Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

1. *Աալուսան կամ Այալուսան.

Ամիրտոլվաթայ բառագրոց առաջին բառն է, նոյնպէս և Իպն Պէյթարի՝ ուսկից առած է, իսկ սա ի յունականէն Ալի՛սսա, կամ ի լատինէ Alyssum, որ է ուսումնական անունն, փռանկերէն ալ Alysson. Ինչ տեսակ բոյս ըլլալը պիտի իմացընէ (երբ այբբենից կարգն հասնի) հայերէն շնորհաւոր անունն Վառվռուկ, որոյ համանիշ է անշնորհք անուն մ’ալ, Իշաքեղ ։

2. *Աբարբիոն.

Այս ալ օտար և խանգար անուն է, աւելի լաւ գրուած է Ափարբիոն, որոյ կարգին նշանակենք ինչ ըլլալը:

3. Աբեղախոտ.

Վայելուչ կամ խորհըրդաւոր հայ անուն մի, որոյ թարգմանութիւն է թուրքարէն անունն ալ, Գարապաշ կամ Քէշիշ օթի, բայց գաւառային կամ ռամկական բառ է. բուն հայերէն անունը բժշկարանք կ’աւանդեն Եզնախոռն կամ Եզնախոտ, զոր գտնես ի կարգին: Աւելցընենք այս տեղ՝ որ նոյն բժշկարանք օտար և խանգար բառով մ’ալ կը յիշեն այս բոյսս, Աստոխօտոս կամ Աստախոտոս ։

4. Ագարակի խոտ.

Ի գիրս յիշուած չէ, բայց ի նոր գրողէ, որ համարի գրոց Բաշխ կոչածը (տես ի Բ. ) սա արաբերէն կոչի Ակիր, Ակար, և լատինն Acorսs, Փ. Acore. արդեօք այս անուննե՞րն են Ագարակ փոխուած թէ Ակարն յԱգարակէ։

5. Ագռաւի թուր.

Ի գիրս չեմ հանդիպած, բայց արաբերէնի թարգմանութեամբ յիշուի յԱմիրտոլվաթ, Սէյֆ էլ-ղօրապ. այս ալ ըստ յունական Քսիֆիոն բառէն, որ նոյնպէս թուր կը նշանակէ, ինչպէս և լատին անունն Gladiolus, ուսկից փռանկն Glayeul. Ամիրտոլվաթ ուրիշ արաբացի անուններ ալ յիշէ, ինչպէս Տուրխուլ, փոխանակ գրելու Տուրհաուլի   ﮞﻮﺒﺣﻭﻁ, և կ’ըսէ ըստ Պէյթարի, «Ինքն ի վայրի Սուսանին ազգէն է, որ Հելլենացիքն Քասխիուն (Քսիֆիոն) կ’ասեն. և ինքն Sահվաստն է»: –Իպն Պէյթար ալ ուրիշ անուններով կու ստորագրէ ինչպէս, Տալապութ, ﺮﺎﺑٜﻭﺕ Նաֆուխ, զոր յիշէ և Ամիրտոլվաթ, նոր անուն մ’ալ աւելցընելով, Նաֆուխ, որ է Տիլէօտ. և այս օտարոտի անուան տակ կու ստորագրէ. «Ինքն կարմիր Սուսանն է, որ թուրքն Քաքլին չիկտամի, և ոմանք ի Թուրքացն Ղուզղուն ղլիճի [1] ասեն, և տերեւն ի թուր կու նմանի. և միրգ ունի ի բոլորն. և մէկ կանգուն ի գետնէն ի վեր կու ելանէ. և երկու տակ ունի՝ մէկն ի վերայ մէկին հեծած. մանր սոխ կու նմանի, և ներքեւինն թոռմած և վերեւինն ի լի կու լինի և գէր. և թէ զան վերի տակն գինով և խնկով սպեղանի առնես և յանձն օծես՝ օգտէ հերքունին». (թուրք. Թեմրէկի հիւանդութիւն, իբրեւ բորոտութիւն):

6. Ագռաւի ծաղիկ.

Ի գիրս չեմ հանդիպած, այլ ի նոր բառագիրս, ջրային եղէգի տեսակ է, որպէս Կնիւն։

7. Ագռաւի ճանկ կամ Ագռաւի ոտք.

Բժշկարանք ոմանք համառօտ կ’ըսեն, «Խոտ է, երեք տերեւ ունի, միջինն երկան և քովինն կարճ»: — «Մայիսն կը բուսնի այս խոտս. դեղին ծաղիկ ունի»։ Իսկ Ամիրտոլվաթ ի կարգին յիշելով այս երկու հոմանիշ անունները, որ է Ըռին իլ- ղուրապ, մեկնութիւնը կու տայ Ատրիլալ կամ Աատրիլալ անուան տակ, որ է Թրիլալ կամ Աաթրիլալ ٱاﻁﺭﻴﻼﻝ ըստ Պէյթարի. «Թուրքն Խլէլ ասէ, բայց չէ ստոյգ, և Ղուզղուն այաղի կ’ասեն. և ինքն ամենայն դիմօք ի Սամիթ կու նմանի, բայց ծաղիկն սպիտակ է։ Եւ այլ կու ասեն, թէ հունդն նման է կարոսի հընդին, և խիստ լեղի է, և կապուտգոյն, և կայ որ կանաչ քիչ մի մեծկակ է. այն է Այատրիլալի ղալպն. և այն որ կապուտն է` Այատրիլալի Մըսրին է (Եգիպտական). և Ըռիճ իլ ղուրապ կու ասեն, որ է հայերէն Ագռաւու ճանկ, և Ճուզվի շէյիտան (ալ) կ’ասեն». փոխանակ գրելոյ Ճէզրի շէյդան ըստ Պէյթարայ, որ նշանակէ Սատանի Ստեպղին (Թ. Հավուճ)։ — Դարձեալ գրէ. «Ագռաւի ոտք. ի գետնէն ի վեր մէկ թիզ կ’ելնէ, և երեք-երեք տերև ունի. նման է Կոտման տերեւին. այն տերեւն որ ի մէջն՝ երկընկեկ է քան զերկուքն, և երկու քովին կարճ լինի. նման է ագռաւի ոտաց»։ Պէյթար զանազանէ իր Աաթիրլալ կոչածը (զոր թարգմանիչն փռանկ Ptychotis verticillata անուանէ ի լատինն), բուն Ագռաւիճանկէն ( Ռիճ իլ-ղուրապ ), զոր կոչէ ի լատինն Lotus Ornithopodioides.

8. Ազազու.

Գալիենոսի բառից հաւաքման մէջ գրուած է. « Կարբազէ ` Ազազուն». Ստեփանոս Ռոշքեան իր Հայ-Լատին բառագրոց մէջ կ’ըսէ. «Արմատ բժշկական փոքր և նօսր, նման ոստոց կինամոնի». և դարձեալ. «Է խոտ թիւնաւոր. Carpesia». ուղիղն Carpesium. փռանկերէն ալ Carpésie, ’ի յունականէն Καρπήςιου. Պէյթար ալ կու գրէ Գարֆիսիուն, բայց բուն արաբացի Քէպապ բառով կու բացատրէ. զոր պէտք չէ շփոթել ընդ Քապապայ (որ և Հապպէլ–արուս ), զոր կը յիշէ Ամիրտոլվաթ ալ. «Քապապա՝ որ է Հապըլ յարուս». բայց առաջինը չի յիշեր։

9. Ազատ.

Այսպէս կոչուած է նոր գրուածի մի մէջ Բրաբիոն ծաղիկն. տե՛ս զայս:

10. *Ազատդրախտ.

Յայտ է ձայնէն, որ Պարսից լեզուով է, Ազատ տիրէխթ, և մեծ ծառ նշանակէ. նոյն անունն ընդունած է և ուսումնական լեզուն կամ Եւրոպացիք, Melia Azidarach. այս անուամբ կու ստորագրէ և Ամիրտոլվաթ ըստ Պէյթարայ. «Ինքն մէկ մեծ ծառ է, միրգ ունի, որ ի կաղին կու նմանի.... լաւն այն է, որ յածուենիքն բուսնի։ Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ իր ծառն նման է Ալուճին ծառին, և միրգն ալ ի ալոճու կու նմանի. բայց ի մրգէն մի՛ ուտեր, վնասակար է, կու սպաննէ. և թէ զծաղիկն հոտվրաս՝ զըղեղան կալուածն բանայ։… Մէնհաճին [2] տէրն ասեր է, թէ Սպաննող է. և մեք փորձեցաք, որ չէ հանցգուն, և իր պտուղն քիչ մի քաղցրութիւն ունի. և Մինհաճին տէրն ասէ՝ թէ խիստ լեղի է. և չէ այսպէս: Եւ իր տերեւն զմազն կու երկընցընէ, թէ զգլուխն իրմով լվանաս»։ — Այս երկու վկայութեանց հակասութիւնը թողլով նոր փորձողաց ստուգել, յիշենք որ մեր բժշկապետն այս ծառին այլեւայլ արեւելեայ անուններն ալ գրէ. որոցմէ զատ յԱսորիս ալ Ճէրուտ կոչուի։ Բայց մեզի ամենէն կարեւորն է մեր իրմէ վերջի բժշկապետին՝ Ասարայ՝ յայտնածը, թէ Խորենացւոյ Աշխարհագրութեան մէջ Արաբիոյ բուսոց կարգը դրուածն Խախակ ՝ այս Ազատտիրախտ ծառն է. ինքն ի՞նչպէս ստուգեր է արդեօք։ — Փռանկք կ’անուանեն բաց յուսումնականէն նաև Arbre saint. Arbre à Chapelet. ըստ այսմ և Թուրքք (ըստ Պալատցի Տիրացու Գէորգեայ Տէր Յովհաննիսեան՝) Թէսպիհ աղաճի:

11. Ազատքեղ.

Վայրի Կարոսն է, ինչպէս լատին անունն ալ նշանակէ Petroselinum (Քարերու Կարոս), յորմէ փռանկն ալ Persil. Թ. Մաղտանոս. Ռ. Петрушка. Պէյթար լատին կամ յոյն բառն ալ տառադարձութեամբ գրեր է Պեթրասէլինուն. այսպէս և մերս Ամիրտոլվաթ՝ աւելի ծռելով « Պէտրուսէլինոյ, որ է Ֆատրասալիոն ». այս անուան տակ գրէ. «Ֆատրասալիոն, և ինքն է վայրի Քարաւիզն. և լաւն այն է, որ հունտն սեւ լինի և պինտ լինի և խոշոր լինի... և թէ զինքն շատ ծամեն՝ զՍոխին և զՍխտորին հոտն կու կտրէ... և իր հունտն օգտէ ամենայն մահացու դեղոց»:

12. *Ազարիղի.

Ըստ Ամիրտ. «Ինքն խոտի տակ է, որ ագռաւն ուտէ՝ խեւնայ. աղէկն նորն պիտի... Ասէ Սահակն, թէ ինքն թմրադեղ է»։ — Սահակն անուանի բժիշկ է Հրեայ, Իսրայելացի մականուանեալ, ծն. յամի 845. +100 ամեայ:

13. *Ազարիոն.

Ըստ Ամիրտոլվաթայ, «Ինքն Ախհաւանին ցեղերուն է (տես զայս անուն), և ծաղիկն ի ոսկու գոյն կու նմանի, և ի ածվենիքն կու լինի, և ի լերունքն այլ կու լինի. լաւն այն է, որ լերունքն լինի... Պատէհին [3] ասէ, թէ պարսկերէն Ազարիոն կ’ասեն, և Արտամ այլ կու ասեն, և շատ խօսքն Սահիպ Ճամէյին [4] է, որ ասէ, թէ Ախհաւանին ցեղերուն է, և Կուլի Ախաւան կու ասեն. դեղին կու լինի և կարմիր կու լինի. և այս չէ ստուգ. Ախհաւանին ծաղիկն դեղին և սպիտակ կու լինայ։ Եւ ասացած է, թէ իր բուսն մէկ կանգուն կու լինայ. և գրոցս շինողն ասեր է, թէ Բուսն Ախհաւանին մէկ կանգուն կու լինի, բայց Ազարիոնին բուսն մէկ կանգուն և մէկ թիզ այլ կու լինի. և տերեւն Ախհաւանին տերեւին կու նմանի ստուգ, բայց ծաղիկն խիստ կարմիր, որպէս կրակին գունովն, և ծաղկին մէջն սեւ կու լինի գունն. և Ախհաւանին ծաղիկն ի սորա ծաղկէն փոքր կու լինի, բայց Ախհաւանին ծաղկին մէջն դեղին և եզերքն զէտ երակներ սպիտակ է. և Ազարիոնին եզրի երակներն կարմիր է, և մէջն սեւ է։ Այս ցեղիս Շախայիղ (Շէգայիգ, ﺸﻘﺎﻴﻕ) կ’ասեն և կու ստուգեն։ Եւ ասեր է գրոցս շինողն [5], պարսկերէն Ազարկուն (Ազէրկիւն ﺁﺯﺮﻜﻭﻥ) կու ասեն, որ թարգմանի կրակին գունով»։ — Այսքան բացատրութենէն զատ Ամիրտոլվաթ կու գրէ, թէ Իպն (Պէյթար) ասէ, թէ «իրենն (Ազարիոնի) Եզին աչք ասեն, որ է Այն ըլ-պախարն », և այլն, և կու նկարագրէ այս բոյսս, որ տարբեր է յԱզարիոնէ, և Պէյթար ալ որոշ և զատ գրէ Պէհար անուան տակ Եզինաչքին նկարագրութիւնը, ուր մենք ալ պիտի յիշեմք: Իսկ այս Ազարիոն կամ Ազարիան (եթէ ստոյգ է անունս) յիշուած չէ ի Պէյթարայ, և կըրնար կարծուիլ, թէ մեր հեղինակն շփոթէ ընդ Ասարունի (Asarum), բայց զայս ալ առանձին կա ստորագրէ և հայերէն Մրուանտակ կոչուիլը կ’իմացընէ, որ թէ ոչ տարբեր ցեղէ՝ այլ տարբեր տեսակ բոյս է։

14. Ազոխ.

Յայտնի է այսպէս կոչուիլ տհաս խաղողին, որոյ նմանութեամբ իմն կոչուի և հետեւեալն.

15. Ազոխ վայրի.

«Որ է, ըստ Ամիրտ., Հայիյալամն, որ է Մէշպահարն ». սա պարսկերէն է ﻣﻴﺸﺑﻻﺍﺮ , և նշանակէ մշտադալար, Sempervirum. այս լատին անուամբ յատուկ բոյսն՝ ըստ մեզ է Գառնադմակիկն, իսկ Միշպահարն՝ զոր Ամիրտ. կոչէ և Հավչաշմ, է Telephium կոչուածն ի Դիոսկորիտեայ, ըստ բուսաբանից, զոր մեր հեղինակն ալ յիշէ, կոչելով « Տիլաֆիոն. ինքն ի Հայիյալամին ցեղերուն յիշած է, և Գալիանոս ասէ, թէ բնութիւնն տաք է», և այլն. Պէյթար կ’իմացընէ, որ ոմանք այս բոյսը կ’անուանեն նաեւ Անմեռուկ վայրի։

16. *Աթխար.

Ուղիղն Իթխիր, արաբացի բառ, հայերէն Վաղմեռուկ ։ Գրուած է և Ադխար ի Վաստակոց գիրս (Գլ. ՃԿԳ):

17. Աժրի.

Պոնտոսի կողմերը ռամկօրէն այս անուամբ յիշուի Հաճարի ծառն։ Տես զայս:

18. Ալաժարի կամ Ալաժահրի.

Մշեցոց շատ ծանօթ բոյս կամ թուփ մ’է. գընձի նման մանր պտուղ կու բերէ, զոր չորցուցած աղալով՝ դեղին ներկ կու հանեն, մորթ գունաւորելու։ Ամիրտոլվաթայ անծանօթ է այս բոյսս, բայց իրմէ քիչ մի հին հեղինակ, Մատթէոս Վ. աշակերտ Գրիգորի Տաթեւացւոյ, իր Վեցօրէից մեկնութեան գրոց մէջ (Գլ. Ի) կ’ըսէ. «Ամենայն բոյսք բնական որակ ունին կանաչ. և այսմ՝ գունոյ պատճառ ուսանիմք ի ներկոցէ անտի. քանզի զՏորուն (որոյ ցեղէն է Ալաժահրին ալ) և զԼեղակն յիրար խառնեն, այսինքն՝ զսեաւն և զկարմիրն, ծնանի լուրջ (գոյն). իսկ յորժամ յԱլաժահրն ձգեն՝ որ է դեղին, կանչի (կանաչանայ). և նիւթն բնական սպիտակ լինի»: — Եւրոպացիք ալ այս անուամբ կոչեն Alizari, այլ և Արեւելեան Տօրուն։

19. Ալանկիտակ.

Սխալ գրուած է, պէտք է կարդալ Սղանկի տակ. տես այս անունս, կամ Զրեւանդ կամ Որդնտակ. թէ և կայ Alaոgium անուամբ փշոտ ծառ մի:

20. *Ալատնի.

Ալաթինի Պէյթարայ, որ կոչէ և Լէպլապ, Լ. և Փ. Elatine, ի յոյնէն առած (Ελάτιυος, որ է Եղեւին, վասն զի տերեւներն ասոր կը նմանին), իսկ ըստ մեր Ամասիացւոյն. «Մէկ ցեղ խոտ մ’է, որ տերեւն սխտորի տերեւ կու նմանի, և տակն փոքրիկ և բոլոր կու լինի, և ինքն մէկ ազգ սխտոր է, և հինգ կամ վեց ճուղ կ’ունենայ, և յերկայնութիւն մէկ-մէկ թիզ կու լինի, և ի ցաներուն մէջն և ի փոս տեղրանք կու բուսնի. և տերեւին համն ի Գխթորին համն կու նմանի», և այլն:

21. Ալի.

Գեղաքունեաց կամ Սեւանայ ծովու եզերաց ծաղկանց և բուսոց կարգին՝ կու յիշէ նոր գրող մի (Տէր Աւետիքեան)՝ առանց բացատրելու։

22. Ալոճի.

Պտուղն ալ Ալոճ, կամ Ալուճ, ինչպէս կ’անուանեն և Թուրքք՝ Հալըճ. հայերէն հնագույն և հարազատ անունն է Սնձենի կամ Սնձնի, բայց պտուղը պէտք չէ շփոթել Սինձի հետ, որ զատ բոյս կամ բանջար մ’է. ինչպէս նաև Ալոճ պտուղն ալ ընդ Ալուճ բուսոյ: Վաստակոց գիրքն երկու անուանքն ալ մէկտեղ յիշէ (Գլ. ՄԽԵ), «Վասն Սերկեւելի և Սնձնենեաց՝ որ է Ալուճ. » ուրիշ տեղ ալ (ՄԻԸ), «Տունկք՝ որ ի չաչի ջանջխէ լինին (այսինքն ճիւղէ մի առաջ եկած) այսոքիկ են, Խնձորենի, Կեռասենի, Սնձնի, Նռնենի, և այլ այսպիսիք»: — Լ. Azerolus. Փ. Azérolier, կ’ըսեն նաեւ Pomette de doux closes. Ռ. Азероловое дерево. հայերէն ալ կ’ըսուի Վայրի Խնձոր, ուրիշ լեզուաց մէջ ալ Լեռան Խնձոր. ինչպէս նաեւ արաբերէն, ըստ Ամիրտ. « Զարուրի ճապալի, որ է Վայրի Խնձորն, որ է Ալուճն, որ հայերէն բառով Սինձն », և այլն։ Թողումք ուրեմն այս բառին ներքեւ յիշել իր ուրիշ բացատրութիւնն ալ, իսկ հօս յիշենք նոյն անուամբ տարբեր ցեղի՝ բոյս մ’ալ, որ է.

23. Ալուճ.

«Որ է ինքն, ըստ Ամիրտ. ի Մուխալլասային ցեղերուն, որ պարսկերեն Քազնաք կ’ասեն», կամ Քազռանկ, իսկ Մուխալասայն տեսնենք ի կարգի Մ տառի. այս տեղ այսչափ ըսենք, որ խոտեղէն բոյս է մանր հունտերով, որք շատ բանի և զօրաւոր դեղ կ’ըլլան, ըստ հեղինակին, բայց եւրոպացի գիտունք դեռ չեն ստուգած ինչ ըլլալը, այլ Linaria (Վշատեսակ) բուսոց ցեղէն համարին:

24. Ալոչա կամ Ալուչա.

Տեսակ մի է վայրենի Սալորի։

25. Ալոց.

Դեղձի տեսակ է, մեծկակ և մսոտ։

26. Ալու.

Փաթաթ անուանեալ Գետնախնձորն է, ըստ Մեսր. Թաղիադենց (Առաջն. Մանկանց), բայց Ալու պարսկերէն Սալոր կու նշանակէ. ասկէ թերեւս վերոյիշեալն Ալոչա։

27. *Ալպուճ.

Հնդկային պտուղ մ’է, ըստ Բժշկարանի, կամ «Խոտի մի տակ է, որ ի Հնդկաց կու գայ, և ինքն ի Պուզէտան (Orchis) կու նմանի, և սպիտակ կու լինի, և ի վերայ սեւուկ կէտկուներ կու լինի, և համն լեղէհամ է»: Պէյթար՝ ուսկից առած է Ամիրտ. նոյն կու համարի Ալպուճն՝ ﺍﻟﺑﺝ, Արաբաց Վաճ ըսած եղեգանման բուսոյն, որ է Յ. Αχορου. Լ. Acorus calamus. Փ. Acore։

28. *Ախախիա կամ Աղաղիա.

Արաբերէն ալ այսպէս կոչուած, ըստ Լ. Փ. Acacia, Ռ. Акацia, ի յոյն α’χη բառէ, որ է սուր կամ փուշ, ծառին փշուտ ըլլալուն համար. ինչպէս վկայութիւն բերէ Ամիրտոլվաթ ի Գալիենոսէ, որ ասէ, թէ «Փուշ ալ ունի և խէժ ալ ունի», բայց ինքն՝ ըստ Պէյթարի զԱղաղիա համարի Քամուք կամ հոյզ Ղարազ կամ Ղարատ ըսուած ծառի. «և ոմանք ասեն թէ Խառնուպին ծառին (Եղջիւրենի) ըռուպն է, և Ղարազին՝ պարսկերէն Քարզ կ’ասեն (այսպէս Պէյթար ալ, ﻘﺮﻅ), և Ղուլղուլ կ’ասեն»: Բայց երբ կարգն գայ ի Ղուլղուլ՝ չի յիշեր զԱղաղիա, այլ ստորագրութեամբն կ’իմացընէ, որ նա Կասիա ծառն է, Cassia։ — Աղաղիայի տեղ ոմանք հիմայ Կակիա կ’ըսեն, իսկ Յ. Աթանասեան Հակակ, չգիտեմ նմանցնելով թէ ի լրոյ։

29. *Ախինոս.

Անունն յայտնէ յունական ծագումն (Εχĭυος որ ոզնի կու նշանակէ). Պէյթար ալ այսպէս գրէ. «Ինքն խոտ մ’է որ ի գետեզերքն կու բուսնի, և մէկմէկ թիզ կու լինի յերկանքն, և տերեւներուն ծայրն ճղքած կու լինի և կամ բաժնած կու լինի, և հինգ ճուղ կու լինի կամ վեց. և ծաղիկն սպիտակ կու լինայ, և մանտրկեկ սեւուկ պտուղ կ’ունենայ: … Ասէ Պատէին, թէ այսոր Ախիրոս կ’ասեն, և Խարտինա, և Չաւտար այլ կու ասեն. և ոմանք ասեն, թէ ինքն չիծեծած ցորենն է՝ որ ի դաշտերն կու բուսնի և ի կանկնըման ջրեզերն. և պտուղն սեւ ու մանտր է, և ծաղիկն սպիտակ. և պտուղն ի աչից դեղերն կու մտնէ»: Այսպէս կու վարդապետեն թէ՛ Գալիենոս և թէ՛ Դիոսկորիտէս, բայց ետքինս փոխանակ Ախինոսի՝ Երինոս կ’ըսէ, Εριυος, և այս ստոյգ համարուի. Լ. Erinus. Փ. Erine. որ զանգակաձև (Campanule) ծաղկանց ցեղէն է:

30. *Ախիոն.

Այս այլ յոյն է՛խիս (E"χις) բառէն ծագած է, որ վիշապ նշանակէ, և անոր նմանութենէն Վիշապագլուխ կոչած են, ինչպէս թուրքարէն ալ անուանի, ըստ Ամիրտ. « Յաֆի [6] Եըլան պաշի, այնոր համար որ պտուղն ի յայն կու նմանի. և ինքն խոտ մ’է, որ երկան տերեւնի ունի, և ի վրայ փշեր ունի, և ամէն տերեւի տակ դեղին ծաղիկ ունի. և իր տակն քան զմատն այլ բարակ կու լինի և սեւ», և այլն։ — Լ. Echium. Փ. Vipérine. Համանիշ կամ համանման անուամբ Վիշապուկ բոյս մի յիշուի ի Հայս, բայց նո՞յն է թէ օտարացեղ, ստուգելի է:

31. Ախլախնձոր.

Այս անունս կու լսուի մեր երկրին այլեւայլ կողմեր, բայց էութեանը վրայ չեն միաբան. ըստ Շիրակացւոց տեսակ մի Առուոյտ է, Trifolium pratense. ըստ Կարմիրքցոց՝ Ձիւնծաղիկն է, բայց տես, որ Ձիւնծաղիկն ալ այլեւայլ նշանակութիւն ունի: — «Հօրօտ-Մօրօտ... խառներ հետ Ախլայխնձորուն», կ’երգէ Դաւիթ Սալաձորցի։

32. *Ախլսաչ.

Որ է Ախարսաճ Պէյթարայ, ﺍﺨﺮﺴﺍﺝ, որ Նաբաթացւոց երկրագործական գըրքէն առած է. անծանօթ բոյս մի Եւրոպացի գիտնոց ալ, որք թզենւոյ տեսակ մի կարծեն։ Ամիրտ. կու գրէ. «Ինքն ծառ մ’է, որ ի շող քաղքենի (տաք երկիրներ) կու լինայ. և իր երկանութիւն մարդու մի չաք կու լինայ, և տերեւն նման է թզին տերեւին, և իր ծառն այլ նման է թզին ծառին, և մէջն փուճ կու լինի. և ի վերայ ճղերուն միրգ կ’ունենայ շատ»։ Պէյթար կ’աւելցընէ, թէ ասոր ճղերուն վրայ տեսակ մի պզտիկ մամուկք կու գոյանան, ճերմակ պատատով, որ երբ պատըռտի՝ մամուկք դուրս կ’ելլեն կու վազվըզեն, անոր համար մարդիկ կու զըզուին պտուղներն ուտելու։

33. *Ախհաւան.

Որ է Ախուհան կամ Օքուհան Արաբաց ﺍﻘﺤﻮﺍﻦ Լ. Matricaria. բացատրութիւնը կը թողունք մեր Մ տառին բուսոց կարգին։

34. *Ախունա.

Խորենացւոյ աշխարհագրութեան մէջ կու յիշուի յԵրջանիկն Արաբիա. ըստ այլ օրինակաց Արխունա կամ Ալկունա ։ Շէհրիմանեանն համարի Վայրի Մանանուխ, Sinapi silvestris.

35. Ախրիզան.

Ահա գեղեցիկ անուն մի` զոր կ’ընծայէ մեզ Մխիթար Գոշ իր Առակաց մէջ, (թիւ ԻԶ և ԻԷ), իմացընելով գեղեցկագոյն ծաղկանց մէկն ըլլալը. վասն զի կ’ըսէ. «Կամեցան (բոյսք) ինքեանց կարգել թագաւորութիւն… ոմանք ասէին զՇուշան լինել, և այլք զԱխրիզան, և բազումք զՀամաuպրան, և ամենեցուն հաճոյ թուեցաւ լինել զՀամաuպրանն». (ի՞նչ կերպով արդեօք կ’ընտրէին ծաղկունք իրենց գլխաւորները)։ Առակախօսն յետոյ քանի մի մութ նշաններ ալ կու տայ ծաղկին յատկութեանց. «Ախրիզանն երիս ունելով կենդանութիւն յարմատս»?.. իսկ բուսոց թագաւորն (Համասպրամ) «Ընդ ինքեամբ անյայտ և զԱխրիզանն արար, լուսով նշանի ի գիշերի գտանիլ... և ասէ. Գիտէք, զի միանգամայն անյայտ ոչ լինիմ, այլ երեւիմ աղօթիւք և պահօք՝ խնդրողացն. նոյնպէս և զԱխրիզանն արարի, զի մի՛ դիւրարհամարհելի լինիցիմք՝ դիւրագտանելի լեալք»: Խնդրեմք ի բուսաբանից, որ իմացընեն մեզ՝ թէ կա՞ն ծաղկներ՝ որ ի գիշերի փնտռուին, կամ ի գիշերի յայտնուին. գուցէ ըլլան անոնք, որ ի գիշերի կու բացուին, ինչպէս Mirabilis Jalapa, Փ. Belle de nuit, Կէճէ սէֆա Թուրքաց. կամ անուշահոտն Pelargonium triste, որ՝ Տխուր Արագլակտուց թարգմանուի, և գիշերուան դէմ կու բուրէ։ — Ստ. Շէհրիման իբրեւ ծանօթ կու նկարագրէ զԱխրիզան, բոյս մի 1 ¹ / ₂ ոտնաչափ բարձր, տերեւներն ուռենւոյ նման, թանձր և կանաչ, ծաղիկն բաժակաձև դեղին ծիրանեգոյն կամ կապոյտ գծերով, որով ճաճանչաւոր կ’երեւի. լատին անունն ալ կու տայ Tripolium, բայց այս անուամբ բոյս չեն յիշեր բուսաբանք՝ թերեւս ըլլայ Tropœolum, զոր Փռանկք Capucine կոչին և Ռ. Hacтурцiи. ասոր՝ յիրաւի՝ ոչ միայն տերեւն, ծաղիկն և պտուղն գեղեցկաձեւք են, այլ և արշալուսէ առաջ վերջալուսէ ետեւ կու ցոլկըտայ կամ փայլփայլի, ըստ քննութեան բնաբանից՝ իր մէջ փոսփորային կամ ծծմբային տարր ունենալով. և այսպէս կըրնայ Ախրիզան մ’ըլլալ. միայն տարակոյս մնայ այս, որ բոյսս՝ երկու կամ երեք դար առաջ միայն Ամերիկոյ Բերու երկրէն յԵւրոպա մտեր և ծանօթացեր է, թէ և ոմանք կարծեր են, թէ ի Հնդկաստանէ ալ բերուած ըլլայ, իսկ թէ գտուի՞ մեր երկրին մէջ ալ բնական կամ եկամուտ, դեռ քննելի է։

36. Ածար կամ Այծար կամ Այծառ.

Այսպէս կոչեն ոմանք Սեւ Կաղամախին Populus Nigra, բայց ի գրո՞ց է, թէ ի ռամկաց լսուած այս անունս, չեմ գիտեր:

37. Ածիկ.

Ցորեն է, խոնաւութեամբ ինքնիրեն ծլած կամ ջըրի մէջ դրուած՝ կակղացած [7]:

38. Ականդուկ.

Անծանօթ և շատ ստուգելի բոյս կամ նիւթ մի կ’երեւի. մեր հին բժշկարանն (ԺԳ. դարու գրուած) կ’ըսէ. «Անակցանի (առանց գործիքի) ակռայ հանել(ոյ համար). Թեղոյ-տակի կեղեւ և Ականդուկ՝ մանր աղա, և ի քացախն լից և խառնէ, և կա՛լ յարեւն՝ որ թանձրանայ, և դի՛ր ի վերայ ատամանն՝ որ չարժի, և հանէ»:

39. Ականջախոտ.

Ականջացաւի դեղ. լեղի և եղոտ բոյս մի է, ի լրոյ և ոչ ի գրոց հանդիպուած. նոյնպէս և հետեւեալն,

40. Ականջուկ.

Ականջի ձեւով ծաղիկ մի. որոյ որպիսութիւնն չէ բացատրուած: Շէհրիմանեանն նոյն համարի ընդ Ճաղճղըկի։ Բժշկարան մի` գոյութեան դեղ գրէ. «ԶԱկնջուկ խոտն քաղէ և չորացո և լոսէ. երեք օր հետիրաց չորս պատառ հացով տուր», և այլն:

41. Ակար. Ակարոն. Ակիր.

Յոյն անուն, Ακορον, յորմէ Լ. Acorus, Փ. Acore. Պ. Էկիր, իսկ Արաբք, սովորաբար կ’անուանեն Ուաճ, զոր մերայինք ալ Վաճ կամ Ոճ գրած են, իսկ բնիկ հայկական անունը տես ի Բաշխ. — Ակիր կամ Ակըր, Ակր, անունն ծանօթ է և ի Հայս, իբրեւ անուշահոտ խոտ մի խուրձաձև արմատով, լուի դէմ դեղի գործածուած, բայց բոլորովին վերոյիշեալ Ակարի հետ նո՞յն թէ տարբեր ըլլալն՝ ստուգել պիտի. տե՛ս և թիւ 27։

42. Ակիրի պտուղ.

Ուր և արաբերէնն նշանակուած է Հապ ըլ-Հօլ:

43. Ակռվուկ.

Վայրի վարդ և իր պտուղն. Թ. Գուլ պուռնու ։ Լաւագոյն հայերէնը տեսնենք ’ի Մասրենի։

44. *Ակրկարհա.

Արաբացի անուն ﻘﺮﺤﺍ ﻋﺍﻘﺮ, Աքէր քարհա, Լ. Pyrethrum. Ռ. Жигунецъ, ըստ Հայոց Իգաբողի տակ, կամ միայն Բողի տակ, այլ և Բողկի տակ ։ Տես այս բառերն ալ, բայց այլեւայլ տեսակ կամ ցեղ կու նշանակեն Ամիրտոլվաթ և այլ բժշկարանք. ըստ առաջնոյն, «Ինքն Վայրի Տարղունին տակն է (զոր անուանէ Ասլի Տարղուն ). յորժամ բերանդ առնուս՝ մռմըռայ»։ Ուրիշ մի կ’աւելցընէ. «Մուսուլցի Տարղունին տակն է», իսկ հին բժշկարանն՝ համարի Կոտեմ։

45. Ակնեւտուկ.

«Ակնեւտուկն, կ’երգէ Դաւիթ Սալաձորցի, և Գառնիդիմակն կարօտ են Մանիշկին տեսուն»։ Ուրիշ օրինակ մի գրէ Ակնտակ. ուրիշ մ’ալ Ականջուկ, բայց այս ետքինս գրողն իր կարծեօք գրած է։

46. Ակքան կամ Եկքան. 

Այս անունս մեր Ս. Գրոց թարգմանութեան մէջ գտուի (Դ. Թագր. ԺԴ, 9), յոյն բնագրին բառիւ Aκαν. Լ. Carduus. Փ. Chardon. Ռ. Волчецъ, «Ակքան ի Լիբանանէ յղեաց առ Եղեւնափայտն, որ ի Լիբանան, և ասէ. Տուր զդուստր քո որդւոյ իմում կնութեան. և անցին գազանք անապատի որ ի Լիբանան, և կոխեցին զԱկքանն»: Առակն կ’իմացընէ Ակքանի ցած անպիտան բոյս մ’ըլլալն, այլ և փշոտ: Նոյն առակն ուրիշ տեղ կրկնուած (Բ Մնաց. ԻԵ, 18), թէ Ակքան և թէ Ոքոզ կ’անուանէ զբոյսն: Այս բանս մեկնելով Ս. Կիւրեղ, ըստ հայ թարգմանութեան՝ կ’ըսէ. «Ակքանն՝ բանջար ինչ է և կամ թուփ փոքրիկ, նման Մորի կամ Կաղանչնանն»: Իսկ մեր բազմահմուտ Վանական վարդապետն աւելի լաւ կու բացատրէ. «Ակքանն մանր թուփ է, երեք ազգ. է որ այլ կակուղ է և անփուշ, հետ գետնոյն տակի (գետնի վրայ կու տափկի, տարածուի). և է որ բարձրանայ կանգնաչափ և փուշ ունի, զոր Գազ կոչեն և Հոսնի (Հոսի). լուցկին է այրելեաց. ի կարեաց ժամ՝ եզանց տան կերակուր, գիրանայ, բայց միսն դառն լինի»։

47. Ակօսախոտ.

Ստեփ. Ռոշքեան Գալիենոսի բառից մէջ գտնէ զայս, և դնէ ի լատինն Calla. այս բառս յունական կա՛լլէոն (κάλλαιον) բառէն առնուած է, որ աքլորի կտուցին տակի մսանը նշանակէ. և ըստ բուսաբանից Նուիկ բուսոց (Aroidœe) ցեղէն է:

48. Աղաբղբուկ.

Գալիենոսի բառից օրինակ մի կու զուգէ զայս՝ յունական Եւիսմու կամ Եւիսբու տարակուսելի անուան. հաւանօրէն պիտի ըլլայ Աղբղրուկ, զոր տես քիչ մի վարը։ Սոյնպէս տարակուսելի է և

49. Աղալուճի.

Զոր՝ Փայտ Հալուէի գրած է բժշկարան մի:

*Աղաղիա. Տե՛ս Ախախիա (Թիւ 28)։

*Աղարիկոն կամ Ախարիկոն. Տե՛ս Ղարիկոն ։

 

50. Աղաւնարօտ. Աղվանարօտ. Աղուենարօտ. Աղաւնեկ. Աղաւնիճ.