Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

101. Անգուտան. 

Հին բժշկարանն յիշէ Համեմոց հետ, բայց կըրնայ ըլլալ նոյն Անճիտանն։ 

102. *Անդարիոն. 

Անունն յայտնէ օտար լեզու, բայց մենք չգտնալով զայն, յիշենք այս տեղ Ամիրտոլվաթի աւանդածը. «Ի լեառն կու բուսնի, խոտ-մն է, Ըռեազեանա (Սամիթ) կու նմանի, և հոտն սուր է»։ 

103. *Անեմոն.

Յունարէն բառ, Հով նշանակէ, ուսկից բոյսն ալ թարգմանաբար մեր լեզուի մէջ ալ Հողմածաղիկ կոչուած։ Տե՛ս Հարսնուկ և Պուտ: Յիշուի ի բառս Գալիենոսի, բայց այս բառից մէկ օրինակն ալ Աղբղբղկի ունդ (հունտ) կ’ըսէ ասոր համար (Տ. թիւ 48. 52)։ 

104. Անթառամ.

Բառիս վանկից տեղափոխութեամբ յետուստ յառաջ` Յունաց Ամառանթ անունն կ’ըլլայ, և զնոյն նշանակէ. միայն թէ նոյն իսկ բառական նշանակութիւնն (չթոռմող կամ մըշտադալար) զանազան երկիր զանազան բուսոց կու տրուի. թէ և սովորաբար այսպէս կոչուածն է Լ. Helichrysum. այսպէս և մեր ազգայինք՝ այլ եւ այլ բոյս ճանչնան նոյն անուամբ։ Մանանայի հեղինակն կ’ըսէ, վայրի ծաղիկ, որ բուսնի անջրդի վայրեր, խիստ անուշահոտ, նարընջի դեղին գունով, բայց ուրիշներ՝ կարմիր գունով կ’ըսեն (ինչպէս Մշակ, ԺԸ, 88): Մեր բժշկապետն (Ամիրտ. ) Ամարիթին կ’անուանէ, փոխանակ Ամարանթոնի, և կու գրէ. «Խստ-մն է, որ բարակ տերեւ ունի, որ ի Բացվենեկի տերեւ կու նմանի, և գագաթն բոլոր կու լինայ, և գոյնն ոսկի գոյն կու նմանի, և գլուխն ի ծաթրու գլուխ կու նմանի. և թէ հալվի (զգեստուց) մէջ դնես՝ ցեցն զհալավն չուտէ, փորձած է»։ 

Սալաձորեցին ալ կ’երգէ. 

«Մէկ անթառամ ծաղիկ մի կայ, ծաղիկ ծաղկեր ծաղկներուն.

Ամառ-ձըմեռ չի չորանար, հինըն պայծառ նըման նորուն»: 

105. Իշու Անթառամ. 

Աւելի հասարակ կամ տգեղ տեսակ մի գուշակուի։ Յիշէ Մշակ (ԺԸ, 88): 

106. Անթեմ. 

Լ. Anthemis, յատկապէս ի յունարէնն ծաղիկ նշանակէ, ամէն տեղ գտուած հասարակ ծաղիկ մ’ըլլալուն համար, և մեր լեզուով ալ չաս անուններ ունի, ինչպէս Գետնախնձոր, Խնձորխոտ, Երիցուկ (Փափաթիա), և այլն, որք իրենց կարգին յիշուին։ Գալիենոսի բառից ընտիր օրինակ մ’ալ կ’անուանէ զԱնթեմիս՝ հայերէն՝ Կռոյ ծաղիկ ։ — Բայց Հայք Անթեմ անուամբ ուրիշ ցեղ բոյս մ’ալ ճանչցեր են. վասն զի մեկնիչ վարդապետն Սողոմոնի Ուրախ լեր երիտասարդ բանին՝ կ’ըսէ. «Անթեմն՝ բանջար է երեւելի, և բազմապատիկ ունի շուրջ զինքեամբ զտերեւոցն լուսանման բողբոջն»: 

107. Անիար. 

Լուսաւորիչ իր վարդապետութեան մէջ առ Հայս՝ յիշած է այս ծաղիկս, ըստ Ագաթանգեղեայ, իբրեւ շատ գեղեցիկ, Վարդի և Յասմըկի հետ։ 

108. Անիծած ծաղիկ.

Երեսնակն է, ռամկօրէն այսպէս կոչուած։ 

109. Անիսոն. 

Լ. Anisum. Փ. Anis, Ռ. Анисъ. Լաւ կ’ըսէ Ամիրտ. թէ «Յայտնի է ամենայն լեզուաւ. Պարսիկն Պարինա ասէ. ինքն հունտ է անուշահոտ, և Թ. Հազարթարա ասէ։ Ասած են, թէ ինքն Հոռմցի Ըռզիանին հունտն է... Ասէ Պտ… ինքն երկու ցեղ է. այն որ Հոռմցին է՝ ի Նանխուհ (Նանախահ, Լ. Ammi) կու նմանի. և այն որ Հոռմցի չէ՝  ի Ղըրտմանէ (Cardamine, Ջրկոտեմի տեսակ) կու նմանի. և լաւն այն է, որ Հոռմցի լինի»։ 

Անկիտան. — Տե՛ս Անճիտան ։ 

110. Անձիանի ծառ. 

Վաստակոց գիրքն յիշէ (Գլ. ԺԴ). «Յորժամ տեսանես զԿաղնին և զԱնձիանի ծառն՝ որ շատ պտուղ առնեն, անձրեւի նշան է»: Յունարէն բնագիրն այս ծառս գրած է Πιρος։ Pos, որ է Լ. Ilex, և ըստ մեզ Սղոցի ։ 

111. Անձխոտ. 

Լ. Fumaria. Փ. Fumeterre, Ռ. Дымяка. — Հայերէն կ’ըսուի և Շահթառակ, բայց պարսկերենէ առած է, որ կը նշանակէ Թագաւորական բանջար, և նոյն անունն պէսպէս գրուի Շաթառէճ, Շէտառէճ, Սաթառիճ, և այլն. Ար. անունն ալ նոյնանիշ ունի, զոր մերայինք թերեւս լաւագոյն թարգմանած են Կանաչաց թագաւոր. միայն՝ թէ՛ ասոնք և թէ՛ օտարք՝ կու շփոթեն զԱնձխոտ ընդ Նուարտակի, զի շատ մերձաւոր և նման են. այսպէս բժշկարանն, «Սաթառիճ` որ է Անծխոտն». «Անձխոտ՝ որ է Շահթառաճն». յետոյ, «Շէտարաճ, որ Թ. Զէրքիւլէ կամ Սարքուլա, կու ասէ, և Հայն Նուարտակ ». կ’աւելցընէ Ամիրտ. թէ, «Եւ ի Եզընկան Արթուխա կ’ասեն. և ինքն տակի կեղեւ է, հաստ և բարակ այլ կու լինի, և լաւն այն որ ի Հնդկաց գայ: Ասեր է Պտ. թէ Ազապ կու ասեն, և ի Պարապրի լեզուաւ Լիտիոն (Lepidium). և ինքն շատ ցեղ է. և լաւն այն է, որ Իպն. ասեր է, Հնդին է կամ Պահրին է». ասոր համար Շահթառէճ Հինտի կ’ըսուի: — Անձխոտի շատ տեսակաց մէջ Corydalis alpina կոչուածն նշանակուած է ի Ծաղկոցաձորն Անի մայրաքաղաքի։ 

112. Անձրութ կամ Անզրուտ. 

Լ. Sarcocolla. Փ. Sarcocollier. Ռ. Эфiопское смолистое дерево. թէ և խէժ կամ հիւթ մի կ’իմացուի այս անուամբ, բայց ’ի բուսականաց առաջ կու գայ. անունն առնուած է ի պարսկերէնէ (Անզէրուդ), ուր գտուի ասոր լաւն։ Ամիրտ. գրէ. «Ինքն յայտնի խէժ-մն է. երկու ցեղ է, սպիտակ և կարմիր. լաւն այն է, որ սպիտակ լինի... Ասէ Պատէհին, թէ ինքն փշի մի խէժ է, որ Աշապաքա ասեն. ինքն կարմիր և սպիտակ այլ կու լինի, երկուսն ալ ի մի փուշ, և յորժամ արեգական տաքութիւն յինքն շատ հասնի՝ հին և կարմիր լինի. և այս ցեղիս Անզրութի Վաղարզու ասեն, և Քանճատա ասեն. և պարսկերէն Կազրու ասեն։ Եւ լեառն մի կայ, որ Կօհի Շապան Կահվարտաճան կ’ասեն, անկից կու ելանէ. լաւն այն է, որ սպիտակ լինի և ի դեղնութիւն քշտէ և լեղի լինի»։ — Բժշկարան մի նոր անուն մ’այլ տայ Անձրութի` հայերէն, Գունիծատակ, բայց թուի, թէ տարբեր բոյս մի ըլլայ, որովհետև տակ կ’ըսէ. ինչ որ ըլլայ նշանելու է Գունիծ անունը: 

113. Անղարա. — Տե՛ս Ապուզան: 

114. Անղուն. 

«Որ է վարդին Մնթինն (կամ մթինն), որ է Գիշահոտ վարդ. հոտով վարդն չէ»։ Այսպէս գրուած է յԱնգիտի–անպէտն: 

115. *Անճարա կամ Անճորա.

Լաւ եւս Անճիրէ. – Եղճի հունդն է. Պ. Անճօրէ   ﻨﺠﺯﺓ։ Տե՛ս Եղիճ։ 

116. Անճարակ. 

«Որ է Մարզանկօշն », ըստ բժշկարանի, որ և պէսպէս այլայլութեամբ գրուի, Մարզանճօշ, Մարճանկօշ, Մարզանկուշ, Մարտակուշ, Մարտաղուշ, և այլն. ամէնն ալ են Պ. Մէրզէնկիուշ, ﻩﺮﺯﻨﮑﻮﺶ, որ նշանակէ Մկան ականջ, ինչպէս և «Արապն Ազան ըլ-ֆար կու ասէ», բայց զանազանէ այլ և այլ տեսակ. յորոց յիշելով մեր բժշկապետն ալ, մէկն Ազան ըլ-ֆար Պօստանի ` կու գրէ, զոր «Թուրքն Սըչան ղուլաղի ասէ, որ է Մկան ականջն, որ է Անաղալիսն (Anagallis), որ է Սամուխն, որ է Սամսիմոնն » (Σάμψυχον), և այլն, դեռ ուրիշ վեց-եօթն անուններ ալ աւելցընելով կ’ըսէ. «Այս ամենայն անուանքն Մարճանկօշին անուանքն է... և ոմանք այլ ասեն, թէ Մարզանկօշ չէ՝ Խուզամի է», (Lavanda Spica, Փ. Lavande mâle. Ռ. Лавенда). Այս խօսքերս յայտնեն, որ հարկ է բուսոց զանազան տեսակներ ըլլալ, թէ և նոյն ցեղէ. և այսպէս բուսաբանք Մարզանկօշը կամ մեր Անճարակը՝ կու ճանչնան ի Majorana, Փ. Marjolaine. Անաղալիսը՝ Փ. Mouron, Հ. Տզրկախոտ. Մկնականջն ալ՝ նոյն իմաստով և հոռմի բառով Միոսոտիս, Myosotis, մենք ալ նոյնպէս նշանակեմք ի կարգի Մ, և Տ տառից, այն տեղ նշանակելով Ամիրտոլվաթայ ըսածները, իսկ այս տեղ յատուկ առաջինին համարը. « Մարզանճօշ. ինքն խոտ է, և մանր տերև ունի, սպիտակ գոյն է. աղէկն վայրին է... Ասէ Յեսու բժիշկն [1], թէ բանայ զեր(ա)կնուն կալուածն և զըղեղն», և այլն։ — Պէյթար յիշէ, որ այս խոտիս լաւն կ’ըլլայ ի Կիպրոս և ի Կիւզիկոն, և թէ Կիւզիկեցիք Ամարակոն կու կոչեն, անոր համար ոմանք ի գիտնոց ալ այս ցեղիս նման բոյսերը զանազանելով՝ կոչեն զսա (Անճարակը) Majorana Amaracus. Այսոր բոլորակտերեւ կոչուած տեսակն նշանակուած է յԱրդուին, Պաթում, Ծանախ (Կիւմիւշխանէ)։ 

117. Անճիտա. Անճիտան. 

Մէկ գրի (Ն) յաւելմամբ Ամիրտ. կու զանազանէ երկու բոյս. առաջնոյն համար գրէ. «Խոտ է, և իր տակին խէժն է Օշախն (0շակ. Ammoniac). աղէկն Հնտին է... Ասէ Ֆուլուսն (Fulvius), թէ ինքն զթանձր կերակուրն լաթիֆ (բարակ, թեթեւ) առնէ. և ասէ Մասրճուանն [2], թէ սպիտակն և անուշահոտ՝ զկերակուրն աղէկ ուտեցընել տայ»։ — Այս խէժս հին ատեն կու գար Եգիպտոսէ և Ափրիկիոյ Ամմոնիակ գաւառէն, որ յետոյ Կիւրենական կոչեցաւ, անոր համար Եւրոպացիք Առնիսկ կոչեցին, և ի Միջին դարս՝ խանգարմամբ Armoniacum. հասարակօրէն Նարդէսէ կու հանուէր, իսկ հիմայ ուրիշ բոյսէ կու զտուի (Dorema Ammoniacum). — Բայց դարձեալ գրէ Ամիրտ. «Անճիտա, որ է Հաշիշ ըլ-քալպն (Շանխոտ) և Հայն Հօտիսոյ ասէ», որով շփոթէ կամ զուգէ միւս տեսակին հետ որ է, 

118. Անճիտան. 

Այս անուամբ ալ դարձեալ երկու տարբեր ցեղի բոյս կարծեցընեն մեր բժշկարանք, մէկն թուրքարէն Խօրօզ կէօզիւ (Աքլորի աչք) անուանելով, իսկ միւսը և գլխաւորն՝ շատ նշանաւոր, իր խէժին համար, որ մեր լեզուաւ այլեւայլ անուններ ունի, Անգուժատ, Մաղթ, Կապնդեղ, Ոպան, Քաղբան (Galbanum), Չարհոտ, Բարկժատ կամ Բարզատ, Հլթիս, և օտարներէ ալ առած և յիշուած Թ. Ղասնիլ, Մախրուս, և այլն, զորս յիշենք իրենց կարգին, եթէ կարենանք ալ տարբերութիւն մի գտնել նիւթոց մէջ։ Մեզի աւելի կարեւորն էր այս Անճիտանի ընդհանուր անուան իսկը ճանչնալ [3], կամ անոր համանիշ ըսուածներուն նոյնութիւնը կամ տարբերութիւնը. վասն զի ի բժշկարանս մեր` խէժին նման խժաբերն ալ այլևայլ անուամբք իրրեւ նոյն նշանակուի և շփոթի. այսինքն են, բնիկ և եկամուտ, Մեղրածուծ, Հօտիսոյ, Հլթիս, Շանշռելիք, Շանխոտ, Խորտակ ծոթրին, Ֆարասիոն, Սասալիոն. ասոնք ալ նշանակենք իրենց անուան կարգին, բայց յիշենք այլ որ Եւրոպացիք եւս տարակուսին և չեն միաբանիր Յունաց և Արաբաց գրած անունները զուգելու կամ զանազանելու [4]. զոր եթէ մենք ալ չեմք կըրնար բոլորովին պարզել, գոնէ հաւանօրէն՝ անոնց նմանելով և քիչ մի զատելով՝ այսպէս զուգեմք. Ա. վերոյիշեալ Օշակն, Ammoniac. Բ. Անճիտան–Silphium. Գ. Անճիտան Ռումի (Հոռոմոց), Seseli: Դ. Անճիտանի տակ = Մախրուս: Ե. Մեղրածուծ = Ֆարասիոն = Marrubium. զոր տես ի կարգի Մ տառի։

Ամիրտոլվաթ ընդհանուր անուամբ զԱնճիտան զուգէ Սեսելեայ, Յ. Σέοελι, և Սայսալիոս կոչէ ըստ Արաբաց, որոյ «Թուրքն Ղասնու ծառ կ’ասէ. և ինքն երկու ցեղ է. և Պ. Անկիտան ասեն, և ինքն Հլթիսին ծառն է, և Մախրուսն է, և Հլթիսն իր խէժն է, և իր տերեւն սպիտակ և սեւ է, և լաւն այն է, որ սպիտակ լինի և անուշահոտ. և այն, որ տերեւն սեւ է` մնթինն է, և ինքն Անճիտանին սամխն (խէժ) է… և այն Անճիտանն մնթին կու լինի. և այն, որ Անճիտայի տայիպն է՝ անոր Հլթիսի տայիպ կ’ասեն, և Անճիտանի Քաշիմ կ’ասեն. և այն, որ Անճիտանի Խորասանի է` Ուլթուրխար կ’ասեն անոր տակին. և այն, որ Անճիտանի Ռումին է՝ Սայսալիոս կ’ասեն, և հունդն՝ Քաշիմն է: Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ Անճիտանն Ուշթուրխարն է, և կարմիր պտուղն է. և Ղասնին իր խէժն է. և ինքն սեւ այլ կու լինի և սպիտակ այլ կու լինի», և այլն։ Այս Սէսէլի Անճիտանի Libanotis կոչուած տեսակը տեսած են տեղաքնինք ’ի Կիւմկիւմ, Մշոյ կողմերը։

Քաշիմի Ռումի, որ է Անճիտանի Ըռում. ինքն ի բարձր լերունքն կու բուսնի և ի ծառերուն ի մէջն, և Սամթի պէս է և Աքլիլմէլիքի պէս կակուղ, և հոտն աղէկ կու լինի, և հունտն ի Ըռզիան կու նմանի… Հունտն և տակն տաքցնող է, և զկերակուրն մարսէ: … Եւ ոմանք ասեն, թէ ինքս ի Սայսալիոսին ցեղերուն է:... Ասէ Պտ. (Պատէհին), թէ ինքն Անճիտանի ըռումին է, և Հոռոմն Վալղիտիղոննէ ? (Tordylium) կ’ասէ. լաւն այն է, որ դեղին լինի և մեծ, և տերեւն այլ ի Անճիտան նման է, և ուժն ի Քամոնի կու նմանի... Թիատուղ (Tiadocus) բժիշկն ասէ, թէ Քաշիմ՝ ածւոցն է», այսինքն յ’ածուս, արտերու մէջ կու գտուի։ — Այս Քաշիմի Ռումի ըսուած Անճիտանը Եւրոպացիք Ligusticum, Փ. Ligustique կոչեն, ըստ Դիոսկորիտոսի, ի Լիգուրիա (Ճենովայի կողմերը) շատ գտուելուն համար, և Հովանեկաձև բուսոց ցեղէն է, ինչպէս Սեսելին ալ: Այս յոյն անունով ալ առանձինն գրէ Ամիրտ. «Սասալիոս. ինքն Օշախին ծառն է, և պտուղն է Սասալիոսն. աղէկն ի Հնդկաց գայ»։ 

Իսկ Անճիտանի տակ կ’անուանէ զ Մախրուս (Մահրութ, ګﺮﻮﺖ) ըստ Պէյթարայ, «և լաւն այն է, կ’ըսէ, որ սպիտակ լինի և թեթեւ լինի»։ Ուրիշ տեղ նոյնպէս Անճիտանի տակ կոչէ վերոյիշեալ Ուշթուրխար Իւշթիւրղազ, ﺍﺸﺘﺮﻏﺎﺯ) պարսիկ բառը, որ է Ըղտափուշ, և յիշուի ի կարգին։ 

119. *Անճիրիտամ.

«Ինքն թուզ կու նմանի, բոլոր և կարմիր. և ինքն Հանդալն է (տե՛ս զայս). և ի մէջն որպէս կէտեր ունի, և ինքն ծառի մի միրգն է. ի Հնդկաց կու գայ»: – Ամիրտ։ 

* Անճորա. – Տե՛ս Անճարա. 

120. Անճորան.

Ոսպան տերեւ է, կ’ըսէ բժշկարան մի։ 

121. *Անճուհ. 

Ըստ Ամիրտ. է Յօտ (տե՛ս զայս), Հալուէի տեսակ մի. իսկ Պէյթար յիշէ Անճուք, և ըստ ոմանց Անճարակն է, կ’ըսէ: 

122. *Անճուպար. 

«Ինքն խոտ մ’ է, որ ի գետեզերքն կու լինի և ի Մրտենուն տակերն կու բուսնի, և տերեւն նման է Առվուտին տերեւին, և ճղերն այլ ի Առվոյտին ճղերն կու նմանի, և այլ հաստկեկ, և գոյնն կարմիր, և ծաղիկն այլ կարմրժեռ է... Այսոր շարապն... զհին թոքացաւութիւնն շատ ուժովցընէ և օգտէ. և ասեր են, թէ Մեք երեքամսուն թոքացաւութեան՝ այսով դեղ արաք, շատ օգտութիւն գտաք։... Ասէ Պատէհին, թէ ինքն հընդին Շատախ կ’ասուի, և Շալախ այլ կու ասեն. և Ինճուպարն ի պատուական դեղերուն է. և ի տակն և ի քամուքսն՝ որպէս Թըթի ջուրն է, խիստ կարմիր. և այն, որ սպիտակ է՝ չէ աղէկ»: Թարգմանիչն Պէյթարայ՝ անծանօթ բոյս մի գտնէ զայս, թէ և ուրիշ արաբացի հեղինակ մի ըսած ըլլայ՝ թէ Ճանկիկն է, Chevrefeuille. — Պ. ﺍݢﺒﺎﺮ։ 

123. Անմեռուկ. 

Ծանօթ բանջար ուտելի, որոյ աւելի ընտիր անունն է Փրփրեմ, և այն տեղ՝  յիշենք ինչ որ Ամիրտ. կ’աւանդէ արաբացի անուան տակ. Լ. Portulaca. Փ. Pourpier. Վաստակոց գիրքն առաջին անուամբն յիշէ իբրեւ դեղ։ Բժշկարան մի՝ «Անմեռուկ՝ Փրփրեմին հունտն է, կ’ըսէ, և այլ ասեն Ղըրքայ » (նոյն Փրփրեմն), ոմանք ալ վայրի Փրփրեմն է կ’ըսեն։ 

124. Անտախ. 

Սիմ. Կամարկապցի կոչէ, Թ. Տէվէ տիքէնի, որ է Ակքան փշեղէնն [5] (տ. թիւ 46): 

125. *Անտուզ. 

Թ. Ինտուզ. կամ Էնտուզ, ﺍﺒﯩﻮﺯ հայերէն Կղմուխ. տե՛ս զայս: 

126. Աշարայ. 

Այսպէս կ’անուանեն գաւառականք նորաբոյս խոտերը։ 

127. *Աշխէն. 

Թ. Աշգըն. Փշոտ խոտ մի է. այս անունս լսուի ի կողմանս Սեբաստիոյ։ 

128. Աշմունիսայ ? 

Վայրի Ստեպղին` ըստ Սեբաստացւոց: 

129. Աշմուշայ. 

Հալուորիկն է, կամ տեսակ մի Մոլոշի. տե՛ս զասոնք։ 

130. Աշնապ. 

Ստեփ. Ռոշքեան գրէ ի Բառարանին. «Թուփ է, որ ի սկիզբն ձմերան պտղաբերէ». և վկայութիւն բերէ, «ԶԱշնապի պտուղն քաղեաց և արար», և այլն: 

131. Աշնապաշար. 

Յատուկ բոյս մի, որ յաշնան կու ծաղկի, և անասնոց կեր կ’ըլլայ: 

132. Աշորայ. 

Երկու բոյս նշանակուի այս անուամբ. մէկն է ծանօթ Հաճար ն, զոր տես. միւսն՝ ըստ ոմանց Լուբիա կամ անոր մէկ տեսակն. Բժշկարան մ’ալ մէկտեղ յիշելով կ’ըսէ. «զԱշորայն և զՍիսեռն և զԲակլայն՝ մեղրով եփէ», և այլն։ Ուրիշ տեղ ալ նոյնպէս զոյգ յիշուի «Աշորայ, Կորեակ, Ոսպն»: Յայտնի է, որ Հաճարէն հաց ալ շինեն՝ որ այս բառով կ’անուանի Աշորեայ հաց: 

133. Աշորախոտ. 

Զայս ալ Ռոշքեանն յիշէ, իբրև արտերու մէջ բուսած Աշորոյի և Ցորենի միջոց, ի բժշկարանէ վկայութիւն բերելով, և Լ. կ’անուանէ Consiligo, բայց այս Լ. անուամբ բուսաբանք կ’իմանան Ելեբորոս (Hellébore) և կամ անոր ազգակից բոյս մի, Veratrum, զոր նոյն Ռոշքեան Ջոք կոչէ։ 

134. Աշորուկ. 

Թերեւս վերինն ըլլայ կամ Աշորայն. վասն զի նոր ծանօթարարն կ’ըսէ, Հաճարի նման երկայն խոտ է, ծաղիկ կու բերէ այլ ոչ պտուղ կամ հատ։ 

135. Աշտիպ. 

Բժկարան մի այսոր դիմաց գրէ Աթոր, և կ’ըսէ. «Էնքտ հետ մարտին ելանէ», —  Ador, ցորեն նշանակէ առ Հռոմայեցիս. Գալիենոսի բառից մէջ ալ համանիշ գրուած է Ձաւար ։ Ասկից ալ շինուի Աշտըպեայ հաց, ինչպէս գրուած է։ 

136. Աչխընթին. 

Քննելու և գիտնալու արժանի բոյս մի, որովհետեւ յիշէ հին բժշկարանն, այս բանիւ. «Վայրի խաշխիշի ունտ Գ դրամ, Աշխընթին դրամ Ա. աղա՛, մաղէ»: 

137–8. Աչքծաղիկ. 

Զայս յիշեն տեղացիք և ծանօթք ի Խոտուջուր, Համշէն, Արտահան և ասոնց մօտերը. և ոմն կ’անուանէ Թ. Կիւլկիւլիւ. և համարուի վայրի վարդ մի, ինչպէս Rosa Eglatea կամ Latea. թերեւս նոյն է ոմանց Աչքախոտ ըսածն ալ։ 

139. Աչքափուճ. 

Թ. Կէօզ օթի, իբր դեղ աչաց. թէ և ինքն թունաւոր կաթ ունի, կ’ըսուի։ Լ. Euphrasia. Փ. Euphrasie. Հասարակ տեսակն այլեւայլ զանազանութիւն ունի, մէկն Tatarica կոչուի, յոմանց ալ Հայկական, Euph. Armena, ’ի փոքր Հայս նշանակուած, ուր գտուին և Սալիսբուրգեան կոչուածն ալ, Euph. Salisburgensis. 

Ապանոս. – Տե՛ս Ոպնիաս ։ 

140. Ապիկու խոտ. 

Ըստ Ար. Հաշիշէթ էզ-զիւճճաճ. ﺍﻟﺯڲﺎﺝ ﺤﺷﯿﺷﺖ, Ամիրտ. կ’ըսէ « Հաշիշ ըլ–զուճաճ, որ Հայք Ապիկու խոտ կ’ասեն, և Հոռոմն Րիսիմօն (‛Ρύσιμον, Փեգենա), և ինքն խոտ-մն է, որ աղբերներուն մէջ (կամ խէչն) կու բուսնի և ի ջրեզերք. և իր տերեւովն ապիկի կու լվանան»: Պէյթար փոխանակ յունարէն Րիսիմոնի՝ կ’ըսէ Էլքսինի, որ է Helxine, յոյն ’Ελχω բառէն, որ քաշուըտիլ ըսել է, այն խոտին գետնի վրայ ճապղելու համար. այս պատճառաւ ոմանք ի մեր նորոց՝ Կռուինչ կոչեցին. Դիոսկորիտէս գրէ՝ թէ պատերու վրայ ալ բուսնի, ասոր համար Ստ. Ռոշքեան ալ Սոխորմ թարգմաներ է. լատին անունն ալ որմ (պատ) նշանակէ. Parietaria. Փ. Pariétaire. Եղիճներու ցեղէ է։ Տե՛ս և Փիթրախ: 

141. Ապկաւ. 

Սեբաստիոյ կողմանց բառահաւաքն յիշէ և զուգէ Ար. Լուպապ ըլ-շահմ, Թ. Նիշաստան անուանց։ 

142. *Ապուզան. 

Ամիրտ. Անղարա անուամբ կու ստորագրէ, զոր լաւ եւս գրէ Պէյթար՝ Օնաղրա ﺍﺫﻏﺮﺍ ի յոյն անունէ, որ իշու որս կամ կեր նշանակէ. նոյնպէս անուանի և Լ.  Oenothera. Փ. Onagre. «Ինքն խոտ-մն է, որ փայտ (ծառ) կու նմանի, և տերեւն նշի տերեւի կու նմանի. և ի մէջն տերեւ կայ, որ ի Սուսան կու նմանի, և ծաղիկն նման է նռան ծաղկին. ի լերունքն կու բուսնի. և բնութիւնն հով է. և տակն փոքր կու բուսնի, և սպիտակ է. և թէ առնուս զայս խոտս և չորացընես՝ հոտն ի գինու հոտ կու նման. և թէ զայս խոտս ջրով եփեն և զջուրն խմցընեն այն գազանացն և անասնոցն, որ ի մարդ չէ սովրել, սովրի (ընտանենայ). և թէ սպեղանի առնես և օծես ի վերայ պեղծ խոցերուն, օգտէ և աղէկ միս բուսցընէ: Ասէ Պտ. թէ այս խոտիս պարսկերէն Անօսար կ’ասեն և Ապուզան այլ կ’ասեն»: Իսկ բուսաբանք հիմայ անուանեն Epilobium angustifolium (նեղտերեւի) կամ hirsutum: Այս անուամբ նշանակեն գիտնական ճամբորդք, որ տեսեր են ի կողմանս Հայոց, յԱրդուին, Համշէն, Խոտուջուր, և այլն: 

143. *Ապրանճ. 

Պարսկերէն անուն է, ﺍﺒﺮﻍ, զոր Պէյթար Պօրինճ կամ Պօրէնք գրէ. Ամարտ. կ’ըսէ. «Ինքն Հնդի եղեգին հունտն է. աղէկն ի Հնդկաց գայ… Ասէ Սահակ բժիշկն [6], թէ օգտէ ամենայն թանձր պալղամին»։ Դարձեալ գրէ, թէ «Սեւուկ հունդ-մն է, և բողկի հունդ կու նմանի. և մանր այլ կու լինի և խոշոր և այլ կու լինի. լաւն այն է, որ նոր լինի... Ասէ Պատէհին, թէ Ապրաճ և Պարնախ կու ասեն. և պարսկերէն Պրինկ Քապիլի կ’ասեն. և ինքն երկու ցեղ է, մեծ և փոքր. լաւն այն է, որ փոքր լինայ, և գունն կարմիր կու զարնէ... ըզճիճին սպանելու համար՝ իսկի դեղ այսոր նման չկայ... Եւ այլ ասացած է, թէ Ղանբիլն է», Քինպիլ, ﻘﻨﺒڍﻞ այս անծանօթ բոյս մ’է Եւրոպացւոց, բայց կարծեն իրենց Mallotus philippensis կոչածը, իսկ մեր Ամիրտ. Ղ գրին շալակին մէջ կ’ըսէ, Քաքանաճն է, Alkekengi. վերոյգրեալ Պրինկն ալ հոմանիշ կամ հոմացեղ է Քաքանաճի։ 

144. Ապրիմ հունտով. 

Գաւառական անուն Թ. Սուսաց օթու կոչուածին։ 

145. Ապրիմ ճորով. 

Թ. Ապտալ օթու, իբր թէ սակաւակեր ճգնաւորաց ուտելիք։ Երկուքին որպիսութիւնն ալ ստորագրուած չէ. յետինս կըրնայ ըլլալ Աբեղախոտ (թ. 3)։ 

146. Ապրիմ մեռնիմ կամ Ապրիմ չապրիմ. 

Մանր և բարդ կամ բազմաթերթ ծաղիկ՝ ըստ Մանանայի (եր. 461), ըստ ոմանց՝ Երիցուկն է, կամ անոր նման մի։ 

147. Ապրիվի ?. 

Անծանօթ ծառ մի է. բժշկարան մի յիշէ։ 

148. Ապրշումի ծառ. 

Աղուանից կամ Նուխիի կողմերը յիշուի (Մեղու, ԻԲ, 83): 

149. Ապրուր. 

«Ինքն դեղին խոտ-մն է, սեւգուն փշեր ունի, և ի Սնպուլի կերպ է, և անուշ հոտ ունի»: Այսպէս Ամիրտ: Պ. Էպրուտ ﺍﺒﺮﻮﮟ կոչուի Սնպուլի տեսակ մի։ 

150. Ապրսամ կամ Ապրսադ. 

Ոչ է բոյս, այլ բուսեղինի հիւթ կամ եղ։ Տե՛ս Բալասան: