: — Մարախի դէմ այլ դեղ գրէ (ՃԳ). «Առ զԹրմուզն և զվայրի Խիարկի ցօղունն, լեսեա, ի յիրար խառնեա, և ի ջուրն արկ, որ թրջի, և ապա զայն ջուրն ի վերայ բուսոց և տնկոցն ցանեա. նա ուր այդ ջուրդ հասնի, բնաւ մարախն չուտէ»։ 

Թրնջխոտ. — Տե՛ս Թուրինճ խոտ։ 

827. Թրուկ. Թրիկ 

Ըստ ոմանց զառի վայր տեղերում բուսած խոտ մի, որոյ չորցածն ախորժելի է անասնոց: Ըստ այլոց՝ Թրիկ Սուսամ ծաղիկն է։ 

828. *Թրպուտ.

Ար. Լ. Turbith. «Ինքն տակ է սպիտակ, և սեւ այլ կու լինի և կարմիր այլ, և լաւն այն է, որ սպիտակ լինի և խէժ ունենայ, և մէջն փուճ լինի... Ասեր են, թէ լաւ Թրպութ այն է, որ սպիտակ և կակուղ լինի և ի ծայրն խէժ և մէջն փուճ լինի, և նոր և փթած չի լինի, և խիստ հաստ չի լինի և ոչ խիստ բարակ, և կեղեւն կարմրգուն լինի, սեւգուն չի լինի»: Ըստ Պէյթարայ լաւ Թրպուտն ի Խորասան լինի։ Բուսաբանք Սպիտակ Թրպուտը կ’անուանեն Globularia Alypum, Փ. Séné des Provençaux. — Փոքր Ասիոյ այլեւայլ կողմերում գտուին քանի մի տեսակք Թրպուտի։ 

829. Թքեռնի. 

Աղուանից կողմանց վայրի ծառերուն մէջ յիշէ Բարխուդարեանն: 

830. *Թօփալախ.

Տե՛ս Դուն, թիւ 602: Վաստակոց գիրքն (ՃՀԶ)՝ ուրիշ բուսեղինաց հետ խառնել կու տայ և զԹօփալախ՝ քացխած գինին աղէկցընելու համար: 

831. * Թօփալ–խոտ.

Կարճութեան համար այսպէս կոչուած, բայց ի՞նչ տեսակ է. քննելի է, եթէ կ’արժէ։ 

832. Ժախ. Ժախուկ. Ժաղուկ.

Ժաժուկ ալ գրուած է, բայց սխալմամբ. Լ. Apios, ըստ յունին ’Άπιος, զոր Ամիրտոլվաթ, ըստ Պէյթարայ, գրէ Աֆիոս, որ է Թ. Պուռչալախն, և Հ. Ժախուկ, և Կաղնչա այլ կ’ասեն և բժշկապետացն ոմանք Աշխիu ասեն (ուղիղն ’Ισχάθα), և ոմանք Խամալանիս ասեն (Χαμαιβαλανος), և ոմանք Ըռայեանի աղրիա (Ορεινή άγρια), որ թարգմանի Վայրի Բողկ, և ինքն բարկուկ ճղեր ունի, նման է Վաղմեռկի ճղերուն, և գետնէն երկու թիզ կու բարձրանայ, և յաւելի երկան չլինի, և կանանչ տերեւ ունի՝ նման Սազապի տերեւին, և մանտրկեկ միրգ ունի, և տակն նման է Խունսաին (Շրէշ) տակին, բայց այլ բոլորկեկ կու լինի՝ որպէս Տանձի կերպ է, և դուրսի կեղեւն սեւ կու լինայ և մէջն սպիտակ կու լինայ։ Եւ թէ զկիսէ ի վերն ուտեն, սաֆրա և պալղամ փսխեցընել տայ, և թէ զկիսէն ի վայրն ուտեն, լուծումն առնէ, և թէ զամէնն ուտեն, անարատ լուծէ և փսխեցընէ խիստ, և թէ ծեծես և լակնին (կոնք) մէջն ջրով խառնես, և այն փրփուր, որ ի վերեւն գայ, զինքն փետրով ժողվեն, առնուն և չորացընեն, և չորս դրամ տան, որ ուտէ, լուծումն առնէ և փսխեցընել տայ խիստ»: — Այսքան զօրաւոր չերեւիր Ժախի բնութիւնն մեր երկըրցոց, որովհետեւ անխտիր կ’ուտեն թէ՛ աղցան և թէ՛ թթուած։ — Ամիրտ. առջի յիշած հոմանիշ բառը՝ Աշխիս, առանձին այլ գրէ, թէ. «Մազարիոնին (Տերեւատ), ցեղերուն է և իրեն Խամալունլուղիս (Խամեվա՛լանոս) ասեն, և ինքն սպիտակ? ասել կու լինայ. և ինքն ի լերունքն կու լինայ»: — Փ. Raifort sauvage. — Տե՛ս և Բողիկ։ 

833. Ժախրաւուն.

Լայն տերեւներով խոտեղէն մի, ծանօթ յԱրցախ, ուր նոյնպէս յիշուի և

834. Ժանգալ.

Որ վայրի բարձրկեկ խոտեղէն մի է, կ’ըսուի: 

835. Ժանտաթզենի.

Աւելի ճիշդ բացատրութեամբ յունարէնի (Συκόμορος յորմէ և Լ. Sycomorus), թարգմանուի ի մեզ Մոլաթզենի, բայց Աւետարանի մէջ առաջինն գործածուած է, երբ յիշէ (Ղուկաս, ԺԹ, 4. ) կարճահասակ Զակքէոսի անոր վրայ ելնելն՝ տեսնելու զՅիսուս, երբ վերջին անգամ կու գար յԵրուսաղէմ: Յայտ է, որ այնպիսի տաք երկրի բոյս է, զոր Ամիրտ. ստորագրէ արաբացի բառով. « Ճամիզ, որ է Տալուճայ ինճիր. ինքն ծառն է, որ ի Թզենի կու նմանի, և կաթն շատ կու լինի, և տերեւն նման է Թութի տերեւին, և ի տարին երեք-չորս անգամ միրգ կու տայ, և սորա միրգն զէտ Թզի ճղերուն միջէն չելներ, բայց փայտն կու ճղքի և ի միջէն կու ելնէ, և միջի հունտն մեծ չի լինիր… Եւ այս Կիպրոս և յԵգիպտոս կու լինի… Ասէ Պտին, թէ Հոռոմն այսոր Շիշումուրի (Սիկոմեր) կ’ասէ, և Այուսուղասին ? (Αισυλοεργόν ? վնասակար), որ թարգմանի Պ. Թին–ահմախ, հայերէն լեզուաւ պատմեն Յիմար թուզ, և խիստ անհամ է»: 

836. Ժանտափուշ.

Իրեն նման փշեղինաց հետ յիշուի ի վարդապետութեան Ս. Լուսաւորչի կամ Ագաթանգելոսի. «Եղիճն և Պատաղիճն և Խայթահարն և Ժանտափուշն», զորս, անշուշտ, այդ գիրքը գրողն կամ թարգմանողն կու ճանչնար և իրարմէ կ’որոշէր, բայց մենք՝ ոչ։ 

837. Ժիժք.

Պատատուկ կամ մակաբուսակ (parasite) մ’է յիշեալ ի գրուածս Ռուսահայոց, (Մշակ, Թ. 45), իսկ բժշկական բառգիրք մի գրէ. «Ժիժ, որ է Սարուր?, որ է Զիզ». —յետինս նշանակէ Մկնսոխ։ 

838. Ժիլաւպ.

Վաստակոց գիրքն խրատէ (ԺԳ). «Պարտ է ծնած կովուցն Ժիլաւպ [2] ՝ կամ այլ ազգ հընտանք տալ և լաւ դարմանել, որ զկաթն շատացուցանէ», եւայլն: Յունարէն Բնագիրն այս մեզ անծանօթ բուսոյ կամ հունտի տեղ՝ երկու բոյս գրէ. Μηδική և Κύτισος, առաջինն է ըստ մեզ Երեքտերեւուկն, երկրորդն՝ Լ. Cytisus, որ Ար. այլ գրուած է Գըթիս, և թուի Հաւամրգի, և ըստ նորոց` Մեղուախունկ. և ոչ անյարմար, վասն զի և Ամիրտ. ըստ Պէյթարայ Ար. Ղասաս գրելով` կ’ըսէ. «Ոմանք զայս Խոտս մեղուին փեթկին մօտիկ կու դնեն, վասն մեղուի ուժովնալու համար», նոյնպէս Թ. անունն ալ գրէ Առու օթի և բացատրէ. «Սպիտակ խոտ կու լինի, երկու ճուղ ունի, յերկայնութիւնն մէկ-մէկ կանգուն, և տերեւն նման է Հուլպայի տերեւին. ծեծեն և հացն խառնեն և սպեղանի առնեն և դնեն ի վերայ պալղամի ուռեցնուն»: 

839–40. Ժիրակ. Ժիրաքաղ.

Քամոնի և Չամանի հետ յիշելով զԺիրակ՝ Բժշկարան մի իմացընէ անոնց ցեղակից ըլլալը. բառգիրք մ’այլ տարբեր և բնական իմաստ մի կընծայէ բառին՝ յիշելով Ժիրակաբոյս ծաղիկ, և ոչ աւելի բան մի։ Ուրիշ գիրք մ’այլ (Աղթարաց) յիշէ Ժիրաքաղի սերմն ։ Այս ամենս մեզի որոշ բան մի չեն իմացըներ, բայց եթէ քննութեան և գիւտի արժանի ըլլալը, որոյ համար յիշենք և Կակժիրակ անուան մէջ լսուիլն այս բառիս։ 

841. Ժմիրակ.

Ի կարգի բառից Գալիենոսի՝ սխալ գրուի Կրոկոն կամ Կոկոն Կասիա յունական բառից դիմաց, որ համարուի Κάσσια Συριγξ, Լ. Cassia Fistula, սովորաբար Կակժիրակ, բայց կայ գրուած և Ժմիրակ. անոր հետ Ար. և արեւելեան անունն այլ՝ Խիար շամբար, որ թէ և հեռաւոր երկրի բոյս է (Հնդկաց), այլ իր պտղոյ միջուկին գործածութեանն համար՝ աշխարհածանօթ: Պէյթարի երկայն գրած տեղեկութիւնը համառօտէ Ամիրտ. « Խիեար շանպար. ինքն ի Քապիլ և ի Պարսս և ի Հնդուստան կու լինի. լաւն այն է, որ սեւ և հասուն լինի և մեղրով լինի. բնութիւնն մուհթատիլ է, հալող և կակղացընող է». և տասն տողով պէսպէս օգուտները յիշէ։ Տե՛ս և Կակժիրակ։ 

842. Ժոխ. Ժուղ.

Ծանօթ վայրի փշոտ թուփ, որ կարմրուկ կամ կարմրասպիտակ խաղողանման պտուղ կու տայ, վասն որոյ Թ. կ’անուանեն Ֆռանգի խաղող ( Ֆրէնկ իւզիւմիւ ), նա և Կրապուլա. Լ. Rubus Idæus, Փ. Framboisier: Կ’աւանդեն ոմանք յարեւելս, թէ Քրիստոսի փշեղէն Պսակն այսոր ճիւղերէն ոլորուած ըլլայ: Թէ և ոչ միայն պտուղը, այլ և բոյսն Ժոխ կ’անուանի, բայց հաւանօրէն յետինս անուանելի է Ժողուենի, զոր յիշէ Վաստակոց գիրքն (ՅԺԴ), և կենդանեաց տապախ հիւանդութեան դեղ գրէ. «Ա՛ռ Ժողվենւոյ տերեւ, ծեծեա՛, և ի գարեփոխինդ խառնեա և տուր, որ ուտէ»: Բնագիրն ըստ Լ. Rhamnus կ’ըսէ, որ է Դժնիկ կամ Մորենի, և չէ հեռի ի նմանութենէ Ժոխի պտղովն և ճիւղով: — Ժոխն՝ R. Idæus գտուի ի Պոնտոս և ի Հր. Կովկաս, նոյնպէս և ազգակիցն R. Cæsius, իսկ R. Glandulosus ի Ռ-Հ. — R. Tomentosus ի Մարզուան, Հր. Կովկաս, Ատրպատական։ — Ի Բժշկարանս այս բոյսս կոչուի օտար լեզուաւ՝ Ամլիլիս, ստուգութեան կարօտ։ 

843. Ժոխուռ.

Վերոյգրեալ բառով բարդած է, նշանակէ ո՛ր և է անոր կամ Կեռասի և Ելակի նման վայրի պտուղներ։ 

844. Ժողուենի. — Տե՛ս վերոյգրեալ Ժոխը։ 

845. Ժռատ.

Ազոխ նշանակէ՝ ըստ Մխ. Հերացւոյ (Գլ. Խ. ): 

846. Ժռի ծաղիկ.

Նոյն է ընդ Այգոյ ծաղիկ, Այգոյ մատնի, Մատի ծաղիկ: 

847. Իգաբողի տակ.

Տե՛ս ինչ որ ըսուած է Բողոյ տակ (թ. 365) և Ակրկարհա (թ. 44) անուամբք, այլ և Թաղանդաստ (թ. 758)։ 

848. Իգաերնջանի տակ.

Տե՛ս ինչ որ Երջան անուամբ ըսած եմք Վայրի Աւելուկ կարծուելուն։ 

849. Իգախնկամոլոյ տակ.

Հին Բժշկարանն բորի և քոսի դեղ պատուիրէ՝ զատ յայլոց՝ և «Իգախնկամոլոյ տակ. չորցո և աղա՛, Կտավատի ձիթով խառնէ, եռցո և օծնէ. օգտէ մարդոյ և անասնոյ»: — Տե՛ս Խնդակոթ, որ և Մոլեխինդ։ 

850. Իգախռնդատ.

Զայս այլ յիշէ Հին Բժշկարանն՝ Իգաերնջանին տակի հետ, և քար ունեցողի խմելիք դեղ կազմէ, նոյնպէս կողացաւի և այլ պէսպէս ցաւոց համար պատուիրէ. «Հա՛ն երեք Իգախռնդատի տակ, լուա և անուշ գինով եփէ գիշեր մի, և յանօթուց յառվօտուց խմցո՛ երեք օր». Վաստակոց գիրքն այլ (ՅԳ) ձիոց հիւանդութեան դեղ գրէ, ուրիշ շատ նիւթոց հետ: — Տե՛ս Խռնդատ և Եզանադի: